6 A Transicin democrtica (1975-1982)

O proceso da TRANSICIN DEMOCRTICA (desmantelamento das estruturas polticas franquistas e instauracin dun rxime democrtico) foi posible pola conxuncin de varios FACTORES: - As transformacins socio-econmicas experimentadas pola sociedade espaola desde os anos 60, que contrastaban coa pervivencia dun rxime poltico ditatorial xurdido da Guerra Civil e que apenas sufrira cambios de fondo ao longo dos seus case corenta anos de existencia. - O acceso actividade poltica de xeracins novas que non viviran os enfrontamentos da Guerra Civil e para as que era mis doado chegar a unha poltica de consenso e reconciliacin. A poboacin espaola, anda que na sa maiora apoltica, estaba maioritariamente a favor dun cambio democrtico sen grandes riscos. - Un contexto internacional favorable (moito mis que o da II Repblica). En 1975 o rxime de Franco constitua unha anomala en Europa occidental e pechballe a Espaa o acceso s institucins comunitarias europeas. Porn a situacin econmica mundial non era tan favorable xa que persisten e se agudiza nas consecuencias da crise do petrleo de 1973.. A morte de Franco debuxbanse tres ALTERNATIVAS de futuro diferentes: - O inmobilismo: defendido polos sectores do rxime opostos a calquera cambio poltico ("bnker"). Ir perdendo peso ao longo do proceso de transicin, anda que mantendo actividades terroristas ("Guerrilleros de Cristo Rey", "Triple A", "Batalln Vasco Espaol"... ) e con conspiracins militares para preparar un golpe de Estado. - A ruptura democrtica: defendida polas plataformas da oposicin democrtica (Xunta democrtica...), moi activa nos ltimos anos do franquismo. Propugnaba a superacin do franquismo mediante a mobilizacin popular, a constitucin dun Goberno provisional integrado polas forzas opositoras e a convocatoria de eleccins libres e dun referendo sobre a forma de Estado. Cando a iniciativa pasa aos sectores reformistas (sobre todo a partir do referendo sobre a "Lei de Reforma Poltica", Nov. 76), na maior parte das forzas de oposicin (PSOE, PCE... ) imponse a aceptacin da reforma e a va do consenso. - A reforma: propugnada polos sectores do propio franquismo que pretendan proceder desde dentro a unha reforma das sas institucins nun sentido democrtico. Ao seu fronte situbanse Adolfo Surez (que provia das filas do "Movemento") e o propio rei Xon Carlos (que accedera ao trono como herdeiro de Franco). Os pasos sucesivos que van dando son en parte resultado dunha planificacin previa e, en parte, da improvisacin que van ditando as circunstancias do momento. Pdense considerar como PASOS DECISIVOS no proceso de transicin os seguintes: - 1. A aprobacin da "Lei para a Reforma Poltica" (que preva a instauracin por sufraxio universal dunhas Cortes bicamerais) por parte das institucins franquistas. A lei foi sometida a referendo en Decembro de 1976 e, a partir dese momento, a iniciativa poltica pasou da oposicin democrtica (que pedira a abstencin) aos sectores reformistas. Pouco a pouco, a oposicin vai entrando pola va da "reforma" (ou "ruptura pactada"). - 2. A celebracin das primeiras eleccins xerais (Xuo-77), das que sau vencedora a Unin de Centro Democrtico. 0 partido de esquerdas mis votado foi o PSOE, que conseguiu superar ao PCE. A celebracin das eleccins e o clima de consenso e colaboracin que se implantou nas Cmaras permitiron dar os seguintes pasos no proceso de transicin: a elaboracin e aprobacin dunha Constitucin (1978) e a posta en marcha do Estado das Autonomas. - 3. A vitoria electoral do PSOE nas eleccins de 1982. Implicaba o acceso ao goberno dos "herdeiros polticos" dos vencidos na Guerra Civil e con ela pdese considerar pechado o proceso de transicin. 6.1.1. O GOBERNO DE ARIAS NAVARRO (novembro 1975- xullo 1976) O 20 de novembro de 1975, e seguindo as disposicins establecidas por Franco, puxronse en marcha os mecanismos legais para garantir a continuidade do rxime. O da 22 Xon Carlos I proclamado rei ante o pleno das Cortes, momentos despois pronuncia o seu primeiro discurso oficial: con lembranzas a memoria de Franco e algunhas referencias tenues de renovacin. O da 27 realizouse a cerimonia de coroacin, nela o cardeal Tarancn pronunciou a sa clebre homila: Pido que sexades o rei de todos os espaois. Xon Carlos inicia o seu reinado e a sa primeira decisin confirmar como presidente do goberno a Carlos Arias Navarro. O seu goberno integra a algns ministros reformistas como Fraga e Areilza, pero segue a lia do anterior morte de Franco de aperturismo limitado: represin selectiva sobre a oposicin, intento de implantar unha "democracia espaola" sen modificar en profundidade o marco poltico franquista e sen que haxa un verdadeiro pluralismo. Este novo goberno non agrada nin oposicin democrtica nin aos sectores mis inmobilistas do franquismo (bnker). Prodcense ademais graves problemas de orde pblica: aumento da conflitividade social e do nmero de folgas, folga xeral de Vitoria (5 traballadores mortos a mans da polica), sucesos de Montejurra (enfrontamento entre faccins carlistas: 2 mortos). A oposicin mantn o seu programa 1

rupturista e intensifica a mobilizacin cidad (aumento do n de folgas, mobilizacins a prol da amnista, as liberdades e o autogoberno das nacionalidades...) ---> crea a Coordenacin Democrtica por unin das das plataformas maioritarias da oposicin (mis tarde ampliada con outras organizacins na Plataforma de Organismos Democrticos). En Xuo de 76 o rei viaxa a EE.UU. onde fai unha declaracin de propsitos democrticos ante o Congreso americano. Tamn crtica ao presidente Arias nunha entrevista na revista Newsweek. Ante esta situacin e presionado desde diversos sectores, Arias Navarro presenta a dimisin . 6.1.2. A REFORMA POLTICA: OS PRIMEIROS GOBERNOS DE SUREZ a) O primeiro goberno se Surez: a posta en marcha da reforma: (Xullo.76-Xuo.77)

Fernndez Miranda e Surez, os artfices da transicin Ante a sorpresa xeral, o rei elixe a Adolfo Surez para substitur a Arias. Surez era un poltico procedente do movemento, fora director de TVE e Ministro do Movemento polo que foi recibido con desconfianza pola oposicin. Sen embargo o novo Goberno pon en marcha o seu programa reformista; democratizacin paulatina respectando a legalidade franquista e realizada desde dentro das institucins herdadas, para conseguilo necesitara: - neutralizar aos sectores inmobilistas, en particular ao Exrcito - lograr que a oposicin abandone a lia rupturista e se incorpore ao proceso de reforma. Os pasos do proxecto de reforma foron: -1- Declaracin programtica do goberno (Xuo.76): amnista para os presos polticos, reforma institucional e celebracin de eleccins nun prazo mximo dun ano. -2- Lei para a Reforma Poltica: contempla o respecto aos dereitos individuais e a instauracin por sufraxio universal dunhas Cortes bicamerais. Foi elaborada polo presidente das Cortes, Torcuato Fernandez Miranda. A idea era chegar a democracia desde a legalidade vixente (da lei lei), polo tanto a reforma tia que ser aprobada polo Consello Nacional do movemento e polas Cortes, institucins controladas por franquistas. Para lograr a sa aprobacin Surez e Fernndez Miranda empregaron todos os seus recursos e influencias e conseguiron que o Consello a aprobara. -3- Aprobacin polas Cortes: O proxecto foi enviado polo procedemento de urxencia e aprobado despois de tensos debates en novembro de 1976: as Cortes votaron as a sa autodisolucin ( o harakiri :explcase pola implicacin do rei no procesos e as garantas ofrecidas aos procuradores dunha "transicin sen riscos": conservacin do seu status social e econmico, non peticin de responsabilidades aos implicados no rxime anterior, hexemona da dereita poltica e exclusin da esquerda radical... )), Inicibase as a disolucin do franquismo. S faltaba que a LRP fora aprobada en referendo. -4- foi aprobada logo en Referendo en Nov.76: anda que a oposicin peda, maioritariamente, a abstencin, os resultados son espectaculares: Participacin 77,4%, Sis 94%, Nos 2,6% Tras o xito referendo da L.R.P. a iniciativa poltica pasa claramente ao goberno que toma mis medidas reformistas: amnista, disolucin do Movemento, legalizacin dos sindicatos e das folgasAnte estes cambios, pouco a pouco, as principais forzas da oposicin pasan a aceptar a "va reformista". Anda que para eles fundamental que se legalicen todos os partidos polticos. En decembro do 76 o PSOE celebra o seu Congreso en Madrid, o primeiro en Espaa desde a Guerra Civil, coa presenza de numerosos lderes do socialismo mundial, confirmando a Felipe Gonzlez como lder do PSOE. En canto ao PCE, o 10 de decembro celebrou en Madrid unha conferencia de prensa clandestina coa que pretenda forzar a sa legalizacin O agravamento dos problemas de orde pblica a principios de 1977 fan perigar o xito da reforma: terrorismo de extrema dereita (asasinato de 5 avogados laboralistas en Atocha), de ETA, da extrema esquerda (o GRAPO atenta contra policas e secuestra a Antonio Oriol -presidente do Consello de Estado- e ao tenente xeneral Villaescusa).. b) Xuo 1977: as primeiras Eleccins Xerais: 2

Unha vez afianzada a sa autoridade Surez deba preparar as eleccins xerais, pero ante tia que resolver o problema da legalizacin do PCE. Ante a sorpresa xeral e aproveitando que era semana santa, Surez legalizou o PCE o 9 de abril de 1977, provocando a dimisin do ministro de Maria do seu gabinete e un forte malestar entre os militares. A cambio da legalizacin o PCE aceptou a monarqua, a bandeira bicolor e a unidade de Espaa. Ese mesmo da o goberno fixou as eleccins xerais para o 15 de xuo do 77. O anuncio das eleccins acelerou a creacin de formacins polticas que desexaban concorrer a elas dando lugar a unha interminable sopa de letras , presentaron documentacin 111 partidos dos que foron legalizados 78. moitos grupos polticos agrupronse en coalicins: as forzas de centro formaron a Unin de Centro Democrtico baixo o liderado de Surez, as forzas da dereita herdeiras do franquismo xuntronse na alianza Popular liderada por Fraga.

Os resultados clarificaron o panorama poltico, saron reforzadas as opcins de dereita e esquerda moderadas (Unin de Centro Democrtico -166 deputados- e PSOE - 118-), fracaso relativo do PCE e da Alianza Popular de Fraga, bos resultados dos nacionalismos vasco (PNV de X. Arzallus) e cataln (PDC de J. Pujol) os resultados facilitan a ''va do consenso" que caracterizar ao segundo goberno de Surez. Nin a extrema dereita nin a extrema esquerda lograron escano, tampouco os nacionalistas galegos.

C ) A poltica de consenso: o segundo goberno Surez e a Constitucin de 1978 : (Xuo.77-Marzo.79) 3

Nas novas Cortes imponse a poltica de consenso: acordo das principais forzas polticas sobre os asuntos de Estado cruciais para levar a bo fin o proceso democratizador --> plsmase en feitos como: 1- A sinatura dos Pactos da Moncloa (Outubro.77) para afrontar a situacin de crise econmica (reducin da inflacin, reparto equitativo dos custos da crise... ) descoidada at o momento pola primaca dos temas polticos, por partidos polticos, sindicatos e organizacins patronais. 2- A elaboracin e aprobacin da Constitucin: a Constitucin foi resultado do consenso entre as principais forzas polticas representadas no Parlamento. A sa elaboracin foi un proceso longo e laborioso, no que se buscaba que sase aprobada por unha ampla maiora das forzas democrticas. Ten como aspectos mis relevantes: - A definicin de Espaa como un "Estado social e democrtico de Dereito". - A adopcin da Monarqua parlamentaria como forma de Estado (a esquerda, de simpatas republicanas, transixiu ao entender que a monarqua poda ser unha garanta fronte aos riscos de involucin poltica). O Rei o Xefe de Estado, pero cuns poderes moi limitados (funcins case exclusivamente cerimoniais e representativas). - A creacin do Estado das Autonomas dentro da "indisoluble unidade da nacin espaola", pero rompendo co centralismo anterior do franquismo e do propio Estado liberal- Unha ampla Declaracin de dereitos e o establecemento da divisin de poderes (executivo - Goberno-, lexislativo -Cortes bicamerais- e xudicial). - O establecemento dun Estado non confesional, anda que os poderes pblicos deberan ter en conta a relixiosidade dos espaois e manter relacins de colaboracin coa Igrexa catlica. - A aceptacin da liberdade de mercado, pero recoecendo a posibilidade da intervencin estatal por motivos de interese colectivo e apostando polo Estado do benestar. 3- O Estado das Autonomas: contmplase no Titulo VIII da Constitucin e constite a sa principal novidade, ao concibir ao Estado espaol integrado por nacionalidades e rexins que se poderan dotar dos seus respectivos Estatutos de Autonoma. . A creacin do Estado das Autonomas supn a primeira modificacin do modelo de Estado e da sa administracin territorial dende 1833, e debe entenderse en relacin coa radicalizacin (no caso de Euskadi), unidade (en Catalua) e reivindicacin histrica (en Galicia) das forzas nacionalistas na transicin. Pxose en prctica en das fases: a) concesin de autonomas provisionais ("preautonomias") a aquelas comunidades que contaran con representantes que as o pedisen; b) concesin definitiva das institucins autonmicas unha vez regulamentado o procedemento e os niveis de competencias pola Constitucin. As primeiras en dotarse de "preautonomas" foron as comunidades ou nacionalidades histricas (que contaban con antecedentes estatutarios da poca da Repblica): Catalua (Set.77), Pais Vasco (xaneiro.78) e Galicia (marzo 78). Os catalns foron os primeiros en retomar a cuestin: Josep Tarradellas, presidente da Generalitat no exilio, toma a iniciativa e regresa a Catalua en 1977 (j sc aqui) e forza o restablecemen to da Generalitat. A partir da aprobacin da Constitucin configurouse o mapa definitivo das autonomas, aplicndose a todo o territorio espaol entre Decembro de 1979 e Febreiro de 1983 (so ficaran para 1995 Ceuta e Melilla). Integrrono, ademais das tres "comunidades histricas", rexins cunha forte personalidade propia (p.e. Andaluca), territorios uniprovinciais con raizame histrica (Asturias, Navarra) ou sen ela (Murcia, Madrid, Cantabria, a Rioxa). Todos eles se dotaron dos seus correspondentes rganos de goberno, con diverso grao de competencias segundo os casos. En Marzo do 79 celbranse as segundas Eleccins Xerais cuns resultados semellantes aos de 1977: consoldase o PSOE como forza de oposicin pero non logra vencer a UCD (121/168) e forte derrota de Coalicin Democrtica (nova denominacin de AP: 9 escanos). 6.1.3. A CRISE DA U.C.D. E A DEBILIDADE DA DEMOCRACIA a) O terceiro goberno Surez: crise e dimisin (Marzo.79-Febreiro.81) A poltica do "consenso" substituda por unha dinmica de enfrontamento goberno-oposicin: O Goberno intenta seguir coa poltica reformista pero vese bloqueado pola falta de maiora absoluta, os problemas de cohesin interna da UCD e o progresivo cuestionamento do liderado de Surez dentro do seu partido. O PSOE cambia de estratexia e comeza a exercer unha oposicin mis dura e presenta unha mocin de censura que, anda que derrotada, asenta o liderado de Felipe Gonzlez. E convertese nunha alternativa de poder. En Abril do 79 nas Eleccins Municipais, anda que UCD o partido mis votado, a esquerda acada unha ampla presenza nos concellos urbanos ao aliarse PSOE, PCE e nacionalistas. Estes resultados agravan a crise da UCD. Unha crise que estaba na sa propia orixe: era unha coalicin de partidos que non foi capaz de superar as diversas correntes ideolxicas nin os personalismos, poendo en cuestin o propio liderazgo de Surez. Todo isto provoca a sa dimisin o 29 de xaneiro de 1981, Un dos seus ministros Leopoldo Calvo Sotelo proposto como sucesor. 4

Por non contar UCD coa maiora parlamentaria absoluta, Calvo Sotelo non foi elixido na primeira votacin e cando, o 23 de febreiro de 1981, estaba celebrndose a segunda volta, o tenente coronel da Garda civil Tejero (que xa participara noutra operacin golpista frustrada a operacin Galaxia-) xunto cuns 400 gardas civs asaltou o Congreso pistola en man e mantivo como refns ao Goberno e aos parlamentarios mentres anunciaba a chegada dunha autoridade militar. Os espaois puideron ver a escena grazas a unha cmara de TV que seguiu funcionando. Os xefes militares mantivronse expectativa e unicamente o xeneral Milans del Bosch, xefe da zona de Valencia, sacou os tanques a ra e decretou o estado de excepcin. Despois dunhas horas de incertidume a intervencin do rei en TV foi decisiva e desmontou o golpe xa na madrugada do da 24. Tras a mensaxe do rei o pas respiraba aliviado: os golpistas rndense. Nos das seguintes tiveron lugar en toda Espaa multitudinarias manifestacins populares de apoio democracia. b) O goberno de Calvo Sotelo: (Feb.81-Outubro.82) Intenta recuperar a poltica de "consenso" co PSOE e lgrao nalgns temas (delimitacin de responsabilidades no golpe, aprobacin da "Lei de Divorcio", limitacin das competencias das comunidades autnomas -LOAPA-(Lei orgnica de harmonizacin do proceso autonmico), propn tamn a entrada de Espaa na OTAN.. ). Pero a marcha de Surez (que funda outro partido: o CDS- Centro Democrtico e Social) e o agravamento das tensins internas en UCD levan a C. Sotelo a solicitar a disolucin das cmaras e a convocatoria de eleccins. En Outubro de 1982 as 3 Eleccins Xerais dan a maiora absoluta o PSOE, os resultados electorais marcan o desmoronamento da UCD (12) e do PCE (4, afectado polo "voto til" da esquerda), a consolidacin como alternativa de centro-dereita de Coalicin Popular (alianza de AP con grupos escindidos de UCD, ser o futuro PP), resultados testemuais para o CDS de Surez (2) - o triunfo dos "herdeiros polticos" dos derrotados na Guerra Civil d por concluda a transicin, Felipe Gonzlez gobernara os seguintes 14 anos.. 6.1.4. ESPAA NO ESCENARIO 1NTERNACIONAL O final da ditadura franquista e a implantacin dun sistema poltico democrtico permitiulle a Espaa homologarse cos pases do entorno europeo-occidental. Esta integracin supuxo unha alteracin radical das tendencias illacionistas que predominaran, en diversas etapas, desde finais do Sculo XIX e un foi un dos cambios de maior transcendencia que trouxo consigo a transicin democrtica. Case todos os partidos coincidiron no substancial no tema da integracin espaola en organismos internacionais, se ben o ingreso na OTAN presentouse inicialmente como mis problemtico. A integracin na Comunidade europea: Constituu o maior xito da etapa de goberno socialista. A mediados de 1985 o goberno espaol asinou o tratado de integracin, o cal entrara en vigor o 1 de Xaneiro do ano seguinte. Coa integracin paselle o remate progresiva vinculacin econmica que, desde os anos 60, via mantendo Espaa coas economas europeas.A incorporacin Comunidade europea aboliu os atrancos para a libre circulacin de mercadoras e de persoas -logo duns anos de adaptacin arancelaria- entre Espaa e o resto dos pases europeos, o que beneficiou a determinados sectores e actividades que xa mantian con Europa unhas relacins econmicas estreitas, ao tempo que fomentaba a competitividade da economa espaola. Con todo, tamn supuxo a renuncia a instrumentos que foran bsicos na poltica econmica anterior (fixacin polo goberno dos tipos de interese e de cambio, emprego de medidas arancelarias para protexer a producin nacional...). Por outra parte, algunhas actividades e reas xeogrficas resentronse economicamente polas condicins nas que se negociou a entrada na Comunidade (sector pesqueiro, construcin naval... ).O proceso completouse co Tratado de Maastricht (1991) que, entre outros aspectos, preva a creacin dunha moeda nica (euro) para todos os pases da Unin Europea, moeda que entrou en vigor a comezos do 2002.. 2. A integracin na OTAN: Foi mis problemtica, ao non existir un consenso de principio entre os principais partidos polticos. ademais, unha boa parte da opinin pblica mostrouse contraria integracin nun organismo militar, nacido na nos tempos da Guerra Fra, nun momento no que anda estaba vixente a polarizacin entre os dous bloques politico-militares liderados polos EE.UU. e a Unin Sovitica. A iniciativa do goberno de Calvo Sotelo, o Protocolo de Adhesin asinouse a finais de 1981, o que xerou unha campaa en contra promovida por grupos pacifistas e da esquerda. 0 propio PSOE advertiu que, se gaaba as eleccins, promovera desde o goberno un referendo popular sobre o ingreso na OTAN, abrindo a posibilidade de abandonar esta alianza militar. Pero a opinin de F. Gonzlez e da maior parte dos dirixentes socialistas cambiou unha vez que, despois das eleccins de Outubro de 1982, se instalaron no poder. 0 referendo chegouse a realizar (1986), pero daquela o partido do goberno botou os restos para convencer a unha opinin pblica, en principio reacia, da conveniencia de manterse na alianza militar. De nada valeron as masivas mobilizacins populares: o "si" gaou o referendo e Espaa permaneceu na OTAN.Como remate da integracin nas alianzas militares do mundo occidental, Espaa renegociou a finais de 1988 o Tratado Bilateral cos EE.UU., que tia a sa orixe no asinado polo franquismo a comezos dos anos 50. 5