Está en la página 1de 109

Pr oduccin

y ut ilizacin
de la alfalfa en
la zona nor t e
de Mxico
Secr et ar a de Agr i cul t ur a, Ganader a y Desar r ol l o Rur al
Inst i t ut o Naci onal de Invest i gaci ones For est al es y Agr opecuar i as
Cent r o de Invest i gaci n Regi onal Nor t e Cent r o
Campo Exper i ment al La Laguna
Li br o Tcni co No. 2 Oct ubr e 2000
SECRETARA DE AGRICULTURA, GANADERA Y DESARROLLO RURAL
Ing.ROMRICO ARROYO MARROQUN
Secr et ar io
M.V.Z.. FRANCISCO GURRA TREVIO
Subsecr et ar io de Agr icult ur a y Ganader a
Ing. J OS ANTONIO MENDOZA ZAZUETA
Subsecr et ar io de Desar r ollo Rur al
Lic. ANDRS CASCO FLORES
Subsecr et ar io de Planeacin
INSTITUTO NACIONAL DE INVESTIGACIONES FORESTALES, AGRCOLAS Y
PECUARIAS
Ing. J ORGE KONDO LPEZ
Dir ect or en J efe
Dr . DAVID MORENO RICO
Dir ect or Gener al de Coor dinacin y Desar r ollo
Dr . RODRIGO AVELDAO SALAZAR
Dir ect or Gene r al de la Divisin Agr cola
M.V.Z. DIEGO BRAA VARELA
Dir ect or Gener al de la Divisin Pecuar ia
Dr . CARLOS RODRGUEZ FRANCO
Dir ect or Gener al de la Divisin For est al
Ing. J AVIER ROSALES INZUNZA
Dir ect or Gener al de Administ r acin
CENTRO DE INVESTIGACIN REGIONAL DEL NORTE CENTRO
Ing. ABELARDO REYNOSA VEGA
Dir ect or Regional
Dr . ABELARDO NUEZ BARRIOS
Dir ect or Divisin Agr cola
Dr . SERGIO ECHAVARRA MORALES
Dir ect or Divisin Pecuar ia
Ing. GAUDENCIO BARRAGN PONCE DE LEN
Dir ect or Divisin For est al
Dr . ARTURO D. TIJ ERINA CHVEZ
Dir ect or de Coor dinacin y Vinculacin Est at al
de la Regin Laguner a
Pr oduccin y ut ilizacin de la alfalfa en la zona nor t e
de Mxico
Secr et ar a de Agr icult ur a, Ganader a y Desar r ollo Rur al
Inst it ut o Nacional de Invest igaciones For est ales y Agr opecuar ias
Cent r o de Invest igacin Regional Nor t e Cent r o
Campo Exper iment al La Laguna
Libr o Tcnico No. 2 Oct ubr e 2000
Libr o Tcnico No. 2
Pr imer Edicin, 2000
INIFAP, CIRNOC, CELALA
km. 17 car r et er a Tor r en - Mat amor os, Coah.
Impr eso en Mxico - Pr int ed in Mexico
El cont enido de est a obr a puede ser cit ado como fuent e de infor macin, dando los cr dit os cor r espondient es a
est a publicacin.
+JAE@ +JAE@ +JAE@ +JAE@ +JAE@
Prlogo .................................................................................................................................................. i
POTENCIAL PRODUCTIVO DE LA ALFALFA EN MEXICO ................................................. 1
ESTABLECIMIENTO DE LA ALFALFA ...................................................................................... 7
Epoca de siembra ............................................................................................................... ......... 7
Seleccin y preparacin del terreno para siembra................................................................... 7
Mtodo y densidad de siembra .................................................................................................. 8
Variedades..................................................................................................................... ............... 9
Inoculacin de la semilla para siembra................................................................................... 10
FERTILIZACIN DE LA ALFALFA............................................................................................ 13
MALEZA DE LA ALFALFA .......................................................................................................... 19
Principales especies de maleza ................................................................................................. 19
Malva.......................................................................................................................................... 20
Mostacilla ................................................................................................................................... 20
Borraja ....................................................................................................................................... 20
Bolsa de pastor .......................................................................................................................... 21
Zacate pinto ............................................................................................................................... 21
Zacate pegarropa ...................................................................................................................... 21
Zacate chino............................................................................................................................... 22
Quelite ........................................................................................................................................ 22
Trompillo.................................................................................................................................... 22
Oreja de ratn ........................................................................................................................... 22
Cscuta....................................................................................................................................... 23
Daos que causa la maleza ....................................................................................................... 23
Control de la maleza ................................................................................................................. 23
Aplicacin de herbicidas........................................................................................................... 24
PLAGAS DE LA ALFALFA............................................................................................................ 27
Pulgn verde de la alfalfa ......................................................................................................... 27
Pulgn manchado de la alfalfa ................................................................................................. 30
Gusano soldado ......................................................................................................................... 31
Chicharrita verde de la alfalfa ................................................................................................. 33
Periquito tricornudo de la alfalfa ............................................................................................ 35
Control de plagas....................................................................................................................... 36
Pulgn verde de la alfalfa ................................................................................................... 36
Pulgn manchado de la alfalfa ........................................................................................... 36
Gusano soldado.................................................................................................................... 39
Chicharrita verde de la alfalfa ........................................................................................... 40
Periquito tricornudo de la alfalfa ...................................................................................... 40
ENFERMEDADES DE LA ALFALFA .......................................................................................... 47
Pudricin de la corona ......................................................................................................... ..... 47
Antracnosis .................................................................................................................... ............ 48
Pudricin texana ............................................................................................................... ........ 50
Mildiu velloso ................................................................................................................. ........... 50
Roya........................................................................................................................... ................. 51
Nematodos...................................................................................................................... ............ 51
Control de las enfermedades .................................................................................................... 51
MANE1O DE LA ALFALFA EN PRODUCCIN ....................................................................... 59
MANE1O DEL RIEGO EN LA ALFALFA................................................................................... 63
El suelo como almacn de agua................................................................................................ 63
Cunto regar................................................................................................................... ........... 65
Consumo de agua. .............................................................................................................. ...... 65
Lmina de lixiviacin de sales ................................................................................................. . 66
Cmo regar ................................................................................................................................ 67
Cundo regar ........................................................................................................................... 74
EVALUACION DEL RIEGO .................................................................................................. 74
Indices de Eficiencia de Uso del Agua..................................................................................... 75
MTODOS DE CONSERVACIN DE ALFALFA ...................................................................... 79
Henificado .................................................................................................................................. 79
Ensilaje ....................................................................................................................................... 83
La fermentacin en el silo......................................................................................................... 83
VALOR NUTRITIVO DE LA ALFALFA...................................................................................... 93
Factores que afectan el valor nutritivo de la alfalfa .............................................................. 95
Estacin del ao......................................................................................................................... 95
Etapa de madurez ..................................................................................................................... 96
Mtodos de conservacin.......................................................................................................... 97
Utilizacin de alfalfa en raciones para vacas lecheras ........................................................... 98

P PP PPoioncioI P oioncioI P oioncioI P oioncioI P oioncioI Pr rr rroJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico oJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico oJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico oJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico oJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico
POTENCIAL PBODUCTI\ POTENCIAL PBODUCTI\ POTENCIAL PBODUCTI\ POTENCIAL PBODUCTI\ POTENCIAL PBODUCTI\O DE LA ALI O DE LA ALI O DE LA ALI O DE LA ALI O DE LA ALIALI ALI ALI ALI ALIA EN HEXICO A EN HEXICO A EN HEXICO A EN HEXICO A EN HEXICO
|ess Saniamara Csar
Uregorio Nez Hernndez
UuiIIermo Hedina Uarea
|os ArieI Buiz CorraI
La aIfaIfa es Ia prineipaI espeeie forra]era que se euIiia en iodo eI mundo. Esia espeeie
perieneee aI gnero MoJicogo, que eomprende aIrededor de 88 espeeies, de Ias euaIes dos iereeras
paries son anuaIes y eI resio son perennes (SmaII y |omphe, 1988). Segn Quiros y Bauehan (1988)
eI eeniro primario de diersidad de Ia aIfaIfa esiuo en eI medio orienie, en Ia regin deI noresie de
Irn, en eI norie de Turqua y en Ia regin deI Cueaso. Duranie Ia epansin deI IsIam en Ios sigIos
\II y \III, Ia aIfaIfa se disirihuy a diferenies paries de Europa, Asia y Afriea (Bumhaugh oi oI.,
1988).
La aIfaIfa se inirodu]o a Ia regin deI eeniro de Hieo duranie Ia eonquisia espaoIa, de
donde se eiendi a Io que son ahora Ios esiados de HidaIgo, PuehIa, Uuana]uaio, |aIiseo y
Hiehoaen (SaIinas, 2000). AeiuaImenie, Ia aIfaIfa se euIiia desde eI norie deI pas hasia aIgunas
paries aIias en eI suresie deI pas.
EI poieneiaI produeiio de Ia aIfaIfa en una regin es funein de Ia inieraeein de faeiores
eIimiieos y edfieos, eon Ias earaeiersiieas fisioIgieas de esia espeeie de pIania. La aIiiiud y
Iaiiiud de Ios Iugares se asoeia a pairones de eIima eomo radiaein soIar, horas de insoIaein y
iemperaiura, sin emhargo, Ia Iaiiiud y aIiiiud no esin direeiamenie asoeiadas aI poieneiaI
produeiio de Ia aIfaIfa en Hieo (Saniamara oi oI., 2000). EI prineipaI faeior eIimiieo que
deiermina eI poieneiaI produeiio de Ia aIfaIfa en Hieo es Ia iemperaiura media anuaI (Iigura
1). Esia Iigura indiea que Ios Iugares eon mayor poieneiaI produeiio para Ia aIfaIfa son donde Ia
iemperaiura media anuaI es de 19 `C.
Oiros faeiores que deierminan eI poieneiaI produeiio de Ia aIfaIfa son Ias earaeiersiieas deI
sueIo. HarhIe (1996) indiea que Ios me]ores sueIos son de ieiura franeo arenosa a franeo areiIIosa
y Ios peores son de ieiura arenosa o areiIIosa. EI pH piimo deI sueIo para Ia produeein de
aIfaIfa es de 6.5 a 1.5. Las siemhras se dehen eiiar euando Ios aIores son menores de 5.8
mayores de 8.5. En sueIos aIeaIinos eon aIios eonienidos de earhonaios, es imporianie eonsiderar
que se pueden iener prohIemas de fsforo y mieroeIemenios eomo eI fierro, eohre y zine, que
pueden prooear defieieneias en Ias pIanias (Bomero, 1991).

P PP PPoioncioI P oioncioI P oioncioI P oioncioI P oioncioI Pr rr rroJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico oJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico oJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico oJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico oJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico
Iigura 1. BeIaein enire Ia iemperaiura media anuaI y eI rendimienio de maieria seea de Ia aIfaIfa
en Ios dos primeros aos de produeein.
En eI easo de sueIos eon aIio poreenia]e de sodio iniereamhiahIe (1-15) se dehen rehahiIiiar
medianie Ia uiiIizaein de me]oradores de sueIo. Los sueIos eon un eonienido de horo de 2 a 6 ppm
no se dehen seIeeeionar para Ia siemhra de aIfaIfa.
La saIinidad es oiro aspeeio edfieo imporianie que afeeia Ia produeein de Ia aIfaIfa. La
aIfaIfa esi eonsiderada eomo un euIiio moderadamenie sensihIe a Ia saIinidad (Haas y Hoffman,
1911). Urimes (1996) indiea que eisien redueeiones en eI rendimienio de Ia aIfaIfa euando Ia
eondueiiidad eIeiriea es superior a 2 dS/m. En Ia Iigura 2 se ohsera eomo eI rendimienio de Ia
aIfaIfa disminuye eon Ia saIinidad. Se ha ohserado que a nieIes de 1-8 dS/m, eI rendimienio de Ia
aIfaIfa disminuye en 50% (HarhIe, 1996).
En eI Cuadro 1 se presenian eriierios, prineipaImenie a pariir de Ias reIaeiones enire Ia
produeein de Ia aIfaIfa eon Ia iemperaiura media anuaI y Ia saIinidad deI sueIo para deierminar
eI poieneiaI produeiio de Ias diferenies regiones deI pas.
En Ia Iigura 8 se indiean Ias reas de aIio poieneiaI produeiio para Ia aIfaIfa en eI pas. Esia
reas se uhiean en amhienies suhiropieaIes semieIidos donde Ia iemperaiura media anuaI es de
18 a 22 `C. En amhienies iempIados, eI poieneiaI produeiio de Ia aIfaIfa se reduee a medida que
disminuye Ia iemperaiura media anuaI. En eI easo de Ios amhienies eIidos, Ias zonas para Ia
produeein de Ia aIfaIfa se resiringen prineipaImenie a Iugares eon iemperaiuras medias anuaIes
menores de 22.5 `C.
y = - 132.24 + 19.579 x -0.5135 x
2
r
2
= 0.98
0
10
20
30
40
50
60
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24
Temperatura anual, C
M
a
t
e
r
i
a

s
e
c
a
,

t
o
n
/
h
a
!
P PP PPoioncioI P oioncioI P oioncioI P oioncioI P oioncioI Pr rr rroJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico oJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico oJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico oJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico oJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico
0
20
40
60
80
100
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
CE, dS/m
R
e
n
d
i
m
i
e
n
t
o

r
e
l
a
t
i
v
o
,

%




Iigura 2. BeIaein enire eI rendimienio de maieria seea de Ia aIfaIfa y Ia saIinidad deI sueIo.
Cuadro 1. Criierios para deierminar eI poieneiaI produeiio de Ia aIfaIfa en Hieo.
Variable Bajo Mediano Alto
Pendiente, % >5 2-5 0-2
Temperatura anual, C <12.5
>22.5
<14.5 >12.5

14.5-22.5
Textura del suelo Arenosa
Arcillosa
Areno-arcillosa
limo-arenosa
limo-arcillosa
arcillo-arenosa
Franco-arcillo-
arenosa
Franco-arcillosa
Franco-arenosa
Profundidad de suelo (m) <0.5

>0.5 <1 >1
pH <5.8 >8.5 5.8-6.5
7.5-8.5
6.5-7.5
Conductividad elctrica,
dS/m
>4 2-4 0-2
Potencial mximo de
rendimiento de materia
seca, ton/ha
1

<35 >35
<45
46-60

1
Rendimiento en los dos primeros aos de prod uccin.
"
P PP PPoioncioI P oioncioI P oioncioI P oioncioI P oioncioI Pr rr rroJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico oJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico oJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico oJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico oJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico
Elabor:
Guillermo Medi na Garca
Gregorio Nuez
Marzo de 2000
Elabor:
Guillermo Medi na Garca
Gregorio Nuez
Marzo de 2000
15
24
32
117
107 97
87 117
107 97
87
Alto
Medio
En Ia Iigura 8, iamhin se eonsideran Ias earaeiersiieas edfieas meneionadas en eI Cuadro
1. Por e]empIo, en eI noresie de Chihuahua, noroesie de Sonora, norie de CoahuiIa, Begin Lagunera,
AguaseaIienies, |aIiseo, HidaIgo y Uuana]uaio se iienen prohIemas de saIinidad que Iimiian eI
poieneiaI produeiio de Ia aIfaIfa. La Iigura preiende proporeionar una gran isin deI poieneiaI
produeiio de Ias diferenies regiones deI pas eonsiderando Ios faeiores esiudiados hasia ahora.
Iigura 8. Areas de aIio (erde) y mediano (gris) poieneiaI para Ia produeein de Ia aIfaIfa en
Hieo.
#
P PP PPoioncioI P oioncioI P oioncioI P oioncioI P oioncioI Pr rr rroJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico oJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico oJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico oJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico oJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico
BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA
Urimes, D. V. 1996. Consideraeiones en eI mane]o de sueIo y agua para eI uso efieienie de agua de riego. |n: Cuario
Eneueniro NaeionaI de Uanaderos Leeheros. Torren, Coah. pp: 45-68.
Haas, E :\. y U. |. Hoffman. 1911.Crop saIi ioIeranee-Curreni Assessmeni. |ournaI of irrigaiion and drainage diision.
pp: 115-188.
HarhIe, \. L. 1996. Como maimizar Ia produeein de aIfaIfa ha]o eondieiones semiridas. |n: II Confereneia
IniernaeionaI sohre Nuiriein y Hane]o. Umez PaIaeio, Dgo. pp: 28-50.
Quiros, C. I, and U. B. Bauehan. 1988. The genus MoJicogo and ihe origin of ihe MoJicogo soiiro eompIe. |n:
Hanson oi oI. Ed. AIfaIfa and AIfaIfa Improemeni. Agronomy Honograph. No. 29. ASAS.CSSA.SSA,
Hadison, VI. 1084 p.
Bumhaaugh, H. D., V. L. Uraes., |. L. CaddeI, and B. H. Hohammad. 1988. \ariahiIiiy in a eoIIeeiion of aIfaIfa
germopIasm from Horoeeo. Crop Sei. 28:605-609.
Bomero, I. E. 1996. EI mane]o de Ios sueIos para ineremeniar Ia produeein y eaIidad de Ios forra]es. |n: II Confereneia
IniernaeionaI sohre Nuiriein y Hane]o. Umez PaIaeio, Dgo. pp:10-22.
SaIinas, S. 2000. La produeein de aIfaIfa en Hieo:pasado, presenie y fuiuro. Hemorias deI eongreso mundiaI de Ia
Ieehe. Queriaro, Qro. pp: 58-54.
Saniamara, |., U. Nez., U. Hedina., |. A. Buiz., H. Tiseareo y H. H. Quiroga. 2000. EaIuaein deI modeIo EPIC
para esiimar eI poieneiaI produeiio de Ia aIfaIfa (MoJicogo soiiro L.) en diferenies amhienies eeoIogieos
de Hieo. Teniea Peeuaria en Hieo. (En prensa).
SmaII, E, and H. |omphe. 1988. A synopsis of ihe genus MoJicogo (Leguminoeeae). Can |. Boi. 61:8260-8294.
$
P PP PPoioncioI P oioncioI P oioncioI P oioncioI P oioncioI Pr rr rroJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico oJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico oJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico oJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico oJuciiro Jo Io AIfoIfo on Mxico
%
EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo
EST EST EST EST ESTABLECIHIENTO DE LA ALI ABLECIHIENTO DE LA ALI ABLECIHIENTO DE LA ALI ABLECIHIENTO DE LA ALI ABLECIHIENTO DE LA ALIALI ALI ALI ALI ALIA AA AA
Heior Hario Quiroga Uarza
|os de |ess Hrquez Oriz
Epoea de siemhra Epoea de siemhra Epoea de siemhra Epoea de siemhra Epoea de siemhra
La aIfaIfa es un euIiio que preiieamenie se puede semhrar en euaIquier poea deI ao.
Sin emhargo, en regiones eomo La Laguna, eI perodo piimo para su siemhra es en Ios meses de
noiemhre y dieiemhre. A eausa de Ias eondieiones de eIima que preaIeeen duranie esie perodo,
Ias siemhras de aIfaIfa que se esiahIeeen en esios meses no presenian prohIema de aIias infesiaeiones
de maIeza y eI iiempo que neeesiia Ia aIfaIfa para aIeanzar eI primer eorie, es Io sufieieniemenie
Iargo para permiiirIe a Ia pIania desarroIIar un sisiema radieuIar profundo y igoroso, eapaz de
soporiar eI esirs que sufren Ias pIanias euando se someien aI primer eorie.
Por oiro Iado, Ia ha]a eaporaein que preaIeee duranie sie periodo, permiie maniener
hmeda por ms iiempo Ia superfieie deI sueIo, Io que propieia Ia emergeneia y esiahIeeimienio de
Ias pIniuIas de aIfaIfa. CuaIquier siemhra fuera de sie periodo, iiene que esiar respaIdada por
un efieienie programa para eI eoniroI de maIeza y por un moniioreo euidadoso de Ia humedad deI
sueIo iendienie a eiiar mermas imporianies en Ia pohIaein de pIanias duranie Ia fase de
esiahIeeimienio.
Se ha reporiado que en Ia aIfaIfa eisie auioioieidad o aIeIopaia euando se siemhra en eI
mismo ierreno inmediaiamenie despus de que se eIimina un aIfaIfar ie]o. Esie fenmeno se
dehe a Ia Iiheraein de eompuesios iieos duranie Ia deseomposiein de Ios residuos deI euIiio
anierior en eI sueIo, Ios euaIes disminuyen eI poreenia]e de germinaein de Ia semiIIa as eomo eI
igor de Ias pIniuIas que IIegan a emerger. Para eiiar que esio sueeda, Io ms reeomendahIe es
esiahIeeer un euIiio anuaI anies de oIer a esiahIeeer aIfaIfa en eI mismo ierreno. Oira opein
es deseansar Ia iierra y esperar por Io menos de seis a sieie meses anies de oIer a semhrar aIfaIfa
en eI mismo ierreno.
SeIeeein y preparaein deI ierreno para siemhra SeIeeein y preparaein deI ierreno para siemhra SeIeeein y preparaein deI ierreno para siemhra SeIeeein y preparaein deI ierreno para siemhra SeIeeein y preparaein deI ierreno para siemhra
Para iener un desarroIIo piimo Ia aIfaIfa requiere de sueIos profundos, ya que su sisiema
radieuIar se puede desarroIIar hasia una profundidad de seis o ms meiros, earaeiersiiea que
hrinda una huena ioIeraneia a Ia sequa. EI sueIo dehe iener una aIia eapaeidad de reienein de
humedad pero iamhin un eeeIenie drena]e y esiar Iihre de eapas eompaeias.
Para un adeeuado esiahIeeimienio de Ia aIfaIfa, se requiere una huena preparaein deI ierreno
o eama de siemhra. Para Ia preparaein deI ierreno usuaImenie se requiere de un harheeho, un
rasireo y nieIaein (iradieionaI o Iaser) o empare]e deI sueIo. De ser neeesario, preio aI harheeho
se puede dar un paso de suhsueIo para romper eapas eompaeias de sueIo iamhin IIamadas pisos
de arado que pudieran esiar presenies. Lo imporianie es IIegar a iener una eama de siemhra
Iihre de ierrones, eon un ierreno firme y nieIado de aeuerdo aI sisiema de riego que se aya a
uiiIizar. Es imporianie no iraha]ar eI ierreno en eeeso, ya que un ierreno puIerizado puede
&
EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo
Iimiiar Ia emergeneia de Ias pIniuIas. Si eI hisioriaI deI ierreno sugiere posihIes prohIemas eon
maIeza, proeeda a apIiear un iraiamienio eon herhieidas pre-emergenies (\er: ConiroI de HaIeza).
Hiodo y densidad de siemhra Hiodo y densidad de siemhra Hiodo y densidad de siemhra Hiodo y densidad de siemhra Hiodo y densidad de siemhra
La semiIIa de Ia aIfaIfa es muy pequea, por Io que Ia profundidad de siemhra y su
inieraeein eon Ia humedad deI sueIo son punios eriieos en eI esiahIeeimienio de Ia aIfaIfa. La
semiIIa dehe quedar a una profundidad sufieienie para que pueda disponer de una adeeuada
humedad para su germinaein, pero iamhin Io sufieieniemenie superfieiaI que permiia Ia apropiada
emergeneia de Ias pIniuIas. En irminos generaIes, para sueIos eon ieiura areiIIosa a miga]n,
se sugiere una profundidad de siemhra de 0.6 a 1.8 em y de 1.8 a 2.5 em para sueIos arenosos
(Iigura 4). En amhos easos, hay que igiIar eonsianiemenie eI ierreno duranie Ios primeros 10
das despus de Ia siemhra para preenir que aIgn eenio eiraordinario eomo iemperaiura y/o
ienio, desequen Ia eapa superfieiaI deI sueIo donde se uhiea Ia semiIIa.
Para Iograr una disirihuein homognea de Ia semiIIa en Ia superfieie y que esia quede
deposiiada a Ia profundidad adeeuada, se sugiere uiiIizar Ia semhradora BriIIion, Ia euaI eompaeia
Ia eapa de iierra arriha de Ia semiIIa para asegurar un huen eoniaeio de Ia semiIIa eon Ia humedad.
Tamhin es posihIe uiiIizar Ia semhradora de granos pequeos o iriguera, en euyo easo Ia aIfaIfa
queda semhrada en hiIeras espaeiadas de 15 a 20 em. Las siemhras aI oIeo no son reeomendahIes,
ya que ianio Ia disirihuein de Ia semiIIa en eI ierreno eomo Ia profundidad de siemhra no son
uniformes. En easo de que esia sea Ia niea aIiernaiia disponihIe, se sugiere ineremeniar Ia
eaniidad de semiIIa en un 20 a 80%.
Iigura 4. Efeeio de Ia profundidad de siemhra sohre Ia emergeneia de
pIniuIas de aIfaIfa, de aeuerdo eon Ia ieiura deI sueIo.
Iuenie : Undersander oi oI. (1991).
80
70
60
50
40
30
20
10
1 2 3 4 5
Profundidad (cm)
%

E
m
e
r
g
e
n
c
i
a
Migajn
Arenoso
Arcilloso
'
EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo
En promedio, un kiIogramo de semiIIa de aIfaIfa eoniiene 480,000 semiIIas. La densidad
piima de pIanias que Iogran esiahIeeerse aI mes despus de Ia siemhra es ariahIe, en eI esiado de
CaIifornia (EUA) se sugieren 500 pIanias/m
2
y en New Heieo (EUA) se indiea una densidad
piima de 820 pIanias/ m
2
(Cuadro 2).
Si iodas Ias semiIIas germinaran y emergieran, hasiaran 10 kg/ ha de semiIIa para iener una
densidad de pIanias deseahIe. Sin emhargo, por eondieiones de sueIo, eIima y humedad, Ia
germinaein reaI en eI eampo es menor a Ia que se seaIa en Ias eiiqueias de Ios enases, ya que
esia Iiima se ohiiene en eondieiones de Iahoraiorio eon eondieiones piimas, eoniroIadas y
eonsianies. Adems, no ioda Ia semiIIa que germina en eI eampo IIega a emerger.
Por esie moiio, Ia densidad o eaniidad de semiIIa que se indiea para Ia siemhra de aIfaIfa es
superior aI ierieo piimo anieriormenie seaIado. En CaIifornia en Esiados Unidos de Amriea,
Ia densidad que se sugiere fIueia de 22 hasia 89 kg/ha de semiIIa, eon una fIueiuaein que se
disirihuye desde Ia regin norie de dieho esiado que iiene eIima iempIado y hmedo, hasia Ia
regin sur eon eIima eIido y seeo. En Ia Comarea Lagunera, se sugieren uiiIizar de 80 a 85 kg/ha
y en eI easo de empIear semiIIa peIeiizada, aumeniar Ia densidad de siemhra de un 10 a 20% .
\ \\ \\ariedades ariedades ariedades ariedades ariedades
La seIeeein de Ia ariedad a semhrar es un faeior imporianie. Aparie deI eosio de Ia
semiIIa, iamhin se dehe de iomar en euenia eI poieneiaI de rendimienio y Ios grados o nieIes de
resisieneia o ioIeraneia a diferenies pIagas y enfermedades que se presenian en Ia regin (\er:
PIagas y Enfermedades).
Duranie muehos aos, Ia ariedad Hoapa-69 fue Ia dominanie en Ia regin. Sin emhargo, en
Ios Iiimos 10 aos han apareeido en eI mereado regionaI un huen nmero de nueas ariedades
eomereiaIes. Por iaI moiio, eI INIIAP en su programa de forra]es deI Campo EperimeniaI La
Laguna (CELALA anies CIAN), y en eon]unio eon eI Comii Tenieo BegionaI de SemiIIas
(COTEBSE), han esiahIeeido un programa permanenie de eaIuaein de nueos maieriaIes eon eI
oh]eiio de ideniifiear aqueIIas ariedades que iienen huen poieneiaI de rendimienio, eaIidad y
adapiaein para ser eonsideradas eomo reeomendahIes para su siemhra y produeein en Ia Begin
Lagunera.
No. de pIantas/ m
2

Edad deI cuItivo CaIifornia
1
New Mexico
2

1 mes despus de siembra 500 < 320 <
Fin del 1
er
ao 170 - 200 110 - 160
Fin del 2
o
ao 120 - 150 100 - 130
Fin del 3
er
ao 90 - 100 70 - 90
Fin del 4
o
ao 70 - 90 -

1
Annimo (1985).
2
Melton (1978).
Cuadro 2. PohIaeiones piimas de pIanias de aIfaIfa de aeuerdo eon Ia edad deI euIiio.

EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo
En eI Cuadro 8 se presenia Ia Iisia de ariedades que en ires aos eonseeuiios de eaIuaein
han superado por Io menos eon un 5% Ios rendimienios anuaIes promedio a Hoapa-69 y
posieriormenie a CUI-101, uiiIizados eomo iesiigos regionaIes. Los aIores poreeniuaIes esin
dados de aeuerdo a Ios rendimienios ohienidos por eI iesiigo en eada eaIuaein indiiduaI.
InoeuIaein de Ia semiIIa para siemhra InoeuIaein de Ia semiIIa para siemhra InoeuIaein de Ia semiIIa para siemhra InoeuIaein de Ia semiIIa para siemhra InoeuIaein de Ia semiIIa para siemhra
Oiro aspeeio reIaeionado eon Ia semiIIa de aIfaIfa es Ia inoeuIaein. La aIfaIfa es una
Ieguminosa y eomo iaI, sus pIanias esiahIeeen una reIaein simhiiiea eon haeierias deI sueIo deI
gnero BhizoIium, on eI easo espeefieo de Ia aIfaIfa, eon Ia haeieria BhizoIium moIiIoii. Esia
haeieria eoIoniza Ia raz de Ia aIfaIfa y se esiahIeee en eIIa y mieniras Ia pIania Ie suminisira
earhohidraios y energa, a eamhio Ia haeieria proporeiona a Ia pIania eompuesios niirogenados.
Esios eompuesios son sinieiizados por Ia haeieria uiiIizando parie de Ios earhohidraios de Ia
pIania y eI niirgeno (N
2
) que Ia misma haeieria ohiiene deI aire, donde Ia eoneeniraein normaI
de esie eIemenio (N
2
) aproimadamenie es de 80%. Como eonseeueneia a esia reIaein enire Ia
aIfaIfa y Ia haeieria B. moIiIoii, no es neeesaria Ia apIieaein de feriiIizanies niirogenados en Ia
aIfaIfa, siempre y euando se propieie y esiahIezea dieha reIaein simhiiiea.
La semiIIa de aIgunas ariedades eomereiaIes ya ienen pre-inoeuIadas de fhriea, reeuhieria
o peIeiizada eon un eompuesio que eoniiene a Ia haeieria. Sin emhargo, hay semiIIas eomereiaIes
que no iienen esie iraiamienio por Io que es neeesario anies de Ia siemhra, inoeuIar Ia semiIIa eon
Ao Itima % ReIativo a % ReIativo a
Variedad N
1
EvaIuacin Moapa-69 CUF-101
Astro 1 1990 117 -
Maxidor 1 1990 107 -
Pierce 1 1990 110 -
Sundor 1 1990 114 -
Comet 2 1991 119 -
El Camino-93A (WL-505) 2 1991 116 -
El Camino-91 (WL-516) 3 1992 106 -
Altaverde-82 1 1992 105 -
Altaverde-83 1 1992 109 -
Altaverde-84 1 1992 109 -
Altaverde-90 (Mecca) 1 1992 108 -
CUF-101 3 1992 113 -
5929 1 1995 - 105
5939 1 1998 - 106
SW-14 2 1998 - 107
Altaverde Reyna 1 1998 - 105
GENEX-9680 1 1998 - 112
GENEX-9690 1 1998 - 105
GENEX-9790 1 1998 - 110
GENEX-9890 1 1998 - 111
N
1
. Nmero de evaluaciones de tres aos de duracin.
Cuadro 8. \ariedades de aIfaIfa eaIuadas en eI programa CELALA-COTEBSE.
Bendimienios reIaiios de forra]e seeo anuaI eon respeeio a Ias ariedades
iomadas eomo iesiigos, Hoapa-69 y CUI-101 (1996-1998).

EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo
un produeio que irae esia haeieria. La semiIIa por inoeuIar se humedeee eon una soIuein
pega]osa eomo Ieehe, agua azuearada o aIgn adherenie eomereiaI, de Ia euaI se uiiIiza de 1.5 a 2
Iiiros por eada huIio de 22.5 kg de semiIIa
La inoeuIaein de Ia semiIIa se puede IIear a eaho eon una mezeIadora de eemenio (irompo)
o aIgn oiro reeipienie. Se remuee eI eeeso de Iquido y se apIiea eI inoeuIanie (por e]empIo
Niiragn-B) a Ia semiIIa, mezeIndoIos perfeeiamenie. Despus de esio, se eiiende Ia semiIIa en
una superfieie Iimpia para que se seque y esi Iisia para su siemhra aI da siguienie.
Toda Ia operaein dehe de haeerse en un Iugar eerrado y freseo donde no IIeguen Ios rayos
deI soI, ya que Ia semiIIa inoeuIada an Ia enasada de fhriea, no dehe de esiar epuesia aI soI ni
a Ias aIias iemperaiuras.
BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA
Annimo. 1985. Iniegraied pesi managemeni for aIfaIfa hay. Uniersiiy of CaIifornia. OakIand, CA, EUA.
PuhIieaiion 8812. 96 p.
HarhIe, \. L. 1988. Adaneed ieehniques of iniensie aIfaIfa produeiion. |n: LALA Seminario iniernaeionaI
sohre produeein iniensia de Ieehe. Torren, Coah., Hieo. p. 86
Hrquez ,O. |. de |. y U. Uarea E. 1998. EaIuaein de 22 euIiiares de aIfaIfa en Ia Comarea Lagunera-COTEBSE.
Informes de Inesiigaein en Iorra]es. CELALA-CIBNOC-INIIAP.
Quiroga, U. H. H. 1990. EaIuaein de ariedades de aIfaIfa en Ia Comarea Lagunera-COTEBSE. Informes de Inesiigaein
en Iorra]es. CELALA-CIBNOC-INIIAP.
Quiroga, U. H. H. 1991. EaIuaein de ariedades de aIfaIfa en Ia Comarea Lagunera-COTEBSE. Informes de Inesiigaein
en Iorra]es. CELALA-CIBNOC-INIIAP.
Quiroga, U. H. H. 1992. EaIuaein de ariedades de aIfaIfa en Ia Comarea Lagunera-COTEBSE. Informes de Inesiigaein
en Iorra]es. CELALA-CIBNOC-INIIAP.
Sehneider, B. and B. A. HeIion. 1918. PIaniing raies and arieiies for aIfaIfa produeiion. New Heieo Siaie
Uniersiiy-AgrieuIiuraI Eperimeni Siaiion. BuIIeiin 660. 21 p.
Tesar, H. B. and \. L. HarhIe. 1988. AIfaIfa esiahIishmeni. |n: AIfaIfa and aIfaIfa improemeni. Hansson, A.A. oi
oI. (eds). Ameriean Soeieiy of Agronomy. Hadison, VI, EUA. Agronomy No. 29. pp: 808-880.
Undersander, D., N. Hariin, D. Cosgroe, K. KeIIing, H. Sehmiii, |. Vedherg, B. Beeker, C. Urau, and |. DoII. 1991.
AIfaIfa managemeni guide. Ameriean Soeieiy of Agronomy-Uniersiiy of Visseonsin. Hadison, VI, EUA.
41p.

EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo EsioIIocimionio Jo Io AIfoIfo
!
| || ||oriiIizocin Jo Io AIfoIfo oriiIizocin Jo Io AIfoIfo oriiIizocin Jo Io AIfoIfo oriiIizocin Jo Io AIfoIfo oriiIizocin Jo Io AIfoIfo
IEB IEB IEB IEB IEBTILIZA TILIZA TILIZA TILIZA TILIZACIN DE LA ALI CIN DE LA ALI CIN DE LA ALI CIN DE LA ALI CIN DE LA ALIALI ALI ALI ALI ALIA AA AA
|os Anionio Cueio Vong
Heior Hario Quiroga Uarza
Un programa de feriiIizaein para aIio rendimienio de aIfaIfa eomo para euaIquier oiro euIiio,
dehe eonsiderar aspeeios ian imporianies eomo eI eonoeimienio de Ias earaeiersiieas fsieas y
qumieas deI sueIo, eI rendimienio de maieria seea esperado y Ia eoneeniraein de nuirimenios
eonienidos en eI forra]e. Con esios eIemenios es posihIe iener una idea hasianie preeisa de Ia
demanda anuaI de nuirimenios deI euIiio y de Ias neeesidades de feriiIizaein eompIemeniarias a
Ias eaniidades de nuirimenios ya disponihIes en eI sueIo anies de Ia siemhra.
Un anIisis de sueIo es Io ms reeomendahIe para eonoeer Ia eondiein deI sueIo de un predio,
adems de Ia ohseraein direeia y Ia eperieneia deI propieiario. Sin emhargo, para que un
anIisis de sueIo sea de uiiIidad, es neeesario que Ias muesiras sean represeniaiias de eada rea.
En generaI se reeomienda: a) deIimiiar reas diferenies enire s hasado en reeorridos por eI predio,
ohseraein isuaI y Ia eperieneia deI propieiario, h) iomar arias muesiras de eada rea y
eomhinarIas de manera apropiada para asegurar que sean represeniaiias y e) eniar Ias muesiras
a un Iahoraiorio de anIisis eonfiahIe para Ia reaIizaein de Ios anIisis eorrespondienies, as eomo,
de Ia inierpreiaein de Ios resuIiados.
Con esia herramienia y eI adeeuado asesoramienio de espeeiaIisias en sueIos y nuiriein egeiaI,
anies de semhrar Ia aIfaIfa es posihIe eonoeer eI nieI de feriiIidad inieiaI deI ierreno y oira
informaein deI sueIo eomo eI pH, eI nieI de saIinidad y sodieidad o Ias posihiIidades de prdida
de nuirimenios por Iiiiaein ms aha]o de Ia zona donde iraha]arn Ias raees. Esiudios ianio
de sueIos eomo de eaIidad deI agua para riego ms deiaIIados son neeesarios en easo de disponer de
equipos de riego presurizados, sohre iodo si se programa apIiear agroqumieos y/o feriiIizanies a
iras de esios sisiemas de riego.
Es eonenienie saher que Ia aIfaIfa esi eaiaIogada eomo un euIiio adapiado a sueIos eon pH
aIeaIino y moderadamenie ioIeranie a Ia saIinidad. Si hien en Ia regin se Ie euIiia en una ampIia
gama de sueIos, se desarroIIa y produee me]or en sueIos profundos, de ieiura media, hien drenados,
eon un nieI de saIinidad menor a 2 dS/m (1dS/m=1 mmho/em) y eon menos de 15% de sodio
iniereamhiahIe.
CuaIquier desiaein de esias eondieiones ideaIes de sueIo dehe ser eonsiderada para reaIizar
a]usies en eI mane]o deI sueIo, deI euIiio o amhos. Por e]empIo, en aIgunos easos es neeesario
apIiear Iminas de sohreriego para eonirarresiar eI efeeio deI eeeso de Ias saIes soIuhIes en eI
sueIo, o hien se podra requerir de Ia apIieaein de me]oradores qumieos de sueIo eomo eI eido
suIfrieo y Iminas de sohreriego para eIiminar eI eeeso de sodio iniereamhiahIe.
La aIfaIfa es un euIiio suseepiihIe de ser epIoiado duranie arios aos. En Ia regin son
eomunes rendimienios anuaIes de forra]e seeo superiores a 20 ion/ha. En gran parie esio se dehe
a Ia ieenoIoga de produeein que se empIea y a que Ia aIfaIfa en esia regin no enira en esiado de
Iaieneia inernaI, eomo sueede en zonas aIfaIferas uhieadas en Iaiiiudes ms aI norie que La Laguna.
"
| || ||oriiIizocin Jo Io AIfoIfo oriiIizocin Jo Io AIfoIfo oriiIizocin Jo Io AIfoIfo oriiIizocin Jo Io AIfoIfo oriiIizocin Jo Io AIfoIfo
En eada eorie de Ia aIfaIfa se eiraen deI sueIo una gran eaniidad de nuirimenios que eoniiene
eI forra]e. Las eaniidades de nuirimenios remoidas por eada ioneIada de forra]e seeo produeida,
no son iguaIes en iodas Ias regiones produeioras de aIfaIfa. En eI Cuadro 4 se presenian y eomparan
Ias eaniidades de nuirimenios que eiraen Ios aIfaIfares en sueIos de Ia Comarea Lagunera (aIores
promedio de un esiudio reaIizado en 28 predios) y de dos regiones de Ios Esiados Unidos.
Los aIores eneonirados en Ios aIfaIfares Iaguneros son pariieuIarmenie superiores sohre
iodo en niirgeno, poiasio y eaIeio, en eomparaein eon Ios reporiados de dos regiones aIfaIferas
en Ios Esiados Unidos. En eI easo deI niirgeno, Ias difereneias son airihuidas aI ms aIio eonienido
de proiena eruda de Ias aIfaIfas regionaIes. Esio a su ez indiea una mayor eaniidad de niirgeno
en eI euIiio proenienie muy prohahIemenie de Ia fi]aein hioIgiea. Tamhin se eonoee que Ios
sueIos de Ia Begin Lagunera son eiremadamenie rieos en poiasio y eaIeio asimiIahIes.
Para eonoeer eI esiado nuirimeniaI de un aIfaIfar en pariieuIar, se puede reeurrir aI anIisis
foIiar. Esie, aI iguaI que en eI easo deI anIisis de sueIos, dehe reaIizarse de aeuerdo eon
reeomendaeiones de espeeiaIisias. Es imporianie eonsiderar que aI no eoniar eon rangos de
sufieieneia nuirimeniaI para aIfaIfa generados IoeaImenie, se dehen usar aqueIIos que se han
produeido en oiras zonas aIfaIferas deI mundo. Sin emhargo, para poder uiiIizar diehos aIores
dehe ienerse euidado de muesirear Ia misma parie de Ia pIania y en Ia eiapa fenoIgiea en que se
IIe a eaho eI esiudio de refereneia. As mismo, dehe asegurarse que Ios miodos de anIisis
empIeados en eI Iahoraiorio seIeeeionado sean Ios aeepiados para iaI fin.
Nutriente California
1
Wisconsin
2
La Laguna
3

kg / ton FS
Nitrgeno (N) 27.5 - 38.5
Potasio (K) 20.0 21.4 40.9
Fsforo (P) 2.6 2.7 2.9
Calcio (Ca) 16.0 13.4 20.9
Magnesio (Mg) 3.3 2.6 3.0
Azufre (S) 2.0 2.6 2.5
g / ton
Fierro (Fe) 200 100 200
Manganeso (Mn) 100 50 80
Zinc (Zn) 10 20 35
Boro (B) 30 35 50
Cobre (Cu) 10 4 10
Molibdeno (Mo) 9 0.9 -
1. Annimo, (1985).
2. Undersander, D., AJ =. (1991).
3. Cueto W., J.A. y H.M. Quiroga G. (1989).
Cuadro 4. Caniidad de nuirimenios que eirae Ia aIfaIfa por
eada ioneIada de forra]e seeo (IS).
#
| || ||oriiIizocin Jo Io AIfoIfo oriiIizocin Jo Io AIfoIfo oriiIizocin Jo Io AIfoIfo oriiIizocin Jo Io AIfoIfo oriiIizocin Jo Io AIfoIfo
En Ia regin se euenia eon una serie de Iahoraiorios phIieos y priados para eI anIisis de
muesiras de agua, sueIo y pIania. Los eIemenios que ms eomnmenie ineIuyen Ios anIisis de
pIanias son niirgeno (N ioiaI y eomo niiraio), fsforo, poiasio, eaIeio, magnesio, azufre, fierro,
eohre, manganeso, zine, horo, eIoro y moIihdeno. En siiuaeiones espeeiaIes se soIieiian adems
informaein sohre sodio (Na), seIenio (Se), o meiaIes pesados eomo pIomo (Ph), eadmio (Cd) o
eromo (Cr).
En eI Cuadro 5 se presenian Ios rangos de sufieieneia nuirimeniaI para aIfaIfa uiiIizados en
CaIifornia en Esiados Unidos de Amriea y en AusiraIia.
En eI mismo Cuadro 5 se ineIuyen Ios rangos de aIores eneonirados en un esiudio reaIizado
en 28 predios de Ia Begin Lagunera. Los daios deI Cuadro 5 pueden ser uiiIizados eon eauieIa
eomo gua para eaIuar eI esiado nuirimeniaI de Ios aIfaIfares regionaIes, ya que Ios esiudios
fueron reaIizados en zonas geogrfieas y eIimiieas hasianie diferenies enire s.
Sin emhargo, se puede ohserar que en generaI eI niirgeno, poiasio y eaIeio se eneueniran
deniro de Ios rangos sugeridos para aIfaIfa en AusiraIia y CaIifornia. En Io que respeeia aI
fsforo, magnesio y azufre, su eonienido en sueIos podra esiar Iimiiando eI piimo desarroIIo de
Ia aIfaIfa en aIgunos de Ios ranehos de Ia regin. A eeepein deI fierro (Ie), apareniemenie en
aIgunos predios se iienen defieieneias eon uno o arios de Ios mieroeIemenios eomo Zn, Cu, Hn y
B. Para eonfirmar Io anierior se reeomienda reaIizar anIisis de sueIos y foIiares en siiios espeefieos
siguiendo Ias reeomendaeiones deI asesor.
15 cm superiores Toda la parte area Toda la parte
area
Nutrimento California
1
Australia
2
La Laguna
3

N (%) 3.00 - 5.00 3.50 - 5.00 3.06 - 4.83
K (%) 2.41 - 3.80 2.00 - 3.50 2.87 - 6.91
P (%) 0.26 - 0.70 0.25 - 0.40 0.17 - 0.44
Ca (%) 0.50 - 3.00 1.00 - 2.00 1.32 - 3.54
Mg (%) 0.31 - 1.00 0.25 - 0.50 0.16 - 0.71
S (%) 0.26 - 0.50 0.12 - 0.15 0.10 - 0.47
Fe (mg/kg) 30 - 250 45 - 60 112 - 627
Mn (mg/kg) 25 - 200 25 - 30 38 - 123
Zn (mg/kg) 20 - 70 15 - 40 15 - 60
Cu (mg/kg) 5 - 30 5 - 15 4 - 18
B (mg/kg) 30 - 80 25 - 60 22 - 104

1. Annimo. (1985).
2. Reuter, D.J. and J.B. Robinson. ( 1986).
3. Cueto W., J.A. y H.M. Quiroga G. (1989).
Cuadro 5. Bangos de sufieieneia de nuirimenios en aIfaIfa en CaIifornia y AusiraIia, y
rangos de eoneeniraein en aIfaIfares de Ia Begin Lagunera.
$
| || ||oriiIizocin Jo Io AIfoIfo oriiIizocin Jo Io AIfoIfo oriiIizocin Jo Io AIfoIfo oriiIizocin Jo Io AIfoIfo oriiIizocin Jo Io AIfoIfo
Con hase en Ios aIores deI Cuadro 4, se puede eaIeuIar que una eoseeha anuaI de 20 ion/ha
de forra]e seeo de aIfaIfa eirae 110 kg N, 58 de P (188 kg P
2
O
5
) y 818 de K (982 kg K
2
O) por
heeirea. Sin emhargo, esio no signifiea que eada ao se dehan apIiear medianie feriiIizanies
inorgnieos o ahonos orgnieos eomo esiireoIes, Ias eaniidades de nuirimenios que se eiraen.
De heeho, aI perieneeer Ia aIfaIfa a Ia famiIia de pIanias eonoeidas eomo Ieguminosas, posee Ia
eapaeidad de aproeehar eI niirgeno eonienido en eI aire deI sueIo a iras de Ia reIaein que
esiahIeee enire sus raees y haeierias deI gnero BhizoIium. Las haeierias Ie proporeionan niirgeno
a Ia aIfaIfa y a eamhio ohiienen earhohidraios y aIgunos mineraIes de Ias raees de Ias pIanias que
eoIonizan.
Por Io generaI, no es reeomendahIe apIiear niirgeno a Ia aIfaIfa ya que sIo hasia iraiar Ia
semiIIa eon un inoeuIanie espeefieo de huena eaIidad. Cuando se sospeehe o se iiene Ia eerieza de
que eI ierreno donde se esiahIeeer Ia aIfaIfa es sumamenie pohre, que se Ie ha sohre epIoiado o
que no se ha euIiiado eon aIfaIfa anieriormenie, por niea ez se podran apIiear de 40 a 50 kg de
N/ha aI momenio de Ia siemhra. Con esia medida se asegura eI esiahIeeimienio de Ias pIniuIas y
eI desarroIIo de sus raees mieniras se esiahIeee Ia reIaein simhiiiea eon Ias haeierias.
EI easo deI fsforo y eI poiasio es diferenie. Esios nuirimenios por fuerza iienen que ser
ahasieeidos por eI sueIo o feriiIizanies orgnieos o inorgnieos. Diersos esiudios reaIizados por
inesiigadores deI INIIAP en eI Campo EperimeniaI La Laguna indiean que Ios sueIos de Ia
regin iienen un eonienido disponihIe de medio a ha]o en fsforo y muy aIio en poiasio. Tamhin
se sahe que eI fsforo es un eIemenio que iiende a ser fi]ado en formas no asimiIahIes para Ia
pIania, a eausa deI eeeso de earhonaio de eaIeio presenie en Ios sueIos regionaIes. En diersos
esiudios reaIizados en Ia regin aunque no puhIieados, se ha eneonirado respuesia en rendimienio
a Ia apIieaein de fsforo, pero no a Ia apIieaein de poiasio.
Por Ias razones meneionadas se sugiere feriiIizar Ia aIfaIfa eon una apIieaein anuaI de fsforo
a razn de 6.1 kg de P
2
O
5
/ ion de forra]e seeo que se preienda eoseehar. Esio es equiaIenie a 14.5
kg de superfosfaio de eaIeio iripIe (46% P
2
O
5
) por ioneIada de forra]e seeo por produeir.
ApIieaeiones de poiasio y oiros eIemenios seeundarios o mieroeImenios se sugieren sIo en
reas donde se deieeien defieieneias de eIIos. Esiudios de respuesia reaIizados en diferenies euIiios
en Ia regin, indiean que eI poiasio no ha eonirihuido a eIear Ios rendimienios de una manera
signifieaiia. En eamhio, se sahe que Ia id y eI nogaI responden posiiiamenie a apIieaeiones de
zine, manganeso y fierro en huerios en donde se Ies eneonir defieienies.
Anies de reaIizar apIieaeiones generaIizadas de nuirimenios no reeomendados, se sugiere
haeer aIgunas pruehas eoniroIadas en reas deI predio y ohserar Ia respuesia deI euIiio. Es
imporianie de]ar adyaeenie a Ia siemhra por feriiIizar, una rea pequea sin Ia apIieaein
eorrespondienie para que sira de iesiigo y permiia esiahIeeer una me]or eomparaein deI efeeio
que iiene eI iraiamienio de feriiIizanie que se prueha sohre Ia produeein.
Una preiiea eomn en Ia regin es Ia apIieaein de esiireoI de hoino. Esia preiiea se
reaIiza por Ios henefieios que se Ie airihuyen a esie iipo de ahonos para me]orar ianio Ia esirueiura
deI sueIo eomo Ia eapaeidad de reienein de humedad y eI nieI de feriiIidad en generaI. Sin
%
| || ||oriiIizocin Jo Io AIfoIfo oriiIizocin Jo Io AIfoIfo oriiIizocin Jo Io AIfoIfo oriiIizocin Jo Io AIfoIfo oriiIizocin Jo Io AIfoIfo
emhargo, dehe ienerse muy presenie, de aeuerdo a esiudios reaIizados en Ia regin, que si hien por
eada ioneIada (hase seea) de esiireoI de hoino Ieehero que se apIiea aI ierreno, se ineorporan
14.2 kg de N, 11.1 kg de P
2
O
5
y 41 kg de K
2
O, por oiro Iado iamhin se aporian 50 kg de saIes
soIuhIes.
BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA
Annimo. 1985. Iniegraied pesi managemeni for aIfaIfa hay. Uniersiiy of CaIifornia. OakIand, CA, EUA. PuhIieaiion
8812. 96 p.
CasieIIanos, B. |. Z. 1982. Caraeiersiieas de Ios esiireoIes de hoino y gaIIinaza en Ia Comarea Lagunera. Informes de
Inesiigaein en Iorra]es. CELALA-CIBNOC-INIIAP.
Cueio, V. |. A. y H. H. Quiroga U. 1989. Eiraeein nuirimeniaI por aIfaIfares en Ia Comarea Lagunera. |n: Hemorias
deI XXII Congreso NaeionaI de Ia Cieneia deI SueIo. CoIegio de Posigraduados, HonieeiIIo Edo. de
Hieo. p. 86.
Lanyon, L. E. and V. K. Uriffiih. 1988. Nuiriiion and feriiIizer use. |n: AIfaIfa and aIfaIfa improemeni. Hansson,
A. A. oi oI. (ed.) Ameriean Soeieiy of Agronomy. Hadison, VI, EUA. Agronomy No. 29. pp: 888-812.
Beuier, D. |. and |. B. Bohinson. 1986. PIani AnaIysis, an inierpreiaiion manuaI. Inkaia Press. AusiraIia. 218 p.
Undersander, D., N. Hariin, D. Cosgroe, K. KeIIing, H. Sehmiii, |. Vedherg, B. Beeker, C. Urau, and |. DoII. 1991.
AIfaIfa managemeni guide. Ameriean Soeieiy of Agronomy - Uniersiiy of Visseonsin. Hadison, VI,
EUA. 41p.
&
| || ||oriiIizocin Jo Io AIfoIfo oriiIizocin Jo Io AIfoIfo oriiIizocin Jo Io AIfoIfo oriiIizocin Jo Io AIfoIfo oriiIizocin Jo Io AIfoIfo
'
MoIozo Jo Io AIfoIfo MoIozo Jo Io AIfoIfo MoIozo Jo Io AIfoIfo MoIozo Jo Io AIfoIfo MoIozo Jo Io AIfoIfo
HALEZA DE LA ALI HALEZA DE LA ALI HALEZA DE LA ALI HALEZA DE LA ALI HALEZA DE LA ALIALI ALI ALI ALI ALIA AA AA
Eduardo Casiro Harinez
La maIeza es eI eompIe]o de maIas hierhas que puede inadir a Ia aIfaIfa en Ias primeras fases
de su desarroIIo, as eomo en eiapas aanzadas de su esiahIeeimienio y produeein. No sIo oeasiona
mermas de forra]e por Ia eompeieneia que esiahIeee eon Ia aIfaIfa aI roharIe humedad, nuirimenio,
Iuz y espaeio disponihIes, sino que iamhin afeeia Ia eaIidad deI forra]e de Ia aIfaIfa por Ias aIias
eoneeniraeiones de niiraios o a Ia ha]a eaniidad de proiena eruda que aporian aIgunas espeeies
de maIeza que se mezeIan eon Ia aIfaIfa aI momenio deI eorie. Por oiro Iado, iodo esio eonirihuye
y se refIe]a en Ia redueein que usuaImenie se iiene en Ia Iongeidad deI euIiio.
P PP PPrineipaIes espeeies de maIeza rineipaIes espeeies de maIeza rineipaIes espeeies de maIeza rineipaIes espeeies de maIeza rineipaIes espeeies de maIeza
Hedianie reeorridos de eampo reaIizados duranie Ios aos de 1988 y 1998 para ideniifiear
Ias prineipaIes espeeies de maIeza que se eneueniran en aIfaIfares de Ia Comarea Lagunera, se
deiermin que Ias espeeies eon mayor freeueneia y grado de infesiaein duranie eI oioo-inierno
fueron: mosiaeiIIa, SisymIrium irio L., maIa, MoIro porrifIoro L. y horra]a, Sonchus oIorocous
L. En Ios Iiimos aos se han deieeiado oiras espeeies de maIeza eon poieneiaI para eoneriirse en
prohIemas para Ia aIfaIfa, eomo son Ia hoIsa de pasior, CopsoIIo Iurso-posioris L. y Ia ore]a de
rain, PoIygonum oricuIoro L. (Cuadro 6.)
Nombre comn Nombre cientfico Frecuencia (%)
1988 1998
CicIo otoo-invierno
Mostacilla Sisymbrium irio L. 71.4 69.7
Malva Malva parviflora L. 42.8 48.5
Borraja Sonchus oleraceus L. 66.7 45.5
Bolsa de pastor Capsella bursa-pastoris L. 0.0 24.0
Oreja de ratn Polygonum aviculare L. 0.0 18.2

CicIo primavera-verano
Zacate pegarropa Setaria verticillata (L.) Beauv. 95.5 74.4
Zacate chino Cynodon dactylon (L.) Pers. 81.8 51.6
Zacate pinto Echinochloa colona (L.) Link. 72.7 90.3
Zacate pata de gallo Eriochloa lemmonii Vasey & Scribn. 54.5 12.9
Zacate Johnson Sorghum halepense (L.) Pers. 31.8 38.7
Zacate mota Chloris virgata Sw. 31.8 32.2
Zacate liendrilla Leptochloa filiformis (L.) Beauv. 54.5 32.2
Zacate choneano Echinochloa cus-galli (L.) Beauv. 0.0 29.0
Trompillo Solanum elaeagnifolium Cav. 54.5 32.2
Quelite Amaranthus palmeri (S) Watson. 50.0 61.2
Cscuta Cuscuta sp 27.3 32.2
Retama Flaveria trinervia Spreng. 31.8 9.6
Oreja de ratn Polygonum aviculare L. 0.0 51.6

Cuadro 6. Epoea y freeueneia de apariein de maIeza en aIfaIfa en La Comarea Lagunera.

MoIozo Jo Io AIfoIfo MoIozo Jo Io AIfoIfo MoIozo Jo Io AIfoIfo MoIozo Jo Io AIfoIfo MoIozo Jo Io AIfoIfo
Las espeeies de maIeza eon ho]a angosia que apareeen eon mayor freeueneia y grado de
infesiaein en Ia primaera-erano son: zaeaie pinio, EchinochIoo coIono (L.) Link., zaeaie
pegarropa, Soiorio roriiciIIoio (L.) Beau., zaeaie IiendriIIa, LopiochIoo fiIiformis (Lam.) Beau.,
zaeaie ehino, CynoJon JociyIon (L.) Pers., zaeaie |ohnson, Sorghum hoIoponso (L.) Pers., zaeaie
paia de gaIIo, EriochIoo Iommonii \asey & Serihn., zaeaie moia, ChIoris rirgoio Sw. y zaeaie
ehoneano, EchinochIoo cus-goIIi (L.) Beau. Enire Ias espeeies de maIeza eon ho]a aneha esin eI
queIiie, Amoronihus poImori (S.) Vaison., irompiIIo, SoIonum oIooognifoIium Ca., reiama,
|Iororio irinorrio Spreng., eseuia, Cuscuio sp., y Ia ore]a de rain, PoIygonum oricuIoro L.
(Cuadro 6). AIgunas earaeiersiieas de esias espeeies se deserihen a eoniinuaein:
HaIa HaIa HaIa HaIa HaIa
Tamhin es eonoeida eomo maIa grande o quesiIIo. Es una pIania herheea anuaI y
oeasionaImenie hianuaI, proisia de una raz pioianie que se reproduee por semiIIa. Los iaIIos
son ereeios, muy ramifieados desde Ia hase y miden de 20 a 150 em de aIio. Las ho]as son aIiernas,
eon peeoIos deIgados que miden de 8 a 15 em de Iargo. Su fIoraein oeurre duranie Ios meses de
ahriI a oeiuhre, eon fIores de eoIor hIaneo azuIoso, rosado o prpura. EI fruio iiene forma de diseo
y esi eonsiiiuido por 8 a 12 earpeIos que miden de 8 a 5 mm de Iargo y eneierran a una semiIIa
pequea de ms o menos dos mm de Iargo (Iigura 5).
Esia pIania se eonsidera naiia de Europa y es una maIeza de oioo-inierno. Se eneuenira
en infesiaeiones Iigeras, reguIares y seeras en aIfaIfa. Tamhin infesia a oiros euIiios de inierno
eomo eI zaeaie haIIieo, aena, horiaIizas y irigo, adems de aIgunos euIiios de eieIo perenne
eomo nogaI y id. Su preseneia es eomn en Iugares hmedos y somhreados, en ]ardines, a Ios
Iados de eaminos, eanaIes y Ioies haIdos. OeasionaImenie se Ie usa eomo pIania medieinaI y para
aIimenio humano y animaI.
HosiaeiIIa HosiaeiIIa HosiaeiIIa HosiaeiIIa HosiaeiIIa
La mosiaeiIIa IIamada eomnmenie ehiIe de p]aro, es una pIania anuaI de inierno que se
reproduee por semiIIa. Los iaIIos son ereeios y poeo ramifieados en Ia parie superior. Las ho]as
superiores son ohIongas, IaneeoIadas y Ias inferiores esin dispuesias en forma de roseia. Las
fIores son pequeas de eoIor amariIIo. EI fruio es aIargado (siIieua) y sus semiIIas de forma ohIonga
eon 1.5 mm de Iargo, son feiImenie diseminadas por eI ienio, agua, animaIes y eI homhre. Su
emergeneia oeurre de oeiuhre a fehrero, eon una mima emergeneia en noiemhre (Iigura 5).
Esia pIania se presenia en infesiaeiones Iigeras, reguIares y seeras en Ios euIiios de inierno
eomo aIfaIfa, zaeaie haIIieo, irigo, aena, eehoIIa, as eomo en Ios euIiios perennes de id y nogaI.
Tamhin se Ie eneuenira en oriIIas de eaminos, ]ardines, Ioies haIdos y eseomhros.
Borra]a Borra]a Borra]a Borra]a Borra]a
La horra]a o IeehuguiIIa es una pIania anuaI, herheea, eon raz pioianie y se reproduee por
semiIIa. Los iaIIos iienen Iie hIanqueeino, son ereeios, de eoIor erde eIaro eon un maiiz
Iigeramenie azuIoso y miden de 80 a 150 em. Sus ho]as son aIiernas y deIgadas, Ias inferiores
iienen peeoIos que ahrazan aI iaIIo y miden de 6 a 20 em de Iargo, iienen forma IaneeoIada y a Ios
Iados presenian de uno a ires IhuIos, Ios euaIes son deniados y agudos. La infIoreseeneia se presenia
duranie Ios meses de mayo a oeiuhre, es ierminaI eon eapiuIos fIoraIes que miden de 2 a 8 em de
aneho. La semiIIa (aquenio), mide aproimadamenie 8 mm de Iargo y esi proisia de 6 a 10
eerdas fueries que se eneueniran en su parie eeniraI y que eaen feiImenie (Iigura 5).

MoIozo Jo Io AIfoIfo MoIozo Jo Io AIfoIfo MoIozo Jo Io AIfoIfo MoIozo Jo Io AIfoIfo MoIozo Jo Io AIfoIfo
En aIfaIfares se Ie eneuenira usuaImenie en infesiaeiones Iigeras y sIo se deieeian
infesiaeiones fueries en aIfaIfas que iienen de dos a ires aos en produeein. En oiros euIiios
anuaIes y en perennes de inierno se presenia en infesiaeiones Iigeras a reguIares. Es muy eomn
eneonirarIa en Ioies haIdos, oriIIas de eaminos, de eanaIes y ]ardines.
BoIsa de pasior BoIsa de pasior BoIsa de pasior BoIsa de pasior BoIsa de pasior
Es una pIania anuaI, eon una raz pioianie deIgada que se reproduee por semiIIa. Los iaIIos
son deIgados, ereeios y miden de 10 a 50 em de aIio. Las ho]as son puheseenies y Ias hasaIes
arroseiadas. Las fIores que se eneueniran dispuesias en Iargos raeimos y miden de 2.0 a 2.5 mm de
Iargo, se presenian duranie iodo eI ao pero prineipaImenie de fehrero a mayo. EI fruio (siIieua),
es de forma irianguIar, eomprimido y mide de 4 a 8 mm. Sus semiIIas son numerosas, de forma
ohIonga y de eoIor eaf anaran]ado, eon aproimadamenie 1.0 mm de Iargo (Iigura 5). Es una
pIania eosmopoIiia que se eonsidera naiia de Europa. Beeieniemenie se presenia en aIfaIfares de
Ia regin eon infesiaeiones de Iigeras a reguIares. Tamhin se Ie ohsera en hordes de eaminos y
earreieras, ]ardines y Ioies haIdos.
Zaeaie pinio Zaeaie pinio Zaeaie pinio Zaeaie pinio Zaeaie pinio
EI zaeaie pinio, eonoeido iamhin eomo zaeaie rayado o de agua, es una hierha anuaI eon raz
faseieuIada que se reproduee por semiIIa. Los iaIIos son deIgados, ereeios o posirados y miden de
10 a 10 em de Iargo. Las ho]as son deIgadas, pIanas, freeueniemenie eon fran]as iransersaIes de
eoIor prpura y miden de 5 a 20 em de Iargo. La infIoreseeneia que mide de 5 a 15 em de Iargo, por
Io generaI es erde aunque a eees es de eoIor prpura, se presenia duranie Ios meses de mayo a
oeiuhre. La semiIIa (eariopsis) es de forma oaI, de eoIor amariIIo eIaro y mide aproimadamenie
2.5 mm de Iargo (Iigura 5).
Es naiia de Ias regiones iropieaIes deI ie]o mundo, sin emhargo, en La Laguna se Ie eneuenira
ampIiamenie disirihuida en infesiaeiones que aran de Iigeras a muy seeras. Se presenia en
primaera, erano y oioo. Oeasiona redueeiones ianio en eI rendimienio eomo en Ia eaIidad deI
forra]e de aIfaIfa. Tamhin se presenia en euIiios que se siemhran en primaera y erano, as
eomo en sueIos inundados, hordos de aeequias o eanaIes y oriIIas de eaminos.
Zaeaie pegarropa Zaeaie pegarropa Zaeaie pegarropa Zaeaie pegarropa Zaeaie pegarropa
EI zaeaie pegarropa o eoIa de zorra es una pIania herheea anuaI, de raz fihrosa que se
reproduee por semiIIa. AmaeoIIa profusamenie y origina iaIIos ereeios que miden de 40 a 100 em
de Iargo. La infIoreseeneia, que se presenia duranie Ios meses de ]uIio a sepiiemhre, es una pano]a
ms o menos eonirada que mide de 5 a 15 em de Iargo. Las espiguiIIas se eneueniran proiegidas
por una a ires eerdas, Ias euaIes se adhieren a Ios oh]eios. La semiIIa (eariopsis) es rugosa y mide
aproimadamenie 1.5 mm de Iargo (Iigura 5).
Esia espeeie que se eonsidera naiia de Eurasia, en Ia Comarea Lagunera se presenia
reguIarmenie duranie Ia primaera, erano y oioo en infesiaeiones Iigeras, reguIares y seeras.
Su preseneia en Ia aIfaIfa origina redueeiones en eI rendimienio y eaIidad deI forra]e. Tamhin se
eneuenira infesiando euIiios de primaera y erano.

MoIozo Jo Io AIfoIfo MoIozo Jo Io AIfoIfo MoIozo Jo Io AIfoIfo MoIozo Jo Io AIfoIfo MoIozo Jo Io AIfoIfo
Zaeaie ehino Zaeaie ehino Zaeaie ehino Zaeaie ehino Zaeaie ehino
EI zaeaie ehino iamhin eonoeido eomo grama o hermuda, es una pIania perenne proisia de
rizomas y esioIones que Ie siren para reprodueirse, iamhin se reproduee por semiIIa. Los iaIIos
que son deIgados y eomprimidos, miden de 10 a 40 em de Iargo. Las ho]as son pIanas, speras en
Ios mrgenes, de eoIor erde griseeo y miden de 2 a 10 em de Iargo. La infIoreseeneia, que se
presenia duranie iodo eI ao, esi eonsiiiuida por euairo a eineo espigas que se eneueniran en Ios
eiremos de Ios iaIIos fIoraIes, seme]ando Ios dedos de una mano y miden de 2.5 a 5.0 em de Iargo.
La semiIIa (eariopsis) es muy pequea, de forma oaI y de eoIor eaf ro]izo (Iigura 5).
EI zaeaie ehino es una maIeza eosmopoIiia, naiia de Afriea TropieaI. En Ia Comarea Lagunera
se ohsera duranie iodo eI ao, eon infesiaeiones que aran de Iigeras a seeras. Su preseneia en
Ia aIfaIfa impIiea redueeiones signifieaiias en rendimienio y Iongeidad deI euIiio
QueIiie QueIiie QueIiie QueIiie QueIiie
EI queIiie o hIedo, es una pIania herheea, anuaI, eon fuerie raz pioianie y se reproduee por
semiIIa. Presenia un iaIIo grueso simpIe o eon ramas IaieraIes eorias de eoIor erde o ieidas de
ro]o y mide de 15 a 150 em de aIio. Las ho]as son aIiernas y miden de 1.0 a 15 em de Iargo. Las
fIores son poeo isiosas, se presenian de ahriI a oeiuhre en espigas ierminaIes de 8 a 80 em de
Iargo. EI fruio (uireuIo), mide de 2.0 a 2.5 mm de Iargo, Ia semiIIa es oaIada, de eoIor eaf ro]izo
ohseuro y mide aproimadamenie 1.8 mm de Iargo (Iigura 5).
En esia regin se Ie eneuenira en Ia mayora de Ios sueIos duranie Ia primaera, erano y
oioo, en aIfaIfares se presenia eon infesiaeiones Iigeras, reguIares y seeras. Tamhin se IoeaIiza
en hordos de eanaIes de riego y oriIIas de eaminos. A eees se uiiIiza eomo forra]e, a pesar de que
puede oeasionar daos aI ganado por su aIio eonienido de niiraios.
T TT TTrompiIIo rompiIIo rompiIIo rompiIIo rompiIIo
Es una pIania herheea, ereeia y perenne que iiene fueries y peneiranies rizomas que Ie
permiien reprodueirse por esie medio adems de Ia semiIIa. Los iaIIos IIegan a medir hasia 100 em
de aIio y Ia neradura eeniraI de sus ho]as se eneuenira euhieria de deIgadas espinas de eoIor
amariIIo. Las fIores se presenian de marzo a oeiuhre y se eneueniran dispuesias en eI piee de Ios
iaIIos. EI fruio es una haya de eoIor amariIIo o pardo ohseuro que mide de 8 a 15 mm de dimeiro.
Las semiIIas son numerosas de eoIor eaf pIido y miden de 8 a 4 mm de Iargo. Esia hierha se
eneuenira ampIiamenie disirihuida en Ios ierrenos de esia regin y se presenia en infesiaeiones
Iigeras a reguIares en euaIquier poea deI ao (Iigura 5).
Ore]a de rain Ore]a de rain Ore]a de rain Ore]a de rain Ore]a de rain
Tamhin se Ie eonoee eomo sangra, aIamhriIIo, sanguinaria o ehiIiIIo, es una pIania anuaI y en
oeasiones hianuaI, eon raz pioianie que se reproduee por semiIIa. Los iaIIos son posirados y
enraizan en Ios nudos inferiores, son deIgados, esiriados de eoIor erde azuIoso, muy ramifieados
y IIegan a formar maias que miden de 10 a 100 em de Iargo. Las ho]as miden de 8 a 80 mm de Iargo,
son aIiernas, eon peeoIos muy eorios y esipuIas ieidas de eoIor rosa. Las fIores se presenian
generaImenie duranie marzo a noiemhre. La semiIIa (aquenio) es de eoIor eaf ro]izo a negro
Iusiroso y mide de 2.0 a 2.5 mm de Iargo (Iigura 5).
!
MoIozo Jo Io AIfoIfo MoIozo Jo Io AIfoIfo MoIozo Jo Io AIfoIfo MoIozo Jo Io AIfoIfo MoIozo Jo Io AIfoIfo
Es una hierha eonsiderada eomo naiia de Europa. En Ia Comarea Lagunera se eneuenira
eomnmenie eon infesiaeiones Iigeras, reguIares y seeras en aIfaIfa. Tamhin es eomn en ierrenos
hmedos, maI drenados y reas haIdas.
Cseuia Cseuia Cseuia Cseuia Cseuia
La eseuia es una espeeie anuaI parsiia sin un sisiema de raz erdadera. Se reproduee por
semiIIas y una ez esiahIeeida sus iaIIos de eoIor amariIIo que esin proisios de hausiorios, peneiran
en Ios iaIIos de Ias pIanias hospederas hasia aIeanzar Ios haees aseuIares de donde sueeiona Ia
saia y oeasiona Ia muerie de Ias pIanias que parasiia. Su emergeneia oeurre en Ios meses de ahriI
a mayo e inieia su parasiiismo en forma de pequeos manehones que se an ampIiando hasia IIegar
a infesiar grandes superfieies (Iigura 5). La eseuia es una hierha naiia de Europa, Asia y
Afriea. En Ia Begin Lagunera parasiia a Ia aIfaIfa y a oiras espeeies de maIeza perenne eomo Ia
hierha amargosa y eI irompiIIo.
Daos que eausa Ia maIeza Daos que eausa Ia maIeza Daos que eausa Ia maIeza Daos que eausa Ia maIeza Daos que eausa Ia maIeza
Los daos que eausa Ia maIeza se refIe]an prineipaImenie en eI rendimienio, eaIidad
nuirieionaI y Iongeidad o ida produeiia de Ia aIfaIfa. Esios daos son ariahIes y dependen de
eada espeeie de maIeza, grado de infesiaein, iiempo de apariein y mane]o deI euIiio. Se Ie
eonsidera agresia euando aIeanza una densidad de 1 a 8 pIanias/m
2
, siiuaein en que puede
redueir eI rendimienio de Ia aIfaIfa hasia en un 60% duranie Ios primeros euairo eories.
La mosiaeiIIa oeasiona daos de menor eonsideraein que Ia maIa. Sin emhargo, euando
Ia preseneia de esia maIeza oeurre en proporein mayor de 40 pIanias/m
2
oeasiona una redueein
en eI rendimienio y si se eoria ]unio eon Ia aIfaIfa que se da aI ganado, puede prooear Ia
inioieaein y muerie de hoinos aI aumeniar eI eonienido de niiraios en ms de 6,000 ppm.
En maIeza de primaera-erano se ha deierminado que pohIaeiones de 10 pIanias/m
2
de
zaeaies redueen en un 86% Ia produeein de maieria seea de aIfaIfa, as eomo Ia eaIidad deI forra]e
por eI ha]o poreenia]e de proiena que aporian en eories de aIfaIfa que se reaIizan en Ios meses de
]uIio a oeiuhre. La eseuia y ore]a de rain son espeeies muy agresias que eon infesiaeiones
seeras pueden ierminar eon eI aIfaIfar en un perodo de un ao.
ConiroI de Ia maIeza ConiroI de Ia maIeza ConiroI de Ia maIeza ConiroI de Ia maIeza ConiroI de Ia maIeza
EI eoniroI qumieo es eI miodo mas apropiado para eIiminar maIeza en Ia aIfaIfa. EI miodo
manuaI es impreiieo dehido a su eosio y aIio requerimienio de mano de ohra. Coriar Ia aIfaIfa
anies de iiempo para eIiminar Ia maIeza presenie en eI euIiio es eI miodo meenieo ms eomn
para eoniroIar maIeza despus de Ia siemhra. Sin emhargo, esia preiiea puede afeeiar
negaiiamenie eI esiahIeeimienio y Iongeidad deI euIiio. Por oira parie, eI eoniroI meenieo de
zaeaies en aIfaIfa no es muy efeeiio porque Ias yemas que quedan deha]o deI nieI deI eorie,
rehroian eon iaI igor que Ia eorona de Ios zaeaies sigue emiiiendo hroies hasia eI mes de oeiuhre.
En eI Cuadro 1 se presenian Ios herhieidas para eoniroIar maIeza en aIfaIfa.
"
MoIozo Jo Io AIfoIfo MoIozo Jo Io AIfoIfo MoIozo Jo Io AIfoIfo MoIozo Jo Io AIfoIfo MoIozo Jo Io AIfoIfo
ApIieaein de herhieidas ApIieaein de herhieidas ApIieaein de herhieidas ApIieaein de herhieidas ApIieaein de herhieidas
La apIieaein de herhieidas Iquidos dehe reaIizarse diIudos en agua eon equipo aspersor
de presin eoneeiado a Ia ioma de fuerza deI iraeior o eon una aspersora de moehiIa. Esios equipos
dehen eaIihrarse para disirihuir Ia dosis de herhieida que se indiea en 200 a 250 Iiiros de agua /ha
En herhieidas posiemergenies, Ia apIieaein dehe reaIizarse euando eI sueIo iiene Ia humedad
adeeuada, prefereniemenie por Ia maana o en Ia iarde, euando no haya mueho ienio. En eI easo
de herhieidas preemergenies, se sugiere apIiearIos despus deI eorie y anies deI riego, aI finaI deI
inierno y prineipios de Ia primaera. Como eI herhieida TB-10 es granuIado, dehe apIiearse eon
eI equipo espeefieo para eI easo, si no euenia eon eI equipo apropiado, una aIiernaiia es uiiIizar
mquinas oIeadoras o semhradoras de granos pequeo.
#
MoIozo Jo Io AIfoIfo MoIozo Jo Io AIfoIfo MoIozo Jo Io AIfoIfo MoIozo Jo Io AIfoIfo MoIozo Jo Io AIfoIfo

Herbicida
Nombre
ComerciaI
Dosis/ha
(m.c.)
1

MaIeza que
controIa
Forma y poca
de apIicacin


2,4-DB


Butyrac-200


2.0 L

mostacilla
quelite
cadillo

retama
voladora


* Aplicacin postemergente a
maleza y cultivo.

* Aplicacin cuando maleza y
alfalfa alcanzan el estado de
plntula.
mazethapyr Pivot-100 0.5 L


1.0 L
verdolaga


malva
(aproximadamente al mes de la
siembra).


Trifluralina


TR-10 G


20 kg

Zacates:
pinto,
pegarropa,
pata de gallo.
Johnson de
semilla.

* Aplicacin preemergente
a maleza y postemergente
a cultivo.


* Aplicacin preemergente a
maleza despus de un corte y
antes del

Pendimetalina

Prowl o Stomp

3.0 L


6.0 L
quelite,
verdolaga,
golondrina

cscuta
riego de la alfalfa.
(a finales de invierno y
principios
de primavera).




Setoxidim




Poast
(*)




2.0 L





4.0 L

Zacates:
anuales y
perennes
provenientes
de semilla.

Zacates
perennes con
reproduccin
vegetativa
como el
Johnson y
chino.




* Aplicacin postemergente a
maleza y cultivo.

* Cuando los zacates estn en
crecimiento activo y aplicar 20
das antes del corte de alfalfa.
1
. Material comercial.
* Agregar 2.0 l/ha de aceite aditivo para su mayor efecto.


Cuadro 1. Herhieidas para eI eoniroI qumieo de maIeza en aIfaIfa en Ia Comarea Lagunera.
Iigura 5. HaIeza de Ia aIfaIfa
HosiaeiIIa TrompiIIo Cseuia Pegarropa
HaIa Borra]a QueIiie
Ore]a de rain BoIsa de pasior Zaeaie pinio Zaeaie ehino
%
PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo
PLA PLA PLA PLA PLAU UU UUAS DE LA ALI AS DE LA ALI AS DE LA ALI AS DE LA ALI AS DE LA ALIALI ALI ALI ALI ALIA AA AA
HanueI Bamrez DeIgado
Urhano Naa Camheros
Dehido a Ia imporianeia forra]era que iiene Ia aIfaIfa en Ia Begin Lagunera, es neeesario
propieiar eI aumenio ianio de Ia produeein eomo deI aIor nuiriiio, adems de Ia reniahiIidad
de esie euIiio medianie eI mane]o adeeuado de faeiores eomo agua, feriiIizaein, eoseeha y mane]o
fiiosaniiario en Io que eoneierne aI eoniroI de pIagas y enfermedades.
Las prdidas de forra]e y semiIIa que oeasionan Ios inseeios pIaga son de orden miIIonario,
ian soIo en Ios Esiados Unidos de Amriea esios se esiiman en aIrededor de 2,000 miIIones de pesos
(App y HangIiiz, 1912). Y si hien Ia eaniidad y ariedad de inseeios pIaga que se eneueniran en Ia
aIfaIfa es sorprendenie, donde ms de 100 espeeies eausan aIgn iipo de dao, por foriuna no
iodas eoineiden en un Iugar espeefieo ni iampoeo oeurren aI mismo iiempo. Por oiro Iado, iamhin
eisien inseeios que se Ies eonsidera eomo isiianies ineideniaIes, Ios euaIes, generaImenie no se
aIimenian ni daan aI euIiio. Eisie adems oiro grupo muy imporianie de inseeios que son
henfieos, ya que aeian eomo depredadores y parasiioides ayudando a reguIar Ia densidad de Ios
inseeios pIaga (Summers oi oI., 1985).
Enire Ias pIagas que se presenian en aIfaIfares de Ia Begin Lagunera, se eneueniran eI puIgn
erde, Acyrihosiphon pisum, puIgn manehado, Thorioophis mocuIoio, gusano soIdado,
SpoJopioro oxiguo, ehieharriia de Ia aIfaIfa o ehieharriia erde, Empoosco foIoo y periquiio
irieornudo, SpissisiiIus sp. Sus earaeiersiieas y mane]o se deserihen a eoniinuaein:
PuIgn erde de Ia aIfaIfa PuIgn erde de Ia aIfaIfa PuIgn erde de Ia aIfaIfa PuIgn erde de Ia aIfaIfa PuIgn erde de Ia aIfaIfa
EI puIgn erde es Ia espeeie ms imporianie deniro de Ias que se meneionan para eI euIiio
de Ia aIfaIfa en Ia Begin Lagunera, ya que se eneuenira ampIiamenie disirihuido en aIfaIfares de
ioda Ia regin. De esie fido se iienen repories regionaIes de aIias infesiaeiones que se presenian a
pariir de ahriI hasia oeiuhre (Esirada, 1910).
Deseripein morfoIgiea. Deseripein morfoIgiea. Deseripein morfoIgiea. Deseripein morfoIgiea. Deseripein morfoIgiea. Los aduIios son de eoIor erde hriIIanie eon euerpo aIargado que
mide de 8.0 a 8.5 mm de Iongiiud. Las anienas son ms Iargas que eI euerpo, iamhin de eoIor
erde eIaro, eon una handa oseura en eada ariieuIaein de Ios segmenios. Los sifneuIos son deIgados
e imhrieados, ms Iargos que Ia disianeia enire sus hases. Los puIgones erdes iienen eauda aIargada
y aeuminada (Harper, 1912, Pea-Harinez y Bu]anos, 1991) (Iigura 12a).
BioIoga, hhiios y dinmiea pohIaeionaI. BioIoga, hhiios y dinmiea pohIaeionaI. BioIoga, hhiios y dinmiea pohIaeionaI. BioIoga, hhiios y dinmiea pohIaeionaI. BioIoga, hhiios y dinmiea pohIaeionaI. A iemperaiura eonsianie de 24 C esia espeeie de
puIgn requiere seis das para aIeanzar su esiado aduIio a pariir de ninfa reein emergida, pasando
preiamenie por euairo nsiares ninfaIes. Presenia arias generaeiones aI ao eon una iasa de
deseendienies por hemhra superior a 12 ninfas por da, aunque en IIIinois, Esiados Unidos de
Amriea. HeieaIf y IIini (1981) reporian una iasa menor de seis a sieie ninfas por hemhra.
Los aduIios son prineipaImenie pieros y en menor proporein aIados. Se reprodueen por
iiparidad (es deeir, que Ias hemhras dan origen a eras ias) y por parienognesis. Lo anierior
&
PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo
signifiea que aI inieio, iodos Ios indiiduos son hemhras pieras que produeen ninfas sin Ia neeesidad
de ser feeundadas por un maeho. Las formas seuaIes, ianio hemhras eomo maehos, sIo apareeen
duranie Ias iemporadas fras o en regiones de ha]as iemperaiuras, para dar origen a hueeeiIIos
eapaees de soporiar iemperaiuras ha]o eero duranie arios meses (App y HangIiiz, 1912, Harper,
1912, Kennedy y Siroyan, 1959, Pea-Harinez y Bu]anos, 1991).
Esia espeeie se desarroIIa me]or a iemperaiuras iniermedias, pero puede ioIerar eondieiones
de mayor eaIor que oiras espeeies de fidos. En CaIifornia, Esiados Unidos de Amriea, Ia pohIaein
de puIgones puede permaneeer aIia hasia eI inieio deI erano y oIer a reapareeer en eaniidades
signifieaiias a fines deI erano y oioo. A Io Iargo de Ia eosia deI esiado de CaIifornia eI puIgn
erde puede ser un prohIema duranie iodo eI erano (Summers oi oI., 1985).
En dos aos de esiudios reaIizados en Ia Comarea Lagunera, eI puIgn erde fue deieeiado de
manera signifieaiia en eaniidades de hasia 1,500 puIgones/100 redadas desde finaIes de oeiuhre
hasia eI mes de dieiemhre de 1995. Sin emhargo, en 1996 Ia mima densidad se preseni en eI mes
de ahriI (Bamrez, 1995, Bamrez, 1996) (Iigura 6).
En irminos generaIes Ia densidad de pohIaein de esia pIaga eoineidi eon Ia reporiada por
Esirada (1910), quien aseera que Ios puIgones de Ia aIfaIfa se presenian de marzo a agosio y de
oeiuhre a dieiemhre, aunque eI perodo de apariein en 1996 (un mes), fue ms eorio que eI indieado
por dieho auior (seis meses).
Iigura 6. NieIes de infesiaein de puIgn erde en eI euIiio de Ia aIfaIfa en Ia
Comarea Lagunera, 1995-1996.
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
1600
1-Ene 1-Mar 30-Abr 29-Jun 28-Ago 27-Oct 26-Dic
P
U
L
G
O
N
E
S
/
1
0
0

R
E
D
A
D
A
S
1995
1996
'
PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo
Daos. Daos. Daos. Daos. Daos. Sifuenies (1980) en una reeopiIaein aeerea deI eomporiamienio de euIiiares,
eoIeeeiones y razas de aIfaIfa a diferenies pIagas en Hieo, meneiona que eI puIgn erde es una
de Ias prineipaIes pIagas de esie euIiio en Ia mesa eeniraI meieana. Por Ios daos que produee,
esie inseeio eausa redueein deI earoieno, preeursor de Ia iiamina A (Harper y LiIIy, 1966).
Cuando eI puIgn erde se presenia en aIias densidades puede impedir eI desarroIIo de Ia
aIfaIfa, preseniando Ias pIanias afeeiadas ho]as ms pequeas y enirenudos ms eorios que en Ias
pIanias sanas. EI dao se eoneenira en Ios hroies ierminaIes y es ms per]udieiaI euando Ia mima
eaniidad de puIgones oeurre anies de que aparezean Ios hoiones fIoraIes (Summers oi oI., 1985).
Esie iipo de dao se ohser eomnmenie en Ios aIfaIfares muesireados en Ia Comarea Lagunera
duranie 1995 y 1996 (Iigura 12a).
En Louisiana, Esiados Unidos de Amriea, eI puIgn erde y eI pieudo de Ia aIfaIfa ]unios
eausan una redueein signifieaiia en eI iamao deI iaIIo, en eI peso seeo, en rendimienio y eaIidad
deI forra]e deI primer eorie (ViIson y Quisenherry, 1986). Por su parie Harey oi oI. (1911)
reporian prdidas signifieaiias de proiena eruda por puIgn, en ianio que KindIer oi oI. (1911)
esiiman prdidas de digesiihiIidad de Ia maieria seea y fihra.
Huesireo y umhraI eeonmieo. Huesireo y umhraI eeonmieo. Huesireo y umhraI eeonmieo. Huesireo y umhraI eeonmieo. Huesireo y umhraI eeonmieo. Cuando Ia pohIaein de puIgones empieza a ineremeniarse se
dehen haeer muesireos semanaIes y si Ios nieIes de dao son aIios, muesirear eada dos o ires das.
EI muesireo eonsisie en iomar de eineo a seis iaIIos por muesira en eineo punios diferenies deI
eampo. Los iaIIos se saeuden sohre una ho]a hIanea y se haeen Ios eonieos. De aeuerdo a Ia aIiura
de Ia pIania, eI umhraI eeonmieo eamhia, por e]empIo para Ia regin de CaIifornia (Cuadro 8),
aIfaIfa eon una mayor aIiura puede ioIerar una mayor eaniidad de puIgones por iaIIo.
En Argeniina Ios umhraIes eeonmieos son menores, ya que se eonsideran menos puIgones/
iaIIo eomo eriierio ienieo para efeeiuar aIgn eoniroI, segn se puede apreeiar en eI Cuadro 9.
Para amhas regiones es neeesario eonsiderar que Ios umhraIes eeonmieos sIo son sugereneias
que pueden ser modifieadas eon hase en Ias eondieiones amhieniaIes en generaI eomo: humedad
deI sueIo, poea deI ao, preseneia de inseeios henfieos y eiapa de desarroIIo de Ia pIania y de Ia
pIaga.
AItura de pIanta (cm) No. de puIgones/taIIo
menos de 25 40-50*
ms de 25 70-80*
ms de 50 100*
* No tratar o aplicar durante los primeros tres cortes si se tiene uno o
ms adultos, o tres o ms larvas de catarinitas por pasada de red
sobre alfalfa en pie.
Cuadro 8. UmhraI eeonmieo para eI eoniroI deI puIgn erde de Ia aIfaIfa
en CaIifornia, U.S.A. (Summers oi oI., 1985).
!
PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo
Una anoiaein imporianie es que no hay inseeiieidas seIeeiios eonira puIgones, por Io que
euaIquier agroqumieo que se apIique eIiminar iamhin a Ia fauna henfiea naiuraI. Por Io mismo,
no se sugiere uiiIizar inseeiieidas a menos que Ia densidad de puIgones sea demasiado aIia y Ia de
inseeios henfieos ha]a.
En eI easo pariieuIar de Ia Comarea Lagunera se eonsidera eomo umhraI eI meneionado por
Lagunes oi oI. (1994), que es de 500 puIgones/100 redadas. Esie umhraI eeonmieo fue rehasado
duranie Ios meses de ahriI y noiemhre en muesireos reaIizados por Bamrez (1995) y Bamrez
(1996) (Iigura 6), por Io que se sugiere esiar aI pendienie en esas feehas para inieiar muesireos y
Ias eorrespondienies ieiieas de eoniroI.
PuIgn manehado de Ia aIfaIfa PuIgn manehado de Ia aIfaIfa PuIgn manehado de Ia aIfaIfa PuIgn manehado de Ia aIfaIfa PuIgn manehado de Ia aIfaIfa
Es originario deI norie de Afriea y esi adapiado a eIimas seeos y eIidos. Esia pIaga se
reporia en diferenies pases deI mundo eomo: Iraneia, AIemania, Hungra, IiaIia, Irn, China,
Esiados Unidos y Hieo, enire oiros (BusseII, 1951). Haeia 1958 fue ideniifieado en Amriea por
primera ez en eI suroesie de Esiados Unidos de Amriea, de donde se disemin rpidamenie a
iodo eI pas, espeeiaImenie a Ias regiones eon eIima simiIar aI de su eeniro de origen (ImwinkeIried,
1998, BadeIife oi oI., 1916). En Hieo se presenia eomo pIaga duranie inierno, primaera y
erano en Ias paries eeniraIes deI pas y eI norie de Ia BephIiea (PadiIIa y Young, 1958).
Deseripein morfoIgiea. Deseripein morfoIgiea. Deseripein morfoIgiea. Deseripein morfoIgiea. Deseripein morfoIgiea. Esia espeeie se puede difereneiar deI puIgn erde porque es de
eoIor amariIIo pIido y presenia de euairo a seis hiIeras de manehas oseuras que an
IongiiudinaImenie haeia Ios eosiados y haeia aha]o deI euerpo deI puIgn. AI iguaI que A. pisum,
iamhin hay puIgones aIados y sin aIas. Las ninfas ]enes son simiIares a Ios aduIios eeepio que
son ms pequeas. Son de menor iamao que eI puIgn erde (Summers oi oI., 1985). EI esiado
aduIio mide de 1.5 a 2.0 mm de Iargo (Sifuenies, 1980) (Iigura 12a).
BioIoga, hhiios y dinmiea pohIaeionaI. BioIoga, hhiios y dinmiea pohIaeionaI. BioIoga, hhiios y dinmiea pohIaeionaI. BioIoga, hhiios y dinmiea pohIaeionaI. BioIoga, hhiios y dinmiea pohIaeionaI. EI puIgn manehado es reIaiiamenie ioIeranie a
iemperaiuras superiores a 21
o
C y requiere de sieie a oeho das para IIegar a esiado aduIio a una
iemperaiura eonsianie de 24
o
C, muIiipIiendose por iiparidad y parienognesis, sin emhargo,
si se presenia una iemperaiura mayor de 82
o
C su desarroIIo se deiiene (Summers oi oI., 1985). En
Ia Comarea Lagunera esia eondiein es ms o menos eomn, ya que se regisiran iemperaiuras
eereanas a 40 C, Io euaI puede Iimiiar eI ineremenio pohIaeionaI de esie fido. Esia espeeie de
puIgn prefiere aIimeniarse deI ens de Ias ho]as inferiores de Ia pIania.

AItura de Ia pIanta (cm)

No. de puIgones/taIIo
Menor a 30 20-25
mayor a 30-50 30-40
Cuadro 9. UmhraI eeonmieo para eI eoniroI deI puIgn erde de Ia aIfaIfa en
Argeniina (Aragn e ImwinkeIried, 1995).
!
PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo
Una earaeiersiiea propia de esia espeeie, es que seereia gran eaniidad de mieIeeiIIa a difereneia
deI puIgn erde. En CaIifornia, Esiados Unidos de Amriea, esia pIaga ineremenia su densidad
haeia finaIes de primaera, IIegando a su mima pohIaein a prineipios deI erano, para Iuego
ha]ar a mediados deI mismo y oIer a ineremeniarse a finaIes deI erano. En Ias regiones ridas
eI eomporiamienio es disiinio ya que Ia pohIaein aumenia aI finaI deI erano o aI inieio deI oioo,
para aIeanzar su mayor densidad en oeiuhre y eienderse duranie eI inierno (Summers oi oI.,
1985).
En Ios muesireos reaIizados por Bamrez (1995) y Bamrez (1996) en Ia Begin Lagunera, no
se deieei Ia preseneia de esia espeeie de puIgn, posihIemenie dehido a que Ios iniernos fueron
eIidos duranie Ios dos aos de esiudio.
Daos. Daos. Daos. Daos. Daos. Cuando eI puIgn manehado de Ia aIfaIfa se aIimenia, inyeeia una ioina que eausa un
amariIIamienio y una drsiiea redueein en eI ereeimienio de Ia pIania, que puede IIegar a morir
euando hay una aIia infesiaein.
En regiones eon aIia humedad amhieniaI se desarroIIa un hongo sohre Ia mieIeeiIIa seereiada
por Ios puIgones, Io euaI prooea una disminuein de Ia paIaiahiIidad y eaIidad deI forra]e (Summers
oi oI., 1985). Esia espeeie de puIgn puede IIegar a eausar prdidas de hasia un 80% (Sifuenies,
1980).
Huesireo y umhraI eeonmieo. Huesireo y umhraI eeonmieo. Huesireo y umhraI eeonmieo. Huesireo y umhraI eeonmieo. Huesireo y umhraI eeonmieo. AI iguaI que para eI puIgn erde, se dehen reaIizar muesireos
semanaIes en eineo a seis iaIIos de aIfaIfa, en euairo o eineo punios deI Ioie. En CaIifornia, Esiados
Unidos de Amriea, se meneiona un umhraI eeonmieo de 40 puIgones/iaIIo para primaera-oioo
y 20 puIgones/iaIIo para eI erano.
Uusano soIdado Uusano soIdado Uusano soIdado Uusano soIdado Uusano soIdado
EI gusano soIdado es una pIaga defoIiadora que se presenia en diferenies euIiios de
imporianeia agreoIa, ineIuyendo a Ia aIfaIfa. La pohIaein de gusano soIdado es freeueniemenie
eoniroIada por enemigos naiuraIes. Si hien su disirihuein en Ios Ioies de aIfaIfa de Ia Comarea
Lagunera no es ampIia, hay aos en que su pohIaein aumenia a iaI grado que oeasiona daos de
eonsideraein.
Deseripein morfoIgiea. Deseripein morfoIgiea. Deseripein morfoIgiea. Deseripein morfoIgiea. Deseripein morfoIgiea. Los aduIios son de diersos eoIores aunque predomina eI eaf
griseeo y IIegan a medir hasia 1.5 em de Iargo. La paIomiIIa es difeiI de disiinguir de oiras paIomiIIas
noeiurnas que eoneurren a eampos eon aIfaIfa. Los hueeeiIIos son de eoIor rosa a erde pIido.
Las Iaras de S. oxiguo pueden ariar en eoIor que an desde erde hriIIanie a morado, pero es
ms eomn eI erde oIio. La Iara deI Iiimo nsiar IIega a medir hasia 2.8 em de Iongiiud, poseen
una handa oseura que eorre haeia Ia parie eeniraI deI dorso de Ia Iara, adems de una handa
amariIIa sohre eada Iado (Sifuenies, 1980, Summers oi oI., 1985 ) (Iigura 12h).
BioIoga, hhiios y dinmiea pohIaeionaI. BioIoga, hhiios y dinmiea pohIaeionaI. BioIoga, hhiios y dinmiea pohIaeionaI. BioIoga, hhiios y dinmiea pohIaeionaI. BioIoga, hhiios y dinmiea pohIaeionaI. EI gusano soIdado en CaIifornia se presenia eomo
Iara desde ]unio hasia sepiiemhre an eon iemperaiuras muy ha]as sin eausar daos eeonmieos.
Las hemhras eoIoean sus hueeeiIIos en pequeas o grandes masas sohre eI haz de Ias ho]as y
reein oiposiiados Ios euhren eon un maieriaI aIgodonoso de eoIor hIaneo. La Iara requiere dos
!
PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo
o ires semanas duranie eI erano para eompIeiar su eieIo. La Iara puede pupar sohre o deniro deI
sueIo y pasa eI inierno eomo pupa. En CaIifornia se presenian euairo generaeiones eompIeias
duranie eI ao (Summers oi oI., 1985). En muesireos reaIizados duranie 1995 en Ia Begin Lagunera
esia pIaga preseni densidades aIias de ]uIio a oeiuhre, Iogrando eoIeeiar hasia 25 Iaras por
eada 100 redadas (Iigura 1). Aunque Ia densidad de esie defoIiador fue mnima en 1996,
eonsiderando Ios daos que puede oeasionar se deher iener en euenia aI reaIizar Ios muesireos de
pIagas.
Daos. Daos. Daos. Daos. Daos. EI gusano soIdado esqueIeioniza eI foIIa]e, es deeir, que se aIimenia de Ia ho]a de]ando
iniaeias Ias neraduras (Iigura 12h). EI periodo de mayor ineideneia de esia pIaga depende de Ia
regin. En HeieaIi, por e]empIo, es ahundanie de ]uIio a sepiiemhre y sus daos son ian seeros
que puede eonsiderarse eomo Ia segunda pIaga ms imporianie en esa regin (Haehan y Sifuenies,
1914). Esie inseeio se presenia en Ia mayora de Ias regiones aIfaIferas deI pas aunque sus daos
no son ian seeros eomo en HeieaIi.
Huesireo y umhraI eeonmieo Huesireo y umhraI eeonmieo Huesireo y umhraI eeonmieo Huesireo y umhraI eeonmieo Huesireo y umhraI eeonmieo. Se dehe moniiorear eada semana desde ]unio hasia sepiiemhre,
pero si Ia pohIaein se ineremenia en forma eonsiderahIe se dehe muesirear dos o ires eees a Ia
semana. Las eondieiones que iienden a faoreeer Ia rpida epansin en Ia pohIaein de esia pIaga
ineIuyen: un Ienio desarroIIo deI euIiio, amhienie eaIienie y seeo y ha]a pohIaein de enemigos
naiuraIes. Cuando se iienen por redada 15 Iaras eon un iamao mayor a 1.25 em, no parasiiadas
y Iihres de enfermedades, se sugiere reaIizar aIguna forma de eoniroI (Summers oi oI., 1985).
Iigura 1. NieIes de infesiaein de gusano soIdado en eI euIiio de Ia aIfaIfa en Ia Comarea Lagunera,
1995.
0
5
10
15
20
25
30
1-Ene 1-Mar 30-Abr 29-Jun 28-Ago 27-Oct 26-Dic
L
A
R
V
A
S
/
1
0
0

R
E
D
A
D
A
S
!!
PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo
Con hase en Ios dos aos de muesireo en aIfaIfa de Ia Comarea Lagunera (Bamrez, 1995,
Bamrez, 1996), se demosir que esia pIaga puede IIegar a rehasar eI umhraI de dao eeonmieo
de 15 Iaras/100 redadas (Lagunes oi oI., 1994), por Io que se reeomienda ineIuirIa en Ios muesireos,
prineipaImenie duranie Ios meses de ]uIio a oeiuhre. En Ios umhraIes eiiados se dehen eoniahiIizar
iodas Ias Iaras, ianio Ias pequeas eomo Ias grandes.
Chieharriia erde de Ia aIfaIfa Chieharriia erde de Ia aIfaIfa Chieharriia erde de Ia aIfaIfa Chieharriia erde de Ia aIfaIfa Chieharriia erde de Ia aIfaIfa
Esie eieadIido forma parie deI grupo de espeeies sihiIinas denominado eompIe]o
Empoosco, dehido a que son eiernamenie simiIares. La ehieharriia de Ia aIfaIfa Empoosco foIoo,
eonoeida iamhin eomo saIiariIIa de Ia papa o ehieharriia deI fri]oI, es una pIaga originaria de
Norieamriea que aiaea a Ia aIfaIfa y a oiros euIiios. La espeeie esi resiringida a Ias regiones
eeniraIes y orieniaIes de Esiados Unidos y Canad. En reaIidad E. foIoo es un eompIe]o de oeho
espeeies que prooean sniomas de dao easi idniieos en Ia aIfaIfa. De esias espeeies E. foIoo se
IoeaIiza prineipaImenie en eI esie de Esiados Unidos y E. moxoro en Arizona, CaIifornia y Hieo,
adems de oiras seis espeeies eomunes en Ceniro y Sudamriea (Boss y Hoore, 1951).
Deseripein morfoIgiea Deseripein morfoIgiea Deseripein morfoIgiea Deseripein morfoIgiea Deseripein morfoIgiea. Una earaeiersiiea de esia espeeie es Ia preseneia de una hiIera de
espinas en Ias iihias deI iereer par de paias (Borror oi oI., 1981). De Ios eieadIidos, Ia ehieharriia
E. foIoo es Ia espeeie ms imporianie en aIfaIfa. Los aduIios son de forma aeuada o euneiforme,
de eoIor erde pIido y de aproimadamenie 8.2 mm de Iargo. Las ninfas son pareeidas a Ios
aduIios, eon Ia eeepein de que son ms pequeas y eareeen de aIas y son ms aeiias que Ios
aduIios, despIazndose eon iguaI agiIidad haeia airs, haeia adeIanie o haeia Ios Iados (App y
HangIiiz, 1912) (Iigura 12h).
BioIoga, hhiios y dinmiea pohIaeionaI BioIoga, hhiios y dinmiea pohIaeionaI BioIoga, hhiios y dinmiea pohIaeionaI BioIoga, hhiios y dinmiea pohIaeionaI BioIoga, hhiios y dinmiea pohIaeionaI. En Ios Esiados Unidos de Amriea, Ia ehieharriia
sIo puede pasar eI inierno en Ios esiados deI UoIfo, donde espera Ias eorrienies de aire eIido en
Ia primaera para emigrar haeia eI norie. Las hemhras oiposiian en iaIIos pequeos o en eI ens
a Io Iargo de Ias neraduras prineipaIes de Ias ho]as. Los hueeeiIIos duran de seis a nuee das de
Ios que Iuego emergen Ias ninfas, que son de un eoIor hIanqueeino que eamhia rpidamenie a
erde-amariIIo. EI desarroIIo de hueo a aduIio es de aproimadamenie ires semanas, por Io que
se presenian arias generaeiones por iemporada (App y HangIiiz, 1912). Las ninfas pasan por
eineo nsiares (Paeheeo y Paeheeo, 1990).
Desde finaIes de ]unio y hasia dieiemhre de 1995 se deieei de manera generaI en aIfaIfares de
Ia Comarea Lagunera Ia preseneia de ehieharriia (Bamrez, 1995), eon un Iapso desde mediados
de oeiuhre hasia Ia segunda semana de noiemhre en que disminuy su pohIaein (Iigura 8).
Daos. Daos. Daos. Daos. Daos. La ehieharriia afeeia a Ia aIfaIfa aI inierferir eon Ia iransIoeaein de earhohidraios,
prooeando un amariIIamienio de Ias ho]as que a menudo eamhia a un eoIor ro]o o rosa. Como
eonseeueneia de Ia infesiaein por ehieharriia, Ias pIanias de]an de ereeer y se reduee eI rendimienio
y eaIidad deI forra]e. La mayora de Ios daos por ehieharriia se han deieeiado en eI segundo y
iereer eories. Se han esiimado prdidas en Ia produeein de forra]e que an de un 18 hasia un 21
% (Poss y |ohnson, 1986), iamhin se reporia una redueein de proiena eruda, iiamina A earoieno,
eaIeio, fsforo y digesiihiIidad de maieria seea (Cuperus oi oI., 1988, Hower, 1989, Smiih y HedIer,
!"
PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo
1959, ViIson oi oI., 1919 ). Vomaek (1984) eonsigna que esia pIaga inyeeia una ioina que eausa
hiperirofia en Ias eIuIas afeeiadas, Io euaI aIiera o inierrumpe Ios proeesos de iransIoeaein y
reduee Ias iasas de foiosniesis y iranspiraein.
En Ia Comarea Lagunera Ia eoIoraein ro]iza o rosa de Ias pIanias afeeiadas es apreeiahIe a
simpIe isia, empezando en Ias ho]as superiores y eiendindose a Ias hasaIes euando Ia infesiaein
de esia pIaga se maniiene aIia.
Huesireo y umhraI eeonmieo. Huesireo y umhraI eeonmieo. Huesireo y umhraI eeonmieo. Huesireo y umhraI eeonmieo. Huesireo y umhraI eeonmieo. Dehido a que Ia ehieharriia es deieeiada a pariir de ]unio en
Ia Comarea Lagunera (Bamrez, 1995), se sugiere inieiar Ios muesireos a fines de mayo empIeando
Ia meiodoIoga desarroIIada por ViIson (1982). Esia eonsisie en efeeiuar un ioiaI de 100 redadas
en eI Ioie por muesirear, para Io euaI se eamina en euairo direeeiones deniro deI Ioie hasia formar
una H, dando 25 redadas por eada irazo de Ia H de modo que aI finaI se iienen euairo muesiras.
Como eompIemenio, en eineo punios de Ia H se mide Ia aIiura de Ia pIania.
En Ias diersas zonas aIfaIferas de Hieo se mane]an diferenies eriierios para eI umhraI
eeonmieo de esia pIaga: a) aI eneonirar de ires a eineo ehieharriias por pIania, h) aI eapiurar 500
aduIios y/o ninfas en 100 redadas, y oiro menos preeiso e) eomhaiir a Ia ehieharriia aI mismo
iiempo que se eomhaie a oiras pIagas (Lagunes oi oI., 1994).
En Ios aos de esiudio sohre Ia ineideneia de pIagas en aIfaIfa IIeado a eaho en Ia regin, no
se regisiraron densidades de ehieharriias que superaran eI umhraI de dao eeonmieo (Iigura 8),
pero por ningn moiio se deher deseuidar su preseneia ya que de aeuerdo a iraha]os reaIizados
Iigura 8. NieIes de infesiaein de ehieharriias en eI euIiio de Ia aIfaIfa en Ia Comarea Lagunera,
1995-1996.
0
10
20
30
40
50
60
70
80
1-Ene 1-Mar 30-Abr 29-Jun 28-Ago 27-Oct 26-Dic
C
H

C
H
A
R
R

T
A
S
/
1
0
0

R
E
D
A
D
A
S
1995
1996
!#
PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo
en oiras paries deI mundo, esia se puede IIegar a eonsiiiuir eomo prohIema de imporianeia eeonmiea
(Bamrez, 1995, Bamrez, 1996).
P PP PPeriquiio irieornudo de Ia aIfaIfa eriquiio irieornudo de Ia aIfaIfa eriquiio irieornudo de Ia aIfaIfa eriquiio irieornudo de Ia aIfaIfa eriquiio irieornudo de Ia aIfaIfa
En Hieo se Ie eonsidera eomo una pIaga seeundaria de Ia aIfaIfa (Sifuenies, 1980). Sin
emhargo, en Ios Esiados Unidos de Amriea aiaea a muehos euIiios enire Ios que desiaea Ia aIfaIfa.
En eI eeino pas es ms ahundanie en Ias reas deI sur y en menor proporein en eI esie. Las
prdidas de aIfaIfa ms signifieaiias se regisiran en eI oesie desde Arkansas hasia CaIifornia (App
y HangIiiz, 1912).
Deseripein morfoIgiea. Deseripein morfoIgiea. Deseripein morfoIgiea. Deseripein morfoIgiea. Deseripein morfoIgiea. Los aduIios miden de 6.8 a 8.0 mm de Iongiiud, son de eoIor erde
amariIIenio o erde eIaro, eon eI pronoio muy desarroIIado en forma irianguIar y eon Ios hordes
IaieraIes ro]izos. Las ninfas se pareeen a Ios aduIios, pero se difereneian en que iienen seias,
espinas o peIos en iodo eI dorso deI euerpo (App y HangIiiz, 1912, Paeheeo y Paeheeo, 1990). Su
hueeeiIIo es hIaneo y ohIongo es deeir ms Iargo que aneho (App y HangIiiz, 1912) (Iigura 12h).
BioIoga, hhiios y dinmiea pohIaeionaI. BioIoga, hhiios y dinmiea pohIaeionaI. BioIoga, hhiios y dinmiea pohIaeionaI. BioIoga, hhiios y dinmiea pohIaeionaI. BioIoga, hhiios y dinmiea pohIaeionaI. EI periquiio irieornudo inerna eomo aduIio, pero
si se presenian iniernos henignos eomo en eI suroesie de Esiados Unidos de Amriea puede esiar
aeiio duranie iodo eI ao. Los aduIios oiposiian deha]o de Ia epidermis de Ios iaIIos de Ia aIfaIfa
en ranuras o hendiduras heehas por Ias hemhras. Duranie eI erano, Ios hueeeiIIos ineuhan enire
Ios 12 a 11 das. EI periodo ninfaI es de 22 a 81 das y eI eieIo de hueo a aduIio es en promedio de
50 das. En eI sur de Esiados Unidos de Amriea se presenian euairo generaeiones de esia pIaga
(App y HangIiiz, 1912).
EI promedio esiimado de periquiios eapiurados duranie 1995 en Ioies de aIfaIfa de Ia Comarea
Lagunera (Bamrez, 1995), fIueiu de 0 a 25, regisirndose Ias eaniidades ms aIias en Ios meses
de sepiiemhre a noiemhre, por Io que dehe iomarse en euenia ese periodo en muesireos
reIaeionados eon esia pIaga.
Daos. Daos. Daos. Daos. Daos. Los aduIios y ninfas deI periquiio eiraen Ios ]ugos de Ia pIania, aI punzar Ios iaIIos,
formando una Inea reguIar o irreguIar que Ios eireunda o rodea. UsuaImenie se forma una agaIIa
en Ios iaIIos dehiIiiados y daados, eorindose posieriormenie en Ia punia superior de Ia pIania.
Huehas pIanias se iornan amariIIas, se marehiian, rompen o mueren (App y HangIiiz, 1912). ViIson
y Quisenherry (1981) esiimaron que eI periquiio oeasiona prdidas por un 20% en eI rendimienio
de maieria seea duranie eI seio eorie.
Huesireo y umhraI eeonmieo. Huesireo y umhraI eeonmieo. Huesireo y umhraI eeonmieo. Huesireo y umhraI eeonmieo. Huesireo y umhraI eeonmieo. No se iienen anieeedenies deI iipo de muesireo eon fines de
eoniroI de esia pIaga en aIfaIfa. Sin emhargo, aI eonsiderar Ios esiados hioIgieos deI periquiio
irieornudo que oeasionan Ios daos y eI iipo de dao que haeen, se sugiere iomarIos en euenia aI
haeer Ios muesireos generaIes eon red, adems de reisar Ios daos ipieos de aniIIado en iaIIos.
Se deseonoee eI umhraI eeonmieo de esia pIaga en aIfaIfa, aunque para soya se ha deierminado un
umhraI de 50 periquiios en 100 redadas (Paeheeo y Paeheeo, 1990), esio puede uiiIizarse eomo
refereneia mieniras se deiermina de manera pariieuIar para Ia aIfaIfa.
!$
PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo
ConiroI de pIagas ConiroI de pIagas ConiroI de pIagas ConiroI de pIagas ConiroI de pIagas
PuIgn erde de Ia aIfaIfa PuIgn erde de Ia aIfaIfa PuIgn erde de Ia aIfaIfa PuIgn erde de Ia aIfaIfa PuIgn erde de Ia aIfaIfa
a). ConiroI hioIgieo. a). ConiroI hioIgieo. a). ConiroI hioIgieo. a). ConiroI hioIgieo. a). ConiroI hioIgieo. Es por iodos reeonoeido que Ia aeein de Ios inseeios depredadores,
parsiios y hongos eniomopaigenos ]uegan un papeI reIeanie en eI eoniroI naiuraI de puIgones y
oiras pIagas de Ia aIfaIfa, por Io que hay que ienerIos muy presenies anies de IIear a eaho euaIquier
oira medida de eoniroI.
EI depredador naiuraI de fidos ms efeeiio y eomn en CaIifornia, Esiados Unidos de
Amriea y oiras regiones aIfaIferas deI mundo, es Ia eaiariniia eonergenie , HippoJomio
conrorgons, Ie sigue en imporianeia Ia erisopa erde, ChrysoporIo cornoo. Eisien adems oiros
depredadores euyo impaeio se deseonoee, eomo son Ia ehinehe o]ona, Coocoris spp., ehinehe
damiseIa, NoIis spp., ehinehe piraia, Orius spp y arias espeeies de moseas de Ia famiIia Syrphidae.
Deniro de Ios inseeios parasiioides, se eneueniran aispas deI gnero AphiJius (Summers oi oI.,
1985).
Enire Ios inseeios depredadores ideniifieados en Ia Begin Lagunera medianie eI esiudio
reaIizado duranie 1995 y 1996 (Bamrez, 1995, Bamrez, 1996) y que esiuieron reIaeionados eon
Ia preseneia de puIgones, esi Ia eaiariniia eonergenie (Iigura 9), ,, ,, Ia euaI se preseni mayormenie
de ahriI a mayo y de noiemhre a dieiemhre, en eaniidades que fIueiuaron de 15 a 25 eaiariniias/
100 redadas, aIor que eoineide eon Ias pohIaeiones ms aIias de puIgones regisiradas en esas
mismas feehas.
Iigura 9. . . . . IIueiuaein pohIaeionaI de eaiariniia eonergenie en eI euIiio de Ia
aIfaIfa en Ia Comarea Lagunera, 1995-1996.
0
5
10
15
20
25
30
1-Ene 1-Mar 30-Abr 29-Jun 28-Ago 27-Oct 26-Dic
C
A
T
A
R

T
A
S
/
1
0
0

R
E
D
A
D
A
S
1995
1996
!%
PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo
La erisopa erde (Iigura 10) se ohser en eaniidades de hasia 22 aduIios y/o Iaras/100
redadas en Ios meses de noiemhre y dieiemhre de 1995, eoineidiendo eon eI segundo pieo
pohIaeionaI de puIgones. Sin emhargo, para 1996 su preseneia ha] a menos de eineo erisopas por
100 redadas. Se sugiere efeeiuar Iiheraeiones de erisopa erde duranie Ias poeas de mayor densidad
de puIgones a Ia dosis de 10,000 hueeeiIIos/ha.
En eI easo de Ia ehinehe piraia (Iigura 11), sia se pudo deieeiar de ahriI a ]uIio (en amhos
aos), eon promedios de eero hasia 40 indiiduos, eoineidiendo eon eI primer pieo pohIaeionaI de
puIgones.
Los dems inseeios henfieos eomo Ia ehinehe damiseIa o nahis y Ia ehinehe o]ona, se
eneoniraron en densidades muy ha]as en Ios dos aos de muesireo. Sin emhargo, se dehen eonsiderar
an eon esas ha]as densidades anies de iomar deeisiones de eoniroI.
h). ConiroI euIiuraI. h). ConiroI euIiuraI. h). ConiroI euIiuraI. h). ConiroI euIiuraI. h). ConiroI euIiuraI. Tamhin es muy eonenienie ineIuir eI mane]o de preiieas euIiuraIes
eon eI fin de propieiar un amhienie faorahIe para preserar eI desarroIIo y aeein henfiea de Ios
agenies naiuraIes de eoniroI hioIgieo. EI aeoriamienio deI perodo enire eories de Ia aIfaIfa permiie
redueir Ias pohIaeiones y dao de puIgones. Sin emhargo, esia preiiea euIiuraI iamhin eIimina
eaniidades signifieaiias de inseeios henfieos. Para eiiar esia redueein en Ias pohIaeiones de
enemigos naiuraIes de esia pIaga, se sugiere de]ar sin eoriar Ia aIfaIfa de un hordo de eada iendida
y aI siguienie eorie aIiernar eI hordo en Ia iendida y de]ar Ia aIfaIfa donde se eori Ia ez anierior.
Esia medida euIiuraI permiiir un ineremenio en Ias pohIaeiones de inseeios henfieos y una
redueein en Ias infesiaeiones de puIgones.
Iigura 10. IIueiuaein pohIaeionaI de erisopa erde en eI euIiio de Ia aIfaIfa en
Ia Comarea Lagunera, 1995-1996.
0
5
10
15
20
25
1-Ene 1-Mar 30-Abr 29-Jun 28-Ago 27-Oct 26-Dic
C
R

S
O
P
A
S
/
1
0
0

R
E
D
A
D
A
S
1995
1996
!&
PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo
e). \ e). \ e). \ e). \ e). \ariedades resisienies. ariedades resisienies. ariedades resisienies. ariedades resisienies. ariedades resisienies. Oiro miodo para preenir prohIemas eon puIgones es uiiIizar
euIiiares o ariedades resisienies aI aiaque de una o ms pIagas. Las ariedades eon resisieneia
aI puIgn erde en Zaeaieeas, Hieo, fueron Ios euIiiares erioIIos Hiieea-16, Ba]o-16 e Inia-16,
as eomo Ios maieriaIes eomereiaIes Aragn, Lahonia y Hunier Bier. Las ariedades suseepiihIes
fueron: Hoapa, SaIion, DekaIh-188, Cargo, He-Son y EI Dorado (Hena, 1980).
En reeopiIaein reaIizada por Sorensen oi oI. (1912), meneionan Ias ariedades de aIfaIfa:
Kanza, Vashoe, Ape y HesiIIa eomo resisienies aI puIgn erde en diferenies regiones de Ios
Esiados Unidos de Amriea. NieIson y Lehman (1984) iamhin ineIuyen a Ias ariedades Dawson,
VL-512, PA-1, CUI-101 y Paine eomo resisienies a esia pIaga.
CuIIar oi oI. (1986) en eondieiones de Iahoraiorio deierminaron que Ias ariedades Hesa
Sirsa y NK-819 son resisienies aI puIgn erde, Aragn y San |oaqun medianamenie suseepiihIes,
y PuehIa-16 suseepiihIe.
d). ConiroI qumieo. d). ConiroI qumieo. d). ConiroI qumieo. d). ConiroI qumieo. d). ConiroI qumieo. Se reeomienda inieiar Ios muesireos de puIgn erde en Ios meses de
marzo y oeiuhre para preenir Ias aIias pohIaeiones ohseradas en ahriI y noiemhre,
respeeiiamenie. Es muy imporianie eonsiderar Ia preseneia de inseeios henfieos, as eomo inseeios
muerios por eniomopaigenos. En eI Cuadro 10 se presenia una reIaein de Ios inseeiieidas
reeomendados eonira puIgn erde y oiras espeeies de fidos.
Iigura 11. IIueiuaein pohIaeionaI de ehinehe piraia en eI euIiio de Ia aIfaIfa en Ia Comarea
Lagunera, 1995-1996.
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
1-Ene 1-Mar 30-Abr 29-Jun 28-Ago 27-Oct 26-Dic
C
H

N
C
H
E
S
/
1
0
0

R
E
D
A
D
A
S
1995
1996
!'
PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo
PuIgn manehado de Ia aIfaIfa PuIgn manehado de Ia aIfaIfa PuIgn manehado de Ia aIfaIfa PuIgn manehado de Ia aIfaIfa PuIgn manehado de Ia aIfaIfa
a). ConiroI hioIgieo. a). ConiroI hioIgieo. a). ConiroI hioIgieo. a). ConiroI hioIgieo. a). ConiroI hioIgieo. Para eI eoniroI naiuraI de esie fido se sugiere IIear a eaho Ias mismas
ieiieas que se indiean para eI puIgn erde, eonsiderando Ia preseneia de enemigos naiuraIes y
hongos eomo Eniomophioro (Summers oi oI., 1985). Para eonoeer Ia pohIaein de aduIios y Iaras
de Ia eaiariniia y oiros depredadores, adems de Ia preseneia de puIgones muerios por hongos se
dehen iomar muesiras eon red eniomoIgiea, y dependiendo ianio de Ia pohIaein eomo Ia oeurreneia
de esios agenies, se deeidir si proeede IIear a eaho aIguna medida de eoniroI (Summers oi oI.,
1985).
h). \ h). \ h). \ h). \ h). \ariedades resisienies. ariedades resisienies. ariedades resisienies. ariedades resisienies. ariedades resisienies. La me]or ieiiea para reguIar Ia pohIaein de puIgn manehado es
eI uso de ariedades resisienies. En Hieo Ias ariedades de aIfaIfa que han preseniado esias
earaeiersiieas son Hoapa, Sonora, Bonanza, San |oaqun, Kanza, Lahonian y EI Camino, iodas
proenienies de Ios Esiados Unidos de Amriea. La ms eomereiaI de iodas eIIas es Hoapa, que
iiene eI prohIema de ha]o rendimienio (Sifuenies, 1980).
SoIorio oi oI. (1981) eaIuaron 14 ariedades de aIfaIfa para deierminar resisieneia a esia
pIaga ha]o eondieiones de Iahoraiorio, donde CUI-101, Kanza y NK-819 resuIiaron aIiamenie
resisienies, mieniras que Hoapa, San |oaqun II y UC-SaIion fueron moderadamenie resisienies,
a Ia ez que Hesa-Sirsa resuIi eon ha]a resisieneia, DekaIh-188 , BuffaIo y Hiieea por su parie se
mosiraron suseepiihIes.
e). ConiroI qumieo. e). ConiroI qumieo. e). ConiroI qumieo. e). ConiroI qumieo. e). ConiroI qumieo. Los inseeiieidas que se reeomienda apIiear eonira esia pIaga se indiean
en eI Cuadro 10.
Uusano soIdado Uusano soIdado Uusano soIdado Uusano soIdado Uusano soIdado
a). ConiroI hioIgieo. a). ConiroI hioIgieo. a). ConiroI hioIgieo. a). ConiroI hioIgieo. a). ConiroI hioIgieo. En muehos aIfaIfares Ios enemigos naiuraIes e]ereen muy huen eoniroI
de esia pIaga, desiaeando ehinehe o]ona, earos, ehinehe piraia, ehinehe damiseIa y erisopa erde
enire oiros. Sin emhargo, faIia definir de manera preeisa su efeeio eonira gusano soIdado. Tamhin
se meneionan aproimadamenie 10 espeeies de inseeios parasiioides que aiaean a esia pIaga,
ineIuyendo a Hyposoior oxiguo eomo eI ms imporianie. Las enfermedades irosas iamhin se
ineIuyen eomo agenies de eoniroI de Ias Iaras de esia espeeie. Considerando Io anierior, es
imporianie que aI momenio de muesirear se anoie Ia eaniidad de Iaras parasiiadas y muerias por
irosis (Summers oi oI., 1985). Eisien huenas posihiIidades de eoniroI hioIgieo de esia pIaga
medianie Iiheraeiones de erisopa erde y apIieaeiones de inseeiieidas mierohiaIes. Sin emhargo, se
requiere eaIuar su efeeiiidad ha]o Ias eondieiones amhieniaIes y de produeein de aIfaIfa en
Hieo.
h). ConiroI euIiuraI. h). ConiroI euIiuraI. h). ConiroI euIiuraI. h). ConiroI euIiuraI. h). ConiroI euIiuraI. AIgunas medidas de eoniroI euIiuraI eomnmenie praeiieadas en Ia regin
son medianie eories iempranos y freeuenies euando Ias infesiaeiones apareeen primas aI eorie,
as eomo eI rasireo eon ramas (Summers oi oI., 1985).
e). ConiroI qumieo. e). ConiroI qumieo. e). ConiroI qumieo. e). ConiroI qumieo. e). ConiroI qumieo. Una forma de preserar a Ios inseeios henfieos es Iimiiar Ia apIieaein
de inseeiieidas qumieos y haeer uso de sios sIo en infesiaeiones iempranas euando se ha rahasado
eI umhraI eeonmieo eorrespondienie. Los inseeiieidas reeomendados eonira gusano soIdado se
"
PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo
indiean en eI Cuadro 10.
Chieharriia erde de Ia aIfaIfa Chieharriia erde de Ia aIfaIfa Chieharriia erde de Ia aIfaIfa Chieharriia erde de Ia aIfaIfa Chieharriia erde de Ia aIfaIfa
a). ConiroI hioIgieo naiuraI. a). ConiroI hioIgieo naiuraI. a). ConiroI hioIgieo naiuraI. a). ConiroI hioIgieo naiuraI. a). ConiroI hioIgieo naiuraI. Se hasa eeIusiamenie en aproeehar Ia aeein depredadora
de Ia fauna henfiea naiia, enire Ias que se pueden eoniar a Ia erisopa erde, eaiariniia eonergenie
y Ias ehinehes piraia, o]ona y damiseIa.
h). ConiroI euIiuraI. h). ConiroI euIiuraI. h). ConiroI euIiuraI. h). ConiroI euIiuraI. h). ConiroI euIiuraI. Bsieamenie eonsisie en adeIaniar o reirasar Ios eories para Iograr que
Ia ehieharriia muera o emigre a oiros euIiios. En oiras paries eomo Viseonsin, Esiados Unidos de
Amriea, adeIanian eI segundo eorie en Iugar de reirasar eI primero, ya que as Ia ehieharriia y
oiras pIagas quedan epuesias duranie ms iiempo a Ia aeein de aIias iemperaiuras (App y HangIiiz,
1912).
e). \ e). \ e). \ e). \ e). \ariedades resisienies. ariedades resisienies. ariedades resisienies. ariedades resisienies. ariedades resisienies. Adems deI eoniroI euIiuraI, eI uso de ariedades resisienies es
oira huena herramienia para preenir daos. TaI es eI easo de Ia ariedad Banger y Ias Ineas C40,
A229 y A204 (BaIph y Curiis, 1958). De manera generaI Ias ariedades o eIones proenienies de
MoJicogo soiiro de Ios grupos Turkesin son aIiamenie suseepiihIes a Ia ehieharriia. Por su parie
Ias ariedades que se originan de M. foIcoio poseen un mayor nieI de resisieneia, a Ia ez que Ias
ariedades CuIer, BamhIer, Bhizona, Teion y \ernaI, que iienen aIgo de reIaein eon M. foIcoio,
ehihen una aIia resisieneia a Ia ehieharriia en eomparaein eon Ias seIeeeiones que proienen de
M. soiiro (Sorensen oi oI., 1912).
d). ConiroI qumieo. d). ConiroI qumieo. d). ConiroI qumieo. d). ConiroI qumieo. d). ConiroI qumieo. En eI Cuadro 10 se presenia una reIaein de Ios inseeiieidas reeomendados
eonira ehieharriia.
P PP PPeriquiio irieornudo de Ia aIfaIfa eriquiio irieornudo de Ia aIfaIfa eriquiio irieornudo de Ia aIfaIfa eriquiio irieornudo de Ia aIfaIfa eriquiio irieornudo de Ia aIfaIfa
a). ConiroI qumieo. a). ConiroI qumieo. a). ConiroI qumieo. a). ConiroI qumieo. a). ConiroI qumieo. Por no ser una pIaga de imporianeia eeonmiea a nieI regionaI, no se
han eaIuado inseeiieidas espeefieos eonira eI periquiio irieornudo de Ia aIfaIfa. No ohsianie Ia
Direeein UeneraI de Sanidad \egeiaI (Annimo, 1994) a iras de Ia Uua de PIaguieidas
Auiorizados de Uso AgreoIa, reeomienda Ios inseeiieidas feniin, meiomiIo y paraiin meiIieo
para eI eoniroI de esia pIaga. En eI Cuadro 10 se indiea Ia eoneeniraein, dosis, grupo ioieoIgieo
e inieraIo de seguridad en que dehen uiiIizarse eada uno de eIIos.
"
PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo

Especie pIaga

Insecticida

Dosis/ha

Grupo
toxicoIgico
IntervaIo de
seguridad
(das)
Pulgn manchado Diazinn CE 25 1.0 - 1.5 lt FH - SE 10
Terioaphis maculata Dimetoato CE 38 1.0 lt FA - SM 10
y pulgn verde Malatin CE 50 2.0 lt F - CX Sin lmite
Acyrthosiphon
pisum
Paratin metlico CE 50 1.0 lt FC - SM 15
Chicharrita Azinfs metlico CE 20 2.0 lt FH - SM 16
Empoasca fabae Diazinn CE 25 1.0 - 1.5 lt FH - SE 10
Dimetoato CE 38 0.75 - 1.0 lt FA - SM 10
Malatin CE 50 2.0 lt F - CX Sin lmite
Metamidofs LS 60 1.0 1.5 lt FA - OM 10
Paratin metlico CE 50 1.0 lt FC - SM 15
Clorpirifs etil CE 48 0.75 - 1.0 lt FH - SE 21
Metamidofs LS 60 1.0 - 1.5 lt FA - OM 10
Metomilo PS 90 0.3 - 0.4 kg CA - MM 7
Paratin metlico CE 50 1.0 lt FC - SM 15
Endosulfn CE 35 2.0 lt OC - Cd 21


Gusano soldado
Spodoptera exigua
Triclorfn LS 50 2.0-2.5 lt FA - OM Sin lmite
Fentin CE 40 1.25 1.5 lt FC - SM Sin lmite
Metomilo PS 90 0.3 0.35 kg CA - MM 7
Periquito tricornudo
Spissistilus spp.
Paratin metlico CE 50 1.0 lt FC - SM 15

Cuadro 10. .. .. Inseeiieidas que se reeomiendan para eI eoniroI qumieo de Ias prineipaIes
pIagas de Ia aIfaIfa (Lagunes oi oI., 1994, CICOPLAIEST, 1991).
"
PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo
B BB BBIBLIOUBAIIA IBLIOUBAIIA IBLIOUBAIIA IBLIOUBAIIA IBLIOUBAIIA
Annimo. 1994. Uua de pIaguieidas auiorizados de uso agreoIa. Direeein UeneraI de Sanidad \egeiaI SABH-
Suhseereiara de AgrieuIiura. Hieo, D. I. 591 p.
App, B. A. and U. B. HangIiiz. 1912. Inseei and reIaied pesis. |n: AIfaIfa Seienee and ieehnoIogy. Hanson, C. H. (ed.).
Am. Soeieiy of Agronomy. Hadison, Viseonsin, U.S.A. pp: 588-589.
Aragn, |. B. y |. H. ImwinkeIried. 1995. PIagas de Ia aIfaIfa. |n: La aIfaIfa en Argeniina. INTA, EneieIopedia Agro de
Cuyo. HanuaI 11.Buenos Aires, Argeniina. pp: 82-104.
Borror, D. |., D. V. DeLong, and Ch. A. TripIehorn. 1981. An inirodueiion io ihe siudy of inseeis. Iifih ed. Saunders
CoIIege PuhIishing, CoIumhus, Ohio, U.S.A. pp: 802-828.
CICOPLAIEST. 1991. CaiIogo ofieiaI de pIaguieidas. CICOPLAIEST-SABH-SEDESOL-SS-SECOII. Hieo, D.
I. 401 p.
CuIIar, O. B., |. \era U., H. Brao H., y T. H. Aikinson. 1986. Efeeio de Ia resisieneia de Ia aIfaIfa en Ia sohreieneia
y reprodueein de Acyriosiphon pisum (Harris) (Homopiera: Aphididae) y deI parasiioide AphiJius
smiihi Sharma y Suhha Bao (Hymenopiera: Aphidiidae). Agroeieneia 68: 85-44.
Cuperus, U. V., E. B. BadeIife, D. K. Barnes, and U. C. Harien. 1988. Eeonomie in]ury IeeIs and eeonomie ihreshoIds
for poiaio Ieafhopper (Homopiera: CieadeIIidae) on aIfaIfa in Hinnesoia. |. Eeon. EniomoI. 16: 1841-
1849.
Esirada, S. |. 1910. IIueiuaein de pohIaeiones de Ios prineipaIes inseeios henfieos en aIfaIfa y su infIueneia en Ias
pIagas de esie euIiio en Ia Comarea Lagunera. Informe de Inesiigaein. SABH-INIA-CIANE Comarea
Lagunera. pp: 6.1.11 - 6.1.148.
Harper, A. H. 1912. The pea aphid. BuII. N 622. Depariameni of AgrieuIiure. Edmond. AIheria, Canada. 1 p.
Harper, A. H. and C. E. LiIIy. 1966. Effeeis of ihe pea aphid on aIfaIfa in souihern AIheria. |. Eeon. EniomoI. 59:
1426-1421.
Harey, T. L., H. L. Haekeroii and E. L. Sorensen. 1911. Pea aphid in]ury io resisiani and suseepiihIe aIfaIfa in ihe
fieId. |. Eeon. EniomoI. 64: 518-511.
Hower, A. A. 1989. Poiaio Ieafhopper as a pIani siress faeior on aIfaIfa. |n: Armhrusi E. |. and V. O. Lamp (eds.).
Poiaio Ieafhopper Empoosco foIoo (Harris). HiseeIIaneous PuhIieaiion. EniomoIogieaI Soeieiy of
Amriea, Lanham, Hd. pp: 85-89.
ImwinkeIried, |. H. 1998. Aanees en eI eoniroI iniegrado de pIagas de Ia aIfaIfa. |n: I\ |ornadas NaIes. de aIfaIfa. I
Simposio NaI. de aIfaIfa. Besmenes. \iIIa Hara, Crdoha, Argeniina. p. 41.
Kennedy, |. S. and H. L. U. Siroyan. 1959. BioIogy of aphids. Ann. Be. EniomoI. 4: 189-160.
KindIer, S. D., V. B. Kehr, and B. L. Ogden. 1911. InfIuenee of pea aphids and spoiied aIfaIfa aphids on ihe siand,
yieId of dry maiier, and ehemieaI eomposiiion of resisiani and suseepiihIe arieiies of aIfaIfa. |. Eeon.
EniomoI. 64: 658-651.
Lagunes, T. A., |. C. Bodrguez H., y D. Hoia S. 1994. Comhaie qumieo de pIagas agreoIas en Hieo. CoIegio de
Posigraduados-Conse]o ConsuIiio Iiiosaniiario-SABH. HonieeiIIo, Hieo. 214 p.
"!
PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo
Haehan, L. H. y |. A. Sifuenies A. 1914. EaIuaein de nueos inseeiieidas eonira aIgunas pIagas de Ia aIfaIfa en eI
\aIIe de HeieaIi, B. C. Informe Tenieo deI Depariamenio de EniomoIoga. 2(1): 88.
HeieaIf, C. L. y V. P. IIini. 1981. Inseeios desirueiios e inseeios iiIes, sus eosiumhres y su eoniroI. Edii. CECSA.
Hieo. 1208 p.
Hena, C. |. 1980. Dinmiea de pohIaeiones de pIagas en aIfaIfa y prefereneia deI puIgn erde Acyrihosiphon pisum
(Harris) a 20 ariedades de aIfaIfa. Inf. Tenieo de Ia Coord. NaI. deI Apoyo EniomoIgieo, Zona Norie.
SABH-INIA, Hieo. pp: 885-402.
NieIson, H. V. y V. I. Lehman. 1984. Hiodos para eI me]oramienio de Ia aIfaIfa. |n: He]oramienio de pIanias
resisienies a inseeios. HaweII I. U. y P. B. |ennings (Comps.). Edii. LIHUSA. Hieo, D. I. pp: 809-
829.
Paeheeo, H. I. y |. |. Paeheeo C. 1990. PIagas deI euIiio de Ia soya. Lihro Tenieo N 2. SABH-INIIAP-CIIAP
Sonora-CE\AY, Ciudad Ohregn, Sonora, Hieo. 185 p.
PadiIIa, A. B. y V. Young B. 1958. EI puIgn manehado de Ia aIfaIfa Thorioophis mocuIoio (Buekion). IoIIeio Tenieo
N 25. SAU-Ofieina de Esiudios EspeeiaIes, Hieo. 81 p.
Pea-Harinez, B. y B. Bu]anos H. 1991. Espeeies de fidos (Homopiera: Aphididae) que daan horiaIizas. |n:
PIagas de horiaIizas y su mane]o en Hieo. Anaya B. S. y N. Bauiisia H. (eds.). Ceniro de EniomoIoga
y AearoIoga, C. P. y Soeiedad Heieana de EniomoIoga. p. 51.
Poss, I. V. and H. V. |ohnson. 1986. In]ury io aIfaIfa and red eIoer hy ihe poiaio Ieafhopper. |. Eeon. EniomoI.
29:825-881.
BadeIife, E. B., B. V. Veies, B. E. Siuker, and D. K. Barnes. 1916. InfIuenee of euIiiars and pesiieides on pea aphid,
spoiied aIfaIfa aphid and assoeiaied arihropod iaa in a Hinnesoia aIfaIfa eeosysiem. Eniron. EniomoI.
5(6): 1195-1201.
BaIph, L. D. and H. Curiis V. 1958. \arieiaI ioIeranee of aIfaIfa io ihe poiaio Ieafhopper. |. Eeon. EniomoI. 46(2):
242-245.
Bamrez, D. H. 1995. IIueiuaein de inseeios en aIfaIfa eieIo 1995-1995. Informe de Inesiigaein. CIBNOC-CELALA.
Haiamoros, CoahuiIa. En Prensa.
Bamrez, D. H. 1996. IIueiuaein de inseeios en aIfaIfa eieIo 1996-1996. Segundo ao. Informe de Inesiigaein.
CIBNOC-CELALA. Haiamoros, CoahuiIa. En Prensa.
Boss, E. S. and T. E. Hoore. 1951. New speeies in ihe Empoosco foIoo eompIe. Ann. EniomoI. Soe. Am. 50: 118-122.
BusseII, U. E. 1951. Disirihuiion of Iegume-infesiing Therioaphidine aphids. PIani Proi. BuII. 5: 18.
Sifuenies, A. |. A. 1980. Comporiamienio de euIiiares, eoIeeeiones y razas a diferenies pIagas en Hieo. IoIIeio de
DiuIgaein. INIA-SABH. pp: 88-84.
Smiih, D. and |. T. HedIer. 1959. InfIuenee of Ieafhoppers on ihe yieId and ehemieaI eomposiiion of aIfaIfa. Agron.
|our. 51: 118-119.
SoIorio, H. C., |. \era U., y U. Zraie de L. 1981. Bespuesia de eaioree ariedades de aIfaIfa aI puIgn manehado
Thorioophis mocuIoio (Buekion) en eondieiones de inernadero. Agroeieneia 46: 91-99.
Sorensen, E. L., H. C. ViIson, and U. B. HangIiiz. 1912. Breeding for inseei resisianee. |n: AIfaIfa Seienee and
""
PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo
ieehnoIogy. Hanson C. H. (ed.). Am. Soeieiy of Agronomy. Hadison, Viseonsin, U.S.A. pp: 881-888.
Summers, C. U., V. Barneii, \. E. Burion, A. P. Uuiierrez, and \. H. Siern. 1985. Inseeis and oiher arihropods. |n:
Iniegraied pesi managemeni for aIfaIfa hay. HarhIe, \. L., C. A. Sehoner, L. B. Teuher, B. L. Trais, C.
U. Summers, V. Barneii, \. E. Burion, A. P. Uuiierrez, \. H. Siern, |. Io, |. L. HaifieId, B. I. Lownshery,
V. H. Hari, |. D. BadewaId, I. |. Thomason, D. U. UiIehrisi, B. I. Brewer, D. C. Erwin, D. H. HaII, |. U.
Haneoek, A. Hariensen, O. Bihiero, T. P. SaImon, B. Harsh, B. I. Norris, C. BeII, and B. B. Iisher.
Uniersiiy of CaIifornia. OakIand CaIifornia, U.S.A. pp: 42-68.
ViIson, H. C. 1982. Improing aIfaIfa forage quaIiiy, how io deieei and manage ihe poiaio Ieafhopper prohIem.
Purdue Uniersiiy. Vesi Lafayeiie, Indiana, U.S.A.
ViIson, H. K. and S. S. Quisenherry. 1986. Impaei of feeding hy aIfaIfa weeiI Iarae (CoIeopiera: CureuIionidae)
and pea aphid (Homopiera: Aphididae) on yieId and quaIiiy of firsi and seeond euiiings of aIfaIfa. |.
Eeon. EniomoI. 19: 185-189.
ViIson, H. K. and S. S. Quisenherry. 1981. Impaei of feeding hy ihreeeornered aIfaIfa hooper (Homopiera:
Hemhraeidae): Ureenhouse and fieId siudy. |. Eeon. EniomoI. 80: 185-189.
ViIson, H. C. |. K. Siewari, and H. D. \aiI. 1919. IuII season impaei of ihe aIfaIfa weeiI, meadow spiiiIehug, and
poiaio Ieafhopper in an aIfaIfa fieId. |. Eeon. EniomoI. 12: 880-884.
Vomaek, C. L. 1984. Bedueiion in phoiosyniheiie and iranspiraiion raies of aIfaIfa eaused hy poiaio Ieafhopper
(Homopiera: CieadeIIidae) infesiaiions. |. Eeon. EniomoI. 11: 508-518.
"#
PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo
Iigura 12a. PIagas de Ia aIfaIfa
PuIgn erde (Iuenie: Summers oi oI., 1985)
Dao por puIgn erde (Iuenie: Summers oi oI., 1985)
PuIgn manehado (Iuenie: Summers oi oI., 1985)
"$
PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo PIogos Jo Io AIfoIfo
Iigura 12h. PIagas de Ia aIfaIfa
Lara de gusano soIdado
(Iuenie: Summers oi oI., 1985)
Dao por gusano soIdado (Iuenie: Summers oi oI., 1985)
Chieharriia erde (Iuenie: ViIson., 1981)
Periquiio irieornudo (Iuenie: Summers oi oI., 1985)
"%
EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo
ENIEBHED ENIEBHED ENIEBHED ENIEBHED ENIEBHEDADES DE LA ALI ADES DE LA ALI ADES DE LA ALI ADES DE LA ALI ADES DE LA ALIALI ALI ALI ALI ALIA AA AA
Yasmin IIeana Chew Hadinaeiiia
Las enfermedades no sIo disminuyen eI rendimienio de Ia aIfaIfa sino que iamhin aeorian
eI eieIo produeiio de esie euIiio. En Esiados Unidos de Amriea sias eausan prdidas de forra]e
que rehasan eI 10% de Ia produeein, a Ia ez que disminuyen Ia eaIidad deI forra]e y eausan un
aumenio en Ios eosios dehido a Ia mayor freeueneia en eI esiahIeeimienio de nueos aIfaIfares
(EIgin oi oI., 1988, Leaih oi oI., 1988). En eI Ba]o se ha deieeiado que Ias enfermedades eomo
marehiiez por Phyiophihoro y peea adems de nemaiodos, son faeiores que afeeian eI rendimienio
y aIor nuiriiio de Ia aIfaIfa (Uarea, 1919a), mieniras que en oiras regiones no se ha deierminado
Ia imporianeia que iienen Ias enfermedades en esie euIiio.
Las enfermedades de Ia aIfaIfa son eausadas por diersos organismos que pueden aiaear una
o arias paries de Ia pIania. Eisien diferenies organismos que pueden oeasionar daos simiIares
en forma separada o en eon]unio. TaI es eI easo de enfermedades que daan Ia raz y Ia eorona, Ias
euaIes disminuyen Ia densidad de pIanias, faoreeen Ia apariein de maIeza, redueen eI rendimienio
y Ia ida produeiia de Ia aIfaIfa. Las enfermedades foIiares eomo Ia peea, miIdiu eIIoso, roya y
irosis pueden eausar fueries defoIiaeiones que oeasionan prdidas de ms de 40% en eI rendimienio
y en Ia eaIidad de forra]e (Uarea, 1919h). AIgunas enfermedades aiaean a Ios iaIIos, Ios marehiian,
Ies eausan Iesiones que Ios seean y dohIan hasia IIegar a maiarIos.
Las prineipaIes enfermedades de Ia aIfaIfa en Ia Begin Lagunera deieeiadas medianie
esiudios reaIizados duranie 1995 y 1996 fueron: pudriein de Ia eorona, aniraenosis y pudriein
ieana. Esias se eonsideran de imporianeia ianio por su ineideneia eomo por eI dao que eausan,
ya que adems de aiaear iaIIos, raz y eorona, sus organismos eausaIes permaneeen en eIIas
dehiIiindoIas pauIaiinamenie o prooeando una muerie repeniina. Las enfermedades foIiares
que ms se ohseraron en esie esiudio fueron miIdiu eIIoso y roya, y eon menor freeueneia
resuIiaron irosis y maneha foIiar oeasionada por Ios hongos SiomphyIium y AIiornorio.
En eI Cuadro 11, se presenian Ios organismos asoeiados eon Ios sniomas de eada enfermedad.
En esios esiudios se ohser que Ia preseneia de Ias enfermedades fue diferenie enire poeas de
muesireo, y en eI easo de enfermedades foIiares iamhin se ohseraron difereneias enire Ios aos
de muesireo (Iigura 18).
Pudriein de Ia eorona Pudriein de Ia eorona Pudriein de Ia eorona Pudriein de Ia eorona Pudriein de Ia eorona
La pudriein de Ia eorona se deieei en iodas Ias poeas de muesireo eon una freeueneia de
easi eI 100% en Ios dos aos de esiudio (Iigura 18). Esio quiere deeir que esia enfermedad esi
presenie en Ia mayora de Ios aIfaIfares de Ia regin ariando ian soIo Ia seeridad deI dao. Esia
enfermedad es prooeada por una asoeiaein de fiiopaigenos (Cuadro 11), en donde |usorium
spp fue eI hongo que se aisI eon mayor freeueneia en medio de euIiio (PDA), seguido de
Bhizocionio soIoni, CoIIoioirichum sp y Phomo sp (Chew, 1995, Chew, 1996). Los sniomas de Ia
pudriein de Ia eorona se ohseraron iodo eI ao, aunque Ia infeeein de esia enfermedad oeurre
en eI erano, euando Ios paigenos inaden Ias yemas aI peneirar por heridas deI eorie. Conforme
"&
EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo
aanza eI desarroIIo de Ias pIanias, ms yemas son infeeiadas hasia aIeanzar aI ie]ido de Ia eorona,
en donde se ohsera una pudriein ohseura en forma de \ eon agrieiamienio y desprendimienio
de ie]ido. EI ereeimienio de Ias pIanias es asimirieo, ya que no se desarroIIan nueas yemas en eI
rea neerosada (SiuieiIIe y Erwin, 1990, Uniersiiy of CaIifornia, 1981) (Iigura 14).
La pudriein de Ia eorona se eneuenira en aIfaIfas de diferenies edades, sin emhargo, eisie
una reIaein enire Ia edad deI euIiio y Ia seeridad de Ia enfermedad, a medida que aanza Ia
edad deI euIiio eI dao es ms seero. En hase a Ia eseaIa que se esiahIeei y uiiIiz para eaIuar
eI dao de Ia pudriein de Ia eorona, en aIfaIfas de primer ao se ohser deI 1 aI 25% deI rea de
Ia eorona daada. En aIfaIfa de dos a ires aos Ia mayora de Ias pIanias preseniaron daos de 26
a 50% deI rea de Ia eorona (Chew, 1995, Chew, 1996). Turner oi oI. (1988) iamhin reporian una
reIaein enire eI dao por pudriein de Ia eorona y Ia edad de Ia aIfaIfa. Esie dao se iraduee en
una disminuein de Ia Iongeidad y rendimienio deI euIiio. Ba]o Ias eondieiones amhieniaIes y
de mane]o deI euIiio en Ia Begin Lagunera se esiim que en aIfaIfas de uno, dos y ires aos de
esiahIeeidas, esia enfermedad eausa prdidas deI 12, 28 y 88% /ha/ao en Ia produeein de forra]e
seeo, respeeiiamenie (Chew, 1991).
Aniraenosis Aniraenosis Aniraenosis Aniraenosis Aniraenosis
La aniraenosis es oira de Ias enfermedades imporianie de Ia aIfaIfa en Ia regin, ya que se
ohser en iodas Ias poeas deI ao eon una freeueneia que aIeanz aIores de 80 a 90% (Iigura
18). Los sniomas de esia enfermedad son iaIIos marehiios que se seean y dohIan eomo hasiones
(Iigura 14). En Ios iaIIos afeeiados se ohseran Iesiones en forma de diamanie eon una eoIoraein
amariIIo eIaro y eI horde ohseuro. En eI eeniro de esias Iesiones se ohseran Ias esirueiuras deI

Enfermedad

Organismo causaI

Pudricin de la corona Fusarium spp; Rhizoctonia solani;
Colletotrichum spp; Phoma spp

Pudricin texana Phymatotrichum omnivorum

Antracnosis Colletotrichum spp

Mildiu velloso Peronospora trifoliorum

Roya Uromyces spp

Nematodos Pratylenchus spp
Tylenchorhynchus spp
Helicotylenchus spp
Paratylenchus spp
Xiphinema spp
Tylenchus spp
Criconema spp

Cuadro 11. PrineipaIes enfermedades de Ia aIfaIfa en Ia Begin Lagunera y sus organismos
eausaIes.
"'
EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo
hongo eomo pequeos punios negros. Las Iesiones se aIargan y se unen hasia rodear aI iaIIo y
maiarIo. Esie hongo iamhin inade eI ie]ido de Ia eorona afeeiando Ia produeein de yemas. La
infeeein aI nieI de Ia eorona se earaeieriza por una pudriein seea de eoIor negro azuIado. Los
iaIIos que se eneueniran en Ia parie enferma de Ia eorona se rompen feiImenie de Ia hase. EI
paigeno eausanie de esia enfermedad se disemina feiImenie a iras deI agua de riego, IIuia y
maquinaria, y repiie en forma eonsianie su eieIo hioIgieo (SiuieiIIe y Erwin, 1990, Uniersiiy
of CaIifornia, 1981).
Iigura 12. Ireeueneia por muesireo de Ias enfermedades de Ia aIfaIfa
deieeiadas en 20 predios de Ia Comarea Lagunera en 1995 y 1996.
CELALA
M
a
r
z
o
J
u
n
i
o
A
g
o
s
t
o
N
o
v
i
e
m
b
r
e
Mildiu Velloso
Roya
P. Texana
Antracnosis
P. Corona
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
F
r
e
c
u
e
n
c
i
a

(
%
)
''#
M
a
r
z
o
J
u
n
i
o
A
g
o
s
t
o
N
o
v
i
e
m
b
r
e
Mildiu Velloso
Roya
P. Texana
Antracnosis
P. Corona
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
F
r
e
c
u
e
n
c
i
a

(
%
)
''$
#
EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo
En Ia mayora de Ios easos se eneonir aI hongo en iaIIos seeos. EI dao que oeasiona Ia
aniraenosis iamhin se ineremenia eon Ia edad de Ia aIfaIfa, ya que a pariir deI segundo ao aumenia
Ia preseneia deI hongo en iaIIos seeos, as eomo en Ia hase de Ios mismos y en parie de Ia eorona. EI
dao ms seero de esie hongo se presenia euando inade eI ie]ido de Ia eorona, Io que oeurre
generaImenie a pariir deI segundo ao. Se ha esiimado que en euIiiares suseepiihIes eausa prdidas
en Ia produeein de forra]e que an deI 10 aI 80% (Barnes oi oI., 1969, EIgin oi oI., 1981).
Pudriein ie Pudriein ie Pudriein ie Pudriein ie Pudriein ieana ana ana ana ana
Duranie Ios aos deI esiudio se deieei Ia preseneia de pudriein ieana en aIfaIfares a pariir
de ]unio (Iigura 18), ohserndose un aanee deI dao hasia agosio. Como eI paigeno que oeasiona
Ia pudriein ieana requiere de iemperaiuras aIias (erano) para esiar aeiio, eI desarroIIo de
esia enfermedad en noiemhre es mnimo, razn por Ia euaI no se euaniifie su preseneia en
noiemhre de 1996. Sin emhargo, en esas feehas son eidenies Ios manehones sin pIanias de aIfaIfa,
Ios que eomnmenie son inadidos por maIeza.
Los sniomas de pudriein ieana empiezan a ohserarse en eI erano, euando Ios eseIeroeios
deI hongo germinan y eI mieeIio infeeia y pudre Ias raees, Iuego sigue un amariIIamienio, marehiiez
y muerie eeniuaI o repeniina de Ias pIanias (Iigura 14). En eampo Ias pIanias infeeiadas forman
un pairn en forma de aniIIo, ohserndose Ia muerie de Ias pIanias deI inierior aI eierior deI
ereuIo a medida que aanza Ia enfermedad. Sohre Ias raees de Ias pIanias afeeiadas se ohseran
eordones mieeIiares de eoIor amariIIo eIaro, Ios euaIes presenian esirueiuras en forma de erueeias
ipieas de esie paigeno (SiuieiIIe y Erwin, 1990, Uniersiiy of CaIifornia, 1981).
EI dao ara desde unas euanias pIanias hasia reas grandes, prineipaImenie en aIfaIfas de
segundo y iereer ao. No se iiene una esiimaein de prdidas por Ia enfermedad, pero se reeomienda
no semhrar en ierrenos infesiados por eI paigeno, Ios euaIes iienen poeo aIor agreoIa ya que Ph.
omnirorum es quizs eI fiiopaigeno que aiaea a Ia gran mayora de Ias pIanias dieoiiIedneas
ianio euIiiadas eomo siIesires (Agrios, 1996).
HiIdiu eIIoso HiIdiu eIIoso HiIdiu eIIoso HiIdiu eIIoso HiIdiu eIIoso
EI miIdiu eIIoso fue Ia enfermedad foIiar ms eomn en Ia regin, eon una freeueneia de easi
50% en 1995 y 20% en 1996. En Ios aos de esiudio se deieei una difereneia en euanio a Ia poea
en que se preseni, en 1995 sIo se eneonir en marzo y en 1996 se ohser ianio en marzo eomo
en noiemhre (Iigura 18). En 1995 eI perodo de IIuias fue de mayo a sepiiemhre y en 1996 se
proIong hasia noiemhre, Io que faoreei eI desarroIIo deI miIdiu en esa poea deI ao, ya que
esie fiiopaigeno requiere de aIia humedad reIaiia y una iemperaiura piima de 18 C para Ia
germinaein de Ias esporas. Su diseminaein es por IIuia y ienio y si Ias eondieiones amhieniaIes
son faorahIes, eI eieIo se repiie eada eineo das, aiaeando prineipaImenie ho]as y iaIIos ]enes.
Los sniomas deI miIdiu eIIoso se presenian en eI haz de Ias ho]as en forma de manehas de
eoIor erde eIaro o amariIIas, mieniras que en eI ens apareeen Ios euerpos frueiferos deI hongo
en eoIoraeiones gris-ioIeia (Iigura 14). Las oriIIas de Ias ho]as se enroIIan haeia aha]o y Ios
enirenudos se ueIen deIgados y eorios. Las pIniuIas infeeiadas pueden morir, y en pIanias de
ms edad se produee una defoIiaein y una reeuperaein iarda despus deI eorie (SiuieiIIe y
Erwin, 1990, Uniersiiy of CaIifornia, 1981).
#
EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo
B BB BBoya oya oya oya oya
Esia enfermedad foIiar se deieei en agosio de 1995 eon una freeueneia deI 80% y duranie Ios
meses de agosio y noiemhre de 1996 eon eI 20% (Iigura 18). La roya se presenia a iemperaiuras
ms eIidas (erano-oioo) que eI miIdiu eIIoso, pero eI desarroIIo de amhas enfermedades esi
muy reIaeionado eon Ias eondieiones amhieniaIes ya que amhas requieren aIia humedad reIaiia
para su esiahIeeimienio.
La roya es una enfermedad ampIiamenie disirihuida en Ias regiones aIfaIferas deI mundo y
se earaeieriza por produeir psiuIas de eoIor easiao ro]izo que emergen de Ia epidermis de Ias
ho]as, peeoIos y iaIIos (Iigura 14). En infeeeiones seeras Ias ho]as se deforman, marehiian y eaen
premaiuramenie. La roya se presenia en erano y oioo, euando eisien eondieiones de aIia
humedad reIaiia y iemperaiuras eIidas. EI paigeno eausanie de esia enfermedad requiere de
oiras pIanias eomo Ias deI gnero EuphorIio spp para que Ie siran de hospedero aIierno y pueda
eompIeiar su eieIo de ida (SiuieiIIe y Erwin, 1990, Uniersiiy of CaIifornia, 1981).
Nemaiodos Nemaiodos Nemaiodos Nemaiodos Nemaiodos
De Ios nemaiodos deieeiados medianie muesireos en Ioies eon aIfaIfa en Ia Begin Lagunera
(Cuadro 10), sIo Ios gneros ProiyIonchus sp, TyIonchorhynchus sp, HoIicoiyIonchus sp y
Xiphinomo sp se reporian eomo parsiios de Ia aIfaIfa. Por eI dao que eausan en esie euIiio, Ios
nemaiodos de mayor imporianeia son: DiiyIonchus Jipsoci (nemaiodo deI iaIIo) y MoIoiJogyno
spp (nemaiodo deI nduIo de Ia raz), pero sios no se eneoniraron en Ios muesireos, por Io que
Ios nemaiodos no se eonsideran eomo prohIema para Ios aIfaIfares de Ia Begin Lagunera.
ConiroI de Ias enfermedades ConiroI de Ias enfermedades ConiroI de Ias enfermedades ConiroI de Ias enfermedades ConiroI de Ias enfermedades
La seeridad deI dao que eausan Ias enfermedades depende de Ias eondieiones amhieniaIes
de eada ao, deI iipo de sueIo y deI mane]o que se da aI euIiio (Undersander oi oI., 1991). Aunque
reeieniemenie ha aumeniado eI iniers por eI uso de fungieidas espeefieos para eI iraiamienio de
Ia semiIIa eonira enfermedades en aIfaIfa (SiuieiIIe y Erwin, 1990), esia preiiea an esi en
desarroIIo por Io ineosieahIe de su apIieaein y por prohIemas de aeumuIaein de residuos en eI
forra]e, Io que desaIienia su uiiIizaein (Leaih oi oI., 1988).
La resisieneia o ioIeraneia de Ia pIania aI aiaque de paigenos es eI miodo ms preiieo para
haeer frenie a Ias enfermedades en Ia aIfaIfa (EIgin oi oI., 1988). En Ia aeiuaIidad se iienen euIiiares
de aIfaIfa eon resisieneia mIiipIe a pIagas y enfermedades. De eaIuaeiones reaIizadas enire 1990
y 1996 en Ia Begin Lagunera, se deiermin que Ia mayora de Ios euIiiares eaIuados presenian
huenos nieIes de resisieneia eonira marehiiez por |usorium, aniraenosis y miIdiu eIIoso (Cuadro
12), aunque se deseonoee Ia resisieneia o ioIeraneia de esios respeeio a Phomo sp, Uromycos sp y
Phymoioirichum omnirorum.
AI eaIuar en eI Campo EperimeniaI La Laguna Ia resisieneia de 22 euIiiares de aIfaIfa a
Bhizocionio soIoni y |usorium oxysporum, fiiopaigenos asoeiados a Ia pudriein de Ia eorona de
Ia aIfaIfa, se deieei eomo aeepiahIe Ia resisieneia que preseniaron esios euIiiares, ya que Ia
mayora resuIiaron aIiamenie resisienies a amhos fiiopaigenos (Cuadro 18).
#
EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo
Las prdidas que eausan Ias enfermedades para Ias que no hay resisieneia geniiea, se pueden
redueir a iras de preiieas de mane]o deI euIiio, eomo eI esiahIeeimienio de pIanias igorosas
que haeen ms difeiI Ia infeeein y dispersin deI organismo eausanie de Ia enfermedad. Oiras
preiieas hsieas de mane]o ineIuyen eI empIeo de semiIIa de aIia eaIidad iraiada eon BhizoIium
y semhrar a una profundidad no mayor a 2.5 em en una eama de siemhra Iihre de maIeza, eon
huen drena]e, friiI y eon un pH de 6.5 a 8.0 (SiuieiIIe y Erwin, 1990).
Ba]o eondieiones de riego Ia aIfaIfa se desarroIIa me]or en sueIos eon huen drena]e, ya que eI
esianeamienio deI agua en sueIos de ha]a permeahiIidad faoreee Ia ineideneia de enfermedades.
EI me]oramienio deI drena]e se Iogra medianie un Iahoreo profundo deI sueIo, es deeir, un suhsoIeo
CuItivar Marchitez por
Fusarium
Antracnosis MiIdiu
5715 A A -
5888 A - -
5929 A S -
Altaverde-90 (Mecca) A B -
Ardiente - - -
Astro - - -
Bajo-96 - - -
Big-Six - - -
Comet R M -
Condor A - -
CUF-101 R R R
El Camino-91 (WL-516) A B -
El Camino-93 (WL-605) A B -
El Camino-93A A - -
Florida-77 A B -
GT-13R Plus A - -
GT-58 A M -
INIA-76 - - -
Maxidor R S -
Moapa-69 A - -
Multiking A R -
NK-819 R S -
Pierce A R R
Puebla-96 - - -
Sundor A - -
SW-14 A - -

Escala utilizada para calificar resistencia de la alfalfa a enfermedades:
Categora de resistencia Equivalente a porcentaje de plantas resistentes
S = Susceptible 0 - 5%
B = Baja resistencia 6 - 14%
M = Resistencia moderada 15 - 30%
R = Resistente 31 - 50%
A = Resistencia alta > 50%

Cuadro 12. Besisieneia a marehiiez por |usorium, aniraenosis y miIdiu de euIiiares de
aIfaIfa eaIuados aI menos una ez enire 1990 y 1996 en Ia Begin Lagunera.
#!
EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo
para romper Ia eapa eompaeia o piso de arado originada por eI eeesio irfieo de maquinaria.
Con esio se eonirihuye a ineremeniar Ia infiIiraein y eapaeidad de reienein de agua deI sueIo.
Oira preiiea es Ia apIieaein de esiireoI a Ia mayor profundidad posihIe. En sueIos muy
pesados de ha]a permeahiIidad se requieren apIieaeiones de esiireoI en dosis inieiaIes de 100
ion/ha para me]orar Ia infiIiraein deI agua (CasieIIanos, 1984).
Se reeomienda un mnimo de un meiro de profundidad de sueIo para eI huen desarroIIo de
Ias raees. En euanio a nieIaein es preferihIe reaIizarIa eon Iser y euando no se euenie eon esia
herramienia uiiIizar pendienies no mayores aI 0.2 % (HarhIe, 1996).
En reIaein aI riego, no se dehe apIiear una eaniidad de agua mayor a Ia que requiere eI
euIiio. Los riegos se dehen programar euando eI deseenso de Ia eaniidad deI agua reienida en eI
CuItivar Rhizoctonia solani Fusarium oxysporum

ABT-805-Grazenhay 73.2 A 79.7 A
91-220 66.2 A 63.4 A
G-9890 65.8 A 67.9 A
G-9680 64.0 A 62.0 A
5939 62.2 A 75.0 A
CUF-101 60.2 A 63.6 A
5715 58.7 A 85.8 A
5683 58.3 A 54.7 A
Sundor 54.0 A 81.5 A
SW-14 53.8 A 46.4 R
El Camino-93 52.5 A 45.4 R
91-224 50.7 A 55.5 A
Jupiter 47.7 R 28.8 M
G-9790 48.6 R 55.6 A
Excelente 48.5 R 69.4 A
G-9580 48.3 R 48.8 R
WL-525-HQ 46.4 R 47.0 R
San Miguelito 44.0 R 40.1 R
Moapa-69 42.4 R 36.2 R
5888 42.2 R 67.5 A
Altaverde Reyna 34.8 R 57.1 A
G-9690 20.2 M 64.9 A
Escala: A = Altamente resistente
R = Resistente
M = Moderadamente resistente
Cuadro 18. Poreenia]e y eaiegora de resisieneia a Ios hongos fiiopaigeno
Bhizocionio soIoni y |usorium oxysporum, de 22 euIiiares de
aIfaIfa.
#"
EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo
sueIo (humedad aproeehahIe) sea deI 50%. Se dehe eiiar euaIquier esianeamienio de agua por
un perodo mayor de 12 horas, para preenir prohIemas de asfiia por eareneia de ogeno y
pudrieiones de Ia raz (HarhIe, 1996).
Por oiro Iado eisien faeiores de mane]o que predisponen a Ia aIfaIfa a daos por enfermedades,
enire esios:
1) EI aiaque de inseeios ehupadores eomo fidos, ehieharriias e inseeios que daan Ias
raees.
2) EI eorie deI forra]e a una aIiura menor de 5 eenimeiros respeeio aI sueIo, Io euaI puede
daar Ios rehroies que ienen de Ia eorona y que faeiIiian Ia enirada de fiiopaigenos por
Ias heridas.
8) Se dehe eoriar Ia aIfaIfa euando esi enire eI 50% de hoin y 10% de fIoraein en erano
(24 a 28 das de marzo a oeiuhre) y euando Ios rehroies iengan de 1 a 8 em de aIiura en
oioo e inierno (noiemhre-fehrero) (Quiroga oi oI., 1991).
4) Eiiar en Io posihIe eI paso eoninuo de maquinaria para redueir eompaeiaein deI sueIo
y dao meenieo a Ia eorona.
Por su parie SiuieiIIe y Erwin (1990) y Ia Uniersidad de CaIifornia (1981) sugieren eomo
aIiernaiias espeefieas para eiiar Ia dispersin de Ia aniraenosis: Iaar eI equipo eon una soIuein
de eIoro en agua aI 5% (50 miIiIiiros de eIoro/Iiiro de agua) aI pasar de un eampo a oiro o aI dar por
ierminado eI eorie, y roiaein de euIiios. En sueIos no muy infesiados de pudriein ieana apIiear
esiireoI duranie eI inierno y resemhrar Ios manehones de pIanias muerias, ya que hay
posihiIidades de que aIgunas de Ias nueas pIanias sohreian de dos a ires aos. Para reas muy
infesiadas eon pudriein ieana reeomiendan: praeiiear Ia roiaein eon gramneas (maz, sorgo,
haIIieo, aena y oiras) que son resisienies aI hongo. Conira enfermedades de Ia ho]a eomo Ia roya
y eI miIdiu, Io indieado es adeIaniar eI eorie para eiiar Ia defoIiaein y disminuir eI ineuIo deI
paigeno para eI siguienie eorie.
##
EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo
BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA
Agrios, N. U. 1996. IiiopaioIoga. 2da. ed. Uieha. Noriega ediiores. pp. 452-548.
Barnes, D. K., S. A. Osiazeski., |. A. SehiIIinger, and C. H. Hanson. 1969. Effeei of anihraenose (CoIIoioirichum irifoIii)
infeeiion on yieId, siand, and igor of aIfaIfa. Crop Sei. 9:844-846.
CasieIIanos, B. |. Z. 1984. EI esiireoI para eI uso agreoIa en Ia Begin Lagunera. SABH-INIA-CIAN-CELALA.
IoIIeio ienieo N 1. Haiamoros, Coah. Hieo. 18 p.
Chew, H. Y. I. 1995. Enfermedades de Ia aIfaIfa en Ia Comarea Lagunera. Informe de Inesiigaein. SAUAB-INIIAP-
CIBNOC-CELALA. Haiamoros, Coah.
Chew, H. Y. I. 1996. Enfermedades de Ia aIfaIfa en Ia Comarea Lagunera. Segundo ao. Informe de inesiigaein.
SAUAB-INIIAP-CIBNOC-CELALA. Haiamoros, Coah.
Chew, H. Y. I. 1991. Esiimaein de prdidas por Ia pudriein de Ia eorona de Ia aIfaIfa en Ia Comarea Lagunera.
Informe de Inesiigaein. SAUAB-INIIAP-CIBNOC-CELALA. Haiamoros, Coah.
EIgin, |. B. |r., D. K. Barnes., T. H. Bushiee., U. B. Buss., N. A. CIark., B. V. CIeeIand., B. L. DiiierIine., D. V. Eans., S.
C. Iransen., B. D. Horroeks., O. |. Huni., V. B. Kehr., C. C. Lowe., A. HiIIer., H. S. Offui., B. C. Piekeii., E.
L. Sorensen., C. H. TaIiaferro., H. B. Tesar, and B. V. \an Keuren. 1981. Anihraenose resisianee inereases
aIfaIfa yieIds. Crop Sei. 21:451-460.
EIgin, |. B. |r., B. E. VeIiy, and D. B. UiIehrisi. 1988. Breeding for disease and nemaiode resisianee. |n: AIfaIfa and
aIfaIfa improemeni. Agronomy 29:821-858.
Uarea, C. B. 1919a. Inesiigaein en eI euIiio de Ia aIfaIfa en eI Ba]o. Doeumenio de iraha]o. CIANOC-INIA.
AguaseaIienies, Ags. 9 p.
Uarea, C. B. 1919h. EaIuaein de prdidas en eI eonienido de proiena eausada por Ia peea de Ia aIfaIfa. Informe de
inesiigaein. CIAB-INIA. CeIaya, Uio.
Leaih, K. T., D. C. Erwin, and U. D. Uriffin. 1988. Diseases and nemaiodes. |n: AIfaIfa and aIfaIfa improemeni.
Agronomy 29:621-610.
HarhIe, \. L. 1996. Como maimizar Ia produeein de aIfaIfa ha]o eondieiones semiridas. |n: Produeein y mane]o
de forra]es para aumeniar Ia efieieneia deI ganado Ieehero. II CieIo IniernaeionaI de Confereneias
sohre Nuiriein y Hane]o de Uanado Leehero. B. Herrera y S. (Coord.). Umez PaIaeio, Dgo. INIIAP-
IIBA-LALA. pp: 28-50.
Quiroga, H. H., |. A. Cueio V., U. Naa C., E. Casiro H., y L. E. Horeno A. 1991. Uua para euIiiar aIfaIfa en Ia
Comarea Lagunera. SABH-INIIAP-CIIAP. Comarea Lagunera. IoIIeio para produeiores N 2. Torren,
Coah. Hieo. 16 p.
SiuieiIIe, D. L., and D. C. Erwin. 1990. Compendium of aIfaIfa diseases. 2nd. Ed. APS. Press. Si. PauI, Hinnesoia. 84
p.
Turner, \. and N. K. \an AIfen. 1988. Crown roi of aIfaIfa in Uiah. PhyiopaihoIogy 18: 1888-1881.
Undersander, D., N. Hariin., D. Casgroe., K. KeIIing., H. Sehmiii., |. Vedherg., B. Beeker., |. DoII, and H.E. Biee. 1991.
#$
EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo
AIfaIfa Hanagemeni Uuide. ASA. CSSA. SSSA. 41 p.
Uniersiiy of CaIifornia. 1981. Iniegraied pesi managemeni for aIfaIfa hay. Diision of AgrieuIiuraI and NaiuraI
Besourees. PuhIieaiion 8818. 91 p.
#%
EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo
Iigura 14. Enfermedades de Ia aIfaIfa
Pudriein de Ia eorona (Iuenie:Chew, H. Y. I. 1991)
Aniraenosis (Iuenie:Chew, H. Y. I. 1991 )
Pudriein ieana
(Iuenie: Uraham, |. H. oi oI., 1919)
HiIdiu eIIoso (Iuenie: Uraham, |. H. oi oI., 1919)
Boya (Iuenie: Uraham, |. H. oi oI., 1919)
#&
EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo EnformoJoJos Jo Io AIfoIfo
#'
Monojo Jo Io AIfoIfo on P Monojo Jo Io AIfoIfo on P Monojo Jo Io AIfoIfo on P Monojo Jo Io AIfoIfo on P Monojo Jo Io AIfoIfo on Pr rr rroJuccin oJuccin oJuccin oJuccin oJuccin
HANE|O DE LA ALI HANE|O DE LA ALI HANE|O DE LA ALI HANE|O DE LA ALI HANE|O DE LA ALIALI ALI ALI ALI ALIA EN PBODUCCIN A EN PBODUCCIN A EN PBODUCCIN A EN PBODUCCIN A EN PBODUCCIN
Heior Hario Quiroga Uarza
La aIfaIfa es un euIiio ersiiI que puede uiiIizarse en diferenies formas, Ias ms usuaIes
son serirIa en erde o proeesarIa para empaearIa y darIa eomo heno. Oiras aIiernaiias de uso,
pero no ian eomunes son eI ensiIa]e y pasioreo. En generaI eisie un eonfIieio enire husear mimos
rendimienios y eaIidad deI forra]e. Si Ia haIanza se ineIina a Ia hsqueda de mima eaIidad se
saerifiea eI rendimienio, igor y Iongeidad de Ia pIania. La mayor eoneeniraein de proiena y
maieria seea digesiihIe se eneueniran en esiados iempranos de desarroIIo de Ia pIania, por e]empIo
a inieios de hoin, esiado de madurez aI eorie que es ipieo en un sisiema iniensio de epIoiaein.
Un mane]o hasado en eories freeuenies poeo a poeo mina Ias reseras radieuIares de
earhohidraios no esirueiuraIes (CNS). Esias reseras de CNS son Ias responsahIes y deierminanies
para que oeurra eI inieio deI ereeimienio de Ia pIania y eI rehroie despus de eada eorie, y de que
se sosienga dieho ereeimienio hasia que Ia parie area sea auiosufieienie y empieee a resiaurar Ias
reseras radieuIares de CNS.
Despus de un eorie, Ias reseras radieuIares de CNS empiezan a deereeer hasia que Ia pIania
aIeanza una aIiura de 20 a 25 em (Iigura 15), a pariir de esie momenio Ias reseras empiezan a ser
resiauradas hasia aIeanzar su mimo nieI, Io euaI oeurre euando Ia pIania inieia su eiapa de
fIoraein. Por Io ianio, eada ez que en forma sisiemiiea eI eorie se reaIiee anies de que Ia pIania
enire en fIoraein, se esi Iimiiando Ia eapaeidad radieuIar de aImaeenar CNS. De eoniinuar esie
sisiema iniensio de epIoiaein, Ia raz se dehiIiia y se iiene una redueein en eI igor de Ias
pIanias y en Ia Iongeidad deI aIfaIfar.
Por iodo Io anierior, desde eI punio de isia de rendimienio y igor de Ia pIania, Ia sugereneia
para reaIizar Ios eories es euando Ia pIania inieia su fIoraein (10% de fIor). Pero si eI oh]eiio es
eI ohiener mima eaIidad, Ios eories pueden haeerse en esiados ms iiernos de desarroIIo, euando
inieia Ia emisin de hoiones o esi eompIeiamenie en hoin. Cuando se opia por esia Iiima opein
dehe ienerse en euenia que Ia Iongeidad y igor de Ia pIania se en afeeiados y es prohahIe que Ia
aIfaIfa no aIeanee su ida iiI promedio de ires aos en Ia regin.
Aparie deI esiado de madurez aI eorie, Ia aIiura a Ia que se reaIiee eI eorie iamhin es
imporianie. Se sugiere no dar eI eorie a una aIiura menor de 5 em respeeio aI sueIo, para eiiar
que se eorien Ios rehroies que ienen de Ia hase de Ia eorona de Ia pIania (Iigura 16). EI inieio deI
ereeimienio de esios rehroies oeurre euando Ias reseras radieuIares de CNS han IIegado a su
mimo, Io euaI eoineide eon eI inieio de Ia fIoraein. Por esie moiio duranie Ia mayor parie deI
ao, Ia fIoraein es Ia gua para deeidir eI momenio deI eorie. Sin emhargo, duranie Ios meses de
noiemhre a fehrero euando Ia fIoraein se reiarda, Ia gua para deeidir Ios eories es Ia apariein
de Ios rehroies hasaIes.
$
Monojo Jo Io AIfoIfo on P Monojo Jo Io AIfoIfo on P Monojo Jo Io AIfoIfo on P Monojo Jo Io AIfoIfo on P Monojo Jo Io AIfoIfo on Pr rr rroJuccin oJuccin oJuccin oJuccin oJuccin
Corte
Altura de planta 20 a 25 cm
Tiempo de rebrote
R
e
s
e
r
v
a
s

r
a
d
i
c
u
l
a
r
e
s
Inicio de flor
Iigura 15. IIueiuaein de Ias reseras radieuIares de earhohidraios no
esirueiuraIes despus de efeeiuar un eorie en Ia aIfaIfa.
5 cm
Muy temprano Muy tarde
Optimo
Iigura 16. Homenio y aIiura de eorie de Ia aIfaIfa de aeuerdo eon Ia aIiura de Ios
rehroies hasaIes.
$
Monojo Jo Io AIfoIfo on P Monojo Jo Io AIfoIfo on P Monojo Jo Io AIfoIfo on P Monojo Jo Io AIfoIfo on P Monojo Jo Io AIfoIfo on Pr rr rroJuccin oJuccin oJuccin oJuccin oJuccin
Si se reirasa eI eorie o hien se ha]a Ia aIiura de eorie, Ios rehroies hasaIes son eoriados y Ia
raz iendr que gasiar reseras eiras de CNS para emiiir nueos rehroies, si oeurre
sisiemiieamenie se a minando eI igor de Ia raz y de Ia pIania en generaI.
Los rendimienios y eaIidad de forra]e son afeeiados ianio por eI esiado de madurez eomo por
Ia poea deI ao en Ia euaI oeurre eI ereeimienio de Ia aIfaIfa. En La Laguna, eomo en euaIquier
oira regin aIfaIfera, esie euIiio presenia un pairn eeIieo de produeein de forra]e. Los mayores
rendimienios por eorie oeurren aI finaI deI inierno e inieio de Ia primaera, Ios euaIes empiezan
a deereeer a pariir de mayo hasia aIeanzar Ios menores rendimienios, que oeurren duranie eI
periodo de agosio a oeiuhre ( (( ((Iigura 11). .. .. A esia eada en Ia produeein por eorie se Ie eonoee eomo
eada de erano, Ios rendimienios que se ohiienen duranie esia eiapa, IIegan a represeniar deI
25 aI 88% deI rendimienio que se ohiiene duranie Ia primaera (marzo-ahriI).
EI fenmeno de Ia eada de erano es una respuesia fisioIgiea y normaI de Ia pIania aI
medio amhienie. A pariir de mayo-]unio y hasia sepiiemhre, Ia aIfaIfa se desarroIIa en un amhienie
de iemperaiuras aIias epuesia a un ineremenio en eI foioperodo y mayores iniensidades de
radiaein soIar. Lo anierior aeeIera Ios proeesos fisioIgieos y desarroIIo de Ia aIfaIfa aeoriando eI
iiempo para aIeanzar Ia fIoraein y ]unio eon esio, iamhin se Iimiia Ia aeumuIaein de reseras
radieuIares de CNS.
EI esiado de madurez aI momenio deI eorie afeeia ianio aI rendimienio de forra]e eomo a su
eaIidad nuiriiia. En eomparaein a eories euando Ia pIania se eneuenira en pIena fIoraein, Ia
iendeneia generaI es que mieniras ms iierna se eoria Ia aIfaIfa menor es eI rendimienio pero a su
ez Ia proporein de ho]as y por Io ianio Ia eaIidad deI forra]e es mayor (Cuadro 14). En esie
punio es donde se dehe haeer un haIanee de aeuerdo eon Ios oh]eiios de Ia empresa:
5
4
3
2
1
F
Tiempo (meses)
M A
R
e
n
d
i
m
i
e
n
t
o

F
S

(
T
o
n
/
h
a
)
M J J A S O N D E F M A
Iigura 11. IIueiuaein deI rendimienio de forra]e seeo por eorie.
$
Monojo Jo Io AIfoIfo on P Monojo Jo Io AIfoIfo on P Monojo Jo Io AIfoIfo on P Monojo Jo Io AIfoIfo on P Monojo Jo Io AIfoIfo on Pr rr rroJuccin oJuccin oJuccin oJuccin oJuccin
Estado
de madurez
Forraje seco,
(ton ha)
PC (%) MSD (%)
TotaI Hoja TaIIo TotaI Hoja TaIIo TotaI Hoja TaIIo
Botn 2.6 1.4 1.2 24.0 29.7 17.0 76.8 84.2 68.0
Inicio de floracin 2.9 1.5 1.4 22.4 22.4 17.1 75.6 83.2 66.4
Plena floracin 3.8 1.9 1.9 21.2 21.2 15.8 75.5 84.0 66.0
1
Quiroga (1986)
1) Hayor eaIidad de forra]e, eories anies de fIoraein pero eon eI saerifieio de rendimienio,
igor y Iongeidad.
2) Hayor produeein de forra]e, eories aI inieio de Ia fIoraein pero eon saerifieio de Ia
eaIidad. Todos Ios eoneepios anieriores son apIieados euando Ia aIfaIfa se desiina para eorie direeio,
henifieado o ensiIa]e.
BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA
Annimo. 1985. Iniegraied pesi managemeni for aIfaIfa hay. Uniersiiy of CaIifornia. OakIand, CA, EUA. PuhIieaiion
8812. 96 p.
HarhIe, \. L. 1988. Adaneed ieehniques of iniensie aIfaIfa produeiion. |n: LALA Seminario iniernaeionaI sohre
produeein iniensia de Ieehe. Torren, Coah., Hieo. 86 p.
Quiroga, U. H. H. 1986. Efeeios deI esiado de madurez aI eorie sohre eI rendimienio, eaIidad y persisieneia de Ia aIfaIfa
en Ia Comarea Lagunera. Informes de Inesiigaein en Iorra]es. CELALA-CIBNOC-INIIAP.
Sheaffer, C. C., U. D. LaeefieId, and \. L. HarhIe. 1988. Cuiiing seheduIes and siands. |n: AIfaIfa and aIfaIfa improemeni.
(ed.) Hansson, A.A. oi oI. Ameriean Soeieiy of Agronomy. Hadison, VI, EUA. Agronomy No. 29. pp: 411-
488.
Cuadro 14. .. .. Bendimienio de forra]e seeo, eonienido de proiena y maieria seea digesiihIe
promedio por eorie de aIfaIfa a diferenies esiados de madurez
1
.
63
Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo
HANE|O DEL BIEUO EN LA ALI HANE|O DEL BIEUO EN LA ALI HANE|O DEL BIEUO EN LA ALI HANE|O DEL BIEUO EN LA ALI HANE|O DEL BIEUO EN LA ALIALI ALI ALI ALI ALIA AA AA
LeopoIdo Horeno Daz
Daid Uarea AreIIano
BodoIfo Iaz Conireras
La ieenoIoga de riego que se apIiea a esie euIiio usuaImenie es riego superfieiaI o de
graedad a iras de meIgas, riego por aspersin en diferenies modaIidades y reeieniemenie riego
por einiiIIa enierrada. Las muIiieompuerias que en aIgunos easos se empIean no son en s una
ieenoIoga de riego, sino un miodo de eondueein deI agua por medio de iuhera hasia Ia eaheeera
de Ia meIga. Deniro de Ios aspeeios ms imporianies que se dehen eonsiderar aI momenio de
seIeeeionar Ia ieenoIoga de riego que eoniene apIiear en eada easo son: eI emo, eI eundo y eI
eunio regar. Esias inegniias generaImenie dehen iomarse muy en euenia en Ias eiapas de
pIaneaein, operaein, eaIuaein y reaIizaein de a]usies en eI riego de Ia aIfaIfa.
EI amhienie donde se desarroIIa Ia aIfaIfa apoyada eon ieenoIoga para eI riego, es eI sueIo,
Ia pIania y Ia aimsfera. Considerando que eI sueIo aeia eomo aImaen de agua para Ia
iranspiraein de Ias pIanias y eaporaein direeia prooeada por Ia radiaein soIar, es neeesario
esiahIeeer a Ia profundidad radieaI deI euIiio, un haIanee de agua eon un oIumen de eoniroI
que es resiahIeeido por medio de Ia preeipiiaein, aporiaeiones deI manio freiieo o por eI riego.
EI enfoque de Ia ingeniera para eoniroIar esie proeeso y eeniuaImenie aIeanzar un nieI de
uso piimo deI agua, eonsisie en esiahIeeer parmeiros de efieieneia y uniformidad, sin oIidar
eomo Iiimo propsiio, Ia produeiiidad eeonmiea.
EI sueIo eomo aImaen de agua EI sueIo eomo aImaen de agua EI sueIo eomo aImaen de agua EI sueIo eomo aImaen de agua EI sueIo eomo aImaen de agua
Los sueIos usuaImenie proporeionan sosin, nuirimienios y humedad a Ios euIiios y se Ies
eonsidera formados por ires fases: sIida, Iquida y gaseosa. Desde eI punio de isia agronmieo,
Ia fase sIida esi iniegrada por ires agregados hsieos que son: areiIIa, arena y Iimo. La proporein
eon que esios agregados pariieipan haee que Ios sueIos iengan su pariieuIar eapaeidad de
aImaeenamienio de agua, a Ia ez que deiermina Ia reIaein que se esiahIeee enire eI agua
aImaeenada y Ia energa eon que esia es reienida por Ias parieuIas deI sueIos.
La eapaeidad de aImaeenamienio de agua en Ios sueIos se epresa medianie Ias IIamadas
eonsianies de humedad deI sueIo que son: saiuraein (ps), eapaeidad de eampo (ee) y punio de
marehiiamienio permanenie (pmp). La primera represenia Ia eaniidad de agua aImaeenada euando
iodos Ios poros deI sueIo se eneueniran IIenos de agua. Cuando eI eeeso de esia agua ha drenado
en forma naiuraI, se diee que se eneuenira a eapaeidad de eampo (ee), mieniras que eI punio de
marehiiamienio permanenie (pmp), es euando eI euIiio no puede eiraer eI agua eonienida en eI
sueIo, por esiar reienida eon demasiada fuerza de iaI manera que Ia eaniidad de agua uiiIizada
por heeirea, ser Ia difereneia enire (ee) y (pmp).
64
Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo
Es imporianie meneionar que eI eonienido de agua que eI sueIo aImaeena se puede epresar
en irminos poreeniuaIes: uno reIaiio a sueIo seeo (% P) y eI oiro hasado en eI oIumen (% \).
La densidad aparenie (Da) reIaeiona a esios irminos de Ia siguienie manera:
(% \) = (% P). Da
En eI Cuadro 15 se presenian en irminos generaIes aIgunos daios para sueIos eon diferenies
ieiuras, as eomo su eapaeidad de aImaeenamienio de agua. La eaniidad de agua que se requiere
apIiear medianie eI riego es sIo para reponer eI oIumen de agua (ee) aI sueIo en Ia profundidad
donde se desarroIIan Ias raees (pr). Si hien Peierson (1912) ha reporiado que Ias raees de
aIfaIfa aIeanzan profundidades de hasia 6.0 m, PaIaeios (1994) reporia una profundidad radieaI
en aIfaIfa de 1.5 m. Para Ia Begin Lagunera se mane]a una profundidad de 1.2 m si Ia ieiura es
arenosa y de 0.9 m si es areiIIosa.

%

cm/10cm Textura deI sueIo

Da
(g/cm
3
) cc
1
pmp
2
aa
3
cc
1
pmp
2
aa
3

Capa Superior de 0 a 0.30 m
Arena 1.60 8.7 3.5 5.2 1.39 0.56 0.83
Areno francoso 1.60 11.9 4.5 7.4 1.90 0.72 1.18
Franco arenoso 1.55 15.4 5.8 9.6 2.38 0.90 1.48
Franco arenoso fino 1.50 19.5 7.5 12.0 2.93 1.13 1.80
Franco 1.45 23.6 9.2 14.4 3.43 1.33 2.10
Franco arcillo arenoso 1.40 27.0 13.5 13.5 3.78 1.89 1.89
Franco limoso 1.40 27.2 10.9 16.3 3.81 1.53 2.28
Franco arcilloso 1.40 27.3 15.1 12.2 3.83 2.12 1.71
Franco arcillo limoso 1.35 28.8 13.0 15.8 4.03 1.82 2.21
Arcillo limoso 1.30 28.7 18.0 10.7 4.02 2.52 1.50
Arcilloso 1.25 29.4 20.1 9.3 4.12 2.82 1.30
Debajo de los 0.30 m
Arena 1.70 7.0 3.0 4.0 1.19 0.51 0.68
Areno francoso 1.70 10.0 4.2 5.8 2.21 0.92 1.29
Franco arenoso 1.65 13.4 5.6 7.8 2.21 0.92 1.29
Franco arenoso fino 1.60 18.2 8.0 10.2 2.90 1.28 1.62
Franco 1.55 22.6 13.3 12.3 3.50 1.60 1.90
Franco arcillo limoso 1.50 27.6 14.5 13.1 4.14 2.17 1.97
Franco limoso 1.50 26.8 12.9 13.9 4.01 1.93 2.08
Franco arcilloso 1.50 26.3 16.3 10.0 3.94 2.44 1.50
Franco arcillo limoso 1.45 27.6 14.5 13.1 4.00 2.10 1.90
Arcillo limoso 1.40 27.9 18.8 9.1 3.90 2.63 1.27
Arcilloso 1.35 28.8 20.8 8.0 3.89 2.80 1.09
1
Capacidad de campo;
2
Por ciento de marchitamiento permanente;
3
Agua disponible.
Cuadro 15. Capaeidad de aImaeenamienio de agua en eI sueIo en poreenia]e respeeio a
sueIo seeo y en em/10 em. SCS deI USDA. (1991).
65
Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo
Hedianie muesireos de sueIo anies de regar es posihIe eonoeer eI eonienido de humedad
(P) eisienie en un sueIo en un momenio dado. Si se eonsidera Ia humedad deI sueIo epresado
en poreenia]e en hase a sueIo seeo, Ia Imina de riego a reponer (Lrr) ser:
EI eonienido de humedad deI sueIo (P) en eierio momenio se puede eonoeer medianie diersos
miodos y equipos. Deniro de esos esin eI dispersor de neuirones, medidor de eonsianie dieIeiriea,
medidor de resisieneia eIeiriea o eI miodo ms aniiguo, eonoeido eomo graimirieo. Para esie
Iiimo miodo se haee un muesireo aI sueIo eon euaIquier iipo de harrena y Ia muesira se deposiia
en un reeipienie para iomar su peso en hmedo. Luego se deposiia en una esiufa de reeireuIaein
de aire a 110 `C eon eI propsiio de eIiminar eI agua en eI sueIo. De ah se pesa euando aIeanza un
peso eonsianie. La difereneia en peso es Ia eaniidad de agua eaporada, misma que se epresa en:
poreenia]e hasndose en eI peso de sueIo seeo, de iaI manera que:
Psh = Peso de sueIo hmedo.
T =Peso de Ia iara (reeipienie).
Pss =Peso deI sueIo seeo.
P = Conienido aeiuaI de agua en poreenia]e hase peso de sueIo seeo.
Cunio regar Cunio regar Cunio regar Cunio regar Cunio regar
Consumo de agua. En Ia Iiieraiura se eneueniran dos irminos reIaeionados aI eonsumo de
agua, eI uso eonsuniio (UC) y Ia eapoiranspiraein (ET). La difereneia enire eI primero y eI
segundo es Ia eaniidad de agua que eI euIiio empIea en Ia formaein de ie]idos, que es deI orden
deI uno por eienio deI ioiaI. AeiuaImenie se mane]a eI irmino de eapoiranspiraein aeiuaI o
reaI (ETr), ya que se eniiende que esios requerimienios de agua no son una eonsianie, sino que
ara por muehas eireunsianeias eonsiderando enire Ias ms imporianies: Ia disponihiIidad u
oferia y Ia demanda eaporaiia de Ia aimsfera.
X100
T) - Pss (
T) - (Pss - T) - (Psh
Px =
Pr) Da)( (
100
Px - cc
Lrr =
66
Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo
En Ias eondieiones de Ia Begin Lagunera se ha esiimado una eapoiranspiraein de Ia
aIfaIfa de 180 em de Imina de agua aI ao, medianie Ia uiiIizaein de un Iismeiro (Iigura 18 y
Cuadro 16). Inzunza (1990) repori eon miodos de eampo una eapoiranpiraein de 110 em aI
ao.
Iigura 18. Consumo de agua de Ia aIfaIfa en Ia Begin Lagunera.
En Ia eiapa de esiahIeeimienio se reeomienda Ia apIieaein de una Imina ioiaI de 50 em
disirihuida en seis riegos eon Iminas de 8 em por riego (|asso, 1989). . . . . La apIieaein deI riego en
Ia eiapa de esiahIeeimienio es de gran imporianeia para esiimuIar Ia proIiferaein y profundidad
deI sisiema radieaI. Para Ia eiapa produeiia se apIiea eI eriierio de 180 em en eI primer ao.
Lmina de Iiiiaein de saIes Lmina de Iiiiaein de saIes Lmina de Iiiiaein de saIes Lmina de Iiiiaein de saIes Lmina de Iiiiaein de saIes
EI eomponenie de requerimienio de Iaado de saIes (IL) y eI mismo SCS (1991), sugieren
empIear Ia reIaein (I) enire Ias eondueiiidades eIeirieas deI agua de riego y preeipiiaein
(CE
rp
). Esia mediein represenia de manera muy generaI Ia eoneeniraein de saIes enire Ia
eondueiiidad deI agua de drena]e (CE
d
) o en funein de Ia eondueiiidad eIeiriea deI eiraeio
de saiuraein deI sueIo, de modo que no eause disminuein en eI rendimienio (CE
es
). Para eI easo
de Ia aIfaIfa, sie se eonsidera de 2.0 dS/m
I=CE
rp
/CE
d
o I=CE
rp
/(5.CE
es
-CE
rp
)
Ene Feb Mar Abr May Jun JuI Ago Sep Oct Nov Dic

82.1

119.5

191.4

154.2

172.1

216.3

224.4

226.5

141.7

128.2

86.6

75.3

Cuadro 16. Eapoiranspiraein aeiuaI (mm) por mes de Ia aIfaIfa en Ia Begin Lagunera.
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Ene Feb Mar Abr May Jun Jul Ago Sep Oct Nov Dic
E
v
a
p
o
t
r
a
n
s
p
i
r
a
c
i

n

(
m
m
)
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Ene Feb Mar Abr May Jun Jul Ago Sep Oct Nov Dic
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Ene Feb Mar Abr May Jun Jul Ago Sep Oct Nov Dic
E
v
a
p
o
t
r
a
n
s
p
i
r
a
c
i

n

(
m
m
)
67
Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo
Con esia reIaein se sugiere eI uso de grfieas para ohiener Ia fraeein de Iaado (Lr) en
funein deI sisiema de riego (SCS, 1991). Las frmuIas se han simpIifieado eon Ias siguienies
eeuaeiones:
Cura 1. Biego iradieionaI
Lr= 0.8061044*(I)
-1.612044
Cura 2. Biego de aIia freeueneia
Lr= 0.191822*(I)
-2.194086
Cura 8. Beeomendada por Hoffman y \an Uenuehien
Lr= 0.1861561*(I)
-0.682411
Posieriormenie se pueden uiiIizar Ias siguienies eeuaeiones para Ia ohienein deI
requerimienio de riego neio (In) en mm y Ia Imina de riego hruia (Ih) en mm, en funein de Ia
eapoiranspiraein reaI (ETr) y de Ia efieieneia de apIieaein deI agua (Ea).
In=ETr/(1-Lr)
Ih=In/Ea
Por Iiimo, en esie apariado dehe eonsiderarse que en Ia apIieaein de Ios riegos se dehe de
iomar en euenia Ia efieieneia de riego. A manera de ayuda se presenian en eI Cuadro 11, efieieneias
para riego superfieiaI, puhIieadas por PaIaeios (1994) que meneiona iraha]os reaIizados en eI
noroesie deI pas por eI Insiiiuio Heieano de TeenoIoga deI Agua (IHTA) para Disiriios de
Biego eon agua de homheo, donde se reporian efieieneias deI 55% euando se empIean sureos, 80%
euando se riega por aspersin, 88% eon riego por goieo y eon mieroaspesin una efieieneia deI
84%. Con esios anieeedenies se puede deeir que en riego superfieiaI se puede aspirar a una
efieieneia de hasia un 80%, para aspersin un 90 % y para goieo hasia un 95%.
Oira informaein imporianie a eonsiderar para eI anIisis o pIaneaein deI riego, Io
eonsiiiuyen Ias prdidas que se iienen en Ia red de eondueein inierpareeIaria, mismas que Bendn
y Iuenies (1996) presenian en eI Cuadro 18.
Cmo regar Cmo regar Cmo regar Cmo regar Cmo regar
La seIeeein deI sisiema de riego depende de Ios siguienies faeiores: 1) eaniidad de agua, 2)
eosio de Ia energa y profundidad de homheo, 8) pendienie deI ierreno, 4) iipo de sueIo, 5) eaIidad
deI agua, 8) mano de ohra, 9) eoseeha y 10) reIaein henefieio eosio o iasa inierna de reiorno. En
eI Cuadro 19 se presenia informaein reIaiia a Ia seIeeein de sisiemas de riego (HenggeIer, sin
feeha).
En eI easo deI riego superfieiaI se dehe eonsiderar Ia pendienie deI ierreno, ieiura deI sueIo,
Imina por apIiear para deierminar Ios gasios y Ia Iongiiud de iendida, eomo faeiores para aIeanzar
mima efieieneia de apIieaein, un aImaeenamienio mayor deI 85% y que Ia uniformidad en eI
riego resuIie mayor deI 80%. En Ios Cuadros 20, 21 , 22 y 28 se presenian guas para eI riego de
68
Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo
aIfaIfa en Ia Begin Lagunera (Uarea y CaiaIn, 1998).
En generaI, se dehe reaIizar una nieIaein deI ierreno y haeer eI irazo de riego eon una
pendienie IongiiudinaI de 8 a 4 em por eada 100 m. EI aneho de Ia meIga dehe ser fi]ado en
funein de un mIiipIo deI aneho de Ia maquinaria de eorie, as eomo de Ia disponihiIidad deI
eaudaI o gasio de agua, proeurando una pendienie iransersaI eon un rango no mayor de 8 em en
100 m.
Tipo MateriaI Prdida (Ips)/km
Canal Tierra 17
Canal Concreto 10
Tubera Concreto 9
Tubera PVC 1
*
. Litros por segundo
Textura de sueIo MeIgas Surcos o
corrugaciones
MeIgas en
contorno
Cuadros
o cajetes
Arenoso
Bien nivelado 60 40 a 50 45 70
Mal nivelado 40 a 50 35 30
Quebrado con pendiente 20 a 30 25
Medio profundo
Bien nivelado 70 a 75 65 55 70
Mal nivelado 50 a 60 55 45
Quebrado con pendiente 35 35
Medio, poco profundo
Bien nivelado 60 50 45
Mal nivelado 40 a 50 35 35
Quebrado con pendiente 30 30
Pesado
Bien nivelado 60 65 50
Mal nivelado 40 a 50 55 45
Quebrado con pendiente 30 a 45 30
Fuente. Diseo y operacin del riego por superficie. Carlos J. Grassi. (1989).
Cuadro 11. Efieieneias de riego en poreenia]e segn miodo de riego empIeado.
Cuadro 18. Prdidas por eondueein para diferenies iipos y maieriaIes
de una red de eondueein inierpareeIaria, asumiendo un
gasio de 60 Ips
*
.
Cuadro 19. Iaeiores para Ia seIeeein de sisiemas de riego.
Tipo de sistema Costo Requerimiento
de energa
Forma deI
terreno
Pendiente, %
Rodado Bajo Bajo Cualquiera 0-2
Side roll Alto Alto Rectangular 0-10
Pivote central Alto Alto Redonda 0-20

6
9
M
o
n
o
j
o

J
o
I

B
i
o
g
o

o
n

I
o

A
I
f
o
I
f
o
M
o
n
o
j
o

J
o
I

B
i
o
g
o

o
n

I
o

A
I
f
o
I
f
o
M
o
n
o
j
o

J
o
I

B
i
o
g
o

o
n

I
o

A
I
f
o
I
f
o
M
o
n
o
j
o

J
o
I

B
i
o
g
o

o
n

I
o

A
I
f
o
I
f
o
M
o
n
o
j
o

J
o
I

B
i
o
g
o

o
n

I
o

A
I
f
o
I
f
o
Cuadro 20. Uua para deierminar Ia pendienie y Iongiiud de meIga para sueIos franeo areiIIoso, franeo areiIIo Iimoso y areiIIo
arenoso eon diferenies gasios para Iminas de riego de 10.0 - 15.0 em.
LONGITUD ( m ) PENDIENTE
(cm/100)
25 50 75 100 125 150 175 200 225 250 275 300 32
0 1.0-16.0* 1.0-16.0 1.0-16.0 1.0-16.0 1.0-16.0 1.0-16.0 1.0-16.0 1.5-16.0 1.7-16.0 1.8-16.0 2.0-16.0 2.2-16.0 2.3-1
1 1.0-16.0 1.0-16.0 1.0-16.0 1.0-16.0 1.0-16.0 1.0-16.0 1.0-16.0 1.5-16.0 1.7-16.0 1.8-16.0 2.0-16.0 2.2-16.0 2.3-1
2 1.0-16.0 1.0-16.0 1.0-16.0 1.0-16.0 1.0-16.0 1.0-16.0 1.0-16.0 1.4-16.0 1.7-16.0 1.8-16.0 2.0-16.0 2.2-16.0 2.3-1
3 1.0-16.0 1.0-16.0 1.0-16.0 1.0-16.0 1.0-16.0 1.0-16.0 1.0-16.0 1.4-16.0 1.6-16.0 1.6-16.0 1.8-16.0 2.0-16.0 2.2-1
4 1.0-16.0 1.0-16.0 1.0-16.0 1.0-16.0 1.0-16.0 1.0-16.0 1.0-16.0 1.2-16.0 1.4-16.0 1.6-16.0 1.8-16.0 2.0-16.0 2.0-1
5 1.0-16.0 1.0-16.0 1.0-16.0 1.0-16.0 1.0-16.0 1.0-16.0 1.0-16.0 1.2-16.0 1.4-16.0 1.6-16.0 1.6-16.0 1.8-16.0 2.0-1
6 1.0-12.3 1.0-12.3 1.0-12.3 1.0-12.3 1.0-12.3 1.0-12.3 1.0-12.3 1.0-12.3 1.2-12.2 1.4-11.8
7 1.0- 9.9 1.0- 9.9 1.0- 9.9 1.0- 9.9 1.0- 9.9 1.0- 9.9
8 1.0- 8.1 1.0- 8.1 1.0- 8.1 1.0- 8.1
9 1.0- 6.8 1.0- 6.8 1.0- 6.8
10 1.0- 5.8 1.0- 5.8 1.0- 5.8
13 1.0- 4.0
16
19

* Gasto (L/seg/m)

7
0
M
o
n
o
j
o

J
o
I

B
i
o
g
o

o
n

I
o

A
I
f
o
I
f
o
M
o
n
o
j
o

J
o
I

B
i
o
g
o

o
n

I
o

A
I
f
o
I
f
o
M
o
n
o
j
o

J
o
I

B
i
o
g
o

o
n

I
o

A
I
f
o
I
f
o
M
o
n
o
j
o

J
o
I

B
i
o
g
o

o
n

I
o

A
I
f
o
I
f
o
M
o
n
o
j
o

J
o
I

B
i
o
g
o

o
n

I
o

A
I
f
o
I
f
o
PENDIENTE LONGITUD (m)
(cm/100) 25 50 75 100 125 150 175 200 225 250 275 300 3
1.0-18.0* 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.2-18.0 1.6-18.0 1.8-18.0 2.2-18.0 2.4-18.0 2.6-18.0 3.2-18.0 3.6-18
0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.2-18.0 1.6-18.0 1.8-18.0 2.1-18.0 2.4-18.0 2.6-18.0 3.2-18.0 3.6-18
1 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.2-18.0 1.4-18.0 1.6-18.0 2.1-18.0 2.3-18.0 2.4-18.0 3.1-18.0 3.4-18
2 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.1-18.0 1.4-18.0 1.6-18.0 2.0-18.0 2.3-17.8 2.4-17.4 3.0-16.3 3.2-16
3 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.1-18.0 1.2-18.0 1.4-16.1 1.8-14.0 2.2-13.3 2.3-11.6 2.8-10.4 3.2-10
4 1.0-17.8 1.0-17.8 1.0-17.8 1.0-17.8 1.0-17.8 1.1-16.9 1.2-12.3 1.4-10.1 1.6- 9.3 2.0- 9.3
5 1.0-15.5 1.0-15.5 1.0-15.5 1.0-15.5 1.0-15.5 1.0-11.9 1.1- 7.1
6 1.0-13.8 1.0-13.8 1.0-13.8 1.0-13.8 1.0-11.7 1.0- 7.8
7 1.0-12.4 1.0-12.4 1.0-12.4 1.0-12.3 1.0- 7.5 1.0- 3.2
8 1.0-11.5 1.0-11.5 1.0-11.5 1.0-11.1 1.0- 4.2
9 1.0-10.5 1.0-10.5 1.0-10.2 1.0- 6.4
10 1.0- 8.7 1.0- 8.7 1.0- 3.7
13 1.0- 7.4 1.0- 2.7
16 1.0- 5.9
19

* Gasto (Lps/m)

Cuadro 21. Uua para deierminar Ia pendienie y Iongiiud de meIga para sueIos franeo, franeo areiIIoso arenoso y franeo Iimoso
eon diferenies gasios para Iminas de riego de 10.0 - 15.0 em.
7
1
M
o
n
o
j
o

J
o
I

B
i
o
g
o

o
n

I
o

A
I
f
o
I
f
o
M
o
n
o
j
o

J
o
I

B
i
o
g
o

o
n

I
o

A
I
f
o
I
f
o
M
o
n
o
j
o

J
o
I

B
i
o
g
o

o
n

I
o

A
I
f
o
I
f
o
M
o
n
o
j
o

J
o
I

B
i
o
g
o

o
n

I
o

A
I
f
o
I
f
o
M
o
n
o
j
o

J
o
I

B
i
o
g
o

o
n

I
o

A
I
f
o
I
f
o
Cuadro 22. Uua para deierminar Ia pendienie y Iongiiud de meIga para areiIIoso y areiIIo Iimoso eon diferenies gasios para
Iminas de riego de 10.0 - 15.0 em.
PENDIENTE LONGITUD (m)
(cm/100 m ) 25 50 75 100 125 150 175 200 225 250 275 300
0 1.0-18.0* 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.4-18.0 1.5-18.0
1 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.4-18.0 1.5-18.0
2 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-16.1 1.4-15.2 1.5-13.7
3 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-14.0 1.0-10.6 1.0-10.6 1.2- 8.6 1.4- 8.7
4 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-18.0 1.0-10.3 1.0- 6.1 1.0- 3.3
5 1.0-17.8 1.0-17.8 1.0-17.8 1.0-17.8 1.0-17.8 1.0-17.3 1.0- 4.7
6 1.0-15.5 1.0-15.5 1.0-15.5 1.0-15.5 1.0-15.5 1.0- 2.1
7 1.0-13.8 1.0-13.8 1.0-13.8 1.0-13.6 1.0- 4.1
8 1.0-12.4 1.0-12.4 1.0-12.4 1.0- 7.2
9 1.0-11.5 1.0-11.5 1.0-11.5
10 1.0-10.5 1.0-10.5 1.0- 7.6
13 1.0- 8.7
16 1.0- 7.4
19

* Gasto (Lps/m)

7
2
M
o
n
o
j
o

J
o
I

B
i
o
g
o

o
n

I
o

A
I
f
o
I
f
o
M
o
n
o
j
o

J
o
I

B
i
o
g
o

o
n

I
o

A
I
f
o
I
f
o
M
o
n
o
j
o

J
o
I

B
i
o
g
o

o
n

I
o

A
I
f
o
I
f
o
M
o
n
o
j
o

J
o
I

B
i
o
g
o

o
n

I
o

A
I
f
o
I
f
o
M
o
n
o
j
o

J
o
I

B
i
o
g
o

o
n

I
o

A
I
f
o
I
f
o
Cuadro 28. Uua para deierminar Ia pendienie y Iongiiud de meIga para sueIo franeo arenoso eon diferenies gasios para Iminas
de Biego: de 10.0 - 15.0 em.
LONGITUD (m) PENDIENTE
(cm/100)
25 50 75 100 125 150 175 200 225 250 275 300 325 350
0 1.4-18.0* 1.6-18.0 2.3-18.0 3.0-18.0 3.5-18.0 4.2-18.0 4.6-18.0 5.0-18.0 5.2-18.0 6.3-18.0 6.5-18.0 6.7-18.0 7.0-18.
1 1.4-18.0 1.6-18.0 2.3-18.0 3.0-18.0 3.5-18.0 4.2-18.0 4.6-18.0 5.0-18.0 5.2-18.0 6.3-18.0 6.4-18.0 6.5-18.0 7.0-18.
2 1.4-18.0 1.6-18.0 2.3-18.0 3.0-18.0 3.5-18.0 4.0-18.0 4.6-18.0 5.0-18.0 5.1-18.0 6.2-18.0 6.4-18.0 6.5-18.0 6.8-18.
3 1.4-18.0 1.5-18.0 2.3-18.0 2.9-18.0 3.4-18.0 3.7-18.0 4.4-18.0 4.8-18.0 5.1-18.0 6.0-18.0 6.2-18.0 6.4-18.0 6.8-17.
4 1.4-18.0 1.5-18.0 2.1-18.0 2.9-18.0 3.4-18.0 3.7-18.0 4.2-18.0 4.7-18.0 5.0-18.0 5.8-16.9 6.0-15.4 6.2-15.9
5 1.4-17.8 1.5-17.8 2.1-17.8 2.7-17.8 3.3-17.8 3.6-17.8 4.2-17.6 4.5-16.9 4.8-13.2
6 1.3-15.5 1.4-15.5 2.1-15.5 2.7-15.5 3.3-15.5 3.5-15.5 4.0-14.1 4.4-12.3
7 1.3-13.8 1.4-13.8 2.0-13.8 2.6-13.8 3.3-13.8 3.5-13.8 3.8-10.7
8 1.3-12.4 1.4-12.4 2.0-12.4 2.6-12.4 3.2-12.4 3.4-10.6
9 1.2-11.5 1.3-11.5 1.9-11.5 2.6-11.5 3.2-11.2 3.4- 7.7
10 1.2-10.5 1.3-10.5 1.9-10.5 2.5-10.5 3.2- 9.7
13 1.2- 8.7 1.3- 8.7 1.8- 8.7 2.4- 8.1
16 1.2- 7.4 1.1- 7.4 1.6- 5.7
19 1.0- 6.5 1.1- 5.8

* Gasto (Lps/m)

73
Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo
EI Iargo de Ia iendida depende de muehos faeiores, segn se epIie anieriormenie, no es
eomn usar Iongiiudes mayores de 200 m. Los eaudaIes duranie eI esiahIeeimienio dehen ser
menores de 8.0 Ips /m de aneho de meIga y en Ia fase produeiia dehern ser deI orden de 6.0 a 8.0
Ips /m de aneho de meIga.
Se ha ohserado en Ia Begin Lagunera que eon sisiemas de aspersin aumenia Ia produeein
de Ia aIfaIfa y disminuye Ia Imina de riego (Cuadro 24), Io euaI permiie un aumenio en Ia efieieneia
de produeein de maieria seea por meiro ehieo de agua (Bodrguez, 1990, Bodrguez, 1998,
Bodrguez, 1999).
Los sisiemas de riego de suhirrigaein en aIfaIfa son reIaiiamenie nueos en Ia Begin
Iagunera, sin emhargo, Phene (1999) repori esiudios reaIizados en CaIifornia que indiean que
es posihIe ohiener mayor produeein de aIfaIfa eon menos oImes de agua de riego (Cuadro 25).
Cundo regar Cundo regar Cundo regar Cundo regar Cundo regar
Para dar seguimienio a Ia operaiia de eundo regar, se puede IIear una grfiea de eoniroI
de humedad en Ia que se asume aI sueIo eomo una soIa eapa homognea donde se mide eI eonienido
de agua a iras deI iiempo. EI e]e horizoniaI represenia eI iiempo y eI eriieaI eI eonienido de
humedad direeia o indireeiamenie medido. En esia grfiea se puede ohserar eundo Ia humedad
aIeanza un nieI eriieo (NC) e indiea eI momenio oporiuno en que dehe apIiearse eI riego, er Ia
Iigura 19.
Segn eI muesireo, eI riego se apIiea euando Ia humedad deI sueIo sea iguaI a NC. La Imina
de riego dehe IIear eI sueIo a eapaeidad de eampo (CC). Esia Imina dehe eonsiderar Ia efieieneia
de riego, Ia eorreeein por saIinidad, y se Ie denomina Imina hruia (Lh).
Sistema Materia seca,
ton/ha
Lmina de riego,
cm
Eficiencia
Kg de materia seca
por m
3
de agua
Rodado 20.1 188 1.07
Aspersin 27.5 165 1.64
Sistema Materia seca,
ton/ha
Lmina, cm Eficiencia,
Kg de materia seca
por m
3
de agua
Rodado 13.32 162 0.83
Sub-irrigacin 17.09 153 1.11

Cuadro 24. Produeein, Imina de riego y efieieneia de Ia aIfaIfa eon diferenies sisiemas
de riego
Cuadro 25. Produeein, Imina de riego y efieieneia de Ia aIfaIfa eon diferenies sisiemas
de riego
74
Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo
Iigura 19. ConiroI de humedad deI sueIo
EI nieI de ahaiimienio de Ia humedad disponihIe en Ia zona radieuIar de Ia aIfaIfa no dehe
rehasar eI 85-40%. Para propsiios preiieos, eI riego se dehe apIiear euando se ienga un 50% de
humedad disponihIe en eI sueIo, prineipaImenie en sueIos arenosos. NormaImenie, se reeomienda
apIiear un riego despus de eada eorie y duranie Ios meses de ]unio a agosio diidir Ia Imina de
riego en dos riegos Iigeros enire eories, ya que en esia poea oeurre Ia mima demanda de agua
por Ias eiremas eondieiones deI eIima en Ias regiones ridas de Hieo.
EaIuaein deI riego EaIuaein deI riego EaIuaein deI riego EaIuaein deI riego EaIuaein deI riego
La eaIuaein deI riego resuIia eseneiaI para deierminar eI grado de efieieneia eon eI que
se esi operando. Esie indieador eonsiiiuye un miodo esindar que aporia ndiees para euaniifiear
y medir eI desempeo de Ios sisiemas de riego, Ios ndiees son eseneiaImenie eiernos y miden
ianio Io que oniro aI sisiema eomo Io que soIo. Si esios indieadores se apIiean ]uieiosa y
eiensamenie, pueden dar Ia pauia para ideniifiear Io que esi funeionando Iion y iamhin Io
que funeiona moI, Io que permiie esiahIeeer reas prioriiarias para desarroIIar ms inesiigaein
en eI o Ios miodos de riego que se empIean para Ia aIfaIfa.
Indiees de Efieieneia de Uso deI Agua Indiees de Efieieneia de Uso deI Agua Indiees de Efieieneia de Uso deI Agua Indiees de Efieieneia de Uso deI Agua Indiees de Efieieneia de Uso deI Agua
DisponihiIidad BeIaiia de Agua (DBA). DisponihiIidad BeIaiia de Agua (DBA). DisponihiIidad BeIaiia de Agua (DBA). DisponihiIidad BeIaiia de Agua (DBA). DisponihiIidad BeIaiia de Agua (DBA). Se refiere a Ia eaniidad de agua que se
suminisira aI euIiio por riego adems de Ia aporiada por preeipiiaein, en reIaein eon Ia demanda
eapoiranspirada y Ias prdidas por pereoIaein.
DisponihiIidad BeIaiia deI Agua (DBB). DisponihiIidad BeIaiia deI Agua (DBB). DisponihiIidad BeIaiia deI Agua (DBB). DisponihiIidad BeIaiia deI Agua (DBB). DisponihiIidad BeIaiia deI Agua (DBB). Es Ia reIaein de agua de riego que se
suminisira aI euIiio y eI agua que demanda eI euIiio.
Capaeidad de Enirega de Agua (CEA). Capaeidad de Enirega de Agua (CEA). Capaeidad de Enirega de Agua (CEA). Capaeidad de Enirega de Agua (CEA). Capaeidad de Enirega de Agua (CEA). BeIaein de Ia eapaeidad de enirega en Ia ioma
de Ia gran]a y eI eonsumo mimo deI euIiio.
CC
NC
PMP
6EAF
C
o
n
t
e
n
i
d
o

d
e

h
u
m
e
d
a
d
Nota: (CC) Capacidad de campo, (PMP) Por ciento de
Marchitez Permanente, (NC) Nivel de control de
humedad del suelo
75
Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo
Efieieneia de ApIieaein (Ea). Efieieneia de ApIieaein (Ea). Efieieneia de ApIieaein (Ea). Efieieneia de ApIieaein (Ea). Efieieneia de ApIieaein (Ea). Corresponde a Ia reIaein deI oIumen o Imina de agua
aImaeenada en Ia zona radieaI (dn) (dn) (dn) (dn) (dn) y eI oIumen o Imina apIieada en eI eampo (dd) (dd) (dd) (dd) (dd). Esie
ndiee represenia generaImenie Ia prdida de agua por deha]o deI horizonie de raees por
pereoIaein profunda.
Ea = dn / dd * 100
Donde:
Ea = Efieieneia de apIieaein (%).
dn = Es eI agua aImaeenada en Ia zona de raees por efeeio deI riego.
dd = Agua ioiaI apIieada = dn + dp + de.
dp = Agua pereoIada deha]o de Ia zona radieaI.
de = Agua perdida por eseurrimienio aI pie deI sureo o meIga.
Efieieneia de Bequerimienio (Er). Efieieneia de Bequerimienio (Er). Efieieneia de Bequerimienio (Er). Efieieneia de Bequerimienio (Er). Efieieneia de Bequerimienio (Er). BeIaein enire eI oIumen o Imina de agua reaImenie
aImaeenada en Ia zona de raees (dn) y eI oIumen o Imina de agua que poieneiaImenie se puede
aImaeenar en Ia zona de raees (dr). Esie ndiee no represenia un eeeso de agua apIieada, sino a
una apIieaein insufieienie.
Er = dn/dr * 100
Donde:
Er = Efieieneia de requerimienio o aImaeenamienio (%).
dn = Agua aImaeenada en Ia zona de raees por efeeio deI riego.
dr = Agua requerida en Ia zona de raees
Coefieienie de Uniformidad (UCC). Coefieienie de Uniformidad (UCC). Coefieienie de Uniformidad (UCC). Coefieienie de Uniformidad (UCC). Coefieienie de Uniformidad (UCC). BeIaein enire Ia desiaein media de Ias Iminas
de riego ohserada, eon respeeio a Ia media y Ia Imina media apIieada. Esie ndiee indiea que
ian homogneo se ha apIieado Ia Imina de riego a Io Iargo deI sureo o meIga, por Io ianio deserihe
Ia eaIidad en apIieaein deI riego (Chrisiiansen, 1942).
Donde:
y
i
= Lminas apIieadas indiiduaImenie.
y = Promedio de Iminas apIieadas.
n = Nmero de ohseraeiones medidas.
Oiro eriierio para euaniifiear Ia disirihuein deI agua apIieada en Ios miodos de riego por
superfieie es eI definido eomo Uniformidad de Disirihuein (UD).


=
O
O O

E
E
1
- 1 UCC
76
Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo
UD = CoIeeein media deI 25 por eienio de Ios aIores ms ha]os X 100
CoIeeein media de iodas Ias ohseraeiones
P PP PProporein de P roporein de P roporein de P roporein de P roporein de PereoIaein P ereoIaein P ereoIaein P ereoIaein P ereoIaein Profunda (DPB). rofunda (DPB). rofunda (DPB). rofunda (DPB). rofunda (DPB). BeIaein enire eI oIumen o Imina de
pereoIaein y eI oIumen o Imina ioiaI apIieada.
Proporein de Eseurrimienio (TVB) Proporein de Eseurrimienio (TVB) Proporein de Eseurrimienio (TVB) Proporein de Eseurrimienio (TVB) Proporein de Eseurrimienio (TVB). BeIaein enire eI oIumen o Imina de
eseurrimienio superfieiaI y eI oIumen o Imina ioiaI apIieada.
Efieieneia de Condueein (Ee). Efieieneia de Condueein (Ee). Efieieneia de Condueein (Ee). Efieieneia de Condueein (Ee). Efieieneia de Condueein (Ee). Es una medida deI funeionamienio de Ia red de
eondueein y se define eomo.
Ee = \oIumen o Imina deriada aI eampo X 100
\oIumen o Imina deriada desde Ia fuenie
Efieieneia de T Efieieneia de T Efieieneia de T Efieieneia de T Efieieneia de Transformaein (kg/m ransformaein (kg/m ransformaein (kg/m ransformaein (kg/m ransformaein (kg/m
8 88 88
). ). ). ). ). BeIaein enire eI rendimienio de forra]e y eI
ioiaI de agua uiiIizada.
77
Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo
BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA
Uarea, A. D. 1998. EaIuaein deI riego por superfieie. |n: Hemorias deI Curso de eapaeiiaein. XX\ Aniersario deI
CENID-BASPA
Uarea, A. D. y E. CaiaIn \. 1998. Uuas de riego. Caso Begin Lagunera. |n: Informe de proyeeio iransfereneia iniegraI
de ieenoIoga a Ia Iundaein PBODUCE Coah. A. C. y Cmara AgreoIa y Uanadera de Torren.
HenggeIer, |. C. Sin feeha. Irrigaiion sysiems for forage erops. Teas AgrieuIiuraI Eiension Seriee. 10 p.
Inzunza , I. H A. 1989. Bequerimienios hdrieos de Ia aIfaIfa en Ia fase Produeiia. |n: Besumen, riegos en aIfaIfa. Primer
Da de Demosiraein Teniea. CENID-BASPA.
|asso, I. B. 1989.Bequerimienios hdrieos de Ia aIfaIfa en eI esiahIeeimienio. |n: Besumen, riegos en aIfaIfa, primer da
de demosiraein ieniea
PaIaeios, \. E. 1994. Porqu, eundo, eunio y emo regar: Para Iograr me]ores eoseehas. Un manuaI para usuarios y
ienieos deI agua. CoIegio de Posi-graduados, HonieeiIIo, edo. de Hieo.
Peierson, H. B. 1912. Vaier BeIaiionship and irrigaiion. |n: AIfaIfa seienee and ieehnoIogy. C.H. Hanson. (ed) No.15 In
series Agronomy Ameriean Soeieiy of Agronomy. Hadison Viseonsin, U.S.A.
Phene, C. 1999. Produeein de aIfaIfa eon riego por goieo. Hemorias deI Primer Simposium IniernaeionaI de Irrigaein
y Nuiriein \egeiaI. Len, Uio. 15-88.
Bendn, P. L. y C. Iuenies B. 1996. Efieieneia de riego. |n: Hemorias deI Curso- TaIIer Diseo y EaIuaein de riego
por Uraedad. CapiuIo 2.8. Insiiiuio Heieano de TeenoIoga deI Agua, He.
Bodriguez, C. A. 1990. Produeein, efieieneia de riego y eaIidad de Ia aIfaIfa eon riego por aspersin y superfieiaI. |n:
Biegos en aIfaIfa. Ceniro NaeionaI de Inesiigaein DiseipIinaria BeIaein Agua-SueIo-pIania-Aimosfera.
25-81.
Bodrguez, C. A. 1998. HodeIos para produeir forra]es medianie un uso efieienie deI agua de riego. Poneneia preseniada
en eI \III eongreso naeionaI de irrigaein.
Bodrguez, C. A. 1989. Produeein, efieieneia de riego y eaIidad de Ia aIfaIfa en riego por aspersin y superfieiaI. |n:
Besumen riegos en aIfaIfa Primer da de demosiraein ieniea. CENID-BASPA.
S.C.S. 1991. Bequerimienio de agua para riego. |n: Bequerimienios de agua para riego . HanuaI de Ingeniera
Depariamenio de AgrieuIiura de Ios Esiados Unidos. CapiuIo 2, parie 628. Tradueein reaIizada por
personaI de Ia eomisin deI Agua y EI CoIegio de Posigraduados.
78
Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo Monojo JoI Biogo on Io AIfoIfo
%'
MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo
HETODOS DE CONSEB HETODOS DE CONSEB HETODOS DE CONSEB HETODOS DE CONSEB HETODOS DE CONSEB\ \\ \\A AA AACIN DE ALI CIN DE ALI CIN DE ALI CIN DE ALI CIN DE ALIALI ALI ALI ALI ALIA AA AA
Uregorio Nez Hernndez
La eonseraein de forra]es es un proeeso que permiie por un Iado aproeehar Ios periodos
de mayor produeein de forra]es eon Ias mnimas prdidas en eaniidad y eaIidad nuiriiia de Ios
mismos y por oiro Iado disponer de forra]e, ya sea para supIemeniar Ia aIimeniaein o para
poeas en que no se iiene o deereee Ia produeein de forra]e erde. La seIeeein deI miodo para
eonseraein deI forra]e depende de arios faeiores enire Ios euaIes desiaean eI eIima, iipo de
euIiio, maquinaria, infraesirueiura, oh]eiios produeiios, eie. Los miodos ms eomunes son eI
henifieado y eI ensiIa]e.
Henifieado Henifieado Henifieado Henifieado Henifieado
EI oh]eiio prineipaI en Ia henifieaein es Ia deshidraiaein rpida deI forra]e, ya que Ias
prdidas en eaniidad y eaIidad esin reIaeionadas direeiamenie eon eI iiempo que permaneee eI
forra]e eoriado en eI eampo. La iasa de deshidraiaein depende prineipaImenie de Ia iniensidad
de radiaein soIar, aunque eI dfieii de presin de apor iamhin puede ser imporianie. La iasa de
deshidraiaein iamhin esi reIaeionada inersamenie eon eI eonienido de humedad en eI sueIo y
Ia densidad de Ias hiIeras de forra]e (Boiz y Chen, 1985).
Prdidas por respiraein. Prdidas por respiraein. Prdidas por respiraein. Prdidas por respiraein. Prdidas por respiraein. Las prdidas duranie eI henifieado normaImenie aran de 15
a 25 % (Boiz y Ahram, 1988). Los prineipaIes iipos de prdidas que se iienen son por respiraein
de Ias pIanias despus deI eorie, por Ia manipuIaein deI forra]e en eI eampo y duranie eI aImaeena]e.
Las prdidas por respiraein son deI 2 aI 15 % y eorresponden prineipaImenie a earhohidraios no
esirueiuraIes y eesan en euanio eI poreenia]e de humedad en Ias pIanias es menor deI 40%. Esias
prdidas son menores deI 10 % euando Ias eondieiones para Ia deshidraiaein deI forra]e son
huenas.
Prdidas duranie Ia manipuIaein deI forra]e. Prdidas duranie Ia manipuIaein deI forra]e. Prdidas duranie Ia manipuIaein deI forra]e. Prdidas duranie Ia manipuIaein deI forra]e. Prdidas duranie Ia manipuIaein deI forra]e. Oeurren prineipaImenie en eI eampo
duranie eI eorie, oIieo, aIomiIIado y empaeado, y dependen deI eonienido de humedad y Ia rapidez
de Ias operaeiones. Esias prdidas son deI orden de 1 aI 21%, prineipaImenie en eI aIomiIIado (8 a
6%) y en eI empaeado (2 a 10%). Las prdidas en eI eampo esin inersamenie reIaeionadas eon eI
rendimienio de forra]e, aunque no proporeionaImenie, ya que son mayores euando eI rendimienio
es menor de 8 ion/ha (Boiz y Ahrams, 1988). Oiro faeior imporianie es que euando eI forra]e
madura, Ias prdidas duranie Ia manipuIaein deI forra]e en eI eampo aumenian a ms deI dohIe
(Boiz, 1995).
Prdidas duranie eI aImaeenamienio. Prdidas duranie eI aImaeenamienio. Prdidas duranie eI aImaeenamienio. Prdidas duranie eI aImaeenamienio. Prdidas duranie eI aImaeenamienio. Son de 2 a 5% y afeeian prineipaImenie eI eonienido
de earhohidraios no esirueiuraIes y proiena. Sin emhargo, euando eisie eaIeniamienio oeurren
daos mayores eon disminuein en eI aproeehamienio de Ia proiena por Ios animaIes. Las prdidas
en esie paso deI proeeso son en eaniidad y eaIidad y esin reIaeionadas eon: a) eI eonienido de
humedad deI heno aI momenio deI aImaeenamienio (Cuadro 26) y h) eon Ia densidad de Ias paeas,
Ias euaIes en eon]unio eonirihuyen a Ia produeein de eaIor (Buekmasier oi oI., 1989). La mayora
de diehas prdidas se presenian duranie eI primer mes.
&
MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo
Duranie eI aImaeenamienio Ias prdidas se minimizan euando eI eonienido de humedad de
Ias paeas es ha]o. EI desarroIIo de mieroorganismos (haeierias, hongos y Ieaduras) eausan eI
eaIeniamienio sohre iodo en paeas grandes de aIia densidad. Las prdidas son eeesias en paeas
eon ms de 80 % de humedad, IIegando a preseniarse ineendios. Sin emhargo, Ias prdidas son
simiIares en iodo iipo de paeas euando se aImaeenan eon Ia humedad apropiada en Iugares euhierios.
EI aImaeenamienio de Ias paeas en Iugares eon sueIo hmedo deieriora Ia parie de aha]o de Ias
paeas noiahIemenie (Boiz y Huek, 1994).
Prdidas por IIuia Prdidas por IIuia Prdidas por IIuia Prdidas por IIuia Prdidas por IIuia. Las prdidas en eI henifieado aumenian a ms deI 85% eon Ia oeurreneia
de IIuia, Ias euaIes son an ms imporianies por Ia prdida de eompuesios aIiamenie digesiihIes
eomo earhohidraios no esirueiuraIes y proiena (Boiz, 1995). Las prdidas que oeasionan Ias
IIuias se dehen prineipaImenie a Ia prdida de ho]as y Iaado de Ios eompuesios meneionados.
Las prdidas por IIuia son ariahIes y dependen de Ia humedad deI forra]e, densidad de Ias
hiIeras, momenio y eaniidad de IIuia. Las prdidas son menores euando Ia IIuia se presenia aI
inieio deI proeeso y Ia densidad de Ias hiIeras de forra]e es ha]a (Boiz, 1995). CoIIins (1988) seaIa
que iamhin Ias prdidas son menores euando Ia aIfaIfa se eoria en esiado de fIoraein en
eomparaein a euando se eoria en esiado de hoin. En eI Cuadro 21, se presenian Ias prdidas en
Ia eaIidad nuiriiia de Ia aIfaIfa dehido a Ia IIuia.

Contenido de
humedad (%)
Materia seca
(%)
DigestibiIidad de
Ia materia seca
(%)
Protena cruda
(%)
11-20 4.5 6.2 6.0
20-25 7.9 11.8 8.8
25-34 10.9 13.5 7.5
Protena cruda
(%)
DigestibiIidad
E LEJH (%)
Fibra detergente
neutro (%)
Forraje en pie 23 70 43
Heno (sin lluvia) 20 64 46
Heno (con lluvia) 20 57 54
Cuadro 26. Efeeio deI eonienido de humedad en Ias prdidas duranie eI
aImaeenamienio de heno.
Cuadro 21. CaIidad nuiriiia de Ia aIfaIfa erde y henifieada, eon y sin preseneia
(efeeio) de IIuias. (CoIIins, 1988).
&
MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo
P PP PPreiieas para me]orar eI proeeso de henifieaein reiieas para me]orar eI proeeso de henifieaein reiieas para me]orar eI proeeso de henifieaein reiieas para me]orar eI proeeso de henifieaein reiieas para me]orar eI proeeso de henifieaein
La manipuIaein deI forra]e en eI eampo aumenia Ia eIoeidad de deshidraiaein medianie
Ia eposiein deI forra]e hmedo a Ia energa soIar. Para aumeniar Ia iasa de deshidraiaein se
dehe eoriar en hiIeras anehas y espareir eI forra]e sIo una ez, prefereniemenie eI primer da en
easos donde se eoria en hiIeras angosias.
Eisien ires operaeiones para manipuIar eI forra]e en eI eampo: eiender, ineriir y aIomiIIar
eI forra]e. Eiender eI forra]e aumenia Ia iasa y uniformidad de Ia deshidraiaein. La desenia]a
de esia operaein es eI aumenio en prdidas euando Ia humedad deI forra]e es menor de 50 %, as
eomo eI gasio en eomhusiihIe y mano de ohra adieionaIes.
EI oIieo deI forra]e me]ora Ia eIoeidad de deshidraiaein deI forra]e en menor grado que
eiender eI forra]e aunque Ias prdidas son menores, sin emhargo, iamhin requiere de gasio de
eomhusiihIe y mano de ohra adieionaIes. La preiiea de oIiear eI forra]e iiene un henefieio menor
que eI eorie en hiIeras anehas o espareir eI forra]e (Boiz y Saoie, 1991).
EI aIomiIIado iiende a moer eI forra]e de Ia parie de aha]o haeia Ia parie superior de Ias
hiIeras, Io euaI me]ora eI seeado deI forra]e inieiaImenie pero posieriormenie, se reduee Ia eIoeidad
de seeado por Ia densidad de Ias hiIeras que se forman. EI eonienido piimo de humedad deI
euIiio para un huen seeado y prdidas mnimas es enire 80 a 40%. En eIimas seeos, esia operaein
dehe haeerse en Ia noehe o en Ia maana iemprano euando Ias ho]as esin hmedas y menos
quehradizas (Boiz, 1995).
En eI easo de preseeneia de IIuias, Boiz y Saoie (1991) indiean que espareir eI forra]e o
oIiearIo despus de una IIuia eon preeipiiaein mayor de 2 mm, permiie maniener Ias prdidas
de forra]e y eaIidad en un rango normaI. Piii (1990) indiea que euando Ia IIuia es superior a 10
mm, eI forra]e ueIe a su eonienido inieiaI (80%) de humedad. En esie easo, si Ias hiIeras esin
heehas anies de Ia IIuia resiringen eI aumenio de humedad.
EI aeondieionamienio meenieo eon aeeesorios de rodiIIos o eepiIIos en Ias mquinas
eoseehadoras para prensar, quehrar Ios iaIIos o rasgar Ia eapa serosa de Ias pIanias puede me]orar
su deshidraiaein. En eI easo de Ia aIfaIfa, eI aeondieionamienio es ms efeeiio eon aeeesorios de
rodiIIos. EI aeondieionamienio dehe ser Iigero, ya que su seeridad aumenia Ias prdidas de eoseeha
(Shinners oi oI., 1991).
EI aeondieionamienio qumieo es un proeeso nueo para aumeniar Ia eIoeidad de
deshidraiaein deI forra]e. Esios produeios se asper]an aI euIiio en eI momenio deI eorie (Boiz oi
oI., 1981). Eisien diersas suhsianeias qumieas que siren para esie propsiio pero Ios ms
eomunes son Ios earhonaios de sodio y poiasio. Esie iraiamienio generaImenie me]ora Ia eaIidad
nuiriiia deI forra]e.
EI empaeado en paeas grandes de aIia densidad se esi oIiendo popuIar euando se an a
iransporiar a Iugares Ie]anos. Esie iipo de empaeadoras iienen eI dohIe de eapaeidad por hora
para eoseehar que Ias empaeadoras de paeas pequeas. Las paeas redondas iamhin son popuIares
&
MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo
en aIgunos Iugares, pero esia operaein soIo presenia una Iigera enia]a sohre Ia eapaeidad de Ias
empaeadoras eoneneionaIes y un poeo menos de mano de ohra (Boizy Huek, 1994). Por oira
parie, Ia eniiIaein de paeas eon ms de 25 % de humedad a iras de hoyos ( 4 em de dimeiro)
en eI eeniro de paeas reeianguIares no ha preseniado ningun henefieio segn Boiz oi oI. (1998)
(Cuadro 28).
La uiiIizaein de adiiios iiene eomo oh]eiio aumeniar Ia eIoeidad de seeado o disminuir
Ias prdidas en paeas heehas eon forra]e que iiene ms de 20% de humedad. Los euidados en Ia
apIieaein de esios adiiios son: apIiear Ia eaniidad eorreeia por unidad de forra]e, Iograr una
mezeIa uniforme deI produeio y forra]e, minimizar prdidas deI ingredienie aeiio aI medio
amhienie y preenir daos aI ganado y a Ia genie. Un resumen de Ios prineipaIes adiiios, sus
efeeios y enia]as se presenian en eI Cuadro 29.
La apIieaein de eido propinieo reduee Ias prdidas en henos hmedos pero esias un son
mayores que en henos seeos. Por oira parie, Ias prdidas de forra]e y eaIidad nuiriiia son simiIares
en henos iraiados y sin iraiar despus de seis meses de aImaeenamienio (Boiz oi oI., 1991).
EI amoniaeo anhidro es un preserador efieaz deI forra]e, adems, esie iraiamienio aumenia
Ia eoneeniraein de proiena y digesiihiIidad deI heno. Las prineipaIes Iimiianies son Ia seguridad
animaI y phIiea en eI mane]o y apIieaein de esie produeio .
Prctica Razn Beneficios
Corte temprano Aprovecha toda la
radiacin solar del
primer da
* Disminucin rpida de humedad
del forraje.

* Menos prdidas por respiracin.
Hileras anchas Aumenta la velocidad
de secado
* Disminucin rpida de la
humedad del forraje.
Volteo y alomillado a
40-50 % de humedad
del forraje
Aumenta la velocidad
de secado
* Menos tiempo de secado.

* Menos prdidas de hojas.
Empacado a 18 - 20%
de humedad del forraje
Propicia buena
preservacin durante
el almacenamiento
* Inhibicin de hongos y
calentamiento.

* Evita incendios.
Almacenamiento
cubierto
Protege contra sol y
lluvia
* Inhibicin de hongos y
calentamiento.

* Disminucin de prdidas en
cantidad y calidad.

Cuadro 28. Besumen de preiieas y sus henefieios en eI henifieado de Ia aIfaIfa.
&!
MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo
Los inoeuIanies haeierianos eon eepas de LocioIociIIus spp iienen poeo efeeio en hongos,
sohreeaIeniamienio, prdidas y eaIidad deI forra]e euando se apIiean a henos hmedos. Oiros
produeios eon haeierias deI gnero BociIIus spp son me]ores en eondieiones aerohieas de Ios
henos. Sin emhargo, faIia ms informaein sohre Ia efieaeia de esios produeios.
EnsiIa]e EnsiIa]e EnsiIa]e EnsiIa]e EnsiIa]e
Esie proeeso para preserar eI forra]e daia desde anies de Ia era erisiiana. Sin emhargo,
eoniinuamenie ha esiado su]eio a una serie de aanees para me]orar Ia eaIidad deI ensiIado, as
eomo su aeepiaein y me]or aproeehamienio por parie deI ganado.
La fermeniaein en eI siIo. La fermeniaein en eI siIo. La fermeniaein en eI siIo. La fermeniaein en eI siIo. La fermeniaein en eI siIo. EI ensiIa]e es un miodo de eonseraein deI forra]e hasado en Ia
eIiminaein deI aire para promoer Ia fermeniaein de azeares a eido Ieiieo por haeierias
Ieiieas que eausan una redueein deI pH que inhihe Ia degradaein de enzimas egeiaIes, espeeies
indeseahIes de haeierias (enierohaeierias, eIosiridia), Ieaduras y hongos, as eomo de Ias mismas
haeierias Ieiieas posieriormenie.
En eI proeeso de ensiIa]e pueden oeurrir diferenies iipos de fermeniaeiones que difieren en
su efieieneia energiiea (Cuadro 80). La fermeniaein deseada se inieia una ez que eI aire ha sido
eeIuido y Ias enzimas de Ia respiraein en Ias pIanias eesan su funeionamienio. Enionees da inieio
una fermeniaein anaerhiea en Ia euaI eierias haeierias produeen eido Ieiieo y oiros produeios
de menor imporianeia a pariir de Ios azeares presenies en eI maieriaI ensiIado (fermeniaein
primaria). Sin emhargo, aIgunas eees esias haeierias son anieeedidas por haeierias produeioras
Producto Efecto Desventajas

Acidos orgnicos
(Ejem, cido propinico
y mezclas con cido
actico)


Inhibe actividad microbial
en pacas con ms de 20%
de humedad

Daan piel y ojos

Son corrosivos

Amoniaco anhidro

Esteriliza el forraje

Evita sobrecalentamiento
del forraje

Las pacas se tienen que cubrir para su aplicacin

Puede causar problemas al ganado

Es voltil y custico

Inoculantes bacterianos No son claros No se tiene beneficio

Carbonato de potasio
y carbonato de sodio

Aumentan la velocidad de
secado

Son menos efectivos cuando la produccin es alta y las
condiciones ambientales no son buenas

No se puede empacar cuando la humedad es mayor de
20 %

La distribucin de estos productos es crtica

Cuadro 29. Besumen de Ios prineipaIes adiiios uiiIizados en Ia henifieaein de forra]es.
&"
MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo
de eido aeiieo, Io euaI puede oeasionar un aumenio en Ia iemperaiura. La eonseeueneia de esios
proeesos es una redueein en eI pH que inhihe Ia aeein de oiro iipo de haeierias que no son
deseahIes eomo CIosiriJium spp, que produeen suhsianeias maI oIienies y prooean que eI siIo se
eehe a perder (fermeniaein seeundaria).
La forma eomo se desarroIIe Ia fermeniaein en eI siIo es muy imporianie. En Ia Iigura 20, se
muesiran Ias euairo fases normaIes deI proeeso de fermeniaein (Vaiiiau, 1999).
1) Iase aerohiea (respiraein). En esia fase Ios azeares se eonierien en CO
2
, agua y eaIor, Io
euaI oeasiona prdidas de maieria seea y energa, as eomo un aumenio en Ia iemperaiura. Esia
fase dura de 1 a 2 das y depende de Ia epuIsin de ogeno a iras de Ia eompaeiaein.
2) Iase de iransiein (fermeniaein enierohaeieriana). AIgunos auiores Ia definen eomo una
fase de dormaneia en que se produee eido eeiieo, frmieo, Ieiieo y aIgunas eees eido huirieo,
CO
2
y H
2
por enierohaeierias, Ias euaIes pueden iir eon o sin ogeno por 1 a 2 das, pero se
ueIen menos eompeiiiias a medida que eI pH disminuye a menos de 5.5-5.1.
Tipo Reaccin Eficiencia (%)
Homofermentativa Glucosa----- cido lctico 97

Heterofermentativa
Glucosa----- cido lctico + etanol + CO
2

Fructosa---- cido lctico + manitol + cido actico + CO
2

97

98

Clostridial
Acido lctico----- cido butrico + CO
2
+ H
2

Alanina---cido propinico + cido actico + NH
3
+ CO
2

81

81
Levaduras Glucosa ------ etanol + CO
2
-

Iigura 20. Iases en eI proeeso de fermeniaein duranie eI ensiIa]e de forra]es.
Cuadro 80. Tipos de fermeniaein que pueden oeurrir duranie eI proeeso de ensiIa]e.
&#
MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo
8) Iase de fermeniaein Ieiiea. En esia fase Ias haeierias Ieiieas dominan eI proeeso a un pH
menor de 5.5-5.1. La produeein de eido Ieiieo se dehe a haeierias homofermeniaiias o
heierofermeniaiias. Esia fase depende deI nmero de haeierias Ieiieas aI momenio deI ensiIa]e,
auseneia de ogeno y eaniidad de earhohidraios fermeniahIes.
4) Iase esiahIe. Esia fase se Iogra euando eI forra]e eoniiene de 1.5 a 2% de eido Ieiieo y un
pH de 8.5 a 4.2 en gramneas 4.5 en Ieguminosas, Io euaI inhihe iamhin Ias haeierias Ieiieas. EI
ensiIado esiahIe se puede maniener mieniras no se permiia Ia enirada de ogeno por meses e
ineIuso aos.
Duranie eI proeeso de ensiIa]e se pueden preseniar fermeniaeiones indeseahIes. En Ias eiapas
iniermedias, Ia redueein deI pH dehe IIegar a 5.5-5.1 para esiimuIar Ia aeiiidad de Ias haeierias
produeioras de eido Ieiieo. Un eonienido de humedad mayor deI 10% promuee Ia produeein
de eido aeiieo y euando es menor deI 10% esiimuIa Ia produeein de eido huirieo.
Cuando Ia fermeniaein no se desarroIIa en forma normaI puede oeurrir una fermeniaein
por eIosiridia en Ias siguienies eondieiones:
- Cuando eI pH no disminuye rpidamenie a un aIor de esiahiIizaein.
- Las fases de respiraein y fermeniaein enierohaeieriana oeurren eiensiamenie.
- La iemperaiura aIeanza Ios 85 C.
- Eisie eoniaminaein deI forra]e eon iierra o esiireoI.
La fermeniaein eIosiridiaI se reeonoee por un oIor fuerie, un pH mayor de 5, un eonienido
de niirgeno amoniaeaI mayor de 10% deI niirgeno ioiaI y mayor eonienido de eido huirieo que
Ieiieo.
Cmo propieiar una huena fermeniaein duranie eI ensiIa]e. Cmo propieiar una huena fermeniaein duranie eI ensiIa]e. Cmo propieiar una huena fermeniaein duranie eI ensiIa]e. Cmo propieiar una huena fermeniaein duranie eI ensiIa]e. Cmo propieiar una huena fermeniaein duranie eI ensiIa]e. Un aspeeio imporianie de
eonoeer es que Ios forra]es eon mayor apiiiud para eI ensiIa]e iienen un aIio nieI de earhohidraios
fermeniahIes, nieI ha]o de proiena y eapaeidad amoriiguadora redueida eomo es eI easo deI
maz y oiras gramneas. Desaforiunadamenie, Ia aIfaIfa es ms difeiI de ensiIar por sus
earaeiersiieas.
EI eonienido de maieria seea es uno de Ios faeiores ms imporianies para asegurar un huen
ensiIa]e y minimizar Ias prdidas dehido a eaIeniamienio o eseurrimienio de Iquidos. EI eonienido
de maieria seea dehe ser de 80 a 85% en siIos horizoniaIes y de 80 a 40% en hoIsas de poIieiiIeno.
EI eonienido de humedad reeomendado iamhin aria segn eI iipo de forra]e. En maz y sorgo se
reeomienda un eonienido de maieria seea de 29 a 88%, mieniras que en eereaIes es de 28 a 88%.
En eI easo de Ia aIfaIfa eI eonienido de maieria seea es de 85 a 40%. En forra]es eon aIio eonienido
de humedad eomo Ios eereaIes y oiras gramneas eoriadas en esiado muy iierno o en Ieguminosas,
es neeesario eoriarIos y de]arIos seear pareiaImenie en eI eampo hasia Iograr Ios eonienidos
reeomendados de maieria seea.
&$
MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo
En eI ensiIa]e de forra]es eon demasiada humedad se iienen prdidas mayores de niirgeno y
earhohidraios soIuhIes en Ios eseurrimienios de Iquidos, y se presenian fermeniaeiones huirieas
y eIosiridiaIes. Un eonienido apropiado de maieria seea es imporianie porque se requiere menos
eido Ieiieo y se Iogra una esiahiIizaein a pH ms aIios, por esia razn, es pariieuIarmenie
imporianie eI preseeado en eI ensiIa]e de aIfaIfa (Cuadro 81).
EI iamao de parieuIa iamhin es imporianie para Ia eeIusin deI aire a iras deI apisonado
y seIIado deI siIo. Se eonsidera que un iamao apropiado de pieado es de 1 em, sin emhargo, en Ia
aIfaIfa se dehe iener de 15 a 20% de parieuIas aI menos de 2.5 em de Iongiiud para asegurar eI
efeeio de fihra en eI ganado.
EI IIenado deI siIo, apisonado y seIIado son faeiores muy imporianies para Iograr Ias eondieiones
anaerhieas que se requieren para iener una huena fermeniaein. Las prdidas en un siIo seIIado
son de 5 a 15%, mieniras que en un siIo maI seIIado sias pueden ser de 25 a 50%, prineipaImenie
en Ias eapas superiores. En ensiIa]es hien seIIados se iiene un pH ms apropiado para Ia fermeniaein
y Ia digesiihiIidad puede ser mayor a eineo unidades poreeniuaIes en eomparaein eon siIos sin
seIIar o maI seIIados. EI siIo dehe IIenarse Io ms rpido posihIe, se esiima deseahIe un riimo de 5
min por eada ioneIada de forra]e. Despus se euhre eon poIieiiIeno que se aneIa eon iierra,
IIanias, u oiros oh]eios pesados (BoIsen, 1996).
EI deierioro aerhieo duranie Ia eiraeein deI siIo prooea Ia enirada de ogeno y eI
desarroIIo de hongos y Ieaduras, sohre iodo en ensiIados de huena eaIidad. Para eiiar diehas
prdidas se dehe eiraer eI ensiIado raspando eapas de 10 a 15 em por da, aiaeando Ia eara deI
siIo haeia aha]o eon una paIa meeniea, y de]ando una pared Iisa. Posieriormenie se reeoge deI
piso. No se reeomienda paIear eI frenie (Iigura 21). Para minimizar iamhin Ias prdidas duranie
Ia eiraeein es me]or iener siIos Iargos y angosios, eon una menor eara epuesia que permiia un
aanee ms rpido en Ia operaein y eiiar que esin de frenie a Ia saIida deI soI.
Oira opein para iener una huena fermeniaein en eI siIo es eI uso de adiiios. Eisien
diferenies iipos de adiiios, pero Ios ms popuIares aeiuaImenie son Ios inoeuIanies haeierianos.
En Ia deada de Ios 90s, se ha puesio mueho nfasis en eI uso de inoeuIanies haeierianos en eI
Materia seca, % pH
Gramneas Leguminosas
20 4.16 4.26
25 4.26 4.45
30 4.43 4.60
35 4.63 5.04
40 4.90 5.56
45 5.14 -
50 - -
Cuadro 81. Conienido de maieria seea y pH requeridos para Iograr Ia
esiahiIizaein de ensiIados de gramneas y Ieguminosas.
&%
MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo
ensiIa]e de forra]es para ayudar a ohiener una fermeniaein apropiada, para disminuir prdidas
de maieria seea y para me]orar Ia produeein deI ganado aIimeniado eon esie iipo de forra]es.
No ohsianie eI emuIo de informaein que se iiene, produeio de inesiigaeiones en arias
paries deI mundo, an eisie eseepiieismo en Ios produeiores sohre eI empIeo de Ios inoeuIanies
haeierianos. Esios produeios eoniienen una o ms espeeies de haeierias produeioras de eido
Ieiieo seIeeeionadas por su eompeiiiiidad para ereeer en amhienies eon diferenies eondieiones
de humedad, iemperaiura y aeidez, as eomo por su eapaeidad para produeir eido Ieiieo en
perodos eorios de iiempo. Los prineipaIes iipos de haeierias en esios produeios son: LocioIociIIus,
prineipaImenie Ia espeeie L. pIoniorum, as eomo espeeies de PoJiococcus y Eniorococcus
(Siropoiococcus) foocium.
EI oh]eiio de adieionar inoeuIanies haeierianos es ayudar a garaniizar una fermeniaein
ms rpida y efieienie en eI proeeso de ensiIa]e que permiia Ia preseraein de Ia maieria seea y eI
me]oramienio deI aIor nuiriiio. La adiein de inoeuIanies haeierianos puede permiiir ha]ar eI
pH ms rpido para minimizar Ia pohIaein de haeierias deirimeniaIes que produeen eidos aeiieo
o huirieo, Ias euaIes propieian fermeniaeiones que eausan pudrieiones, maI aspeeio u oIor a Ios
ensiIados, y iamhin para disminuir Ia aeiiidad de enzimas en Ias pIanias que degradan Ia proiena
erdadera a eompuesios no proiieos (Huek, 1998).
Iigura 21. Iormas de eiraeein de Ios forra]es ensiIados.
&&
MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo
En una reisin de iraha]os eon inoeuIanies haeierianos, Huek y Kung (1991) eneoniraron
que en eI 60% de Ios easos esios produeios ayudan a redueir eI pH y a Ia produeein de eido
Ieiieo, eon me]ores resuIiados en ensiIados de aIfaIfa y zaeaies y en menor grado en ensiIados de
eereaIes de grano pequeo. Tamhin se ohser que Ios inoeuIanies haeierianos iienen efeeios
posiiios en Ia preseraein de Ia proiena y en eI 50% de Ios easos Ia reeuperaein de forra]e se
me]or en 2-8 %. Esie efeeio se airihuye a que se disminuyen ianio Ias prdidas eausadas en Ia
fermeniaein eomo por hongos. En reIaein aI deierioro de Ios ensiIados en eI pesehre, se ohser
en eI 80% de Ios easos un efeeio posiiio. En un poreenia]e simiIar de easos iamhin se ohser un
aumenio de aproimadamenie 5% en digesiihiIidad.
Eisien diferenies eausas que pueden eausar eI fraeaso de esios produeios, por e]empIo euando
Ia pohIaein naiuraI es superior a Ia generada eon eI inoeuIanie. Para eiiar esia siiuaein se
sugiere Iograr una pohIaein de haeierias generadas por eI inoeuIanie aI menos deI 10% de Ia
pohIaein naiuraI. Oiro faeior es eI iipo de forra]e, se ha eneonirado que Ias haeierias son ms
efeeiias euando se uiiIizan en Ios forra]es de Ios que fueron aisIadas, es deeir eI iipo de inoeuIanie
dehe ser espeefieo para eI forra]e que se a a ensiIar. Oira siiuaein es euando eI eonienido de
azeares en eI forra]e es ha]o, dehido a que Ios azeares son eI prineipaI suhsiraio que esias
haeierias neeesiian para Ia produeein de eido Ieiieo. Esia siiuaein se puede preseniar en
forra]es eon aIio eonienido de maieria seea y en aIfaIfa. Se ha ohserado que eI aiaque de organismos
haeierifagos a Ias haeierias produeioras de eido Ieiieo se presenia en forra]es eon aIio eonienido
de humedad y euando se iienen ensiIa]es de ha]a eaIidad.
Huek y Kung (1991) en una reisin de esiudios indiean respuesias posiiias en eI eonsumo
de maieria seea, gananeia de peso deI ganado y produeein de Ieehe en eI 28, 58, y 41 % de Ios
easos. En esiudios reaIizados espeefieamenie eon inoeuIanies eonieniendo LocioIociIIus pIoniorum
se me]or eI eonsumo de maieria seea y Ia produeein de Ieehe en 0.5 kg de maieria seea por da y
1.2 Iiiros de Ieehe por aea por da, respeeiiamenie. Esios efeeios posiiios se han ohserado en
diferenies forra]es eomo aIfaIfa, maz y zaeaies.
En Ia mayora de Ias eees, euando Ia produeein deI ganado se ineremeni, iamhin se
ohser un aumenio en Ia digesiihiIidad de Ios ensiIados, sin emhargo, en aIgunos easos esia siiuaein
no se preseni. A Ia feeha es difeiI epIiear emo Ios inoeuIanies haeierianos pueden me]orar Ia
digesiin en eI rumen de Ios animaIes. Veinherg y Huek (1996) sugirieron que Ios inoeuIanies
haeierianos pueden iener un efeeio prohiiieo aI inhihir organismos deirimeniaIes en eI ensiIado
o un efeeio simiIar aI que iienen Ios prohiiieos en eI rumen deI ganado. Huek (1996) seaI que
prohahIemenie Ios efeeios posiiios de Ios inoeuIanies en eI ensiIa]e se dehan a que Ios produeios
de Ia fermeniaein (eido Ieiieo) faoreeen ms eI desarroIIo de Ios mieroorganismos deI rumen,
me]oran Ia aeepiaein por Ios animaIes aI inhihir Ia formaein de eido aeiieo y eianoI, as eomo
de ioinas que eausan organismos indeseahIes.
En hase a Ias eideneias que eisien en esie momenio, se pueden haeer Ias siguienies
reeomendaeiones:
a). Comprar un produeio que espeeifique eI iipo de forra]e en que se dehe usar. Si no eisie
en eI mereado IoeaI, empIear oiro produeio que sea para un euIiio simiIar. Por e]empIo, para
&'
MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo
gramneas se puede empIear inoeuIanie para maz y en eI easo de Ieguminosas, se puede uiiIizar
inoeuIanie para aIfaIfa.
h). EIi]a un produeio que suminisire aI menos 90 miI miIIones de haeierias ias produeioras
de eido Ieiieo por ioneIada de maieria erde. Ohsere que Ias haeierias que eonienga sean aI
menos una de Ias siguienies: LocioIociIIus spp, prineipaImenie de Ia espeeie L. pIoniorum, as
eomo Eniorococcus spp (Siropiococcus spp) o PoJiococcus spp.
e). Si eI produeio eoniiene PropioniIociorium spp, ienga en euenia que esias haeierias son
produeioras de eido propinieo y si hien me]oran Ia esiahiIidad de Ios ensiIados en eI eomedero,
no me]oran Ia fermeniaein. Por Io generaI, esias haeierias son menos efeeiias ya que son menos
eompeiiiias que Ias haeierias produeioras de eido Ieiieo, eeepio en eondieiones donde oeurren
fermeniaeiones Ienias.
d). Si Ios produeios eoniienen oiro iipo de haeierias que Ias meneionadas, se dehe sospeehar
sohre su efeeiiidad y ohiener asesora aI respeeio.
e). Los produeios que se apIiean en forma Iquida permiien una apIieaein ms uniforme que
un produeio en poIo.
f). Oiro aspeeio imporianie a eonsiderar es que eI agua que se uiiIiee en Ia apIieaein de
inoeuIanies haeierianos Iquidos no ienga prohIemas de eonienido de eIoro, ya que sie maia Ias
haeierias produeioras de eido Ieiieo.
g). IinaImenie, es me]or apIiear eI inoeuIanie haeieriano aI momenio deI pieado que en eI
siIo. Es imporianie seaIar que Ia uiiIizaein de inoeuIanies haeierianos no suhsiiiuye Ias preiieas
eomunes reeomendadas para iener un huen ensiIa]e (Harrison, 1995, BoIsen, 1996).
'
MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo
BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA
BoIsen, K. K. 1996. He]oramienio de Ia efieieneia de Ia preseraein y eaIidad deI ensiIa]e. |n: II CieIo de
IniernaeionaI de Confereneias sohre Nuiriein y Hane]o. Produeein y mane]o de forra]es para
aumeniar Ia efieieneia deI ganado Ieehero. Urupo LALA. Umez PaIaeio, Dgo. pp: 81-98.
Buekmasier, D. B., C. A. Boiz, and D.B. Heriens. 1989. A modeI of aIfaIfa hay siorage. Transaeiions of ihe ASAE.
82(1). 80-86.
Buekmasier, D. B., C. A. Boiz, and |. B. BIaek. 1990. \aIue of aIfaIfa Iosses on dairy farms. Transaeiions of ihe
ASAE. 88(2): 851-860.
CoIIins, H. 1988. Veiiing and maiuriiy effeeis on ihe yieId and quaIiiy of Iegume hay. Agron. |. 11:528-521.
Harrison, |. 1995. Hane]o deI ensiIa]e y adiiios para preserar Ia aeidez en Ia eonseraein y me]oramienio deI
aIor nuiriiio. |n: CieIo IniernaeionaI de Confereneias sohre Nuiriein y Hane]o. La Imporianeia
de Ios Iorra]es en Ia Opiimizaein Eeonmiea. Urupo LALA. Umez PaIaeio, Dgo. pp:88-96.
Huek, E. B. 1998. The roIe of siIage addiiies in making high quaIiiy siIage. |n: SiIage produeiion from seed io
animaI, NBAES-61, Noriheasi BegionaI Agrie. Eng. Seriee. Syraeuse, NY. pp:106-116.
Huek, B. 1996. InoeuIaiion of siIage and iis effeeis on siIage quaIiiy. InformaiionaI eonferenee wiih dairy and
forage indusiries. US Dairy Iorage Beseareh Cenier. Hadison. VI. pp:48-51.
Huek, E. B. and L. Kung, |r. 1991. Effeeis of siIage addiiies on ensiIing. |n: SiIage fieId io feedhunk. Proeeedings.
Norih Ameriean Conferenee. Hershey, PennsyIaania. pp:181-199.
Piii, B. E. 1990. SiIage and hay preseraiion. CorneII Unersiiy Coop. Ei. BuII. No. NBAES-5, Iihaea. New York.
Boiz, C. A. and S. H. Ahrams. 1988. Losses and quaIiiy ehanges during aIfaIfa hay haresi and siorage. Transaeiions
of ihe ASAE. 8: 850 p.
Boiz, C. A. and P. Saoie. 1991. Eeonomies of swaih manipuIaiion and mai drying of aIfaIfa on dairy farms. AppIied
Engineering in Agrie. 6(8). 816-828.
Boiz, C. A., B.|. Dais., D. B. Buekmasier, and H.S. AIIen. 1991. Preseraiion of aIfaIfa hay wiih propionie aeid.
AppI. Eng. Agrie. 1(1):88-40.
Boiz, C. A. and Y. Chen. 1985. AIfaIfa drying modeI for ihe fieId enironmeni. Transaeiions of ihe ASAE. 28. 1686
p.
Boiz, C. A., S. H. Ahrams, and B. |. Dais. 1981. AIfaIfa drying, Ioss and quaIiiy as infIueneed hy meehanieaI and
ehemieaI eondiiioning. Transaeiions of ihe ASAE. 80(8):680-685.
Boiz, C. A. and B. E. Huek. 1994. Changes in forage quaIiiy during haresi and siorage. |n: U.C. Iahey oi oI.
Iorage quaIiiy, EaIuaiion and UiiIizaiion. Am. Soe. Agron. Hadison. VI. pp:828-868.
Boiz, C. A. 1995. Loss modeIs for forage haresi. Transaeiions of ihe ASAE. 88(6): 1621-1681.
Shinners, K.|., B. U. KoegeI, and B. |. Sirauh. 1991. Leaf Ioss and drying raie of aIfaIfa as affeeied hy eondiiioning
roII iype. AppI. Eng. Agrie. 1:46-49.
'
MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo
Vaiiiau, H. 1999. Inirodueein aI proeeso de ensiIa]e. |n: \ CieIo IniernaeionaI de Confereneias sohre Nuiriein
y Hane]o. Urupo LALA. Torren, Coah., pp: 184-141.
Veinherg, Z.U. and B.E. Huek. 1996. New irends and opporiuniiies in ihe deeIopmeni and use of inoeuIanis for
siIage. IEHS HierohioIogy Beiews. pp: 58-68.
'
MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo MoioJos Jo Consorrocin Jo AIfoIfo
'!
J JJ JJoIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo
\ \\ \\ALOB NUTBITI\ ALOB NUTBITI\ ALOB NUTBITI\ ALOB NUTBITI\ ALOB NUTBITI\O DE LA ALI O DE LA ALI O DE LA ALI O DE LA ALI O DE LA ALIALI ALI ALI ALI ALIA AA AA
Uregorio Nez Hernndez
EI aIor nuiriiio de Ios forra]es es eI produeio de Ia eoneeniraein de nuirienies, eonsumo,
digesiihiIidad y meiahoIismo de Ios produeios digeridos por Ios animaIes (Buion oi oI., 1996).
Los nuirienies en Ios forra]es que proporeionan energa son Ios earhohidraios, proienas y Ipidos,
pero Ios primeros son Ios mas imporianies, porque generan mas deI 80% de Ia energa. En generaI,
Ios earhohidraios se eIasifiean en aqueIIos que esin en Ios eonienidos eeIuIares, Ios euaIes son
easi eompIeiamenie digesiihIes y Ios que eomponen Ias paredes eeIuIares, son menos digesiihIes y
eon gran ariaein en su digesiihiIidad. La reIaein enire Ia digesiihiIidad de Ios forra]es y eI
eonienido de paredes eeIuIares o fihra deiergenie neuiro (IDN) es inersa eomo se muesira para
Ia aIfaIfa en Ia Iigura 22. . . . . EI eonienido ha]o de paredes eeIuIares de Ia aIfaIfa faoreee su aIor
energiieo, fermeniaein en eI rumen y eonsumo por Ios animaIes.
La digesiihiIidad se refiere a Ia parie deI forra]e eonsumido que no es eereiado en Ias heees
feeaIes. Dehido a que en Ias eereeiones feeaIes eisien suhsianeias que no proienen de Ios forra]es,
esie irmino es IIamado digesiihiIidad aparenie. La digesiihiIidad se puede deierminar eon animaIes
(digesiihiIidad in riro o in siiu) o iamhin en eI Iahoraiorio (digesiihiIidad in riiro). Amhas
deierminaeiones esin reIaeionadas enire s, aunque normaImenie Ia digesiihiIidad in riiro puede
ser mayor que Ia ohienida in riro, ya que no eonsidera eI efeeio deI nieI de eonsumo de Ios
animaIes y Ia iasa de paso a iras de su iraeio digesiio. La imporianeia de Ia digesiihiIidad de
Ios forra]es se puede manifesiar en aumenios de 0.110 kg en eI eonsumo de maieria seea y de 0.250
kg en Ia produeein de Ieehe por aea por da por unidad de ineremenio en Ia digesiihiIidad
(AIIen y Oha, 1996).
y = 99.07 - 0.690x
r
2
= 0.83
50
60
70
80
90
100
0 10 20 30 40 50
Fibra detergente neutro, %
D
i
g
e
s
t
i
b
i
I
i
d
a
d

E


L
E
J
H

,

%
Iigura 22. BeIaein enire eI eonienido de fihra deiergenie neuiro
y digesiihiIidad erdadera in riiro de Ia aIfaIfa.
'"
J JJ JJoIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo
La IDN de Ia aIfaIfa se digiere ms rpidamenie que Ia de oiros forra]es, Io euaI infIuye en
que Ia redueein de Ia digesiihiIidad poieneiaI sea menor en eomparaein a oiros forra]es euando
Ios animaIes iienen eonsumos aIios de maieria seea eomo es eI easo de Ias aeas Ieeheras.
EI ioiaI de nuirienies digesiihIes (TND) es un eoneepio que se desarroII en eI pasado en Ios
Esiados Unidos de Amriea para Ia eaIuaein de Ios aIimenios deI ganado. Sin emhargo, reaImenie
no es una medida de Ios nuirienies digesiihIes y iiende a sohresiimar eI aIor energiieo de Ios
forra]es.
Los animaIes ohiienen Ia energa de Ios forra]es medianie Ia digesiin y meiahoIismo de
earhohidraios, Ipidos y proienas. Dehido a que duranie Ios proeesos de digesiin y meiahoIismo,
eisien prdidas a iras de Ias heees feeaIes, eereein de Ia orina, produeein de eaIor duranie
Ia fermeniaein ruminaI y en eI meiahoIismo de nuirienies, Ias deierminaeiones de energa digesiihIe,
meiahoIizahIe o neia, son ms apropiadas para eaIuar Ios forra]es, as eomo para Ia formuIaein
de raeiones para eI ganado.
Los forra]es no iienen un aIor nieo de energa para iodas Ias funeiones de Ios animaIes,
dehido a que Ia energa se uiiIiza eon una efieieneia diferenie para eada una de eIIas. AI aIor
energiieo de Ios aIimenios para Ia produeein de Ieehe en eI sisiema de Ios Esiados Unidos de
Amriea se Ie denomina energa neia de Iaeianeia (EN
I
). Las esiimaeiones de energa neia de
Iaeianeia de Ios forra]es, generaImenie se ohiienen a pariir de deierminaeiones de fihra deiergenie
eido (IDA). Esia deierminaein ineIuye Ias suhsianeias menos digesiihIes de Ia pared eeIuIar
eomo son Ia eeIuIosa y Iignina.
En Ia Iigura 28, se presenia Ia reIaein enire Ia IDA y energa neia de Iaeianeia para aIfaIfa
en Ia Begin Lagunera. Esia reIaein se puede empIear ianio para primaera eomo erano. EI uso
de eeuaeiones desarroIIadas en oiras regiones pueden no ser apropiadas para esiimar Ia energa
neia de Iaeianeia en Ia regin.
Iigura 28. . . . . BeIaein enire Ia fihra deiergenie eido y Ia energa
neia de Iaeianeia de Ia aIfaIfa en Ia Begin Lagunera.
y = 2.0791 - 0.0193x
r
2
= 0.86
0
0.5
1
1.5
2
2.5
0 10 20 30 40
Fibra detergente cido, %
E
n
e
r
g

a

n
e
t
a

d
e

l
a
c
t
a
n
c
i
a
,
M
c
a
l
/
k
g

d
e

M
S
Primavera
Verano
'#
J JJ JJoIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo
La aIfaIfa se earaeieriza por una eoneeniraein aIia de proiena eruda, Ia mayor parie de Ia
euaI, es proiena degradahIe en eI rumen (14-19 %). En irminos nuirieionaIes, Ia aIfaIfa eon mas
de 22 % de proiena eruda no iiene ninguna enia]a en proiena meiahoIizahIe (proiena ahsorhida
en eI iniesiino deIgado), dehido a que Ios aumenios de proiena eruda por eneima deI nieI
meneionado son proiena degradadahIe que no puede ser uiiIizada por Ios mieroorganismos deI
rumen, ya que rehasan su eapaeidad de sniesis de proiena (ChaIupa, 1995). La uiiIizaein de Ia
proiena en raeiones eon aIfaIfa se puede me]orar eon Ia supIemeniaein de fuenies de proiena
eon ha]a degradahiIidad ruminaI o ineremeniando Ia proiena mierohiana sinieiizada en eI rumen
medianie Ia adiein de fuenies de energa fermeniahIe en eI rumen (Saiier, 1999).
Un aIor adieionaI de Ia aIfaIfa es que ayuda a maniener un pH adeeuado en eI rumen. La
fihra de Ia aIfaIfa iiene una eapaeidad amoriiguadora aIia que Ie permiie eI iniereamhio de eaiiones
eargados posiiiamenie (Na, K, Hg y Ca) por hidrgenos euando ha]a eI pH en eI rumen (HeBurney
oi oI., 1981). En eonirasie, Ios forra]es eomo eI ensiIado de maz y oiras gramneas soIo iienen de

!
a

de Ia eapaeidad amoriiguadora de Ia aIfaIfa en eI rumen.


I II IIaeiores que afeeian eI aIor nuiriiio de Ia aIfaIfa aeiores que afeeian eI aIor nuiriiio de Ia aIfaIfa aeiores que afeeian eI aIor nuiriiio de Ia aIfaIfa aeiores que afeeian eI aIor nuiriiio de Ia aIfaIfa aeiores que afeeian eI aIor nuiriiio de Ia aIfaIfa
Esiaein deI ao Esiaein deI ao Esiaein deI ao Esiaein deI ao Esiaein deI ao
Eisien inesiigaeiones que indiean que Ia aIfaIfa disminuye su digesiihiIidad en erano en
eomparaein a Ia primaera (\an Soesi, 1996). .. .. En Ia Begin Lagunera, se ha ohserado que en eI
erano, Ia digesiihiIidad de Ia aIfaIfa es menor que en Ia primaera prineipaImenie en esiados
aanzados de fIoraein.
De Ios faeiores amhieniaIes, Ia Iuz promuee Ia sniesis de earhohidraios soIuhIes y por Io
ianio aumenia Ia digesiihiIidad. Oiro faeior amhieniaI que afeeia eI aIor nuiriiio de Ios forra]es
es Ia iemperaiura (Buion y IaIes, 1994). Las iemperaiuras aIias disminuyen Ia digesiihiIidad
dehido aI aumenio en Ia eoneeniraein de Ia fihra y redueein de earhohidraios soIuhIes y proiena,
adems, iamhin se ha reporiado que promuee un aumenio deI grosor de Ias paredes eeIuIares
(ViIson y Iord, 1918). Cuando Ia iemperaiura es superior a Ios 20 a 22 `C, Ia digesiihiIidad de Ias
Ieguminosas de eIima iempIado eomo Ia aIfaIfa puede disminuir hasia en sieie unidades
poreeniuaIes.
\ \\ \\ariedades ariedades ariedades ariedades ariedades
Eisien eideneias que Ia ariaein geniiea en aIfaIfa permiie iener ariedades superiores
hasia en seis unidades poreeniuaIes en digesiihiIidad (Coors oi oI., 1986). Por oira parie, \aughn
oi oI. (1990) reporian ariedades superiores en ms de eineo unidades en su eonienido de proiena
eruda. En Ia Begin Lagunera, Ias difereneias en proiena eruda enire Ias ariedades han sido
hasia de 2.5 unidades poreeniuaIes y de ires a euairo unidades poreeniuaIes en TND.
'$
J JJ JJoIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo
Las ariedades de aIfaIfa de aIia eaIidad nuiriiia denominadas HQ (high quaIiiy) pueden
iener mayor digesiihiIidad y energa neia de Iaeianeia (Cuadro 82). . . . . Esias difereneias equiaIen
a 100 kg de Ieehe ms por eada ioneIada de maieria seea en eomparaein a ariedades normaIes
de aeuerdo a esiimaeiones reaIizadas eon eI Programa HiIk 95 (Undersander oi oI., 1998).
Cuadro 82. CaIidad nuiriiia de ariedades normaIes y de aIia eaIidad de aIfaIfa.
Eiapa de madurez Eiapa de madurez Eiapa de madurez Eiapa de madurez Eiapa de madurez
La deeisin de eundo reaIizar eI eorie es imporianie porque afeeia Ia produeein, eaIidad
nuiriiia y produeiiidad de Ia aIfaIfa. EI eorie de Ia aIfaIfa en esiado de hoin permiie ohiener
forra]e eon mayor aIor nuiriiio pero menos rendimienio, adems que afeeia Ia ida produeiia
de Ios aIfaIfares.
En eI Cuadro 88, ,, ,, se presenia un resumen de Ia eaIidad nuiriiia de henos de aIfaIfa en Ios
prineipaIes esiados de desarroIIo. EI poreenia]e de proiena eruda y Ia energa neia de Iaeianeia
disminuyen a medida que aanza eI esiado de desarroIIo de Ia aIfaIfa, mieniras que Ia eoneeniraein
de fihra deiergenie neuiro aumenia eon eI esiado de madurez. Las reIaeiones meneionadas se
manifiesian mas euando Ia aIfaIfa se henifiea dehido a Ia prdida de ho]as, ya que Ios iaIIos
presenian una mayor disminuein de su eonienido de proiena y digesiihiIidad que Ias ho]as
(KaIu y Iiek, 1988).
Eisien eideneias que Ias aeas aIimeniadas eon raeiones eon aIfaIfa eoriada en esiado de
ereeimienio egeiaiio o hoin produeen ms Ieehe que euando se proporeiona aIfaIfa en fIoraein
(Kawas oi oI., 1989, Lamas y Comhs, 1990). Saiier (1999) indiea que Ia uiiIizaein de aIfaIfa
eoriada despus deI esiado de 50 % de hoin disminuye Ia produeein de Ieehe de aeas aIias
produeioras (ms de 40 kg de Ieehe por da) en 0.200 kg/da, pero esie efeeio negaiio es de soIo
0.180 kg/da en aeas eon una produeein de 80 kg de Ieehe diaria e insignifieanie en aeas eon
menos de 20 kg/da de produeein de Ieehe. Esie inesiigador eonsidera que eI henefieio de Ia
uiiIizaein de aIfaIfa de eaIidad suprema (menos de 40 % de IDN) es pequeo e ineIuso deirimeniaI
an en aeas aIias produeioras, en eomparaein a Ia aIfaIfa eon 40 a 45 % de IDN.
Normal Alta calidad nutritiva
Protena cruda, % 23.7 24.9
Fibra detergente neutro, % 36.9 35.2
Fibra detergente cido, % 28.6 27.1
Lignina, % 6.6 6.1
Digestibilidad in vitro, % 79.6 82.8

'%
J JJ JJoIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo
Hiodos de eonseraein Hiodos de eonseraein Hiodos de eonseraein Hiodos de eonseraein Hiodos de eonseraein
La aIfaIfa erde iiene ms proiena y menos eoneeniraeiones de fihra y Iignina que eI heno
o ensiIado de aIfaIfa ( (( ((Cuadro 84). ). ). ). ). Duranie eI henifieado y ensiIa]e de Ia aIfaIfa pueden oeurrir
reaeeiones oeasionadas por iemperaiuras aIias que pueden indueir aumenios en Ias fraeeiones de
fihra y disminuein en Ia disponihiIidad de Ia proiena. La proiena de Ia aIfaIfa ensiIada es
degradada por enzimas proieoIiieas duranie eI proeeso de ensiIa]e, Io euaI oeasiona que hasia un
50% se eneuenire en forma de niirgeno no proienieo (Vaiiiau, 1999). Esie eamhio puede IIegar
a afeeiar Ia produeein de Ieehe de aeas aIimeniadas eon ensiIado de aIfaIfa (Broderiek, 1995).
Dieha siiuaein se resueIe eon Ia ineIusin de fuenies adeeuadas de proiena de sohrepaso en Ias
raeiones (Broderiek, 1995).
La aIfaIfa ensiIada pareee iener un aIor nuiriiio Iigeramenie me]or aI heno de aIfaIfa
(Cuadro 85). AIgunas razones meneionadas para epIiear diehas difereneias son que Ia aIfaIfa
ensiIada iiene una digesiin ms rpida y oeupa menos oIumen en eI rumen que eI heno de
aIfaIfa (Saiier, 1999).
Caracterstica Verde Heno EnsiIado
Protena cruda, % 19.3 13.5 16.7
Fibra detergente neutro, % 36.1 45.4 44.2
Fibra detergente cido, % 27.9 38.8 34.5
Lignina, % 6.3 10.2 7.3
Digestibilidad in vitro 79.5 71.7 74.1
Cuadro 88. CaIidad nuiriiia de henos de aIfaIfa a diferenie esiado de desarroIIo.
Estado de desarrollo Protena cruda,
%
Fibra detergente neutro,
%
Energa neta de lactancia,
Mcal/ kg de MS
Vegetativo >21 <39 1.46-1.50
Botn 19-21 37-40 1.41-1.45
Inicio de floracin 17-19 40-46 1.35-1.40
Floracin media 13-16 47-51 1.20-1.30
Floracin completa <13 >51 <1.20

Cuadro 84. . . . . Caraeiersiieas qumieas y digesiihiIidad in riiro de Ia aIfaIfa en
diferenies formas.
'&
J JJ JJoIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo
UiiIizaein de aIfaIfa en raeiones para aeas Ieeheras UiiIizaein de aIfaIfa en raeiones para aeas Ieeheras UiiIizaein de aIfaIfa en raeiones para aeas Ieeheras UiiIizaein de aIfaIfa en raeiones para aeas Ieeheras UiiIizaein de aIfaIfa en raeiones para aeas Ieeheras
La ineIusin de aIfaIfa ensiIada o henifieada es reeomendahIe en
!
a
!
deI forra]e en Ias
raeiones para aeas Ieeheras de aIia produeein (Saiier, 1999). La ineIusin de ensiIados de maz,
sorgo o eereaIes eon aIfaIfa en raeiones para aeas Ieeheras permiie ohiener huena produeeiones
de Ieehe (Cuadro 86), sin emhargo, Ia uiiIizaein de diehos forra]es en ms de un 15 % en Ias
raeiones puede disminuir eI eonsumo y Ia produeein de aeas aIias produeioras de Ieehe
(Broderiek, 1985, DePeiers oi oI., 1989, Aeosia oi oI., 1991).
Estudio Mtodo de
conservacin
Leche
(kg/da)
Grasa
(%)
Protena
(%)
Promedio de cuatro
estudios de Nelson y
Satter, 1990 y 1992

Wallentine,
1993

Wallentine,
1993

Beauchemin
et al., 1997

Broderick, 1995


Nez et al., 1997
Ensilaje
Heno


Ensilaje
Heno

Ensilaje
Heno

Ensilaje
Heno

Ensilado
Heno

Ensilado
Heno
31.8
1

30.7
1



28.7
1

28.1

35.7
1

34.7
1


26.9
2

25.7
2

34.9
1

33.5
1


27.1
1

29.9
1

3.33
3.54


3.33
2.90

3.06
2.96

3.34
2.90

3.34
3.14

3.30
3.10

2.98
2.94


3.02
3.02

--
--

3.14
3.19

3.02
3.08

2.90
2.30

1
3.5% de grasa corregida en leche.
2
4.0% de grasa corregida en leche.
Adaptado de Satter (1999).

Cuadro 85. Produeein de Ieehe, eonienido de grasa y proiena eon raeiones de
heno o ensiIado de aIfaIfa.
''
J JJ JJoIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo
Referencia Tratamiento CMS* Leche
Kg/da
Grasa
%
Protena
%
Dhiman y
Satter, 1997
Alfalfa ensilada (100 %)

Alfalfa ensilada (66 %)+ensilado
maz (33%)

Alfalfa ensilada (33 %)+ensilado
maz (66 %)
20.9

21.4


21.1
31.0
1


32.9
1



31.8
1

3.53

3.67


3.65
3.08

3.15


3.19

Nez et al.,
1997

Alfalfa heno (100 %)

Alfalfa heno (50 %)+ensilado
de sorgo (50%)

19.4

20.3

28.3
1


29.2
1


2.90

3.20

2.70

2.70

DePeters
et al.,1989

Alfalfa heno (100 %)

Alfalfa heno (66 %)+ ensilado de
cereal (34 %)

Alfalfa heno (34 %)+ensilado
de cereal

20.4

20.2


18.7

30.7
2


31.7
2



31.0
2


3.68

3.86


3.74

3.06

3.06


2.90

Nez et al.,
1998

Alfalfa (100%)

Alfalfa (50 %)+ ensilado
de avena (50%)

Alfalfa (50 %)+ ensilado
de trigo (50%)

23.7

21.0


22.0

30.3
1


30.6
1



29.5
1


3.50

3.60


3.50

3.10

2.80


2.90

1
Produccin de leche corregida a 3.5 % de grasa.
2
Produccin de leche corregida a 4.0 % de grasa.
* Consumo de materia seca (kg/vaca/da)
Adaptado de Satter (1999).
Cuadro 86. Consumo de maieria seea, produeein de Ieehe, eonienido de grasa y proiena
eon raeiones de aIfaIfa eon oiros forra]es.

J JJ JJoIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo
En eI Cuadro 81 se presenia eI eonienido mineraI deI heno de aIfaIfa, aunque esias
eoneeniraeiones disminuyen eon eI desarroIIo deI euIiio. Como se ohsera, Ia aIfaIfa se earaeieriza
por un mayor eonienido de poiasio, eaIeio, fsforo, magnesio y eohre que oiros forra]es eomo
ensiIados de maz y sorgo, aena y haIIieo anuaI. De esias earaeiersiieas, es imporianie seaIar eI
euidado en Ia aIimeniaein de aeas seeas eon aIfaIfa eon aIio eonienido de poiasio, ya que puede
ineremeniar Ia ineideneia de fiehre de Ieehe.
NRC (1988) Regin Lagunera
Calcio, % 1.54 1.57
Fsforo, % 0.29 0.21
Potasio, % 2.56 3.71
Magnesio, % 0.24 0.24
Cobre, mg/kg 11.0 9.41
Zinc,mg/kg 25.0 25.6

Cuadro 81. Conienido de Ios prineipaIes mineraIes en Ia aIfaIfa.

J JJ JJoIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo
BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA BIBLIOUBAIIA
Aeosia, Y. H., C. C. SaiIIings., C. E. PoIan, and C. N. HiIIer. 1991. EaIuaiion of harIey siIage haresied ai hooi and sofi
dough saiges. |. Dairy Sei. 14:161-116.
AIIen, H. S. and H. Oha. 1996. Inereasing fiher digesiihiIiiy may inerease densiiy, dry maiier iniake. Pari 1. Ieedsiuffs.
68(48):12.
Broderiek, U. A. 1985. AIfaIfa siIage or hay ersus eorn siIage as ihe soIe forage for Iaeiaiing dairy eows. |. Dairy Sei.
68:8262-8211.
Broderiek, U. A. 1995. Performanee of Iaeiaiing dairy eows fed eiiher aIfaIfa siIage or aIfaIfa hay as ihe soIe forage. |.
Dairy Sei. 18:820-829.
Buion, D. B., D. B. Heriens, and D. S. Iisher. 1996. Iorage quaIiiy and ruminani uiiIizaiion. |n: CooI Season Urasses.
Agronomy Honograph. Ameriean Soeieiy of Agronomy, Crop Seienee Soeieiy of Ameriea, SoiI Seienee
Soeieiy of Ameriea. Hadison, VI. pp: 229-266.
Buion, B. and S. L. IaIes. 1994. PIani enironmeni and quaIiiy. |n: Iorage quaIiiy, eaIuaiion and uiiIizaiion. Ameriean
Soeieiy of Agronomy, Crop Seienee Soeieiy of Ameriea, SoiI Seienee Soeieiy of Ameriea. Hadison, VI. pp:
155-199.
ChaIupa, V. 1995. Bequerimienios de forra]es de aeas Ieeheras. |n: I CieIo IniernaeionaI de Confereneias sohre
Nuiriein y Hane]o. Urupo LaIa. Umez PaIaeio., Dgo. pp:19-28.
Coors, |. U., C. C. Lowe, and B. P. Hurphy. 1986. SeIeeiion for improed nuiriiionaI quaIiiy of aIfaIfa. Crop Sei. 26:848-
841.
DePeiers, E. |., |. I. Hedrano, and D. L. Baih. 1989. A nuiriiionaI eaIuaiion of mied winier eereaIs wiih eieh uiiIized
as siIage or hay. |. Dairy Sei. 12:8241-8254.
Urani, B. L., S. U. Haddad, K.|. Hoore, and |. I. Pedersen. 1995. Brown midrih sorghum siIage for midIaeiaiion dairy
eows. |. Dairy Sei. 18:1910-1980.
Hui]ens, H. I. 1991. Imporianeia de Ia eaIidad de Ios forra]es para maimizar Ia produeein de Ieehe a ha]o eosio. |n: III
Confereneia IniernaeionaI sohre Nuiriein y Hane]o. Urupo LaIa. Umez PaIaeio, Dgo. pp: 2-11.
KaIu, B. A. and U. V. Iiek. 1988. HorphoIogieaI siage of deeIopmeni as a predieior of aIfaIfa herhage quaIiiy. Crop
Seienee. 28: 1161-1112.
Kawas, |.B. , N. A. |orgensen., A. B. Hardie., H. CoIIins, and U.P. Barringion. 1989. Assessmeni of ihe nuiriiie aIue of
aIfaIfa wiih ehange in maiuriiy and eoneeniraie IeeI. CoIIege of AgrieuIiuraI and Life Beseareh Bepori
8460.
LIamas, L. U. and D. K. Comhs. 1990. Effeei of aIfaIfa maiuriiy on fiher uiiIizaiion hy high produeing dairy eows. |. Dairy
Sei. 18:1069-1080.
HeBurney, H. L., P. |. \an Soesi, and L. E. Chase. 1981. Caiion eehange eapaeiiy of arious feedsiuffs in ruminani
raiions. Proe. CorneII Nuir. Conf. pp:16-28.
NBC. 1988. Nuirieni Bequiremenis of Dairy CaiiIe. Si reised ediiion. NaiionaI Aeademy of Seienees. Vashingion D. C.
158 p.
Nez, H. U., |. |. Hrquez O., H. SaIinas U., H. H. Quiroga U, y B. Harinez P. 1991. Produeein de Ieehe de aea eon

J JJ JJoIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo oIor Nuiriiiro Jo Io AIfoIfo
forra]es anuaIes en Ia regin rida de Hieo. ITEA. 98:161-111.
Nez, H. U., I. Conireras U., |. Bomero., |. Uranados U, y E. SaIazar. 1991. Produeein de Ieehe eon aeas HoIsiein
aIimeniadas eon ensiIado de sorgo de neradura eaf y heno de aIfaIfa. |n: Simposium IniernaeionaI de
Nuiriein AnimaI. Harn, N.L. pp: 65-68.
Nez, H. U. y |. Bomero. 1991. Produeein de Ieehe eon aeas HoIsiein aIimeniadas eon heno o ensiIado de aIfaIfa eon
y sin monensina. |n: Simposium IniernaeionaI de Nuiriein AnimaI. Harn, N.L. pp: 65-68.
Nez, H. U., H. H. Quiroga U., |. |. Hrquez 0, and A. De AIha. 1991. Produeiion and quaIiiy of herseem eIoer
(TrifoIium oIoxonJrinum L.) for dairy eaiiIe in ihe norih and eeniraI regions of Heieo. Agroeieneia. 81.
(2): 151-164.
Nez, H. U. 1998. Produeein de Ieehe eon aeas HoIsiein aIimeniadas eon heno de aIfaIfa y ensiIados de eereaIes.
Informe Tenieo. 4 p.
Saiier, L. D. 1999. Como uiiIizar Ia aIfaIfa efieieniemenie para ohiener Ia mima produeein de Ieehe. |n: \ CieIo
IniernaeionaI de Confereneias sohre Nuiriein y Hane]o. Urupo LALA.Torren, Coah. pp: 69-88.
Shaer, B. D., I. D. Saiier, and N. A. |orgensen. 1988. Impaei of forage fiher eonieni on digesiion and digesia passage in
Iaeiaiing dairy eows. |. Dairy Sei.11:1556.
Undersander, D.|., V.T. Howard, and B.D. Shaer. 1998. HiIk per aere spreadsheei for eomhining yieId and quaIiiy inio
a singIe ierm. |. Prod. Agrie. 6:281-285.
\an Soesi, P. |. 1996. Enironmeni and forage quaIiiy. |n: CorneII Nuiriiion Conferenee for Ieed manufaeiurers. 58
ih
Heeiing. Oehesier, N.Y. CorneII Uniersiiy, Iihaea, N.Y. pp:1-9.
\aughn, D. L., D. B. \iands, and C. C. Lowe. 1990. Nuiriiie aIue and forage yieId of aIfaIfa syniheiies under ihree
haresi managemeni sysiems. Crop Sei.80:699-108.
Vaiiiau, H. 1999. Inirodueein aI proeeso de ensiIa]e. |n: \ CieIo IniernaeionaI de Confereneias sohre nuiriein y
Hane]o. Urupo LALA.Torren, Coah. pp:184-141.
ViIson, |. B. and C. V. Iord. 1918. Temperaiure infIuenees on ihe in riiro digesiihiIiiy and soIuhIe earhohydraie
aeeumuIaiion of iropieaI and iemperaie grasses. Ausi. |. Agrie. Bes. 24:181-198.
En el pr oceso edit or ial de la pr esent e publicacin colabor ar on las siguient es per sonas
EDICIN:
Dr . Gr egor io Nez Her nndez
M. C. Yasmin I. Chew Madinaveit ia
Ing. Isidr o Reyes J ur ez
M.C. Hct or J . Godina Gar ca
DISEO:
Ing. Isidr o Reyes J ur ez
SUPERVISIN TCNICA
Dr . Gr egor io Nez Her nndez
Dr . Hct or M. Quir oga Gar za

También podría gustarte