Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
o
p
J
an
ban
gan
don
en
vin
zen
he
Tan
in
kan
las
man
nar
Ye
on
par
Jan
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
19. r
20. s
21. t
22.
23. f
24. q
25. R
26. y
27. S
28. C
29. c
30. Z
31. w
32. W
33. x
34.
35. j
36. h
37. H
r
s
t
Y
f
q
R
y
S
C
c
Z
w
W
x
K
j
h
rae
san
tar
Yie
far
qan
Ran
yar
Sin
Cin
can
Zil
wil
War
xan
xar
jan
hae
hoi
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
u-aso-niSani SemoRebul iqna gvian ori asos kombi-
naciiT _ uy da mieniWa ricxviTi mniSvneloba 400, man Y-
s adgili daiWira. asomTavruli monumenturi (kapitaluri)
damwerlobaa berZnul-laTinuris msgavsad. monumentur-
oba gulisxmobs asoebis geometriuli sworxazovneba-sim-
etriulobas. yvela aso-niSani Tanabari simaRlisaa da
or paralelur xazs Soris Tavsdeba. nusxuri damwerlo-
ba ki oTxxazovan badezea damyarebuli, misi asoebi grZe-
116
li, mokle da tolmetia, rac adamians Zalian uadvilebs
kiTxvas. mxedruli damwerlobac, nusxuris msgavsad,
oTxxazovani sistemis damwerlobaa.
Tavdapirveli anbani mTavrdeboda `jan~ asoTi (T.
gamyreliZe, weris anbanuri sistema da Zveli qarTuli
damwerloba, 1988, gv. 186.), xolo h-hae fonema Cndeba
SedarebiT mogvianebiT, VII saukunidan moyolebuli (iqve,
gv. 128).
maSasadame, Tavdapirvel anbanSi ara 37, aramed 35 aso-
niSani iyo da is mTavrdeboda janiT. r. patariZis azriT,
H-s eWira anbanSi merve adgili, sadac Semdeg gaCnda e.w.
e-merve.
ramaz patariZem, romelic qarTuli damwerlobis yve-
laze nayofieri mkvlevaria CvenSi, didi ivane javaxiSvi-
lis Semdeg, aRmoaCina, rom Cveni anbani amave dros as-
rulebda kalendris movaleobasac.
ZvelTaganve, Zveli civilizaciis qveynebSi drois kal-
endaruli aRricxva problemas warmoadgenda. `mizezi
amisa iyo is, rom dRe-Rame da weliwadi drois sxvadasxva
astronomiuli sidideebia. dRe-RameTa mTeli ricxviT
weliwadis gamoxatva SeuZlebelia, e.i. dRe-Rame da we-
liwadi ara jeradi, aramed uTanazomo sidideebia. swored
aRniSnuli uTanazomobis rogorme daZleva, misi SeZleb-
isamebr zustad asaxvis saSualebiT, warmoadgenda nebi-
smieri kalendaruli sistemis mizans. am mxriv, qarTuli
anbaniT ganxorcielebuli kalendari bednieri gamonak-
lisia. qarTuli kalendari eyrdnoba anbanSi aso-niSneb-
117
is anbanuri da rigiTi saTvalavis unikalur wesri-
gianobas, aseve aso-niSnebis mizandasaxul saxeldebasa
da sxva.
r. patariZis gamokvleviT, qarTuli warmarTuli kal-
endaris martivi sqema aseTi saxiT gadmoicema:
am sqemiT: anbanis 7 aso-niSani Svideuli dRe-Rame anu
erTi msgefsia, anbanis 12 aso-niSani weliwadis 12 Tvea.
anbanis 19 aso-niSani mzisa da mTvaris 19-wliani ciklia.
anbanis 24 aso-niSani dRe-Ramis 24 saaTia. anbanis 31 aso-
niSani nakiani weliwadis oTxwliani da 128-wliani
ciklebia. anbanis 5 ukanaskneli aso-niSani (wil-jan) we-
liwadis 5 epagomeni dRe-Ramea (r. patariZe, qarTuli
asomTavruli, 1980, gv. 526).
Cvens eklesiaSi amJamadac gamoyenebulia romauli,
iuliusis uZravi weliwadis kalendari, romliTac weli-
wadis xangrZlivoba 365,25 dRe-Ramea, sam weliwads we-
liwadis xangrZlivoba 365 dRe-Ramea, xolo meoTxe we-
liwads _ 366 dRe-Rame, e.i. meoTxe weliwadi nakiania.
iuliusis kalendariT, wlis bolos epagomenebis 5 da 6
dRis darTva moSlilia. manamde gamoyenebul uZveles
kalendarul sistemebSi weliwadis xangrZlivobas 360
dRe-RamiT gansazRvravdnen (egviptesa da sxvagan). weli-
wadSi egviptelebi 12 Tves angariSobdnen, yovel TveSi
30 dRes, wlis bolos zeimobdnen 5 sadResaswaulo dRes
(5 epagomens), amitomac egvipturi mzis weliwadis xangr-
Zlivoba 365 dRe-Rames Seadgenda, maSin, roca realuri,
anu tropikuli weliwadis xangrZlivoba 365, 2422 dRe-
118
Ramea, e.i. egvipturi kalendari arazusti iyo. qriste-
Sobamde 46 wels romSi iulius keisris mier ganxorciele-
buli kalendari ufro zusti iyo, romliTac weliwadis
xangrZlivoba 365,25 dRe-Ramea, isic arazustia, radga-
nac tropikul weliwads aRemateba wuTebiTa da wamebiT,
rac 128 weliwadSi iZleva 1 dRe-Ramis sxvaobas. es Seu-
sabamoba gaaswora grigorianulma kalendarma 1582 wels.
qarTul warmarTul kalendars saukuneebiT adre Sedar-
ebiT sworad gamouxatavs tropikuli weliwadis xangr-
Zlivoba. es r. patariZis dakvirvebiT ase ganxorciele-
bula: qarTuli kalendriT TveSi aris 30 dRe-Rame, we-
liwadSi _ 12 aseTi Tve, xolo wlis bolos emateba 5
kalendaruli dRe-Rame, nakian wels ki _ 6 da aseve 0,25
dRe-Rame. kerZod, es ase xdeba: qarTuli anbanis 30 aso-
niSani (maTi saxeldebis principis safuZvelze dayrdno-
biT) _ gamoxatavs 30 kalendarul dRe-Rames, qarTuli
anbanis ukanaskneli 5 aso-niSani wlis bolos dasarTve-
li kalendaruli dRe-Ramea. anbaniT gamoxatulia mzis
weliwadis formulac. kerZod, anbanis meTormete asoTi
(`lasi~), romlis ricxviTi mniSvneloba aris 30. am for-
mulis ZiriTadi elementia: 12l30. `asomTavruli `lasi~
qarTuli asomTavruli anbanis 30 kalendarul aso-niSans
_ 30 kalendarul dRe-Rames 12-jer angariSobs. amito-
mac, qarTuli asomTavruli anbanis 5 darCenili aso-niSani
is 5 kalendaruli dRe-Ramea, romelic wlis bolos, ax-
ali wlis dadgomamde 360 dRe-Rames emateba epagomeneb-
is saxiT, raTa weliwadis xangrZlivobis mzis Zvel-egvip-
119
turi kalendaruli sistema ganxorcieldes~ (iqve, gv. 412).
`lasis~ formuliT, weliwadSi 365 dRea. 12l30=12X30=360
da 5 epagomeni, sul 365 dRe-Rame.
yoveli sami wlis Semdeg ki weliwadis xangrZlivoba
qarTuli warmarTuli kalendriT 366 dRe-RamiT gan-
isazRvreboda. es xorcieldeboda anbanis aso-niSan
`wilis~ formuliT. misi anbanuri da rigiTi saTvalavi,
aseTia: 31 wili 4000=31w4000 anu 3+1w4000.
`rogorc `wili~ cxadyofs, erTxel yovel oTx weli-
wadSi, e.i. nakian weliwads 365 dRe-Rames erTi _ 31-e
dRe-Rame emateba, amis gamo, yovel oTx weliwadSi erTx-
el weliwadis xangrZlivoba 365+1=366 dRe-Ramea. amg-
varad aso-niSani `wili~ yovel oTx weliwadSi erTxel 30
dRe-Ramis nacvlad 31 dRe-Rames angariSobs, xolo es
saidumlo `wili~-s rigiTi saTvalaviT aris gancxadebu-
li~ (iqve, gv. 422).
amas Turme miuTiTebs aRniSnuli asos rigiTi saTva-
lavi _ 31 (es aris 3+1 e.i. 3 sruli, 1 nakiani), ricxviTi
mniSvneloba _ 4000 (`aTasi weli viTarca erTi dRe~ _
4000=4-s, e.i. oTx weliwadSi erTxel damateba). misi an-
banuri saTvalavia, (romlis mixedviTac ricxvi 31 iwere-
ba) _ `la~, rac udris 30+1-s, anu 30-dRian Tveebs erTiT
meti Tve emateba saWiroebis SemTxvevaSi, (formulis Se-
sabamisad), amasve Turme miuTiTebs am aso-niSanis saxeli
_ sityva `wili~, rac nawils, wilads aRniSnavs. mas anban-
Si dafaruli mniSvnelobac hqonia, rogorc amis Sesaxeb
wers `qebaY da didebaY qarTulisa enisaY~, romelSic aseve
120
aRniSnulia: `wili~ asoY ars da ityvis yovlad oTx aTas-
sa da ese ars oTxi `rameTu aTasi viTarca erTi~, e.i. w=4,
rac `dafarulad unda acxadebdes, rom 4 wili erTi dRe-
Ramea, amitom `wili~ aso-niSani kalendarulad weliwad-
Si dRe-Ramis naoTxalia, dRe-Ramis meoTxedia, oTx we-
liwadSi ki erTi kalendaruli dRe-Ramea~ (iqve, gv. 422).
sabolood qarTuli kalendriT weliwadis xangrZlivo-
ba Seadgens 365,25 dRe-Rames (3X365 da 1X366), magram
Turme tropikul weliwads anbanSi ganxorcielebuli
qarTuli kalendari kidev sxva sistemebiT uaxlovdeba,
rac gadmocemuli aqvs Tavis wignSi r. patariZes.
qarTuli anbanis saSualebiT gadmocemuli yofila
aseve mTvaris kalendaric.
qarTuli anbaniT mTvaris kalendari Semdegi sistemi-
Taa gadmocemuli: anbanis aso-niSanTa saxelwodebani, maTi
rigiTi da anbanuri saTvalavi kalendris gasaRebs war-
moadgens. qarTuli anbanis kalendaruli monacemebi
gamowvlilviT aqvs mimoxiluli Tavis wignSi r. patariZ-
es. masve sruliad ueWvelad aqvs dasabuTebuli qarTu-
li anbanis grafikuli moxazulobis finikiuridan wa-
rmomavloba. patariZis azriT, qarTuli anbani SeumuSave-
biaT qurumebs qristeSobamde 412 wels, rac imavdrou-
lad kalendris SemoRebasac niSnavda. 128 wlis Semdeg
qristeSobamde 284 wels dawyebula qarTuli saxelmwifo
erovnuli welTaRricxva.
qarTuli anban-kalendris Semoqmed qurumebs
babilonel, qaldevel da berZen maTematikosTa miRweve-
121
bze daufuZnebiaT TavianTi Sroma. iv. javaxiSvilis, s.
janaSias da sxva mecnierTa Sromebze dayrdnobiT, erTi
mxriv, Cven Tu vaRiarebT, rom qristeSobamde VII-V sauku-
neebSi saqarTvelos moaSures Zveli damsxvreuli civi-
lizaciis namsxvrevma tomebma, STamomavlebma xuritebi-
sa, qaldevelebisa, Tobalebisa Tu muSqebisa, unda vaRi-
aroT isic, rom, maTma inteleqtualurma nawilma Tan
moitana Zveli aRmosavleTis astronomiuli, maTematikuri
codna, sarwmunoeba da kultura.
Zveli qaldevelebis kulturas udidesi gavlena
mouxdenia sxva qveynebis kulturaze. maTgan gavrcele-
bula ricxviTi mistika, maTematikuri codna, romelic
ganuyofeli nawili yofila qaldeuri mecnierebisa da
kulturisa. ricxviTi mistikis akvnad da aseve sxva said-
umlo mecnierebis kerad ZvelTaganve iTvleboda qaldea.
saberZneTSi qaldeuri swavleba piTagores ganuviTare-
bia (ix. iqve. i. Cistiakovis da sxvaTa Sromebze miTiTeba
gv. 487). r. patariZis azriT, swored qarTuli pi-
Tagorelebis mier unda Seqmniliyo qarTuli anbani,
romelSic dasturdeba codna, rogorc aRmosavluri, ise
dasavluri civilizaciisa. saqarTveloSi Semosul odes-
Rac didi civilizaciis memkvidre qarTul tomebs unda
SemoetanaT egvipturi mzisa da babilonuri mTvaris kal-
endrebi, romelnic Semdgom qarTul anban-kalendarSi
SenivTda. qarTuli anban-kalendari, msgavsad piTagoru-
li moZRvrebisa _ saidumlo yofila. is mxolod qurum-
Ta viwro wreSi yofila cnobili, farnavazis dros mas
122
ramdenadme gavrceleba miuRia sruliad saqarTvelos
qurumTa Soris. qristeSobis Semdeg, qristian qarTvelo-
bas swored es ukve arsebuli anbani gamouyenebia saekle-
sio saWiroebisaTvis. ufro metic, qarTuli anbani nawi-
lobriv, r. patariZis gamokvlevis Tanaxmad, safuZvlad
dasdebia somxuri anbanis Seqmnis princips (ix. iqve, gv.
528-596), rasac ufro adrec miuTiTebdnen qarTveli is-
torikosebi.
Cven vfiqrobT, rom anbani, romliTac daiwera qarTul
enaze axali aRTqma, bibliis wignebi, locvebi, qadage-
bani, romelsac efuZneboda aTaswleulTa manZilze naw-
eriT gadmocemuli saRmrTo didebismetyveleba, SeuZle-
belia Seqmniliyo suliwmindis monawileobis gareSe.
uTuod qarTuli xucuri anbani suliwmindis Cagonebis
Sedegia. dideba mas!
axali aRTqma uflisa
israilis didma winaswarmetyvelebma gamoacxades, rom
arsi WeSmariti religiisa _ RmerTisa da kacis kavSirSia,
swored am kavSirs anu erTobas ewodeboda aRTqma.
aRTqma wmida werilSi gamoiTqmoda sityviT `berit~,
rac niSnavs pirobas, kanons, dadgenilebas, romelzec
Tanxmdeba ori SemTanxmebeli mxare. wmida wignebi, rom-
lebSic aRwerilia kavSiri RmerTisa kacTan, warmoad-
gendnen erT-erT saSualebas aRTqmis damowmebisas, amit-
123
omac maTac `aRTqmas~ uwodebdnen. is arsebobda ukve moses
ep oqaSi. Z vel aRTqmas gan ekuTvneba p irveli
winaswarmetyveluri miTiTeba `axali aRTqmisa~. kerZod,
ieremias cnobil winaswarmetyvelebaSi _ `ai, dadgeba
dReebi, ambobs ufali, roca me davdeb israelisa da iu-
das saxlTan axal aRTqmas~ (ier; 31.30).
Semdgom termini `axali aRTqma~ mravalgzis ixmares
TviT ieso qristem da misma wmida mociqulebma (maTe 26.28,
mark. 14.24; luka 22.20; 1 kor. 11.25; 2 kor. 3.6 da sxva).
rogorc aTi mcneba, anu kanoni iwodeboda `aRTqmad~,
zustad aseve, gamoTqma `axali aRTqma~ qristianuli ek-
lesiis mier mieniWa wmida wignebs, romlebSic gad-
mocemulia qristesa da mociqulebis swavleba (ix. tolk-
ovaia biblia, III, peterb. 1911-1913, gv. 2).
jer kidev ieremias piriT brZanebs ufali `axali aRTq-
mis~ pirvelad xsenebisas (qristeSobamde 600 wliT adre)
kacobriobis codvaTa daxsnis Sesaxeb _ `...me maT vap-
atieb ukanonobas da ar gavixseneb maT codvebs. ase am-
bobs ufali, romelmac mogvca mze dRis sinaTled da
mTvare da varskvlavebi Ramis sinaTled, romelic
aRelvebs zRvas, ise, rom xmauroben misi talRebi, iaRve
sabaoTia _ misi saxeli~ (31.33-34).
RvTismetyvelTa Tanaxmad, Zveli aRTqma warmoadgen-
da momzadebasa da winaswarmetyvelebas qristeze. nawi-
naswarmetyvelebi iyo zusti dro da adgili mesiis So-
bisa, mogvTa Tayvaniscema, yrmaTa gawyveta, egvipteSi
gaqceva, winamorbed-winaswarmetyvelis gamoCena, iudev-
124
el mwignobarTa da xelisufalTa mtroba, macxovaris
saswaulebi, mesiis uaryofa iudeveli xalxis mier, tanj-
va, sikvdili, jojoxeTSi Casvla, aRdgoma, amaRleba da
a.S. (p. svetlov, xristianskoe verouCenie, kiev, 1912, t. I,
gv. 125).
`sarwmunoebis simbolo~, romelsac `mrwamssac~ uwode-
ben, ase gadmoscems qristes gankacebas _ `romeli CvenTvis
kacTaTvis da Cvenisa cxovrebisaTvis gardmoxda zeciT
da xorcni Seisxna sulisagan wmidisa da mariamisagan qal-
wulisa gankacna, da jvars ecva CvenTvis pontoelisa
pilates ze da ivno da daefla. da aRsdga mesamesa dResa
msgavsad werilisa~.
cxadia, `werilSi~ igulisxmeba Zveli aRTqmis wmida
wignebi, kerZod ki winaswarmetyvelTa wignebi. jer kidev
abraamis Sesaxeb iyo nabrZanebi (dabadeba, 12), rom mis
mier warmoSobili xalxis mier `ikurTxeba yvela tomebi
da xalxebi dedamiwisa~. swored am erSi ganxorcielebu-
li macxovris mier moxda gamosyidva kacobriobisa. si-
nais aRTqmaSi safuZveli Caeyara xalxs, romelic unda
qceuliyo `wmida xalxad da mRvdelTa samefod~ (gamos-
vl. 19). am xalxidan qristianobis macocxlebeli sarwmu-
noeba miiRes msoflios sxva xalxebma. esaiac yvela xalx-
Ta mxsnelad warmoadgens mesias _ `...yoveli eri misken
daiwyebs denas. daiZvreba uTvalavi xalxi da ityvis: modi,
avideT uflis mTaze iakobis saxlSi. gvaswavlos Tavisi
gzebi da misi bilikebiT viaroT, radgan rjuli sionidan
gamova da uflis sityva _ ierusalimidan. samarTals
125
ganikiTxavs igi erebs Soris da amxilebs uTvalav xalxs.
maxvilebisgan saxnisebs gamoWedaven da Subebisagan _
namglebs, eri erze aRar aRmarTavs maxvils da aRaravin
iswavlis oms~ (esaia, 2).
winaswarmetyveli xedavs momaval cxebuls, romelic
moitans mSvidobasa da Tavisuflebas. misi mefoba Secv-
lis yovel arsebas _ `xalxma, bnelSi moarulma, ixila
naTeli didi, wyvdiadis qveyanaSi mcxovreblebs naTeli
gamoubrwyinda. Sen gaamravle xalxi, gauzarde mas six-
aruli... radgan Sen dalewe misi kirTebis uReli... rad-
gan SegveZina Svili, mogveca Ze... ewoda saxelad sakvirveli
mrCeveli, RmerTi Zlieri, maradisobis mama, mSvidobis
mTavari, xelmwifebis gansadideblad da uboloo mSvi-
dobisaTvis daviTis taxtze da mis samefoSi...~ (esaia, 9).
winaswarmetyveli ganagrZobs mesiis Sesaxeb _ `amova
ylorti ieses Rerodan da misi fesvebis amonayari gaix-
arebs. daivanebs masze uflis suli, suli sibrZnisa da
gonierebisa, suli rCevisa da simxnevisa, suli Segnebisa
da uflis SiSisa... simarTliT gansjis Rarib-RatakT,
sisworiT ganikiTxavs qveynis bedSavT... simarTle iqneba
sartyelad mis welze... dadgeba mgeli cxvarTan erTad
da vefxvi dabinavdeba cikanTan erTad, xbo, lomi da na-
suqali pirutyvi erTad iqnebian da Cvili bavSvi waruZRve-
ba maT... im dRes xalxTa droSad dadgeba ieses fesvi da
misken daiwyeben denas tomebi, dideba iqneba misi saSvebe-
li~ (esaia, 11).
esaias darad miqa winaswarmetyvelic mesiis eras ukav-
Sirebs yvela xalxebis moqcevasa da gadarCenas _ `uka-
126
nasknel dReebSi iqneba, rom mTebis TavSi damyardeba
uflis saxlis mTa, gorakebze maRla aRimarTeba da mis-
ken daiwyebs denas xalxebi. movlen uamravi xalxebi da
ityvian: wamo, avideT uflis mTaze da iakobis RvTis
taZarSi, rom gvaswavlos Tavisi gzebi da viaroT misi
bilikebiT, radgan sionidan gamodis rjuli da ierusal-
imidan _ uflis sityva~ (miqa, 4:1-2).
uflis mosvlis Semdgom damyarebul dausrulebel
samefos ieremia `axal aRTqmas~, xolo ezekieli `sauku-
no aRTqmas~ uwodebs _ winaswarmetyvelis piri RaRadebs
_ `davudeb maT mSvidobis aRTqmas da saukuno aRTqma
iqneba maTTvis. davamkvidreb maT da gavamravleb, maT
Soris davdgam Cems sawmindars saukunod. iqneba maTze
Cemi movaneba, veyolebi maT RmerTad, isini ki Cemi eri
iqnebian. maSin mixvdebian xalxebi, rom ufali var, israe-
lis ganwmendeli, da Cemi sawmidaris saukuno myofobiT
maT Soris~ (ezek. 37:26-27).
Zveli aRTqmis gamocxadebis mwvervalia esaias
winaswarmetyveleba, romelmac iwinaswarmetyvela ara
marto Cveni mxsnelis _ qristes _ daviTis sagvareulodan
warmoSoba, qalwulis mier misi mucladReba, Soba da
emanuelad saxeldeba (esaia 7:14), aramed Cveni codvebis
daxsnisaTvis misi vnebaca da sikvdili _ `namdvilad ki,
man ikisra Cveni snebebi da itvirTa Cveni satanjveli,
Cven ki gvegona, RvTisagan iyo nacem-nagvemi da damcire-
buli. magram is Cveni codvebisaTvis iyo daWrili, Cveni
ukeTurobebisaTvis dalewili. masze iyo sasjeli Cveni
127
simrTelisaTvis da misi wylulebiT Cven ganvikurneT...
evno da ewama, magram ar dauZravs bage, kraviviT dasak-
lavad miiyvanes da rogorc cxvari dums mparsvelTa winaSe,
masac ar dauZravs bage~ (esaia, 53:4-5, 7-8).
man iwinaswarmetyvela, rom macxovris uwinares mova
winamorbedi da moamzadebs xalxs mis misaRebad, ityvis
rom is iqneba qriste, ese igi cxebuli RvTisa, rom is
iqneba RmerTi da kaci, rom is moaxdens saswaulebs; misi
sityviT, koWlebi ivlian, brmebi aRixilaven, mkvdrebi
aRdgebian, rom is ewvaleba, mokvdeba da amiT gamoixsnis
yvela mis morwmunes, is aRsdgeba da daafuZnebs simarT-
lis da mSvidobis sasufevels da mis sufevas ar eqneba
dasasruli, rameTu misi samefo, axali ierusalimi, iqne-
ba WeSmariti samefo RvTisa gardamosuli qveynad.
winaswarmetyvelebani aRsrulda, magram ise, rom is,
visac elodnen, movida wynarad da SeumCnevlad (emanuil
svetlov, vestniki carstva boJia, 1972, gv. 488-492), raTa
axali aRTqma daedo rCeul erTan, rogorc ambobda ier-
emias piriT ufali _ `es aris is aRTqma, romelic unda
davudo israelis saxls im drois Semdeg, ambobs ufali.
wiaRSi Cavudeb maT Cems rjuls da gulze davawer. maTi
RmerTi viqnebi me da isini Cemi eri iqnebian~ (ier. 31:32).
movida is, romelic ixila danielma CvenebiT _ `Cems
Ramis xilvaSi vnaxe: aha, cis Rrublebze modioda kacis
Zis msgavsi, igi Zvel dReTagan movida da wardgenil iqna
mis winaSe. mieca mas xelmwifoba, dideba da mefoba, raTa
yvela xalxi, tomni da enani mas emsaxuron. misi xe-
128
lisufleba saukuno xelmwifebaa, bolo ar eqneba mas da
misi samefo ar daiqceva~ (dan. 7:13-14).
yvela xalxi, tomi da ena iqca ieso qristes Tayvanism-
cemlad, rCeuli eri israilisa, amis Semdgom, swored maT,
mis morwmune qristianebs ewodaT, swored maT miecaT
axali aRTqma.
yvela qristianma erma Tavisi sasuliero mwerloba
`saRmrTo werilis~, anu bibliis TargmniT daiwyo. axali
aRTqmis berZnulidan Targmna meore saukunidanve dau-
wyiaT. maT Soris pirveli siriuli Targmanebi yofila.
siriuli ena axlos yofila arameul dialeqtTan,
romelzec laparakobdnen qriste da mociqulebi.
qarTulad saxareba mexuTe saukuneSi ukve Targmnili
iyo. iakob xucesi, romelmac `wameba wmidisa SuSanikisi
dedoflisa~ 476-483 wlebSi dawera, sxva wignTa Soris
moixseniebs saxarebasac _ `evangelies~ saxeliT. iakob
xucesi wers: rodesac curtavSi SuSanik dedofali ga-
nudga gamazdeanebul qmars _ varsqen pitiaxSs da kvlav
taZrad mivida, man `Tana waritanna evangelie Tvisi da
wmidani igi wignni mowameTani~, sapyrobileSi ki `...didi-
Ta gulis-modginebiTa xelTa aRixvna daviTni da mcir-
edTa dReTa Semdgomad asergasisni igi fsalmunni dais-
wavlna~. maSasadame, V saukuneSi ukve arsebula qarTu-
lad `saxareba~, wmida mowameTa cxovrebis aRwera da dav-
iTni (iv. lolaSvili, wignisa da mwerlobis sawyisebTan,
1978, gv. 8).
sityva `evangelie~ klasikur berZnulSi aRniSnavs
keTili ambis cnobas _ xarebas. axal aRTqmaSi aRniSnavs
129
xarebas imisas, rom qristem Seariga adamianebi RmerTTa-
gan da Cven mogvitana sasufevlis sikeTe, amitomac ewoda
qarTulad evangeles _ saxareba.
Cveni mematianes Tanaxmad, vaxtang mefis dedisaTvis
saxareba gaucvniaT V saukunis Sua wlebSi, xolo VI sauku-
nis 30-ian wlebSi saqarTvelos farglebs gareT arsebu-
li saba ganwmendilis monastris damaarseblis, wmida sa-
bas `anderZi~ gvauwyebs, rom iberielebs `neba eZlevaT
warTqvan Jamni da samxrisaY, warikiTxon samociqulo da
saxareba TavianT dedaenaze~. maSasadame, sabawmindel
qarTvel berebs V saukunis meore naxevarSi xelT hqoni-
aT qarTuli `samociqulo~ da qarTulive `saxareba~ (iqve,
gv. 9).
saxarebis uZveles qarTul Targmanebs `pirveliTgans~
uwodebdnen, giorgi mTawmideli am Targmanebs `wmidad
Targmnilebs~ uwodebda da did mniSvnelobas aniWebda:
`Cvenni yovelni saxarebani pirveliTgan wmidad Targm-
nilni arian da keTilad _ xanmetnica da sabawmindurni-
ca~. i. lolaSvilis azriT, `pirveliTganSi~ igulisxmeba
IV saukuneSive, CvenSi qristianobis saxelmwifo sarwmu-
noebad gamocxadebisas Targmnili saxarebani (iqve, gv. 9).
saRmrTo werili yvelaze adre Targmnila qarTulad.
am TargmanebiT dawyebula qarTuli saeklesio mwerlo-
ba. efrem mcires sityviT, qarTvelebs maSin dauwyiaT
saRmrTo werilis Targmna, roca msoflio eklesias jer
kidev `araraY aqunda sxvaY sagalobelad saeklesioY, Tvin-
ier fsalmunTa wignisa~. e.i. maSin, roca RvTismsaxureba-
130
Si himnografiuli elementi jer ganviTarebuli ar iyo
da araviTari wesis Sesruleba ar SeiZleboda `saRmrTo
werilis~ (bibliis) wignebis gareSe (k. kekeliZe, qarT.
lit. istoria I, gv. 441). marTlac, petre iberis cxovre-
bis Tanaxmad, petres jer kidev saqarTveloSi, konstan-
tinepols gamgzavrebamde (424 wlamde) Seuswavlia wmida
werili, xolo, matianes cnobiT, vaxtang gorgasals mdi-
drulad Seumkia saxareba (iqve, gv. 412).
Tu verwmunebiT cnobas andria pirvelwodebulisa da
sxva mociqulebis saqarTveloSi qadagebis Sesaxeb, me-
sukavel mowameTa (I-II ss) cxovrebis cnobebsa da agreTve
ioane sabanisZis VIII saukuneSi naTqvams, rom mesame sauku-
nidan saqarTvelos mosaxleoba ukve gaqristianebulia,
maSin unda vifiqroT, rom wmida werils zepirad Targmna
_ qadagebis gziT qarTvelebi meoTxe saukunemde unda
gacnobodnen, xolo IV-V saukuneebSi CvenSi ukve rom ar-
sebobda `pirveliTgani~ Targmanebi, sandod unda miviC-
nioT. miT umetes, rom moRweulia mravali xelnaweri,
mecnierTa mier V-VI saukuneebiT daTariRebuli. gan-
sakuTrebiT ki palimfsestebi. arsebobs Zveli Targmanebis
(pirveliTganis) ramdenime redaqcia. esenia xanmeti (aso
x-aniT meti) da haemeti. Semdgomia e.w. `sabawminduri~.
romelic, k. kekeliZis Tanaxmad, xanmetisagan fone-
tikurad gansxvavdeboda, imiT, rom xan-ebi ukve aRar ix-
mareboda, Tumca SesaZleblad miiCneva sabawmindur re-
daqciaSi x-anis magier h-aes xmareba. es redaqciebi IV-IX
saukuneebSi Tavsdeba. axali redaqcia wmida werilisa,
131
kerZod ki saxarebisa ekuTvnis eqvTime aTonels (mestiis
saxareba 1033 w. da metexis saxareba 1049 w.) _ mas teqsti
Seujerebia axal, imJamindel berZnul redaqciasTan. es
Sroma gaugrZelebia giorgi mTawmindels, mas saxarebis
teqsti samjer Seumowmebia berZnul teqstTan da moucia
axali, damoukidebeli redaqcia, romelmac saqarTvelo-
Si moipova kanonikuri Rirseba da mniSvneloba qarTuli
vulgatisa (iqve, gv. 414).
saeklesio saWiroebisaTvis, cxadia, Zveladve `pirvel-
iTgan~ iTargmneboda samociquloc.
SuSanikis martvilobidan Cans, rom pavles epistole-
ni V saukuneSi arsebobda, Tumca samociqulos Zveli
nusxebi (XI s-mde arsebulni) naklebad Semonaxula CvenSi.
eqvTime aTonels, samociqulos zogierTi teqstis re-
daqtirebac unda ekuTvnodes, kerZod ki apokalifsisa,
anu gamocxadebisa. mas k. kekeliZe miiCnevs pirvel Targ-
manad, magram SeuZlebelia is manamdec ar hqonodaT
qarTvelebs, masve uTargmnia pavles zogierTi epistole,
ganmartebebTan erTad. samociqulo ufro srulad uTarg-
mnia (e.i. moucia axali redaqcia axali aRTqmis am nawil-
isa) giorgi mTawmindels. mas uTargmnia `pavle sruli da
saqme mociqulTa da kaTolikeni mociqulTani~. is yofi-
la Zveli qarTuli teqstis redaqtireba da ara axali
Targmani berZnulidan. redaqtireba rom yofila, amas
amowmebs efrem mcirec _ kerZod, aRniSnavs, rom giorgim
mTlianad ver gawyvita kavSiri Zvel qarTul teqstTano
(iqve, gv. 416). es redaqciac samociqulosi kanonikuri
gamxdara.
132
Zveli aRTqmis wignebi qarTvelebs, rogorc Cans, sep-
tantadan uTargmniaT (cnobilia, rom Zveli aRTqmis
ebrauli dedani qristeSobamde mesame saukuneSi aleqsan-
driaSi berZnul enaze gadauTargmnia 70 mTargmnels _
mas uwodes septanta (`septuaginta~), Tumca, zogierTi
qarTuli Targmani Sedarebulia II saukuneSi ebraulidan
berZnul enaze Sesrulebul TargmanebTanac (cnobilia II
saukunis sami Targmani: akvilasi, svimaxosisa da Teodot-
ianesi).
dReisaTvis gadarCenilia Zveli aRTqmis zogierTi
wignis xelnawerebis nawilebi, zogierTi wigni ki mTli-
anad. bibliis sruli qarTuli nusxa, romelic Cvenamdea
moRweuli, 978 welsaa gadawerili mesxeTSi, `lavrasa
Sina didsa uSks~ (oSks) da daculia aTonze, iverTa mon-
asterSi.
arsebobs mosazreba, rom eqvTime da giorgi mTawmind-
elebs uTargmniaT mTeli biblia, k. kekeliZe am azrs ar
eTanxmeba.
bibliis meore redaqcia aris 1743 wlisa, esaa moskov-
Si baqar batoniSvilis mier dabeWdili teqsti.
mesame redaqcia meTvramete saukunisaa, mas mcxeTuri
biblia ewodeba. is uZvelesi xelnaweridan gadauweriaT,
romelSiac bibliis teqsti dayofili ar yofila Tave-
bad da muxlebad. gansakuTrebul, anu m. janaSviliseuls
uwodebs k. kekeliZe XV-XVI saukuneebis xelnawerebs (iqve,
gv. 418-419);
1884 wels TbilisSi meored daibeWda moskovis gamocema.
1989 wels TbilisSi gamoica bibliis axali Targmani,
manamde ki axali aRTqmis teqsti ramdenjerme daibeWda.
133
armazi, ahuramazda,
molodini mesiisa
Cven mama-papaTa rjuli, sarwmunoeba, ukve ori aTasi
welia qristianobaa, yovladwmida samebis Tayvaniscema.
iqamde ki, `qarTlis cxovrebis~ Tanaxmad, `sjuli mamaTa
CvenTa~ iyo Tayvaniscema kerpTa da mnaTobTa.
mamaTa rjuli Zvel qarTvelobas mtkiced epyra, iqam-
de, rom TviT mefesac ki, qveynis TviTmpyrobels qvey-
nidan aZevebdnen, Tuki is gabedavda da winaparTa sarwmu-
noebisadmi orgulobas gamoamJRavnebda. farnavazis Svil-
TaSvili, meoTxe mefe iberiisa, anu qarTlis samefosi _
farnajomi _ mazdeanobisa da cecxlTayvanismcemlobisak-
en midrekila da kerpmsaxureba uaruyvia, amis gamo qarT-
lis erisTavebma ganacxades: _ `mefe Cveni gardaxda sjulsa
mamaTa CvenTasa, arRara msaxurebs RmerTTa mpyrobelTa
qarTlisaTa, aw arRara Rirs ars igi mefed Cvenda~ (qarT-
lis cxovreba, I, gv. 29). marTlac, mefes SeebrZolnen,
mokles da mis nacvlad taxtze sul sxva, axali dinasti-
is fuZemdebeli mefe aiyvanes.
axalgazrdobisas (da gamefebis Semdeg) farnajomi
qarTuli rjulis moyvare da misi morwmune yofila,
aRumarTavs zadenis kerpi zaden cixesTan, rac im droi-
saTvis taZris movaleobas asrulebda. `amis Semdgomad
Seiyvara sjuli sparsTa, cecxlis msaxureba, moiyvana
sparseTiT cecxlismsaxurni da mogvni da dasxna igini
mcxeTas, adgilsa mas, romelsa ese hqvian mogvTa da iwyo
134
cxadad gmobad kerpTa, amisTvis moiZules igi mkvidrTa
qarTlisaTa, rameTu didi sasoeba aqundaT kerpTa mima-
rT~ (iqve, 29). qarTvel `mamaTa rjulis~ gmoba Zvirad
daujda qarTvelTa mefes.
qarTvelTa warmarTuli sarwmunoebis amsaxveli
pirvelwyaroebi kerpebis Sesaxeb naklebad laparakoben
_ qarTvelni Tayvans scemdneno mzes, mTvaresa da xuT
varskvlavs, Tumca ki ufro adre _ warmarTobamde,
qarTvelebi WeSmariti RmerTis mcnobni da misi morwmu-
neni iyvneno.
WeSmariti RmerTi qarTvelebs dauviwyebiaT erTiani,
protoqarTveluri eTnosis daSlis Semdeg an ufro mogvi-
anebiT: `STavarda Suri Soris SvilTa qarTlosisaTa: iwyes
brZolad da xdomad urTierTas... da ganagrZeles maT
Soris brZola, romel Jamsame aRdgian amaTganni orni
naTesavni erTsa zeda da sxvani Seeweodian... da romeln-
imme kvalad sxvani aRsdges erTmaneTsa zeda da sxvani
Seeweodian~ (qarTlis cxovreba, I, gv. 10).
am droisaTvis, rogorc aRiniSna, maTSi moSlila WeS-
mariti sarwmunoebis codna _ `da mas Jamsa daiviwyes
RmerTi, dambadebeli maTi da iqmnes msaxur mzisa da
mTvarisa da varskvlavTa xuTTa da mtkice da ufrosi
saficari maTi iyo saflavi qarTlosisa~ (iqve, gv. 11).
rogorc vxedavT, am epoqaSi qarTvelebs xeliT qmnili
kerpebi, raime qandakebani, `TavianTi Tavis msgavsi kerpi~
ar SeuqmniaT da arc Tayvans scemdnen maT, Tumca ki dam-
badebelis, qveynis Semoqmedis nacvlad Tayvani sces mis
135
qmnilebebs _ zeciur sxeulebs. mzis, mTvarisa da xuTi
varskvlavis Tayvaniscemis mogoneba bolo dromde Semor-
Cenila qarTvelTa Soris. XX saukunis dasawyisSi, ambobs
ivane javaxiSvili, samegreloSi deda akvnis Cvils xelSi
ayvanils mnaTobTa saxelebs agonebdao:
_ `TuTa, Taxa, juma, ca, vobi, sabateni, bJa~, TuTa _
mTvarea, Taxa _ Tarxoni anu marsia (iv. javaxiSvili, I,
1979, gv. 176), juma _ hermesi _ merkuria (`jimaRi~), ca _
ciskris varskvlavi anu afroditea (iqve, gv. 178), vebi _
elva-quxilis, xeTur-xaldeuris monaTesave RvTaeba,
sabateni _ nasesxebi sityva `SabaTia~, amiT aRiniSneboda
mnaTobi kronosi, romelsac qarTulad `morige~ hqvia da
meSvide caze myofad miiCneoda.
xazgasmiTaa aRsaniSnavi: qarTuli warmarToba imde-
nad srulyofilad damuSavebuli da daxvewili iyo, rom
`aramcTu sazogado qarTuli, yvela qarTul tomTaTvis,
maT Soris megrelTa da svanTaTvisac, saerTo warmarTo-
ba arsebobda, aramed am warmarTobas saerTo termino-
logiac, saerTo enac qarTuli hqonia~ (iqve, gv. 156).
saqarTveloSi sarwmunoebis ena qarTuli iyo, es wesi
mtkiced damkvidrebula uZveles dros yvela qarTul
tomSi. es miT ufro dasafasebelia, rom sarwmunoebis ena
TviT gvian saukuneebSic ki, xSirad ara mSobliuri ena
iyo zogierT xalxSi.
qarTuli warmarToba qarTvelebisaTvis gamSobliure-
bul-gaerovnebuli yofila, amitomac mas mtkice winaaRm-
degoba gauwevia TviT iranuli religiisaTvis, romel-
136
sac asaxva upovia `sparselTa wminda wignSi~ _ avestaSi
(zoroastrizmi).
`qarTul warmarTobas Tavisi mtkiced Camoyalibebu-
li panTeonic hqonia, am panTeonSi zogi mTavar RvTae-
bad iTvleboda, zogi da umetesoba umcros RvTaebaTa
jgufs ekuTvnoda~ (iqve, gv. 156).
ivane javaxiSvilis azriT, warmarTobisdroindeli
qarTvelebis mTavar `RvTaebad~ mTvare iTvleboda. yvel-
gan, sadac ki qarTvelebs ucxovriaT, mTvaris Tayvanis-
cemis kvali SerCenilia. ara marto saqarTveloSi, pon-
tosa da frigiaSi, `sadac erT dros qarTveli tomebi
binadrobdnen strabonis sityviT, mTvaris Tayvaniscema
gavrcelebuli yofila~ (iqve, gv. 99).
mTvaris, viTar mTavar meufis da RvTaebis Tayvanis-
cema, yvela qarTveli tomis rwmenad unda CaiTvaloso, _
werda is (iqve, gv. 99). panTeonSi umaRles RvTaebebad
miiCneoda aseve `RmerTi Semoqmedi~ da `ca _ RrubelTa
batoni~ (iqve, gv. 101). uzenaes RvTaebas `morigesac~
uwodebdnen. is kronosi unda yofiliyo. qarTuli 7-dRi-
ani msgefsis yoveli dRe mnaTobTadmi iyo miZRvnili da
maT sadideblad iyo saxeldebuli. kvira mzis dRe iyo,
orSabaTi _ mTvarisa, samSabaTi _ ariasi, oTxSabaTi _
ermisa, xuTSabaTi _ afroditisa, paraskevi _ diosisa,
SabaTi _ kronosisa. mTvare marTlac gansakuTrebiT pa-
tivdebuli yofila. TviT Cems siymawvileSic ki zogi
moxuci orSabaTs uqmobda (orSabaTi ki mTvarisadmi,
uzenaesisadmi yofila miZRvnili), xolo zogan Cvil bavSvs
137
mTvares daanaxebdnen da pirjvars asaxvinebdnen. am dros
eubnebodnen _ `ai, fufala~ da gulisxmobdnen ufals
(warmarTuli Cvevebis aRorZineba eklesiis dacemam gam-
oiwvia XX s-Si). r. patariZem ZvelqarTuli anban-kalen-
dris kvlevisas faqtobrivad daadastura ivane javaxiS-
vilis sityvebi: `exla roca gamoirkva, Tu ra didi mniS-
vneloba hqonda Zveli qarTvelebis sarwmunoebaSi mT-
vares da mis mdgomareobas, mcxralisa, gavsebulisa, da
mTvaris aRvsebis gamocnobas, cxadia, rom xatis msax-
urebs kargad unda scodnodaT mTvaris angariSi, swored
ase iyo kidec, fSavsa da xevsureTs, xevisbersa da de-
kanozs rom hkiTxoT, _ ambobda am 55 wlis winaT
r.erisTavi, mTvare ramdeni dRisaa, erT wamsve miiRebT
swor pasuxso. vin ar icis, rom saqarTveloSi am oci wlis
winaT yvelam Cinebulad icoda, zogma exlac icis mT-
varis raodenobis gaangariSeba~ (iqve, gv. 98).
qarTul warmarTobasac Tavisi istoria hqonia, dro-
Ta ganmavlobaSi ganviTarebula, SeuZenia axal-axali
elementebi, mnaTobTa Tayvaniscemis gverdiT kerpTa
Tayvaniscemac SemouRia qarTvelobas.
saistorio wyaroebis mixedviT qarTul warmarTul
panTeonSi pirveloba hqonia armazs.
safiqrebelia, kerpTa Tayvaniscema axladSeqmnili
erTiani warmarTuli saxelmwifoebriobis ganmtkicebis
saWiroebisTvis SemouRiaT qveynis mmarTvelebs, magali-
Tad, dasavleT-aRmosavleT-samxreT saqarTvelos gaer-
Tianebisa da damoukidebeli samefos sazRvarTa ganmt-
138
kicebis Semdgom `farnavaz Seqmna kerpi didi saxelsa zeda
Tvissa; es ars armazi, rameTu farnavazs sparsulad ar-
maz erqva, amarTa kerpi igi Tavsa zeda qarTlisasa da
amieriTgan ewoda armazi kerpisa misTvis da qmna sat-
fureba didi kerpisa misTvis aRmarTebulisa~ (`qarTlis
cxovreba~, I, gv. 25) armazi _ gaerTianebuli da gaTavisu-
flebuli pirveli erTiani qarTuli saxelmwifos mfarvel
`RvTaebad~ unda yofiliyo warmodgenili. wyaros Tanax-
mad, farnavazamdec azonis qveynis sazRvrebic faqto-
brivad sruliad saqarTvelos moicavda, azons, Cans, Tavisi
saxelmwifos ganmtkicebis mizniT, pirvelad SemouRia
kerpTayvaniscema. `qarTlis cxovreba~ wers _ `aman azon
dauteva sjuli aleqsandres mocemuli, iwyo kerpTmsax-
urebad da Seqmnna orni kerpni vercxlisani: `gaci da
gaim~. aleqsandre makedonelis mier qarTvelTaTvis da-
tovebuli sjuli ki yofila mnaTobTa da uxilavi Rmer-
Tis Tayvaniscema _ `ubrZana aleqsandre azons, raTa pa-
tivs scemdes mzesa da mTvares da varskvlavTa xuTTa da
hmsaxurebdnen RmerTsa uxilavsa, dambadebelsa yovlisasa,
rameTu mas Jamsa ara iyo winaswarmetyveli da moZRvari
sjulisa WeSmaritisa, romelmanca aswava da amxila aramed
TviT moigona sjuli ese aleqsandre, mefobasa Sina yov-
elsa qveyanasa sjuli ese daudva da wavida aleqsandre~
(iqve, gv. 19).
cnobilia, rom aleqsandre makedoneli Tayvans scemda
`RmerTTa~ berZnul panTeons, mnaTobTa da uxilavi Rm-
erTis Tayvaniscema iyo ara aleqsandres rjuli, aramed
139
qarTvelTa pirvelwinaprebisa, rogorc amas iqve, ram-
denime Tavis win wers qarTveli mematiane. unda vifiqroT,
rom aleqsandrem an misma romelime satrapma, Tuki isini
saqarTveloSi iyvnen, saWirod CaTvales qarTvelTa
erovnuli sarwmunoebisaTvis pativi miegoT da daekanon-
ebinaT.
saxels armazisas mematiane sparsulTan akavSirebs,
`farnavazs sparsulad armaz erqva~-o, mecnierTa erTi
nawili mas ahuramazdasTan _ sparsul uzenaes RvTae-
basTan akavSirebs, sxvebi ki xeTur mTvaris RvTaebis sax-
el `armas~-Tan. armazis saxels ahuramazdasTan akavSireb-
da ivane javaxiSvili da werda: `armazis Sesaxeb cnobebs
rom sparsul ahuramazdasTan saxelis meti saerTo
araferi aqvs, es ucilobelia~ (iv. javaxiSvili, dasax.
naSr. gv. 145).
armazis Tayvaniscemasa da mazdeanobas Soris saerTo
niSnebs ver xedaven, magram, miuxedavad amisa, cecxlTay-
vanismcemlobas saqarTveloSic SemouRwevia da nawilo-
briv gavrcelebula kidec.
`mazdeanoba rom erT xans saqarTveloSic gavrcele-
buli iyo da maSasadame, ahuramazda-armazis Tayvanis-
cemac unda yofiliyo Cvens qveyanaSi _ es cxadia~, _ wers
iv. javaxiSvili.
`...wmida nino maSindel qarTvelebs ase axasiaTebs:
`vxedevdiT, cecxlis msaxursa mas ersa da mogvebsa da
cTomasa maTsa zeda vtirodio~.
zoroastrizmi _ iranidan gavrcelda sxva qveynebSi,
isic `uxilav RmerTsa~, da ciur sxeulebs Tayvanscemda
140
da amitomac, albaT qarTvelTa sarwmunoebasTan msgavse-
bis gamo, saqarTveloSic hpova gavrceleba. Tumca ki,
qarTul erovnul sarwmunoebas misTvis medgari winaaRm-
degoba gauwevia.
zoroastri, anu zaraTuStra winaswarmetyvelad miiC-
neva. am religiis wmida kanonia _ avesta, xolo uzenaesi
RvTaeba _ ahuramazda, romlis saxelis mixedviTac zo-
roastrizms mazdeanobac hqvia. is saqarTveloSi qris-
tianobamde imdenad gavrcelebula, rom misi mZlavri
gavlenis kvali dRemde SemorCa qarTul enas (taZari,
kerpi, zvaraki, eSma, jojoxeTi, marTali, warmarTi, bagini,
droSa, anderZi, dasturi da sxva). Cans gansakuTrebiTac
moukidnia fexi qarTlis samefos mmarTvel zedafenaSi,
amis maCvenebelia maT Soris gavrcelebuli iranul-zo-
roastruli Teoforuli saxelebi _ farnavazi, farna-
jomi, artavazi, arSaki, bagrati, bakuri, bartomi, mir-
dati, adarnase, azorki da sxva (m. andronikaSvili, narkveve-
bi iranul-qarTuli enobrivi urTierTobidan 1. 1966).
`parsebis wminda wigni _ avesta, romelsac zogjer
`iranul bibliasac~ ki uwodebdnen _ zoroastrizmis
sulieri codnis Semcvelia. Cans, swored mas uwodebdnen
qarTvelebi `nebroTis wigns~, romelic ZvelqarTuli
wyaroebis Tanaxmad, winaqristianul epoqaSi qarTvelTa-
Tvis cnobili yofila, pavle ingoroyva miiCnevs, rom is
qarTul enazec iyo Targmnili da mefeTa saxlebSi inax-
eboda.
mazdeanoba popularuli gaxda qristianobamdel msof-
lioSi, mas gavlenac ki mouxdenia gviandel iudaizmze,
141
SeWrila romaul religiaSi, suli Cauberia gnosticizmisa
da maniqevelobisaTvis (e. svetlovi, vestnik carstva boJia,
V, briuseli, 1972 gv. 363).
unda iTqvas, rom msoflioSi erTaderTi religia,
romelic icnobda mesianizms (igulisxmeba bibliuri sam-
yaros gareT) esaa mesianizmi zaraStutrasi (iqve, gv. 493),
sxvaTa Soris, es Cans qarTuli wyaroebidanac, romelsac
qveviT ganvixilavT. israelis winaswarmetyvelTa garda
mxolod mazdeanobas swamda momavali sufeva uflisa,
mxolod is moeloda msoflios mxsnelis mosvlas amqvey-
nad, swored zaratuStras qurumebi _ mogvebi _ mividnen
pirvelni Cveni macxovris iesos Sobisas mis Tayvanissacem-
lad, swored isini elodnen mis mosvlas am qveynad da
pirvelebma Seityves es. Tanaxmad maTe maxareblisa _ `xolo
roca iudeis beTlemSi daibada ieso qriste, herodes me-
fobis Jams, aha, aRmosavleTiT movidnen mogvni ierusal-
ims da Tqves: sad aris iudevelTa axalSobili mefe? vi-
naidan vixileT misi varskvlavi aRmosavleTSi da movediT,
raTa Tayvani vceT mas. es rom gaigo, SeZrwunda mefe herode
da mTeli ierusalimi masTan erTad. da Sekriba yvela
mRvdelmTavari da eris mwignobarni da gamoikiTxa maTgan,
sad unda Sobiliyo ieso qriste. xolo maT uTxres mas:
iudeis beTlemSi, vinaidan ase daiwera winaswarmetyvelis
mier... maSin herodem farulad mouwoda mogvebs da gam-
oikiTxa maTgan varskvlavis gamoCenis Jami da wargzavna
isini beTlems... xolo maT usmines mefes da wavidnen da
aha varskvlavi, romelic ixiles aRmosavleTiT, win mi-
142
uZRvoda maT, sanam ar mivida da Tavs ar daadga im adg-
ils, sadac yrma iyo... da rodesac Sevidnen saxlSi, ix-
iles yrma mariamTan, Tavis dedasTan erTad, da daemxnen
da Tayvani sces mas da gaxsnes TavianTi saunje da miar-
Tves mas ZRveni: oqro, gundruki da muri~ (maTe, 2:1-11).
es moTxroba, e.svetlovis azriT, gviCvenebs, rom axa-
li aRTqma raRacnairad dakavSirebulia bibliisgare
religiur samyarosTan, rom israelis sazRvrebs gare-
Tac adamianebi elodnen mxsnelis mosvlas.
saxarebis dedanSi sityva `mogvi~ JRers rogorc `magi~
(Mc,.), rac saerTod ewodeba jadoqrobaSi daxelovneb-
ul adamianebs; Zvelad ki antikur dros sityva `mags~
iranuli religiis qurumebs uwodebdnen, rogorc es aRniS-
nuli iyo, da swored maT sces pirvelebma Tayvani war-
marTTagan RmerTkacs bagaSive.
es SemTxveviT ar yofila: e. svetlovis azriT, niSan-
doblivia, rom Zveli aRTqma, medgrad mebrZoli egvip-
tis, babilonis, finikiis, saberZneTis `RmerTebis~ winaaRm-
deg, arsad pirdapir ar gamodis iranis religiis winaaRm-
deg (iqve, gv. 362). mazda ahura (ahuramazda) niSnavda
yovlismpyrobel da yovladbrZen ufals. isaa `Semoqme-
di~ samyaroisa da simarTlisa. samyaro RmTaebrivi Semoq-
medis mieraa Seqmnili, ahuramazdas gverdiT dgas eqvsi
zeciuri suli (esenia) _ `keTili fiqri~ (azri), `simar-
Tle~, `siwminde~, `sikeTis samefo~, `janmrTeloba~, `ukv-
daveba~ _ yvelani eseni suliwmindis mier arian Seqm-
nilni, ras niSnavs es? _ erTian RmerTs Tu qristes war-
143
marT winamorbeds iranis miwaze? arsebiTad es sruliad
dasaSvebia, visa aqvs ufleba SezRudos suli wmidis mo-
qmedeba erTi adgiliT? maxareblis sityvebiT, gana is ar
sunTqavs, iq, sadac nebavs? Tu eklesiis mamebi antikur
azrovnebaSi xedavdnen axali aRTqmis preludias, ra uSlis
xels igive iTqvas zarastutras swavlebaze? TviT bib-
lia ar gamoricxavs imis SesaZleblobas, rom RmerTi ix-
sneba `warmarTTaTvis~ (iqve, gv. 368).
mazdeanobas swamda, rom sikeTis RmerTi sabolood
gaimarjvebda da didebiT moevlineboda dedamiwas,
boroteba ki damarcxdeboda, xolo is adamianebi, rom-
lebic mazdas emsaxurebodnen azriT, sityviT da saqmiT,
dajildovdebodnen RvTis am sasufevelSi (iqve, gv. 375).
RmerTis sasufeveli (kxSatra) warmoadgenda jamsa da
gvirgvins msoflio yofisas, zarastutras sikvdilis Sem-
deg warmoiSva rwmena imisa, rom mazda adamianebs gamoug-
zavnida axal mxsnels, es rwmena sabolood iudaur mesi-
anizms daemsgavsa. magebi aswavlidnen, rom garkveuli
drois Semdeg mxsneli dedamiwaze movidoda, raTa borote-
ba daemarcxebina (iqve, gv. 377). am rwmeniT xom ar gahyvnen
iraneli mogvebi beTlemisaken varskvlavs?
yovelive zemomoyvanili CvenTvis gansakuTrebiT sain-
teresoa `qarTlis cxovrebis~ erTi adgilis amoxsnisaTvis,
romelic dakavSirebulia mociqulTa swor mefe mirian-
Tan.
mematiane mogviTxrobs, rom warmarTobis xanis
qarTvelma mefe mirianma wmida ninos qadagebis mosmenis
144
Semdeg `iwyo gamoZieba sjulisa~ da gadaikiTxa warmarTu-
li `nebroTis wigni~ (mazdeanuri rjulisa), garda amisa
aman gamowvlilviT gamoikiTxa moxuc ebraelTagan sju-
lis sakiTxebi, is dainteresda swored `mxsneliT~. wmida
ninos, aseve moxuc ebraelTa da `nebroTis wignis~ mi-
TiTebani mxsnelsa da mesiaze erTmaneTs emsgavsebodnen
_ `maSin mirian mefe gankvirda da iwyo gamoZiebad sjulisa
qristessa da mravalgzis hkiTxaven huria-yofilsa mas
abiaTars ZvelTa da axalTa wignTasa da igi auwyebda
yovelsa. da wignica romeli hqonda mirian mefesa nebro-
Tisi da masca wignsa Sina pova werili esreTi: ...~me var
miqael, romeli dadginebul var RmerTisa mier mTavrobasa
zeda aRmosavlisasa... xolo ukanasknelTa JamTa movides
meufe igi cisa... man gixilos Wirsa Sina da gixsen Sen~.
maSin gulisxma yo mefeman mirian rameTu Zvelni wignni
da axalni ewamebodes da nebroTis wignica daamtkicebda
da Seeqmna survili qristes sjulisa~ (qarTlis cxovre-
ba, I, gv. 105).
aSkaraa, rom qarTul wyaroSi dadasturebulia zemo-
moyvanili azri, rom bibliur wignebSi gadmocemuli me-
sianizmis idea zoroastrizmSic arsebobda. swored aman
SesZra mefe miriani da ukve movlinebul mxsnelad aRi-
ara Cveni macxovari. aq sainteresoa isic, rom `nebroTis
wigni~, rogorc Cans, namdvilad arsebobda Zvel
saqarTveloSi, radganac misi citata damowmebuli mema-
tianis mier, swored zoroastrizmis umTavresi ideis Sem-
cvelia, masSi naTqvamia `cis meufis mosvlisa~ da `xsnis~
Sesaxeb.
145
mefe miriani, romelic iqamde cecxlTayvanismcemeli
yofila, emsgavseba mogvebs, romelnic uflis akvanTan
mividnen da Tayvani sces mas TavianTi sarwmunoebrivi
codnis wyalobiT, magram amiT maT Soris msgavseba
mTavrdeba, mefe miriani ufro amaRlda imiT, rom man ara
marto Tayvani sca mxsnels, aramed gaxda misi upirvelesi
moqadage da misi rwmenis gamavrcelebeli saqarTveloSi,
amitomac is mociqulTa sworad iwoda. isic unda iTqvas,
rom mefe miriani warmarTobis dros, sxva qarTvelTa
darad, `qarTvel mamaTa rjulis~ mimdevaric iyo da Tay-
vans scemda winaparTa `RmerTebs~, misi azriT, isini ari-
an `RmerTni didni, soflis mpyrobelni, mzisa momfenelni,
wvimis momcemelni da qveynis naSobTa gamomzrdelni Rm-
erTni qarTlisani armaz da zaden, yovlisa dafarulisa
gamomZiebelni, Zvelni RmerTni mamaTa CvenTani gaci da
gaim~ (iqve, gv. 106).
aqve uTuod unda iTqvas, rom msgavseba Zveli aRTqmis
mxsnel RmerTsa da cecxlTayvanismcemelTa mazdas Soris
mxolod calmxrivia. mazdeanizmi dualisturi religiaa,
mazdas miekuTvneba yovelgvari sikeTe, is Semoqmedia
yovelive mSvenierisa samyaroSi, xolo yovelive bnelisa
da borotisa ki `aiaSma~, sicruea. am borot suls angra-
maniu (ahrimani berZnulad) _ `mowinaaRmdege suli~ hqvia.
is mudmivi mowinaaRmdegea RmerTisa, masTan mebrZolia,
meore `boroti Semoqmedia~. mis Seqmnilad iTvleboda _
jadoqrebi, mebrZoli tomebi, devebi da sxva. gansakuTre-
biTi gansxvaveba isaa, rom zarastutra araTu ibrZoda
146
maT winaaRmdeg, vinc ar iziarebda mazdeanur sarwmunoe-
bas, aramed avaldebulebda mis yvela morwmunes, iar-
aRiT xelSi, ukompromisod moespo yvela religiuri mow-
inaaRmdge, religiuri omi wminda omad miaCnda. yvela
sarwmunoebriv mowinaaRmdeges ahrimanis, anu boroti
sulis mier Seqmnilad miiCnevda, religiur sakiTxebs cecx-
lTayvanismcemlebi iseve Wridnen, rogorc Semdgom muha-
medi. amiT sparseTi rogorc mazdeanuri ise mahmadia-
nuri, qarTvelTaTvis agresiuli iyo, misi sarwmunoebrivi
politika ar Secvlila. xolo iranelebTan qarTvelebis
zneobriv-moraluri damokidebulebis Sesaxeb unda iTq-
vas, rom antikur epoqaSi, qarTul wyaroTa Tanaxmad,
qarTvelebs sparselebTan urTierToba, maTTan naTesao-
ba da sulieri kavSiri saTakilod ar miaCndaT (sul sxva
suraTia qarTul-sparsuli urTierTobisas Sua sauku-
neebSi). mizezi amisa iyo is, rom cecxlTayvanismcemlobis
dros TavianTi sarwmunoebrivi moTxovnilebebis gamo
iranelebs sicrue, boroti, arazneobrivi saqmis Cadena
ejavrebodaT. `sicrues isini samarcxvino naklad Tv-
liano~, _ wers herodote, Semdgom, mongolebis dros,
Cveni mematianes sityviT, mongolebi sparselebs yvela
xalxTa Soris yvelaze matyuarad da crud miiCnevdnen
(albaT, am epoqaSi qarTvelTa Soris maT zneobasac sax-
eli gautyda). mazdeanobisas ki maT evalebodaT Sesruleba
valdebulebisa _ `keTili azri, keTili sityva, keTili
saqme~. evalebodaT amoerCiaT keTilsa da borots Soris
erTi _ keTili. rjulis pirveli maswavleblis gar-
147
dacvalebis Semdgom mazdeanobaSi SeiWra mravalRmerTi-
anoba. ahuramazda ukve aRar iyo erTaderTi RmerTi.
ahuramazdas avestaSi ewodeba `simarTlis dambadebe-
li~, romelmac gakvala gza mzisa da varskvlavebisaken;
mas adareben mTvares, romelic ivseba da ileva. amitomac
SesaZlebelia armazs _ ahuramazdas qarTul saxes _ mT-
varis RmerTis funqciac miewereboda.
Tu armazs mTvaris RmerTis funqcia eniWeboda, maSin
is misaRebi iqneboda warmarTul saqarTveloSi arsebu-
li ori sarwmunoebrivi mxarisaTvis. erTni iyvnen sax-
elmwifo religiis _ `mamaTa rjulis~, anu qarTuli
erovnuli panTeonis Tayvanismcemlebi (xalxis farTo
masebi da erisTavebi), meoreni ki zoroastrizmis mim-
devrebi _ am ukanasknelTa ricxvs, Cans dafarulad
TanaugrZnobda samefo ojaxic (`qarTlis cxovrebis~
Tanaxmad, farnavazis Semdgomi qarTuli samefo dinas-
tiebi _ nebroTianebi da arSakunianebi enaTesavebodnen
aRmosavlur iranul dinastiebs). maT esaWiroebodaT
mazdeanobis dafarva, winaaRmdeg SemTxvevaSi, rogorc
Tavidan iyo aRniSnuli, taxtidan Camoagdebdnen.
Tavisi wminda saxiT mazdeanoba kerpTayvanismcemlo-
bas uaryofda, magram Semdeg misi Tavdapirveli `siwminde~
SeimRvra.
qristianobis gamarjvebis Semdeg samefo ojaxSi dar-
Cenila naSTi mazdeanizmisa, is kvlav dafaruli iyo, amas
miuTiTebs vaxtang gorgaslis mematianis sityvebi, romel-
ic `nebroTis wignis~ Sesaxeb gvamcnobs `mamaTa CvenTa
farulad epyraT wigni ese~.
148
armazi _ warmarTobis dros, xalxis TvalsazrisiT,
cecxlTayvanismcemlobis mowinaaRmdege `RmerTs~ war-
moadgenda.
saqarTveloSi qristianoba ukve pirveli saukunidanve
TandaTan vrceldeboda, amave dros CvenSi cxovrobdnen
iudaisturi religiis mimdevrebi da mzis (cecxlis) Tay-
vanismcemlebi.
qarTveli warmarTebi cdilobdnen `mamaTa RmerTis~ _
armazis _ risxva ar gamoewviaT qristianobis, iudaizmis
anda cecxlTayvanismcemlobis miRebiT. isini eTayvane-
bodnen armazs da ambobdnen _ `vai Tu da-sada-vaklo rai
didebasa didisa RmrTisa armazissa da Se-rasme-vcde si-
tyvasa ebraelTa Tana, gina mogvTa smenasa daxvdomil
viyo mzis msaxurTa da romelime ityvian ucebni didsa
visme RmerTsa caTasa~ (qarT. agiogr. lit. Zegl. I, gv.
119).
armazi _ mamaTa RmerTi _ gansxvavdeba ebraelTa,
mazdeanTa da qristianTa RmerTisagan. ufro metic, _ is
mteria `atroSanisa~ anu `iTrujanisa~ _ cecxlis RvTae-
bisa. `qaldevelTa RmerTi iTrujan da Cveni ese RmerTi
armaz yovladve mter arian. aman rame mas zeda zRva moaq-
cia...~ k. kekeliZis kvlevis Tanaxmad, iTrujani atroSa-
nia, xolo qaldevelebs im droisaTvis sparselebs
uwodebdnen.
armazi wyliT aqrobs cecxlis sagznebels (iseve,
rogorc Semdgom Cveni wmida mamebi _ cecxlTayvanism-
cemlobis winaaRmdeg mebrZolni).
149
sabolood ZvelqarTuli sarwmunoebis Sesaxeb gavime-
oroT sidonias sityva:
`egreT iyo cxovrebaY Cveni qarTvelno, rameTu viq-
ceodiT naTelsa da mkvidr viyveniT bnelsa, vixarebdiT
SvebiTa da viunjebdiT glovasa, romlisa nugeSinismce-
meli ara iyo. vhmsaxurebdiT same dabadebulTa da ara
dambadebelsa, qerobinTa etlTa zeda mjdomarisa wil
mTaTa maRalTa Tavyuanis-scemdes mamani Cvenni, gebalsa
da garizinsa da mas zeda ara iyo arca RmerTi, arca mose,
arca niSi maTi, aramed kerpni qvisani usuloni. xolo
amas qveyanasa qarTlisasa iyvnes orni mTani da maT zeda
orni kerpni, armaz da zaden, romelni iynosdes sul-
myralobiT aTassa sulsa yrmisa pirmSoisasa armaz da
zaden da Sesawiravad uCndes mSobelTa maTTa msxverp-
lad, viTarmca ukunisamde ara iyos sikvdili. da ese iyo
moaqamde, xolo iyvnes kerpni sxvanica samefoni: gaci da
ga. da Seiwirvoda maTa erTi sefewuli cecxliTa dawvad
da mtveri gardabnevad Tavsa kerpisasa~ (`moqcevai qarTl-
isai~, iqve, gv. 125, var. a).
yrmaTa kerpTadmi Sewirva, Tu marTla arsebobda ase-
Ti wesi, matianis Tanaxmad, qristianobis gavleniT
aRukveTia mefe rev marTals III saukunis dasawyisSi. stra-
bonis Tanaxmad, mTvares albaneTSi marTlac swiravdnen
adamians msxverplad.
isic unda iTqvas, rom ivane javaxiSvils eeWveboda
CvenSi kerpTayvanismcemlobis arseboba, misi kvlevis
Tanaxmad, warmarTobis xanaSi qarTvelebi Tayvans scemd-
150
nen `Semoqmed RmerTs~, mnaTobebs, sxva qmnilebebs da
swored es miiCneoda `mamaTa rjulad~.
pompeusis laSqroba israelsa
da iberiaSi
qristeSobamde 65 wlis gazafxulze romaelTa laSqari
saqarTvelos samxreT sazRvars moadga. mxedarTmTavar-
ma, romaeli xalxis usazRvro siyvaruliT mosilma
pompeusma, roca albaneTTan omisas Seityo iberTa mefe
artagis saomrad mzadebis Sesaxeb, daswreba amjobina da
swrafi marSiT gaiara manZili iberiis dedaqalaqamde.
armazis kedlebTan momdgari romaeli legionebisa da
polkebis niSnebis moulodnelma aelvarebam daabnia
qarTvelTa mefe.
Tu ara xerxianoba romaelTa saxelovani sardlisa,
mas didi usiamovneba da SeiZleba marcxic ki eloda ib-
erTa mxridan, miT umetes, rom sul ramdenime dRis win
pompeuss albanelTa 40-aTasiani laSqari daesxa Tavs.
miTridates, pontos mefes, romaelTa winaaRmdeg me-
brZols, iberTa didi imedi hqonda. plutarqe, Zveli
berZnuli mwerlobis saukeTeso warmomadgeneli, Tavis
`paralelur biografiebSi~ werda: `iberni ricxviT al-
banelebs ar Camouvardebodnen. guladobiTac sxvebze
ufro mamacni iyvnen da Zalian undodaT miTridatesTvis
eamebinaT da pompeusi ukueqciaT: iberni arc midielebis
151
morCilebaSi yofilan, arc sparsebs eqvemdebarebodnen
da Tavis droze makedonelTa mbrZaneblobac aicdines
Tavidan imis wyalobiT, rom aleqsandre friad swrafad
gabrunda hirikaniidan, magram pompeusma iberebic daama-
rcxa did brZolaSi ise, rom cxra aTasi kaci mokles,
xolo aTi aTasze meti romaelebs CauvardaT tyved~ (pl-
utarqe, rCeuli biografiebi, 1975, gv. 330).
plutarqes mier naxsenebi iberebTan gamarTuli `didi
brZola~, namdvilad didi unda yofiliyo, radganac mxe-
darmTavar pompeusisaTvis, romelmac manamde ori tri-
umfi moawyo romSi afrikisa da evropis dalaSqvrisaTvis,
Cveulebrivi omis `did brZolad~ saxeldeba didebis mo-
mtani ar iqneboda.
iberebis damarcxeba sasaxelo iyo pompeusisaTvis,
romaelTa mier `didad~ saxeldebulisaTvis, radganac,
rogorc plutarqe ambobs, manamde iberebis damorCileba
verc midielebma da verc sparselebma SeZles da aleqsan-
dre makedonelic hirkaniidan ukan gabrunebula.
Tu ras niSavda midielTa, sparselTa da makedonelTa
saxelmwifoTa morCilebisagan Tavis arideba, kargad Cans
danielis winaswarmetyvelebidan. babilonSi ebraelTa ty-
veobis dros mefe nabuqodonosoris sizmris axsnisas
danielma Tqva, rom mraval xalxze gabatonebuli babil-
onis samefos Semdeg msoflioSi warmoiSoboda sami udidesi
imperia: sparsTa `mere gamefdes, romeli euflos yovel-
sa qveyanasa (mefoba makedonelTa, berZenTa), mefoba meoTxe
(romaelTa) iyos Zlieri rogorc rkina~.
152
damarcxeba iberielebisa, romlebmac Tavidan aiciles
midiel-sparselTa da berZenTa xelqveS yofna, sasaxelo
iyo romaelTa sardlisaTvis.
romaelTa somxeTSi gamarjvebis Semdeg iberiis mefes
eWvi gasCenia, vaiTu pompeusi saqarTvelosac moadges da
daipyroso, da TviTonac saswrafo saomar mzadebas Ses-
dgomia, pompeusisTvis ki despanebi gaugzavnia _ mego-
brobis dasamyareblad. pompeusi ar Semcdara da, rogorc
iTqva, saswrafod iberiaSi SeWrila. iberebs verc sazR-
varTan dadgoma mouswriaT da verc Casafreba, omis samza-
disSi myofi mefe armazSi imyofeboda.
saqarTvelos dedaqalaqis saxeli berZen-romaeli mw-
erlebisaTvis I saukunidanve cnobilia, mas `armaz cixe-
sac~ uwodebdnen, mcxeTis Sida cixe-akropolisis sasax-
leSi Seutyvia artags, rom pompeuss misi samyofelidan
mxolod kedlebiRa hyofda. mefem, romelsac ucxoelebi
artoks uwodebdnen, ver moaxerxa cixis dacva da saCqar-
od miatova igi. armazSi panika Seqmnila, garnizoni dab-
neula, brZolaSi damarcxebula da danebebia pompeuss,
mdinaris meore mxares gadasul mefes ki romaelTa laSqari
dadevnebia. mterma moaswro mtkvris mTeli marjvena san-
apiros dapyroba. miuxedavad imisa, rom romaelebi mt-
kvris meore napirzec gadavidnen da qarTuli laSqaric
ramdenime SebrZolebis Semdeg ZiriTadad daamarcxes,
mefis Sepyroba ver moaxerxes.
qarTlis mefesa da pompeuss Soris molaparakeba gam-
arTula, mSvidobis sanacvlod pompeusi mefes mZevlebs
153
sTxovda _ sefewulebs. mefe yoymanobda, amasobaSi zafx-
ulmac moatana da mdinare pelori dapataravda, amiT
isargebla pompeusma da erT adgilas, sadac foni iyo,
gaRma gadavida. maSin ki artag mefem ikadra da Tavisi
Svilebi mZevlebad gamoimeta. amis Semdeg iberiis mefem
da romaelebis sardalma xelSekruleba dadves~.
pompeusma samxreT-dasavleT saqarTveloSi _ kolx-
eTSic ilaSqra, Semdeg kvlav ajanyebul albanelebs Seu-
tia da TiTqmis miadga kaspiis zRvas.
pompeuss iberiisa da albaneTis dalaSqvris Semdeg
gadauwyvetia samyaros mopirdapire mxarec daelaSqra.
amis Semdeg is samyaros oTxive kuTxis mpyrobelad Cai-
Tvleboda, iqamde mis mier dalaSqruli iyo evropa da
afrika. `pompeuss metad mgznebare wadili da miswrafeba
hqonda siria aeRo da arabeTze gavliT mewamul zRvamde
misuliyo, raTa gamarjvebuls mieRwia okeanemde, sam-
yaros rom yovelmxriv gars evleba. marTlac, igi gama-
rjvebuli pirveli gavida libiaSi gare zRvis napirebam-
de, mere espaneTSi atlantis okeaneTi SemosazRvra ro-
maelTa sabrZanebeli da mesamejer sul axlaxan, al-
banelebis devnis dros, cota daaklda, Torem hirkaniis
zRvasac miadgeboda, amgvarad pompeusma gadawyvita
laSqrobaTa wre mewamuli zRviT Seekra da mxedroba
aqeTken daZra~ (plutarqe, iqve, gv. 333).
swored siriaSi omis dros pompeusTan mivida iude-
velTa deputacia da mefobis maZiebeli Zmebis saxeliT
iTxova davis gadaWraSi daxmareba.
154
aleqsandre makedonelis Semdeg, rac imperia oTxad
gaiyves misma mxedarTmTavrebma, iudea xelT igdo ptole-
meelTa dinastiis damaarsebelma, egviptis mefe ptoleme
lagem (Zv.w.aR-is 320-283), igive soterma. amis Semdeg 120
wlis manZilze iudea ptolemeTa dinastiis xelqveS iyo.
egvipturi xelisufleba iudeaSi selevkidTa siriul-
ma dinastiam Secvala. mefe antioqe III lmobierad epyro-
boda ebraelebs, xolo misi taxtis memkvidre selevk IV
filipatori (qristeSobamde 187-175) piriqiT, man ebrael-
Ta taZrebis gaZarcva moiwadina, antioqe IV-m (175-163
wlebi) ki ebraelebs sinagogaSi siaruli, locva aukrZa-
la. moiTxova Tayvani ecaT zevsisaTvis da mxolod berZnu-
li eniT elaparakaT. daiwyo represiebi, misi brZanebiT
dawves wmida wignebi, daangries taZrebi, urCebi sikvdiliT
dasajes, sastikad awamebdnen da CvilebTan erTad klavd-
nen ebrael morwmune dedebsac ki. am dros ebraelebs
moevlinaT saxalxo gmiri oTxmoci wlis maTaTia (xas-
monelTa STamomavali) Tavisi xuTi vaJiT. xalxi say-
ovelTaod ajanyda da gahyva maTaTias (Zv.w.aR-is 167).
misi gardacvalebis Semdeg ajanyebas saTaveSi Caudga
iuda, romelsac makabi (uro) Searqves. man marTlac gaaT-
avisufla Tavisi qveyana, aRadgina taZari. misi sikvdil-
is Semdeg saxelmwifos meTaurobda ionaTan makabeli,
Semdeg ki misi umcrosi Zma simoni (Zv.w.aR-is 143-135). mis
dros iudea damoukidebel saxelmwifod aRiares da si-
mons uwodes nasi _ Tavadi. dadginda qveyanaSi umaRlesi
sasuliero wodeba mRvdelmTavrisa (qurumis) memkvidre-
obiT gadasuliyo makabelTa gvarSi.
155
romma cno iudeis damoukidebloba da masTan mego-
bruli urTierTobac daamyara. simonis vaJis ioan hirka-
nis dros iudeam didebisa da Zlierebis umaRles dones
miaRwia. daimorCila samarielebi, gaanadgura maTi mTa-
vari taZari gerizimis mTaze, daimorCila idumelebi,
miaRebina maT iudevelTa sarwmunoeba. misi sikvdilis
Semdeg daeca Zliereba iudevelTa saxelmwifosi, aristo-
bulis uzneo qmedebebma saTave daudo sisxlian omebs tax-
tisaTvis. misi sikvdilis Semdeg saxelmwifos saTaveSi
Caudga meore vaJi aleqsandre ianai (Zv.w.aR-is 103-76) _
ufro uzneo mmarTveli. taxtisTvis ZmaTa Soris oms or-
mocdaaTi aTasi iudeveli Seewira. qmris sikvdilis Semdeg
dedofalma salomem erT vaJs _ hirkan II-s uzenaesi qu-
rums xarisxi mianiWa, xolo meore vaJi aristobul II Camo-
aSora saxelmwifos saqmeebs. dedis sikvdilis Semdeg Zma-
Ta Soris omi daiwyo. orives surda taxtis daWera. aristo-
bulma Tavi mefed gamoacxada. ZmaTa Soris omi wlebis
manZilze grZeldeboda. bolos, qristeSobamde 63 wels,
Zmebma daxmarebisaTvis pompeuss mimarTes, romelic,
rogorc iTqva, iberiaSi gamarjvebis Semdeg samxreTisken
gaemgzavra. pompeusi imJamad sirias ebrZoda. romaeli
mxedarTmTavari Zmebs dahpirda, rom siriaSi gamarjvebis
Semdeg iudeasac ewveoda da maT saqmeebs gaarCevda.
ori aTasi welia, axali da Zveli aRTqmis istorikose-
bi siamovnebiT uTmoben adgils TavianT SromebSi pompeu-
sis laSqrobas iudeaSi, magram isic unda iTqvas, rom
berZen-romaeli istorikosebisaTvis es TiTqmis SeumCn-
eveli iyo.
156
plutarqe, romelic aRwers iberiaSi pompeusis
laSqrobas, iudeaSi mxedarmTavris Sesvlas gakvriT ixs-
eniebs. es uTuod imiT iyo gamowveuli, rom iberia im
droisaTvis Zveladve arsebul saxelmwifos warmoadgen-
da, xolo iudeis saxelmwifoebrioba romaelTa mier sul
ramdenime wlis win iyo aRiarebuli. egviptelTa da sir-
ielTa, anu ptolemeTa da selevkidTa saxelmwifoebis
uRelqveS moqceulma iudeam romaelTa Tvalwin aRidgi-
na saxelmwifoebrioba, romelic romaelTa mierve iqna
saukunod dasamarebuli.
ratom miiwvies taxtisaTvis moqiSpe ebraelebma pompeu-
si TavianTi saqmis gadasaWrelad? TiTqos am kiTxvas pa-
suxobs plutarqe _ `pompeusis Zlierebis xma sakmaod
Soris iyo gavardnili, magram amaze nakleb rodi quxda
xma mis samarTlianobaze da keTilmowyalebaze~ (iqve, gv.
334). samarTlianma da keTilmowyale pompeusma daudo
safuZveli Zlivs aRorZinebul iudevelTa saxelmwifos
ngrevas.
samTviani Zneli alyis Semdeg gaWirvebiT Sevida ro-
maeli mxedarTmTavari ierusalimSi gabzaruli kedlidan.
omi gagrZelda taZris SemogarenSi. brZolebisas mRvdlebi
uwyvetliv agrZelebdnen RvTismsaxurebas sakurTxevlis
win, iqamde, sanam ukanaskneli maTgani maxviliT gangmir-
uli ar daeca.
aseTi mZime brZolebis miuxedavad, plutarqe mxolod
oriode sityviT gadmogvcems pompeusis iudeaSi Sesvlas,
siriis romis provinciad gamocxadebis Semdego, _ wers is
157
_ mxedarTmTavarma `iudea daipyro da mefe aristobule
daatyveva~ (plutarqe, rCeuli biografiebi, 1975, gv. 334).
Tuki ierusalimis kedlebTan xangrZlivi omi plutarqes
aRweris Rirsad ar CauTvlia, unda vifiqroT, rom iberi-
aSi pompeusis laSqroba ufro mniSvnelovnad da sasax-
elod miaCnda.
pompeuss ierusalimis aRebis Semdeg gadauwyvetia
msoflioSi saxelganTqmuli taZris daTvaliereba da
wmidaTa wmidaSi Sesvlac ki, sadac mxolod mRvdelmTa-
vars SeeZlo Sesvla, isic weliwadSi erTxel, romaelebi
iq cnobismoyvareobam Seiyvana. mTel qveyanaze sxvadasx-
va xmebi dadioda wmidaTa wmidas Sesaxeb. warmarTebis
erTi nawilis mtkicebiT, iq sasikvdilod ganwiruli kaci
hyavdaT gamomwyvdeuli, sxvebi amtkicebdnen, rom iq Tavis
gamosaxuleba inaxeboda. magram ra inaxeboda iq sinamd-
vileSi? romaelebi raRac arabunebrivs elodnen, magram
rogori iyo maTi gaoceba, roca bisonis mZime fardis
gadawevis Semdeg iq sicariele ixiles. wmidaTa wmidaSi
araferi ar iyo, maT sakurTxevlis win mxolod Svidtota
Sandali ixiles, anTebuli sanTlebiT. gaoceblebma SiSiT
datoves taZari, `magram romaelebi kidev ufro gaocde-
bodnen, Tu gaigebdnen, rom isini pirispir Sexvdnen re-
ligias, akvans axali sarwmunoebisa, romelic male daipy-
robda aRmosavleTsac, dasavleTsac, TeTrmarmarovan
eladasa da maT mSobliur romsac~ (ix. a. bogoliubov,
sin CeloveCeski, gv. 12-16).
miTridate pontoelis damarcxebisa da sikvdilis Sem-
deg gamarjvebuli pompeusi romisken gaemgzavra. mas
158
brwyinvale Sexvedra mouwyes da yovelmxriv aleqsandre
makedonels amsgavsebdnen.
`zeimis dros win mohqondaT dafebi im qveynebisa da
xalxebis saxelTa aRniSvniT, romelnic pompeusma daama-
rcxa da romlebzedac gamarjvebis triumfs ixdida. es
iyo: ponto, somxeTi, kapadokia, paflagonia, midia, kolx-
eTi, iberia, albaneTi, siria, kilikia, mesopotamia, fini-
kiisa da palestinis tomebi, iudea, arabeTi...~ (plutar-
qe, gv. 340). triumfSi midiodnen sxvaTa gverdiT iude-
velTa mefe aristobule da iberieli sefewulebi. plu-
tarqes cnobiT, pompeuss iberTa mefisagan miRebuli hqon-
da oqros sawoli, taxti da magida, safiqrebelia, rom am
nivTebma triumfs brwyinvaleba SesZines.
Cveni epoqis arqeologebma, romlebmac mcxeTis mi-
damoebSi samefo saxlisaTvis saWiro mravali zRapruli
sidiadis nivTi aRmoaCines, aRtaceba ver dafares sawo-
lis naSTis aRmoCenisas _ `yvelaze did STabeWdilebas
tovebso, _ wers istorikosi _ sareclis CuqurTmovan
fexTa vercxlis oTxi erTnairi garesakravi _ kaklis xisgan
gamoTlili mrgvali qandakeba erTmaneTze gadabmuli
arwiv-spilos stilizebuli gamosaxulebebiT, arwivis
Tavis qandakebebiT vercxlis sqeli firfitebiT
garSemoWedili~ (saq. ist. narkv. I, gv. 704). plutarqes
cnobiT, rogorc aRiniSna, pompeusisTvis mirTmeuli sa-
woli, magida da taxti vercxlis ki ara, oqrosi yofila.
iberia pompeusis epoqaSi oqromravali, elinuri ge-
movnebiT ayvavebuli qveyana iyo, rogorc amas arqeolo-
gia adasturebs.
159
triumfis dros forumze pompeuss miTridate pontoe-
lis damarcxebisadmi miZRvnili sityva warmouTqvams.
swored miTridates dasamarcxeblad moawyo man aziaSi
didi laSqroba. pontos samefos romi TiTqmis naxevari
saukunis manZilze ebrZoda. ponto ZvelTaganve qarTve-
li tomebis sacxovrisi yofila da iq samefo Seqmnila
`_qarTveli (megrul-Wanuri) da misi monaTesave tomebis
miwa-wyalze~ (saqarTvelos istoria, I, 1958, gv. 58).
ara Tu ponto, misi samxreTiT momijnave kapadokiac
qarTveli tomebiT yofila dasaxlebuli. ponto da kapa-
dokia politikurad zogjer erTmaneTs faravda.
ZvelqarTuli tomi tabalebi (Tubalebi) _ swored Sem-
degdroindel kabadokiaSi saxlobdnen (iv.javax. qarT. eris
ist. I, gv. 404).
ioseb flaviosi, rogorc iTqva, tabalebs _ iberTa
winaprebad, xolo mesxebs kabadokielebad miiCnevda. IV
saukuneSic kabadokia mesxebis sacxovrisi yofila, ar-
qiepiskoposi evstate (+360) _ qarTvelTa winaprebis Sesaxeb
wers: `obelma _ Tobelebi, axlandeli iberebi; osoxma _
mesxebi, axlandeli kabadokielebi~ warmoSveso (ix. g.
gozaliSvili, miTridate pontoeli, gv. 161).
gansakuTrebiT sainteresoa CvenTvis winaswarmetyvel
isaias ganmarteba IV saukunis kvirieli episkoposisa Te-
odotes mier, is ambobs, rom isaia `...mosoxebSi _ kaba-
dokielebs, TobelebSi ki _ iberielebs gulisxmobdao~
(iqve, gv. 162).
pontos qarTvelTa sacxovrisad asaxelebda V sauku-
neSic rufinusi.
160
IV saukunis eklesiis sami didi mama _ grigol nazian-
zeli, basili didi da grigol noseli, Cveulebriv cno-
bilni arian sami didi kabadokielis saxeliT. Cveni isto-
riuli matiane, rogorc es vaxtang gorgaslis cxovre-
bidan Cans, grigol nazianzels miiCnevda saqarTvelos
sakaTalikosos daarsebis sulier meTaurad. swored mis
saflavze misul vaxtang mefes eCvena suli grigolisa da
misi saflavis eklesiis mRvdeli pirveli qarTveli kaTa-
likosi gaxda. kabadokielni iyvnen CvenTvis erovnul
wmindanebad qceulni _ wmida giorgi, qarTvelTa gan-
manaTlebeli wmida nino, Cvens eklesiaSi istoriulad
didad miRebuli basili didi episkoposi, misi Zma _ episko-
posi grigol noseli, misi debi _ wmindanebi: emilia, mak-
rina da Teozevia. 1877 wels daibeWda d. CubinaSvilis
naSromi miZRvnili kabadokiis mosaxleobisa da qarTve-
li xalxis naTesaobis Sesaxeb. mkiTxvelisaTvis es mtki-
ceba gasagebi iyo, radganac istoriulad kabadokieli
moRvaweni mSobliurad iyvnen miCneulni qarTvelTaTvis.
e.xinTibiZem, Tavisi kvlevis Sedegad daaskvna, rom `ba-
sili kesarieli erovnebiT iyo qarTveli, mcire aziis
teritoriaze mcxovrebi qarTveluri tomebis erT-erTi
StoTaganis warmomadgeneli, romlebmac adre iwames qris-
tianuli aRmsarebloba, dauaxlovdnen mcire aziis kul-
turul centrebs da eziarnen berZnul kulturasa da
ganaTlebas~ (g. gozaliSvili, ori etiudi, 1965, gv. 105).
kirion episkoposi werda _ `kapadokielebs, didi Rvaw-
li miuZRviT qristianobis gavrcelebis saqmeSi. ostguTeb-
161
Si qristianoba danerges, rogorc amas basili amtkicebs,
kapadokielma tyveebma, vestguTebSi (IV s.) gaavrcela da
ganamtkica qristianoba episkoposma ulfilam, tyve kapa-
dokielTa STamomavalma. sugdelebis ganmanaTlebeli...
kapadokielia~ (episkoposi kirioni, kulturuli roli
iveriisa ruseTis istoriaSi, 1900, gv. 9), kapadokieli
iyo wmida nino.
pontos samyarodan iyo miTridate, mis vaJsac qarTu-
li saxeli _ `maxare~ erqva, misi samefos dedaqalaqi,
romelsac Semdgom kesaria daerqva _ pompeusis inicia-
tiviT xelaxla gaSenda, miTridates omebis Semdeg es
qalaqi qristianobis udides kerad iqca.
dasruleba gmirulisa da dawyeba
sulieri epoqisa
gaqristianebis Semdgom, rogorc mosalodneli iyo,
Seicvala da Seivso zneoba yoveli qarTvelisa. axalma
erovnulma sarwmunoebam gardaqmna erovnuli TvalTaxed-
va, Seicvala warmodgenebi, wes-Cveulebani da midrekile-
bani. miT ufro, rom qarTveloba qristes erTguli iyo
ara asi da orasi wlis, aramed ori aTasi wlis manZilze
da aseTad rCeba amJamadac.
warmarTobis dros qarTvelTa xasiaTi, qcevebi da
Cveulebani sxvagvari yofila, ufro heroikuli da gmir-
uli _ am sityvebis swored imdroindeli, Zveleburi gage-
biT.
162
`gmirebs~ qarTvelTa winaprebi TavianT mama-papebs da
maT mSoblebs uwodebdnen, romelTac warmoSobiT noes
Zes iafets ukavSirebdnen, iafetis Zmiswuli TarSi mama
yofila Targamosisa. qarTvelTa winaprebi Targamosis
STamomavlebi iyvnen, swored Targamoss uwodebdnen
`gmirs~. is babilonis godolis daqcevis Semdeg wamosu-
la SuamdinareTidan da damkvidrebula kaspiisa da Savi
zRvis Sua, araratisa da kavkasiis mTebs Soris. mas rva
Svili hyolia _ `gmirni Zlierni da saxelovanni~. es am-
bavi momxdara qristeSobamde ramdenime aTasi wliT adre.
Targamosis ZeTagan pirveli, Tanaxmad matianisa,
`umetes gmiri iyo yovelTasa, rameTu egeviTari arasodes
yofiliyo arca wylis-rRvnis winaT da arca Semdgomad
taniTa, ZaliTa simxniTa~ (q.c. I, gv. 4). masSi unda ig-
ulisxmebodes Zveli urartuelni _ xuritebi, romelTa
qveyanasac `xurlas udnes~ uwodebdnen, xolo Targamo-
sis sxva Zeebis saxelebSi JRers qarTvelTa da kavkasiel
tomTa saxelebi (zogi maTgani mTavrdeba berZnuli bo-
losarTiT _ `os~, romelic, Cans, Semdeg daurTes). ese-
nia: `qarTlos, bardos, movakan, lek, heros, kavkas, egros~.
rva gmiri, ganudga cnobil, saxelovan, dedamiwaze
pirvel gmirs _ nebroTs, romlis Sesaxebac dabadebaSi
naTqvamia _ `quSma Sva nebroTi, aman daiwyo Zalis gamoCena
qveyanaze. Zlieri monadire iyo igi uflis winaSe, amit-
omac Tqmula, nebroTiviT bumberazi ariso uflis winaSe,
misi samefos rCeuli qalaqebi iyo babiloni, ereqi, aqa-
di, da qalne, Sinayaris qveyanaSi. am qveynidan gamovida
163
aSuri da aaSena nineve, rexoboT-qalaqi, qalaxi~ (dab. 10.
8-11).
TargamosianTa gandgomis gagebisTanave nebroTi Tavis
ZalebiT gaemarTa kavkasiisaken.
aq nebroTs `Wurvils rkiniTa da rvaliTa terfidan
vidre Txemamde~ ver uSvela javSanma, Semogebebuli rva
gmirTagan uZlieresma `styorcna isari da hkra mkerdsa
nebroTisasa, ficarsa zeda rvalisas. da ganvlo zur-
giT~ (q.c. I, gv. 7).
mamaTa gmirul sulsa da sagmiro saqmeebs kargad aR-
wers `qarTlis cxovreba~.
aseve aRweren Cveni mematianeebi gmirTa STamomaval
qarTvel mefeTa garegnobasa da xasiaTs: _ `taniTa sru-
li, Svenieri, Zlieri, mxne da qveli~. ai, rogor ebrZvis
ucxo SemoWril toms mefe mirvani _ `waruZRva wina qveiT-
Ta, zurgiT Semoadginna mxedarni da movida karTa maT
Sina, viTarca jiqi sificxiTa, viTarca vefxi simxniTa,
viTarca lomi zaxiliTa. iqmna maT Soris brZola Zlieri,
xolo mirvans ver hkveTda maxvili durZukTa, viTarca
kldesa sipsa da dga uZravad, viTarca koSki mtkice da
gagrZelda maT Soris brZola da moswyda orgniTve uricx-
vi, xolo iZlivnes durZukni da ivltodes. miudges ukan
qarTvelni, mosres da tyve qmnes da Sevida mirvan dur-
ZukeTs... da Seabna karni qviTkiriTa da uwoda saxelad
darubal da dajda mirvan mcxeTasa mefobda nebierad da
uSiSad. iyo kaci mimniWebeli keTilisa uxvad da Seiy-
vares igi yovelTa mkvidrTa qarTlisaTa~ (q.c. gv. 28).
164
aderki, romlis saqarTveloSi mefobis drosac beTlems
uriastanisasa iSva Cveni macxovari ieso qriste, ase ebrZo-
da metoqes taxtisaTvis _ `aRizaxnes orTave xmiTa sas-
tikiTa da mietevnes urTierTas da iwyes orTave gvemad
orolisa da vera hkveTes saWurvelsa erTmaneTisasa da
brZolisa sigrZesa Sina ganutyda orolebi. aRmoiRes Cu-
glugebi da iwyes brZolad CuglugebiTa odes uxeTqian
Cuglugi igi saWurvelsa zeda maTsa, hgvandis xma igi
xmasa mas uros mWedlisasa, romeli ecemis grdemlsa da
xma zaxilisa maTisa msgavs iyo quxilisa. maSin ver sZles
urTierTas, daSvres da ukuagdes imier da amier. SeRamda
dRe igi da ganisvenes orTave da dileul kvalad gamov-
ides aiRes mSvildebi da iwyes rbevad da svrad erTmane-
Tisa, hkra aderki mkerdsa arSakisasa da veRara ufara
simagreman saWurvelisaman. ganvarda zurgiT da Camovar-
da arSak cxenisgan~ (q.c. I, gv. 34).
ase xedavdnen sagmiro saqmeebs qristianobamdeli
qarTvelebi. qristianobis miRebis Semdeg ki maTi Sexed-
uleba Seicvala. sulieri gamarjveba da ara xorcieli,
ai, ra miiCneva axla gmirobad.
warmarTi gmiri amirani iqamde uZleveli da daumarcx-
ebeli, xalxuri TqmulebiT, marcxdeba qristes mier. gmiria
amiranis mama. dedac warmarTul RvTaebad iTvleba. Zmo-
bilebi badri da usupi _ Zlieri gmirebi, zeSTabune-
brivi Tvisebebis mqoneni arian. `usups beWeb-Sua mzis
msgavsi niSani aqvs da badrs mTvaris msgavsi~. amiranic
`RvTaebrivi~ TvisebebiTaa dajildoebuli; oqros kbili
165
da sacrisodena Tvalebi aqvs. xasiaTiT ki `Savsa Rrubelsa
saavdrod gamzadebulsa~ hgavs. ukvdavi arsebaa _ sikvdili
kidec rom indomos, ar SeuZlia. amirans Ronec gmiruli
aqvs. siCqare gaqanebuli xisa aqvs, simarde zvavisa, Rone
Tormet uRela xar-kameCisa, miwas umZims misi tareba,
devebs advilad xocavs, mzis mylapvel da cecxlis
mfrqvevel gveleSaps amarcxebs. ZaRlic araCveulebrivi
hyavs _ orbis lekvi, frTosani, `mas beWebze orbis frTe-
bi aqvs~
amirani itacebs qals yamars. ivane javaxiSvilis mier
elamitur `RvTaeba~ lagamarad anu afroditad miCneuls
(qarT. eris ist. I, gv. 194, 1979), am qals ded-mama caSi
hyoloda. mama amindis Semcvleli da wvimis momyvania,
roca amirani Seeba, mis muzarads cecxlis naperwklebi
scvioda. misi sulis SeberviT ki amirani `Coqze daeca~.
mamis jaris adgilidan daZvrisas _ ca moiRrubla, wamow-
inwkla, Semdeg ki kokispiruli wvima wamovida. Rrubeli
jaris Crdilia. amiranis masTan brZola mogvagonebs Tar-
gamosianebisa da nebroTianebis SebrZolebas _
_ `iqmna maT Soris brZola sastiki _
romeli emsgavsa sastikebasa haerisasa,
rameTu mtveri ferxisa maTisa _
viTarca Rrubeli sqeli,
xma pirisa maTisa _
viTarca xma quxilisa
simZlavre isrisa maTisa _
viTarca texa mexisa
166
tyorcna qvisa maTisa _
viTarca setyva xSiri
da daTxeva sisxlisa maTisa
viTarca wvimisa Rvari~
amirani araCveulebrivi gmiria Zvel qarTvelTa war-
modgeniT. imdenad araCveulebrivi, rom gabeda da TviT
RmerTs SeebrZola. xalxuri fantaziiT da sarwmunoe-
briv-simboluri ganxatebiT, amirani Tavis naTlias _ ieso
qristes gaukadnierda da RmerTi `saWidaod~ gamoiwvia,
rom gamoecada, vin ufro Ronieri iyo~ (am saxiT war-
marTuli qarTuli Teologia ejibreba axals, qris-
tianuls). avsulebTan da devebTan uZleveli, TavisTa-
vad keTilSobili da kacTmoyvare gmiri, RvTis mimarT
gaamayebuli, daisaja. xalxuri TqmulebiT, ieso qristem
is miajaWva kavkasionis mwvervalze.
unda CavTvaloT, rom RmerTTan mebrZoli amiranis
damarcxeba aris simboluri saxe gmirul-warmarTuli
epoqis dasrulebisa da dawyeba axali sulieri epoqisa,
qristianobisa, anu sulis zeimisa xorcze. daTrgunva xor-
cis da ayvaveba sulis _ ai, ra moeTxoveba axali sarwmu-
noebis mimdevrebs. qristes mier amiranis mijaWva sim-
boluri saxea aseve imisa, rom erovnuli TvalTaxedva
Seicvala, axla warsuli sxvagvarad analizdeba, momava-
li sxvagvarad ganiWvriteba. gmiroba axla sulierebaa,
sulieri epoqis erT-erTi mTavari sakiTxia rkveva imisa,
Tu ra aris sicocxle, cxovreba, ra aris sikvdili, Sei-
Zleba Tu ara sikvdilis damarcxeba, sicocxlis gamara-
167
diuleba. samagaliToa erTi ambavi: warmarT ufliswuls
_ iodasafs _ umalaven, rom arsebobs avadmyofoba, si-
bere, sikvdili, magram is axerxebs gamovides mis irgvliv
xelovnurad Seqmnil iluziur samyoflidan da pirispir
Sexvdes cxovrebas. Tavis sicocxleSi pirvelad naxavs
avadmyofs, mixrwnil moxucs. ikiTxavs mis Sesaxeb ra moe-
lis am kacso?~ _ upasuxes _ sikvdilio. `da rai ars
sikvdili~? kiTxulobs gaocebiT. `ganqardebis saxsene-
beli amisi qveyniT~. iodasafi roca Seityobs, rom igive
sikvdili elis yovel adamians da TviT masac, SeZrwunde-
ba, auduRdeba guli. urva-tiriliT kiTxulobs, aris Tu
ara sadme qveyana, sadac adamianebi ar kvdebian. ufliswu-
lis usasoobiT Sewuxebuli aRmzrdelebi tiriliTve
pasuxoben _ `ar aris casa qveSe egeviTari qveyana, hoi
Zeo mefisao, romelTa Sina ganeren kacni salmobaTagan
da sikvdilisagan~ (Zveli qarT. literaturis qrestoma-
Tia, t. I, 1946, gv. 280).
yovel adamians, mdidars Tu Raribs, gmirs Tu jabans,
erTnairi bolo aqvs _ sikvdili, gaqroba. amis gagebiT
SeZrwunebul da damwuxrebul ufliswuls avtori
adarebs Tvalauxelel brmas, yrus, utyvs, uZlursa da
naklulevans. Tumca ki, garegnulad brwyinvales, xor-
cielad mSveniers, axalgazrdasa da jansaRs. mis
`gankurnebas~ inebebs udabnodan mosuli qristiani, gar-
egnulad Raribi, Rataki da xorcielad uZluri. misi
Semxedvare ufliswuli cdilobs udabnoSi mcxovrebi
qristiani moRvaweebis daxmarebas. Txovs waiRos `safase~
168
_ fuli, raTa is Seewios Tavis udabnoel Zmebs. meudab-
noe miugebs _ `viTar miscem safasesa moyvasTa CemTa,
rameTu ukanaskneli maTi umdidres ars Sensa?~
_ da rogor aris Sens ZmaTagan uglaxakesi Cemze mdi-
dari, maSin, roca TviTonve ambob, rom arafris mqoneni
xarT?
_ imas mogaxsenebT, rom TqvenSi mdidari kidev zrunavs
Tavis qonebis gazrdisaTvis, amis gamo mudam SfoTavs,
xan iqiT ecema, xan aqeT, raTa kidev ufro meti Sekribos,
xolo Cemi Zmebi arafrisaTvis ar zrunaven _ arc saWmli-
saTvis, arc SesamoselisaTvis, radgan mdelos balaxisa-
gan zomierad ikvebebian da mis gamo adideben RmerTs.
maT datovebuli aqvT qveyniuri simdidre da soflis
amaoebani, ixareben da iSveben suliT, rameTu moelian
caTa sasufevels.
iodasafi Seityobs, rom arsebobs suli da arsebobs
ukvdaveba sulisa. mas aexileba Tvali, dainaxavs, Tu sad
da rogor eZebos ukvdaveba da moipovos igi. amis Semdeg
eubneba Tavis mamas mefes _ `dainaxe umjobesi da Seitye,
rom mokvdavi xar da Sens yovel amqveyniur didebas sxvas
dautoveb, radganac yvela kvdeba da maTi sacxovrebeli,
monagebi sxvebisa xdeba, `xolo Semdgomad JamTa aRdgo-
mad varT da miegebis kacad-kacadsa saqmeTa maTTaebr~
(iqve, gv. 296).
erTxel ixilavs CvenebiT samoTxis didebulebasa da
simSvenieres, angelozebi mis Sesaxeb auwyeben `es aris
wmidaTa gansasvenebeli~. ixilavs aseve jojoxeTis
169
saSinelebas da satanjvels da mis Sesaxeb Seityobs, rom
is aris `misagebeli codvilTa~. swored jojoxeTis
saSinelebiT SeZrwunebuli iTmens da mis sacduneblad
miyvanili qalis siyvaruls ar pasuxobs, ufro meti, an-
Tebs sanTels, cecxlis als uSvers TiTs, xorci ewvis, is
ki ambobs _ `Tu am mcire cecxls ver gavuZleb, jojox-
eTis saukunovan dauSretel cecxls rogorRa gavuZleb,
Tu am qalTan codvas ar gaveridebi?~.
daTrgunva xorcisa, galaReba sulisa _ saukuno sic-
ocxlis misaRebad _ ai, axali sarwmunoebrivi ideali.
swored esaa axla gmiroba.
aRniSnul Temas exmaureba `moTxroba abekuraisi~,
romlis gmiri (ukve ara Zveli, aramed axali mniSvnelo-
biT) aris `yviTel piriTa, mZafriTa marxviTa, SromiTa
da mRviZarebiTa~, romelic dedoflis xorciel siyvaruls
uaryofs, da nacvlad miiRebs satanjvels, is ambobs: _
`gvemaY Cemi _ gansvenebaa sulisa CemisaY, satanjveli Cemi
_ saSvebeli sulisa CemisaY~ (p. ingoroyva, dasax. naS. gv.
281). is iTmens Tavisi sulis ukvdavebisaTvis, sulis ga-
darCenisaTvis. esaa axali gmiroba.
qarTuli sazogadoebisaTvis, romelsac qristianobis
miRebamde aseuli wlebis manZilze gmirobis sxvagvari
ideali hqonda, misi tradiciebiTa da memkvidreobiT, ar
unda yofiliyo advili axlis miReba da gaTaviseba. xde-
boda maTi urTierTSerwyma.
Zvelgmirul heroikulisa da axali sulieris Serwy-
mis kargi magaliTia wmida mefe vaxtangis cxovrebis mo-
170
mentebi. is amarcxebs bumberaz goliaT bayaTars, rom-
lis mSvildis sigrZe Tormeti mtkavelia, isari ki eqvsi
mtkaveli. misi mokvlis Semdeg is ambobs _ `ara ZaliTa
CemiTa vZlie, aramed dambadeblisa CemisaTa, rameTu Zali
qristesi _ CemTana da jvari misi patiosani saWurvel
Cemda~.
msgavsi suliskveTeba _ mxneoba RvTis SewevniT _ sauku-
neTa manZilze gasdevda qarTvelobas, grigol bakuri-
anis Ze werda: `qarTvelni varT naTesaviT mxneni da
mxedrobiT aRzrdilni~ _ da amave dros _ misive sityviT
_ `umankoni da gul-martivni~ (petriwonis qarTuli mo-
nastris tipikoni, a. SaniZe, t. IX, gv. 103). imdenad, rom
`Cveni naTesavis umankoebisa da gul-martivobis~ gamo
TviT deda RvTismSobeli eSveleba qarTvelebs Sesaf-
eris momentSi. magaliTad, qarTvelebs garekvas upirebdnen
_ saberZneTis erTi monastridan, amis gamo deda RvTisa
brZanebs, vinc qarTuli eniT metyvel adamianebs ar Sei-
wynarebs _ Cemi mtrebi ariano: `anu ara uwyia, viTarmed
mravalni damkuidrebad arian mTasa amas maTisa enis
metyvelni da cxovnebad arian da romelni maT ara Seiw-
ynareben, mter Cemda arian~ (cxovreba ilarion qarTvelisa,
qrestomaTia, 1946, gv. 172).
erTi saukunis Semdeg, kvlav deda RvTisa gamoecxada
ucxoeTSi mcxovreb momakvdav patara eqvTime mTawmind-
els, moxeda mis sneulebas da uTxra _ `aRsdeg, nu geSi-
nin da qarTulad xsnilad ubnobdi!~ (iqve, gv. 183). da
amis Semdeg qarTuli sityva, misgan viTarc wyarod amo-
171
dioda `uwmindes yovelTa qarTvelTasa~, gaamdidra wign-
Tagan didad naklovani qarTlis qveyana sulieri saun-
jiT.
asureli mamebi, grigol xanZTeli, ilarion qarTveli,
ioane, eqvTime da giorgi mTawmidelebi da mravali sxva
sulieri moRvaweni iqcnen qarTvelTa zneobriobis mas-
wavleblebad, maT daiWires is adgili, romelic adre
qarTvelTa cnobierebaSi `gmirebs~ eWiraT.
172
sarCevi
samyaros Seqmna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
babilonis godolis dacema, enaTa
da tomTa warmoqmna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
msoflio enaTa ojaxebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
protoqarTveluri enis matarebeli
eTnosis gansaxleba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
aRTqma RmerTisa erTan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Tubali da mosoqi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
iberi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
alali da arami (urartu da armenia) . . . . . . . . . . 76
farnavazi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
qarTuli saRvTismsaxuro anbanis fuZisdeba . . . . . 105
axali aRTqma uflisa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
armazi, ahuramazda, molodini mesiisa . . . . . . . . . 133
pompeusis laSqroba israelsa da iberiaSi . . . . . . 150
dasruleba gmirulisa da dawyeba
sulieri epoqisa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161