ΡΟΐΔΡΟΤ ΜΏΝΘΟΤΛΔ

Ξελoθώληoς

ΚΤΡOΤ AΝAΒA΢H
ΐΕΐΛΕA A΄, ΐ΄, Γ΄, Α΄

« Μηα θoβεξή βoή γέκηζε ηελ θoηιάδα.

Σξέμαλ όιoη αζζκαίλoληαο απάλσ λα
δoύλ ηη ζπκβαίλεη. Καη η’ άιoγα αθόμα
αλέβαηλαλ ηξέρoληαο ηoλ αλήθoξo.
- Θ ά ι α ζ ζ α! Θ ά ι α ζ ζ α!!
άξρηζαλ λα θσλάδoπλ oη πξώηoη πoπ
ζθαξθάισζαλ ζηελ θoξθή ηoπ όξoπο.
H ιέμε πήδαγε από ζηόκα ζε ζηόκα
ζαλ ζηξαηησηηθό παξάγγεικα. Πέζαλ
o έλαο ζηελ αγθαιηά ηoπ άιιoπ θαη ηα
δάθξπα θπιoύζαλ...»
(Aπό ηo ζοκανπαζηζηό νεπoνηάγ ηδξ
Βηζηναηείαξ ηςκ Μονίςκ)

1
 ΕΙ΢AΓΩΓH

OΞΕΝOΦΩΝ

Γκςνίγoοιε ανηεηά πενί ηoο Ξεκoθώκηoξ βζα κα ιπoνoύιε κα

έπoοιε ιζα ζαθή εζηόκα βζα ηoκ άκενςπo. Γεκκήεδηε ιάθθoκ ηo 427 π.Υ.
Ήηακ βζoξ ηoο Γνύθθoο, από εοηαηάζηαηδ oζηoβέκεζα ηδξ Aζβδίδoξ θοθήξ,
ηoο ζδιακηζηoύ δήιoο ηδξ Βνπζάξ, ηoκηά ζηα ΢πάηα, απ’ όπoο επίζδξ
ηαηάβoκηακ o Εζoηνάηδξ ηαζ όπoο o Aθηζαζάδδξ ηαηείπε ιεβάθδ ηηδιαηζηή
πενζoοζία. Βίπε ηαζ o Ξεκoθώκ ηζξ παζδεναζηζηέξ ηoο ειπεζνίεξ, ιάθζζηα
είπε ζθoδνά ενςηεοεεί ηoκ ςναίo - ηαζ πάιθoοηo - Καθθία, αθθά δεκ
ακέπoκηακ ηζξ ζπέζεζξ ιε πoθύ ιεβαθύηενoοξ ζε δθζηία άκδνεξ, δδθαδή ιε
ηίκαζδoοξ.

Ήηακ ιαεδηήξ ηoο Πνόδζηoο ηαζ ηoο Εζoηνάηδ ιέπνζ πoο ηoκ
ζοκάκηδζε ιζα ιένα o ΢ςηνάηδξ ζ’ έκα ζoηάηζ ηδξ Aεήκαξ, ηoκ
ζηαιάηδζε ηαζ ηoο είπε κα ηoκ αηoθoοεήζεζ. Aπό ηόηε, ηo 404, έβζκε
ιαεδηήξ ηoο. ΋ηακ ηoκ ηάθεζε o θίθoξ ηoο Πνόλεκoξ ζηζξ ΢άνδεζξ βζα κα
βκςνίζεζ ηoκ Κύνo, νώηδζε ηoκ ΢ςηνάηδ ηζ κα ηάκεζ. O δάζηαθόξ ηoο, βζα
κ’ απoθύβεζ ηδκ απάκηδζδ, ηoο είπε κα νςηήζεζ ηo ιακηείo ηςκ Αεθθώκ.
Φoαoύιεκoξ ιήπςξ θάαεζ ανκδηζηή απάκηδζδ, o Ξεκoθώκ έηακε ζηo
Μακηείo παναπθακδηζηή ενώηδζδ, βζαηί ήεεθε πoθύ κα πάεζ ζηζξ ΢άνδεζξ
όπoο ηαζ ηεθζηά πήβε, ιε απoηέθεζια κ’ αηoθoοεήζεζ ηo ιζζεoθoνζηό
ζώια ηςκ Μονίςκ ζηδκ πενζπεηεζώδδ εηζηναηεία ηoο (401-400). ΢ηδ
ζοκέπεζα, εα πάνεζ ιένoξ ζε δζάθoνεξ πoθειζηέξ επζπεζνήζεζξ ηδξ
΢πάνηδξ, ιε ηδκ oπoία ήηακ πενζζζόηενo ζοκδεδειέκoξ πανά ιε ηδκ
παηνίδα ηoο ηδκ Aεήκα. Μάθζζηα ζηδ Μάπδ ηδξ Κoνώκεζαξ, ηo 394,
πoθέιδζε ζηo πθεονό ηςκ ΢πανηζαηώκ ηαηά ηςκ ζοιπαηνζςηώκ ηoο
Aεδκαίςκ.

2
 Μεηά ηδκ ηαηαδίηδ ηαζ ηoκ εάκαηo ηoο ΢ςηνάηδ (ηoκ Μάσo ηoο 399)
oζ ιαεδηέξ ηoο αοηoελoνίζηδηακ απo δς ηζ’ από ηεζ, βζα κα ιδκ έπoοκ ηδκ
ίδζα ηύπδ. O Πθάηςκ, βζα πανάδεζβια, θζθoλεκήεδηε βζα έκα δζάζηδια ζηα
Μέβανα από ηoκ Βοηθείδδ, ιαεδηήξ ηζ’ αοηόξ ηoο ΢ςηνάηδ. H αθήεεζα
είκαζ όηζ μζ πενζζζόηενμζ ήηακ μθζβανπζημί ηαζ ΢πανηζαηόθζθoζ ηαζ ιενζημί
είπακ πάνεζ, κςνίηενα, ιέναξ ζημ δζηηαημνζηό ηαεεζηώξ ηςκ Σνζάηoκηα
Σονάκκςκ. O Ξεκoθώκ απέθοβε κα επζζηνέρεζ ζηδκ Aεήκα. Άθθςζηε, ηo
396 oζ Aεδκαίoζ ηoκ ηαηαδίηαζακ ζε ελoνία ηαζ δήιεοζδ ηδξ πενζoοζίαξ
ηoο βζα «θαηςκζζιό». (Oζ απόρεζξ ςξ πνoξ ηo έηoξ ηδξ ηαηαδίηδξ
δζαθένoοκ, ηo 399 βζα ηoοξ ιεκ, ηo 395 ή 394 βζα ηoοξ δε). Με ηα πνήιαηα
πoο είπε ηενδίζεζ ζηδ Μζηνά Aζία ηαζ ιε ηo ηηήια πoο ηoο πνόζθενακ oζ
΢πανηζάηεξ ζηδκ ΢ηζθθoύκηα ηδξ Σνζθοθίαξ, όπζ ιαηνοά από ηδκ Oθοιπία,
έγδζε ηα οπόθoζπα πνόκζα ηδξ γςήξ ηoο ήζοπα (ιε ελαίνεζδ ηα ηεθεοηαία,
ελαζηίαξ ιζαξ ηαζκoύνζαξ αοηoελoνίαξ) βνάθoκηαξ αζαθία, ηοκδβώκηαξ ηαζ
ηάκoκηαξ ζππαζία, ζηδκ oπoία είπε ζδζαίηενδ επίδoζδ. Πέεακε ζε δθίηα 72
πνoκώκ ζηδκ Κόνζκεo, ηo 355.

Σα πζo ζδιακηζηά ιάθθoκ αζαθία ηoο είκαζ δ «Κύνoο Aκάααζζξ» ηαζ

ηα «Βθθδκζηά» ζηα oπoία ζοκεπίγεζ ηδκ ελζζηόνδζδ ηoο Πεθoπoκκδζζαηoύ
Πoθέιoο από ηεζ πoο ηδκ άθδζε o Θoοηοδίδδξ (ηoο oπoίoο άθθςζηε
ελεδςζε ηo ένβo, ηαεώξ θέβεηαζ). Σά άθθα ηoο ζοββνάιιαηα είκαζ:

«Κύνoο Παζδεία»
«Aβδζίθαoξ»
«Aπoικδιoκεύιαηα»
«΢οιπόζζoκ»
«Aπoθoβία ΢ςηνάηoοξ»
«Oζηoκoιζηόξ»
«Λεηεδαζιoκίςκ Πoθζηεία»
«Πόνoζ ή πενί Πνoζόδςκ»
«Εππανπζηόξ»
«Κοκδβεηζηόξ»
«Πενί Εππζηήξ»
«Εένςκ»

Μζα «Aεδκαίκςκ Πoθζηεία» πoο ηoο είπε απoδoεεί ζηδκ ανπή, είκαζ
αεααζςιέκo πςξ δεκ είκαζ δζηή ηoο.

3
HAΝ AΒA΢H

Σζ πνoδβήεδηε
1.
΢ηδκ ηεθεοηαία θάζδ ηoο Πεθoπoκκδζζαηoύ Πoθέιoο, από ηδκ
απoηοπδιέκδ εηζηναηεία ηςκ Aεδκαίςκ ζηδ ΢ζηεθία ηαζ ύζηενα, oζ
΢πανηζάηεξ ζοιιάπδζακ ιε ηoοξ Πένζεξ, πήνακ oζηoκoιζηή αoήεεζα από
ηoκ ααζζθόπαζδα Κύνo πoο ήηακ ΢αηνάπδξ (Κoίνακoξ ή Κάνακoξ,
δδθαδή Hβειώκ) ηδξ Λοδίαξ, ηδξ Μεβάθδξ Φνοβίαξ ηαζ ηδξ Καππαδoηίαξ
ιε έδνα ηζξ ΢άνδεζξ ηαζ ακαβκώνζζακ ηδκ ηονζανπία ηoο Αανείoο ζηζξ
εθθδκζηέξ πόθεζξ ηδξ Εςκίαξ.
2.
Μεηά ηδκ πακςθεενία ηoο Aεδκασηoύ ζηόθoο ζηoοξ Aζβόξ Πoηαιoύξ,
ζηoκ Βθθήζπoκηo (405-404) ηαζ ηδκ άθςζδ ηδξ Aεήκαξ, oζ ΢πανηζάηεξ
επέααθακ ζηoοξ Aεδκαίoοξ ηo oθζβανπζηό ηαεεζηώξ ηςκ Σνζάηoκηα
Σονάκκςκ. Πανάθθδθα απέζονακ ηζξ θνoονέξ ηoοξ από ηζξ πόθεζξ ηδξ
Εςκίαξ. Σδκ ίδζα πνoκζά (404) o Αανείoξ πέεακε ηαζ ακέαδηε ζηo ενόκo o
πνςηόηoηoξ βζoξ ηoο Aνηαλένλδξ ύζηενα από ιζα πνώηδ ζύβηνoοζδ ιε
ηoκ κεώηενo αδεθθό ηoο Κύνo, ηoκ oπoίo ηεθζηά ηνάηδζε ΢αηνάπδ ζηδκ
Μζηνά Aζία όπoο όιςξ o Κύνoξ ήνεε ζε ζύβηνoοζδ ιε ηoκ ήδδ ζαηνάπδ
ηδξ Εςκίαξ - ηαζ πζζηό ζηναηδβό ηoο ααζζθζά - Σζζζαθένκδ. Oζ εθθδκζηέξ
πόθεζξ επακαζηάηδζακ ηαηά ηoο ηεθεοηαίoο ηαζ πνoηίιδζακ κα
πνoζανηδεoύκ ζηo ηνάηoξ ηoο Κύνoο, εηηόξ από ηδκ Μίθδηo όπoο o
Σζζζαθένκδξ ηαηάθενε κα ηαηαπκίλεζ ηδκ ελέβενζδ ιε απoηέθεζια
πoθθoί Μζθήζζoζ κα ηαηαθύβoοκ ζηo ζηναηό ηoο Κύνoο ηαζ ιάθζζηα κα
πάνoοκ ιένoξ ζηδκ πoθζoνηεία πoο αηoθoύεδζε ηδξ Μζθήηoο.
3.
Σo 401, o Κύνoξ, πoο πoηέ δεκ έπαρε κα δζεηδζηεί ηoκ ενόκo, έπoκηαξ
ιάθζζηα ζύιιαπό ηδκ ιδηένα ηoο Πανοζάηζδα, απoθαζίγεζ κα
ζοβηεκηνώζεζ ζηναηεύιαηα ηαζ κα εηζηναηεύζεζ εκακηίoκ ηoο αδεθθoύ
ηoο Aνηαλένλδ, ηoο oπoίoο δ έδνα - ηαζ oζ ζηναηζςηζηέξ δοκάιεζξ - ήηακ
ζηδ Μεζoπoηαιία. Βπεζδή δ θήιδ ηςκ πoθειζηώκ ανεηώκ ηςκ Βθθήκςκ
ηαζ ζδζαίηενα ηςκ ΢πανηζαηώκ - ύζηενα από ηζξ πνόζθαηεξ κίηεξ ηoοξ -
ήηακ εονύηαηα δζαδεδoιέκεξ ζηδκ Πενζία (πoο πενκoύζε ιζα πενίoδo
παναηιήξ εηείκδ ηδκ επoπή ηαηά ηδκ oπoία έπαζε ηαζ ηδκ Aίβοπηo ύζηενα
από απεθεοεενςηζηό πόθειo ηςκ Aζβοπηίςκ, ιε ηδκ αoήεεζα Βθθήκςκ
ιζζεoθόνςκ) o Κύνoξ απoθαζίγεζ κα πνoζθάαεζ Έθθδκεξ ιζζεoθόνoοξ,
ηονίςξ Λαηεδαζιόκζoοξ. Με ηα άθεoκα πνήιαηα πoο δζέεεηε

4
ζοβηέκηνςζε ιζα «θεβεώκα» 10.000 Βθθήκςκ oζ oπoίoζ, ιε ηα
ηαηoνεώιαηά ηoοξ, άθδζακ ζηδκ Εζηoνία ηo όκoια Μύνζoζ - θόβς ηoο
ανζειoύ ηoοξ - ηαζ είκαζ αοηoί ηςκ oπoίςκ ηζξ πενζπέηεζεξ πενζβνάθεζ o
Ξεκoθώκ ζηo αζαθίo ηoο.

H Κύνoο Aκάααζζξ

Oκoιάζηδηε Κύνoο Aκάααζζξ (Βηζηναηεία πνoξ ηα "Άκς", δδθαδή

πνoξ ηδκ Aκςηάηδ Aνπή, ηoκ ΐαζζθζηό ενόκo, πoο ανίζηoκηακ ζηδκ
ΐααοθώκα). ΢ηδκ oοζία είκαζ ιεκ δ Aκάααζζξ ή «΢οκεηζηναηεία» ηςκ
Μονίςκ Βθθήκςκ ιζζεoθόνςκ ηoο Κύνoο, αθθά ηαζ δ Κάεoδόξ ηoοξ,
δδθαδή δ επζζηνoθή ηoοξ (ζηα εθθδκζηά κενά ηoο Βολείκoο Πόκηoο). O
Ξεκoθώκ ηδκ παναηoθoύεδζε ζηδκ ανπή ζακ απθόξ θίθoξ ηoο Πνoλέκoο,
εκόξ από ηoοξ ζηναηδβoύξ, ζηδκ oοζία ζακ παναηδνδηήξ, δδθαδή, όπςξ
ειθακίγεηαζ ζηo αζαθίo ηoο, ζακ έκαξ πoθειζηόξ νεπόνηεν ηδξ επoπήξ. Γζ'
αοηό άθθςζηε είκαζ βναιιέκδ ζε απθή ηαεδιενζκή βθώζζα, όπςξ όηακ
ηναηάξ διενoθόβζo. Βίκαζ ηo πζό εύηoθo ζήιενα ζηδκ ακάβκςζδ απ’ όθα
ηα ανπαία ηείιεκα. O Ξεκoθώκ ιζθάεζ ζοκήεςξ βζα ηoκ εαοηό ηoο ζε ηνίηo
πνόζςπo, εκίoηε ζε πνώηo ηαζ ζηδκ oοζία πνόηεζηαζ βζα αοηoαζoβναθζηό
ακάβκςζια, πoο δζααάγεηαζ ζακ έκα ζοκανπαζηζηό πενζπεηεζώδεξ
πoθειζηό ζζηόνδια. Πνόηεζηαζ πανάθθδθα βζα έκα εηπθδηηζηό όζo ηαζ
ζπάκζo κηoηoοιέκηo, πoο ηέηoζo δεκ έπoοιε oύηε βζα ηδκ ακάθoβδ
εηζηναηεία ηoο Μεβάθoο Aθελάκδνoο, πανόθo πoο είκαζ ιεηαβεκέζηενδ
ηαζ θαιπνόηενδ. Oζ πθδνoθoνίεξ είκαζ ηαοηόπνoκα πoθειζηέξ,
ζηναηζςηζηέξ, ροπoθoβζηέξ ηαζ εεκoθoβζηέξ βζα ιάπεξ, ηόπoοξ ηαζ
ακενώπoοξ όζo oζ Έθθδκεξ «θεβεςκάνζoζ» δζένπoκηαζ ηζξ πεδζάδεξ ηδξ
Μζηνάξ Aζίαξ ηαζ ηα αoοκά ηςκ Κoύνδςκ ηαζ ηςκ Aνιεκίςκ.

O Ξεκoθώκ ακέθααε ζηναηζςηζηό πόζηo όηακ oζ ιζζoί ΢ηναηδβoί ηδξ

θεβεώκαξ αοηήξ ζθαβζάζηδηακ ιε δόθo από ηoκ Σζζζαθένκδ. Βλεθέβδ
ζηναηδβόξ ηαζ δζoζηδηήξ ηδξ oπζζεoθοθαηήξ. Aθθά αθήκεζ κα εκκoδεεί
πςξ ήηακ ιεκ έκαξ από ηoοξ ααζζηoύξ ανπδβoύξ αθθά o επζηεθζηόξ
εβηέθαθoξ, o ζεύκςκ κoοξ ηδξ ζηναηζάξ ηαζ ηεθζηά o oοζζαζηζηόξ ανπδβόξ
ήηακ αοηόξ. Ίζςξ πάθζ oζ ζηναηζώηεξ κα ηoο είπακ ζδζαίηενδ πνoηίιδζδ βζα
ηoοξ ςναίoοξ θόβoοξ πoο ηoοξ απδύεδκε. O Ξεκoθώκ ακαθένεζ ηα
δνώιεκα ζακ «πoνεία ηoο Κύνoο», ελoύ ηαζ o ηίηθoξ ηoο ένβoο, Κύνoο
Aκάααζζξ. Aθδβείηαζ όιςξ ηονίςξ αοηά πoο o ίδζoξ έγδζε, δδθαδή ηδκ
πoνεία ηδξ θάθαββαξ ηςκ Βθθήκςκ ιζζεoθόνςκ. Σo ηάκεζ θοζζηά βζα κα

5
δόζεζ ηύνoξ ζηo ζύββναιά ηoο (πςνίξ ηαιζά πνόεεζδ θoβoπαίβκζoο,
Κύνoξ ζδιαίκεζ ζηα πενζζηά ήθζoξ). H ιεηάθναζδ ηoπoεεηεί εκίoηε ηo
νήια ζε πνώηo πνόζςπo ηoο πθδεοκηζηoύ, οπoκoώκηαξ ηoοξ Έθθδκεξ
ιζζεoθόνoοξ ηςκ oπoίςκ ηα παεήιαηα αθδβείηαζ o Ξεκoθώκ. O Κύνoξ
είκαζ β’ αοηόκ έκα απνόζζηo πνόζςπo, ηoο oπoίoο δ ζοιπενζθoνά -
ηαεώξ ηαζ ηoο Πενζζηoύ ηoο ζηναηεύιαηoξ ζηo ζύκoθό ηoο - είκαζ άθακηδ
ζηδκ «Κύνoο Aκάααζδ», εηηόξ από ηα επεζζόδζα ηαηά ηα oπoία o Κύνoξ
γδηάεζ κα ιζθήζεζ ιε ηoοξ Έθθδκεξ αλζςιαηζηoύξ.

Μζζεoθόνoζ οπήνπακ πάκηα ζηoοξ δζάθoνοξ ζηναηoύξ, ιέπνζ ηαζ

πνόζθαηα, αθθά βζα πνώηδ θoνά, από ηoκ Κύνo, ζπδιαηίζηδηε έκα
ιεβάθo ακελάνηδηo ιζζεoθoνζηό ζώια, ιόκo από λέκoοξ, ηo oπoίo
άθθςζηε έπεζ ζακ πνόηοπo δ βαθθζηή Λεβεώκα ηςκ Ξέκςκ, ηαεώξ ηαζ ηo
έιαθδια Legio patria nostra. (Oζ νςιασηέξ θεβεώκεξ, ζηδκ αοηoηναηoνζηή
πενίoδo, ζοβηνoηδιέκεξ από ιζζεoθόνoοξ δζαθόνςκ εεκζηoηήηςκ,
ελεθείπηδηακ ζε όνβακα ηoο εηάζηoηε ΢ηναηδβoύ ηoοξ, ιε παηνζςηζηή
ηαοηόηδηα ηδκ ίδζα ηδ θεβεώκα, πνάβια πoο δζεοηόθοκε ηoοξ ειθύθζoοξ
πoθέιoοξ ακάιεζα ζηoοξ δζεηδζηδηέξ ηδξ ελoοζίαξ ζηδ Ρώιδ). Σo
εηζηναηεοηζηό ζώια ηoο Κύνoο απoηεθoύζακ ηάεε θoβήξ Έθθδκεξ,
Aνηάδζoζ, Aπαζoί, Θεζζαθoί, Λαηεδαζιόκζoζ, Θνάηεξ, Νδζζώηεξ, Ίςκεξ ηαζ
θίβoζ Aεδκαίoζ. Φαίκεηαζ πςξ oζ πενζζζόηενoζ ήηακ Λαηεδαζιόκζoζ ή
ηoοθάπζζηo Πεθoπoκκήζζoζ. Ήηακ ααζζηά δζάθoνoζ πoθζηζηoί ελόνζζηoζ ηαζ
πθήεoξ από ηοπoδζώηηεξ, πoο ηαηαηάπηδηακ βζα ηδ ιζζεoδoζία, ανηεηά
απείεανπoζ, ζοπκά πθζαηζζηoθόβoζ, αθθά βεκκαίoζ πoθειζζηέξ ηαζ ιε
ζηναηζςηζηό θζθόηζιo εκ ώνα ιάπδξ. Ήηακ ηονίςξ κέoζ από 20 ιέπνζ 30
πνoκώκ.

H ζοκηνζπηζηή πθεζoρδθία ηςκ Μονίςκ ήηακ πεγζηάνζoζ ηαζ δ

πoνεία ηoοξ ηνάηδζε έκα πνόκo, από ηζξ ΢άνδεζξ ζηδκ Μεζoπoηαιία ηαζ
από ηεζ ζηδ Μαύνδ Θάθαζζα, ιέζα από παβςιέκα αoοκά. Αζάκοζακ, ιε
ηα πόδζα, πενίπoο 5.000 πζθόιεηνα, ιέπνζ ηδ εάθαζζα, ηαζ ιάθζζηα ηα
ηεθεοηαία 2.000 ιαπόιεκoζ. Καζ ζένκoκηαξ ιαγί ηoοξ πoθοάνζειo γώα, βζα
ηδ δζαηνoθή ηoοξ, ηαζ oοη oθίβεξ παθθαηίδεξ βζα ηδκ εεναπεία ηςκ
οπόθoζπςκ ακαβηώκ ηoοξ. Καζ o Κύνoξ άθθςζηε πoο ηoοξ oδδβoύζε
έζενκε ιαγί ηoο ηoοθάπζζηo δύo παθθαηίδεξ, εη ηςκ oπoίςκ δ ιία ήηακ δ
Μζθηώ από ηδκ Φςηαία. ΢ε ηάπoζα ιάθζζηα ζηάζδ, ήνεε κα ηoκ
ζοκακηήζεζ δ επίζδιδ ενςιέκδ ηoο δ Βπύαλα, πoο ήηακ δ βοκαίηα ηoο
ααζζθζά ηδξ Κζθζηίαξ ΢οέκκεζζ. Πoθθoί από ηoοξ Μονίoοξ είπακ

6
oιoθοθoθζθζηέξ ζοκήεεζεξ ηαζ ιάθζζηα ιενζηoί από ηoοξ ανπδβoύξ είπακ
ζηναηoθoβήζεζ πoθειζζηέξ ιε ηνζηήνζo ηα κεζάηα ηαζ ηδκ oιoνθζά.

Oζ ανζειoί πoο δίκεζ o Ξεκoθώκ, ηονίςξ βζα ηζξ πζθζoιεηνζηέξ

απoζηάζεζξ ηαζ ηζξ δοκάιεζξ πoο παναηάπεδηακ ηνίκoκηαζ επζζθαθείξ
ζήιενα. Καη’ ανπήκ οπάνπoοκ δζαθςκίεξ βζα ηδκ ιεηνζηή ενιδκεία ηoο
παναζάββoο (θέλδ πενζζηή, «θανζάκβη«). Αζαθςκίεξ ηςκ ζζηoνζηώκ
οπάνπςκ ηαζ βζα ηζξ δοκάιεζξ ηoο Aνηαλένλδ. O Ξεκoθώκ ηζξ ακεαάγεζ ζε
1.200.000 («όπςξ έιαεε από ηνίηoοξ«). O Έθθδκαξ βζαηνόξ ηδξ Πενζζηήξ
ααζζθζηήξ oζηoβέκεζαξ, Κηδζίαξ, εα ακαθένεζ 400.000. Πάκηςξ θαίκεηαζ
πςξ ήηακ πoθύ πενζζζόηενεξ από ηζξ δοκάιεζξ ηoο Κύνoο (ηoοθάπζζηo
ηεηναπθάζζεξ) oζ oπoίεξ εα πνέπεζ κα ήηακ πενίπoο 100.000. (Μενζηoί ηζξ
ηαηεαάγoοκ ζε 10.000, πνάβια πoο δεκ ζοιαζαάγεηαζ ιε ηδκ oλοδένηεζα
ηoο Κύνoο o oπoίoξ δεκ αβκooύζε ηζξ ανζειδηζηέξ δοκαηόηδηεξ ζε ζηναηό
ηoο αδεθθoύ ηoο). O ανζειόξ ηςκ Βθθήκςκ Μονίςκ ήηακ πενίπoο 13.000
ζηδκ ανπή ηδξ εηζηναηείαξ, 14.000 ζηδ ζοκέπεζα. Έθηαζακ ζηoκ Βύλεζκo
Πόκηo πενί ηoοξ 10.000. (΢ηδ ζοκέπεζα άνπζζακ κα ιεζώκoκηαζ). H
ζοκηαναηηζηή αοηή ζζηoνία βέιζζε ιε πενδθάκεζα όθoοξ ηoοξ Έθθδκεξ,
όηακ ιαεεύηδηε. Βίπε δε ζακ απoηέθεζια κα ακαβηάζεζ ηoοξ ΢πανηζάηεξ
κα δζαηόρoοκ ηδκ ζοιιαπία ηoοξ ιε ηoοξ Πένζεξ ηαζ κα ζπεύζoοκ ζε
αoήεεζα ηςκ εθθδκζηώκ πόθεςκ πoο γδηoύζακ ηαζ πάθζ ηδκ πθήνδ
ακελανηδζία ηoοξ από ηδκ πενζζηή «πνoζηαζία».

Μπoνεί κα ακανςηδεεί ηακείξ ζε πoζό ααειό ηα ζζηoνoύιεκα από

ηoκ Ξεκoθώκηα ιεηαθένoοκ επαηνζαώξ ηδκ ζζηoνζηή αθήεεζα, ηονίςξ
όηακ ζοθθαιαάκεηαζ κα ιδκ απoθεύβεζ ηζξ οπεναoθέξ ή κα πνoζεέηεζ
εδάθζα εη ηςκ οζηένςκ. O Ξεκoθώκ είκαζ αέααζα πoκδνόξ (όπςξ θάκδηε
από ηδκ ηαηoπζζηία ηoο απέκακηζ ζηo εεό, ζηoοξ Αεθθoύξ). Oζ
οπoηεζιεκζηέξ ηoο παναηδνήζεζξ ιπoνεί κα έπoοκ ηάπoζα δόζδ
ζηoπζιόηδηαξ όιςξ ηα ακηζηεζιεκζηά βεβoκόηα δεκ ιπoνεί κα ηα
αθθoζώζεζ βζα ηoκ απθό θόβo όηζ όθα βίκoκηαζ ιπνoζηά ζε δέηα πζθζάδεξ
Έθθδκεξ oζ oπoίoζ εα επέζηνεθακ ζηδκ Βθθάδα (όπςξ ηαζ έβζκε) ηαζ εα
ηoκ δζέρεοδακ. Καιζά δζάρεοζδ δεκ ζδιεζώεδηε από ζοκηνόθoοξ ηoο.
Aκηίεεηα, δ πενζπέηεζα ηςκ Μονίςκ ηαζ δ κζηδθόνα έηααζή ηδξ έβζκε
ενύθoξ όπoο οπήνπακ Έθθδκεξ ηαζ βζα πoθθέξ βεκζέξ όθoζ ιζθoύζακ ηαζ
πενδθακεύoκηακ βζ’ αοηήκ.

H εηζηναηεία ηoο Κύνoο ιε απώηενo ζηoπό κα ηαηαθάαεζ ηδ

Μεζoπoηαιία ηαζ κα βίκεζ ηύνζoξ ηδξ αοηoηναηoνίαξ έβζκε λαθκζηά

7
επίηαζνδ, όηακ oζ H.Π.A ακέθααακ ηδκ «Aκάααζδ ηoο Bush», ιε ηoκ ίδζo
αηνζαώξ ακηζηεζιεκζηό ζηoπό, ζηδκ ίδζα αηνζαώξ πενζoπή, ιε Aιενζηακoύξ
ιζζεoθόνoοξ αθθά ιε πζo ζύβπνoκα όπθα. Πoζoξ είπε πςξ δ Εζηoνία δεκ
επακαθαιαάκεηαζ...

AΝAΐA΢Ε΢ ΚAΕ ΚAΘOΑO΢ ΣΧΝ ΜΤΡΕΧΝ

΢ηδκ ζοθθoβζηή ικήιδ, δ Aκάααζζξ είκαζ δ εηζηναηεία ιε ηoκ Κύνo

πoο ηεθεζώκεζ ιε ηδκ ιάπδ ζηα Κoύκαλα (ηαζ ηoκ εάκαηo ηoο Κύνoο) ηαζ δ
Κάεoδoξ ηςκ Μονίςκ είκαζ δ πoνεία ηδξ επζζηνoθήξ ζηδκ «πάηνζα
εάθαζζα», πoο είκαζ o Βύλεζκoξ Πόκηoξ. Aοηά αθδβoύκηαζ ηα πνώηα 4
ΐζαθία. Aοηά πενζθαιαάκεζ δ πανoύζα ιεηάθναζδ. Πoθθoί εθθδκζζηέξ
εεςνoύκ πςξ ι’ αοηά είπε oθoηθδνώζεζ o Ξεκoθώκ ηδκ Κύνoο Aκάααζδ
ηαζ πςξ ηα οπόθoζπα ηνία βνάθηδηακ ανβόηενα ηαζ πνoζηέεδηακ ίζςξ
από ηoοξ ακηζβναθείξ. Πανόθo ηo ζζηoνζηό εκδζαθένoκ πoο έπoοκ ηα
οπόθoζπα 3 ΐζαθία, oζ πενζπέηεζεξ ηςκ ηέςξ πζα ιζζεoθόνςκ απoηεθoύκ
έκα λέπςνo ηεθάθαζo, πθoύζζo ηαζ από εεκoθoβζηή άπoρδ αθθά
ζοβηζκδζζαηά ηαζ εειαηζηά απoιαηνοζιέκo από ηδκ ηονίςξ πενζπέηεζα.
Άθθςζηε o Ξεκoθώκ ιε ηoοξ άκδνεξ ηoο εα επζζηνέρεζ ζηδ Μζηνά Aζία
βζα ηαζκoύνζεξ πενζπέηεζεξ ηςκ oπoίςκ oοη έζηζ ηέθoξ.

Σo ανπαίo ηείιεκo ηδξ Aκάααζδξ δεκ ανέεδηε oθόηθδνo αθθά

ζοβηεκηνώεδηε από παπύνoοξ ιε ηιήιαηα ηoο αζαθίoο πoο ανέεδηακ ζε
δζάθoνεξ επoπέξ, ηαηά ηoκ 14o αζώκα, ηαηά ηoκ 12o, ιενζηά ηoκ 3o αζώκα
ηαζ έκα άθθo πζo πνόζθαηα. Καζ είκαζ θοζζηά ακηζβναθέξ ακηζβναθώκ.
Μενζηoί αιθζζαδηoύκ ακ βνάθηδηε από ηoκ Ξεκoθώκηα, δεδoιέκoο όηζ
βνάθηδηακ ηαζ άθθα ένβα ιε ηoκ ίδζo ηίηθo. Aπό ηo ύθoξ ηoο ζοκόθoο, ηζξ
πνoζςπζηέξ πθδνoθoνίεξ ηαζ άθθεξ εκδείλεζξ, ηo ζύκoθo ζπεδόκ ηςκ
εθθδκζζηώκ απoδέπεηαζ ηo ηείιεκo ςξ ένβo ηoο Ξεκoθώκηα. Βζκαζ δε oζ
ακηζβναθείξ πoο ηo πώνζζακ ζε «αζαθία» ηαζ ηεθάθαζα. Υςνίξ θόβo. H
ιεηάθναζδ ηα δζαηδνεί ηαεώξ ηαζ ηδκ δζάηαλδ ηςκ παναβνάθςκ (πςνίξ
ηδκ θoζπή ανίειδζδ πoο δεκ εα εοκooύζε ηδκ απνόζηoπηδ ακάβκςζδ).

8
΢εκεηώζεης γηα ηελ αλάγλωζε

# ΢ε πανέκεεζδ ιπαίκεζ, όηακ πνεζάγεηαζ, επελδβδιαηζηή θνάζδ ηoο

ιεηαθναζηή (εκίoηε δε δ πνoζεήηδ ηςκ ίδζςκ ηςκ ακηζβναθέςκ).

# Με πθάβζα βνάιιαηα, εκζςιαηώκεηαζ αηόθζα δ έηθναζδ πoο

πνδζζιoπoζεί o Ξεκoθώκ ζηo πνςηόηοπo, όηακ είκαζ πνoζζηή.

# Σo ηείιεκo δζαηόπηεηαζ από ζδιεζώζεζξ ιε αζηενίζηoοξ (*) βζα κα

δζεοηνζκίγoκηαζ πθήνςξ ηα θεβόιεκα ηoο Ξεκoθώκηα. (Σα ζπόθζα ηoο
εθθδκζζηή Πςθ Μαζηεναί πoο ακαθένoκηαζ, ηαίηoζ ζηθδνά βζα ηoκ
Ξεκoθώκηα ηαζ ηoοξ Έθθδκεξ, απoηεθoύκ ζοπκά έκα πoθύηζιo αoήεδια).

# ΢ηναηδβόξ = δζoζηδηήξ π. 1.000 ακδνώκ (πθδκ εκόξ πoο είπε πενίπoο

2.000 ζηδκ δύκαιή ηoο).

# Σαλίανπoξ = δζoζηδηήξ ηιήιαηoξ πεγζηάνζςκ (ηδξ θοθήξ, ζηδκ Aεήκα) ή

ζδιακηζηήξ ίθδξ ζππζηoύ (ζηδκ ΢πάνηδ ;) ή ηαζ ιoίναξ ζηόθoο. ΢ηoοξ
Μονίoοξ, o ηαλίανπoξ θαίκεηαζ κα δζoζηεί εζδζηέξ ιoκάδεξ.

# Λoπαβόξ = αλζςιαηζηόξ δζoζηδηήξ θόπoο πεγώκ 100 ακδνώκ ζηδκ

Aεήκα (ηαζ ζηoοξ Μονίoοξ) 200 ζηδ ΢πάνηδ. (O όνoξ πνoένπεηαζ από
ηoκ ιόρoλ πoο ζδιαίκεζ εκέδνα).

# Σo ζώια ηςκ Μονίςκ ακαθένεηαζ άθθoηε ςξ «ζηναηζά», άθθoηε ςξ

«ζηναηόξ», άθθoηε ςξ «ζηνάηεοια», ζοπκόηενα δε «oζ Έθθδκεξ».
Aπoηεθείηαζ ααζζηά από «πζθζάδεξ», από «θόπoοξ» ηαζ «εκςιoηίεξ». Έπεζ
ηo δελζό ηαζ ανζζηενό «ηέναξ» ή «πθεονά», ηδκ «ειπνoζεoθοθαηή» ηαζ
ηδκ «oπζζεoθοθαηή». Πενζθαιαάκεζ «oπθίηεξ» (ιε δόναηα ηαζ αανεζέξ
αζπίδεξ) «πεθηαζηέξ» (εθαθνόηενα oπθζζιέκoοξ ιε ιζηνέξ αζπίδεξ)
«ηoλόηεξ», «ζθεκδoκζζηέξ», «βοικήηεξ» (πεγζηάνζoοξ, ιάθθoκ ιε ζπαεζά)
ηαζ (ζηδκ ανπή) ιζα ιoκάδα «ζππζηoύ». Oζ ζηναηδβoί ηαζ oζ αλζςιαηζηoί
είκαζ έθζππoζ. Oζ «άιαπoζ» είκαζ oζ ααζηάγoζ (πoο είκαζ οπδνέηεξ, δoύθoζ ή
αζπιάθςηoζ) oζ oδδβoί ηςκ «οπoγοβίςκ», oζ αoζηoί ηςκ γώςκ (ιoζπάνζα
ηθπ.) ηαζ oζ βοκαίηεξ (άβκςζηo πόζεξ, αθθά ιάθθoκ ζηακόξ ανζειόξ). O
ζηναηδβόξ είπε «οπαζπζζηή» πoο ηναηoύζε ηδκ αζπίδα ηoο (ελoύ ηαζ o
όνoξ «οπ-αζπζζηήξ«).

9
# O πενζζηόξ ζηναηόξ (πoο δεκ απoηεθείηαζ ιόκo από Πένζεξ) είκαζ «oζ
αάναανoζ», oζ «Πένζεξ», oζ «δοκάιεζξ». Μεηά ηδκ ιάπδ ζηα Κoύκαλα
βίκoκηαζ «πoθέιζoζ», o «επενόξ», oζ «επενoί». O «ααζζθεύξ» πoο
ακαθένεηαζ ζοπκά είκαζ δ πανάηαλδ ηςκ Πενζώκ, δδθαδή ηoο Aνηαλένλδ.

# Καηά ηδκ Κάεoδo ηςκ Μονίςκ, o Ξεκoθώκ ακαθένεηαζ ζπεδόκ

απoηθεζζηζηά ζε δύo ζηναηδβoύξ, ζηoκ εαοηό ηoο (πoο ήηακ ανπδβόξ ηδξ
oπζζεoθοθαηήξ) ηαζ ζηoκ Υεζνίζoθo, πoο πήβαζκε ιπνoζηά, ςξ ανπδβόξ
ηδξ ειπνoζεoθοθαηήξ ηαζ ιάθθoκ oθόηθδνδξ ηδξ θάθαββαξ, ακ ηαζ o
Ξεκoθώκ απoπεζνάηαζ κα ιεζώζεζ ηoκ νόθo ηoο εεςνώκηαξ ηoκ εαοηό ηoο
ηαθύηενo ζηναηδβό (ηαζ πoθζηζηό) ηαζ oοζζαζηζηό ανπδβό ηςκ Μονίςκ,
οπεύεοκo βζα ηδκ επζηοπία ηδξ δζάζςζδξ ηαζ ηδξ επζζηνoθήξ ηςκ
Βθθήκςκ. Έκαξ από ηoοξ άθθoοξ ζηναηδβoύξ πoο ακαθένoκηαζ
(ζπακζόηενα) είκαζ o ΢oθαίκεηoξ o ΢ηοιθάθζoξ (πoο ηζ’ αοηόξ έβναρε ηδ
δζηή ηoο Aκάααζδ, από ηδκ oπoία ζώγoκηαζ απoζπάζιαηα ζηo θελζηό
«Βεκζηά» ηoο ΢ηεθάκoο ηoο ΐογακηίoο).

# H ιεηάθναζδ είκαζ όζo βίκεηαζ πζζηή ζηo ηείιεκo ηαζ ιάθζζηα εκίoηε
πνδζζιoπoζεί ηo θελζθόβζo ηoο Ξεκoθώκηα, όηακ δεκ είκαζ ιαηνοά από ηδ
κεoεθθδκζηή βθώζζα. Oύηςξ ή άθθςξ, δ βθώζζα ηoο είκαζ πνoθoνζηή
(δεδoιέκoο όηζ πνόηεζηαζ βζα απθό διενoθόβζo) ηαζ απoηεθεί αηόια ιζα
θαιπνή ιανηονία βζα ηδκ ζοκέπεζα ηδξ βθώζζαξ. Πνoθoνζηή πνoζπαεεί
κα είκαζ ηαζ δ βθώζζα ηδξ ιεηάθναζδξ.

# H ζδιενζκή αλία ηδξ ανπαίαξ αζδιέκζαξ Aηηζηήξ Αναπιήξ οπoθoβίγεηαζ

βύνς ζηα 60 Βονώ, ιε αάζδ όπζ ηδκ ζδιενζκή αλία ηoο ανβύνoο, αθθά
ηδκ ακηζζηoζπία ιε ηo ιέζo ενβαηζηό διενoιίζεζo ζηδκ ηόηε ηαζ ζηδκ
ζδιενζκή Aεήκα.

10
 ΚΤΡOΤ AΝAΒA΢H
Β Ι Β Λ Ι O A΄

Aπό ηζξ ΢άνδεζξ ζηα Κoύκαλα

(Μάνηζoξ-΢επηέιανζoξ 401 π.Υ.)

ΚεθάιαηoΠρώηo

- H ζύκαλδ ηςκ Μονίςκ -

O Αανείoξ ηαζ δ Πανύζαηζξ έηακακ δύo παζδζά, ηoκ Aνηαλένλδ, πoο

ήηακ o ιεβαθύηενoξ, ηαζ ηoκ Κύνo. ΋ηακ o Αανείoξ έπεζε άννςζηoξ ηζ’
αζζεάκεδηε πςξ ήνεε δ ώνα ηoο, γήηδζε κα δεζ ηoοξ βζoοξ ηoο. O
πνςηόηoηoξ έηοπε κα είκαζ πανώκ. Σoκ δε Κύνo έζηεζθε κα ηoκ θένoοκ
από ηo αζθαέηζ ζηo oπoίo ηoκ είπε δζoνίζεζ ΢αηνάπδ. Σoο είπε ιάθζζηα
παναπςνήζεζ ηαζ ηδκ δoίηδζδ ηoο ζηναηoύ πoο ζοβηέκηνςκε δ
΢αηναπεία ζηα έιπεδα έλς απo ηδ πόθδ Καζηςθόξ, ζηδ Λοδία.
Καηεααίκεζ θoζπόκ o Κύνoξ ζηα ΢oύζα, ιε ηoκ Σζζζαθένκδ -πoο ηoκ
κόιζγε βζα θίθo - ηαζ ιε ηναηόζoοξ Έθθδκεξ oπθίηεξ πoο είπε ζηδκ
οπδνεζία ηoο, ιε θoπαβό ηoοξ ηoκ Ξεκκία, από ηδκ Πανναζία
ηαηαβόιεκo. ΋ηακ πέεακε o Αανείoξ ηζ’ ακέαδηε ζηo ενόκo o Aνηαλένλδξ
(παίνκoκηαξ ηo όκoια ηoο παππoύ ηoο, εκώ ηo πναβιαηζηό ηoο όκoια
ήηακ Aνζίηαξ) o Σζζζαθένκδξ ανίζηεζ ηδκ εοηαζνία κα δζααάθεζ ηoκ Κύνo
ζηoκ αδενθό ηoο, όηζ δήεεκ ζοκoιςηoύζε εκακηίoκ ηoο. O Aνηαλένλδξ
πείεεηαζ ηαζ ζοθθαιαάκεζ ηoκ Κύνo ιε ζηoπό κα ηoκ εακαηώζεζ.
Βπειααίκεζ δ Πανύζαηζξ, γδηάεζ πάνδ ηαζ λακαζηέθκεζ ηoκ Κύνo ζηδ
ζαηναπεία ηoο. *

* Είραλ άιιoπο δύo γηoπο, ηoλ Oζηαλή θαη ηoλ Oμαζξή, θαηά ηoλ
Πιoύηαξρo o oπoίoο αιιηώο καο ιέεη θαη ηα ππόιoηπα. ΋ηαλ o
Aξηαμέξμεο πήγε ζηηο Παζαξγάδεο (ηελ αξραία πξσηεύoπζα ηεο
Πεξζίαο, παηξίδα ηεο δπλαζηείαο ησλ Aραηκεληδώλ) γηα λα ζηεθζεί
βαζηιηάο, o Κύξoο εηoηκαδόηαλ λα ηoλ δoιoθoλήζεη αιιά ηoλ
πξόδσζε έλαο ηεξέαο. Σoλ έζσζε ε Παξύζαηηο. Πήξε ηoλ
Aξηαμέξμε κε θιάκκαηα ζηελ αγθαιηά θαη ηoπ απέζπαζε ηε ράξε.
(Aλ έηζη έγηλαλ ηα πξάγκαηα δελ κπoξεί λα κελ ηα ήμεξε o

1
 Ξελoθώλ. Θ’ απoζηώπεζε ηελ ελoρή ηoπ Κύξoπ απιά θαη κόλo γηα
ιόγoπο πoιηηηθήο). Aπηά έγηλαλ ηo 404 (ή 405 ).

Oηακ πζα o Κύνoξ δζέθοβε ηoκ ηίκδοκo ηαζ ηζξ πνoζαoθέξ, ηo ιόκo
πoο ζηέθηδηε ήηακ πώξ ε’ ακελανηoπoζδεεί από ηδκ ελoοζία ηoο
αδεθθoύ ηoο ηαζ πώξ εα ηα ηαηαθένεζ κα ηoκ αβάθεζ από ηδ ιέζδ ηαζ κα
βίκεζ αοηόξ ααζζθζάξ. H ιδηένα ηoο δ Πανύζαηζξ ήηακ ήδδ ιε ηo ιένoξ ηoο
ηζ’ αοηό βζαηί πζo πoθύ αβαπoύζε ηoκ Κύνo από ηoκ ααζζθεύoκηα
Aνηαλένλδ. Έηζζ θoζπόκ, θνόκηζγε κα ηενδίγεζ ηδκ ειπζζηoζύκδ ηςκ
αλζςιαηoύπςκ ηoο ααζζθζά πoο ένπoκηακ ζηδ ΢αηναπεία, ώζηε όηακ
βύνζγακ πίζς ζηδκ ααζζθεύoοζα κα αζζεάκoκηαζ πζόηενo θίθoζ δζηoί ηoο
πανά ηoο ααζζθζά. Βλάθθoο, ηαζ ηoοξ ζηναηζώηεξ από δζάθoνεξ
ααναανζηέξ θοθέξ πoο οπδνεηoύζακ ζηδ ζαηναπεία ηoο θνoκηζγε κα ηoο
είκαζ πζζηoί ηαζ αλζόιαπoζ. ΋ζo βζα ηo ζώια ηςκ Βθθήκςκ ιζζεoθόνςκ,
ηo ιάγεοε ιε πoθύ ιοζηζηόηδηα ώζηε κα ιδκ πάνεζ είδδζδ o ααζζθζάξ ηζ
ηoο εηoίιαγε ηζ’ εηζζ κα ηoκ ανεζ ηεθείςξ απνoεηoίιαζηo.

Καζ κα πώξ ηoοξ ιάγερε. ΢ηζξ (εθθδκζηέξ) πόθεζξ πoο είπακ

θνoονέξ, πανήββεζθε ζηoοξ Φνoονάνπoοξ κα ιζζεώζoοκ
Πεθoπoκκήζζoοξ, όζo βίκεηαζ πενζζζόηενoοξ ηαζ ηαθύηενoοξ, ιε ηδκ
πνόθαζδ όηζ o Σζζζαθένκδξ (πoο έθοκε ηζ’ έδεκε ηόηε ζηδκ Πενζία) είπε
ζηoπό κα επζηεεεί ζηζξ πόθεζξ ηoοξ. (Πνζκ oζ ΢πανηζάηεξ, ιεηά ηήκ
πακςθεενία ηςκ Aεδκαίςκ ζηδκ πανά ηoοξ Aζβόξ Πoηαιoύξ ιάπδ ηαζ ηδκ
oθoηθδνςηζηή οπoηαβή ηoοξ ζηδ ΢πάνηδ, ακαθάαoοκ πάθζ ακηζπενζζηή
δνάζδ ζηδκ Εςκία). O Σζζζαθένκδξ είπε από παθζά δζoνζζηεί από ηoκ
ααζζθζά ΢αηνάπδξ ηςκ Εςκζηώκ πόθεςκ, όιςξ αοηήκ ηδκ επoπή ήηακ
όθεξ ιε ηo ιένoξ ηoο Κύνoο, εηηόξ από ηδ Μίθδηo. Aθθά επεζδή ηαζ oζ
Μζθήζζoζ εηoζιάγoκηακ κ’ απoζπζζεoύκ από ηδκ Σζζζαθενκζηή
«πνoζηαζία», ιόθζξ ηo ιονίζηδηε o Σζζζαθένκδξ άθθoοξ ηoοξ εακάηςζε
ηζ’ άθθoοξ ηoοξ ελόνζζε. O δε Κύνoξ, παίνκoκηαξ ζηo ζηναηό ηoο ηoοξ
Μζθήζζoοξ πνόζθοβεξ, πoθζόνηδζε ηδ Μίθδηo από λδνά ηαζ εάθαζζα
επζπεζνώκηαξ έηζζ κα ηoοξ λακαθένεζ ζηδκ πόθδ ηoοξ. Άθθδ ιζα πνόθαζδ
βζα κα ιαγέρεζ ηζ’ άθθoοξ ιζζεoθόνoοξ. Μάθζζηα έζηεζθε ιήκοια ζηoκ
ΐαζζθζά ηαζ αλίςζε, αθoύ ήηακ αδεθθόξ ηoο, κα ηoο ειπζζηεοεί ηζξ πόθεζξ
αοηέξ ηαζ κα ηζξ αθαζνέζεζ από ηδκ Σζζζαθένκδ. ΢’ αοηό δε είπε ηαζ ηδκ
ζοκδβoνία ηδξ ιδηέναξ ηoο. Καη’ αοηόκ ηoκ ηνόπo o ΐαζζθζάξ δεκ
ακηζθήθεδηε ηoκ απώηενo ζηoπό ηoο ηαζ ηoκ ηζκδοκo πoο δζέηενπε o ίδζoξ
ηαζ κόιζζε πςξ πνάβιαηζ o Κύνoξ λόδεοε πνήιαηα ηαζ ιίζεςκε ζηναηό
βζα κα πoθειήζεζ ηoκ Σζζζαθένκδ. Κζ’ ακ δεκ ηoκ έκoζαγε ηαεόθoο βζα ηζξ

2
ζοβηνoύζεζξ ιεηαλύ αοηώκ ηςκ δύo, είκαζ βζαηί o Κύνoξ θνόκηζγε κα ηoο
ζηέθκεζ ηακoκζηά ηoοξ θόνoοξ ηςκ πόθεςκ πoο ήηακ ηοπζηά ζηδ
δζηαζoδoζία ηoο Σζζζαθένκδ.*

* Καηά ηoλ Πιoύηαξρo, ηόζo ε Παξύζαηηο όζo θαη ηα πoιιά

κελύκαηα ππoηαγήο πoπ έπαηξλε απ’ ηoλ Κύξo θαζεζύραζαλ ηoλ
Aξηαμέξμε, o oπoίoο εμάιιoπ ήηαλ από ηε θύζε ηoπ «αξγόο ησ
πλεύκαηη», πξάγκα πoπ πoιιoί ηo εξκήλεπαλ ζαλ απιή
θαισζύλε.

Άθθo έκα ζηνάηεοια ιάγερε o Κύνoξ ζηδκ Υενζόκκδζo, πoο είκαζ

ζηδκ άθθδ όπεδ ηoο Βθθήζπoκηoο απέκακηζ από ηδκ Άαοδo ηαζ ζδoύ πώξ:
O Κθέανπoξ ήηακ ελόνζζηoξ Λαηεδαζιόκζoξ. O Κύνoξ ήνεε ζ’ επαθή ιαγί
ηoο, εκηοπςζζάζηδηε ηαζ ηoο έδςζε πίθζoοξ πνοζoύξ δανεζηoύξ (20.000
ανβονέξ Aεδκασηέξ δναπιέξ, 1.200.000 Βονώ). O Κθέανπoξ πήνε ηo
πνοζάθζ, ζηναηoθόβδζε ιζζεoθόνoοξ ηαζ έηακε εηζηναηείεξ, ζηα
εκδόηενα, ηαηά ηςκ Θναηώκ (ι’ εκηoθή ςξ θαίκεηαζ ηoο Κύνoο). Aοηό
ήηακ άθθςζηε ηαζ πνoξ όθεθoξ ηςκ Βθθήκςκ, βζ’ αοηό ηαζ πoθθέξ
Βθθδζπoκηζαηέξ πόθεζξ (πoο οπέθενακ από ηoοξ Θνάηεξ) ηoκ
ζοκέδναιακ ιε πνήιαηα βζα ηo ζοζίηζo ηςκ ζηναηζςηώκ ηoο. Να άθθo έκα
ζώια ζηναηoύ πoο ζοκηδνoύζε o Κύνoξ πςνίξ κα ηo πάνεζ ηακείξ
είδδζδ.

Ένπεηαζ ηώνα ηαζ ηoκ ανίζηεζ o Aνίζηζππoξ o Θεζζαθόξ, πoο ηoκ

έδζςλε ιζα επακάζηαζδ ηςκ πoθζηζηώκ ηoο ακηζπάθςκ από ηδκ παηνίδα
ηoο, ηαζ ηoο γδηάεζ θεθηά βζα κα πνoζθάαεζ δοό πζθζάδεξ λέκoοξ
ιζζεoθόνoοξ, βζα ηνείξ ιήκεξ, όζo πνεζάγoκηακ βζα κα λεθoνηςεεί ηoοξ
ζηαζζαζηέξ. O Κύνoξ ηoο δίκεζ θεθηά βζα ηέζζενζξ πζθζάδεξ ηαζ βζα έλδ
ιήκεξ, ηαζ ηoο γδηάεζ κα ιδκ ηθείζεζ εζνήκδ ιε ηoοξ ακηζπάθoοξ ηoο πνζκ
ηoκ ζοιαoοθεοηεί. Έηζζ, ζοκηδνoύζε άθθo έκα ζώια ζηναηoύ ζηδ
Θεζζαθία, πςνζξ ηακείξ κα ηo ακηζθδθεεί.

΢’ έκακ άθθoκ θζθoλεκoύιεκό ηoο, ηoκ Πνόλεκo ηoκ ΐoζςηό, ηoο

έδςζε εκηoθή κα πνoζθάαεζ όζo βίκεηαζ πενζζζόηενoοξ ιζζεoθόνoοξ, ιε
ηo πνόζπδια όηζ ζηόπεοε κα εηζηναηεύζεζ εκακηίoκ ηςκ Πζζζδώκ, oζ
oπoίoζ πανεκoπθoύζακ πενζoπέξ πoο ακήηακ ζηoκ Κύνo.

Σέθoξ, ακάθoβεξ oδδβίεξ έδςζε ηαζ ζε δύo άθθoοξ Έθθδκεξ πoο

θζθoλέκδζε, ζηoκ ΢oθαίκεηo από ηδκ ΢ηοιθαθία ηδξ Aνηαδίαξ* ηαζ ζημ

3
΢ςηνάηδ ημκ Aπαζό, κα ζηναηoθoβήζoοκ όζoοξ ιπoνoύκ βζα κα πάνoοκ
δήεεκ ιένoξ ζηoκ πόθειo ηαηά ηoο Σζζζαθένκδ ιαγί ιε ηoοξ Μζθήζζoοξ
ελόνζζηoοξ. Κζ’ αοηoί έηακακ όπςξ ηoοξ είπε.

* O ΢oθαίκεηoξ, είκαζ πoο εα βνάρεζ δζηή ηoο «Aκάααζδ».

Κεθάιαηo Δεύηερo

- Aκάααζζξ (ή Πoνεία πνoξ ηα «Άκς«) -

Όηακ o Κύνoξ έηνζκε πςξ είπε ένεεζ δ ζηζβιή κα πoνεοεεί πνoξ ηα

Άκς (δδθαδή Νoηζo-ακαηoθζηά πνoξ ηδκ Μεζoπoηαιία ηαζ ηδκ ΐααοθώκα,
όπoο ήηακ ηo ζηναηδβζηό ηέκηνo ηδξ Πενζζηήξ αοηoηναηoνίαξ)
πνoθαζίγεηαζ πςξ εέθεζ κα εηδζώλεζ εκηεθώξ από ηδ πώνα ηoο ηoοξ
Πζζίδεξ, πνόθαζδ βζα κα ζοβηεκηνώζεζ ζηδκ πνςηεύoοζά ηoο, ηζξ
΢άνδεζξ, όθεξ ηoο ηζξ δοκάιεζξ, εθθδκζηέξ ηαζ ααναανζηέξ.* Oπόηε ηαζ δίκεζ
εκηoθή ζηoκ Κθέανπo κα ένεεζ ιε όθo ηoο ηo ζηνάηεοια, ζηoκ Aνίζηζππo
κα ηα ανεζ ιε ηoοξ ζοιπαηνζώηεξ ηoο ηαζ κα θένεζ ηoοξ ιζζεoθόνoοξ ηoο
ηαζ ζηoκ δζηό ηoο ηoκ Ξεκία ηoκ Aνηάδζo, δζoζηδηή ηδξ ¨θεβεώκαξ¨ ηςκ
λέκςκ πoο θνόκηζγακ βζα ηδκ άιοκα ηςκ Εςκζηώκ πόθεςκ, κ’ αθήζεζ
θνoονέξ ζηζξ αηνoπόθεζξ ηαζ κα θένεζ ηoοξ οπόθoζπoοξ ζηζξ ΢άνδεζξ.
Έθενε δε πίζς ηoοξ πoθζoνηδηέξ ηδξ Μζθήηoο ηαζ ηάθεζε ηoοξ Μζθήζζoοξ
ελόνζζηoοξ κα ηoκ αηoθoοεήζoοκ ζηδκ εηζηναηεία. Σoοξ οπoζπέεδηε
πςξ ακ όθα πάκε ηαθά, εα λακανπίζεζ ηδκ πoθζoνηία ηαζ δεκ εα
ηαηαεέζoοκ ηα όπθα ιέπνζ όηoο επζζηνέρoοκ κζηδηέξ ζηδκ παηνίδα ηoοξ.
Σoοξ έπεζζε ηαζ ηo δέπηδηακ ιεηα πανάξ βζαηί ηoο είπακ ειπζζηoζύκδ.
Πήνακ ηα όπθα ηoοξ ηαζ πανoοζζάζηδηακ ζηζξ ΢άνδεζξ. O Ξεκίαξ εθηαζε
ιε 4.000 oπθίηεξ ηδξ ¨θεβεώκαξ¨, o Πνόλεκoξ ιε 1.500 oπθίηεξ ηαζ 500
βοικήηεξ (εθαθνά oπθζζιέκoοξ πεγζηάνζoοξ), o ΢oθαίκεηoξ o ΢ηοιθάθζoξ
ιε 1.000 oπθίηεξ, o ΢ςηνάηδξ o Aπαζόξ ιε 500 πενίπoο, o δε Παζίςκ o
Μεβανεύξ ιε 300 oπθίηεξ ηαζ 300 πεθηαζηέξ (πεγζηάνζoοξ ι’ 'εθαθνέξ
πέθηεξ, δδθαδή αζπίδεξ). Oζ δοo ηεθεοηαίoζ ήηακ ζηδκ πoθζoνηία ηδξ
Μζθήηoο. Aοηoί είκαζ θoζπόκ όζoζ έθηαζακ ηαζ ζοβηεκηνώεδηακ ζηoξ
΢άνδεζξ.
* Με ηoλ όξo «βάξβαξoη» oη Έιιελεο ελλoύλ ηoπο μέλoπο «κε
Έιιελεο». O Ξελoθώλ αλαθέξεηαη ζηoπο Πέξζεο θαη ηoπο ελ γέλεη
«βαξβάξoπο» ηεο Μ.Aζίαο. Δελ κπoξoύκε λα ηoπο πoύκε

4
 «μέλoπο» εδώ γηαηί βξηζθόκαζηε ζε... βαξβαξηθή ρώξα θαη oη μέλoη
είλαη oη Έιιελεο!

O Σζζζαθένκδξ ζηo ιεηαλύ ηα ιονίζηδηε όθ’ αοηά, βζαηί ήηακ

πνoεηoζιαζίεξ εηζηναηείαξ πoο λεπενκoύζακ ηαηά πoθύ ηζξ ακάβηεξ
ζηναηζςηζηήξ ακηζιεηώπζζδξ ηςκ Πζζίδςκ, ηαζ ηνέπεζ κα εζδoπoζήζεζ ηo
ηαπύηενo ηoκ ΐαζζθζά. Aοηόξ ιόθζξ έιαεε ηα ηδξ πoθειζηήξ πνoεηoζιαζίαξ
ηoο Κύνoο από ηoκ Σζζζαθένκδ πήνε ηα ιέηνα ηoο βζα κ’ ακηζιεηςπίζεζ
ηδκ εηζηναηεία.

O Κύνoξ πήνε ηoοξ ιζζεoθόνoοξ πoο ακέθενα ηαζ λεηίκδζε από

ηζξ ΢άνδεζξ. Αζαζπίγεζ ηδκ Λοδία ηαζ ύζηενα από εζηoζζδύo παναζάββεξ
πoνεία (121 πζθζόιεηνα)* ιε ηνεζξ ζηάζεζξ, θηάκεζ ζηoκ Μαίακδνo πoηαιό.
Σo πθάηoξ είκαζ δύo πθέενα (60 ι.). Έζηδζακ ιζα βέθονα ιε 7 πθoία
δειέκα δίπθα-δίπθα. Aθoύ πέναζακ ηo πoηάιζ, δζαζπίγoοκ ηδ Φνοβία ηαζ
ύζηενα από 8 παναζάββεξ ηαζ ιζα ζηάζδ, έθηαζακ ζηζξ Κoθoζζέξ, πόθδ
πoθοηαηoζηδιέκδ, ιεβάθδ ηαζ πθoύζζα. Έιεζκακ 7 ιένεξ. Γζαηί ζηo ιεηαλύ
έθηαζε εδώ o Μέκςκ o Θεζζαθόξ ιε πίθζoοξ oπθίηεξ ηαζ πεκηαηόζoοξ
πεθηαζηέξ, Αόθoπεξ, Aζκζάκεξ ηαζ Oθύκεζoοξ.

* H πoξεία (αλάβαζηο) μεθίλεζε ηoλ Μάξηηo ηoπ 401, δειαδή 3 (ή

4) ρξόληα από ηόηε πoπ αλέβεθε ζηoλ ζξόλo o «Μεγαο Βαζηιεύο»
Aξηαμέξμεο (o Β΄, πoπ oλoκάζηεθε «Μλήκσλ«).
O παξαζάγγεο είλαη κηα επηζθαιήο κoλάδα κεηξήζεσο ησλ
κεγάισλ απoζηάζεσλ, γηαηί ηελ ππoιόγηδαλ κε βάζε ηό ρξόλo
βεκαηηζκoύ θαη ηα ζηάδηα ζηα oπoία αληηζηoηρoύζε. ΋κσο ηόζo ηα
βήκαηα όζo θαη ε επηθάλεηα ηoπ εδάθoπο πoπ δηαηξέρoληαλ είραλ
δηαθoξέο κεηαμύ ηoπο. Γη’ απηό άιισζηε o Hξόδoηoο δίλεη κηα
ςαιιίδα 42 κε 30 ζηάδηα. O Ξελoθώλ ππoιoγίδεη ηηο απoζηάζεηο
πoπ δηέηξεμαλ oη Μύξηoη κε 30 ζηάδηα ηoλ παξαζάγγε, πoπ θη’ απηό
είλαη ακθίβoιo. Γηαηί oπσζδήπoηε δελ αθoιoπζoύζαλ ηελ Βαζηιηθή
Oδό ΢άξδεηο-΢oύζα, γηα λα κε δώζoπλ ππόλoηεο. Εμάιιoπ θαη oη
ειιεληζηέο δελ ζπκθσλoύλ κεηαμύ ηoπο, ζηελ κεηαηξoπή ησλ
αξραίσλ κέηξσλ θαη ζηαζκώλ ζε ζεκεξηλέο κoλάδεο κέηξεζεο.
Μηα ζπκβαηηθή ιύζε είλαη: 6 ρηιηόκεηξα o παξαζάγγεο. (Καη’
άιιoπο, 5,5 ρηι.).
΋ζo γηα ηηο λoκηζκαηηθέο αμίεο, oη ειιεληζηέο ηηο ππoιoγίδoπλ
αθόκα κε βάζε ηηο ζεκεξηλέο ηηκέο ησλ κεηάιισλ, ελώ απηό πoπ
κεηξάεη είλαη πάληα ηo εκεξoκίζζηo, πoπ αληηζηoηρεί ζηoλ εθάζηoηε
ηηκάξηζκo.
Oύησο ή άιισο κπoξεί θαλείο λα ζαπκάζεη απηoύο ηoπο
αλζξώπoπο πoπ δηαλύαλε ζπλέρεηα δεθάδεο ρηιηόκεηξα
πεξπαηώληαο κέρξη λα θάλoπλ κηα ζηάζε γηα μεθoύξαζε. Βάδηδαλ

5
 θαηά κέζo κέξo, 30 ρηιηόκεηξα αλάκεζα ζε δπo ζηαζκoύο, θαη
κεξηθέο θoξέο 60.

Aπό ηζξ Κoθoζζέξ, o Κύνoξ, ιε αολδιέκo ζηνάηεοια, δζακύεζ είηoζζ

παναζάββεξ (120 πι) ιε ηνεζξ ζηάζεζξ (30 πζθζόιεηνα αάδδκ ηάεε θoνά!)
ηαζ θηάκεζ ζηζξ Κεθαζκέξ ηδξ Φνοβίαξ, άθθδ ιεβάθδ πόθδ ιε
εοηαηάζηαηoοξ ηαηoίηoοξ. O Κύνoξ είπε εδώ έκα ακάηηoνo ηζ’ έκα ιεβάθo
ααζζθζηό πάνηo, έκα δνοιό βειάηo από άβνζα εδνία πoο ζοκήεζγε κα
ηοκδβάεζ έθζππoξ βζα κ’ αζηείηαζ ηόζo αοηόξ όζo ηαζ η’ άθoβα. Μέζα δε ζ
αοηόκ ηoκ πανάδεζζo ηοθάεζ o Μαίακδνoξ,* πoο έπεζ άθθςζηε ηζξ πδβέξ
ηoο ιέζα ζηo ααζζθζηό ηηήια. ΢ε ζοκέπεζα, ηo πoηάιζ δζαζπίγεζ ηδκ πόθδ.
Έπεζ ηαζ o Μέβαξ ΐαζζθζάξ (o Aνηαλένλδξ) έκα oπονςιέκo ακάηηoνo εδώ,
ηoκηά ζηζξ πδβέξ ηoο Μανζύoο πoηαιoύ, ηάης απ’ ηδκ αηνόπoθδ. Κζ’
αοηόξ ηοθάεζ ιέζα απ’ ηδκ πόθδ ηαζ πύκεηαζ ζηoκ Μαίακδνo. Σo πθάηoξ
ηoο Μανζύoο είκαζ 25 πόδεξ (7,5 ι.). Βδώ θέβεηαζ πςξ o Aπόθθςκ
έβδανε ηoκ Μανζύα, όηακ ηoκ κίηδζε ζε δζαβςκζζιό ζoθίαξ, ηαζ ηνέιαζε
ηo δένια ηoο ζηo ζπήθαζo όπoο oζ πδβέξ. Aπo ηεζ πήνε η’ όκoιά ηoο o
πoηαιόξ Μανζύαξ. ΋θ’ αοηά η’ ακάηηoνα ιε ηδκ αηνόπoθδ, ηα
oζηoδόιδζε o Ξένλδξ όηακ έθηαζε εδώ ιεηά ηζξ πoθειζηέξ ηoο ήηηεξ ζηδκ
Βθθάδα. Σνζάκηα ιένεξ έιεζκε ζηζξ Κεθαζκέξ o Κύνoξ βζαηζ ζηo ιεηαλύ
ήνεε κα ηoκ ζοκακηήζεζ o Κθέανπoξ, o ελόνζζηoξ Λαηεδαζιόκζoξ, ιε
πίθζoοξ oπθίηεξ, oπηαηόζoοξ Θνάηεξ πεθηαζηέξ ηαζ δζαηόζoοξ Κνήηεξ
ηoλόηεξ. Σδκ ίδζα ιένα έθηαζακ άθθoζ δύo, o ΢ώζζξ o ΢οναηoύζζoξ ιε
ηνζαηόζoοξ oπθίηεξ ηαζ o Aβίαξ o Aνηάξ ιε πίθζoοξ oπθίηεξ. O Κύνoξ ηoοξ
ζοβηέκηνςζε όθoοξ ζηo πάνηo βζα επζεεώνδζδ ηαζ ιέηνδζε ζοκoθζηά
11.000 oπθίηεξ ηαζ πενίπoο 2.000 πεθηαζηέξ.

* H ιέμε παξάδεηζoο έρεη αζηαηηθή πξoέιεπζε, όπσο θαη ε Γέλεζε

ηεο Βίβιoπ ζηελ oπoία Γέλεζε ηέζζεξα πoηάκηα θπιάλε κέζα ζηoλ
παξάδεηζo, ηα δύo εθ ησλ oπoίσλ είλαη o Σίγξεο θαη o Επθξάηεο.
Άιισζηε θαη ε ιέμε Βίβιoο πξoέξρεηαη από ηελ Φoηληθηθή πόιε
Βύβιoο, γλσζηή γηα ηε παξαγσγή παπύξσλ.
Κάζε θoξά πoπ δηαζρίδαλ έλα πoηάκη, o Ξελoθώλ κέηξαγε ηo
πιάηoο ηoπ γηαηί ηα κέξε απηά ήηαλ εμσηηθά θαη άγλσζηα ζηoπο
κειιoληηθoύο αλαγλώζηεο ηoπ. Είλαη άιισζηε ζίγoπξo πσο
θξάηαγε ζεκεηώζεηο θαζεκεξηλά γηα ηα θαζέθαζηα, εμoύ θαη ηo
ζπλoπηηθό ύθoο ηoπ ξεπoξηάδ πoπ ζπκίδεη ηειεγξαθήκα
πoιεκηθoύ αλαηαπoθξηηή από ηo κέησπo ησλ επηρεηξήζεσλ.

Aθήκεζ θoζπόκ o Κύνoξ ηζξ Κoθoζζέξ, ιε ηoκ ζηναηό ηoο ηςκ

ιζζεoθόνςκ, δζακύεζ δέηα παναζάββεξ ιε δύo ζηαειoύξ, ηαζ θηάκεζ ζηζξ

6
Πέθηεξ (ζδιενζκό Oοζάη ;). ΢’ αοηήκ ηδκ πόθδ έιεζκε ιένεξ ηνείξ. Με ηδκ
εοηαζνία, o Ξεκίαξ o Aνηάξ βζόνηαζε ηα Λύηαζα, έηακε εοζίεξ βζα ηoκ Αία
Λοηαίo ηαζ εέζπζζε αεθδηζηoύξ αβώκεξ, πανoοζία ηoο Κύνoο. Σα έπαεθα
ήηακ πνοζέξ ζηθεββίδεξ (πηέκεξ βζα άθoβα).*
* Νoηηo-αλαηoιηθά ηεο Aξθαδίαο (απ’ όπoπ θαηάγoληαλ o Ξελίαο)
ήηαλ ηo όξoο Λπθαίoλ (ή Λύθεηoλ, δειαδή ησλ ιύθσλ) ζηo oπoίo
βξίζθoληαλ o λαόο ηoπ Λπθαίoπ Δηόο oπoπ γηoξηάδoληαλ ηα
Λύθαηα, ηoλ Aπξίιηo. O Ξελίαο ζέιεζε λα γηoξηάζεη ηoλ πξoζηάηε
ζεό, κε όιεο ηηο ηκέο, θαη ζηελ μελεηεηά. (Καη ζήκεξα oη απόδεκoη
Έιιελεο έηζη θάλνπλ).

H πoνεία ζοκεπίγεηαζ ηαζ, ύζηενα από δώδεηα παναζάββεξ ηαζ

ηνεζξ ζηαειoύξ, θηάκoοιε ζηδκ Κενάιςκ αβoνά, ηδκ πόθδ ηςκ
Κεναιoπoζώκ πoο είκαζ ηαζ δ ηεθεοηαία ηδξ Φνοβίαξ, ηoκηά ζηα ζύκoνα
ηδξ Μοζίαξ. Υνεζάζηδηακ άθθoζ 30 παναζάββεξ ηαζ 3 ζηάζεζξ βζα κα
θηάζoοιε ζηo Καΰζηνoο πεδίoκ όπoο ηαζ ζηαηoπεδεύζαιε. Βδώ o Κύνoξ
έιεζκε ηνείξ ιένεξ. Υνςζηoύζε ήδδ ηνζώκ ιδκώκ ιζζεoύξ ζηoοξ
ζηναηζώηεξ βζ’ αοηό ηαζ πήβαζκακ ζοκέπεζα έλς απ’ ηδκ πόνηα ηoο ηαζ
γδηoύζακ κα πθδνςεoύκ. Aοηόξ ηoοξ ηαεδζύπαγε ιε οπoζπέζεζξ ηαζ
πνoζπαεoύζε κα ηενδίζεζ πνόκo. Ήηακ θακενό πςξ ήηακ πoθύ
εκoπθδιέκoξ, βζαηί o Κύνoξ δεκ ήηακ από ηείκoοξ πoο έπoοκ ηαζ δεκ
δίκoοκ.

Εδώ έθηαζε λαθκζηά ηαζ δ Βπύαλα, δ βοκαίηα ηoο ΢οέκκεζζ, ηoο

ααζζθζά ηδξ Κζθζηίαξ. Φαίκεηαζ δε πςξ έθενε πoθθά πνήιαηα ζηoκ Κύνo,
βζαηί αοηόξ αιέζςξ απέδςζε ζηδ ζηναηζά ηεζζάνςκ ιδκώκ ιζζεoύξ. Σδκ
ααζίθζζζα ζοκόδεοε ιζα θνoονά από Κίθζηεξ ηαζ Aζπέκδζoοξ. ΋ηζ δ
Βπύαλα ήηακ ενςιέκδ ηoο Κύνoο, όθoζ ηo θέβακε. Γζαηί αηoθoύεδζε ηoκ
Κύνo ζηδκ πεναζηένς πoνεία ηoο. Πνώηα ιέπνζ ηo Θύιανζo, όπoο
θηάζαιε ύζηενα από δέηα παναζάββεξ ηαζ δύo ζηάζεζξ. ΢ηo δνόιo ιαξ
ζοκακηήζαιε ηδκ πδβή ηoο Μίδα, όπςξ oκoιάγεηαζ από ηoκ πενίθδιo
ααζζθζά ηςκ Φνοβώκ Μίδα o oπoίoξ εδώ ηοκήβδζε ηζ’ έπζαζε ηoκ ΢άηονo
αθoύ ηoκ ιέεοζε ιε ηναζί ακαηαηειιέκo ιε κενό ηδξ πδβήξ αοηήξ.*

* Καηά ηελ επηθξαηoύζα εθδoρή ηoπ ίδηoπ ζξύιoπ, o Μίδαο

θπλεγoύζε λα πηάζεη ηoλ ΢εηιελό, ηoλ επηθεθαιήο ησλ ΢αηύξσλ
(ζηo θήπo ηoπ κε ηα ρξπζά κήια) πξoθαλώο γηα λα ηoλ βηάζεη.
Γηα ηoλ Ξελoθώληα, πξόο ηo παξόλ, ε πoξεία κoηάδεη κε
ηoπξηζηηθό πεξίπαηo γηαηί δελ ππoςηάδεηαη ηo δξάκα πoπ ηoλ
πεξηκέλεη. Καη, ζαλ θαιόο δεκoζηoγξάθoο, δξάηηεηαη ηεο επθαηξίαο
λα πεξηγξάςεη ηα ηoπία θαη ηoπο ζξύιoπο πoπ ηα πεξηβάιιoπλ.

7
 Aθήκoκηαξ ηo Θύιανζo, θηάζαιε ζηo Σονζάεζo, ιεηά από δέηα
παναζάββεξ ηαζ δύo ζηάζεζξ ζηo δνόιo. Βδώ ιείκαιε ηνείξ ιένεξ. Βδώ o
Κύνoξ, βζα κα ηάκεζ επίδεζλδ ζηδκ Βπύαλα, ζοβηέκηνςζε ηα ζηναηά ηoο,
Έθθδκεξ ηαζ κηόπζoοξ, ζηδκ πεδζάδα ηζ’ έηακε επζεεώνδζδ. Μάθζζηα
θέβεηαζ πςξ ηoο ηo γήηδζε δ ενςιέκδ ηoο. Έδςζε εκηoθή ζηoοξ Έθθδκεξ
κα ζηoζπδεoύκ ηαζ κα πενζιέκoοκ, oπςξ ζοκδείγoοκ ζε ώνα ιάπδξ, ηαζ
ζηoοξ δζoζηδηέξ κα παναηάλoοκ o ηαεέκαξ ηoοξ δζηoύξ ηoο.
Παναηάπηδηακ θoζπόκ ζε ηέζζενζξ ζεζνέξ. O Μέκςκ εη δελζώκ ιε ηoοξ
άκδνεξ ηoο, o Κθέανπoξ ελ ανζζηενώκ ιε ηoοξ δζηoύξ ηoο, ζηo ιέζoκ δε oζ
άθθoζ ζηναηδβoί. O Κύνoξ επζεεώνδζε πνώηα ηo ααναανζηό ζώια πoο
πανέθαζε «θαηά ίιαο θαη θαηά ηάμεηο», δδθαδή ζβηνoηδιέκo ζε θόπoοξ
ηαζ ηάβιαηα. Όζηενα επζεεώνδζε ηoοξ παναηεηαβιέκoοξ Έθθδκεξ
πενκώκηαξ ιπνoζηά ηoοξ απάκς ζηo άνια ηoο ηαζ πίζς ηoο
αηoθoοεoύζε δ ααζίθζζζα ηδξ Κζθζηίαξ πάκς ζηo ηαλζδζςηζηό αιάλζ ηδξ,
ηo ηεηνάηνoπo. ΋θoζ oζ Έθθδκεξ θoνoύζακ ηζξ πάθηζκεξ πενζηεθαθαίεξ
ηoοξ, ηoοξ ηαηαηόηηζκoοξ πζηώκεξ ηoοξ ηαζ πενζηκδιίδεξ, ηναηώκηαξ
έηoζιεξ βζα ιάπδ ηζξ αζπίδεξ ηoοξ. Aθoύ πέναζε ιπνoζηά απ’ όθoοξ,
ήνεε ηαζ ζηάεδηε ιε ηo άνια ηoο ζηδ ιέζδ ηδξ θάθθαββαξ. Έζηεζθε ηόηε
ηoκ Πίβνδηα ηoκ δζενιδκέα κα πεζ ζηoοξ ζηναηδβoύξ κα δώζoοκ ηo
πανάββεθια ηδξ εθόδoο ιε ηα όπθα ζε εέζδ ιάπδξ. Oζ ζηναηδβoί
έδςζακ ηo πανάββεθια ηαζ ιόθζξ ήπδζε δ ζάθπζββα oζ Έθθδκεξ ζήηςζακ
ηζξ αζπίδεξ ηαζ ηζκήεδηακ πνoξ ηα ιπνoξ. Aιέζςξ ιεηά άκoζλακ ηo αήια
ηoοξ ηαζ αβάγoκηαξ θoαενέξ ηναοβέξ ώνιδζακ λαθκζηά ηνέπoκηαξ πνoξ
ηζξ ζηδκέξ ηoοξ. Σo ααναανζηό ζώια έπαεε πακζηό. H Βπύαλα έηνελε κα
ζςεεί ηαζ oζ έιπoνoζ ηoο ζηναηoπέδoο ηό’ ααθακ ζηα πόδζα
εβηηαηαθείπoκηαξ ηζξ πναιιάηεζεξ ηoοξ.* Oζ Έθθδκεξ έθηαζακ ζηζξ ζηδκέξ
ηoοξ ζηαζιέκoζ ζηα βέθζα. H δε Βπύαλα πoο είπε ιείκεζ έηεαιαδ από ηδκ
ηάλδ ηαζ ηδκ πεζεανπία ηoο ζηναηεύιαηoξ δεκ έηνοαε ηoκ εαοιαζιό ηδξ.
΋ζo βζα ηoκ Κύνo, αβαθζoύζε αθέπμκηαξ ηoκ ηνόιo πoο είπακ ζπείνεζ oζ
Έθθδκεξ ζηoοξ δζηoύξ ηoο Πένζεξ.
* ΢ηελ αξραηόηεηα, ηoπο ζηξαηoύο θαη ηoπο ζηόιoπο αθoιoπζoύζαλ
ζπρλά έκπoξoη πoπ πoπιoύζαλ ηξόθηκα ζηoπο πoιεκηζηέο. Oη
Μύξηoη πάλησο, θoπβαιoύζαλ καδί ηoπο θαη δώα πoπ πξoξίδoληαλ
γηα ζθάμηκo, ζε ώξα αλάγθεο.

Σέθoξ, εβηαηαθείραιε αοηήκ ηδκ πόθδ ηαζ ηνααήλαιε βζα ηo Εηόκζo,

ηδκ έζπαηδ πόθδ ηδξ Φνοβίαξ όπoο θηάζαιε δζακύoκηαξ είηoζζ
παναζάββεξ ιε ηνείξ εκδζάιεζεξ ζηάζεζξ. Aπό ηεί ιπήηαιε ζηδκ
Λοηαoκία ύζηενα από ηνζάκηα παναζάββεξ ηαζ ηνεζξ εκδζάιεζoοξ

8
ζηαειoύξ. Βπεζδή αοηή δ πώνα ήηακ επενζηή, o Κύνoξ επέηνερε ζηoοξ
Έθθδκεξ κα ηδκ θεδθαηήζoοκ. Βδώ έζηεζθε ηδκ Βπύαλα πίζς ζηδκ Κζθζηία
από ηoκ ζοκηoιόηενo δνόιo. Καζ ηδξ έδςζε κα ηδκ ζοκoδεύζoοκ o
Μέκςκ ι’ έκα δζηό ηoο απόζπαζια. O ίδζoξ, ιε όθo ηo ζηνάηεοια,
δζένπεηαζ ηδκ Καπαδoηία ηαζ, ύζηενα από 25 παναζάββεξ ηαζ 4 ζηάζεζξ,
θηάκεζ ζηδκ Αάκα (ή Σοάκα, ηo ζδιενζκό Κεκζζζέ-Υζζάν) πόθδ ιεβάθδ ιε
εοηαηάζηαηoοξ ηαηoίηoοξ, ζηζξ πόνηεξ ηδξ Κζθζηίαξ. Μείκαιε ηνείξ ιένεξ
ηαζ ζηo δζάζηδια αοηό εακάηςζε έκακ Πένζδ αλζςιαηζηό, ηoκ
Μεβαθένκδ, ζδιαζoθόνo ηoο ενοενoύ ααζζθζηoύ θάαανoο, ηαεώξ ηζ’ έκακ
ηoπζηό ααζζθζηό θύθανπo. Βίπε πςξ ζοκςιoηoύζακ εκακηίoκ ηoο.

Aπό δς είπε ηδκ πνόεεζδ κα εζζαάθεζ ζηδκ Κζθζηία

ζηαααηγάνoκηαξ ηo αoοκό. O δνόιoξ ήηακ αιαλζηόξ (πςνoύζε κα
πενάζoοκ oζ άιαλεξ) αθθά ήηακ πoθύ απόηνοικoξ ηαζ απνόζζηoξ βζα έκα
ζηνάηεοια πoο ηζκδύκεοε κα ζοκακηήζεζ ακηίζηαζδ. Aηoύζηδηε ιάθζζηα
όηζ o ΢οέκκεζζξ, o ααζζθζάξ ηδξ Κζθζηίαξ (ηαζ ζύγοβoξ ηδξ Βπύαλαξ)
ανζζηόηακ ζηδκ ηoνθή ηoο αoοκoύ βζα κα θοθάεζ ηα πενάζιαηα. Έηζζ
ιείκαιε ιζα ιένα ζηδκ πεδζάδα. Σδκ άθθδ ιένα έθηαζε έκαξ
αββεθζoθόνoξ ηαζ ιαξ είπε όηζ o ΢οέκκεζζξ είπε εβηαηαθείρεζ ηδκ ηoνθή
όηακ έιαεε πςξ o ζηναηόξ ηoο Μέκςκα ηoκ είπε πνoθάαεζ, είπε πενάζεζ
ηo αoοκό ηαζ είπε ήδδ εζζπςνήζεζ ζηδκ Κζθζηία ηαζ πςξ o Σαιώκ, ιε
ζπανηζαηζηέξ ηνζήνεζξ ηαζ ηoκ ζηόθo ηoο Κύνoο, είπε απoπθέοζεζ από ηδκ
Εςκία ιε πνooνζζιό ηδκ Κζθζηία ηαζ πθδζίαγε ήδδ ζηζξ άηηέξ ηoο. Έηζζ ηζ’
αθθζώξ, o Κύνoξ πήνε ηδκ απόθαζδ ηαζ πέναζε άκεηα ηo αoοκό πςνίξ
ηακείξ κα ηoκ ειπoδίζεζ. ΢ηδκ ηoνθή είδε ηαζ ηα εβηαηαθεθεζιέκα
ακηίζηηδκα ηςκ Κζθίηςκ. Καζ ηαηέαδηε ζε ζοκέπεζα ζηδκ πεδζάδα πoο
ήηακ όιoνθδ ηαζ ηενάζηζα, ιε ηαθή άνδεοζδ, βειάηδ ιε ηάεε θoβήξ
ηανπoθόνα δέκηνα ηαζ αιπέθζα. ΢η’ απένακηα πςνάθζα ηαθθζενβoύζακ
ζoοζάιζ, ιεθίκδ, ηεπνί, ζηάνζ ηαζ ηνζεάνζ. H πεδζάδα πνoζηαηεύoκηακ
από ρδθά αoοκά πoο ηαηέααζκακ ιέπνζ ηδ εάθαζζα. O Κύνoξ ηδκ
δζέζπζζε ηαζ, ύζηενα από 25 παναζάββεξ (150.000 πθ) ιε 4 ζηάζεζξ
(κύπηεξ) έθηαζε ζηoοξ Σανζoύξ, ιεβάθδ ηαζ πθoύζζα πόθδ όπoο ήηακ ηo
παθάηζ ηoο ΢οέκκεζζ, ααζζθζά ηςκ Κζθίηςκ. Σδκ πόθδ δζαζπίγεζ έκαξ
πoηαιόξ oκόιαηζ Κύδκoξ. Σo πθάηoξ είκαζ δοo πθέενεξ (60 ι.). O
΢οέκκεζζξ ηαζ oζ ηάηoζηoζ είπακ εβηαηαθείρεζ ηδκ πόθδ ηαζ είπακ ηαηαθύβεζ
ζ’ έκα oνεζκό oπονςιέκo ιένoξ. Πανέιεζκακ ιόκo όζoζ είπακ ειπoνζηά
ηαηαζηήιαηα ηαζ ηαπδθεζά. Κζ’ όζoζ ηαηoζηoύζακ ζηα πανάθζα, ζηζξ ΢όθεξ
ηαζ ζηδκ Εζζό.*

9
 * ΋ιoη oη θαηαθηεηέο, κεηά ηoπο Μπξίoπο, πoπ θαηέβαηλαλ από ηoλ
Βoξξά (Ειιήζπoληo θαη Κσλζηαληηλoύπoιε) πξoο ηηο ΢πξηαθέο
αθηέο θαη ηελ Παιαηζηίλε ή πξoο ηελ Βαβπιώλα, από ηoλ Μέγα
Aιεμαλδξo κέρξη ηoπο ΢ηαπξoθόξoπο, έβξηζθαλ κπξoζηά ηoπο ηηο
Πόξηεο ηεο Κηιηθίαο, έλα κεγάιo βoπλό, ύςoπο 1.200 κ. κε
απόξζεηo πέξαζκα.

H Βπύαλα, ηoο ΢οέκκεζζ δ βοκαίηα, είπε θηάζεζ ζηoοξ Σανζoύξ

πέκηε ιένεξ κςνίηενα. Καζ ιάεαιε πςξ o Μέκςκ είπε απώθεζεξ ζηα
πενάζιαηα ηoο αoοκoύ. Έπαζε δύo θόπoοξ. Άθθoζ θέβακ πςξ έηακακ
πθζάηζζηo ηαζ ηoοξ ηαηέζθαλακ oζ Κίθζηεξ άθθoζ δε πςξ, ιέκoκηαξ πίζς,
δεκ ιπόνεζακ κα επζηoζκςκήζoοκ ιε ηo οπόθoζπo ζηνάηεοια, oύηε κα
ανoοκ ηo δνόιo. Έηζζ, εηαηό oπθίηεξ πάεδηακ πενζπθακώιεκoζ. ΋ζoζ
έθηαζακ ζώoζ ζηδκ πόθδ, oνβζζιέκoζ από ηoκ όθεενo ηςκ ζοκηνόθςκ
ηoοξ, άνπζζακ αιέζςξ κα ηδκ θεδθαηoύκ. ΋ηακ o Κύνoξ ιπήηε ζηδκ πόθδ
ιήκοζε ζηo ΢οέκκεζζ κα ένεεζ κα ηoκ ανεζ. Aοηόξ απάκηδζε όηζ πoηέ δεκ
πθδζίαζε άκενςπo πζo δοκαηό απ’ αοηόκ ηαζ oύηε βζα ηoκ Κύνo εα έηακε
ελαίνεζδ. Σεθζηά, δ βοκαίηα ηoο ηoκ έπεζζε, πήνε ηζξ εββοήζεζξ πoο
γήηδζε ηαζ ήνεε. Έβζκε δ ζπεηζηή ζοιθζθίςζδ ηαζ o ΢οέκκεζζξ έδςζε
πoθθά πνήιαηα ζηoκ Κύνo βζα ηo ζηναηό ηoο, o δε Κύνoξ ηoο ηo
ακηαπόδςζε ιε ηα ηζιδηζηά δώνα πoο είεζζηαζ κα πνoζθένεζ έκαξ
Πένζδξ ααζζθζάξ, έκα πνοζoπάθηζκo άθoβo (ιε πνοζά παθζκάνζα), έκα
πνοζό ζηνεπηόκ (ηoθζέ), πνοζά ρέθζα (αναπζόθζα), ιζα πνοζή ζπάεδ ηαζ
Πενζζηή ζηoθή. Καζ ηoο οπoζπέεδηε πςξ δεκ εα λακαβίκεζ άθθδ θεδθαζία
ηαζ πςξ εα επζζηναθoύκ όθoζ oζ ζηθάαoζ πoο είπακ ανπαβεί ηζ’ αοηoί πoο
είπακ ήδδ πoοθδεεί.*

* O ΢πέλλεζηο ήηαλ έλα αδίζηαθηα πoλεξό άηoκo πoπ έπαηδε ζε

δύo ηακπιώ. Aπ’ ηε κηά αλερόηαλ ηηο εμσζπδπγηθέο ηζηιηκπoπξδηέο
ηεο γπλαίθαο ηoπ θη’ εδηλε ηoλ έλα γηό ηoπ ζηoλ Κύξo λα ηoλ εληάμεη
ζηo ζηξαηό ηoπ, θη’ απ’ ηελ άιιε έζηειλε ηoλ άιιo ηoπ γηo ζηoλ
ζηξαηό ηoπ Aξηαμέξμε, γηα λα ηα’ ρεη θαιά κε όπoηoλ βγεη ληθεηήο.

10
 Κεθάιαηo Σρίηo

- Oζ Έθθδκεξ ακδζοπoύκ βζα ηα ζπέδζα ηoο Κύνoο -

O Κύνoξ ηαζ δ ζηναηζά ηoο πενέιεζκακ είηoζζ ιένεξ ζηoοξ Σανζoύξ

ηδξ Κζθζηίαξ ηζ’ αοηό βζαηί oζ Έθθδκεξ ιζζεoθόνoζ ηoο ανκήεδηακ κα
πνoπςνήζoοκ πενζζζόηενo. Άνπζζακ κα οπoπηεύoκηαζ πςξ ηoοξ
oδδβoύζακ εκακηίoκ ηoο ααζζθζά Aνηαλένλδ ηαζ θέβακ όηζ δεκ είπακ
ηαηαηαπηεί βζ’ αοηόκ ηoκ ζηoπό. Πνώηoξ o Κθέανπoξ άνπζγε κα πζέγεζ ηαζ
κα δζαηάγεζ ηoοξ δζηoύξ ηoο ζηναηζώηεξ κα ζοκεπίζoοκ ηδκ πoνεία. Aθθά
αοηoί ηoκ άνπζζακ ιε ηζξ πέηνεξ ηζ’ αοηόκ ηαζ ηα οπoγύβζα ιόθζξ έηακακ ηα
πνώηα αήιαηα. Λίβo δε έθεζρε κα θζεoαoθζεεί βζα ηαθά o Κθέανπoξ. ΋ηακ
ηαηάθααε πςξ ιε ηδ αία δεκ έαβαζκε ηίπoηα, ιάγερε ηoοξ ζηναηζώηεξ ηoο
ζε βεκζηή ζοκέθεοζδ κα ηoοξ αβάθεζ θόβo. ΢ηδκ ανπή έιεζκε ζζςπδθόξ βζα
ιεβάθo δζάζηδια, ιε δάηνοα ζηα ιάηζα. Έηθαζβε. Oζ ζηναηζώηεξ ηoκ
ηoίηαγακ ι’ έηπθδλδ ηαζ δεκ έαβαγακ ιζθζά. Όζηενα αοηόξ άνπζζε κα θέεζ
ηα παναηάης:

΢ηξαηηώηεο,

- Θ’ απoξήζεηε αλ ζαο πσ πσο θέξσ βαξέσο ηελ παξoύζα

θαηάζηαζε. O Κύξoο κoπ πξόζθεξε θηιoμελία, ζε κέλα ηoλ εμόξηζηo
από ηελ παηξίδα κoπ θαη κεηαμύ άιισλ ηηκώλ πoπ κoπ έθαλε, κoπ
έδσζε δέθα ρηηάδεο ρξπζoύο δαξεηθoύο. Σoπο πήξα αιιά δελ ηoπο
έβαια ζηε κπάληα γηα πξoζσπηθή κoπ ρξήζε oύηε ηoπο
θαηαζπαηάιεζα ζε δηαζθεδάζεηο. Γηα ζαο ηoπο μόδεςα. Καη’ αξρήλ,
ηoπο Θξάθεο πoιέκεζα. Γηα ηo θαιό ηεο Ειιάδαο ηoπο ηηκώξεζα, κε
ηε δηθή ζαο βoήζεηα. Σoπο δηώμακε από ηε Υεξζόλεζo, ζηoλ
Ειιήζπoληo, γηαηη ζέιαλ λα πάξoπλ ηε γε ησλ Ειιήλσλ απoίθσλ.
Όζηεξα κε θάιεζε o Κύξoο. Καη άξρηζα ηελ πoξεία καδί ζαο.
Θέιεζα λα ηoπ θαλώ ρξήζηκoο, λα ηoπ αληαπoδόζσ εη δπλαηόλ ηo
θαιό πoπ κoύ είρε θάλεη. Aιι’ αθoύ δελ ζέιεηε λα ζπκπoξεπηείηε
καδί κoπ, απηό κε ππoρξεώλεη ή εζάο λα πξoδόζσ παξακέλoληαο
θίιoο ηoπ Κύξoπ ή λα ηoπ θαλώ αράξηζηoο θαη λα ηαρζώ καδί ζαο.
Ση είλαη ηo ζσζηό δελ μέξσ. Σάζζoκαη ιoηπόλ καδί ζαο θαη ό,ηη γίλεη
αο γίλεη. Καη θαλείο δελ ζα πεη πoηέ πσο εγώ έθεξα Έιιελεο ζηoπο
βαξβάξoπο θαη ηoπο πξόδσζα γηα λ’ απoθηήζσ ηε θηιία ησλ
βαξβάξσλ. Δελ ζέιεηε λα κε ππαθoύζεηε, έρεη θαιώο. Εγώ ζα είκαη

11
 καδη ζαο ό, ηη θη’ αλ ζπκβεί. Εζείο ε ί ς τ ε γηα κέλα θαη ε π α τ ρ ί δ
α μ o υ* θαη oη θίιoη κoπ θαη oη ζπκπoιεκηζηέο κoπ. Με ζαο, είκαη
βέβαηoο πσο όπoπ θη’ αλ πάσ ζα κε ηηκήζoπλ. Υσξίο εζάο δελ ζα
είκαη ηθαλόο, ηo αηζάλoκαη, oύηε έλα θίιo λα βoεζήζσ oύηε έλαλ
ερζξό λα πoιεκήζσ. Θα πάσ ιoηπόλ όπoπ πάηε. Aπηό λα μέξεηε.

* "Νoμίηω γαρ υμάσ εμoί είναι και πατρίδα και φίλoυσ και
ςυμμάχoυσ". Είλαη ε θξάζε πoπ, δηακέζoπ ησλ Ρσκατθώλ
ρξόλσλ, έδσζε ηo έκβιεκα ηεο Γαιιηθήο Λεγεώλαο ησλ Ξέλσλ
«Legio patria nostra». Έζησ θαη αλαρξoληζηηθά, «ιεγεώλα» είλαη
o πηo εύζηoρoο όξoο γηα ηo ζηξάηεπκα ησλ Μπξίσλ (παξόιo πoπ
oη ξσκατθέο ιεγώλεο είραλ πεξί ηoπο 6.000 άλδξεο).

Aοηά είπε. Oζ δε ζηναηζώηεξ ηoο πoο η’ άηoοζακ, ηαζ όζoζ ανέεδηακ

εηεί, πεζνoηνόηδζακ ηδκ απόθαζή ηoο κα ιδκ πoνεοηεί εκακηίoκ ηoο
ΐαζζθζά. Πάκς από δύo πζθζάδεξ άκδνεξ ηoο Ξεκίoο ηαζ ηoο Παζίςκoξ
πήνακ ηα όπθα ηαζ ηα ζηεύδ ηoοξ ηαζ ήνεακ κα εβηαηαζηαεoύκ ζηo
ζηναηόπεδo ηoο Κθέανπoο. O Κύνoξ δε, ακήζοπoξ ηαζ θοπδιέκoξ βζα όθ’
αοηά, ιήκοζε ζηoκ Κθέανπo κα πάεζ κα ηoκ δεζ. Aοηόξ δεκ πήβε, αθθά
έζηεζθε ηνοθά ηάπoζoκ κα ηoο πεζ κα ιδκ απoεαννύκεηαζ βζαηί εα
ηαηηoπoζδεoύκ όθα ηαεώξ πνέπεζ. Μάθζζηα ηoο γήηδζε κα ηoκ
λακαηαθέζεζ επίζδια βζα κα θακεί ζ’ όθoοξ όηζ ανκείηαζ κα πάεζ.

΢ηδ ζοκέπεζα, ηάθεζε λακά ζε ζοκέθεοζδ ηoοξ ζηναηζώηεξ ηoο ηαζ

όζoοξ από ηζξ άθθεξ ιoκάδεξ ήεεθακ κα πανεονεεoύκ ηαζ ηoοξ είπε ηα
ελήξ:

΢ηξαηηώηεο,

- Είλαη ζαθέο όηη o Κύξoο βξίζθεηαη απέλαληί καο ζηελ ίδηα

θαηάζηαζε πoπ βξηζθόκαζηε θη’ εκείο απέλαληί ηoπ. Oύη’ εκείο
είκαζηε ζηξαηηώηεο ηoπ πηα, oύη’ εθείλoο είλαη κηζζoδόηεο καο. Καη
μέξσ πσο ζεσξεί όηη αδηθείηαη από καο. Πάλησο, παξόιo πoπ κε
θάιεζε γηα δεύηεξε θoξά, δελ πξόθεηηαη λα πάσ γηαηί αηζζάλoκαη
κεγάιε ληξoπή πoπ ηoλ έρσ πξoδώζεη πεξά γηα πέξα. Καη θάηη
άιιo. Φoβάκαη όηη ζα κε ηηκσξήζεη γηα ηα όζα κoπ θαηακαξηπξεί
πσο έρσ δηαπξάμεη ελαληίoλ ηoπ. Νoκίδσ ιoηπόλ πσο δελ είλαη ώξα
λα θoηκόκαζηε oύηε λ’ αθεζoύκε ζηελ ηύρε καο, αιιά λ’
απoθαζίζoπκε ηη ζα θάλoπκε ελώπηoλ ησλ πεξηζηάζεσλ. Γηα όζo
δηάζηεκα κείλoπκε εδώ, πξέπεη λα ζθεθηoύκε πώο ζα

12
 εμαζθαιίζoπκε ηελ αζθάιεηά καο. Aλ απoθαζίζoπκε λα θύγoπκε,
πώο ζα θύγoπκε ρσξίο θίλδπλo θαη πώο ζα εμαζθαιίζoπκε
ηξόθηκα. Υσξίο απηά, ζηξαηεγόο θαη ζηξαηηώηεο ίζoλ κεδέλ. Γηαηί o
Κύξoο είλαη πoιύηηκoο ζαλ θίιoο, αιιά ρείξηζηoο ερζξόο αλ καο
βξεί αληηκέησπoπο. Έρεη δπλάκεηο, θαη πεδηθό θαη ηππηθό θαη λαπηηθό,
πoπ όιoη ηηο βιέπoπκε θαη ηηο γλσξίδoπκε. Καη ηo ζηξαηόπεδό καο
δελ είλαη καθξπά από ηo δηθό ηoπ. ΍ζηε αλ θάπoηoο από ζαο έρεη
θακηά ηδέα είλαη ε ζηηγκή λα καο ηελ πεη.

Aοηά είπε ηαζ ζζώπδζε.

Πoθθoί ζδηώεδηακ αοεόνιδηα κα ιζθήζoοκ, ηζ’ άθθoζ, εβηάεεηoζ

ηoο Κθέανπoο, ζδηώεδηακ κα πενζβνάρoοκ ηo αδζέλoδo ζηo oπoίo
ανζζηόιαζηε. Να θύβoοιε ή κα ιείκoοιε πςνίξ ηδκ άδεζα ηoο Κύνoο.
Έκαξ ιάθζζηα απ’ αοηoύξ, πνoζπoζoύιεκoξ πςξ αζάγεηαζ κα βονίζεζ ζηδκ
Βθθάδα, πνόηεζκε κα εηθέλoοιε άθθoοξ ζηναηδβoύξ ακ o Κθέανπoξ δεκ
ήεεθε κ’ ακαθάαεζ αοηήκ ηδκ επζπείνδζδ.

- Ν’ αγoξάζoπκε ηξόθηκα, είπε - ε αγoξά ήηαλ ζηo βαξβαξηθό

ζηξαηόπεδo- θαη λα ηα καδέςoπκε γη’ αλαρώξεζε. Όζηεξα λα πάκε
λα βξoύκε ηoλ Κύξo θαη λα ηoπ δεηήζoπκε πιoία γηα λα
κπαξθάξoπκε. Κη’ αλ αξλεζεί, λα ηoπ δεηήζoπκε θάπoηoλ πoπ μέξεη
ηo δξόκo λα καο oδεγήζεη κέζα από θηιηθέο ρώξεο. Κη’ αλ αξλεζεί
θαη ηoλ oδεγό, λα ζπληαρζoύκε ηo ηαρύηεξo ζε δηάηαμε κέρεο αθoύ
ζηείιoπκε έλα απόζπαζκα λα θαηαιάβεη ηα πεξάζκαηα ζηo βoπλό,
πξηλ ηo πάξoπλ κπξσδηά o Κύξoο θαη oη Κίιηθεο, γηαηί πoιιoύο
ζθιάβoπο θαη πoιιά ρξήκαηα ηoπο έρoπκε αξπάμεη (από ηελ
εηζβoιή ηoπ Μέλσλα).»

Aοηά είπε.

Μεηά απ’ αοηόκ πήνε πάθζ ηoκ θόβo o Κθέανπoξ ηαζ είπε ιόκo ηα
ελήξ:

- Καλείο λα κε κoπ δεηήζεη λ’ αλαιάβσ απηήλ ηε ζηξαηεγεία, είπε.

Βιέπσ πoιιά εκπόδηα κπξoζηά κoπ γηα λ αλαιάβσ θάηη ηέηoηo.
΋πoηoλ θαη λα δηαιέμεηε, ζα ηoλ απoδερηώ θαη ζα ηoλ ππαθoύζσ
ζηo κέγηζηo ησλ δπλάκεώλ κoπ. Καη ζα δείηε όηη μέξσ από ππαθoή
θαιύηεξα από ηoλ θαζέλα.

13
 Όζηενα ζδηώεδηε έκαξ άθθoξ βζα κ’ απoδείλεζ πόζo αθεθέξ ήηακε
κα πάιε κα γδηήζoοιε πθoία θεξ ηαζ o Κύνoξ εα ζηαιαηoύζε ηδκ
εηζηναηεία ελαζηίαξ ιαξ. Καζ πόζo αθεθέξ ήηακε κα γδηήζoοιε oδδβό από
ηoκ άκενςπo ηoο oπoίoο παθάβαιε ηα ζπέδζα.

- Aλ κάιηζηα θάλoπκε ηε βιαθεία λα ηoπ δεηήζoπκε oδεγό, είπε,

πoηoο ζαο ιέεη πσο δελ ζα δόζoπκε ηελ επθαηξία ζηoλ Κύξo λα
ηξέμεη λα θαηαιάβεη ηα πεξάζκαηα πξηλ από καο … Εγσ πάλησο,
είπε, δελ ζ’ αλέβαηλα ζηα πιoία ηoπ Κύξoπ, θη’ αλ αθόκα καο ηα’
δηλε, γηαηί απηόο ηίπoηα δελ ηo’ ρεη λα καο πάεη ζηoλ πάηo καδί κε ηα
πιoία ηoπ. Oύηε ηoλ oδεγό ηoπ ζ’ αθoιoπζoύζα γηαηί ζα καο
πήγαηλε ζε θάπoηo κέξoο απ’ όπoπ δελ ζα βγαίλακε πoηέ. Καλoληθά,
κηα θαη ζέισ λα θύγσ ρσξίο ηε ζπγθαηάζεζή ηoπ, ζά’ πξεπε λα ηo
ζθάζσ ρσξίο λα ηo πάξεη είδεζε, πξάγκα αδύλαηo. ΋ι’ απηά είλαη
θιπαξίεο, είπε. Aπηό πoπ πξέπεη λα θάλoπκε είλαη λα ζηείιoπκε
ζηoλ Κύξo ηoλ Κιέαξρo, καδί κε κεξηθoύο από καο, ηoπο πηo
θαπάηζoπο, θαη λα ηoλ ξσηήζoπκε ζε ηη αθξηβώο έρεη ζθoπό λα καο
ρξεζηκoπoηήζεη. Aλ επηρεηξεί ηα ίδηα κε ηηο πξoεγoύκελεο
εθζηξαηείεο ηoπ, ζηηο oπoίεο πάιη μέλoπο ρξεζηκoπoίεζε, αο ηoλ
αθoιoπζήζoπκε θη’ εκείο θη’ αο κε θαλoύκε ρεηξόηεξoη από ηoπο
πξoεγoύκελoπο. Aλ όκσο δoύκε πσο ηα πξάγκαηα εμειίζζoληαη
ζoβαξόηεξα, πηo δύζθoια θαη πηo επηθίλδπλα, ηόηε ή παίξλoπκε
απόθαζε λα ηoλ αθoιoπζήζoπκε ή ηoπ δεηάκε λα καο αθήζεη λα
θύγπκε θηιηθά. Καη’ απηόλ ηoλ ηξόπo, αλ πάκε καδί ηoπ ζα ηo
θάλoπκε από ζπκπάζεηα θαη ζπκπαξάζηαζε, αλ δε θύγoπκε ζα
θύγoπκε ελ αζθαιεία. Να πάλε ιoηπόλ λα ηoλ δoύλ θαη λα καο
θέξoπλ απάληεζε. ΋ηαλ ηελ κάζoπκε ζ’ απoθαζίoπκε γηα ηα
πεξαηηέξσ.

Aοηά είπε ηζ’ έηζζ έβζκε. Βπζθέπηδηακ ιενζηoί ηαζ πήβακ ιε ηoκ
Κθέανπo κα νςηήζoοκ ηoκ Κύνo πενί ηoο πναηηέoο. Aοηόξ απάκηδζε όηζ,
ηαηά ηζξ πθδνoθoνίεξ ηoο, o Aανoηόιαξ (ή Aανoηόιδξ, ζηδκ αηηζηή
δζάθεηηo) o ιεβαθύηενoξ επενόξ ηoο, είπε ηαηαθάαεζ ηζξ όπεεξ ηoο
Βοθνάηδ, ζε απόζηαζδ πoνείαξ 12 ζηαειώκ (διενώκ). ΢’ αοηόκ ζηόπεοε
κα επζηεεεί. Aκ ηoκ έανζζηε εηεί είπε ζηoπό κα ηoκ ηζιςνήζεζ, «ακ όιςξ
ηo αάθεζ ζηα πόδζα, ηόηε εα δoύιε ηζ εα ηάκoοιε» είπε. Oζ ακηζπνόζςπoζ
πoο είπακ εηθέλεζ ιεηέθενακ ζηo ζηνάηεοια ηδκ απάκηδζδ ηoο Κύνoο. H
οπoρία όηζ ιαξ πνoόνζγε βζα πόθειo εκακηίoκ ηoο ΐαζζθζά δεκ ελέθεζρε,
πάκηςξ πάνεδηε απόθαζδ κα ζοκεπζζηεί δ πoνεία. Aθθά ιε ιεβαθύηενo

14
ιζζεό. O Κύνoξ οπoζπέεδηε κα ηoκ αολήζεζ ηαηά 50 %. Aκηί βζα έκακ
δανεζηό ηoκ ιήκα, εκάιζζδ ακά ζηναηζώηδ (1.800 Βονώ). Σo ακ ηoοξ
oδδβoύζε εκακηίoκ ηoο ΐαζζθζά ή όπζ oύηε πoο ζογδηήεδηε ηακ. *

* Μηα κεγάιε θσκσδία παίρηεθε εδώ από ηoλ Κιέαξρo, o oπoίoο

γλώξηδε θαιά πoηό ήηαλ ηo θξπθό ζρέδηo ηoπ Κύξoπ. Ήηαλ δε o
κόλoο πoπ ηo γλώξηδε. (΋πσο γλώξηδε όηη o Επθξάηεο δελ ήηαλ 12
κέξεο καθξπά αιιά 19). O Ξελoθώλ ηoλ θαηάιαβε από ηελ πξώηε
ζηηγκή αλ θαη δελ έθξπβε ηoλ ζαπκαζκό ηoπ γη’ απηόλ. Oη
κηζζoθόξoη, όπσο έπεζαλ ζηελ παγίδα ηoπ Κύξoπ, έπεζαλ θαη
ζηελ παγίδα ηoπ Κιέαξρoπ. Βέβαηα δελ είραλ θη’ άιιε ιύζε. Παξά
κόλo λα δεηήζoπλ αύμεζε. Άιισζηε γηα ηo ρξήκα θαη κόλo είραλ
έξζεη. (Γηα έλα εκεξoκίζζηo πoπ ήηαλ αληίζηoηρo κε ηo κεξoθάκαηo
ελόο εηδηθεπκέλoπ εξγάηε). Καη γηα ηo πιηάηζηθo. Υώξηα ηo
ρξπζάθη, o θάζε ζθιάβoο πoπ έπηαλαλ θη’ έζεξλαλ καδί ηoπο άμηδε
πάλσ από 200 Δξαρκέο ζηα ζθιαβoπάδαξα, δειαδή 10 κελώλ
κηζζoύο. ΢ηηο θξίζηκεο ζηηγκέο όκσο, ζπζπεηξώζεθαλ θάησ από ηo
ζύλζεκα πoπ έξημε o Κιέαξρoο ζηo ιόγo ηoπ « Πατρίδα μoυ είςτε
ςεισ», δειαδή oη Μύξηoη κηζζoθόξoη.

Κεθάιαηo Σέηαρηo
- Αζάααζδ ηoο Βοθνάηδ, πoνεία ηαηά ηoο Aνηαλένλδ -

Ξεηζκάεζ θoζπόκ o Κύνoξ ιε ηo ζηνάηεοια ηαζ ύζηενα από δέηα

παναζάββεξ (60 πι.) ηαζ δύo ζηάζεζξ, θηάκεζ ζηoκ πoηαιό Φάνo, πoο
έπεζ πθάηoξ ηνεζξ πθέενεξ (90 ι.). Σoκ πενκάεζ ηαζ, ζηα 30 πζθζόιεηνα,
πενκάεζ ηoκ πoηαιό Πύναιo ιε πθάηoξ έκα ζηάδζo (180 ι.). H πoνεία
ζοκεπίγεηαζ βζ’ άθθα 90 πι. ιέπνζ ηδκ Εζζό, ηδκ ηεθεοηαία πόθδ, ιεβάθδ ηαζ
ηνακή, ηδξ Κζθζηίαξ πάκς ζηδ εάθαζζα. Βδώ έιεζκε ηνεζξ ιένεξ ηαζ
πανέθααε ηα 35 ηανάαζα πoο έθενε από ηδκ Πεθoπόκκδζo o καύανπoξ
Ποεαβόναξ o Λαηεδαζιόκζoξ. Αζoζηδηήξ oνίζεδηε o Σαιώξ, Aζβοπηζώηδξ
ελ Βθέζζoο, πoο είπε θένεζ ηαζ ηα 25 πθoία ηoο Κύνoο από ηδκ
πoθζoνηεία ηδξ Μζθήηoο δ oπoία ήηακ αηόια ζηα πένζα ηoο Σζζζαθένκδ
πανά ηζξ πνoζπάεεζεξ ηoο Κύνoο. Με ηα 35 πεθoπoκκήζζα ηανάαζα είπε
ένεεζ ηζ’ o Υεζνίζoθoξ o Λεηεδαζιόκζoξ ιε ηoοξ 700 oπθίηεξ πoο ηoύ είπε
γδηήζεζ o Κύνoξ, ηoοξ oπoίoοξ ηαζ ζοκέπζγε κα δζoζηεί ηαηά ηδκ
εηζηναηεία. ΋θόηθδνoξ o ζηόθoξ αβηονoαόθδζε ζηo ζδιείo πoο ήηακ δ
ζηδκή ηoο Κύνoο. Σδκ ίδζα ιένα έθηαζακ ηαζ 400 Έθθδκεξ ιζζεoθόνoζ

15
ηoο Aανoηόια πoο είπακ θζπoηαηηήζεζ απ αοηόκ βζα κα πάνoοκ ιένoξ
ζηδκ εηζηναηεία ηαηά ηoο Aνηαλένλδ ιαγί ιε ηoοξ ζοιπαηνζώηεξ ηoοξ.*
* Σα 35 θαξάβηα θαη oη 700 Λεθεδαίκoλεο oπιίηεο είραλ ζηαιεί
βέβαηα από ηε ΢πάξηε, θξπθά θαη εμσδίθσο, ζε αληαπόδoζε ησλ
ππεξεζηώλ ηoπ Κύξoπ θαηά ηoλ πόιεκό ηεο κε ηoπο Aζελαίoπο
ζηoλ Ειιήζπoληo. Oη ΢παξηηάηεο εηoίκαδαλ κηα επξύηεξε
επηρείξεζε γηα ηελ απειεπζέξσζε ησλ Θσληθώλ πόιεσλ από ηoλ
δπγό ησλ Πεξζώλ - ή κάιιoλ γηα λα ηηο απoζπάζoπλ από ηελ
Aζελατθή ΢πκκαρία θαη λα ηηο πξoζαξηήζoπλ ζηε δηθή ηoπο.
Oη πεξηζζόηεξoη Έιιελεο κηζζoθόξoη ζηoπο μέλoπο ζηξαηoύο ήηαλ
Πειoπoλλήζηoη, αλ όρη Λαθεδαηκόληoη, δειαδή ΢παξηηάηεο. Δελ
απoθιείεηαη, oη 400 ηoπ Aβξoθόκα πoπ απηoκόιεζαλ λα κελ
ήζειαλ λα πoιεκήζoπλ ελαληίoλ ησλ ζπκπαηξησηώλ ηoπο, όηαλ
θαηάιαβαλ πσο πίζσ ηoπο ήηαλ ε ΢πάξηε. Ίζσο πάιη o κηζζόο ηoπ
Κύξoπ λα ήηαλ ζπκθεξόηεξoο από ηoπ Aβξoθόκα... (Aβξoθόκαο,
ζηελ δσξηθή, ή Aβξoθόκεο ζηελ Aηηηθή δηάιεθηo, είλαη κάιιoλ ε
κεηάθξαζε από ηα πεξζηθά ηoπ «έρoληoο γπλαηθεία (δειαδή
καθξπά) θόκε». ¨Aβρoκόμθσ¨ ήηαλ o ζειππξεπήο ζηελ αξραία
αξγθό, oη δε Πέξζεο είραλ απηή ηε θεκε κεηαμύ ησλ Ειιήλσλ.

΢ε 5 παναζάββεξ (30 πι) από ηδκ Εζζό, ιε ιζα ζηάζδ, o Κύνoξ

εθηαζε ζηα ζύκoνα ηδξ ΢ονίαξ. Βίπακ δύo ηείπδ. Σo έκα ήηακ ηδξ Κζθζηίαξ,
εηεί πενίιεκε o ΢οέκκεζζξ ιε ιζα θνoονά Κζθίηςκ, ηo άθθo ήηακ oζ Πύθεξ
ηδξ ΢ονίαξ πoο ηδκ θύθαβε, ηαηά πώξ εθέπεδ, o ζηναηόξ ηoο ααζζθζά
Aνηαλένλδ (ηoο Aανoηάια, βζα ηδκ αηνίαεζα). H απόζηαζδ ακάιεζα ζηα
δύo ηείπδ ήηακ ηνία ζηάδζα (530 ι.) ηζ’ ακάιεζά ηoοξ ηοθoύζε έκαξ
πoηαιόξ oκόιαηζ Κάνζoξ (o ζδιενζκόξ Μενηέξ) ιε πθάηoξ εκόξ πθέενoο
(30 ι.). Ήηακ αδοκαηo κα βίκεζ επίεεζδ βζαηί δ δίoδoξ ήηακ ζηεκή ηαζ ηα
ηείπδ, πoο ζοκεπίγoκηακ από απνόζζηα ανάπζα, ηαηέααζκακ ιέπνζ ηδ
εάθαζζα. Oζ Πύθεξ ηδξ ΢ονίαξ ήηακ απέκακηζ από ηζξ Πύθεξ ηδξ Κζθζηίαξ.
(΢ηo ζδιενζκό ΢αηαθηoοκάκ ;). Γζ’ αοηό ηo πέναζια ελάθθoο είπε θένεζ o
Κύνoξ εδώ ηoκ ζηόθo ηoο. Να λειπανηάνεζ oπθίηεξ απ’ ηδκ πίζς ιενζά
ηoο ηείπoοξ ηαζ κα επζηεεεί ηζ’ από ηζξ δύo ιενζέξ, ακ o Aανoηόιαξ - πoο
δζέεεηε πoθύ ζηναηό - θύθαηηε ηζξ Πύθεξ ηδξ ΢ονίαξ, όπςξ κόιζγε. Σίπoη’
απ’ αοηά δεκ έηακε o Aανoηόιαξ. Μόθζξ έιαεε πςξ o Κύνoξ έθηαζε ζηδκ
Κζθζηία, ηα ιάγερε, πανάηδζε ηδκ Φoζκίηδ ηαζ αζάζηδηε κα επζζηνέρεζ
ζηoκ Aνηαλένλδ ιαγί ιε ηζξ 30 ιονζάδεξ ηoο (300.000 άκδνεξ) όπςξ
εθέπεδ. *
* ΢αλ θαιόο ξεπόξηεξ, o Ξελoθώλ, όηαλ δελ είλαη εμαθξηβσκέλεο
oη πεξoθoξίεο ηoπ, βάδεη ηε ιέμε «σο ιέγεηαη» ή «σο ειέρζε». Oη
300.000 άλδξεο ηoπ Aβξoθόκα θξύβoπλ oπσζδήπoηε αξθεηή
δόζε ππεξβoιήο.

16
 O Κύνoξ δζέζπζζε ηδ ΢ονία, δοάκοζε 5 παναζάββεξ (30 πι) ηζ’
έθηαζε ζηδκ Μονίακδo, παναεαθάζζζα πόθδ ηαηoζηδιέκδ από Φoίκζηεξ.
΢ηo ειπoνζηό αοηό θζιάκζ ήηακ αβηονoαoθδιέκεα πoθθά θoνηδβά πθoία.
Έιεζκε εθηά ιένεξ. Βδώ, o ζηναηδβόξ Ξεκκίαξ o Aνηάδζoξ ηαζ o Παζίςκ o
Μεβανεύξ ιπάνηανακ ζ’ έκα ειπoνζηό πθoίo, ιε ηα πoθοηζιόηενα από ηα
οπάνπoκηά ηoοξ, ηαζ απέπθεοζακ. Καηά ηδκ άπoρδ πoο επζηναηoύζε,
είπε εζβεί ηo θζθόηζιό ηoοξ όηακ ηoοξ εβηαηέθεζρακ oζ άκδνεξ ηoοξ βζα κα
πάκε ιε ηoκ Κθέανπo, πζζηεύoκηαξ όηζ δεκ εα αηoθoοεήζoοκ ηoκ Κύνo ζ’
εηζηναηεία εκακηίoκ ηoο ΐαζζθζά ηαζ όηζ εα επζζηνέρoοκ ζηδκ Βθθάδα. O
δε Κύνoξ ηo δέπηδηε αδζαιανηύνδηα. ΋ηακ o Ξεκκίαξ ηαζ o Παζίςκ
ελαθακίζηδηακ, ηοηθoθόνδζε δ θήιδ όηζ o Κύνoξ έααθε ηζξ ηνζήνεζξ ηoο
κα ηoοξ ηοκδβήζoοκ. ΋ζoζ ηoοξ εεςνoύζακ δεζθoύξ εοπόηακ κα ηoοξ
πζάζoοκ, oζ άθθoζ έδεζπκακ θύπδ βζα ηδκ πζεακή ζύθθδρή ηoοξ.*
* O Κύξoο ζα πξέπεη λα είρε ζηελoρσξεζεί ηδηαίηεξα κε ηελ πξαμε
απηή ηoπ Ξελλία, ηoλ oπoίoλ είρε από ρξόληα ζηελ ππεξεζία ηoπ,
ηoπιάρηζηo από ηo 405. Φηιoμελoύζε κάιηζηα oιόθιεξε ηελ
oηθoγέλεηά ηoπ. O Ξελλίαο ήηαλ o ιoραγόο ησλ 400 Ειιήλσλ
κηζζoθόξσλ πoπ είρε πάξεη καδί ηoπ γηα αζθάιεηα o Κύξoο όηαλ
πήγε λα δεη ηoλ εηoηκoζάλαηo παηέξα ηoπ, ηoλ Δαξείo (Β΄).

O Κύνoξ ζοβηάθεζε ηoοξ ζηναηδβoύξ ηαζ ηoοξ είπε:

- O Ξελλίαο θαη o Παζίσλ καο εγθαηέιεηςαλ. Να μέξoπλ πάλησο
πσο oύηε κoπ ηελ έζθαζαλ, γηαηί γλσξίδσ πoηόλ δξόκo πήξαλ, oύηε
κπoξoύλ λα κoπ μεθύγoπλ, γηαηί έρσ ηξηήξεηο πoπ κπoξoύλ λα ηoπο
πξoιάβoπλ. Aιιά κα ηo ζεό, δε πξόθεηηαη λα ηoπο θαηαδηώμσ. Καη
θαλείο δελ ζα πεη όηη εθκκεηαιεύoκαη θάπoηoλ όηαλ ηoλ έρσ αλάγθε
θη’ όηη ηoλ ζπιιακβάλσ, ηoλ βαζαλίδσ θαη ηoπ παίξλσ ηα ρξήκαηα
όηαλ ζέιεη λα θύγεη. Aο θύγoπλ ιoηπόλ αιιά λα μέξoπλ πσο ε
ζπκπεξηθoξά ηoπο απέλαληί κoπ είλαη ρεηξόηεξε απ’ ό,ηη είλαη ε δηθή
κoπ απέλαληί ηoπο. Παξόιo όηη έρσ ππό θξoπξά ηα παηδηά θαη ηηο
γπλαίθεο ηoπο ζηo Σξάιιεζη, δελ ζα ηoπο ζηεξεζoύλ, ζα ηoπο
αθήζσ λα θύγoπλ, ζ’ έλδεημε εθηίκεζεο γηα ηηο άςoγεο ππεξεζίεο
πoπ κoπ πξόζθεξαλ κέρξη ηώξα.

Έηζζ ιίθδζε, ηζ’ όζoζ Έθθδκεξ έιoζαγακ απνόεοιoζ κα ηoκ

αηoθoοεήζoοκ ζηδκ εηζηναηεία ηoο, αθoύoληεο ηδκ ιεβαθoροπία ηoο
Κύνoο, ηoκ αηoθoύεδζακ πνoεοιόηενoζ ηαζ ιάθζζηα ι’ εοπανίζηδζδ.
Ύζηενα απ’ αοηά, o Κύνoξ δζακύεζ είηoζζ παναζάββεξ (120 πι.) ιε
4 ζηάζεζξ ηαζ θηάκεζ ζηoκ πoηαιό Υάθoκ, πθάηoοξ εκόξ πθέενoο (30 ι.)
πoο είκαζ βειάηoξ από ιεβάθα ηαζ ήζοπα ράνζα. Oζ ΢ύνζoζ ηα εεςνoύζακ

17
εεoύξ ηαζ απαβόνεοακ κα ηα πεζνάλoοκ - όπςξ ηαζ ηα πενζζηένζα
άθθςζηε. Σα πςνζά ζηα oπoία ηαηαζηδκώζαιε ακήηακ ζηδκ Πανοζάηζδα.
Σδξ είπακ δoεεί «βζα ηδ γώκδ ηδξ». *

* Ήηαλ έζηκo λα δσξίδoπλ oη δηάθoξεο πεξηoρέο ηεο Πεξζίαο

θηήκαηα ζηελ βαζίιηζζα «γηα ηελ δώλε ηεο» ηελ oπoία «έιπζε» ηελ
εκέξα ηoπ γάκoπ ηεο, γηα λα πέζεη ζηo βαζηιηθό θξεββάηη. Ήηαλ
έλα είδoο θόξoπ γηα ηα έμoδα ηεο βαζίιηζζαο, ηδηαίηεξα γηα ηα
θαιιπληηθά ηεο. («Λύσ ηελ δώλελ» ζεκαίλεη εθπαξζελεύσ ηελ
ζύδπγo ή ζπλεπξίζθoκαη κε γπλαίθα άιιoπ).
O πoηακόο Υάιoο πεξλάεη ζήκεξα κέζα από ηελ πόιε Υαιέπηo
(Aιέπ) ηεο ΢πξίαο.

Aπό δς πνoπςνάεζ o Κύνoξ άθθoοξ 30 παναζάββεξ (180 πι.) ιε

πέκηε ζηάζεζξ ηαζ θηάκεζ ζηζξ πδβέξ ηoο Αάνηακoξ πoηαιoύ, πθάηoοξ
ιζαξ πθέεναξ (30 ι). Βδώ ήηακ ηo παθάηζ ηoο ΢αηνάπδ ηδξ ΢ονίαξ
ΐαθέζοoο ι’ έκα ηενάζηζo παναδείζζo ηήπo ιε όθα ηα δέκηνα πoο ιπoνεί
κα θακηαζηεί δ θύζδ. O Κύνoξ ηαηέζηνερε ηoκ ηήπo ηζ’ εααθε θςηζά ζηo
παθάηζ.

Κζ’ από δς, αθoύ δζέκοζε 15 παναζάββεξ (90 πι.) ιε ηνείξ

ζηάζεζξ, θηάκεζ επζηέθoοξ ζηoκ Βοθνάηδ πoηαιό πoο είπε πθάηoξ 4
ζηαδίςκ (710 ι.). Βηεί ιάθζζηα ανζζηόηακ δ Θάραηoξ, ιεβάθδ ηαζ
πθoύζζα (εθθδκζηή) πόθδ. Πέκηε ιένεξ ιείκαιε ζηδ Θάραηo. Βδώ θoζπόκ
ηάθεζε o Κύνoξ ηoοξ ζηναηδβoύξ ηαζ ηoοξ ακαηoίκςζε πςξ αάδζγε
εκακηίoκ ηoο Μεβάθoο ΐαζζθέςξ ιε ηαηεύεοκζδ ηδκ ΐααοθώκα. Καζ ηoοξ
δίκεζ εκηoθή κα ιεηαθένoοκ ηα κέα ζηoοξ ζηναηζώηεξ ηαζ κα ηoοξ πείζoοκ
ή ιάθθoκ κα ηoοξ οπoπνεώζoοκ κα ηoκ αηoθoοεήζoοκ. Oζ ζηναηδβoί
ζοβηάθεζακ βεκζηή ζοκέθεοζδ ηαζ ηoοξ ακαηoίκςζακ πώξ έπoοκ ηα
πνάβιαηα. Oζ ζηναηζώηεξ oνβίζηδηακ ιε ηoοξ ζηναηδβoύξ «πoο βκώνζγακ
από πνζκ ηo ζπέδζo ηoο Κύνoο ηαζ ηo ηναηoύζακ ιοζηζηό». Αεκ πάιε
πoοεεκά, έθεβακ, ακ δεκ πθδνςεoύιε (ηαθά) όπςξ πθδνώεδηακ oζ
πνoδβoύιεκoζ (ηoο Ξεκκία) πoο ηoκ είπακ ζοκoδεύζεζ ζε πνoδβoύιεκδ
Aκάααζδ - όηακ πήβε κα δεζ ηoκ παηένα ηoο. Καζ ιάθζζηα εηείκoζ
πθδνώεδηακ πςνίξ ηακ κα δώζoοκ ιάπδ, βζαηί o παηέναξ ηoο ήηακ πoο
είπε ηαθέζεζ ηoκ Κύνo από ηζξ ΢άνδεζξ. Oζ ΢ηναηδβoί ιεηέθενακ ηo αίηδια
ζηoκ Κύνo. O Κύνoξ οπoζπέεδηε κα δόζεζ ζηoκ ηαεέκα 5 ανβονέξ ικαζξ
(δδθ. 500 ανβονέξ Αναπιέξ = 30.000 Βονώ) όηακ εα έιπαζκακ ζηδ
ΐααοθώκα. Καζ εα έπαζνκακ ηακoκζηά oθόηθδνo ηoκ ιζζεό ηoοξ ιέπνζ ηδκ

18
επζζηνoθή ηoοξ ζηδκ Εςκία. Σo ιεβαθύηενo ιένoξ ηoο εθθδκζηoύ
ζηναηεύιαηoξ πείζηδηε ηαζ ζοιθώκδζε. *

* Μεξηθoί ειιεληζηέο μέλoη ηoπ πεξαζκέλoπ αηώλα, θαη κάιηζηα από

ηoπο θαιύηεξoπο, απoξoύλ πoπ o Ξελoθώλ έβξηζθε θπζηθό λα
ελδηαθέξoληαη ηόζo oη Έιιελεο κηζζoθόξoη γηα ηo ρξήκα ρσξίο λα
εμάξεη ηαπηόρξoλα αξεηέο πoιπηηκόηεξεο όπσο ε απηαπάξλεζε θαη
o εξστζκόο. O Πσι Μαζθεξέ αλαθέξεη ηoλ Σαίλ πoπ ηo απoδίδεη
ζ’ έιιεηςε πoιηηηζκoύ («καο ρσξίδoπλ 22 αηώλεο ζύρξoλσλ
ηδεώλ«) θαη πξoζζέηεη o ίδηoο: «ε αληδηoηέιεηα ήηαλ πξάγκα ηόζo
άγλσζηo ζηoπο (αξραίoπο) Έιιελεο πoπ δελ ππάξρεη θαλ ιέμε ζηε
γιώζζα ηoπο πoπ λα ηελ εθθξάδεη». O Μαζθεξέ ήηαλ ηόζo
αθoζησκέλoο ζηo θείκελo ηεο Κύξoπ Aλάβαζεο θαη ζηoπο Έιιελεο
κηζζoθόξoπο πoπ δελ είρε ππόςε ηoπ ηελ ιέμε «αθηιoρξήκαηoο»
πoπ ρξεζηκoπoηεί ηόζo o θηιόζoθoο Επλάπηoο (βι. θξ. 44)
ηεξoθάληεο ζηα Ειεπζίλεηα Μπζηήξηα (πoπ ήηαλ κάιηζηα από ηηο
΢άξδεηο!) όζo θαη o πoιύ γλσζηόηεξoο Aιεμαλδξηλόο θηιόζoθoο
Φίισλ (βι. θξ. 2, 458). Δελ έρεη ππόςε ηoπ oύηε ηoλ Πιoύηαξρo
πoπ, ζηηο βηoγξαθίεο ηoπ, ρξεζηκoπoηεί ηε ιέμε «αθηιoρξεκαηία»
(ζηoλ «Aγεζίιαo«) θαη ηελ ιέμε «αθηιoπιoπηία» (ζηoλ
«Λύζαλδξo» θαη ζηoλ «΢ύιια«). O Μαζθεξέ ςάρλεη θαη δελ
βξίζθεη ηε ιέμε «αληδηoηέιεηα» ζηo αξραίo ιεμηθό. Δελ βιέπεη, ιίγo
πηo πέξα, ηε ιέμε «γελλαίoο» πoπ ζεκαίλεη επίζεο γελλαηόδσξoο
θαη πoπ έδσζε ηε γαιιηθε ιέμε généreux ; ΋ηη ηo κόλo πoπ
ελδηέθεξε ηoπο κηζζoθόξoπο ήηαλ ηo ρξήκα, θoληά ζηo λoπ θη’ ε
γλώζε. H αληδηoηέιεηα θαη ε απηαπάξλεζε ιεηηoπξγoύλ όηαλ
κάρεζαη ππεξ βσκώλ θαη εζηηώλ. Oη Πέξζεο, γηα ηoπο Έιιελεο,
ήηαλ βάξβαξoη κε πoιιά πιoύηε. Oη Έιιελεο κηζζoθόξoη
πoιεκoύζαλ ηoλ Aξηαμέξμε ελζπκoύκελoη ηη είραλ ηξαβήμεη ιίγα
ρξόληα πξηλ από ηoλ πξoπάππo ηoπ ηoλ Δαξείo θαη ηoλ παππoύ
ηoπ ηoλ Ξέξμε θαη κ’ επραξίζηεζε ζ’ απoκπδoύζαλ ηoπο Πέξζεο θαη
ζα ηoπο έβιεπαλ λα ηξώγoληαη κεηαμύ ηoπο. Κη αο κε κηιήζoπκε γηα
ηελ «αληδηoηέιεηα» ησλ Δπηηθώλ απoηθηoθξαηώλ ηεο επoρήο ηoπ
Σαίλ θαη ηoπ Μαζθεξέ, γηα ηηο ιακπξέο απηέο «ηδέεο πoπ ηoπο
ρσξίδoπλ» από ηoπο αξραίoπο Έιιελεο. H κεγάιε αξεηή ησλ
κηζζoθόξσλ ηoπ Κύξoπ ήηαλ ε δεκoθξαηία. Πεξηζζόηεξo
πεηζαξρoύζαλ ζηηο απoθάζεηο πoπ παίξλαλ ςεθίδoληαο ζηε γεληθή
ζπλέιεπζε ησλ ζηξαηησηώλ, όπσο έθαλαλ ζηελ παηξίδα ηoπο,
παξά ζηoπο αμησκαηηθoύο ηoπο. Ελώ ζηε γαιιηθή Λεγεώλα ησλ
Ξέλσλ, «22 αηώλεο κεηά» (24 γηα ηελ αθξίβεηα) ηζρύoπλ ιίγo σο
πoιύ oη ζπλζήθεο ηoπ βαξβαξηθoύ Πεξζηθoύ ζηξαηoύ.

Πνζκ θακεί ηζ ζηέπηoκηακ κα ηάκoοκ oζ οπόθoζπoζ ζηναηζώηεξ, ακ

δδθαδή εα πήβαζκακ ιε ηoκ Κύνo ή όπζ, o Μέκςκ πήνε ηαηά ιένoξ ηoοξ
δζηoύξ ηoο ηαζ ηoοξ είπε:

΢ηξαηηώηεο,

19
 - Aλ κ’ αθoύζεηε, ζ’ απoθηήζεηε, πξώηoη θαη θαιύηεξoη απ όιoπο ηελ
εύλoηα ηoπ Κύξoπ, ρσξίο oύηε λα θηλδπλέςεηε oύηε λα
ηαιαηπσξεζείηε ζηo ειάρηζηo. Να ζαο πσ ιoηπόλ ηη λα θάλεηε …
Aπηήλ ηε ζηηγκή o Κύξoο ρξεηάδεηαη ηoπο Έιιελεο γηα λα ζηξαθεί
θαηά ηoπ αδειθoύ ηoπ. Νoκίδσ ιoηπόλ πσο πξέπεη λα δηαβείηε ηoλ
Επθξάηε πξηλ καζεπηεί ε απάληεζε πoπ ζα δώζoπλ oη άιιoη
Έιιελεο ζηξαηηώηεο ζηoλ Κύξo. Aλ ςεθίζoπλ ηε ζπλέρεηα ηεο
εθζηξαηείαο, ζα θαλεί όηη εζείο ηoπο πείζαηε, αθoύ εζείο πξώηoη ζα
πεξάζεηε ηoλ Επθξάηε. Καη o Κύξoο ζα ζαο ρξσζηάεη
επγλoκσζύλε, ζαλ πξoζπκόηεξoπο, θαη ζα ζαο αληακoίςεη. ΢’ απηά
είλαη κάλα, όζo θαλείο. Aλ πάιη πάξoπλ αληίζεηε απόθαζε oη άιιoη,
ζα γπξίζoπκε πίζσ θαη θαζώο ζα είζηε oη κόλoη πoπ ηoλ αθoύζαηε
θαη ηoπ θαλήθαηε πηζηoί, ζα ζαο θάλεη ιoραγoύο θαη ζα ζαο βάιεη
επηθεθαιήο ζε θξoύξηα. Καη γηα ό,ηη άιιo ρξεηάδεζηε, μεξσ πσο ζα
βξείηε ζηoλ Κύξo έλαλ πξαγκαηηθό θίιo.»

Σα θόβζα αοηά ηoοξ έπεζζακ ηαζ πέναζακ ηo πoηάιζ πνζκ oζ άθθoζ

δώζoοκ απάκηδζδ. Μόθζξ έιαεε o Κύνoξ πςξ είπακ ηζόθαξ πενάζεζ ζηδκ
άθθδ όπεδ, ηαηαπάνδηε ηζ’ έζηεζθε ηoκ Γθoύκ κα ηoοξ πεζ:

- «΢ηξαηηώηεο, εγώ από ηώξα ζαο ζπγραίξσ, επεηδή δε μέξσ πσο

(κηα κέξα) θη’ εζείο ζα κε ζπγραξείηε, ζα ζαο ηo αληαπoδόζσ κε ηo
παξαπάλσ (λα ηo μέξεηε). Aιιηώο λα κε κε ιέλε Κύξo!»

Oζ ζηναηζώηεξ, πoο ηνέθoκηακ πζα ιε ιεβάθεξ εθπίδεξ, ηoο

εοπήεδηακ ηαθή επζηοπία. Καζ ζηoκ Μέκςκα αηoύζηδηε πςξ έζηεζθε
ιεβαθoπνεπή δώνα.

Ύζηενα απ’ αοηό, o Κύνoξ πέναζε ηoκ Βοθνάηδ ηαζ ηoκ

αηoθoύεδζε ζύζζςιoξ o ζηναηόξ. Καζ ηαηά ηδ δζάααζδ, ηακείξ δε
ανάπδηε πάκς απ’ ηoοξ ιαζηoύξ. Oζ Θαραηδκoί θέβακε πςξ ηακείξ πoηέ
δεκ είπε πενάζεζ πνζκ από ιαξ ηo πoηάιζ ιε ηα πόδζα. Πάκηα ιε πθoία, ηα
oπoία όιςξ πθoία είπε πνoθάαεζ κα ηάρεζ ζηo ιεηαλύ o Aανoηόιαξ, βζα
κα ιδκ πενάζεζ o Κύνoξ. Αζαδόεδηε δε πςξ ήηακ ζδιάδζ ηςκ εεώκ: «O
πoηαιόξ οπέηορε ζηo Κύνo, ηoκ ιέθθoκηα ΐαζζθζά!» Ήηακ θακενό.*

* Aιιά ήηαλ θαη ηέιε Θoπιίoπ, όηαλ ε ζηάζκε ηoπ Επθξάηε

θαηέβαηλε...

20
 Aπo δώ o Κύνoξ δζέζπζζε ηδ ΢ονία ηαζ ύζηενα από 50 παναζάββεξ
(300 πι) ηζ’ εκκζά ζηαειoύξ έθηαζε ζηζξ όπεεξ ηoο πoηαιoύ Aνάλδ όπoο
ανήηαιε πςνζά βειάηα ιε ζηάνζ ηαζ ηναζί. Μείκαιε ηνεζξ ιένεξ βζα ηoκ
επζζζηζζιό.

Κεθάιαηo Πέκπηo

- H δζάααζδ ηδξ Βνήιoο -

Aπό δς o Κύνoξ δζακύεζ 35 παναζάββεξ (210 πι) ζηδκ Ένδιo ηδξ

Aνααίαξ, ιε πέκηε ιόκo ζηάζεζξ, έπoκηαξ ηoκ Βοθνάηδ δελζά ηoο. ΢’ αοηόκ
δε ηoκ ηόπo δ βδ ήηακ ιζα ζηέηδ πεδζάδα, ζοκεπήξ ζα εάθαζζα ηαζ
βειάηδ από αρίκεζα. ΋,ηζ άθθα θοηά οπήνπακ, ηα εύνζζηεξ ακάιεζα
ζηoοξ εάικoοξ ηαζ ζηζξ ηαθαιζέξ ηαζ ιύνζγακ ςναία, ίδζα ανώιαηα.
Αέκηνo δε ηακέκα. Άβνζα γώα πακηόξ είδoοξ, όκαβνoζ ηαζ πoθθoί
ζηνoοεoηάιδθoζ. Έαθεπεξ αηόια ηζαθαπεηεζκoύξ ηαζ δoνηάδεξ. Βκίoηε,
ηα ηοκδβoύζακ oζ ηαααθάνδδεξ ηoο ζππζηoύ. Oζ όκαβνoζ, ηαίηoζ διίoκoζ,
ηνέπακ πζo βνήβoνα απ’ η’ άθoβα βζ’ αοηό ηαζ ηάεε θίβo ζηαιαηoύζακ.
΋ηακ ηoοξ λακαπθδζίαγακ η’ άθoβα, oζ όκαβνoζ λακάηνεπακ ηαζ oζ ζππείξ
δεκ ηαηάθενκακ κα ηoοξ πζάζoοκ. Έπνεπε κα ένεoοκ ηαζκoύνζoζ ζππείξ
ιε λεηoύναζηα άθoβα. ΋ηακ θάβαιε αοηoύξ πoο πζάζηδηακ, ηo ηνέαξ
ηoοξ έιoζαγε ιε εθαθζoύ αθθά πζo ηνοθενό. Κακέκαξ δεκ ηαηάθενε κε
πζάζεζ ζηνoοεoηάιδθo. Oζ ζππείξ αανέεδηακ κα ηζξ ηοκδβάκε ηαζ ηζξ
πανάηδζακ. Γζαηί ηoοξ άθδκακ πoθύ πίζς. Σνέπακ ιε ηα πόδζα ηoοξ αθθά
άκoζβακ ηαζ ηα θηενά ηoοξ ζακ πακζά ζζηζoθόνoο πθoίoο. Σoοξ
ηζαθαπεηεζκoύξ έπνεπε κα ηoοξ ηνoιάλεζξ βζα κα πεηάλoοκ ηζ’ επεζδή δεκ
ηoοξ αoδεoύζακ ηα θηενά ηoοξ, όπςξ ιε ηζξ πένδζηεξ, ζηαιαηoύζακ ηαζ
ηoοξ έπζακεξ εύηoθα. Σo ηνέαξ ηoοξ ήηακ βθοηύηαηo.

Aθoύ δζαζπίζαιε αοηή ηδ πώνα, θηάζαιε ζηoκ πoηαιό Μάζηα,

πθάηoοξ εκόξ πθέενoο (30 ι.). Έδώ ήηακ ιζα πόθδ ιεβάθδ αθθά
εβηαηαθεθεζιέκδ ηαζ ηo όκoια αοηήξ Κoνζςηή. Σδκ έανεπε o Μάζηαξ απ’
όθεξ ηζξ ιενζέξ. Βδώ ιείκαιε ηνεζξ ιένεξ ηαζ εθoδζαζηήηαιε ιε ηνόθζια.*

* Λόγσ ηoπ πoηακoύ, ζα ππήξραλ εθεί θαηαζθελώζεηο θάπoηαο

θπιήο λoκάδσλ ηεο εξήκoπ, ίζσο oη πξόγoλoη ησλ Βεδoπίλσλ.

21
 Ξεηζκήζαιε ηαζ ύζηενα από 10 παναζάββεξ (60 πζθ.) ηαζ 3
ζηαειεύζεζξ ζηδ ένδιo, ιε ηoκ Βοθνάηδ δελζά ιαξ, θηάζαιε ζηζξ Πύθεξ.
΢’ αοηέξ ηζξ ζηάζεζξ πάζαιε πoθθά οπoγύβζα από ηδκ πείκα. Αεκ οπήνπε
oύηε πόνηo oύηε δέκηνo ηακέκα. ΋θδ δ πενζoπή ήηακ βοική. Oζ ηάηoζηoζ
εδώ γoύζακ από ηζξ πέηνεξ πoο ιάγεοακ ηαηά ιήηoξ ηoο πoηαιoύ, ηζξ
oπoίεξ πεθεηoύζακ, έθηζακακ ιύθoοξ ηαζ ηoοξ πoοθoύζακ ζηδ ΐααοθώκα
βζα κ’ αβoνάζoοκ από ηεζ ηνόθζια. Σνόθζια δεκ είπε πζα ηζ’ o δζηόξ ιαξ
ζηναηόξ, εηηόξ ακ αβόναγε αθεύνζ ή ηνζεάθεονo ιε 4 ζίβθoοξ ηδκ ηαπίεδ,
από ηδκ αβoνά ηςκ Λοδίςκ πoο αηoθoοεoύζε ηo ααναανζηό ζώια ηoο
Κύνoο. O ιεκ ζίβθoξ ζζoύηαζ ιε επηηάιζζδ Aηηζηoύξ oαoθoύξ, δ δε ηαπίεδ
πςνάεζ δύo Aηηζηέξ πoίκζηεξ.* Με ηνέαηα θoζπόκ ηδκ αβάγακ oζ ζηναηζώηεξ
ιαξ. Καζ θηάζαιε κα δζακύoοιε ιεβάθεξ απoζηάζεζξ ακάιεζα ζε δοo
ζηαειoύξ ηάεε θoνά πoο o Κύνoξ ήεεθε κα θηάζoοιε ζε ιένδ πoο είπακ
κενό ή πoο είπακ πόνηo.

* ΢ηελ αξραηόηεηα, ηoπο ζηξαηoύο αθoιoπζoύζαλ έκπoξoη (θαη

ηoπο ζηόιoπο εκπoξηθά πιoία) πoπ πoπιoύζαλ ζηoπο ζηξαηηώηεο
ηξόθηκα. ΢ηελ Aλάβαζε, oη έκπoξoη ήηαλ ζηo Πεξζηθό ζηξαηόπεδo
ηoπ Κύξoπ. Καη πoπιoύζαλ παλάθξηβα ηελ πξακάηεηα ηoπο. Μηα
θαπίζε αιεύξη (πεξζηθό κέηξo ρσξεηηθόηεηαο) θόζηηδε 5 Aηηηθέο
Δξαρκέο. Σo κεξoθάκαηo ηoπ κηζζoθόξoπ ήηαλ 4 Oβoιoί (ηα 2/3
ηεο Δξαρκήο) εθόζoλ πιεξώλoληαλ έλαλ Δαξεηθό ηoλ κήλα. O
ζίγιoο ήηαλ ππoδηαίξεζε ηoπ Δαξεηθoύ. ΢εκεησηέηoλ όηη oη
ειιεληζηέο δελ ζπκθσλoύλ ζηελ θαζ’ εκάο κεηαηξoπή ησλ
αξραίσλ κέηξσλ θαη ζηαζκώλ. Aιι’ απηό πoπ έρεη ζεκαζία είλαη
απηό πoπ ιέεη o Ξελoθώλ, όηη δειαδή δελ αγόξαδαλ ηξόθηκα γηαηί
ήηαλ αθξηβά γη’ απηoύο. Έηξσγαλ θξέαο. ΋ρη γηαηί ήηαλ θηελόηεξo,
αιιά γηαηη oη κηζζoθόξoη έζεξλαλ καδί ηoπο κoζράξηα (θαη,
θαληάδoκαη, ηo αλάιoγo ρόξηo) ηα oπoία κάιηζηα βάδηδαλ ζηo
κέζoλ ηεο θάιαγγαο, καδί κε ηηο πόξλεο.

Κάπoηε πoο ανεεήηαιε ζ’ έκα ζηεκό πέναζια πoο, ιαγί ιε ηδ

θάζπδ, έθενκε δοζηoθίεξ ζη’ αιάλζα, ζηαιάηδζε o Κύνoξ ιε ηδκ
αηoθoοεία ηoο, πoο ήηακ όθoζ εοβεκείξ από πθoύζζα ζόβζα, ηζ’ έδςζε
εκηoθή ζηoκ Γθoοκ ηαζ ζηoκ Πίβνδηα κα πάνoοκ ιενζηoύξ από ηoοξ
δζηoύξ ηoο ζηναηζώηεξ ηαζ κα ηoοξ αάθoοκ κα ηνααήλoοκ η’ αιάλζα ιαξ.
΋ηακ είδε όηζ δεκ ηα ηαηαθένκακε ανηεηά βνήβoνα, oνβίζηδηε ηαζ δζέηαλε
ηoοξ πενί αοηόκ Πένζεξ ανζζηoηνάηεξ κα ζπνώλoοκ ηζ’ αοηoί βζα κα
ηεθεζώκoοιε ιε η’ αιάλζα. Κζ’ εδώ έαθεπε ηακείξ ηζ ζδιαίκεζ πεζεανπία.
Πεηάλακε όθoζ ηoοξ πoνθονoύξ ιεηαλςηoύξ ιακδύεξ ηoο όπoο θάπεζ.
΍νιδζακ ζακ αεθδηέξ πoο ηνέπoοκ ζε αβώκεξ, πανόθo πoο ήηακ
ακδθoνζηό ηαζ απόηoιo ηo πέναζια ηαζ πανόθo πoο θoνoύζακ

22
πoθοηεθείξ πζηώκεξ ηαζ πνοζoηέκηδηεξ ανάηεξ ηαζ ιενζηoί ιε ηoθζέ ζηo
θαζιό ηαζ αναπζόθζα ζηα πένζα. Καζ ι’ όθ’ αοηά, πέζακ ζηδ θάζπδ ηαζ
ζδηώζακε ζηo πζ ηαζ θζ η’ αιάλζα ιε ηα πένζα ηαζ ηα πενάζακε. Με δοό
θόβζα, όηακ έαθεπεξ ηoκ Κύνo κα ιδ ζηαιαηάεζ ιενζηέξ θoνέξ oύηε βζα
ηνόθζια oύηε βζ’ άθθεξ ακάβηεξ, ηαηαθάααζκεξ πςξ αζαγόηακ κα θένεζ ζε
πέναξ ηδκ εηζηναηεία αοηή. Πίζηεοε πςξ όζo πζo βνήβoνα θηάζεζ ζηoκ
πνooνζζιό ηoο ηόζo πζo ακέηoζιo εα ανεζ ηo αδεθθό ηoο ΐαζζθζά βζα ηδ
ιάπδ πoο επνόηεζηo κα δoεεί. Aκηίεεηα, όζo ανβoύζε, ηόζo ιεβαθύηενo
ζηνάηεοια εα ηζκδηoπoζoύζε o Aνηαλένλδξ. Aκ δε ηo ηαθoζηεθηείξ, δ
ζζπύξ ηoο ΐαζζθζά ήηακ δ απακήξ έηηαζδ ηδξ πώναξ ηαζ o αιέηνδηoξ
πθδεοζιόξ ηδξ εκώ δ αδοκαιία ηoο ήηακ oζ ιεβάθεξ απoζηάζεζξ ηαζ ηo
δζεζπανιέκo ακενώπζκo δοκαιζηό πoο εα ήηακ ζε αάνoξ ηoο ακ
πνoθάααζκε ηακείξ κα λεηζκήζεζ ηoκ πόθειo ηo ηαπύηενo.*

* H παξαηήξεζε απηή ηoπ Ξελoθώληα -ζεκεηώλεη o Μαζθεξαί- ζα

βξεη ηελ δηθαίσζή ηεο αξγόηεξα ζηηο εθζηξαηείεο ηoπ Μεγάιoπ
Aιεμάλδξoπ. Καη, πηo πξόζθαηα, ηoπ Υίηιεξ, ζα πξόζζεηα.
Πξόθεηηαη γηα ηoλ «κπιηηο γθξηγθ», ηoλ «ζπειώδε πόιεκo».

Καηά ηδκ πoνεία ιαξ ζηδκ Ένδιo, είδαιε ζηδκ άθθδ όπεδ ηoο
Βοθνάηδ ιζα πόθδ oκόιαηζ Υανιάκδδ, ιεβάθδ ηαζ πθoύζζα. Oζ ζηναηζώηεξ
ιαξ πέναζακ απέκακηζ ιε ιζα ζπεδία ηαζ αβόναζακ εηεί ηα πνεζαγoύιεκα.
Σδκ ζπεδία ηδκ έθηζαλακ από ηα δένιαηα ιε ηα oπoία έζηδκακ η’
ακηίζηδκα. Σα βέιζγακ ιε λδνό πόνηo ηαζ ηα ένααακ ηαθά βύνς-βύνς βζα
κα ιδ ανέπεηαζ ηo πόνηo. Πενκoύζακ έηζζ ηo πoηάιζ ηαζ ζηoκ βονζζιό
έθενκακ ιαγί ηoοξ ηναζί από πoονιάδεξ* ηαζ ρςιί από ιεθίκδ. Βίπε
αθεoκία απ’ αοηά δ πενζoπή αοηή.
* Φαίλεηαη πσο, ζηελ Νόηηα Aκεξηθή, εμάγoπλ αθόκα από ηνπο
ρoπξκάδεο έλα αιθooιoύρo θαη κή απoζηαδόκελo πoηό.

Εδώ είκαζ πoο ήνεακ ζηα πένζα ιζα ιένα δύo δζηoί ιαξ, έκαξ ηoο
Μέκςκα ιε έκακ ηoο Κθέανπoο. O Κθέανπoξ εεώνδζε πςξ έθηαζβε o
ζηναηζώηδξ ηoο Μέκςκα ηαζ ηoκ έδεζνε. Aοηόξ πήβε ζηo θόπo ηoο ηαζ είπε
ηζ έβζκε. Oζ ζύκηνoθoί ηoο oνβίζηδηακ ηαζ ηα αάθακε ιε ηoκ Κθέανπo. Σδκ
ίδζα ιένα, o Κθέανπoξ πoο είπε πάεζ ζηo πoηάιζ κα επζαθέρεζ ηδκ δζάααζδ
ηαζ ηα ρώκζα, επζζηνέθεζ ζηδ ζηδκή ηoο ιε εθάπζζηoοξ ζςιαηoθύθαηεξ.
O Κύνoξ δεκ είπε θηάζεζ αηόια, ήηακ ζηo δνόιo. Έκαξ ζηναηζώηδξ ηoο
Μέκςκα πoο έηoαε λύθα, όηακ είδε κα πενκάεζ o Κθέανπoξ ηoο ένζλε ηδκ
αλίκα, αθθά δεκ ηoκ πέηοπε. Έκαξ άθθoξ ηoο πέηαλε πέηνεξ, ύζηενα έκαξ

23
άθθoξ ηαζ άθθoζ πoθθoί έηακακ ηo ίδζo έκ ιέζς βεκζηήξ ηαηαηναοβήξ. O
Κθέανπoξ ηαηαθεύβεζ ζηo δζηό ηoο ζηνάηεοια ηαζ παναββέθθεζ «ζηα
όπθα». Oζ oπθίηεξ ηoο πήνακ δζαηαβή κα παναιείκoοκ ζηδ εέζδ ηoοξ ιε
ηζξ αζπίδεξ ζηα βόκoηα. Aοηόξ δε πήνε ηoοξ Θνάηεξ ηoο ηαζ ηoοξ ζππείξ
πoο δζέεεηε, ηαιζά ζανακηανζά -Θνάηεξ oζ πενζζζόηενoζ- ηαζ πνoέθαζε
ιε ζηoπό κα επζηεεεί ζηoοξ ιζζεoθόνoοξ ηoο Μέκςκα. Aοηoί θoαήεδηακ,
ηαεώξ ηαζ o Μέκςκ, ηζ’ έηνελακ κα πάνoοκ όπθα. Μενζηoί έιεζκακ ζηζξ
εέζεζξ ηoοξ απoνoύκηεξ βζα ηo ηζ ζοιααίκεζ. Πάκς ζηδκ ώνα, πενκάεζ από
ηεζ ηαηα ηύπδ o Πνόλεκoξ ι’ έκα θόπo από ηoοξ δζηoύξ ηoο ηαζ ιπαίκεζ
ζηδ ιέζδ. Καηαεέηεζ ηα όπθα ηαζ εηθζπανεί ηoκ Κθέανπo κα ιδ θηάζεζ ζηα
άηνα. O Κθέανπoξ αβακάηηδζε πoο o Πνόλεκoξ δεκ έδςζε ηδκ ακάθoβδ
ζδιαζία βζ’ αοηά πoο είπε οπoζηεί ηαζ ηoκ πνόζηαλε κα θύβεζ από ηδ
ιέζδ. Πάκς ζηδκ ώνα θηάκεζ ηαζ o Κύνoξ ηαζ γδηάεζ κα ιάεεζ ηζ έβζκε.
Παίνκεζ αιέζςξ ιενζηά αηόκηζα ζηα πένζα ηoο, ηνέπεζ ηαθπάγoκηαξ ιε ηδκ
αηoθoοεία ηoο κα πςνίζεζ ηoοξ δύo ακηζπάθoοξ ηαζ ηoοξ θέεζ :

- Κθέανπε ηαζ Πνόλεκε ηαζ oη άιιoη oη παξόληεο Έιιελεο, δεκ λένεηε

ηζ ηάκεηε αοηή ηδ ζηζβιή! Γζαηί ακ ζπλάςεηε κάρε ιεηαλύ ζαξ, κα
είζηε αέααζoζ πςξ ζήιενα ηζ’ όθαξ ήνεε ηo ηέθoξ ιoο ηζ’ αιέζςξ
ιεηά ηo δζηό ζαξ! Aκ πάεζ ηαηά δζαόθoο δ οπόεεζή ιαξ, όθoζ αοηoί
oζ βάξβαξoη * πoο αθέπεηε εα βίκoοκ oζ πεζνόηενoζ επενoί ιαξ,
πoθύ πεζνόηενoζ απ’ αοηoύξ πoο είκαζ ιε ηoκ ΐαζζθζά.

΋ηακ η’ άηoοζε αοηά o Κθέανπoξ λακαανήηε ηoκ εαοηό ηoο.

Ήζύπαζακ όθoζ ηαζ ηα δύo ιένδ ηαηέεεζακ ηα όπθα.

* Είλαη ακθίβoιo αλ o Κύξoο είπε ηε ιέμε «βάξβαξoη» (πoπ

ρξεζηκoπoηεί o Ξελoθώλ) κηιώληαο γηα ηo ζηξαηό ηoπ, πoπ ζα ήηαλ
Πέξζεο, Λύδηoη θαη άιιoη κε Έιιελεο Μηθξαζηάηεο. Aιιά δελ
απoθιείεηαη θαη λα ηo είπε γηα ιόγoπο δεκαγσγηθoύο.

ΚεθάθαζoΈηηo
- H πνoδoζία ηoο Oνόκηα -

Φεύβoκηαξ από ηεζ, παναηδνήζαιε ζηo έδαθoξ ίπκδ από άθoβα ηαζ
ηόπνo. Τπoθoβίζαιε πςξ ιέπνζ δοό πζθζάδεξ άθoβα εα πνέπεζ κα είπακ
πενάζεζ απ’ αοηόκ ηoκ δνόιo. Aοηoί πoο πνoδβoύκηo έηαζβακ ζηo
πέναζιά ηoοξ ηo πόνηo ηαζ ό,ηζ άθθo πνήζζιo οθζηό.* O Oνόκηαξ ήηακ
έκαξ Πένζδξ ηδξ ααζζθζηήξ oζηoβέκεζαξ - ηαζ ιάθζζηα εθέβεηo πςξ ήηακ
έκαξ από ηoοξ ηαθύηενoοξ Πένζεξ ζηναηδθάηεξ. Βίπε ζηδκ ανπή ζηναθεί

24
ηαηά ηoο Κύνoο αθθά ηώνα είπακ ζοιθζθζςεεί. Βίπε θoζπόκ ζηoκ Κύνo
πςξ ακ ηoο έδζκε πίθζoοξ ζππείξ εα πνoθάααζκε αοηoύξ πoο ηαηαηαίβακ
ηδ πώνα, εα ηoοξ έζηδκε εκέδνα ηαζ ή εα ηoοξ ηαηέζθαγε όθoοξ ή εά’
θενκε ιαγί ηoο ηoοξ επζγώκηεξ ώζηε αθεκόξ κα ζηαιαηήζoοκ ηζξ
ηαηαζηνoθζηέξ επζδνoιέξ ηαζ αθεηένoο κα ιδκ ιπoνέζoοκ κα ακαθένoοκ
ζηo ααζζθζά ηζξ ηζκήζεζξ ηoο Κύνoο. O Κύνoξ ανήηε θoβζηή ηδκ πνόηαζή
ηoο ηαζ ηoκ πνόζηαλε κα πάνεζ ιαγί ηoο έκα απόζπαζια ζππζηoύ από
ηάεε πζθίανπo.

* O Κιαoύδεβηηο είρε ιoηπόλ δηαβάζεη ηελ «Κύξoπ Aλάβαζε«! H ηαθηηθή

ηεο «θακκέλεο γήο» κπξoζηά ζηε πξoέιαζε ηoπ Ναπoιέoληα δελ ήηαλ
δηθή ηoπ ηδέα...

Όηακ εηoζιάζηδηε ηo ζππζηό ηoο, o Oνόκηαξ βνάθεζ επζζηoθή ζηoκ

ααζζθζά (Aνηαλένλδ) όηζ εα έθηακε ιε όζo πενζζζόηενoοξ ζππείξ ιπόνεζε
κα ζοβηεκηνώζεζ. Aθθά ηoο έθεβε κα δόζεζ εκηoθή κα ηoκ οπoδεπηoύκ ζακ
θίθo. Σoο εύιζζε δε ζηδκ επζζηoθή ηα αζζεήιαηα θζθίαξ ηαζ πίζηεςξ πoο
ηoο είπε από παθζά. Έδςζε ηδκ επζζηoθή ζε αββεθζoθόνo πoο ηoκ
εεςνoύζε έιπζζηo. Aοηόξ όιςξ ηδκ πήβε ζηoκ Κύνo. Μόθζξ ηδ δζάααζε o
Κύνoξ ζοθθαιαάκεζ ηoκ Oνόκηα, ηαθεί ζηδ ζηδκή ηoο ηoοξ
πνςηoηθαζάηoοξ από ηoοξ Πένζεξ δβήηoνεξ, επηά ζοκoθζηά, ηαζ
πνoζηάγεζ ηoοξ Έθθδκoοξ ζηναηδβoύξ κα ηoο θένoοκ oπθίηεξ ηαζ κα
ηαηαεέζoοκ ηα όπθα ηoοξ βύνς από ηδ ζηδκή. Σoο έθενακ πενίπoο ηνεζξ
πζθζάδεξ ιζζεoθόνoοξ.

O Κύνoξ πνoζηάθεζε ηαζ ηoκ Κθέανπo ζηδ ζηδκή ηoο ζακ

ζύιαoοθo, βζαηί ηoκ εεςνoύζε, ηαεώξ ηαζ oζ άθθoζ Πένζεξ, ζακ ηo πζo
αλζoζέααζηo πνόζςπo ιεηαλύ ηςκ Βθθήκςκ. ΋ηακ o Κθέανπoξ αβήηε
από ηo ζοιαoύθζo δζδβήεδηε ζηoοξ θίθoοξ ηoο πώξ δζηάζηδηε o
Oνόκηαξ, βζαηί δεκ ήηακ απόννδηo:

- Να ηη είπε o Κύξoο, άξρηζε λα δηεγείηαη. "΢αο θάιεζα, θίιoη κoπ,

γηα λ’ απoθαζίζoπκε όιoη καδί ηη είλαη ζσζηό θαη δίθαηo ελώπηoλ
ζεώλ θαη αλζξώπσλ λα πξάμσ γη’ απηόλ εδώ ηoλ Oξόληα. Μoπ ηoλ
έδσζε θαη’ αξράο o παηέξαο κoπ λα ηoλ πάξσ ζηελ ππεξεζία κoπ
θαη λα κoπ είλαη πηζηόο. Aιιά, επεηδή πήξε εληoιή από ηoλ αδειθό
κoπ, όπσο o ίδηoο oκoιόγεζε, κε πoιέκεζε θαη κάιηζηα θαηέιαβε κε
ηoπο αλζξώπoπο ηoπ ηελ αθξόπoιε ησλ ΢άξδεσλ. Εγώ πέξαζα
ζηελ αληεπίζεζε κέρξη πoπ ζθέθηεθε λα ζηακαηήζεη ηηο
ερζξoπξαμίεο ελαληίoλ κoπ, θαη κoπ έδσζε ηελ δεμηάλ ηoπ θαη ηoπ

25
 έδσζα ηε δηθή κoπ". Όζηεξα είπε, "Oξόληα, ζε αδίθεζα πoηέο"
«΋ρη», απάληεζε απηόο». Καη πάιη ηoλ ξώηεζε o Κύξoο : "Δελ είλαη
αιήζεηα όηη παξόιo πoπ δελ ππέζηεο θακηά αδηθία, όπσο η’
oκoιoγείο, εζηαζίαζεο θαη πήγεο κε ηoπο Μπζoύο θαη έθαλεο όζo
κπόξεζεο θαθό ζηε ρώξα κoπ;" O Oξόληαο ζπκθώλεζε. "Δελ είλαη
αιήζεηα, ζπλέρηζε o Κύξoο, όηη όηαλ ζπλεηδεηoπoίεζεο γηα δεύηεξε
θoξά ηελ αδπλακία ζoπ πήγεο ζηoλ βσκό ηεο Άξηεκεο λα oξθηζηείο
κεηακέιεηα θαη κ’ έπεηζεο πσο ζα κoπ είζαη πάιη πηζηόο θαη ζoπ
μαλάδεημα εκπηζηoζύλε;"* O Oξόληαο oκoιόγεζε πσο έηζη έγηλε.
"΢ε ηη ιoηπόλ ζε αδίθεζα, είπε o Κύξoο, θαη κε πξoδίδεηο γηα ηξίηε
θoξά, όπσο όιoη εδώ ηo δηαπηζηώλoπλ;" «΢ε ηίπoηα δελ κε
αδίθεζεο», είπε Oξόληαο. "Oκoιoγείο ιoηπόλ όηη εγθιεκάηεζεο
ελαληίoλ κoπ;" «Με ππoρξέσζαλ», απάληεζε o Oξόληαο. Καη
μαλαξώηεζε o Κύξoο: "Θα κπoξoύζεο λα μαλαγίλεηο ερζξόο ηoπ
Βαζηιηά θαη πηζηόο θίιoο δηθόο κoπ;" «Καη λα γηλόκoπλα, απάληεζε
απηόο, εζύ, Κύξε, δελ ζα κε πίζηεπεο». Σόηε o Κύξoο είπε ζηoπο
παξεπξηζθoκέλoπο: "Oξίζηε ηη έθαλε απηόο, oξίζηε θαη ηη είπε. Πεο
πξώηα απ’ όιoπο εζύ, Κιέαξρε, πoηα είλαη ε γλώκε ζoπ θαη ηη
απoθέλεζαη". O Κιέαξρoο είπε ηα εμήο: "Aπηό πoπ εγώ
ζπκβoπιεύσ είλαη απηόλ ηoλ θύξηo λα ηoλ μεθoξησζείηε ηo ηαρύηεξo
ώζηε λα κε ρξεηαζηεί λα θπιαγόκαζηε απ’ απηόλ. Έηζη ζα έρoπκε ηo
ρξόλo λα θξoληίδoπκε ηoπο πξαγκαηηθoύο θίιoπο". Aπηήλ ηελ
γλώκε πξoζεηαηξίζζεθαλ θαη oη άιιoη, είπε o Κιέαξρoο.
* Είλαη ακθίβoιo αλ o Oξόληαο, βέξoο Πέξζεο, πήγε λα oξθηζηεί
ζηo Ναό ηεο Άξηεκεο (πoπ ππήξρε ζηηο ΢άξδεηο) αιιά πάιη δελ
απoθιείεηαη. Oη Πέξζεο έηξεθαλ ζεβαζκό γηα ηελ ειιεληθή
ζξεζθεία πoπ άιισζηε ήηαλ δηαδεδoκέλε ζηηο Βoξεηoαλαηoιηθέο
πεξηoρέο ηεο Aπηoθξαηoξίαο.

- Ελ ζπλερεία, είπε o Κιέαξρoο, κ’ έλα πξόζηαγκα ηoπ Κύξoπ,

ζεθώζεθαλ όιoη θη’ έπηαζαλ ηoλ Oξόληα από ηε δώλε - πoπ ήηαλ
ςήθoο θαηαδίθεο ζε ζάλαηo - αθόκα θαη oη ζπγγελείο ηoπ. Aκέζσο
κεηά ήξζαλ θαη ηoλ πήξαλ oη εληεηαικέλoη θύιαθεο. ΋ηαλ βγήθε,
όιoη απηoί πoπ είραλ ζπλεζίζεη λα ηoλ πξoζθπλoύλ, ηoλ
πξoζθύλεζαλ θαη πάιη αλ θαη ήμεξαλ όηη πήγαηλε γηα εθηέιεζε.

Σoκ πήβακ ηεθζηά ζηδ ζηδκή ηoο Aνηαπάηoο, ηoο πζo έιπζζηoο από
ηoοξ ζηδπηoύπoοξ ηoο Κύνoο. Έηηoηε, ηακείξ δεκ ηoκ λακαείδε oύηε

26
γςκηακό oύηε κεηνό ηαζ ηακεζξ δεκ είπε ζαθή ζδέα βζα ηo πώξ πέεακε.
Μόκo θήιεξ ηοηθoθoνoύζακ. Κακείξ ηάθoξ δζηόξ ηoο δεκ θάκδηε πoηέ. *
* Μάθθoκ εάθηδηε γςκηακόξ ζηδ ζηδκή ηoο Aνηαπάηoο, ακ
ηνίκoοιε από ηδ ιανηονία ηoο Hνόδoηoο βζα ηo έεζιo αοηό ηςκ
Πενζώκ. Μάθζζηα ακαθένεζ πςξ δ βοκαίηα ηoο Ξένλδ Aιεζηνίξ
έεαρε γςκηακά 14 παζδζά ηςκ πζo βκςζηώκ oζηoβεκεζώκ ηδξ
Πενζίαξ.

Κεθάιαηo Έβδoκo

- ΐααοθςκία, πνoεηoζιαζίεξ βζα ηδ ιάπδ -

Aπό ηεζ o Κύνoξ εζζαάθθεζ ζηδ ΐααοθςκία ηαζ ηάκεζ 12

παναζάββεξ ιε 3 ζηαειoύξ. ΢ηoκ ηνίηo ζηαειό, έηακε επζεεώνδζδ ηςκ
Βθθήκςκ ηαζ ηςκ ααναάνςκ ζηδκ πεδζάδα, κύπηα ιεζάκοπηα. Πίζηεοε
πςξ ηδκ άθθδ ιένα ηo πνςΎ εα έθηακε o ΐαζζθζάξ ιε ηo ζηναηό ηoο κα
δόζεζ ιάπδ. Αζέηαλε ηoκ Κθέανπo κα δζoζηήζεζ ηo δελζό ηέναξ ηαζ ηoκ
Μέκςκα ηo ανζζηενό. O Κύνoξ πανέηαλε ηo δζηό ηoο ζηνάηεοια. Μεηά ηδκ
επζεεώνδζδ, όηακ λδιένςζε πζα, ήνεακ θζπoηάπηεξ από ηo ζηναηό ηoο
Μεβάθoο ΐαζζθζά ηαζ θένακ ζηoκ Κύνo πoθύηζιεξ πθδνoθoνίεξ.

O Κύνoξ ζοβηάθεζε ζε ζύζηερδ ηoοξ ζηναηδβoύξ ηαζ ηoοξ

θoπαβoύξ ηςκ Βθθήκςκ ηαζ ακηαθθάλακε απόρεζξ βζα ηδκ επζηείιεκδ
ιάπδ. Σoοξ παναηζκoύζε ηαζ ηoοξ εκεεάννοκε ι’ αοηά ηα θόβζα:

Aγαπεηoί κoπ Έιιελεο!

- Δελ ζαο πήξα ζπκκάρoπο επεηδή έρσ έιιεηςε από ζηξαηηώηεο

βαξβάξoπο, αιιά γηαηί θξίλσ πσο είζηε θαιύηεξoη θαη γελλαηόηεξoη
από ηoπο βαξβάξoπο, παξόιo ηo πιήζoο ηoπο. * Γη’ απηό ζαο
πξoζέιαβα. Φαλείηε ιoηπόλ άμηoη ηεο ειεπζεξίαο πoπ θαηαθηήζαηε
θαη γηα ηελ oπoίαλ ζαο ραίξoκαη. Να μέξεηε πσο γη’ απηήλ ηελ
ειεπζεξία ζα έδηλα ηα πάληα θαη πoιιέο θoξέο άιια ηόζα. Γηα λα
δείηε δε ηη είδoπο κάρε ζα δόζεηε, αθoύζηε κε εκέλα πoπ μέξσ.
Aκέηξεηoο ζα είλαη o ερζξόο θαη ακέηξεηεο oη θξαπγέο πoπ ζ’
αθoύζεηε. Aλ δελ ζαο αλαραηηήζoπλ απηά, γηα ηα ππόιoηπα ζα
αηζζαλζώ κεγάιε ληξoπή όηαλ δηαπηζηώζεηε ηη είδoπο πoιεκηζηέο
δηαζέηεη ε ρώξα κoπ. Aλ θαλείηε άληξεο θαη όια πάλε θαιά γηα κέλα,
όζoη από ζαο ζειήζoπλ λα επηζηξέςoπλ ζηα ζπίηηα ηoπο, ζα
θξoληίζσ ώζηε ε επηζηξoθή ηoπο λα γίλεη αληηθείκελo δήιεηαο ζηελ

27
 παηξίδα ηoπο. Aιιά λoκίδσ ζα είλαη πoιιoί απηoί πoπ ζα
πξoηηκήζoπλ λα βξoπλ θoληά κoπ απηά πoπ ζα θξoληίζσ λα βξoπλ.

΢’ αοηό ηo ζδιείo, o Γαοθίηδξ πoο ήηακ πανώκ, θοβάξ από ηδ

΢άιo ηαζ πζζηόξ ζηoκ Κύνo, είπε:

- Είλαη κεξηθoί, Κύξε, πoπ ιέλε πσο πoιιά ππόζρεζαη ηώξα πoπ
καο έρεηο αλάγθε κπξoζηά ζηoλ θίλδπλo, θαη πσο όηαλ πάλε θαιά
ηα πξάγκαηα, ζα μεράζεηο απηά πoπ καο έιεγεο. Είλαη θη’ απηoί πoπ
ιέλε πσο θη’ αλ αθόκα ηα ζπκεζείο δελ ζα κπoξείο λα δόζεηο όζα
ππόζρεζαη».

΋ηακ η’ άηoοζε αοηά o Κύνoξ είπε :

- "H απηoθξαηoξία ησλ παηέξσλ κoπ, αγαπεηoί κoπ, επεθηείλεηαη

κέρξη εθεί πoπ άλζξσπoη δελ κπoξoύλ λα δήζoπλ, Νoηίσο εμαηηίαο
ηεο δέζηεο, Βoξείσο εμαηηίαο ηoπ θξύoπ. ΋ιεο oη ελδηάκεζεο ρώξεο
έρoπλ ζαηξάπεο θίιoπο ηoπ αδειθoύ κoπ. Aλ όκσο ληθήζoπκε,
πξέπεη oη δηθoί καο θίιoη λα γίλoπλ θύξηoη απηώλ ησλ ρσξώλ. ΍ζηε
ηo πξoβιεκα δελ είλαη θαζόιoπ αλ ζα έρσ ηη λα δόζσ ζηoλ θαζέλα
απ’ ηoπο θίιoπο κoπ όηαλ όια πάλε θαιά, αιιά αλ ζα έρσ αξθεηoύο
θίιoπο λα ηθαλoπoηήζσ. ΢ε ζαο κάιηζηα ηoπο Έιιελεο ζα δόζσ θη’
από έλα ρξπζό ζηεθάλη ζηoλ θαζέλα ζαο".

΋ζoζ άηoοζακ αοηά ηα θόβζα, έβζκακ αηόια πξoζπκόηεξoη ζύιιαπoζ

ηζ’ έηνελακ κ’ ακαβείθoοκ ηα ιακηάηα ηαζ ζηoοξ άθθoοξ.

Oζ ζηναηδβoί ηαζ ιενζηoί από ηoοξ άθθoοξ Έθθδκεξ ζηναηζώηεξ

πήβακ κα ηoκ δoοκ ηαζ αλίςζακ κα ηoοξ πεζ ηζ εα έπαζνκε o ηαεέκαξ ηoοξ,
πνoζςπζηά, ζε πενίπηςζδ κίηδξ. Καζ οπόζπoκηακ ζηoκ ηαεέκα πςξ εα
ζηακoπoζήζεζ ηζξ απαζηήζεζξ ηoο. ΋θoζ δε oζ ζοκoιζθδηέξ ηoο ηoκ
παναηαθoύζακ κα ιδκ πάνεζ ιένoξ ζηδ ιάπδ αθθά κα πανειείκεζ ζηα
ιεηόπζζεεκ. Με ηδκ εοηαζνία αοηή, o Κθέανπoξ ηoκ νώηδζε:
- Ση λoκίδεηο, θίιε Κύξε, ζα δόζεη κάρε o αδειθόο ζoπ ελαληίoλ ζoπ;
- Μα ηoλ Δία, απάληεζε o Κύξoο, αλ είλαη γηoο ηoπ Δαξείoπ θαη ηεο
Παξπζάηηδoο θαη δηθόο κoπ αδειθόο, δελ ζα πάξσ, ρσξίο κάρε,
απηά πoπ κoπ αλήθoπλ! *

* Μεξηθoί ζρoιηαζηέο ζεσξoύλ ηoπο ιόγoπο ηoπ Κύξoπ ππεξβoιέο

ηoπ Ξελoθώληα. ΋ηη δειαδή δελ είλαη δπλαηό o Κύξoο λα κίιεζε
πεξηθξoλεηηθά γηα ηoπο Πέξζεο ζηξαηηώηεο ηoπ. H ηειπηαία όκσο

28
 εξώηεζε ηoπ Κιέαξρoπ έρεη θάπoηα βάζε, γηαηί είλαη ζαθέο όηη o
Aξηαμέξμεο ζπλέρεηα ππoρσξoύζε θαη άθελε ηoλ Κύξo λα εηζβάιεη
ζε όιo θαη πεξηζζόηεξεο πεξηoρέο. Καηά ηoλ Πιoύηαξρo, ζθόπεπε
λα αθήζεη ζηoλ Κύξo όιoθιεξε ηε Μηθξά Aζία θη’ απηόο λα
πεξηoξηζηεί ζηα βάζε ηεο Πεξζίαο. Σειηθά πείζηηθε από ηoπο
ζπκβoύιoπο ηoπ λα δόζεη κάρε.

Καηά ηoκ ελoπθζζιό ηoο ζηναηoύ πoο έβζκε εδώ, έβζκε ηαζ δ
ιέηνδζδ ηςκ ακδνώκ. ΢ηoοξ Έθθδκεξ, ιεηνήεδηακ 10.400 oπθίηεξ ηαζ
2.500 πεθηαζηέξ. O Κύνoξ δζέεεηε δέηα ιονζάδεξ (100.000) ααναάνoοξ
ηαζ ηαιζά εζηoζανζά άνιαηα δνεπακδθόνα. O επενόξ εθέβεηo όηζ ήηακ
120 ιονζάδεξ (1.200.000) ιε 200 άνιαηα δνεπακδθόνα. Κζ’ όηζ δζέεεηε
αηόια 6.000 ζππείξ, ιε ανπδβό ηoκ Aνηαβένζδ, πoο ήηακ δζαηεηαβιέκoζ
ιπνoζηά απ’ ηoκ ΐαζζθζά. Oζ άνπoκηεξ ηδξ ααζζθζηήξ ζηναηζάξ (ζηναηδβoί
ηαζ δβειόκεξ) ήζακ ηέζζενζξ ιε 30 ιονζάδεξ (300.000) o ηαεέκαξ: O
Aανoηόιαξ, o Σζζζαθένκδξ, o Γςανύαξ ηαζ o Aναάηδξ. Aθθ’ απ’ αοηoύξ
ιόκo 90 ιονζάδεξ (900.000) ηαζ 150 άνιαηα δνεπακδθόνα πήνακ ιένoξ
ζηδ ιάπδ. O Aανoηόιαξ ιάθζζηα έθηαζε πέκηε ιένεξ ιεηά ηδ ιάπδ.
Βνπόηακ από ηδκ Φoζκζηία. Aοηά ιεηέθενακ ζηoκ Κύνo όζoζ είπακ
αοηoιoθήζεζ από ηo επενζηό ζηναηόπεδo, πνζκ ηδκ ιάπδ, αθθά
επζαεααζώεδηακ ηαζ από αζπιαθώηoοξ πoο πζάζηδηακ ιεηά ηδκ ιάπδ.*
* Μεξηθoί ζεσξoύλ ππεξβoιηθά απηά ηα λoύκεξα ηoπ ζηξαηoύ ηoπ
Aξηαμέξμε αιιά κάιιoλ είλαη ζσζηά γηαηί αλάιoγα λoύκεξα βξήθε
κπξoζηά ηoπ θαη o Μέγαο Aιέμαλδξoο. Εμάιιoπ, o ζηξαηόο ηoπ
Ξέξμε πoπ εηζέβαιε ζηελ Ειιάδα, ηo 480, ππoιoγίδεηαη από
Δπόκηζε κέρξη Πέληε εθαηoκκύξηα. Σo κέηξεκα ησλ Πεξζώλ
γηλόηαλ κε ηo κάληξσκα ησλ ζηξαηησηώλ ζε πξόρεηξεο θιoύβεο.
Σoπο αλάγθαδαλ λα ζηξηκώρλoληαη ζηελ θιoύβα κε ηo καζηίγηo (ηo
oπoίo καζηίγηo ήηαλ ζηελ θoηλή ρξήζε, ζηoλ Πεξζηθό ζηξαηό - θαη
κέρξη πξόζθαηα θαη ζηoλ ηoπξθηθό). Μεηξηώηαλ ε πξώηε δόζε θαη
ύζηεξα γηλόηαλ o πoιιαπιαζηαζκόο κε ηoλ αξηζκό ησλ δόζεσλ.
Σα δηαβόεηα δξεπαλεθόξα άξκαηα εθεπξέζεθαλ από ηoλ Κύξo
ηoλ A΄ θαη ήηαλ απoηειεζκαηηθά ζηηο πεδηάδεο ηεο Μεζoπoηακίαο.

O Κύνoξ λεηίκδζε ηαζ πνoήθαζε 3 παναζάββεξ (18 πι) ι’ έκα

ζηαειό, ιε όθo ηoκ ζηναηό ηoο ζε δζάηαλδ ιάπδξ βζαηί πίζηεοε πςξ o
ααζζθζάξ εα έδζκε ιάπδ εηείκδ ηδκ διένα. Πνάβιαηζ, ζηo ηεθεοηαίo ζηάδζo
ανέεδηε ιπνoζηά ζε ιζα ααεεζά ηάθξo πεζνoπoίδηδ, πθάηoοξ πέκηε
oνβοώκ ηαζ αάεoοξ ηνζώκ. H ηάθνoξ, πoο είπε ιήηoξ 12 παναζάββεξ (36
πι.), πνoπςνoύζε δζα ηδξ πεδζάδoξ ιέπνζ ηo ηείπoξ ηδξ Μδδίαξ. < Βδώ oζ
δζώνοβεξ λεηζκάκε από ηoκ Σίβνδ πoηαιό. Βίκαζ δε ηέζζενζξ,
πθάηoοξ εκόξ πθέενoο (30 ι.). Βίκαζ ανηεηά ααεεζέξ βζαηί πενκάκε

29
πθoία ζζηαβςβά. Σα κενά ηoοξ πύκoκηαζ ζηoκ Βοθνάηδ. Έπoοκ
απόζηαζδ εκόξ παναζάββoο (6 πι.) δ ιία ιε ηδκ άθθδ ηαζ ηαηά
δζαζηήιαηα έπoοκ βέθονεξ βζα κα πενκάξ απέκακηζ >*. Καηά ιήηoξ δε
ηoο Βοθνάηδ, οπήνπε ιζα πάξoδoο ζηελή, κεηαμύ ηoπ πoηακoύ θαη ηεο
ηάθξoπ, εύνoοξ πενίπoο 20 πoδώκ (6 ι.). Aοηήκ θoζπόκ ηδκ ηάθνo
έδςζε εκηoθή κα ηδκ ζηάρoοκ o Μέβαξ ΐαζζθεύξ, ζακ ακηζηαηάζηαηo
ηείπoοξ, ιόθζξ πθδνoθoνήεδηε ηδκ εηζηναηεία ηoο Κύνoο. O Κύνoξ ηαζ δ
ζηναηζά ηoο πέναζακ ηδ δζώνοβα ηαζ ανέεδηακ ζηδκ άθθδ όπεδ. Βηείκδ
όιςξ ηδ ιένα o ΐαζζθζάξ δεκ έδςζε ιάπδ αθθά οπoπώνδζε, όπςξ
θάκδηε από η’ αιέηνδηα ίπκδ ηςκ ίππςκ ηαζ ηςκ ακενώπςκ. Βδώ ηάθεζε
o Κύνoξ ηoκ ιάκηδ ΢ζθακό ηoκ Aιαναηζώηδ ηαζ ηoο έδςζε 3.000
Αανεζηoύξ, βζαηί έκηεηα ιένεξ πνζκ έηακε εοζία ηαζ είπε ζηoκ Κύνo όηζ o
ΐαζζθζάξ δεκ εα έδζκε ιάπδ ζηζξ πνoζεπείξ δέηα ιένεξ ηαζ αβήηε ζςζηόξ.
O Κύνoξ ηoο είπε πεζ ηόηε «ακ δεκ δόζεζ ιάπδ ζε δέηα ιένεξ από ζήιενα,
δεκ εα δόζεζ πoηέ. Aκ αβείξ αθδεζκόξ ζoο οπόζπoιαζ δέηα ηάθακηα»
(3.000 πνοζoύξ Αανεζηoύξ = 3.500.000 €). Aοηά ηoο έδςζε θoζπόκ, βζαηί
είπακ πενάζεζ oζ δέηα ιένεξ. *1
* Σo θείκελo ζε παξέλζεζε έρεη πξoζηεζεί από ηoλ βπδαληηλό,
πξoθαλώο, αληηγξαθέα.
*1 Μάληεο ζηoλ Πεξζηθό ζηξαηό ήηαλ ιίαλ επηθεξδέο επάγγεικα.
Aιιά ίζσο θαη επηθίλδπλo. O ΢ηιαλόο πάλησο επέζηξεςε ζώoο θαη
αβιαβήο θάπoηε ζηελ Aκβξαθία, καδί κε ηo ρξπζάθη ηoπ.

Aθoύ ιε ηδκ ηάθνo δεκ ειόδζζε o ΐαζζθζάξ ηoκ Κύνo κα πενάζεζ ιε

ηoκ ζηναηό ηoο απέκακηζ, ηόζo o Κύνoξ όζo ηαζ όθoζ oζ άθθoζ εεςνήζακε
πςξ είπε εβηαηεθείρεζ ηάεε ζδέα ακηίζηαζδξ. Γζ’ αοηό, από ηδκ επoιέκδ
ιένα ηζ’ όθαξ o Κύνoξ ζοκέπζζε ηδκ πoνεία ηoο παίνκoκηαξ θζβόηενεξ
πνoθοθάλεζξ. Σδκ ηνίηδ ιένα o Κύνoξ πoνεοόηακ ηαεζζιέκoξ ζηo άνια
ηoο ιε ιζηνή ειπνoζεoθοθαηή. O ζηναηόξ αηoθoοεoύζε θίβo ςξ πoθύ
άηαηηα ηαζ oζ ζηναηζώηεξ είπακ ηονίςξ θoνηώζεζ ηα όπθα ηoοξ ζε άιαλεξ
ηαζ ζε οπoγύβζα.

Κεθάιαηo Όγδoo

- H Μάπδ ζηα Κoύκαλα, 3 ΢επηειανίoο 401 -

Ήηακ πνςί, δ ώνα πoο βειίγεζ ζοκήεςξ δ αβoνά (ηαηά ηζξ 9)* ηαζ
πθδζζάγαιε ηoκ πνώηo ζηαειό, όηακ λαθκζηά ειθακίζηδηε ιπνoζηά ιαξ

30
o Παηδβύαξ, έκαξ Πένζδξ ηδξ αηoθoοείαξ ηoο Κύνoο. Κάθπαγε ζακ
ηνεθθόξ ηαζ ηo άθoβό ηoο ήηακ ηαηασδνςιέκo. Aπ’ όπoο πενκoύζε
θώκαγε ααναανζηά ηαζ εθθδκζηά πςξ o ΐαζζθζάξ ι’ έκακ ηενάζηζo ζηναηό
όπoο κάκαζ ηαηαθεάκεζ βζα κα δόζεζ ιάπδ. Μεβάθδ ήηακ δ ηαναπή ζηζξ
ηάλεζξ ιαξ. Oζ Έθθδκεξ ηζ’ όθoζ oζ ζηναηζώηεξ θoαήεδηακ πςξ δ επίεεζδ
εα ηoοξ ανεζ απνoεηoίιαζoοξ. O Κύνoξ πδδάεζ απ’ ηo άνια ηoο, θoνάεζ
ηδκ πακoπθία ηoο, παίνκεζ ηα αηόκηζά ηoο ηαζ ηαααθάεζ ηo άθoβό ηoο. Αίκεζ
εκηoθή κα oπθζζηoύκ όθoζ ηαζ κα πάνoοκ ηζξ εέζεζξ ηoοξ. Τπάηoοζακ όθoζ
ιε πoθθή ζπoοδή. O Κθέανπoξ πήνε εέζδ δελζά ιε ηoοξ άκδνεξ ηoο ηαηά
ιήηoξ ηoο Βοθνάηδ. Αίπθα ηoο o Πνόλεκoξ ηαζ πίζς ηoο oζ άθθoζ. O
Μέκςκ ακέθααε ηo ανζζηενό ηέναξ ηoο Βθθδκζηoύ ζώιαηoξ. Αελζά ηoο
Κθεάνπoο πήνακ εέζδ πίθζoζ Παθθαβόκεξ ζππείξ ηαζ oζ Έθθδκεξ
πεθηαζηέξ. Σo ανζζηενό ηέναξ ηoύ αααανζηoύ ζώιαηoξ ακέθααε o
οπαζπζζηήξ ηoο Κύνoο, o Aνζαίoξ. O Κύνoξ ιε ελαηόζoοξ ζππείξ πήνε
εέζδ ζηδ ιέζδ ηoο ζπδιαηζζιoύ. Oζ ζππείξ θoνoύζακ πακoπθίεξ,
πενζηκδιίδεξ ηαζ θξάλoη (πενζηεθαθαίεξ). O Κύνoξ ήηακ έηoζιoξ βζα ηδ
ιάπδ ιε βοικό ηo ηεθάθζ.*1 Σα άθoβα ηςκ ζππέςκ ηoο Κύνoο θένακ
πνoιεηςπίδεξ ηαζ πνoζηενκίδζα oζ δε ζππείξ είπακ απάκς ηoοξ ηαζ
εθθδκζηά ζπαεζά.

* Σελ έθθξαζε «ήηαλ ε ώξα πoπ γεκίδεη ε αγoξά» ηελ

κεηαρεηξίδoληαη πoιιoί ζπγγξαθείο (Hξόδoηoο, Θoπθπδίδεο,
Πιάησλ) γηα λα δειώζoπλ πσο ήηαλ γύξσ ζηηο 9 ηo πξσΎ. Σόηε
γέκηδε ε αγoξά, ζηελ Aζήλα ηoπιάρηζηo.
*1 «Λέγεηαη όηη oη Πέξζεο γεληθώο ήηαλ ξηςoθίλδπλoη θαη ζπλήζηδαλ
λα πoιεκoύλ αζθεπείο». (΢εκείσζε ηoπ βπδαληηλoύ αληηγξαθέα).

Ήηακ ήδδ ιεζδιένζ ηαζ o επενόξ δεκ είπε αηόια θακεί. Καηά ηo
απόβεοια δζαηνίκαιε έκα θεοηό ζύκεθo ποηκήξ ζηόκδξ ηαζ αιέζςξ ιεηά
ηo ζύεκεθo έβζκε ιαύνo ηαζ απθώεδηε ζ’ όθδ ηδκ πεδζάδα. ΋ζo πθδζίαγε
o επενζηόξ ζηναηόξ άνπζζακ κα θαίκoκηαζ πoύ ηαζ πoύ oζ πάθηζκεξ θόβπεξ
πoο άζηναθηακ ζηoκ ήθζo ηαζ κα δζαηνίκoκηαζ oζ ζηναηζώηεξ. ΢ηδκ
ανζζηενή πνηένοβα ήηακ oζ ζππείξ ηoο Σζζζαθένκδ ιε θεοηέξ πακoπθίεξ.
Aηoθoοεoύζακ oζ βεννoθόνoζ (oζ θένoκηεξ αζπίδεξ απo θοβανζά) ύζηενα
oζ oπθίηεξ ιε λύθζκεξ αζπίδεξ πoο θηάκακ ιέπνζ ηo έδαθoξ. Λέκε πςξ
αοηoί ήηακ Aζβύπηζoζ.* Aηoθoοεoύζακ ζππείξ ηαζ ηoλόηεξ. Πoνεύoκηακ
όθoζ ζ’ εεκζηoύξ ζπδιαηζζιoύξ, ζηoοξ oπoίoοξ ζοκςζηίγoκηακ ακάθoβα
ιε ηo έεκoξ ζηo oπoίo ακήηακ. Πνoδβoύκηo, δζαηδνώκηαξ ζηακέξ
απoζηάζεζξ ιεηαλύ ηoοξ, ηα άνιαηα ηα oκoιαγόιεκα δνεπακδθόνα.
Βίπακ δνέπακα πoο ελείπακ ζηo πθάσ εθανιoζιέκα ζηoοξ άλoκεξ. Σα

31
άνιαηα είπακ ηζ’ αθθα δνέπακα από ηάης ηoοξ ιε πνόζςπo ζηδ βδ βζα
κα πεηζoηόαoοκ ό,ηζ ζοκακηoύζακ ζηo δζάαα ηoοξ. Σo ζπέδζo ηςκ
Πενζώκ ήηακ κα ελαπoθύζoοκ ηα άνιαηα ηαηά ηςκ Βθθήκςκ βζα κα ηoοξ
δζαθύζoοκ. ΋ζo’ βζ’ αοηά πoο είπε πεζ o Κύνoξ ζηoοξ Έθθδκεξ όηακ ηoοξ
ηάθεζε ζε ζύζηερδ, δδθαδή κα ιδκ δόζoοκ ζδιαζία ζηζξ ηναοβέξ ηςκ
ααναάνςκ, δζαρεύεδηε απoθύηςξ. Γζαηί πςνίξ ηναοβέξ, ακηίεεηα ιε
πoθθή δνειία ηαζ όζo βίκεηαζ ζζςπδθoί πνoπςνoύζακ ιε ανβό αήια.
* Aπηoί oη Aηγύπηηoη ζα πξέπεη λα είλαη από ηελ Aηγππηηαθή
θoηλόηεηα πoπ εγθαηέζηεζε o Κακβύζεο o Β΄ ζηελ πεξηoρή ησλ
΢oπζώλ όηαλ θαηέιαβε ηε ρώξα ηoπο ηo 525. Σελ επoρή ηεο
Aλάβαζεο (401) ε Aίγππηoο ήηαλ πάιη ειεύζεξε από ηoλ Πεξζηθό
δπγό ύζηεξα από εμεγέξζεηο. ΋ηαλ δε αλέβεθε ζηo ζξόλo o
Aξηαμέξμεο (404) ηoλ ίδηo ρξόλo ζηέθζεθε Φαξαώ o Aκπξηαίoο
ηεο 28εο ΢ατηηθήο Δπλαζηείαο. Aξγόηεξα (ηo 374) έλαο εηεξόθιεηoο
ζηξαηόο από Πέξζεο θαη Ειιελεο (κηζζoθόξoπο) ππό ηoλ
Φαρνάβαζoν ζα εηζβάιεη ζηo Δέιηα. O λέoο Φαξαώ Νεθηαλεβώ
ηoλ απέθξoπζε. Σo 351, oη Πέξζεο επηρεηξoύλ λέα εηζβoιή αιιά oη
Aηγύπηηoη ηoπο απώζεζαλ κε ηε βoήζεηα ηoπ ΢παξηηάηε βαζηιηά
Aγεζίιαoπ. Θα ηελ θαηαιάβoπλ ηειηθά δέθα ρξόληα αξγόηεξα θαη
ζα ηελ θξαηήζoπλ κέρξη ηελ εθζηξαηεία ηoπ Aιέμαλδξoπ ηoλ oπoίo
oη Aηγύπηηoη ππoδέρηεθαλ ζαλ ειεπζεξσηή.

΢ηo ιεηαλύ o Κύνoξ επζεεςνώκηαξ ηo ζηνάηεοια ιε ηoκ Πίβνδηζ,

ηoκ δζενιδκέα, ηαζ ηνεζξ-ηέζζενζξ ζππείξ θώκαλε ζηoκ Κθέανπo κα θένεζ
ηoοξ άκδνεξ ηoο απέκακηζ από ηo ηέκηνo ηoο επενoύ βζαηί εηεί κόιζγε πςξ
ανζζηόηακ o ΐαζζθζάξ. «Aκ κζηήζoοιε εηεί, είπε, όθα εα πάκε ηαθά». O
Κθέανπoξ ιεθέηδζε ηo ηέκηνo ηδξ επενζηήξ πανάηαλδξ αηoύβoκηαξ ηoκ
Κύνo κα ζζπονίγεηαζ πςξ o ΐαζζθζάξ δεκ ήηακ απέκακηζ από ηoοξ
Έθθδκεξ. ΋ιςξ o επενζηόξ ζηναηόξ ήηακ ηόζo ιεβάθoξ πoο ακ o
Aνηαλένλδξ ανζζηόηακ ζηo ιέζoκ ηςκ πνoζςπζηώκ ηoο δοκάιεςκ, αοηό
ηo ιέζoκ λεπείθδγε πνoξ ηδκ ανζζηενή πηένοβα ηoο Κύνoο. Πανόθ’ αοηά,
o Κθέανπoξ δεκ ήεεθε κα απoζπάζεζ ηo δελζό ηέναξ (ζηo oπoίo ήηακ
ηαβιέκoξ) από ηo πoηάιζ θoαoύιεκoξ ιδκ ηοηθςεεί ηαζ από ηζξ δύo
ιενζέξ ηαζ είπε απθώξ ζηoκ Κύνo «εκηάλεζ, εα ηα ηαηηoπoζήζς εβώ, ιδκ
ακδζοπείξ». ΢ηo ιεηαλύ, ηo ααναανζηό ζώια ηoο Κύνoο πνoπςνoύζε
oιαθά εκώ ηo Βθθδκζηό πανέιεκε αηόια αηίκδηo βζα κα ζοβηεκηνςεoύκ
ηαζ oζ οπόθoζπoζ πoο δεκ είπακ θηάζεζ αηόια.

O Κύνoξ πδβαζκoένπoκηακ έθζππoξ πάκς ηάης, πςνίξ κ’

απoιαηνοκεεί πoθύ από ηo ιέηςπo ηςκ δοκάιεώκ ηoο, νίπκoκηαξ ιαηζέξ
ηόζo ζηoκ επενζηό όζo ηαζ ζηoκ θίθζo ζηναηό. ΋ηακ ηoκ είδε o Ξεκoθώκ o

32
Aεδκαίoξ, έζπεοζε ηαθπάγoκηαξ κα ηoκ ζοκακηήζεζ ηαζ κα ηoκ νςηήζεζ
ακ είπε κα δόζεζ ηαιζά δζαηαβή. O Κύνoξ ζηάεδηε ηαζ ηoο ιίθδζε. Σoο
έδςζε εκηoθή κα πεζ ζ’ όθoοξ όηζ «ηα ζενά ηαθά ηαζ ηα ζθάβζα ηαθά» (oζ
εοζίεξ ηαζ ηα εκηόζεζα ηςκ εοιάηςκ ήηακ όθα εοκoσηά). Σδκ ίδζα ζηζβιή
άηoοζε εόνοαo από ηζξ ηάλεζξ ηςκ Βθθήκςκ. Γήηδζε κα ιάεεζ ηζ ήηακ
αοηόξ o εόνοαoξ. O Ξεκoθώκ είπε πςξ ήηακ ηo παναζύκεδια πoο
δζαδίδεηαζ βζα δεύηενδ θoνά. O Κύνoξ απόνδζε. «Πoζόξ ηό’ δςζε», είπε
«ηαζ ηζ θέεζ ηo παναζύκεδια;». «Γεύξ ζςηήν ηαζ Νίηδ», είπε o Ξεκoθώκ.
«Βκηάλεζ, ηo απoδέπoιαζ», είπε o Κύνoξ. «Καζ κα βίκεζ πνάλδ!» πνόζεεζε
ηαζ επέζηνερε ζηo πόζηo ηoο.*

* H κάρε έγηλε ζηηο 3 ΢επηεκβξίoπ ηoπ 401, όπσο ππoιoγίδεηαη,

θoληά ζηα Κoύλαμα, πoπ ήηαλ ζηo ύςoο πεξίπoπ ηεο ηάθξoπ θαη
ηoπ ηείρoπο ηεο Μεδίαο, ζηo ζεκείo πoπ o Επθξάηεο θαη o Σίγξεο
βξίζθoληαη ζηελ πηo θoληηλή απόζηαζε κεηαμύ ηoπο.
O Ξελoθώλ ειάρηζηεο θoξέο κηιάεη ζε πξώηo πξόζσπo. ΢πλήζσο
αλαθέξεη ηoλ εαπηό ηoπ ζε ηξίηo πξόζσπo είηε γηα λ’ απoθύγεη ηελ
ππεξoςία είηε γηα λα δόζεη ζηo εκεξoιόγηό ηoπ ηoλ ραξαθηήξα
ηζηoξήκαηoο, ζεσξώληαο δάζθαιό ηoπ ηoλ Θoπθπδίδε. (Μάιηζηα
ζηα «Ειιεληθά» κλεκoλεύεη ηo έξγo ηoπ κε ηo ςεπδώλπκo
Θεκηζηoγέλεο -πξόζσπo αλύπαξθηo ζηελ εθζηξαηεία- γηα λα ηo
θαηαζηήζεη εγθπξόηεξo, θαηά ηoλ Πιoύηαξρo).

Ήδδ, ηνία ιε ηέζζενα ζηάδζα (π. 600 ι.) πώνζγακ ηζξ δύo θάθαββεξ,
όηακ oζ Έθθδκεξ έπαζλακ ηoκ παζάκα ηαζ ελαπέθοζακ επίεεζδ. ΋πςξ
ώνιδζακ ηνέπoκηεξ, έκα ιένoξ ηδξ θάθαββαξ ανέεδηε ζηδκ πνώηδ
βναιιή πνάβια πoο επέηνερε ζ’ αοηoύξ πoο ένπoκηακ πίζς ηoοξ κα
επζζπεύζoοκ ηo αήια ηoοξ. Σδκ ίδζα ζηζβιή, έαβαθακ όθoζ ιζα ηναοβή,
ηδκ πoθειζηή ηναοβή πνoξ ηζιήκ ηoο Βκοάθζoο * ηαζ όθoζ έηνεπακ ζακ
ηαθoί δνoιείξ. Λέβεηαζ ιάθζζηα όηζ ιενζηoί πηοπoύζακ ηζξ αζπίδεξ ιε ηα
δόναηα βζα κα ηνoιάλoοκ ηα άθoβα ηoο επενoύ.*1 Πνζκ δε πνoθάαoοκ κα
νίλoοκ oζ ηoλόηεξ, oζ αάναανoζ ηoοξ βύνζζακ ηδκ πθάηδ ηαζ ηνάπδηακ ζε
θοβή. Oζ Έθθδκεξ ηοκήβδζακ ηoκ επενό «θαηά θξάηoο», θςκάγoκηαξ
ηαοηόπνoκα oζ ιεκ ζηoοξ δε κα ιδκ ηάκoοκ αηoιζηό αβώκα δνόιoο αθθά
κα ηναηήζoοκ ηoκ ζπδιαηζζιό ηδξ θάθαββαξ. ΋ζo βζα ηα άνιαηα, άθθα
είπακ ακαηναπεί απo ηoοξ ίδζoοξ ηoοξ αηάηηςξ οπoπςνoύκηεξ
ααναάνoοξ ηα δε οπόθoζπα δεκ ειπόδζζακ ηoοξ Έθθδκεξ βζαηί ανέεδηακ
εβηαηαθεθεζιέκα πςνίξ δκζόπoοξ. Μόθζξ ηα έαθεπακ oζ Έθθδκεξ, άκoζβακ
ηζξ βναιιέξ ηαζ ηα πνoζπενκoύζακ. Έκαξ ιόκo έιεζκε ζύλοθoξ ηαζ
αηίκδηoξ ιεξ ηδ ιέζδ, ζακ κα είπε ανεεεί λαθκζηά ζε ηoύνζα
ζππoδνόιoο. Καζ ηίπoηα δεκ έπαεε, απ’ ό,ηζ άηoοζα. Βλάθθoο ηακείξ

33
Έθθδκαξ δεκ έπαεε ηίπoηα ζ’ αοηήκ ηδκ ιάπδ, εηηόξ από ηάπoζoκ ηδξ
ανζζηενήξ πηένοβαξ πoο άνπαλε έκαξ αέθoξ.

* O Ελπάιηoο, αξραηόηεξε ζεόηεηα ηoπ πoιέκoπ, έγηλε πξoζσλύκηo

ηoπ ζεoύ Άξε.
*1 Έρεη πoιύ ζπδεηεζεί ηo «ιέγεηαη» ηoπ Ξελoθώληα, ελώ είλαη
ιoγηθό λα κή ήηαλ παξώλ ηαπηόρξoλα ζε όιεο ηηο θάζεηο ηεο
κάρεο. Aπό ηηο δηεγήζεηο ησλ άιισλ ζπκπιήξσζε ηελ αθήγεζή
ηoπ θαη εληίκσο αλαθέξεη επεηζόδηα πoπ γλώξηζε απo καξηπξίεο.

Όηακ o Κύνoξ είδε κα κζηoύκ oζ Έθθδκεξ αοηoύξ πoο είπακ

απέκακηί ηoοξ ηαζ κα ηoοξ ηαηαδζώηoοκ, ήηακ βειάηoξ πανά. Μάθζζηα oζ
αηόθoοεoί ηoο άνπζζακ κα ηoκ πνoζηοκoύκ ζακ κα ήηακ ηζ’ όθαξ o κέoξ
ΐαζζθζάξ. Βκηoύηoζξ, δεκ απoπεζνάεδηε κα πάνεζ ιένoξ ζηδκ ηαηαδίςλδ
αθθά πενζζηoζπδιέκoξ από ηoοξ 600 ζππείξ ηoο πενίιεκε κα δεζ ηζ εα
ηάκεζ o ΐαζζθζάξ. Γκώνζγε θοζζηά πςξ ήηακ ζηo ιέζoκ ηoο Πενζζηoύ
ζναηεύιαηoξ. Βλάθθoο όθoζ oζ Πένζεξ αλζςιαηζηoί δζεοεύκoοκ ηδ ιάπδ
παναιέκoκηεξ ζηo ηέκηνo ηδξ θάθαββαξ, βζαηί όπζ ιόκo έηζζ εα ήηακ πζo
αζθαθείξ, πνoζηαηεοόιεκoζ απ’ όθεξ ηζξ πθεονέξ, αθθά έθεβακ πςξ ι’
αοηόκ ηoκ ηνόπo oζ δζαηαβέξ πήβαζκακ ηαπύηενα ζηoκ πνooνζζιό ηoοξ.
Βίπακ ηδ ιζζή απόζηαζδ κα δζακύζoοκ. O ΐαζζθζάξ θoζπόκ πoο ήηακ ζηo
ιέζoκ είδε πςξ oζ δοκάιεζξ πoο είπε άνπζζακ κα πνoζπενκάκε ηδκ
ανζζηενή πηένοβα ηoο Κύνoο. Βπεζδή δε ηακείξ δεκ ηoοκζώκηακ απέκακηζ,
oύηε ηακ αοηoί πoο είπε ιπνoζηά ηoο, ζηέθηδηε κα ηάκεζ ιζα ηοηθςηζηή
ηίκδζδ ιε ζηόπo ηoοξ Έθθδκεξ.

Βηείκδ ηδ ζηζβιή, O Κύνoξ ακηζθαιαάκεηαζ ηoκ ηίκδοκo πoο

δζέηνεπακ oζ Έθθδκεξ κα ελoκηςεoύκ ακ o ααζζθζάξ ηoοξ επεηίεεηo εη ηςκ
όπζζεεκ. Βπζηίεεηαζ θoζπόκ ιε ηoοξ ελαηόζoοξ ζππείξ ηoο, δζαθύεζ ηδκ
ειπνoζεoθοθαηή ηoο ΐαζζθζά ηαζ ηνέπεζ ζε θοβή ηoο 6.000 ζππείξ ηoο.
Μάθζζηα εζπώεδηε πςξ ζηόηςζε o ίδζoξ, ιε ηo ίδζo ηoο ηo πένζ, ηoκ
δζoζηδηή ηoοξ ηoκ Aνηαβένζδ. Πάκς ζηo ηοκδβδηό, ζηoνπίζηδηακ oζ 600
ηoο Κύνoο από ηδκ θoύνζα πoο ηoοξ έπζαζε ηζ’ έιεζκακ εθάπζζηoζ βύνς
από ηoκ Κύνo, ηονίςξ oζ oκoιαγόιεκoζ oιoηνάπεγoζ. Καζ δεκ θηάκεζ αοηό,
o Κύνoξ ακαβκώνζζε λαθκζηά ηoκ ΐαζζθζά εκ ιέζς ηδξ αηoθoοείαξ ηoο
ηαζ δεκ ιπόνεζε κα ηναηδεεί. «Νάηoξ, ηoκ αθέπς!» θώκαλε. ΍νιδζε
απάκς ηoο ηαζ ηoκ πηύπδζε ζηo ζηένκo δζαπενκώκηαξ ιε ηo ζπαεί ηδκ
πακoπθία ηoο, όπςξ αεααζώκεζ o βζαηνόξ ηoο o Κηδζίαξ, o oπoίoξ
ζζπονίγεηαζ πςξ αοηόξ ηoκ βζάηνερε από ηo ηναύια.

34
 Σδκ ζηζβιή πoο o Κύνoξ πηύπδζε ηoκ ααζζθζά δέπηδηε o ίδζoξ έκα
ζζπονό πηύπδια από αηόκηζo ηάης από ηo ιάηζ. ΢οκέπζζακ ηαζ
πθδβςιέκoζ κα ιάπoκηαζ, o ΐαζζθζάξ ιε ηoκ Κύνo ηαζ oζ αηόθoοεoί ηoοξ
ιεηαλύ ηoοξ. O Κηδζίαξ θέεζ πςξ ιέηνδζε πόζoζ από ηoοξ ακενώπoοξ
ηoο ΐαζζθζά ζηoηώεδηακ, βζαηί ήηακ πανώκ.* ΢ηoηώεδηε ηαζ o Κύνoξ
ηαεώξ ηαζ oηηώ από ηoοξ άνζζηoοξ ηδξ αηoθoοείαξ ηoο. Λέκε πςξ o
Aνηαπάηδξ, o πζo πζζηόξ από ηoο ζηδπηoύπoοξ ηoο Κύνoο, ιόθζξ ηoκ είδε
πεζιέκo πήδδζε απ’ ηo άθoβo ηζ’ έπεζε απάκς ηoο. Άθθoζ θέκε πςξ o
ΐαζζθζάξ δζέηαλε κα ηoκ ζθάλoοκ επί ηόπoο, ηζ’ άθθoζ πςξ πνόθααε κα
ηνααήλεζ ηo ιαπαίνζ ηoο ηαζ ζθάπηδηε ιόκoξ ηoο. O Aνηαπάηδξ είπε
πνάβιαηζ απάκς ηoο ιζα πνοζή ιάπαζνα. Φoνoύζε επίζδξ έκα ηoθζέ,
αναπζόθζα ηαζ όθα η’ άθθα ηoζιήιαηα πoο θένoοκ απάκς ηoοξ oζ εοβεκείξ
Πένζεξ. O Κύνoξ ηoκ είπε ζε ιεβάθδ οπόθδρδ βζα ηδκ πζζηή πνoζήθςζδ
πoο ηoο είπε.

* O Κηεζίαο ήηαλ o Έιιελαο γηαηξόο ηoπ Aξηαμέξμε, (αθoύ

ρξεκάηηζε πξώηα γηαηξόο ηoπ Κύξoπ). Έγξαςε, αλάκεζα ζη’ άιια,
ηα «Πεξζηθά» απo ηα oπoία ζώδoληαη ιίγα απoζπάζκαηα. (Μεξηθά
άιια αλαθέξoληαη από ηoλ Πιoύηαξρo ζηελ βηoγξαθία ηoπ γηα ηoλ
Aξηαμέξμε). Πξoθαλώο o Ξελoθώλ είρε δηαβάζεη ηo έξγo ηoπ
Κηεζία πξηλ oιoθιεξώζεη ηελ «Aλάβαζε». Καη δελ είλαη oη κόλεο
πιεξoθoξίεο πoπ πξoζζέηεη εθ ησλ πζηέξσλ.

Κεθάιαηo Έλλαηo
- Πενί Κύνoο -

Aοηό ήηακ θoζπόκ ηo ηέθoξ ηoο Κύνoο. Aπ’ όθoοξ ηoοξ Πένζεξ πoο
ήνεακ ιεηά από ηoκ πνώηo Κύνo, ζ’ ανπαζόηενδ επoπή, αοηόξ ήηακ o πζo
ηαηάθθδθoξ βζα ΐαζζθζάξ ηαζ ηοαενκήηδξ ηαηά βεκζηή oιoθoβία όθςκ
αοηώκ πoο ηoκ έγδζακ από ηoκηά. Καη’ ανπήκ, όηακ ήηακ αηόια παζδί ηζ’
εηπαζδεύoκηακ ιαγί ιε ηoκ αδεθθό ηoο ηαζ ι’ άθθα παζδζά, ήηακ πάκηα
πνώηoξ ηαζ ηαθύηενoξ απ’ όθoοξ ζε όθα. ΋θα ηα ηέηηα ηςκ εοβεκώκ ηδξ
Πενζίαξ εηπαζδεύoκηακ ζηα ααζζθζηά ακάηηoνα. Βηεί ιάεαζκε ηαζ
ιεβάθςκε ηακείξ ιε πoθθή ζςθνoζύκδ. Καζ ηίπoηα ηo αζζπνό ηαζ ηo
ακέκηζιo δεκ έαθεπακ oύηε άηoοβακ. Βίπακ ηδκ εοηαζνία αοηά ηα παζδζά κα
αθέπoοκ από ηoκηά ηαζ αοηoύξ πoο ηζιoύζε o ΐαζζθζάξ ηαζ αοηoύξ πoο
πέθηακ ζηδ δοζιέκεζά ηoο. ΍ζηε από παζδί κα ιαεαίκoοκ ηαζ ηδκ ελoοζία
ηαζ ηδκ οπαηoή ζηδκ ελoοζία. Aκάιεζα ζηα παζδζά ηδξ δθζηίαξ ηoο, o

35
Κύνoξ έιoζαγε o ζεικόηενoξ ηαζ ςξ πνoξ ηα ιεβαθύηενα έδεζπκε ιεβάθo
ζεααζιό, ιεβαθύηενo αηόια ηζ’ από ηoοξ οπoδεέζηενoοξ ζοκoιήθζηoύξ
ηoο. Aνβόηενα έδεζλε πάεoξ βζα η’ άθoβα όζo ηακείξ ηαζ ζηδκ ζππαζία
ήηακ o ηαθύηενoξ απ’ όθoοξ. ΢ηδκ πoθειζηή ηέπκδ, ηδκ ηoλoαoθία ηαζ ηo
αηόκηζo ακαδείπηδηε θζθoιαεέζηαηoξ ηαζ ιεθεηδνόηαηoξ. ΋ηακ δε
ιεβάθςζε έβζκε o πζo παεζαζιέκoξ ηαζ νζρoηίκδοκoξ ηοκδβόξ. Κάπoηε
πoο ηoο επεηέεδ ιζα ανηoύδα, πεηάπηδηε άθoαα από ηo άθoβo ηαζ
πάθαζρε ιαγί ηδξ. Γέιζζε πθδβέξ ηαζ ηεθζηά ηδκ ζηόηςζε. ΋θoζ γδθέρακε
αοηόκ πoο πνώηoξ έηνελε κα ηoκ αoδεήζεζ.

Όηακ ηoκ έζηεζθε o πoηέναξ ηoο ΢αηνάπδ ηδξ Λοδίαξ ηδξ Μεβάθδξ
Φνοβίαξ ηαζ ηδξ Καππαδoηίαξ ηαζ ακαδείπηδηε ζηναηδβόξ όθςκ όζςκ
ζηναηεύoκηακ ηαζ ζοβηεκνώκoκηακ ζηα έιπεδα ηoο Καζηςθoύ-πεδίoκ,
από ηδκ ανπή έδεζλε όηζ αοηό πoο ηoκ εκδζέθενε πενζζζόηενo ήηακ oζ
ζοιθςκίεξ, oζ ζοκεήηεξ ηαζ oζ οπoζπέζεζξ. Καζ πάκηα ηναηoύζε ηo θόβo
ηoο. Να βζαηί ηoκ ειπζζηεύoκηακ oζ πόθεζξ πoο δέπoκηακ κα ηεεoύκ οπό
ηδκ πνoζηαζία ηoο. Σoκ ειπζζηεύoκηακ δ δβεηζηή ηάλδ. Aκ δε ηάπoζoξ απ’
ηoοξ επενoύξ ηoο οπέβναθε ζοιθςκία ιαγί ηoο, ήλενε πςξ πoηέ δεκ
ηζκδύκεοε από παναζπoκδία ηoο Κύνoο. Γζ’ αοηό, όηακ ζηνάθδηε ηαηά
ηoο Σζζζαθένκδ, όθεξ oζ εθθδκζηέξ πόθεζξ ζοζπεζνώεδηακ εηoοζίςξ ιε
ηoκ Κύνo ηαηά ηoο ζαηνάπδ, εηηόξ από ηoοξ (πνoύπoκηεξ) Μζθήζζoοξ.
Aοηoί ηoκ θoαόηακ βζαηί οπoζηήνζγε ηoοξ θοβάδεξ ελόνζζηoοξ ηζ’ έδεζπκε,
ηόζo ιε ηζξ πνάλεζξ ηoο όζo ηαζ ιε ηα θόβζα ηoο, πςξ πoηέ δεκ εα ηoοξ
εβηαηέθεζπε όζo θίβoζ ηζ ακ ήηακ ηαζ όζo ηαηόηοπoζ.*

* Aπό ηo πoξηξαίηo πoπ θάλεη o Ξελoθώλ ηoπ Κύξoπ (όπσο θαη

από έλα βηβιίo πoπ έρεη αθηεξώζεη ζ’ απηόλ, ηελ «Κπξoπαηδεία«)
θαίλεηαη θαζαξά o ζαπκαζκόο πoπ ηoπ είρε. Θα πξέπεη λα
ππελζπκίζoπκε όηη o Ξελoθώλ o Aζελαίoο ήηαλ εθ πεπoηζήζεσο
oιηγαξρηθόο ζε βαζκό πoπ ζηε ζπλέρεηα ζα εμoξηζηεί, ζα δεηήζεη
πξoζηαζία από ηε ΢πάξηε κέρξη πoπ ζα πoιεκήζεη κε ηoπο
΢παξηηάηεο ελαληίoλ ηεο δεκoθξαηηθήο παηξίδαο ηoπ.

O Κύνoξ δεκ έηνοαε ηα αζεήιαηά ηoο είηε ηαθό ηoο είπεξ ηάκεζ είηε
ηαηό. Λέκε πςξ ηo ιόκo πoο εοπόηακ ήηακ κα γήζεζ ανηεηά βζα κα ζηo
ακηαπoδόζεζ. Να ακηαιείρεζ ακάθoβα ηαζ ηoοξ ηαθoύξ ηαζ ηoοξ ηαηoύξ.
Να βζαηί ήηακ o ιόκoξ απ’ όζo λένς ζηo oπoίoκ πςνίξ δζζηαβιό oζ πάκηεξ
ήηακ έηoζιoζ κα ηoο ειπζζηεοεoύκ θαη ρξήκαηα θαη πόιεηο ηαζ ηoκ ίδζo ηoοξ
ηoκ εαοηό. Καζ ηακείξ δε ιπoνεί κα πεζ ελάθθoο πςξ άθδκε ηoοξ
θαθoύξγoπο ηαζ ηoοξ πάζδξ θύζεςξ εβηθδιαηίεξ κα ηoο λεθύβoοκ.
Aκηίεεηα, ηoοξ ηζιςνoύζε αθεηδώο. Πoθθέξ θoνέξ έαθεπεξ ζηoοξ

36
πoθοζύπκαζηoοξ δνόιoοξ ακενώπoοξ πςνίξ πόδζα, πςνίξ πένζα ηαζ
πςνίξ oθεαθιoύξ. Έηζζ, ζηδκ επζηνάηεζα ηoο Κύνoο, o oπoζoζδήπoηε,
Έθθδκαξ ή αάναανoξ, ιπoνoύζε κα ηοηθoθoνεί εθεύεενα παίνκoκηαξ
ιαγί ηoο o,ηζ ήεεθε, ανηεί κα ιδκ έπεζ δζαπνάλεζ αδίηδια.

Όζo βζ’ αοηoύξ πoο δζαηνίκoκηακ ζηδ ιάπδ, είκαζ ηoζκή oιoθoβία
πςξ o Κύνoξ ηoοξ ηζιoύζε εκηεθώξ ζδζαίηενα. O πνώηoξ πόθειoξ πoο
έηακε ήηακ ηαηά ηςκ Πζζζδώκ ηαζ ηςκ Μοζώκ ιε επζηεθςθήξ ηoο ζηναηoύ
ηoκ ίδζo. ΋πoζoκ αλζςιαηζηό έαθεπε κα νίπκεηαζ άθoαα ζηδ ιάπδ, ηoκ
έπνζγε δζoζηδηή ηδξ πενζoπήξ πoο ηαηαθάιαακε ηαζ ηoκ βέιζγε ιε δώνα.
Ήεεθε κα αθέπoοκ όθoζ όηζ oζ ιεκ άλζoζ αιoίαoκηακ ιε πάζα εοδιενία oζ
δε ακάλζoζ ηαηέθδβακ δoύθoζ ηςκ πνώηςκ. Καζ είκαζ o θόβoξ πoο
αθεoκoύζακ oζ νζρoηίκδοκoζ όηακ έαθεπακ πςξ δ ζοιπενζθoνά ηoοξ ζηδ
ιάπδ εα έπεθηε ζηδκ ακηίθδρδ ηoο Κύνoο. Με ηoκ ίδζo ηνόπo
ακηζιεηώπζγε ηδκ έκκoζα ηoο δζηαίoο. ΋ζoοξ ζέαoκηακ ηδκ δζηαζoζύκδ,
ηoοξ αoδεoύζε κα γoοκ πθoοζζoπάνoπα, ζε ακηίεεζδ ιε ηoοξ άθθoοξ πoο
πνoζπαεoύζακ κ’ απoηηήζoοκ άδζηα ηένδδ. Έηζζ δίηαζα ηοαενκoύζε ζε
όθα ηαζ ηαηάθενε κα έπεζ ζηναηό άλζo ηoο oκόιαηόξ ηoο. Γζαηί oζ ζηναηδβoί
ηαζ oζ θoπαβoί πoο έζπεοδακ ηoκηά ηoο βζα κα ηενδίζoοκ πνήιαηα
βκώνζγακ πςξ δ πζζηή αθoζίςζδ ζηoκ Κύνo ήηακ πoθύ πζo επζηενδήξ
από ηo απθό ιδκζάηζηo ηoο ιζζεoθόνoο. ΋πζ ιόκo δεκ ήηακ αράξηζηoο,
αθθά αοηoύξ πoο εηηεθoύζακ ηαηά βνάιια ηζξ εκηoθέξ ηoο ήλενε κα ηoοξ
ακηαιoίαεζ βζα ηδκ πξoζπκία ηoοξ. Να βζαηί ζε όθεξ ηζξ επζπεζνήζεζξ ηoο
Κύνoο αοηoί είκαζ πoο ηoο πνόζθενακ ηζξ ιεβαθύηενεξ οπδνεζίεξ.

Aκ έαθεπε ηάπoζoκ απ’ ηoοξ δζoζηδηέξ ηoο κα είκαζ oζηoκόιoξ αθθά

δίηαζoξ, ηαθόξ ηοαενκήηδξ ηαζ ζηακόξ ζηδκ είζπναλδ ηςκ θόνςκ, όπζ
ιόκo ηoκ δζαηδνoύζε ζηδ εέζδ ηoο αθθά ηoο έδζκε ηαζ πνζζζόηενεξ
ελoοζίεξ. Μ’ αοηόκ ηoκ ηνόπo, όθoζ δoύθεοακ αβόββοζηα ηαζ βέιζγακ
εανναθέα ηo ηαιείo ηoο ηνάηoοξ. Σα δε έζoδα, ιε ηακέκα ηνόπo δεκ ηα
απέηνοαακ από ηoκ Κύνo. O Κύνoξ δεκ γήθεοε αοηoύξ πoο θακένςκακ
άθoαα ηα πθoύηδ ηoοξ. Σoοξ άθθoοξ όιςξ πoο ηα έηνοαακ δεκ δίζηαγε
κα ηoοξ ηα ηαηάζπεζ.

Σoοξ θίθoοξ πoο έηακε ηαζ πoο απoδεζηκύoκηακ πζζηoί ηαζ ζηακoί
ζοκενβάηεξ ζηα όζα επζπεζνoύζε, ηαηά βεκζηή oιθoβία, ήλενε ηαθύηενα
απ’ όθoοξ κα ηoοξ θνoκηίγεζ ηαζ κα ηoοξ πενζπoζείηαζ. Ήεεθε κα έπεζ
θίθoοξ πoο κα ηoο είκαζ πνήζζιoζ όπςξ ηζ’ αοηόξ έηακε o,ηζ ιπoνoύζε βζα
κα θακεί άθθo ηόζo πνήζζιoξ ζ’ αοηoύξ ηαζ κα ζηακoπoζήζεζ ηδκ ηάεε ηoοξ

37
επζεοιία αιέζςξ ιoθζξ έπεθηε ζηδκ ακηίθδρή ηoο. Αεκ λένς ηακέκακ πoο
κα δέπεηαζ ηόζα δώνα, πάζδξ θύζεςξ, όζo αοηόξ. Βίκαζ ηαζ o ιόκoξ
όιςξ πoο ηα ιoίναγε ζηoοξ θίθoοξ ηoο, ακάθoβα ιε ηα βoύζηα ηαζ ηζξ
ακάβηεξ ηoο ηαεεκόξ. ΋ηακ ηoο ζηέθκακ αηoιζηά ζηoθίδζα ηαζ όπθα, ηoκ
άηoοζακ κα θέεζ πςξ δεκ έπαζνκε άθθα ζηoθίδζα ηo ζώια ηoο ηαζ πςξ,
απ’ ό,ηζ λένεζ, oύηε oζ θίθoζ ηoο ηα είπακ ακάβηδ βζαηί ήηακ ηαθά
ζηoθζζιέκoζ, ηαθύηενα από ηάεε άθθoκ. Καζ ηo όηζ λεπενκoύζε ηoοξ
θίθoοξ ηoο ζε θνoκηίδα ηαζ πενζπoίδζδ δεκ ι’ εηπθήηηεζ, βζαηζ είπε
ιεβαθύηενδ δύκαιδ απ’ αοηoύξ. Aθθά ηo όηζ ηoοξ έηακε κα αζζεάκoκηαζ
ακώηενoζ ιε ηδκ ηόζδ πνoεοιία πoο έδεζπκε κα ηoοξ ελοπδνεηήζεζ, αοηό
είκαζ πoο ι’ έηακε κα ηoκ εαοιάγς πενζζζόηενα απ’ όθα. Oηακ ηoο
πνόζθενακ έκακ αιθoνέα ιε ηαθό ηναζί, o Κύνoξ έπζκε ηo ιζζό ηαζ ηoοξ
έζηεθκε ηoκ αιθoνέα ιε ηo άθθo ιζζό θέβoκηαξ «ηαζνό είπα κα πζς ηέηoζo
ηναζί, ζηo ζηέθκς ηαζ ζε παναηαθώ κα ηo πζείξ ζήιενα ιε ηoοξ
ηαθύηενoοξ θίθoοξ ζoο». Πoθθέξ θoνέξ έηνςβε ιόκo ηδ ιζζή πήκα ηζ’
έζηεθκε ηδκ οπόθoζπδ, ιε ιζζό ηαναέθζ ρςιί ηαζ άθθα ηνόθζια, ι’ εκα
ιήκοια πoο έθεβε «O Κύνoξ ηα έθαβε ιε πoθθή όνελδ ηαζ εέθεζ ηώνα κα
ηα απoθαύζεζξ ηζ’ εζύ». ΋ηακ δε o ζακόξ βζκόηακ είδoξ πoθύ ζπάκζo εκώ
αοηόξ είπε ηδκ δοκαηόηδηα κα πνoιδεεοηεί βζαηί είπε πoθθoύξ οπδνέηεξ ηζ’
έπαζνκε εβηαίνςξ ηα ιέηνα ηoο, ιoζνάγoηακ ηoκ ζακό ιε ηoοξ θίθoοξ ηoο
βζα κα ηoκ δόζoοκ ζη’ άθoβά ηoοξ ώζηε κα ιδκ πεζκάζoοκ ηα γώα πoο
έθενακ απάκς ηoοξ ακενώπoοξ πoο o Κύνoξ αβαπoύζε. ΋ηακ πάθζ ηαηά
ηδκ πoνεία έηνεπακ πoθθoί κα ηoκ δoύκ, αοηόξ δεπόηακ ηαηά
πνoηεναζόηδηα ηoοξ θίθoοξ ηoο ηζ έηακε ζoαανέξ ηoοαέκηεξ ιαγί ηoοξ βζα
κα δείλεζ πόζo ηoοξ εηηζιoύζε.

Ώζηε, ακ ηνίκς απ’ όζα αηoύς, ηακείξ δεκ κoιίγς κα αβαπήεδηε

ηόζo όζo αοηόξ, oύηε από ηoοξ Έθθδκεξ oύηε από ηoοξ ααναάνoοξ. Καζ
ζδoύ δ απόδεζλδ. ΋ζo o Κύνoξ ήηακ οπήηooξ ηoο αδεθθoύ ηoο ηακείξ δεκ
ηoκ άθδζε βζα κα πάεζ ιε ηo ιένoξ ηoο ΐαζζθζά. Με ηδκ ελαίνζδ ηoο
Oνόκηα. Aθθά ηζ’ αοηόξ πoθύ βνήβoνα δζαπίζηςζε πςξ o έιπζζηoξ
ηαποδνόιoξ ηoο ηoκ πνόδςζε, βζαηί ήηακ πζζηόηενoξ ζηoκ Κύνo. Σεθζηά,
πενζζζόηενoζ ήηακ αοηoί πoο επακαζηάηδζακ ηζ’ εβηαηέθεζρακ ηoκ
ΐαζζθζά βζα ηoκ Κύνo. Βίκαζ δε αοηoί πoο o Aνηαλένλδξ αβαπoύζε
πενζζζόηενo, πoο όιςξ οπoθόβζγακ όηζ εα ηύπoοκ ηαθύηενδξ
ιεηαπείνδζδξ ηoκηά ζηoκ Κύνo βζα ηζξ οπδνεζίεξ ηoοξ ηαζ όηζ εα ηoοξ
ηζιήζεζ πενζζζόηενo απ’ όζo o ΐαζζθζάξ. Aπόδεζλδ αοηό πoο έβζκε όηακ
ζηoηώεδηε. O βεκκαίoξ αοηόξ ήλενε κα επζθέβεζ ακενώπoοξ πζζηoύξ,
ηαθoπνoαίνεηoοξ, πνόεοιoοξ. ΋ηακ πέεακε, έπεζακ όθoζ oζ θίθoζ ηαζ oζ

38
oιoηνάπεγoί ηoο ιέπνζξ εκόξ ιαπόιεκoζ βζα ηoκ Κύνo.* ΋θoζ πθδκ ηoο
Aνζαίoο. Aοηόξ δζoζηoύζε ηo ζππζηό ζηδκ ανζζηενή πνένοβα. Μόθζξ έιαεε
ηoκ εάκαηo ηoο Κύνoο δζέθοβε ιαγί ιε ηooξ άκδνεξ ηoο.
* O Ξελoθώλ έρεη ζπλαίζζεζε όηη κεηαθέξεη εδώ θξίζεηο
πξoζσπηθέο θαη κηιάεη ζε πξώηo πξόζσπo, πξάγκα πoπ
απoθεύγεη αιιoύ. Σo άθξαηo εγθώκηo πoπ πιέθεη ηoπ Κύξoπ
κεηξηάδεηαη θαηά πoιύ από άιια θείκελα, όπσο από ηηο βηoγξαθίεο
ηoπ Πιoύηαξρoπ. Θα πξέπεη λα έθαλε ό,ηη κπόξεζε o Κύξoο γηα λα
θαιoπηάζεη ηoπο Έιιελεο κηζζoθόξoπο ηoπ θαη ζα πξέπεη λα ήηαλ
κεγάιo ηo ζoθ πoπ δoθίκαζαλ απηoί από ηoλ απξoζδόθεηo ρακό
ηoπ πξoζηάηε ηoπο. O Ξελoθώλ αηζζάλεηαη ηελ αλάγθε λα βγάιεη
έλαλ επηθήδεηo ιόγo θαη παξαζύξεηαη ζ’ έλα παξαιήξεκα
αμαγίσζεο ελόο άθξoλoπ επαλαζηάηε ηoπ oπoίoπ ηo κoλαδηθό
θίλεηξo, ζε ηειεπηαία αλάιπζε, ήηαλ o θζόλoο. Ήδε o Κύξoο είρε
ζρεδηάζεη δoιoθoλία ηoπ αδειθoύ ηoπ από ηελ εκέξα πoπ πέζαλε
o παηέξαο ηoπ Δαξείoο. Σo κόλo ειαθξπληηθό γηα ηoλ Ξελoθώληα
είλαη όηη oη δoιoθoλίεο ήηαλ ζηελ παξάδoζε ηεο Πεξζηθήο Aπιήο.
O παηήξ Δαξείoο αλέβεθε ζηo ζξόλo δoιoθoλώληαο ηoλ
εηεξoζαιή αδειθό ηoπ πoπ είρε ήδε δoιoθoλήζεη ηoλ δηάδoρo
ηξίηo αδειθό. Σα ίδηα ζα ζπκβoύλ κε ηoπο δύo γηoπο ηoπ
Aξηαμέξμε. Θα δoιoθoλεζoύλ θαη oη δπό από ηoλ Επλoύρo Βαγώα
γηα λ’ αλέβεη ζηo ζξόλo έλαο αγλώζηoπ παηξόηεηαο πoπ ζα πάξεη
ηo όλoκα Δαξείoο, ζα δoιoθoλήζεη ηoλ πξoζηάηε ηoπ Βαγώα θαη
είλαη απηόο πoπ ζα ληθεζεί από ηoλ Aιέμαλδξo.

Κεθάιαηo Δέθαηo

- H ζοκέπεζα ηδξ ιάπδξ -

Σoο Κύνoο θoζπόκ ηoο ηόρακ ηόηε ηo ηεθάθζ ηαζ ηo δελί πένζ.* Κζ’ o
ΐαζζθζάξ < ιε ηoοξ άκδνεξ ηoο >*1 πνoεθαύκoκηαξ εζζέααθε ζηo
ζηναηόπεδo ηoο Κύνoο. O Aνζαίoξ ηαζ ηo ζππζηό ηoο ακηί κα πoθειήζoοκ
οπoπώνδζακ, εβηαηέθεζρακ ηoκ οπόθoζπo ζηναηό ηαζ βύνζζακ πίζς ζηoκ
ηεθεοηαζo ζηαειό, ηέζζενζξ παναζάββεξ (24 πζθ.) ιαηνοά, όπςξ ιάεαιε.
O ΐαζζθζάξ ηαζ oζ ζηναηζώηεξ ηoο θεδθάηδζακ ηo ζηναηόπεδo ηαζ άνπαλακ
ηδκ παθθαηίδα ηoο Κύνoο, ηδκ ηαηαβόιεκδ από ηδκ Φςηαία ηαζ
oκoιαγόιεκδ Χναία ηαζ ΢oθή.*2 ΋ζo βζα ηδκ άθθδ ηδκ Μζθήζζα < πoο
ήηακ κεώηενδ >*1 ηαηάθενε κα λεθύβεζ από ηoοξ ζηναηζώηεξ πoο ηδκ
είπακ ζοθθάαεζ ηαζ κα ηαηαθύβεζ βοική όπςξ ήηακε ζηo ζηναηόπεδo ηςκ
Βθθήκςκ.*3 Oζ θνoκηζζηέξ ηςκ ζηεοoθόνςκ ήηακ oπθζζιέκoζ ηαζ
ακηζζηάεδηακ ζ’ αοηoύξ πoο ηδκ ηοκδβoύζακ. ΢ηόηςζακ πoθθoύξ ηζ’

39
έπαζακ ηαζ ιενζηoύξ δζηoύξ ηoοξ. ΋πζ ιόκo δεκ δζέθοβακ αθθά ηνάηδζακ
άιοκα ηζ’ έζςζακ ηδκ βοκαίηα ηαεώξ ηαζ όθα ηα οπάνπoκηα ηoο
ζηναηoπέδoο, ιαγί ιε ηα πνήιαηα ηαζ ηo πνoζςπζηό.
* Γηα ηoπο αθξσηεξηαζκoύο ησλ ερζξώλ ηoπ o Aξηαμέξμεο είρε
καδί ηoπ έλα επλoύρo, όπσο καο πιεξoθoξεί o Πιoύηαξρoο, ηoλ
Μαζαβαηή, ζηα ρέξηα ηoπ oπoίoπ ζα πέζεη αξγόηεξα θαη ε
Παξύζαηηο.
*1 Oη παξελζέζεηο είλαη ηoπ αληηγξαθέα.
*2 Πξόθεηηαη γηα ηελ Μηιηώ, πoπ ήηαλ από ειεύζεξoπο γoλείο ηεο
Φσθαίαο. Ήηαλ ε επίζεκε παιιαθίδα ηoπ Κύξoπ. Άγλσζηo αλ
ήηαλ εηαίξα (πξάγκα ζπάληo γηα κε δoύιε). O Κύξoο ηελ έιεγε
Aζπαζία γηαηί «Μηιηώ» (πoπ ζεκαίλεη «κε θόθθηλα κάγoπια» ή
«θηηαζηδσκελε«) ήηαλ ηo παξαηζoύθιη ηεο Aζπαζίαο ηoπ Πεξηθιή!
Μ’ απηό ηo όλoκα ζα κπεη ζηo ραξέκη ηoπ Aξηαμέξμε θαη ζε
ζπλέρεηα ηoπ γηoύ ηoπ, Δαξείoπ.
*3 «Γπκλή» ζεκαίλεη θαη «ρσξίο ηκάηηo», κε ηoλ ρηηώλα κόλo ή ηoλ
ρηησλίζθo (κηζoθόξη). Ίζσο, πξoζπάζεζαλ λα ηελ γπκλώζoπλ θαη
ηoπο μέθπγε. Θα ήηαλ ζθιάβα γηαηί έθεξε απιώο ηo όλoκα ηεο
θαηαγσγήο ηεο, Μηιήζηα, πξάγκα πoπ ζπλεζίδoληαλ γηα ηηο
γπλαίθεο ζθιάβεο.

Σδκ ζηζβιή αοηή, o ΐαζζθζάξ ηαζ oζ Έθθδκεξ απείπακ ιεηαλύ ηoοξ

πενί ηα ηνζάκηα ζηάδζα (5 πι.). Oζ Έθθδκεξ ζοκέπζγακ κα ηοκδβoύκ ηδ
θάθαββα ηςκ Πενζώκ ηδκ oπoία είπακ κζηήζεζ oζ δε ζηναηζώηεξ ηoο
ΐαζζθζά ζοκέπζγακ ηδκ θεδθαζία ζακ κα είπακ ηενδίζεζ ηδ ιάπδ. ΢ε ηάπoζα
ζηζβιή, oζ Έθθδκεξ ιεκ ακηεθήθεδηακ πςξ o ΐαζζθζάξ ηαζ o ζηναηόξ είπακ
ιπεζ ζηo ζηναηόπεδό ηoοξ, o δε ΐαζζθζάξ πθδνoθoνήεδηε από ηδκ
Σζζζαθένκδ πςξ oζ Έθθδκεξ είπακ κζηήζεζ ηoοξ Πένζεξ ζηo δζηό ηoοξ
ιέηςπo ηαζ ηoοξ είπακ πάνεζ ζηo ηαηόπζ. O Aνηαλένλδξ ηόηε ζοκαενoίγεζ
ηoοξ δζηoύξ ηαζ ηoοξ ακαζοκηάζζεζ. O Κθέανπoξ απ’ ηδ ιενζά ηoο θώκαλε
ηoκ Πνόλεκo πoο ήηακ ηoκηά κ’ απoθαζίζoοκ ακ εα ζηείθoοκ πίζς έκα
ιένoξ από ηoκ εθθδκζηό ζηναηό ή ακ εα επζζηνέρoοκ όθoζ βζα κα
βθοηώζoοκ ηo ζηναηόπεδό ηoοξ από ηα πένζα ηoο ΐαζζθζά. Ήηακ θακενό
πςξ αοηόξ o ηεθεοηαίoξ εηoζιάγoκηακ κα ηoοξ επζηεεεί εη ηςκ όπζζεεκ. Oζ
Έθθδκεξ απoθαζίγoοκ κα ηάκoοκ ζηνoθή επί ηόπoο ηαζ κα πάνoοκ ηδκ
ακηίεεηδ ηαηεύεοκζδ βζα κα οπoδεπεoύκ ακάθoβα ηo ΐαζζθζά. Aοηόξ
όιςξ δεκ αάδζζε ηεθζηά εκακηίoκ ηoοξ αθθά αηoθoύεδζε ηδκ ηαηεύεοκζδ
πoο είπε πάνεζ όηακ οπενθαθάββζζε ηδκ ανζζηενή πηένοβα, παίνκoκηαξ
ιαγί ηoοξ Πένζεξ πoο είπακ αοηoιoθήζεζ ζηoοξ Έθθδκεξ ηαζ ηoκ
Σζζζαθένκδ ιε ηoκ δζηό ηoο ζηναηό. O Σζζζαθένκδξ πνάβιαηζ δεκ ηό’

40
ζηαζε ζηδκ πνώηδ θάζδ ηδξ ιάπδξ, ακηίεεηα πέναζε ιέζα από ηoοξ
Έθθδκεξ πεθηαζηέξ, πoο ηoο άκoζλακ δίoδo, ηαζ πνoπώνδζε ηαηά ιήηoξ
ηoο πoηαιoύ. Έηζζ δεκ ζηoηώεδηε ηακείξ Έθθδκαξ ηαηά ηδ δζάααζή ηoο,
αθθά από ηδ ιενζά ηςκ πεθηαζηώκ έπεζακ ανoπή oζ ζπαεζέξ ηαζ ηα
αηόκηζα. Βπζηεθαθήξ ηςκ πεθηαζηώκ ήηακ o Βπζζεέκδξ o Aιθζπoθίηδξ ηαζ
θέκε πςξ έδεζλε ιεβάθδ ροπναζιία.

Σεθζηά, o Σζζζαθένκδξ πανόθo πoο είπε πάνεζ ηδκ ηάης αόθηα

βθίηςζε. Aθθά δεκ βύνζζε πίζς ζηδ εέζδ ηoο. Πήβε ζηo εθθδκζηό
ζηναηόπεδo κα ζοκακηήζεζ ηoκ ααζζθζά ηαζ λεηίκδζακ ιαγί. ΋ηακ έθηαζακ
ιπνoζηά ζηδκ ανζζηενή πηένοβα ηςκ Βθθήκςκ, αοηoί ιε ηo θόαo ιή
ανεεoύκ πενζηοηθςιέκoζ ηαζ ηoοξ πεηζoηόρoοκ oζ Πένζεξ, ζηέθηδηακ κα
ζοιπηοπεoύκ βζα κα έπoοκ πθάηδ ηo πoηάιζ. Κζ’ εκώ ζογδηoύζακ αοηήκ
ηδκ ηαηηζηή, o ΐαζζθζάξ λαθκζηά ζηνίαεζ ηαζ θένκεζ ηo ζηναηό ηoο απέκακηζ
ζηoοξ Έθθδκεξ, όπςξ ζηδκ ανπή ηδξ ιάπδξ. Μόθζξ ηoοξ είδακ oζ Έθθδκεξ
κα πθδζζάγoοκ ζε πανάηαλδ ιάπδξ, έραθθακ ηoκ παζάκα ηαζ επεηέεδηακ
ιε ηδκ ίδζα ηαζ ιεβαθύηενδ oνιή από πνζκ. Καζ πάθζ oζ αάναανoζ
αζθκζδζάζηδηακ ηαζ πάθζ ηό’ ααθακ ζηα πόδζα οπoπςνώκηαξ αηόια πζo
ιαηνοά από πνζκ. Oζ Έθθδκεξ ηoοξ ηαηαδίςλακ ιέπνζ έκα πςνζό πoο
οπήνπε ζηδκ πενζoπή. Βηεί ζηαιάηδζακ.* O ααζζθζηόξ ζηναηόξ είπε
ζοβηεκηνςεεί πάκς ζ’ έκα θόθo δίπθα ζηo πςνζό. Πεγoί δεκ
θαζκόκηoοζακ. O θόθoξ είπε βειίζεζ από ηo επενζηό ζππζηό ηαζ δεκ
ηαηαθάααζκεξ ηζ βζκόηακ εηεί. Μενζηoί είπακ πςξ δζέηνζκακ κα ηοιαηίγεζ ηo
ααζζθζηό θάαανo ιε ηoκ πνοζό αεηό ζηδκ άηνδ εκόξ ζζηoύ. Μόθζξ είδακ
ηoοξ Έθθδκεξ κα πθδζζάγoοκ ζηo θόθo, oζ ζππείξ ελαθακίζηδηακ, όπζ όθoζ
ιαγί αθθά θίβoζ-θίβoζ ζε δζάθoνεξ ηαηεοεύκζεζξ. O θόθoξ άδεζαγε ζζβά-
ζζβά από ηoοξ ζππείξ ηαζ ζηo ηέθoξ δεκ έιεζκε ηακείξ. O Κθέανπoξ δεκ
έζηεζθε ηoκ ζηναηό κ’ ακεαεί ζηoκ θoθo, αθθά ηoκ πανάηαλε ζηoοξ
πνόπoδεξ. Έζηεζθε ιόκo ηoκ Λύηζo ηo ΢οναηoύζζo ηζ’ έκακ άθθoκ κα δoοκ
από ηδκ ηoνοθή ηoο θόθoο ηζ ζοιααίκεζ ηαζ κ’ ακαθένoοκ. ΢ηανθάθςζε o
Λύηζoξ εθζππoξ ηαζ ακέθενε όηζ o επενόξ είπε ηναπεί ζε θοβή. Aοηά
έβζκακ όηακ o ήθζoξ είπε ανπίζεζ κα δύεζ.
* O Ξελoθώλ αγλoύζε ηo όλoκα ηoπ ρσξηoύ γηα ηo oπoίo κηιάεη, ηo
oπoίo έγηλε αξγόηεξα δηάζεκo γηαηί ζε κηθξή απόζηαζε απ’ απηό
είρε γίλεη ε ηζηoξηθή κάρε ζηελ oπoία ζθoηώζεθε o Κύξoο. Ήηαλ ηα
Κoύναξα, ζε απόζηαζε 60 σο 90 ρηιηoκέηξσλ από ηελ Βαβπιώλα.

Εηεί δζακοηηένεοζακ oζ Έθθδκεξ. Aπόεεζακ ηα όπθα ηαζ

ακαπαύηδηακ. Aπoνoύζακ πoο o Κύνoξ δεκ θαίκoκηακ πoοεεκά ηαζ πoο

41
δεκ είπε ζηείθεζ ηoοθάπζζηo αββεθζoθόνo. Αεκ βκώνζγακ ηoκ εάκαηo ηoο
Κύνoο ηαζ οπέεεηακ πςξ εα είπε πάνεζ ζηo ηοκήβζ ηάπoζo άθθo ηιήια
Πενζζηό, ή πςξ εα είπε ζπεύζεζ κα ηαηαθάαεζ ηάπoζo ζηναηδβζηό ζδιείo.
Καζ ακανςηζώκηακ ακ εά πνεπε κα πάκε κα ιεηαθένoοκ εδώ ηα
ζηεοoθόνα αιάλζα πoο είπακ αθήζεζ πίζς ή κα επζζηνέρoοκ ζηo
ζηναηόπεδo. Σεθζηά επέζηνερακ ζηζξ ζηδκέξ ηoοξ ηδκ ώνα ηoο αναδοκoύ
θαβδηoύ. Έηζζ ηέθεζςζε αοηή δ ιένα. Aθθά ανήηακ ηα πενζζζόηενα
οπάνπoκηά ηoοξ θεδθαηδιέκα, πνήιαηα, θαβώζζια ηαζ ό,ηζ πόζζιo. Καζ ηα
αιάλζα πoο είπε θένεζ o Κύνoξ βειάηα αθεύνζ ηαζ ηναζί ηαζ ηα θύθαβε βζα
ηoκ εθoδζαζιό ηςκ Βθθήκςκ ζε πενίπηςζδ ιεβάθδξ ακάβηδξ, ηα είπακ
ανπάλεζ ηζ’ αοηά oζ ζηναηζώηεξ ηoο ΐαζζθζά. Λέβεηαζ πςξ ήηακ πενί ηα
ηεηναηόζα αιάλζα. Έηζζ oζ πενζζζόηενoζ Έθθδκεξ έιεζκακ κδζηζηoί. Καζ
είπακ κα θάκε από ηo πνςΎ. Γζαηί ηδκ ζηζβιή αηνζαώξ πoο εηoζιάγoκηακ
κα πάνoοκ ηo πνςσκό ηoοξ ειθακίζηδηε o ΐαζζθζάξ ηo ίδζo εηείκo πνςΎ κα
δόζεζ ιάπδ. Έηζζ πέναζακ ηδ κύπηα αοηή.

42
 Β Ι Β Λ Ι O Β΄

Aπό ηα Κoύκαλα ζηoκ Γαπάηα Πoηαιό

(΢επηέιανζoξ-Oηηώανζoξ, 401 π.Υ.)

Κεθάιαηo Πρώηo
- Oζ Μύνζoζ δεκ παναδίδoοκ ηoκ oπθζζιό ηoοξ -

(O δηαρσξηζκόο ηεο «Aλάβαζεο» ζε Βηβιία έγηλε κάιιoλ από ηoπο

αληηγξαθείο ηoπ θεηκέλoπ, oη oπoίoη κάιηζηα πξόζζεηαλ ζε θάζε
θαηλoύξηo Βηβιίo πεξίιεςε ηoπ πξoγoπκέλoπ. Aπό ηελ αλάγλσζε
ηoπ θεηκέλoπ αληηιακβάλεηαη θαλείο όηη δελ ππήξρε θαλείο ιόγoο λα
δηαθoπεί ε ζπλέρεηα ηεο αθήγεζεο).

Σδκ άθθδ ιένα ηαηά ηα λδιενώιαηα, oζ ζηναηδβoί πoο ζοκήθεακ

ζε ζύζηερδ απόνδζακ βζα άθθδ ιζα θoνά πoο o Κύνoξ δεκ απέζηεζθε
ηακέκακ ιε oδδβίεξ βζα ηo πναηηέoκ oύηε ειθακίζηδηε o ίδζoξ.
Aπoθάζζζακ θoζπόκ κα ιαγέρoοκ όζα πνάβιαηα έιεζκακ, κα oπθζζηoύκ
ηαζ κα ααδίζoοκ πνoξ ζοκάκηδζδ ηoο Κύνoο. Βίπακ ανπίζεζ ηδκ πoνεία
ηoοξ ηδ ζηζβιή πoο ακέηεζθε o ήθζoξ όηακ έθηαζε o Πνoηθήξ, o
Κοαενκήηδξ ηδξ Σεοενακίαξ, απόβoκoξ ηoο Αδιάναηoο ηoο
Λαηεδαζιόκζoο* ηαζ o Γθoύξ o βζoξ ηoο Σαιώ. Καζ θέβακ πςξ o ιεκ Κύνoξ
ήηακ κεηνόξ o δε Aνζαίoξ ιε ηoοξ οπόθoζπoοξ ααναάνoοξ είπε
λακαβονίζεζ ζηδ εέζδ ηδκ oπoία είπε εβηαηαθείρεζ ηαηά ηδ ιάπδ. O
Aνζαίoξ ηώνα ηoοξ πενίιεκε ιε ηo ζηναηό ηoο εηεί, ακ ήεεθακ κα ηoκ
ζοκακηήζoοκ ηαζ, ηδκ επoιέκδ, κα επζπεζνήζoοκ κα επζζηνέρoοκ ζηδκ
Εςκία από ηo δνόιo πoο είπε πάνεζ o ίδζoξ ζηoκ ενπoιό ηoο. Με αανεζά
ηανδζά πθδνoθoνήεδηακ όθ’ αοηά oζ ζηναηδβoί ηαζ oζ άθθoζ Έθθδκεξ. O
Κθέανπoξ είπε ηα ελήξ:

43
 - Μα ηoπο ζεoύο, o Κύξoο ζά ’πξεπε λα είλαη ηώξα αθόκα
δσληαλόο! Aιιά αθoύ δελ είλαη, λα πείηε ζηoλ Aξηαίo όηη εκείο
ληθήζακε ηo Βαζηιηά θαη όπσο δηαπηζηώλεηε θαλείο δελ καο
αληηζηέθεηαη. Κη’ αλ δελ είραηε θαλεί εζείο, ζα ζπλερίδακε ηελ
πξoέιαζε. Πιεξoθoξoύκε ηoλ Aξηαίo όηη αλ έξζεη εδώ, απηόλ ζα
αλεβάζoπκε ζηo ζξόλo. Aπηoί πoπ ληθoύλ ζηε κάρε απηoί έρoπλ θαη
ηελ εμoπζία.
Aοηά είπε ηαζ λαπόζηεζθε ηoοξ αββεθζoθόνoοξ. Μαγί ηoοξ δε έζηεζθε
ηαζ ηoκ Υεζνίζoθo ηoκ Λάηςκα ιε ηoκ Μέκςκα ηoκ Θεζζαθό. O ίδζoξ o
Μέκςκ ηo γήηδζε βζαηί ήηακ θίθoξ ηoο Aνζαίoο ηαζ θζθoλεκoύιεκόξ ηoο ζηo
πανεθεόκ.

Έθοβακ αοηoί ηαζ o Κθέανπoξ δεκ είπε πανά κα πενζιέκεζ ηδκ

ελέθζλδ. Σo ζηνάηεοια ζζηίζηδηε όπςξ-όπςξ πάνδ ζηα οπoγύβζα,
ζθάγoκηαξ ιενζηά αώδζα ηαζ όκoοξ. Γζα λύθα δεκ είπακ πανά κα ηάκoοκ
θίβα αήιαηα ιέπνζ ηo πεδίo ηδξ ιάπδξ όπoο ανήηακ πoθθά αηόκηζα, αοηά
πoο είπακ οπoπνεώζεζ oζ Έθθδκεξ ηoοξ απηoκoιoύληεο ηoο ααζζθζηoύ
ζηναηoύ κα ηα ηαηαεέζoοκ ηαεώξ ηαζ αζπίδεξ, ηόζo ηζξ πθεβιέκεξ ιε
ηθαδζά θοβανζάξ (πενζζηέξ) όζo ηαζ ηζξ λύθζκεξ πoο είπακ πεηάλεζ oζ
Aζβύπηζoζ (θεύβoκηαξ). Έθενακ ηαζ πoθθέξ αζπίδεξ ηςκ πεθηαζηώκ
ηαεώξ ηαζ άιαλεξ εβηαηαθεθεζιέκεξ. Μ’ όθδ αοηήκ ηδκ λοθεία άκαρακ
θςηζέξ ηζ’ έρδζακ ηα ηνέαηα ιε ηα oπoία βεοιάηδζακ εθείλε ηελ εκέξα.

Σo πνςΎ, ήηακ ήδδ δ «ώνα πoο πθδεαίκεζ δ αβoνά» -πενί ηδκ 9δκ
π.ι.- δεκ άνβδζακ κα ηαηαθεάζoοκ ηήνοηεξ ηoο ΐαζζθζά ηαζ ηoο
Σζζζαθένκδ, έκαξ ελ αοηώκ ιάθζζηα Έθθδκαξ, o Φαθίκoξ, άκενςπoξ ηoο
Σζζαθένκδ πoο o ζαηνάπδξ ηoκ είπε πενί πoθθoύ. Πξoζεπoηείηo ηoκ
εζδζηό ζηδκ oπιoκαρία ηαζ ζε ό,ηζ άθθo ζπεηζηό ιε ηα ζηναηζςηζηά
πνάβιαηα. ΋ηακ πθδζίαζακ ηo ζηναηόπεδo, ηάθεζακ ηoοξ ανπδβoύξ ηςκ
Βθθήκςκ ηαζ είπακ πςξ o ΐαζζθζάξ, ηώνα πoο κίηδζε ηαζ ηoκ Κύνo
ζηόηςζε, δζαηάγεζ ηoοξ Έθθδκεξ κα παναδόζoοκ ηα όπθα ηαζ κα
πανoοζζαζηoύκ εκώπζόκ ηoο «δζα κα ηύπoοκ όζo ηo δοκαηόκ ηαθοηέναξ
ιεηαπεζνήζεςξ». Aοηά είπακ oζ ηήνοηεξ ηoο ΐαζζθζά ζηoοξ Έθθδκεξ πoο
ηoοξ άηoοζακ ιε αανεζά ηανδζά. ΋ιςξ o Κθέναπoξ έδςζε ιζα ζύκηoιδ
απάκηδζδ:

- Δελ είλαη oη ληθεηέο πoπ παξαδίδoπλ ηα όπια!

Όζηενα βύνζζε ηαζ είπε ζηoοξ ζοκαδέθθoοξ ηoο:

44
 - ΋ζo γηα ζαο, Φίιoη ΢ξαηεγoί, δόζηε ηελ θαιύηεξε θαη ηελ
εληηκόηεξε απάληεζε πoπ έρεηε. Εγώ επηζηξέθσ ακέζσο.

Πνάβιαηζ, έκαξ από ηoοξ οπδνέηεξ ηoκ είπε ηαθέζεζ βζα κα ελεηάζεζ
ηα ζενά εκηόζεζα ηδξ εοζίαξ πoο είπε ακαθάαεζ κα ηεθέζεζ.

Πνώηoξ απάκηδζε o Κθεάκςν o Aνηάξ, o πνεζαύηενoξ ηςκ

ζηναηδβώκ, δδθώκoκηαξ όηζ ήηακ έηoζιoζ κα πεεάκoοκ πανά κα
παναδόζoοκ ηα όπθα. O Πνόλεκoξ o Θδααίoξ είπε:

- Εγώ, Aγαπεηέ Φαιίλε, απoξώ. O Βαζηιηάο απαηηεί παξάδoζε ησλ

όπισλ κε ηελ ηδηόηεηα ηoπ ληθεηή ή ηα δεηάεη σο δώξα θηιίαο ; Aλ κελ ηα
απαηηεί σο ληθεηήο, γηαηί ηα δεηάεη κέζσ πκώλ θαη δελ έξρεηαη λα ηα πάξεη
o ίδηoο ; Aλ πάιη ζέιεη λα ηα πάξεη κε ηελ πεηζώ, ξσηήζηε ηoλ ηη έρεη λ’
αληαπoδόζεη ζηoπο ζηξαηηώηεο αλ ηoπ θάλoπλ απηήλ ηελ ράξε.

΢’ αοηό o Φαθίκoξ είπε:

- O βαζηιηάο ζεσξεί πσο λίθεζε αθoύ ζθόησζε ηoλ Κύξo. Πoηόο κπoξεί
ιoηπόλ λα πξoβεί ζε αληηπoίεζε αξρήο αξλoύκελoο ηελ εμoπζία ηoπ …
Θεσξεί επίζεο πσο είλαη θαη δηθόο ζαο θύξηoο, γηαηί ζαο έρεη ελ κέζσ
κηαο ρώξαο πoπ είλαη δηθή ηoπ, ελ κέζσ πoηακώλ πoπ είλαη αδηάβαηoη. Καη
γηαηί κπoξεί λα ζηξέςεη ελαληίoο ζαο έλα ακέηξεηo πιήζoο αλζξώπσλ,
ηoπο oπoίoπο θη’ αλ αθόκα ζαο ηoπο παξέδηδε, δελ ζα είραηε θαλ ηε
δύλακε λα ηoπο ζθoηώζεηε όιoπο!

΢ε ζοκέπεζα πήνε ηo θόβo o Θεόπoιπoξ o Aεδκαίoξ.

- Aγαπεηέ Φαιίλε, είπε, ηώξα όπσο βιέπεηο ηo κόλo πoπ καο έκεηλε είλαη
ηα όπια θαη ηo ζάξξoο καο. Θεσξoύκε όηη δηαηεξώληαο ηα όπια καο
κπoξoύκε λα εκπηζηεπζoύκε θαη ηo ζάξξoο καο, ελώ αλ ηα ζηεξεζoύκε
παξαδίλoληάο ηα ζα ζηεξεζoύκε θαη ηελ ίδηα καο ηε δσή. Με ζoπ πεξλάεη
ιoηπόλ απ’ ηo κπαιό πσο ζα παξαδόζoπκε ηα κόλα αγαζά πoπ καο
έκεηλαλ. Aληίζεηα, κ’ απηά ηα όπια ζα ζαο πoιεκήζoπκε γηα λα πάξoπκε
θαη ηα δηθά ζαο αγαζά.

΢’ αοηό επάκς, o Φαθίκoξ βέθαζε ηαζ είπε:

- Πoιύ κε θηιόζoθo κoηάδεηο, λεαξέ κoπ, θη’ απηά πoπ ιέο δελ είλαη
άθoκςα. Να μέξεηο κόλo πσο είζαη αλόεηoο αλ λoκίδεηο πσο κε ηo ζάξξoο
ζαο ζα ππεξληθήζεηε ηε δύλακε ηoπ βαζηιηά.

45
 Μενζηoί άθθoζ πoο άνπζζακ κα θοβίγoοκ έθεβακ, όπςξ άηoοζα, όηζ
όπςξ οπήνλακ πζζηoί ζηoκ Κύνo, εα ιπoνoύζακ κα θακoύκ πoθύ
πνήζζιoζ ηαζ ζηo ΐαζζθζά, ακ ηoοξ έαθεπε ζακ θίθoοξ. Θα είπε ηζ’ αοηόξ
ζπέδζα. Aκ είπε ζηoπό κα εηζηναηεύζεζ ηαηά ηδξ Aζβύπηoο, βζα
πανάδεζβια, εα ηoκ αoδεoύζακ κα ηδκ ηαηαηηήζεζ.*1

* O Δεκάξαηoο, εμoξηζκέλoο από ηoλ ζπλβαζηιέα ηoπ, Κιεoκέλε

ηεο ΢πάξηεο, ηo 491, θαηέθπγε ζηελ Πεξζία θαη ηo 480 ζπλόδεπζε
ηoλ Ξέξμε ζηελ εθζηξαηεία ηoπ θαηά ηεο Ειιήλσλ. H Σεπζξαλία
είλαη πόιε ηεο Ν.Μπζίαο. O Πξoθιήο, πoπ όληαο ειιεληθήο
θαηαγσγήο κηιoύζε ειιεληθά, ππεξεηoύζε ζηoλ βαξβαξηθό ζηξαηό
ηoπ Κύξoπ κε ηoλ Γιoύ (ή Γιώ) γηo ηoπ Aηγύπηηoπ Σακώ πoπ ήηαλ
o λαύαξρoο ηoπ ζηόιoπ ηoπ Κύξoπ.
*1 Έιιελεο κηζζoθόξoη, όρη oη ίδηoη βέβαηα, ππεξέηεζαλ ππό ηoλ
Φαξλάβαδo ζηo ζηξαηό ηoπ Aξηαμέξμε πoπ πξoζπάζεζε,
αλεπηηπρώο, λα θαηαιάβεη ηελ Aίγππηo, ηo 374. ΋ηoλ o γηoο ηoπ
αξγόηεξα (o Aξηαμέξμεο Γ΄) ηελ θαηέθηεζε ηo 344, Έιιελεο
κηζζoθόξoη ππεξεηoύζαλ θαη ζηoλ Aηγππηηαθό ζηξαηό.
Ωο πξoο ηoπο δηαιόγoπο, ζα παξαηεξήζoπκε όηη δελ ζηεξoύληαη
oύηε πλεύκαηoο oύηε ρηoύκoξ κεξηθέο θoξέο, ηoπιάρηζηo από ηε
κεξηά ησλ Ειιήλσλ. Ελίoηε δε ρξεζηκoπoηoύληαη θξάζεηο από ηoλ
΋κεξo. Ελδηαθέξoλ έρεη θαη ε δηαηύπσζε ησλ πξoζθσλήζεσλ
αλάιoγα κε ηε πεξίπησζε. O όξoο» Άλδξεο», ζηoπο αξραίoπο,
αληηζηoηρεί κε ηo «Κύξηoη» ηo ζεκεξηλό (π.ρ. ’Άλδξεο Δηθαζηαί =
Κύξηoη Δηθαζηαί). Σo» ΍ Κιέαξρε» αληηζηoηρεί κε ηo «Aγαπεηέ, ή
Φίιε, Κιέαξρε». Σo ζθέηo όλoκα δείρλεη oηθεηόηεηα ή ππεξoςία,
αλάιoγα κε ηελ πεξίπησζε.

Σδ ζηζβιή αοηή επέζηνερε o Κθέανπoξ ηαζ νώηδζε ακ oζ ηήνοηεξ

πήνακ ηδκ απάκηδζή ηςκ ζηναηδβώκ. O Φαθίκoξ πήνε ηo θόβo:
- Aπηoί Κιέξαρε ιέλε o θαζέλαο ηo δηθό ηoπ, άιιoη έηζη θη’ άιιoη
αιιηώο. Πεο καο εζύ ηη ιεο.

O Κθέανπoξ είπε:

- Εγώ, αγαπεηέ Φαιίλε, ράξεθα πoπ ζε είδα, θαζώο θαη όιoη oη άιιoη.
Γηαηί θη’ εζύ Έιιελαο είζαη όπσο θη’ εκείο όιoη εδώ. ΢ηελ θαηάζηαζε πoπ
βξηζθόκαζηε, ζέιoπκε λα βξoύκε καδί κηα ιύζε γηα όι’ απηά πoπ καο ιεο.
Δόζε καο ιoηπόλ ηε γλώκε ζoπ θαη πεο καο, ζη’ όλoκα ησλ ζεώλ, ηη
βξίζθεηο ζαλ θαιύηεξo θαη πηo έληηκo λα θάλoπκε. Καη ε ζπκβoπιή ζoπ ζα
ζε ηηκά ζηo κέιιoλ θάζε θoξά πoπ ζα αλαθύπηεη ηo ζέκα. O Φαιίλoο, ζα
ιέλε, ήξζε εθ κέξoπο ηoπ Βαζηιηά λα δηαηάμεη ηoπο Έιιελεο λα
παξαδόζoπλ ηα όπια θαη ζηηο δηαβoπιεύζεηο πoπ είρε καδί ηoπο, oξίζηε ηη

46
 ζπκβoπιέο έδσζε. Ξέξεηο θαιά όηη oη ζπκβoπιέο ζoπ ζα ζπδεηεζoύλ
επξύηαηα ζηελ Ειιάδα.

O Κθέανπoξ έηακε ό,ηζ ιπόνεζε βζα κ’ απoζπάζεζ από ηoκ ααζζθζηό

πνέζαδ ιζα ηαζ ιόκo ζοιαoοθή, «κα ιδ παναδόζεηε ηα όπθα», ώζηε κα
ακαηηήζoοκ ηζξ εθπίδεξ ηoοξ oζ Έθθδκεξ. Aθθά o Φαθίκoξ λέθοβε από ηδκ
παβίδα ηαζ δεκ είπε αηνζαώξ αοηό πoο ζηεθηόηακε:

- Ση λα ζαο πσ, είπε, αλ έρεηε έζησ κία πηζαλόηεηα ζηηο δέθα ρηιηάδεο λα
ζσζείηε θάλoληαο πόιεκo κε ηoλ Βαζηιηά, ζα ζαο ζπκβoύιεπα λα κελ
παξαδόζεηε ηα όπια. Aιιά αλ δελ έρεηε θακηά ειπίδα ζσηεξίαο
πεγαίλoληαο θόληξα ζηo βαζηιηά, ζαο ζπκβoπιεύσ λα ζσζείηε κε ηε κόλε
επθαηξία πoπ ζαο δίλεηαη.*

O Κθέανπoξ απάκηδζε ςξ αηoθoύεςξ:

- Εληάμεη, εζύ είπεο ηη ζθέθηεζαη. Θδoύ ηώξα ε δηθή καο απάληεζε ζηo
Βαζηιηά: Εκείο ζεσξoύκε πσο αλ αλαγθαζηoύκε λα γίλoπκε θίιoη ηoπ
βαζηιηά, ζα ηoπ θαλoύκε πoιύ πηo ρξήζηκoη έλoπιoη παξά ρσξίο όπια.

- Aπηά θαη ζα κεηαθέξoπκε, είπε o Φαθίκoξ. Aιιά o Βαζηιηάο καο είπε λα

ζαο πξoεηδoπoηήζoπκε. Aλ κείλεηε εθεί πoπ είζηε ζεκαίλεη αλαθσρή. Aλ
κεηαθηλεζείηε πξoο ηα κπξoο ή πξoο ηα πίζσ, ζεκαίλεη πόιεκoο. Πείηε
κoπ ιoηπόλ, ηη απ’ ηα δύo λα κεηαθέξσ. ΋ηη κέλεηε, άξα αλαθσρή ή όηη
κεηαθηλείζζε, άξα πόιεκoο …
- Να ηoπ παξαγγείιεηο, είπε o Κθέανπoξ, πσο θαη ζ’ απηό ηo ζεκείo
ζπκθσλoύκε κε ηo Βαζηιηά.

- Δειαδή ; νώηδζε o Φαθίκoξ.

- ΋ηη αλ κείλoπκε, αλαθσρή, αλ κεηαθηλεζoύκε, πόιεκoο, απάκηδζε o

Κθέανπoξ.
O άθθoξ λακανώηδζε:
- Aκαηςπή ή πόθειo κα ακαββείθς …
O Κθέανπoξ επακέθααε ηδ θνάζδ ηoο:
- Aκ ιείκoοιε, ακαηςπή, ακ ιεηαηζκδεoύιε, πόθειoξ.

Γζα ηo ηζ ζηόπεοε κα ηάκεζ δεκ είπε θέλδ.

* H Θζηoξία ησλ πoιεκηθώλ ζπγθξoύζεσλ είλαη γεκάηε από
πεξηπηώζεηο θαηά ηηο oπoίεο o αληίπαιoο πoπ ζεσξεί πσο έρεη ηo
απάλσ ρέξη δεηάεη από ηoλ ερζξό παξάδoζε ησλ όπισλ. Aπό ηηο
γλσζηόηεξεο είλαη ε απάληεζε ηoπ Λεσλίδα ζηoλ Ξέξμε, ζηηο

47
 Θεξκoπύιεοξ «κoιώλ ιαβέ» (έια λα ηα πάξεηο) πoπ θαίλεηαη λα
ελέπλεπζε ηηο απαληήζεηο ησλ ζηξαηεγώλ πξoο ηoλ Aξηαμέξμε.
Μηα άιιε είλαη ηo γλσζηό «merde!» ηoπ ΢ηξαηεγoύ Κακπξόλ ζηo
Βαηεξιώ. ΢ηελ πξαγκαηηθόηεηα είρε πξoζζέζεη ηελ ίδηα θξάζε κε
ηoλ Κιεάλσξα: «Πξoηηκoύκε λα πεζάλoπκε παξά λα παξαδόζoπκε
ηα όπια». Μηα άιιε πεξηπησζε, πηo θoληά καο, είλαη ε απαίηεζε
ηoπ ΢ηξαηεγoύ ΢θόκππ κεηά ηε Μάρε ηεο Aζήλαο. Να παξαδόζεη o
ΕΛA΢ ηα όπια. Σα oπoία θαη παξέδσζε. Aθόκα ζπδεηηέηαη απηή ε
ελέξγεηα.

Κεθάιαηo Δεύηερo
- Πoνεία πνoξ ΐααοθώκα -

΋ηακ απεπώνδζε o Φαθίκoξ ιε ηoοξ δζηoύξ ηoο, επέζηνερε o

Πνoηθήξ ιε ηoκ Υεζνίζoθo από ηo ζηναηόπεδo ηoο Aνζαίoο. Υςνίξ ηoκ
Μέκςκα o oπoίoξ πανέιεζκε εηεί. O Aνζαίoξ ηoοξ είπε πςξ πoθθoί
Πένζεξ, πζo ορδθά ζζηάιεκoζ απ’ αοηόκ, ιε ηίπoηα δεκ εα ακέπoκηακ κα
ααζζθεύεζ αοηόξ. Aθθ’ ακ επζεοιoύιε, είπε, κα επζζηνέρoοιε ζηδκ Εςκία
ιαγί ηoο, ιαξ ζοιαoοθεύεζ κα πάιε κα ηoκ ζοκακηήζoοιε απόρε ηδ
κύηηα, εη δε; κή, θέεζ, αύξηo εα λεηζκήζεζ πoθύ πνςΎ. O Κθέανπoξ είπε:

- ΢σζηά, έηζη πξέπεη λα θάλoπκε, αλ βέβαηα πάκε. Ει δε μι, αο θάλεη

o θαζέλαο ό,ηη θξίλεη πσο είλαη πξoο ηo ζπκθέξoλ ηoπ.

Σo ηζ ζηόπεοε κα ηάκεζ, oύηε ζ’ αοηoύξ δεκ ηo είπε.

Μεηά απ’ όθα αοηά, ηζ’ εκώ έδοε o ήθζoξ, o Κθέανπoξ ζοβηάθεζε
ηoοξ ζηναηδβoύξ ηαζ ηoοξ θoπαβoύξ ηαζ ηoοξ είπε ηα αηόθoοεα:
- ΋ηαλ, αγαπεηoί θίιoη, έθαλα ζπζία πξoθεηκέλoπ λα βαδίζoπκε
ελαληίoλ ηoπ Βαζηιηά, ηα ζεκαδηα δελ ήηαλ επλoτθά. Καη δελ είραλ
άδηθo. Με πιεξoθόξεζαλ πξηλ απ’ oιίγo όηη αλάκεζα ζε καο θαη
ζηo Βαζηιηά είλαη o Σίγξεο πoηακόο, o oπoίoο είλαη πισηόο. Δελ
κπoξoύκε λα ηoλ πεξάζoπκε ρσξίο πιoία. Καη πιoία εκείο δελ
έρoπκε. Εδώ λα κείλoπκε απoθιείεηαη, γηαηί καο ιείπoπλ ηα ηξόθηκα.
΋κσο ηα ηεξά ζθάγηα γηα ηo αλ πξέπεη λα πάκε κε ηoπο θίιoπο ηoπ
Κύξoπ ήηαλ επλoτθά θαη καο δείρλoπλ όηη εθεί πξέπεη λα πάκε. Να
ιoηπόλ ηη πξέπεη λα θάλoπκε: πεγαίλεηε λα δεηπλήζεηε κε ό,ηη έρεη o
θαζέλαο. ΋ηαλ δε ζεκάλεη ε ζάιπηγγα* αλάπαπζε, εζείο καδέςηε ηα
πξάγκαηά ζαο. ΋ηαλ ζεκάλεη γηα δεύηεξε θoξά (αλάπαπζε,

48
 θπζηθά) θoξηώζηε ηα ζηα κoπιάξηα. ΢ηo ηξίηo ρηύπεκα,
αθoιoπζείζηε απηόλ πoπ ζα πξoπoξεύεηαη. Σα ππoδύγηα ζηo πιάτ,
πξoο ηε κεξηά ηoπ πoηακoύ, oη oπιίηεο απ’ ηελ άιιε κεξηά.
* Σo ηείιεκo έπεζ ηδ θέλδ «ηέναξ» (ακηί βζα ζάθπζββα) πoο ιπoνεί
κα ζδιαίκεζ «θθoβένα». Κονζανπεί δ άπoρδ όηζ δ θέλδ απoηεθεί
θάεoξ ακηζβναθέα, βζαηί ιόκo δ ζάθπζββα ιπoνεί κα «ζδιάκεζ».

Oζ ζηναηδβoί ηαζ oζ θoπαβoί άηoοζακ ηζξ δζαηαβέξ ηαζ πήβακ κα ηζξ

εηηεθέζoοκ. ΢ηδ ζοκέπεζα, o Κθέανπoξ ακέθααε ζηδκ πνάλδ ηδκ ανπδβεία
oζ δεκ άθθoζ αλζςιαηζηoί ηoο έδεζλακ οπαηoή. ΋πζ βζαηί ηoκ είπακ εηθέλεζ
αθθά βζαηί έαθεπακ πςξ ήηακ o ιόκoξ πoο είπε ηζξ δέoοζεξ ζηναηδβζηέξ
ζηακόηδηεξ εκώ oζ άθθoζ ήηακ άπεζνoζ.

΢ηo ζεκείo απηό έρεη πξoζηεζεί, ζε παξέλζεζε, ζηo θείκελo, έλαο

ππoιoγηζκόο ηεο κέρξη ηώξα πoξείαο (παξκέλoο από άιιε κάιιoλ
πεξηγξαθή ηεο ίδηαο Aλάβαζεο, ίζσο από ηελ Aλάβαζε ηoπ
΢oθαίλεηoπ):
< Θδoύ ε πoξεία: Aπό ηελ Έθεζζo ηεο Θσλίαο κέρξη ηo πεδίo
ηεο κάρεο είραλ δηαλύζεη 16.050 ζηάδηα (2.850 ρηι.) κε 93
ζηαζκoύο. H Βαβπιώλα, ειέγεηo, απήρε 360 ζηάδηα (65 ρκ)
από ηo πεδίo ηεο κάρεο. > *
* Φοζζηά δ πoνεία δεκ άνπζζε από ηδκ Έθεζo αθθά από ηζξ
΢άνδεζξ. Σα πζθζόιεηνα ήηακ πενίπoο 3.000 (ηαζ δζακύεδηακ ζε 6
πενίπoο ιδκεξ). O Ξεκoθώκ δεκ δζεοηνζκίγεζ πόζo πνόκo
ηναηoύζε δ ηάεε ζηάζδ oύηε πόζεξ αηνζαώξ ιένεξ έιεζκακ ζε
ηάεε ζηαειό ή πόθδ, εηηόξ απo ιενζηέξ ελαζνέζεζξ. Θα έηακακ
ιάθθoκ 3 πζθζόιεηνα πενίπoο ηδκ ώνα, πενπαηώκηαξ 10 ιε 12
ώνεξ ηδκ διένα, δεδoιέκoο όηζ oζ ιένεξ ήηακ ιεβάθεξ ηδκ επoπή
ηδξ πoνείαξ. Oζ «ζηαειoί» πoο ακαθένoκηαζ ζηo ηείιεκo είκαζ
ζίβoονα oζ ιένεξ. O Ξεκoθώκ παναεέηεζ ζοκoθζηά 86 εκώ o
παναπάκς πανεκεεηζηόξ οπoθoβζζιόξ ακαθένεζ 93, ίζςξ βζαηί
ζηo ιεηαλύ έπoοκ παεεί ηάπoζα απoζπάζιαηα.

΢’ αοηή ηδ θάζδ, όηακ έπεζε ηo ζηoηάδζ, o Μζθηoηύεδξ o Θναλ ιε

ηoοξ 40 ζππείξ ηoο ηαζ ηoοξ 300 Θνάηεξ πεγoύξ απηoκόιεζε πξoο
Βαζηιέα.

O Κθέανπoξ πήβαζκε ιπνoζηά, όηακ άνπζζε δ πoνεία, ηαζ ηo

ζηνάηεοια αηoθoοεoύζε. Καηά ηα ιεζάκοπηα έθηαζακ ζηo ζηναόπεδo
ηoο Aνζαίoο. Oζ ζηναηζώηεξ άθδζακ ηα όπθα ηαηαβήξ πςνίξ κα θύζoοκ
ηoοξ γοβoύξ ηαζ oζ ζηναηδβoί ιε ηoοξ θoπαβoύξ ζοβηεκηνώεδηακ ζηδ
ζηδκή ηoο Aνζαίoο. Oζ Έθθδκεξ ηαζ o Aνζαίoξ ιε ηoοξ ακώηενoοξ

49
αλζςιαηζηoύξ ηoο oνηίζηδηακ κα ιδ πνoδώζoοκ oζ ιεκ ηoοξ δε ηαζ κα
παναιείκoοκ ζύιιαπoζ. Oζ αάναανoζ oνηίζεδηακ επίζδξ πςξ εα ηoοξ
oδδβήζoοκ πςνίξ δόθo. Oζ όνηoζ δόεδηακ όηακ έζθαλακ πάκς ζε ιζα
αζπίδα έκακ ηαύνo, έκα αβνζoβoύνoοκo ηζ’ έκα ηνζάνζ. Oζ Έθθδκεξ
έααρακ ηα λίθδ ηoοξ ιε ηo αίια ηςκ γώςκ oζ δε αάναανoζ ηζξ θόβπεξ ηoοξ.

Όηακ ηέθεζςζε δ ηεθεηή ηςκ όνηςκ, o Κθέανπoξ είπε:

- Λέγε ιoηπόλ, Φίιε Aξηαίε, κηα θη’ έρoπκε θoηλή εθζηξαηεία ηώξα,
πεο καο ηη γλώκε έρεηο πεξί ηεο πoξείαο. Πoηoλ δξόκo ζα πάξoπκε;
Aπηόλ πoπ πήξακε γηα λα θηάζoπκε κέρξη εδώ ή άιιoλ θαιύηεξo
πoπ έρεηο ππόςε ζoπ ;

- Aλ επηζηξέςoπκε απ’ ηoλ δξόκo πoπ ήξζακε ζα πεζάλoπκε ηεο

πείλαο κέρξη ηoλ ηειεπηαίo, απάκηδζε o Aνζαίoξ. Γηαηί ηώξα πηα δελ
έρoπκε ηo παξακηθξό γηα ηoλ επηζηηηζκό καο. ΢ηoπο ηειεπηαίoπο
δεθαεθηά ζηαζκoύο πoπ θάλακε εξρόκελoη εδώ δε βξήθακε ηίπoηα
λα πάξoπκε από ηελ πεξηoρή. Καη ό,ηη βξήθακε ηo θαηαλαιώζακε
εξρόκελoη. Aπηή ηε θoξά ζα δηαιέμoπκε έλα δξόκo καθξύηεξo αιιά
δελ ζα καο ιείςoπλ ηα εθόδηα. Θα πξέπεη λα θξoληίζoπκε oη
πξώηεο απoζηάζεηο πoπ ζα δηαλύζoπκε λα είλαη όζo γίλεηαη
κεγαιύηεξεο, γηα λ’ απoκαθξπλζoύκε όζo γίλεηαη πεξηζζόηεξo ηoπ
βαζηιηθoύ ζηξαηεπκαηoο. Άπαμ θαη απoκαθξπλζoύκε δύo ή ηξείο
κέξεο δξόκo απ’ απηόλ, κε θαλέλα ηξόπo δελ ζα κπoξέζεη λα καο
πξoιάβεη. Με ιίγo ζηξαηό δελ ζα ηoικήζεη λα καο πάξεη ζηo θαηόπη.
Με κεγάιo ζηξάηεπκα, δελ ζα κπoξεί λα βαδίδεη κε ηαρύ ξπζκό.
Ίζσο ζα ηoπ ιείςoπλ θαη ηα εθόδηα. Aπηή είλαη ε δηθή κoπ γλώκε.

Aοηή δ ηαηηζηή ηζ άθθo ήηακ από θοβή ή απόδναζδ ; H ηύπδ

ςζηόζo απoδείπηδηε ηαθύηενoξ ζηναηδβόξ. Μoθζξ λδιένςζε, ανπίζαιε
πνάβιαηζ ηδκ πoνεία ιε ηoκ ήθζo δελζά ιαξ, οπoθoβίγoκηαξ όηζ, ηαηά ηδκ
δύζδ ηoο, εα θηάκαιε ζηα πςνζά ηδξ ΐααοθςκίαξ. Καζ ςξ πνoξ αοηό δεκ
αβήηαιε βεθαζιέκoζ. ΋ιςξ, εηεί πνoξ ηo δεζθζκό, ιαξ θάκδηε πςξ είδαιε
ζππείξ ηoο επενoύ. Καζ όζoζ Έθθδκεξ είπακ αβεζ από ηδκ θάθαββα έηνελακ
κα πάνoοκ ηδ εέζδ ηoοξ ζηoοξ γοβoύξ. O δε Aνζαίoξ (πoο πήβαζκε ιε ηo
αιάλζ βζαηί ήηακ πθδβςιέκoξ) πήδδλε ζηδ βδ ηαζ θόνεζε ηδκ πακoπθία
ηoο. Σo ίδζo έηακακ ηαζ oζ πενί αοηόκ. ΋ζo oπθίγoκηακ oζ πάκηεξ, ήνεακ oζ
πνόζηoπoζ πoο είπαιε ζηείθεζ βζα ακίπκεοζδ ηαζ είπακ πςξ δεκ ήηακ
ζππείξ αθθά οπoγύβζα πoο έηνςβακ πόνηo. Aιέζςξ όθoζ έθηαζακ ζηo

50
ζοιπέναζια πςξ o ΐαζζθζάξ είπε ζηναηoπεδεύζεζ ηάπoο εηεί ηoκηά.
Πνάβιαηζ έαβαζκε ηαπκόξ ζηα πςνζά, πoο ήηακ ζε ιζηνή απόζηαζδ.

O Κθέανπoξ απoθάζζζε κα ιδκ επζηεεεί ζηoκ επενό. Ήλενε πςξ oζ

ζηναηζώηεξ ηoο ήηακ ελακηθδιέκoζ ηαζ κδζηζηoί. Βπί πθέoκ ήηακ ήδδ ανβά.
Παν’ όθ’ αοηά, δεκ άθθαλε πoνεία βζα κα ιδκ δόζεζ ηδκ εκηύπςζδ ηδξ
θοβήξ. Κνάηδζε εοεεία βναιιή ηαζ ιε ηδκ ειπνoζεoθοθαηή
ηαηαζηήκςζε ζηα πνώηα πςνζά πoο ζοκάκηδζε. Σo ααζζθζηό ζηνάηεοια
ηα είπε θεδθαηήζεζ ηαζ είπε πάνεζ αηόια ηαζ ηα λύθα πoο ζηδνίγακε ηα
ζπίηζα. Oζ πνώηoζ από ηoοξ δζηoύξ ιαξ πoο θηάζακε ηαηηoπoζήεδηακ
ηξόπσ ηηλί, όιςξ είπε κοπηώζεζ ζηo ιεηαλύ ηαζ oζ επόιεκoζ πoο θηάκακε
πέθηακ κα λαπθώζoοκ όπoο ηύπεζ. Φώκαγακ δε ηόζo δοκαηά o έκαξ ζηoκ
άθθoκ έηζζ πoο ηoοξ άηoοζακ oζ επενoί, πoο είπακ ηαηαζηδκώζεζ θίβo πζo
πένα. Aηoύβoκηάξ ηoοξ, ζδηώεδηακ ηζ’ έθοβακ απ’ ηζξ ζηδκέξ ηoοξ. Aοηό
θάκδηε ηδκ επόιεκδ ιένα. Oύηε οπoγύβζα ζηoκ oνίγoκηα, oύηε
ζηναηόπεδo oύηε ηαπκόξ πoοεεκά εηεί ηoκηά. Κζ’ o ίδζoξ o ΐαζζθζάξ
θαίκεηαζ θoαήεδηε από ηδκ απνoζδόηδηδ άθζλδ ηoο ζηναηεύιαηόξ ιαξ.
Σo έδεζλε ι’ αοηό πoο έηακε ηδκ επόιεκδ ιένα.

Καηαιεζήξ ηδξ κοηηόξ, όιςξ, έπζαζε ιεβάθoξ θόαoξ ηαζ ηoοξ

Έθθδκεξ. Έβζκε πoθύξ εόνοαoξ, ιεβάθoξ ζαιαηάξ όπςξ όηακ πέθηεζ
πακζηόξ ζε ιζα oιάδα ακενώπςκ. O Κθέανπoξ θώκαλε ηoκ Σoθιίδδ από
ηδκ Hθεία, ηoκ ηαθύηενo ηήνοηα πoο οπήνπε, πoο ηαηά ηύπδ ηoκ είπε ιαγί
ηoο. Aοηόξ ζήηςζε θςκή, γήηδζε κα βίκεζ ζζςπή ηαζ ακήββεζθε όηζ, ηαηά
δζαηαβή ηςκ ανπδβώκ, o ζηναηζώηδξ πoο εα ηαηήββεζθε αοηόκ πoο
αιόθδζε βάσδανo ζηo ζηναηόπεδo εα έπαζνκε αιoζαή έκα ηάθακηo! Aπό
αοηή ηδκ δζαηήνολδ ηαηάθααακ oζ ζηναηζώηεξ όηζ ηακείξ ηίκδοκoξ δεκ
οπήνπε ηαζ oζ ανπδβoί ηoοξ ήηακ ζώoζ ηαζ αζθαθείξ. Σα λδιενώιαηα, o
Κθέανπoξ πέναζε ηo πανάββεθια ζηoοξ Έθθδκεξ κα ιπoύκ ζε δζάηαλδ
ιάπδξ ιε ηα όπθα ηαηαβήξ.

Κεθάιαηo Σρίηo
- Aκαηςπή ιε ηoκ ΐαζζθζά -

Έβναρα πνζκ πςξ o ααζζθζάξ θoαήεδηε ιε ηδκ λαθκζηή άθζλδ ηδξ

θάθθαβαξ. Καζ κα πώξ θάκδηε αοηό: Σδκ πνoδβoύιεκδ ιένα είπε γδηήζεζ
πανάδoζδ ηςκ όπθςκ. Μόθζξ ακέηεζθε o ήθζoξ, έζηεζθε ηήνοηεξ ηαζ

51
γήηδζε ακαηςπή. ΋ηακ έθηαζακ ζηζξ πνoθοθαηέξ ιαξ, γήηδζακ κα δoοκ
ηoοξ ανπδβoύξ. ΋ηακ ηoοξ ηo ακαηoίκςζακ oζ ζηoπoί, o Κθέανπoξ ήηακ
απαζπoθδιέκoξ ιε ηδκ επζεεώνδζδ ηςκ θόπςκ. Βίπε ζηoοξ ζηoπoύξ κα
δόζoοκ εκηoθή ζηoοξ ηήνοηεξ κα πενζιέκoοκ ώζπoο κα ηεθεζώζεζ ηδ
δoοθεζά ηoο. ΋ηακ ηαηηoπoίδζε ηoοξ ζπδιαηζζιoύξ ηαζ δ θάθαββα
πύηκςζε πςνίξ κα πνoελέπεζ ηακείξ oπθίηδξ απ’ ηδ βναιιή ηαζ όθδ ιαγί
έδζκε ιζα ςναία εζηόκα από ιαηνοά, ηάθεζε ηoοξ αββεθζoθόνoοξ ηαζ πήβε
πνoξ ηo ιένoξ ηoοξ ζοκoδεοόιεκoξ από ηoοξ ςναζώηενoοξ ηαζ ηαθύηενα
oπθζζιέκoοξ ζηναηζώηεξ ηoο ηαζ ιήκοζε ζηoοξ άθθoοξ ζηναηδβoύξ κα
ηάκoοκ ηo ίδζo. ΋ηακ πθδζίαζε ηoοξ αββεθζoθόνoοξ ηoοξ νώηδζε ηζ
εέθoοκ. Aοηoί είπακ πςξ ήνεακ βζα ακαηςπή ηαζ πςξ ήηακ
ελoοζζoδoηδιέκoζ κα ιεηαθένεoοκ ηζξ εηαηένςεεκ απόρεζξ.

- Πέζηε ηόηε ζηo Βαζηιηά, είπε o Κθέανπoξ, πσο πξέπεη πξώηα λα

πξoγεπκαηίζoπκε κε θξηζαξέληo ςσκί. Καη θξηζαξέληo ςσκί δελ
έρoπκε. Πoηόο ηoικάεη λα πξoηείλεη αλαθσρή ζε Έιιελεο ρσξίο λα
ηoπο πξoζθέξεη πξώηα θξηζαξέληo ςσκί ; *

Oζ αββθεζoθόνoζ έθοβακ ιε αοηήκ ηδκ απάκηδζδ ηαζ βύνζζακ

ύζηενα από θίβo, πνάβια πoο ζήιαζκε πςξ o ΐαζζθζάξ, ή o
ακηζπνόζςπόξ ηoο, δεκ ήηακ ηαζ πoθύ ιαηνοά. Βίπακ πςξ o ΐαζζθζάξ
ανήηε θoβζηό ηo αίηδια ηαζ θένακ ιαγί ηoοξ αλζςιαηζηoύξ πoο είπακ
εκηoθή, ακ βίκεζ ζοιθςκία ακαηςπήξ, κα ηoοξ oδδβήζoοκ εηεί πoο είπακ
ιεηαθένεζ ηα εθόδζα αοηά. O Κθέανπoξ νώηδζε ακ δ ακαηςπή αθoνoύζε
ιόκo αοηoύξ πoο πδβαζκoένπoκηακ ή όθo ηo ζηνάηεοια. ΋θoοξ,
απάκηδζακ, όθoοξ ιέπνζ κα θηάζoοκ ζηoκ ααζζθζά oζ πνoηάζεζξ ζαξ. O
Κθέανπoξ ηoοξ άθδζε ηαζ ηάθεζε ζε ζύζηερδ ηoοξ αλζςιαηζηoύξ. H
βκώιδ ηoοξ ήηακ κα ζοιθςκήζoοκ ζηδκ ακαηςπή ηo ηαπύηενo ηαζ κα
πάκε ιε δνειία κα πάνoοκ ηα ηνόθζια.

- Aπηή είλαη θαη ε δηθή κoπ γλώκε, είπε o Κιέαξρoο, αιιά ζα

θαζπζηεξήζσ λα ηε γλσζηoπoηήζσ γηα λα θoβεζoύλ πσο δελ ηελ
ζέιoπκε ηελ αλαθσρή. Ξέξσ πσο ηελ ίδηα αλεζπρία ζα έρoπλ θαη oη
ζηξαηηώηεο καο.

΋ηακ έηνζκε πςξ έθηαζε δ ζηζβιή, ακαηoίκςζε ζηoοξ

αββεθζoθόνoοξ πςξ ήηακ έηoζιoξ κα ζοκάρεζ ζοιθςκία ηαζ αιέζςξ
γήηδζε κα ηoκ πάκε εηεί πoο ήηακ ηα ηνόθζια.
* H εθδoρή ηoπ «θξηζαξέληoπ ςσκηoύ» ζηεξίδεηαη ζηελ εξκελεία
κηαο δπζαλάγλσζηεο ιέμεο ζηo ρεηξόγξαθo. Aιιά δηθαηώλεηαη από

52
 ηα ζπκθξαδόκελα. Μπoξεί λα θαίλεηαη παξάδoμε θαη ηoικεξή απηή
ε απαίηεζε ηoπ Κιέαξρoπ αιιά θη’ απηή δηθαηώλεηαη από ηε
ζπλέρεηα. Με γλσξίδoληεο oη Πέξζεο ηoπ Βαζηιηά ηα έζηκα ησλ
Ειιήλσλ, πίζηεςαλ ζηo παξακύζη ηoπ Κιέαξρoπ. Ίζσο πάιη λα
είραλ αθoύζεη πσο oη Aζελαίoη έηξσγαλ θξηζαξέληo ςσκί. Μόλo
πoπ ειάρηζηoη Μηζζoθόξoη ήηαλ Aζελαίoη...

Oζ αββεθζoθόνoζ ακέθααακ κα ηoοξ oδδβήζoοκ ηαζ λεηίκδζακ.

Πανόθδ ηδκ ακαηςπή, o Κθέανπoξ δζαηήνδζε ηδκ θάθαββα ζε δζάηαλδ
ιάπδξ ηαζ o ίδζoξ πέναζε ζηδκ oπζζεoθοθαηή. ΐνέεδηακ ιπνoζηά ζε
ηάθνoοξ ηαζ ηακάθζα βειάηα κενό πoο δεκ ιπoνoύζακ κα δζααoύκ πςνίξ
βέθονα. Έθηζαλακ ιζα από θoζκζηόδεκηνα πoο άθθα ήηακ πεζιέκα ηζ ‘
άθθα πνεζάζηδηε κα ηα ηόρoοκ. Κζ’ εδώ έαθεπε ηακείξ ηζξ δβεηζηέξ
ζηακόηδηεξ ηoο Κθέανπoο. ΢ηo δελί πένζ ηναηoύζε ηo δόνο ηαζ ζηo
ανζζηενό ηo ιπαζηoύκζ. Aκ έαθεπε ηακέκακ κα παγεύεζ ακηί κα ενβάγεηαζ,
ηoκ έπαζνκε ηαηά ιένoξ ηαζ ηoο ηζξ έανεπε.* Πανάθθδθα, δεκ δίζηαγε κα
πέζεζ ηαζ o ίδζoξ ζηδ θάζπδ ηαζ κα ηόαεζ λύθα, έηζζ πoο όθoζ αζζεάκoκηακ
κηνoπή κα ιδ ζοιιεηέπoοκ ζηδκ πεζνoκαηηζηή ενβαζία. Βίπακ επζθεβεί oζ
ηνζακηάνδδεξ βζ’ αοηή ηδκ αββανεία αθθά όηακ είδακ ηoκ Κθέανπo κα
δoοθεύεζ πήνακ ιένoξ ηαζ oζ πνεζαύηενoζ. O Κθέανπoξ αζαγόηακ κα
λειπενδεύεζ βζαηί είπε ηαζ ηδκ οπόκoζα πςξ o ΐαζζθζάξ είπε επίηδδεξ
δζoπεηεύζεζ κενό ζηα ηακάθζα βζα κα ηoοξ ηαεοζηενήζεζ. Aοηά ηα ηακάθζα
δεκ ήηακ πάκηα βειάηα, ζδζαίηενα αοηήκ ηδκ επoπή πoο δεκ άνδεοακ ηα
πςνάθζα.

* Σo μύιo - πoπ ήηαλ ζηελ εκεξεζία δηάηαμε ζηoλ Πεξζηθό ζηξαηό

- δελ ζπλεζίδoληαλ ζηελ Ειιάδα ή ηoπιάρηζηo ζηελ Aζήλα. Aιιά
ηόζo o Κιέαξρoο όζo θαη oη πεξηζζόηεξoη κηζζoθόξoη ήηαλ
ζπαξηηαηηθήο αγσγήο ε oπoία ζηεξίδoληαλ ζηηο ζσκαηηθέο πoηλέο.

΢ηo ηέθoξ ηδξ πoνείαξ θηάζαιε ζηα πςνζά όπoο oζ oδδβoί ιαξ
έδεζλακ ηα ηνόθζια. Βηεί ανήηαιε αθεύνζ, ηναζί από πoονιάδεξ ηαζ λύδζ
πoο πνoένπoκηακ από αναζιέκo ηναζί. ΋ζo βζα ηoοξ πoονιάδεξ, ηoοξ
ιζηνoύξ ζακ αοηoύξ πoο έηνςβακ ζηδκ Βθθάδα, ηoοξ έδζκακ ζηo
οπδνεηζηό πνoζςπζηό. ΢η’ αθεκηζηά πήβαζκακ oζ δζαθεπηoί, oζ ιεβάθoζ ηαζ
ςναίoζ ζηδκ όρδ, πoο έιoζαγακ ζηo πνώια ιε ηεπνζιπάνζ. Aθθoζ πάθζ
ήηακ απoλδναιέκoζ ηαζ ηoοξ είπακ βζα ηoθαηζό. Σo πoονιαδέκζo ηναζί
ήηακ εύβεζηo αθθά ζε γάθζγε εύηoθα. Βδώ oζ ζηναηζώηεξ έθαβακ ηαζ
ηανδζέξ ηoο θoίκζηα. Πoθθoί δoηίιαζακ έηπθδλδ αθέπoκηαξ αοηό ηo είδoξ
ηνoθήξ ηo ηόζo εοπάνζζηo αθθά ηζ’ αοηό έθενκε γάθδ ζηo ηεθάθζ. ΋ηακ
έαβαγεξ ηδκ ηανδζά από ηα ηθαδζά o θoίκζηαξ λεναίκoκηακ.

53
 Μείκαιε ηνεζξ ιένεξ ζ’ αοηό ηo ιένoξ ώζπoο ηαηέθεαζε o
Σζζζαθένκδξ ιε ηoκ βοκαζηάδεθθo ηoο ΐαζζθζά ηαζ άθθoοξ ηνεζξ Πένζεξ.
Πoθθoί δoύθoζ ήηακ ζηδ ζοκoδεία ηoοξ. Oζ ζηναηδβoί ηςκ Βθθήκςκ
αβήηακ ιπνoζηά κα ηoοξ ζοκακηήζoοκ. Πνώηoξ πήνε ηo θόβo o
Σζζζαθένκδξ o oπoίoξ, ιέζς δζανιδκέςξ, είπε ηα αηόθoοεα:

- Εγώ, Aμηόηηκoη Έιιελεο, θαηoηθώ ζε γεηηoληθή κε ηελ Ειιάδα ρώξα

θαη όηαλ ζαο είδα λα έρεηε πέζεη ζε ηόζεο πoιιέο θαη αλππέξβιεηεο
θαθoπρίεο αλαξσηήζεθα πώο ζα κπoξoύζα λα δεηήζσ από ηoλ
Βαζηιέα λα κoπ επηηξέςεη λα ζαο βoεζήζσ λα γπξίζεηε ζηελ
Ειιάδα. Νoκίδσ πσο έηζη δελ ζα θαλώ αράξηζηoο oύηε έλαληη πκώλ
oύηε έλαληη ηεο πάζεο Ειιάδoο. Με απηέο ηηο ζθέςεηο, δήηεζα από
ηoλ Βαζηιέα λα κoπ θάλεη απηή ηε ράξε ηελ oπoία ζεσξώ δίθαηε.
Γηαηί όηαλ o Κύξoο εμεζηξάηεπζε ελαληίoλ ηoπ, εγώ πξώηoο ηoλ
πιεξoθόξεζα θαη κάιηζηα ηoπ έθεξα ζηξαηησηηθή βoήζεηα. Καη ζηε
κάρε πoπ δόζεθε, αλ θαη βξέζεθα κόλoο απέλαληη ζηoπο Έιιελεο,
δελ έθπγα αιιά πέξαζα αλάκεζα απ’ ηηο γξακκέο ηoπο θαη ελώζεθα
κε ηo Βαζηιέα ζηo ζηξαηόπεδό ζαο ηo oπoίo θαηέιαβε αθoύ πξώηα
ζθόησζε ηoλ Κύξo θαη θαηεδίσμε ηoπο δηθoύο ηoπ βoεζoύκελoο από
ηηο δηθέο κoπ δπλάκεηο πoπ είλαη ηώξα εδώ καδί κoπ θαη παξακέλoπλ
πηζηέο ζηoλ βαζηιέα. Τπoζρέζεθε λα ηα ζθεθηεί όι’ απηά αιιά κε
δηέηαμε λα έξζσ λα ζαο βξσ θαη λα ζαο ξσηήζσ γηαηί πήξαηε κέξoο
ζ’ εθζηξαηεία ελαληίoλ ηoπ. ΢αο ζπκβoπιεύσ δε λα ηoπ απαληήζεηε
κε κεηξηoπάζεηα γηα λα κπoξέζσ θη’ εγώ επθoιόηεξα λα ζαο θαλώ
ρξήζηκoο.

΢ηδκ ζοκέπεζα oζ Έθθδκεξ απoιαηνύκεδηακ βζα κα ζοζηεθηoύκ.

΋ηακ επέζηνερακ έδςζακ ηδκ αηόθoοεδ απάκηδζδ δζα ζηόιαηoξ
Κθεάνπoο:

- Εκείο δελ ζπγθεληξσζήθακε oύηε γηα λα πoιεκήζoπκε ηoλ βαζηιηά,

είπε, oύηε γηα λα εθζηξαηεύζoπκε ελαληίoλ ηoπ. ΋πσο γλσξίδεηο θη o
ίδηoο, o Κύξoο καο έθεξε εδώ κε πoιιέο πξoθάζεηο γηα λα ζαο βξεη
απξoεηoίκαζηoπο. Παξ’ όια απηά, όηαλ είδακε όηη ήηαλ ζε θίλδπλo,
από ληξoπή ζε ζεoύο θαη αλζξώπoπο δελ ζειήζακε λα ηoλ
πξoδόζoπκε κεηά από όζα καο είρε ζηo κεηαμύ πξoζθέξεη. Σώξα
όκσο πoπ είλαη λεθξόο, δελ έρoπκε θακηά πξόζεζε oύηε λα πάκε

54
 θόληξα ζηελ εμoπζία ηoπ βαζηιηά oύηε λα θάλoπκε θαθό ζηε ρώξα
ηoπ. Oύηε θαηά ηεο δσήο ηoπ ζηξεθόκεζα. Σo κόλo πoπ ζέιoπκε
είλαη λα επηζηξέςoπκε ζπίηηα καο θαη λα κελ καο ελoριήζεη θαλείο
ζηo δξόκo. Aλ όκσο καο πεηξάμεη θαλείο, ζα θαλoπκε ό,ηη
κπoξoύκε, κε ηε βoήζεηα ησλ ζεώλ, γηα λ’ ακπλζoύκε. ΢ηελ
πεξίπησζε δε πoπ ζα ηύρoπκε θαιήο κεηαρεηξήζεσο, δελ ζα
δηζηάζoπκε λα ηo αληαπoδόζoπκε, ηo θαηά δύλακηλ».

Aοηά είπε o Κθέανπoξ.

- Θα ηα κεηαθέξσ ζηoλ βαζηιέα, είπε o Σηζζαθέξλεο αθoύ ηoλ

άθoπζε, θαη ζα επηζηξέςσ κε ηελ απάληεζή ηoπ. Μέρξη ηόηε ε
αλαθσρή παξακέλεη. Θα ζαο αλoίμoπκε κάιηζηα θαη κηα αγoξά κε
ηξόθηκα.

O Σζζζαθένκδξ δεκ ήνεε ηδκ επoιέκδ ιένα ηαζ oζ Έθθδκεξ

άνπζζακ κ’ ακδζοπoύκ. Aθθά ήνεε ηδκ ιεεεπόιεκδ ηαζ είπε πςξ o
ααζζθζάξ ηoο έδςζε ηδκ άδεζα κα ζώζεζ ηoοξ Έθθδκεξ ακ ηαζ πoθθoί
ακηέδναζακ θέβoκηεξ όηζ δεκ είκαζ αλζoπνεπέξ βζα έκα ααζζθζά κ’ αθήζεζ
αηζιώνδηoοξ αοηoύξ πoο ζήηςζακ όπθα εκακηίoκ ηoο. Σέθoξ, πνόζεεζε:

- Σώξα κπoξείηε λα είζζε βέβαηoη πσο ζα έρεηε ηελ θηιία απηήο ηεο
ρώξαο θαη πσο ζα ζαο oδεγήζoπκε ελ αζθαιεία ζηελ Ειιάδα,
παξέρoληάο ζαο αγoξά ηξoθίκσλ. Κη’ όηαλ δελ βξείηε λα αγoξάζεηε,
ζα ζαο επηηξέςoπκε λα ηα εθoδηαζηείηε από ηελ ίδηα ηε ρώξα πoπ
ζα δηαζρίζεηε. Εζείο, δε, πξέπεη λα καο oξθηζηείηε όηη ζα πoξεπηείηε
όπσο ζε θηιηθή ρώξα παίξλoληαο ρσξίο βία ηξόθηκα θαη πoηά θαη
ηoύηo ζηελ πεξίπησζε κόλo πoπ δελ ζα ζαο αθoιoπζεί ε δηθή καο
αγoξά. ΢ηελ αγoξά πoπ ζα ζαο αλoίμoπκε, ηα εθόδηα ζα ηα παίξλεηε
επί πιεξσκή.

Aοηά είπε ηζ’ έβζκακ oζ όνηoζ, έδςζακ δε ηδκ δελζά ηoοξ o

Σζζζαθένκδξ ηαζ o βοκαζηάδεθθoξ ηoο ΐαζζθζά ζηoοξ ζηναηδβoύξ ηαζ
ηoοξ θoπαβoύξ ηςκ Βθθήκςκ oζ oπoίoζ έηακακ ηo ίδζo. Aιέζςξ ιεηά είπε o
Σζζζαθένκδξ:»

- Σώξα πεγαίλσ λα βξσ ηo Βαζηιέα. Μόιηο ηειεηώζσ απηά πoπ έρσ

λα θάλσ, ζα επηζηξέςσ έηoηκoο λα ζαο oδεγήζσ ζηελ Ειιάδα θαη
ζε ζπλέρεηα λα πάσ θη’ εγώ ζηε ρώξα πoπ δηoηθώ.*

55
 * Aπηό πoπ είλαη πεξίεξγo ζ’ απηό ηo ζεκείo, είλαη όηη δελ γίλεηαη
θαλέλαο ιόγoο γηα ηoλ Aξηαίo θαη ηoπο «βαξβάξoπο» ηoπ, oη oπoίoη
θπζηθά δελ επξόθεηηo επηζηξέςoπλ ζηελ Ειιάδα. Ση είρε
πξoβιεθηεί γη’ απηoύο: Καη πώο o Ξελoθώλ δελ είρε αλαξσηεζεί.
Ίζσο γηαηί ηo κπζηήξηo ζα ιπζεί ζηo επόκελo θεθάιαηo, ηo oπoίo
πάλησο αθήλεη λα ελλoεζεί πσο oη εγγπήζεηο ηoπ Σηζζαθέξλε
απιώλoληαλ θαη ζ’ απηoύο. Aιι’ απηό δελ αξθεί γηα λα
δηθαηoιoγήζεη ηελ αδηαθoξία ηoπ Κιέαξρoπ - θαη ηoπ Ξελoθώληα -
γηα ηελ ηελ ηύρε ησλ «βαξβάξσλ» ζπκκάρσλ ηoπο

ΚεθάιαηoΣέηαρηo

- Πoνεία ιε ηoκ Σζζζαθένκδ -

Μεηά από ηα παναπάκς, oζ Έθθδκεξ ηαζ o Aνζαίoξ

ζηναηoπέδεοζακ δίπθα-δίπθα πενζιέκoκηαξ ηoκ Σζζζαθένκδ. H ακαιoκή
ηνάηδζε πάκς από 20 ιένεξ. ΢ηo δζάζηδια αοηό, δνεακ κα δoοκ ηoκ
Aνζαίo η’ αδένθζα ηoο ηαζ άθθoζ ζοββεκείξ. Ήνεακ ηζ’ άθθoζ Πένζεξ κα
επζζηεθηoύκ ιέθδ ηoο ζηναηoύ ηoο, κα ηoοξ ηαθoπζάζoοκ ηαζ ζε ιενζηoύξ
έθεβακ πςξ ιζθoύκ ελ oκόιαηoξ ηoο ΐαζζθζά ηαζ πςξ δεκ ηoοξ ηναηoύζε
ικδζζηαηία βζα ηδκ εηζηναηεία πoο έηακακ ιε ηoκ Κύνo εκακηίoκ ηoο,
αθθά πςξ ήηακ δζαηεεεζιέκoξ κα λεπάζεζ ηo πανεθεόκ. Βκώ βίκoκηακ
αοηά, ήηακ έηδδθo πςξ δ ζοιπενζθoνά ηςκ ακενώπςκ ηoο Aνζαίo πνoξ
ηoοξ Έθθδκεξ είπε αθθάλεζ ηζ’ αοηό δεκ άνεζε ζε πoθθoύξ από ηoοξ
Έθθδκεξ. Πήβαζκακ ζηoκ Κθέανπo ηαζ ζηoοξ άθθoοξ ζηναηδβoύξ ηζ’
έθεβακ:

- Ση πεξηκέλoπκε εδώ … Δελ μέξoπκε πσο o βαζηιηάο ζα θάλεη ηα

πάληα γηα λα καο εμoληώζεη ώζηε λα θoβεζoύλ θαη oη άιιoη
Έιιελεο θαη λα κελ εθζηξαηεύζoπλ θαηά ηoπ Μεγάιoπ Βαζηιέσο …
Aπηόο καο έρεη εδώ λα πεξηκέλoπκε γηαηί o ζηξαηόο ηoπ είλαη αθόκα
δηεζπαξκέλoο. ΋ηαλ μαλαζπγθεληξώζεη ηε ζηξαηηά ηoπ ηη καο ιέεη
πσο δελ ζα καο επηηεζεί … Ίζσο απηή ηε ζηηγκή αλoίγεη ηάθξoπο ή
ρηίδεη ηείρε γηα λα θέξεη εκπόδηα ηελ πoξεία καο. Πoηέ δελ ζα
αλερηεί λα γπξίζoπκε ζηελ Ειιάδα θαη λα δηαιαιήζoπκε πσο εκείο
κηα ρoύθηα άλζξσπoη ληθήζακε ηo βαζηιηά κέζα ζηελ απιή ηoπ. Καη
αθoύ ηoλ γειoηoπoηήζακε ζεθσζήθακε θαη θύγακε.

΢’ αοηoύξ πoο ιζθoύζακ έηζζ, o Κθέανπoξ απακηoύζε ι' αοηά ηα

θόβζα:

56
 - Έρσ θη’ εγώ ηηο ίδηεο αλεζπρίεο. Aιιά ζθέθηoκαη πσο αλ θύγoπκε
ηώξα, ζα δόζoπκε ηελ εληύπσζε όηη πάκε γηα πόιεκo θαη δελ
ηεξoύκε ηoπο όξθoπο ηεο αλαθσρήο. Έπεηηα, θαη’ αξρήλ δελ ζα
έρoπκε θαλέλαλ λα καο αλoίμεη αγoξά oύηε λα καο ππoδείμεη πoύ θαη
πώο αιιηώο ζα ιύζoπκε ηo πξόβιεκα ηoπ επηζηηηζκoύ. Επί πιέoλ
δελ έρoπκε πηα oδεγoύο. O δε Aξηαίoο ακέζσο ζα καο εγθαηαιείςεη.
Έηζη θαλέλαλ θίιo δελ ζά’ ρoπκε πηα θαη όζoπο είρακε κέρξη ηώξα
ζα γίλoπλ ερζξoί καο. Άιιoλ πoηακό δελ μέξσ πoπ λα είλαη
δηαβαηέoο. Σoλ δε Επθξάηε μέξoπκε θαιά πσο δελ κπoξoύκε λα
ηoλ δηαβoύκε γηαηί ζα καο εκπoδίζεη o ερζξόο. Θππηθό δελ
δηαζέηoπκε γηα λα καο ππoζηεξίμεη ζηε κάρε, ζηo δε ερζξηθό
ζηξαηόπεδo oη πεξηζζόηεξoη είλαη ηππείο θαη πoιύ άμηoη κάιηζηα. Aο
πoύκε πσο ληθάκε. Πoηόλ ζα ζθoηώζoπκε … Aλ πάιη εηηεζoύκε,
θαλείο δελ πξόθεηηαη λα ζσζεί. ΢πλεπώο, αθoύ o βαζηιηάο έρεη
ηόζεο δπλάκεηο ζηε δηάζεζή ηoπ θαη, αο ππoζέζoπκε, κεγάιε όξεμε
λα καο εμoιoζξεύζεη, εγώ δελ βιέπσ ηη ηoλ έθαλε λα δόζεη όξθoπο
θαη ηελ δεμηά ηoπ θαη ύζηεξα λα γίλεη επίoξθoο ελώπηoλ ησλ ζεώλ
θαη λα πάξεη πίζσ ηηο εγγπήζεηο πoπ έδσζε ζε καο θαη ζηoπο
βαξβάξoπο ηoπ Aξηαίoπ.

Σέηoζα πoθθά έθεβε o Κθέανπoξ.

Πάκς ζ’ αοηά, ηαηέθεαζε επζηέθoοξ o Σζζζαθένκδξ ιε ηζξ δοκάιεζξ

ηoο, ζακ κα πήβαζκε ζπίηζ ηoο, ζοκoδεοόιεκoξ από ηoκ Oνόκηα πoο
έθενε ηζξ δζηέξ ηoο, ηαεώξ ηαζ ηδκ βοκαίηα ηoο πoο ήηακ δ ηόνδ ηoο
ααζζθζά. Καζ λεηζκήζαιε. Μπνoζηά πήβαζκε o Σζζζαθένκδξ ηαζ δ αβoνά
πoο είπε πνάβιαηζ θένεζ ιαγί ηoο. Μαγί ιε ηoκ Σζζζαθένκδ ηαζ ιε ηoκ
Oνόκηα αάδζγε ηαζ o Aνζαίoξ ιε ηoκ δζηό ηoο ζηναηό ηςκ ααναάνςκ ηoο
Κύνoο. Καζ ζηναηoπέδεοε ιαγί ηoοξ ζηζξ ζηάζεζξ. Oζ Έθθδκεξ, πoο δεκ
ηoοξ ειπζζηεύoκηακ, πνoπςνoύζακ ιόκoζ ηαζ πςνζζηά απ’ αοηoύξ ιε
ηoοξ δζηoύξ ηoοξ oδδβoύξ. Καζ ζηζξ ζηάζεζξ, ζηναηoπέδεοακ ηάεε θoνά
ζε απόζηαζδ ηoοθάπζζηo εκόξ παναζάββoο (6 πζθ.). ακ όπζ πενζζζόηενo.
Φοθάβoκηακ δε oζ ιεκ από ηoοξ δε ζακ κα ήηακ επενoί. Κζ’ αοηό δεκ
άνβδζε κα δδιζoονβήζεζ ιζα αηιόζθαζνα ηαποπoρίαξ. Ελίoηε δε, όηακ
έηoαακ λύθα ιαγί ή πόνηo ή ζε άθθεξ αββανείεξ, ένπoκηακ ζηα πένζα ιε
ηoοξ Πένζεξ πνάβια πoο εκέηεζκε ηo ιίζoξ.

57
 Ύζηενα από ηνεζξ ιένεξ πoνεία έθηαζακ ζηo Μεδίαο θαιoύκελoλ
ηείρoο ηαζ ηo πνoζπέναζακ από ηδ ιέζα ιενζά. Ήηακ πηζζιέκo ιε
ρδιιέκoοξ πθίκεoοξ, ιε άζθιαηo ακάιεζά ηoοξ. Βίπε εύξoο είθoζη
πόδώλ (6 ι.), ύςoο δε εθαηόλ (30 ι.). Χξ πνoξ ηo ιήηoξ, εα ήηακ 20
παναζάββεξ (120 πι.) όπςξ εθέπεδ. Αεκ απέπεζ δε πoθύ από ηδκ
ΐααοθώκα.*

* Σα ηείρε ηεο Βαβπιώλαο (πoπ βξίζθεηαη ζηo ύςoο ηεο Βαγδάηεο)

ήηαλ θη’ απηά από πιίλζoπο ζπλδεδεκέλoπο κε άζθαιηo πoπ έπαηδε
ηoλ ξόιo ηζηκέληoπ. H άζθαιηoο ήηαλ έλα είδoο πίζζαο πoπ
πξoέξρoληαλ από θαηαθάζηα περηoύ πεηξειαίoπ θαη βξίζθoληαλ ζε
θπζηθή θαηάζηαζε ζε πεγάδηα ή ζηηο όρζεο ηoπ Σίγξε, ίζσο ζηo
ύςoο ηεο Μoζoύιεο. ΢ηελ Ειιάδα ήηαλ δηαδoκέλε ε πίζζα, πoπ
πξoέξρoληαλ από απόζηαμε μύιoπ ή θάξβoπλoπ θαη ρξεζίκεπε
θπξίσο γηα ηελ επάιιεηςε ηoπ θύηoπο ησλ πιoίσλ. ΢ηελ Πεξζία
ήηαλ άθζoλε ε άζθαιηoο. Σo δε περηό πεηξέιαηo oλoκάδoληαλ
«ξαδηλάθε», θαηά ηoλ Hξόδoηo, ιέμε πoπ κoηάδεη ειιεληθή ή
ειιελoπoηεκέλε πεξζηθή ιέμε. ΋πσο ζίγoπξα ζα είλαη θαη ε ιεμε
άζθαιηoο, ηεο oπoίαο ε εηπκoιoγία είλαη άγλσζηε. Πεηξέιαηo ή
ξαδηλάθε, ζπλάληεζε θαη o Μέγαο Aιέμαλδξoο ζηε Μεζoπoηακία.
Με βάζε όιεο απηέο ηηο ελδείμεηο, κεηά ηελ εθεύξεζε ηoπ
απηoθηλήηoπ άξρηζαλ oη πξώηεο γεσηξύζεηο ζηελ πεξηoρή απηή ηoπ
Θξάθ θαη ηo 1901 ήξζε ζηελ επηθάλεηα ε πξώηε πεηξειαηoπεγή.

Aπό δς πνoπώνδζακ άθθoοξ 8 παναζάββεξ (42 πι.) ζε δοό ιένεξ

ηαζ πέναζακ δηώξπγαο δύo, ηελ κελ επί γεθύξαο, ηελ δε βεθονςιέκδ ιε
επηά πθoία. Aοηέξ oζ δζώνοβεξ λεηζκoύζακ από ηoκ Σίβνδ πoηαιό. Αελζά
ηζ’ ανζζηενά ηoοξ λεηζκoύζακ ηάθξoη πoο δζέζπζγακ ηoοξ αβνoύξ. Oζ
πνώηεξ ήηακ ιεβάθεξ, oζ άθθεξ ιζηνόηνεξ. Σέιoο δε θαη κηθξoί oρεηoί,
όπςξ ζηδκ Βθθάδα βζα ηδκ ηαθθζένβεζα ηδξ ιεθίκδξ.

Καζ θηάζακε ζηoκ Σίβνδ πoηαιό. Βηεί ηoκηά ήηακ ιζα ιεβάθδ πόθδ
ιε πoθθoύξ ηαηoίηoοξ, oκόιαηζ ΢ζηηάηδ, πoο απείπε από ηoκ πoηαιό 15
ζηάδζα (3 πι.). Oζ Έθθδκεξ έζηδζακ ηζξ ζηδκέξ ηoοξ έλς απ’ ηδκ πόθδ,
δίπθα ζ’ έκα ιεβάθo ςναζόηαηo δάζoξ ιε ηάεε είδoξ ανςιαηζηά δέκηνα.
Oζ αάναανoζ ήηακ ζηδκ άθθδ όπεδ ηoο Σίβνδ. Μόθζξ ηoκ πέναζακ έβζκακ
άθακηoζ.

Μεηά δε ηo δείπλoλ, o Πνόλεκoξ ηαζ o Ξεκoθώκ πήβακ βζα έκακ

πενίπαηo ιπνoζηά ζηδκ απoεήηεοζδ ηςκ όπθςκ όηακ πθδζίαζε έκαξ
άκηναξ ηoοξ ζηoπoύξ ηαζ ηoοξ νώηδζε ακ ήλενακ πoύ είκαζ o Κθέανπoξ ή
o Πνόλεκoξ. Αεκ γήηδζε ηoκ Μέκςκα ακ ηζ’ ενπόηακ εη ιένoοξ ηoο

58
Aνζαίoο, πoο είπε θζθoλεκήζεζ άθθoηε ηoκ Μέκςκα. O Πνόλεκoξ ηoο είπε
«εβώ είιαζ, ηζ εέθεζξ» ηζ’ αοηόξ είπε ηα ελήξ:

- Μ’ έζηεηιαλ o Aξηαίoο θαη o Aξηάoδoο, πoπ είλαη πηζηoί ηoπ Κύξoπ

θαη δηάθεηληαη επλoτθά καδί ζαο, λα ζαο πσ λα θπιάγεζηε κελ ηπρόλ
θαη ζαο επηηεζoύλ ηε λύρηα oη βάξβαξoη. Έρεη πoιύ ζηξαηό θoληά
ζηo δάζoο. Καη λα ζηείιεηε ζθoπηά ζηε πισηή γέθπξα ηoπ Σίγξε
πoηακoύ γηαηί o Σηζζαθέξλεο ζθέπηεηαη λα ηελ ιύζεη ηε λύρηα, αλ
κπoξέζεη, γηα λα κελ ηελ δηαβείηε θη’ έηζη λα βξεζείηε πηαζκέλoη
αλάκεζα ζηo πoηάκη θαη ζηε δηώξπγα.

΋ηακ η’ άηoοζακ αοηά, πήβακ ηoκ άκενςπo αοηόκ ζηoκ Κθέανπo

ηαζ ηoο ακέθενακ ηζ είπε. O Κθέανπoξ ηανάπηδηε πoθύ ηαζ ηoκ έπζαζακ
θόαoζ.

Έκαξ «κεανόξ» * πoο ήηακ πανώκ ηάηζ ηαηάθααε ηαζ είπε:

- Επίζεζε θαη δηάιπζε ηεο γέθπξαο είλαη δύo πξάγκαηα πoπ δελ
πάλε καδί. Είλαη πξoθαλέο όηη oη επηηηζέκελoη ή ζα ληθήζoπλ ή ζα
εηηεζoύλ. Aλ ληθήζoπλ, ηη ρξεηάδεηαη λα ιύζoπλ ηε γέθπξα … Aλ
δειαδή εηηεζoύκε, αθόκα θη’ αλ ππήξραλ πoιιέο γέθπξεο πάιη δε
ζα μέξακε πoύ λα θαηαθύγoπκε γηα λα γιηηώζoπκε. Aλ δε εκείο
ληθήζoπκε, δελ ζα έρoπλ εθείλoη από πoύ λα θύγoπλ, κε ιπκέλε ηε
γέθπξα. Aλ θη’ έρoπλ πoιιέο δπλάκεηο ζηελ αληηθξπλή όρζε θαλείο
δελ ζα κπoξέζεη λα ηoπο βoεζήζεη ιειπκέλεο ηεο γεθύξαο.
* ΋ιoη ππoπηεύoληαη πσο o «λεαξόο» ηoπ επεηζόδηoπ είλαη o ίδηoο
o Ξελoθώλ, o oπoίoο απ’ ό,ηη είδακε ήηαλ παξώλ ζ’ απηήλ ηελ
ζπλάληεζε θαη ήηαλ γύξσ ζηα 26 εθείλε ηελ επoρή. (O Πξόμελoο
γύξσ ζηα 30 θαη oη ζηξαηεγoί γύξσ ζηα 35. O Κιέαξρoο ήηαλ
γύξσ ζηα 50, όπσο ζα καο πεη πηo θάησ o Ξελoθώλ). Μάιιoλ ζα
ηoλ έβαδε ζε εηζαγσγηθά ηoλ «λεαξό» o Ξελoθώλ, αλ ππήξραλ
ζηελ επoρή ηoπ.

Όηακ η’ άηoοζε αοηά o Κθέανπoξ θώκαλε ηoκ αββεθζoθόνo ηαζ ηoκ

νώηδζε πόζo ιεβάθδ είκαζ δ πενζoπή ακάιεζα ζηoκ Σίβνδ ηαζ ζηδ
δζώνοβα. Σενάζηζα, είπε αοηόξ, ηαζ πενζέπεζ πoθθά πςνζά ηαζ ιεβάθεξ
πόθεζξ. Σόηε είκαζ πoο ηαηαθάααιε πςξ ηoκ είπακ ζηείθε ιε δόθo oζ
αάναανoζ αοηόκ ηoκ άκενςπo θoαoύιεκoζ ιήπςξ oζ Έθθδκεξ ηόρoοκ ηδ
βέθονα ηαζ απoθαζίζoοκ κα ιείκoοκ ζ’ αοηήκ ηδκ πενζoπή πoο ήηακ ζακ
κδζί, πνoζηαηεοιέκoζ απ’ ηδ ιζα ιενζά από ηoκ Σίβνδ ηζ’ απ’ ηδκ άθθδ από
ηδκ δζώνοβα. H πενζoπή δζέεεηε πoθθά ηνόθζια, δηακ ιεβάθδ ηαζ εύθoνδ

59
ιε πoθθoοξ βεςνβoύξ. Βδώ είκαζ πoο εα ιπoνoύζε κα ζηναηoπεοεύζεζ
αοηόξ πoο εα επζπεζνoύζε κα επζηεεεί ζηo ααζζθζά.

Ύζηενα απ’ αοηά έπεζακ βζα ύπκo. Έζηεζθακ πάκηςξ ζηoπoύξ ζηδ
βέθονα βζα ηαθό ηαζ βζα ηαηό. Καιζά επίεεζδ δεκ έβζκε από πoοεεκά oύηε
ζηδ βέθονα ειθακίζηδηε o επενόξ, όπςξ ιαξ πθδνoθόνδζακ oζ θύθαηεξ.
Σδκ αοβή, oζ Έθθδκεξ πέναζακ ηδ βέθονα ηoο Σίβνδ, πoο ηδκ
απoηεθoύζακ 37 πθoία, παίνκoκηαξ όθεξ ηζξ δέoοζεξ πνoθοθάλεζξ.
Ήνεακ δε πάθζ ηάπoζoζ Έθθδκεξ, πoο ήζακ ζηδκ οπδνεζία ηoο
Σζζζαθένκδ, κα ηoοξ πoοκ όηζ εα βίκoκηακ επίεεζδ ηαηά ηδκ δζάααζδ.
Aθθά πάθζ όθα αοηά απoδείπηδηακ ρεύδδ. Χζηόζo, ηδκ ώνα πoο
πενκoύζακ ηδ βέθονα θάκδηε από ιαηνοά o Γθoοξ, ιε ιενζηoύξ αηόια
ζηoπoύξ, βζα κα ζζβoονεοηoύκ όηζ έβζκε πνάβιαηζ δ δζάααζδ ηoο
πoηαιoύ. ΋ηακ αεααζώεδηακ, έθοβακ από ηεζ πoο ήνεακ.

Aπό ηoκ Σίβνδ oζ Έθθδκεξ έηακακ 20 παναζάββεξ (120 πι.) πoνεία

ζε 4 ιένεξ ηζ’ έθηαζακ ζηoκ πoηαιό Φύζηo, πθάηoοξ εκόξ πθέενoο (30
ι.). Τπήνπε δε βέθονα. Βηεί ήηακ ιζα ιεβάθδ πόθδ oκόιαηζ ΍πζξ. * Βδώ
ζοκάκηδζακ ηoκ κόεo αδεθθό ηoο Aνηαλένλδ ηαζ ηoο Κύνoο o oπoίoξ είπε
θένεζ ιζα ιεβάθδ ζηναηζά από ηα ΢oύζα ηαζ ηα Βηαάηακα (ηδξ Μδδίαξ)
πνoξ αoήεεζακ ηoο ααζζθέςξ. Ββηαηέζηδζε ηo ζηνάηεοια ηαζ
παναηαθoοεoύζε ηoοξ Έθθδκεξ πoο πενκoύζακ από ιπνoζηά ηoο. O
Κθέανπoξ ηoοξ πήβαζκε δοό-δοό ηαζ έηακε ζοπκέξ ζηάζεζξ. ΋ηακ δ
ειπνoζεoθοθαηή ζηαιαηoύζε ακάβηαγε αοηoύξ πoο αηoθoοεoύζακ κα
ζοκςζηίγoκηαζ πνάβια πoο έηακε ηo ζηνάηεοια ηo Βθθήκςκ κα θαίκεηαζ
ιεβαθύηενo απ’ ό,ηζ ήηακε. Καζ ηoύηo έηακε εκηύπςζδ ζηoκ Πένζδ
ααζζθόπαζδα πoο ηoοξ έαθεπε κα πανεθάοκoοκ.
* H ζέζε ηεο πόιεο ΍πηο ακθηζβεηείηαη. από πoιιoύο Σελ
ηoπoζεηoύλ κάιιoλ ζε απόζηαζε 100 ρηιηoκέηξσλ λoηηόηεξα από
ηελ ζπκβoιή ησλ δύo πoηακώλ. Aλ είλαη έηζη, o Ξελoθώλ ζα
πξόζζεζε πιεξoθoξίεο εθ ησλ πζηέξσλ κε θάπoηα αλεπζπλόηεηα.
Aπηό πoπ δελ εμεγεί είλαη γηαηί δελ αθoιoύζεζαλ ηoλ Επθξάηε θαη
γηαηί πέξαζαλ ζηελ αλαηoιηθή όρζε ηoπ Σίγξε. Καη δελ δηεπθξηλίδεη
γηαηί πoξεύηεθαλ πξoο βoξξάλ. Λόγoο ππήξρε (ε απoθπγή ησλ
πξoο ηελ ΢πξία εξήκσλ πεξηoρώλ) θαη o Σηζζαθέξλεο ζα εμήγεζε
ηo ζρέδηo ζηoλ Κιέαξρo (πoπ ήηαλ o δξόκoο πξoο ηoλ Εύμεηλo
Πόληo κέζα από ηα βoπλά). H εληύπσζε πoπ δίλεη ηo θείκελo είλαη
όηη oη Έιιελεο αθoιoπζoύλ ηπθιά ηoλ Σηζζαθέξλε. Ίζσο έρoπλ
ραζεί ή θαηαζηξαθεί ηα ζεκεία ηεο αθήγεζεο πoπ κoηάδoπλ λα
ιείπoπλ.

60
 ΢ηδ ζοκέπεζα, ύζηενα από πoνεία έλδ διενώκ ηαζ 30 παναζάββεξ
(180 πι) έθηαζακ ζηα πςνζά ηδξ Πανοζάηζδoξ, ιδηέναξ ηoο Κύνoο ηαζ
ηoο ααζζθζά.*1 O Σζζζαθένκδξ, βζα κα εηδζηδεεί έζης ηαζ κεηνό ηoκ Κύνo,
επέηνερε ζηoοξ Έθθδκεξ κα θεδθαηήζoοκ ηα πςνζά ηδξ ιδηέναξ ηoο,
εηηόξ από ηo κα πάνoοκ ζηθάαoοξ ηoοξ ηαηoίηoοξ ηςκ. ΐνήηακ εηεί
ζζηάνζ πoθύ, πνόααηα ηαζ άθθα πνεώδδ.
*1 Θα είρε πάξεη θη’ απηά ηα ρσξηά σο γακήιηα δώξα ε Παξύζαηηο
ή ζαλ θόξo κε άιιε αθoξκή. Γηα λα πξoβεί ζ’ απηήλ ηελ πξάμε o
Σηζζαθέξλεο, κπξoζηά ζε ρηιηάδεο άιιoπο Πέξζεο, ε Παξύζαηηο
ζα είρε ήδε πέζεη ζηε δπζκέλεηα ηoπ Aξηαμέξμε. Oη κεραλoξξαθίεο
ηεο ζηελ Aπιή είλαη παξoηκηώδεηο. Έθηαζε λα δειεηεξηάζεη ηελ
γπλαίθα ηoπ γηoπ ηεο βαζηιηά, oλόκαηη ΢ηάηεηξα.

Aπό δς πνoπώνδζακ άθθoοξ 4 ζηαειoύξ (ιένεξ) δζακύoκηαξ 20

παναζάββεξ (120 πζθ.) ιέζα από ένδιo, έπoκηαξ ηoκ Σίβνδ πoηαιό
ανζζηενά ηoοξ. Καηά ηoκ πνώηo ζηαειό, είδακ ζηδκ απέκακηζ όπεδ ιζα
ιεβάθδ ηαζ πθoύζζα πόθδ oκόιαηζ Καζκαί. Oζ αάναανoζ πέναζακ απέκακηζ
ιε ζπεδίεξ ζηδνζβιέκεξ ζε αζηoύξ ηζ’ έθενακ ρςιζά, ηονί ηαζ ηναζί.

Κεθάιαηo Πέκπηo

- H Πνoδoζία ηoο Σζζζαθένκδ -

O επόιεκoξ ζηαειόξ ήηακ o Πoηαιόξ Γαπάηαξ, πθάηoοξ 4

πθέενςκ (120 ι.). Βδώ έιεζκακ διένεξ ηνείξ. Σνείξ ιένεξ ζοκεπoύξ
ηαποπoρίαξ, πςνίξ ςζηόζo κα εηδδθςεεί oοδειία επζαoοθή, ηoοθάπζζηo
ιε ηνόπo πνoηθδηζηό. O Κθέανπoξ έηνζκε πςξ είπε ένεεζ δ ζηζβιή κα
λεηαεανίζεζ ηo εέια ιε ηoκ Σζζζαθενκδ. Να ανεεεί έκαξ ηνόπoξ κα πάρεζ
αοηή δ ηαηάζηαζδ ιόκζιδξ δοζπζζηίαξ πνζκ εηθοθζζηεί ζε ακoζπηό
πόθειo. Κζ’ έζηεζθε ηάπoζoκ κα ηoο πεζ πςξ είκαζ ακάβηδ κα ιζθήζoοκε. O
Σζζζαθένκδξ ηoο ιήκοζε κα πάεζ αιέζςξ κα ηoκ δεζ.

Όηακ ανεεήηακε, o Κθέανπoξ ηoο είπε ηα αηόθoοεα:

- Aγαπεηέ Σηζζαθέξλε, δελ μερλώ όηη θάλακε όξθoπο θαη δώζακε ηα

ρέξηα πσο δελ ζα πξoβoύκε ζ’ ερζξηθέο πξάμεηο o έλαο πξoο ηoλ
άιιoλ. Ωζηόζo ζε βιέπσ λα θπιάγεζαη ζπλερώο από καο ζαλ
είκαζηε ερζξoί ζαο θη’ απηό καο θάλεη λα θπιαγόκαζηε θη’ εκείο από

61
ζαο. Επεηδή δελ έρσ θακηα απόδεημε ή δηαπίζησζε όηη έρεηο θαθoύο
ζθoπoύο γηα καο, θη’ εγώ απ’ ηε κεξηά κoπ γλσξίδσ θαιά όηη oύηε
θαηά δηάλoηα δελ έρoπκε άλάιoγε πξόζεζε, ζθέθηεθα πσο ζα
πξέπεη λα κηιήζoπκε oη δπό καο γηα λα δoύκε πώο θαη ηη κπoξoύκε
λα θάλoπκε γηα λα βγoύκε απ’ απηήλ ηελ ακoηβαία δπζπηζηία.
Έπεζαλ πξάγκαηη ζηελ αληίιεςή κoπ άηoκα, επεξεαζκέλα ζεο απo
ςεπδoιoγίεο ζεο από ζθέηεο ππoςίεο, ηα oπoία ππό ηελ επίξξoηα
ηoπ θόβoπ έθζαζαλ ζηo ζεκείo λα ζέιoπλ λα πξoιάβoπλ ηo θαθό
πξηλ ηo ππoζηoύλ oη ίδηoη, πξάγκα πoπ ηoπο oδήγεζε λα πξoβoύλ
ζε αλεπαλόξζσηεο βιάβεο ζε αλζξώπoπο πoπ δελ είραλ θακηά
πξόζεζε λα ηoπο βιάςoπλ oύηε εθείλε ηε ζηηγκή oύηε κειιoληηθά.
Πηζηεύoληαο όηη o θαιύηεξoο ηξόπoο γηα λα ζηακαηήζoπλ απηoύ ηoπ
είδoπο oη παξεμεγήζεηο είλαη o δηάιoγoο, ήξζα λα ζε δσ θαη λα ζε
δηαβεβαηώζσ όηη άδηθε είλαη ε δπζπηζηία ζoπ. Καη ζα ζoπ πσ γηαηί.
O πξώηoο θαη κέγηζηoο ιόγoο είλαη o όξθoο πoπ δώζακε ελώπηoλ
ησλ ζεώλ, o oπoίoο καο απαγoξεύεη λα θεξζoύκε ερζξηθά o έλαο
πξoο ηoλ άιιoλ. Aπηόο πoπ ζθέθηεηαη λα ηoλ παξαβεί δελ ηoλ
βιέπσ λα επηπρεί ζηε δσή ηoπ. Γη’ απηόλ πoπ θάλεη πόιεκo κε ηoπο
ζεoύο, δελ μέξσ oύηε θεπγηό αξθεηά γξήγoξo, oύηε θαηαθύγηo
αξθεηά ζίγoπξo γηα λα θξπθηεί, oύηε ζθόηoο πoπ λα κπoξεί αζέαηoο
λα ρσζεί εληόο ηoπ, oύηε κέξoο αξθεηά oρπξό γηα λ’ απoζηάζεη.
Παληoύ ηα πάληα ζηoπο ζεoύο ππόθεηληαη θαη πάλησλ ησλ
αλζξώπσλ εμoπζηαζηέο είλαη oη ζεoί. Aπηά έρσ κάζεη εγώ γηα ηoπο
ζεoύο θαη ηoπο όξθoπο, ζύκθσλα κε ηoπο oπoίoπο εκείο oη δπό
ζπλoκoιoγήζακε ηελ θηιία πoπ καο ζπλδέεη ζήκεξα. ΋ζo γηα η’
άιια, ηα αλζξώπηλα, ζηα ρέξηα ζoπ βξίζθεηαη λoκίδσ απηή ηε ζηηγκή
ό,ηη θαιύηεξo δηαζέηoπκε. Γηαηί καδί ζoπ, όιoη oη δξόκoη κάο
αλoίγoληαη εύθoια, όια ηα πoηάκηα κάο δηαζέηoπλ πεξάζκαηα θαη
θακηά δελ έρoπκε ζηέξεζε επηζηηηζκoύ. Υσξίο εζέλα δε, όιoη oη
δξόκoη ράλoληαη ζηo ζθoηάδη. Γηαηί ηίπoηα δελ γλσξίδoπκε γη’
απηoύο. O θάζε πoηακόο γίλεηαη δύζβαηoο, o θάζε όριoο πoπ
ζπλαληάκε θoβεξόο θαη πηo θoβεξή αθόκα είλαη ε εξεκηά. Γηαηί είλαη
γεκάηε από έλδεηα. Aλ ιoηπόλ κέζα ζηελ ηξέιια καο ζέιακε λα ζ’
εμoληώζoπκε, πoηόλ ζα εμoληώλακε ; Σoλ επεξγέηε καο! Γηαηί ; Γηα
λα ηα βάιoπκε ύζηεξα κε ηo Βαζηιηά θαη λα βξoύκε κπξoζηά καο
έλαλ Σηζζαθέξλε αθόκα πηo επηθίλδπλo ; Εμάιιoπ, ζα ζoπ πσ
πoηέο είλαη oη ειπίδεο πoπ ζα κ’ εγθαηέιεηπαλ αλ επηρεηξoύζα ηo
παξακηθξό ελαληίoλ ζoπ. Εγώ επεδίσμα ηε θηιία ηoπ Κύξoπ γηαηί

62
ηoλ λόκηδα ηθαλό όζo θαλείο λα θάλεη θαιό εθεί πoπ ήζειε. ΢ήκεξα
βιέπσ εζέλα, πoπ είρεο ζαηξαπεία oιόδηθή ζoπ, έζησ ππoηαγκέλε
ζηoλ Κύξo, λα πξoηηκάο ηελ ππoηαγή ζηo Βαζηιηά, ηoλ oπoίoλ
πoιέκεζε o Κύξoο. Έηζη όπσο ήξζαλ ηα πξάγκαηα, πoηόο είλαη
αξθεηά ηξειιόο πoπ λα κε ζέιεη λα πάεη κε ηo κέξoο ζoπ ; Ξέξσ
πσο oη Μπζoί ζoύ δεκηoπξγoύλ πξoβιήκαηα. Με ηηο δπλάκεηο πoπ
έρσ, λoκίδσ πσο ζα κπoξoύζα λα ηoπο ηηκσξήζσ θαη λα ζoπ ηoπο
παξαδόζσ ηαπεηλόηεξoπο. Γλσξίδσ θαη ηo πξoβιεκα πoπ έρεηο κε
ηoπο Πηζίδεο. Aθoύσ δε πσο θαη πoιιoί άιιoη ιαoί θάλoπλ ηα ίδηα.
Πoπ θη’ εθεί ζα κπoξoύζα λε επέκβσ θαη λα ηoπο αλαγθάζσ λα
πάςoπλ λα ζ’ ελoριoύλ θαη λα δηαηαξάζζoπλ ηελ επδαηκoλία ζoπ.
΋ζo γηα ηoπο Aηγύπηηoπο, κε ηoπο oπoίoπο μέξσ όηη είζζε έμσ
θξελώλ, δελ βιέπσ κε πoηά άιιε δύλακε ζα κπoξoύζαηε λα ηoπο
θαηαζηείιεηε εθηόο απ’ απηήλ πoπ έρσ καδί κoπ. Aιιά αο πάξoπκε
θαη ηoπο θίιoπο ιαoύο πoπ ζαο πεξηβάιιoπλ. Γηα λα δηαηεξήζεηο
ηελ εμoπζία ζoπ απάλσ ηoπο, γηα ηελ πεξίπησζε πoπ θάπoηoη ζαο
δεκηoπξγήζoπλ πξoβιήκαηα, γηα λα ηoπο ζπκπεξηθεξζείο κε ηελ
αλάιoγε απζηεξόηεηα, ζα κπoξείο λα ηo θάλεηο αλ καο έρεηο ζηελ
ππεξεζία ζoπ. Γηαηί δελ ζα ζε ππεξεηoύκε κόλo γηα ηoλ κηζζό, αιιά
θαη από αλαγλώξηζε ηεο πξάμεο ζoπ λα καο δηαζώζεηο, πoπ ζα
είλαη κηα δίθαηε αληαπόδoζε. ΋ηαλ εγώ ιoηπόλ θάζoκαη θαη
ζθέθηoκαη όι’ απηά, πώο λα κελ απoξώ γηα ηελ δπζπηζηία πoπ καο
δείρλεηο; Καη πoιύ ζα ήζεια λα κάζσ ηo όλoκα ηoπ αλζξώπoπ πoπ
θαηάθεξε λα ζε πείζεη πσο εκείο ζπλσκoηoύκε ελαληίoλ ζoπ». *
Aοηά θoζπόκ είπε o Κθέανπoξ.

* O καθξoζθειήο απηόο ιόγoο ηoπ Κιέαξρoπ, πoπ ζπκίδεη ξεηoξηθή

παξέκβαζε ζηo δηθαζηήξηo ή ζηελ εθθιεζία ηoπ δήκoπ, γελλάεη
πoιιά εξσηήκαηα. Καη’ αξρήλ, ζα έπξεπε λα έρoπλ πξoεγεζεί
πoιιά άιια επεηζόδηα, πoιύ πηo πξόζθαηα, κε ηoπο Πέξζεο, ηα
oπoία αγλooύκε. O Σηζζαθέξλεο δελ κoηάδεη λα γλσξίδεη ειιεληθά
(έρoπλ πξoεγεζεί δηάιoγoη κε δηεξκελέα) ή ηoπιάρηζηo όρη αξθεηά
γηα λα κπoξεί λα παξαθoιoπζήζεη άλεηα ηα ζoθίζκαηα ηoπ
Κιέαξρoπ. Είλαη δηθαηoιoγεκέλε ε ππoςία όηη o ιόγoο έρεη
ζπληαρζεί από ηoλ λεαξό θηιόζoθo πoπ ήηαλ o Ξελoθώλ. Καη ή
πξόθεηηαη γηα θημηόλ πoπ πξoζηέζεθε ζηo εκεξoιόγηo ηεο
Aλάβαζεο, ή δαζθαιέπζεθε από ηoλ Ξελoθώληα o Κιέαξρoο πξηλ
πάεη ζηoλ Σηζζαθέξλε. Δελ απoθιείεηαη βέβαηα θαη λα είλαη
απζεληηθόο ιόγoο ηoπ Κιέαξρoπ. O Κιέαξρoο δελ ήηαλ
αγξάκκαηoο. Τπήξμε ζηξαηεγόο ζηoλ ΢παξηηαηηθό ζηξαηό, ε δε
ζθιεξόηεηα κε ηελ oπoία κηιάεη γηα ηoπο ππoηειείο ζηoπο Πέξζεο
ιαoύο πξoδίδεη ηελ απoιπηαξρηθή ζπαξηηαηηθή ηoπ παηδεία. Σα ίδηα

63
 oιηγαξρηθά αηζζήκαηα είρε άιισζηε θαη o Ξελoθώλ (πoπ κηζoύζε
ηo Aζελατθό δεκoθξαηηθό πoιίηεπκα θαη ζαύκαδε ηo ζπαξηηαηηθό).
H ππεξoςία (πoπ ήηαλ έλαο από ηoπο ιόγoπο πoπ εμoξίζηεθε από
ηελ ΢πάξηε) ηαίξηαδε ζηoλ Κιέαξρo ηδηαίηεξα θαη άγγηδε ηα όξηα ηoπ
γειoίoπ. Υώξηα πoπ ήηαλ ιίαλ πξoζβιεηηθή γηα ηoλ Σηζζαθέξλε,
όηαλ έιεγε όηη ιίγo σο πoιύ κόλo απηόο κε ηoπο κηζζoθόξoπο ηoπ
ζα κπoξoύζε λα ζώζεη ηελ Πεξζηθή απηoθξαηoξία από ηα ελδεκηθά
θαη ηα εμσηεξηθά ηεο πξoβιήκαηα.

Καζ ήνεε δ ζεζνά ηoο Σζζζαθένκδ κα ιζθήζεζ ηαζ κα πεζ ηα

αηόθoοεα:

- Με κεγάιε επραξίζηεζε, πξάγκαηη, αγαπεηέ Κιέαξρε, άθoπζα ηα

όζα ζώθξoλα κoπ είπεο. Γηαηί όηαλ θαηέρεζαη από ηέηoηα
αηζζεκαηα, δελ βιέπσ πώο ζα ήζoπλ δηαηεζεκέλoο λα κoπ θάλεηο
θαθό ρσξίο λα θάλεηο ηαπηόρξoλα θαθό θαη ζε ζέλα ηoλ ίδηo. Γηα λα
δεηο πόζo άδηθo είλαη λα δπζπηζηείηε είηε απέλαληη ζηoλ Βαζηιηά είηε
απέλαληη ζε κέλα πξoζσπηθά, άθoπζε απηά πoπ ζα ζoπ πσ. Aλ
ζέιακε λα ζαο εμoληώζoπκε, πηζηεύεηο πσο δελ έρoπκε αξθεηό
ηππηθό ή πεδηθό θαη oπιηζκό θαη δελ είκαζηε ηθαλoί λα ζαο
ρηππήζoπκε ; Καη κάιηζηα ρσξίο θαλέλα θίλδπλo λα ππoζηoύκε
απώιεηεο ; Ή όηη δελ βξίζθoπκε θαηάιιειo πεδίo κέρεο γηα λα ζαο
επηηεζoύκε ; Δελ βιέπεηο όιεο απηέο ηηο απέξαληεο πεδηάδεο πoπ
είλαη θηιηθέο ζε καο αιιά πoπ εζείο κε πoιύ θόπo θαη πoιιά
εκπόδηα ζα δηαζρίζεηε … Ή απηά ηα βoπλά ζηα oπoία ζα πξέπεη λα
ζθαξθαιώζεηε, πoπ όκσο αλ ζαο πξoιάβoπκε ζα είλαη γηα ζαο
αδηάβαηα ; Είλαη ηόζα ηα πoηάκηα πoπ αξθεί λα ζαο πεξηκέλoπκε
ζηηο όρζεο γηα λα επηιέγoπκε έλαλ-έλαλ απηoύο πoπ ζα ζέιακε λα
ρηππήζoπκε πξoσπηθά. Καη είλαη πoηάκηα πoπ κε θαλέλα ηξόπo δελ
ζα κπoξέζεηε λα πεξάζεηε, εθηόο αλ ζαο πεξάζoπκε εκείο. Aιιά θαη
αλ αθόκα εηηεζoύκε, καο κέλoπλ άιιoη ηξόπoη λα ζαο εμoληώζoπκε.
Είλαη εύθoιo λα βάιoπκε θσηηά ζηα ζηάρπα. Aλ θάςoπκε όιε ηελ
παξαγσγή ππoρσξoύληεο, ζα ζαο αληηηάμoπκε ηελ πείλα. Νεζηηθoί,
όζo γελλαίoη θη’ αλ είζαζηε, δελ ζα κπoξείηε λα δόζεηε κάρε. Πώο
ιoηπόλ κε ηόζα κέζα πoπ δηαζέηoπκε γηα λα ζαο πιεκήζoπκε, από
ηα oπoία θαλέλα δελ είλαη επηθίλδπλo γηα καο, ζα επηιέμoπκε εθείλoλ
ηo ηξόπo, ηoλ κόλo πoπ απoηειεί αζέβεηα ζηoπο ζεoύο, ηoλ κόλo
πoπ απoηειεί αηηκία ζηoπο αλζξώπoπο ; Πξέπεη λα είλαη θαλείο
εληειώο εγθαηαιειεηκέλoο ζηελ ηύρε ηoπ, λεζηηθόο, ρσξίο κέζα,
πηεζκέλoο από ηελ αλάγθε θαη, καδί κ’ απηά, πoιύ πoλεξόο γηα λα
ζέιεη λα γίλεη επίoξθoο σο πξoο ηoπο ζεoύο θαη αθεξέγγπoο σο

64
πξoο ηoπο αλζξώπoπο. ΋ρη, αγαπεηέ Κιέαξρε, δελ είκαζηε oύηε
αιόγηζηoη oύηε ειίζηoη. Πεο κoπ, αλ ζέιακε λα ζαο εμoληώζoπκε
γηαηί δελ ηo θάλακε κέρξη ηώξα ; Μάζε όηη ε αγάπε κoπ γηα ηoπο
Έιιελεο είλαη ε αηηία πoπ ζαο εκπηζηεύoκαη θαη πoπ ζέισ λα κ’
εκηζηεύεζηε θη’ εζείο. Μ’ απηoύο ηoπο μέλoπο κηζζoθόξoπο κε ηoπο
oπoίoπο o Κύξoο αλέβεθε εδώ θαη πoπ ηoπο εκπηζηεύζεθε γηαηί ηoπο
πιήξσλε, κ’ απηoύο ζέισ λα θαηέβσ ηώξα ζηελ ζαηξαπεία κoπ,
εγώ λα ηoπο θεξζώ θαιά θη’ εθείλoη λα κε θαηζηήζoπλ ηζρπξό. ΋ζo
γηα ηo πόζo ρξήζηκoη κπoξείηε λα κoπ θαλείηε, αλέθεξεο κεξηθά,
αιιά γηα κέλα ηo ζεκαληηθόηεξo είλαη έλα: ηελ ηηάξα πoπ έρεη ζηo
θεθάιη ηoπ o Βαζηιηάο, κόλo απηόο έρεη δηθαίσκα λα ηελ θoξάεη θαη
κάιηζηα όξζηα. Aιιά κπoξεί λα ππάξρεη θη’ άιιoο πoπ, κε ηελ δηθή
ζαο ζπκπαξάζηαζε, λα ηελ έρεη ζηελ θαξδηά ηoπ.*

* Μόλo έλαο αθειήο, όπσο απoδείρηεθε o Κιέαξρoο ηειηθά, δελ

έπηαζε ηηο απεηιέο ηoπ Σηζζαθέξλε, απηέο αθξηβώο πoπ ζα
πξαγκαηoπoηήζεη ζε ιίγo. (H «θακκέλε γε», όπσο ζεκεηώλεη o
Μαζθεξαί, ζπκίδεη απηήλ πoπ βξήθε κπξoζηά ηoπ o Ναπoιέσλ, ηo
812, καδί κε ηελ «θσηηά ηεο Μόζραο», ζηελ Ρσζζηθή εθζηξαηεία
ηoπ). ΢’ όιoλ ηo ιόγo ηoπ o Σηζζαθέξλεο κηιάεη γη’ απηά πoπ ζα
ήζειε πoιύ λα θάλεη αιιά πoπ δελ έθαλε από ζθέηo θόβo. Δηάιεμε
ηoλ δόιo. Καη κάιηζηα γα λα ηπιίμεη αθόκα πεξηζζόηεξo ηoλ
ζπλoκηιεηή ηoπ, έθηαζε ζηo ζεκείo λα ππoλoήζεη όηη είρε βιέςεηο
ζηελ βαζηιηθή «ηηάξα». (΢ε πηo πξόζθαηεο επoρέο ζα oλoκάδεηαη
«ζηέκκα«). O Σηζζαθέξλεο ήηαλ ίζσο o πηo επηηήδεηoο ζηα
πoιηηηθά Πέξζεο εγήηoξαο ηεο επoρήο. ΢’ έλα θξάηoο κε θζίλoπζα
βαζηιηθή εμπζία, ήηαλ ηαπηόρξoλα δπλάζηεο ησλ πξoο ηo Aηγαίo
ρσξώλ ηεο απηoθξαηoξίαο, ζηξαηεγόο, έρoληαο δηεπζύλεη πoιιέο
πoιεκηθέο επηρεηξήζεηο, ππoπξγόο θαη ξπζκηζηήο εμσηεξηθήο
πoιηηηθήο. O αληαγσληζκόο ηoπ κε ηoλ Φαξλάβαδo, ζαηξάπε ηεο
Φξπγίαο, ήηαλ γλσζηόο. Δελ απoθιείεηαη λα ήζειε λα
αλεμαξηoπoηεζεί από ηoλ Βαζηιηά θαη λα απηoθεξπρζεί Hγεκόλαο
ηεο Μηθξάο Aζίαο. Γλώξηδε πάλησο θαιά ηoπο Έιιελεο θαη ηoπο
αξρεγoύο ηoπο θαη είρε καθξά πείξα από δoιoπιoθίεο καδί ηoπο,
επηρεηξώληαο λα εθκεηαιιεύεηαη ηηο δηαηξέζεηο ηoπο. Σoλ Λύζαλδξo,
γηα παξάδεηγκα, πoπ εθπξoζσπoύζε ηελ ΢πάξηε θαη ηoλ
Aιθηβηάδε, πoπ εθπξoζσπoύζε πόηε ηoπο ΢παξηηάηεο θαη πόηε ηελ
Aζελαίoπο - θαη ηoλ oπoίoλ δελ δίζηαζε λα ζπιιάβεη παξόιεο ηηο
θηιηθέο ζπλδηαιαγέο πoπ είρε καδί ηoπ. (Υώξηα πoπ ηειηθά
εμόξηζηoο ζηελ Φξπγία, ηo 404, παξόηη αθίλδπλoο θαη
θηιoμελoύκελoο ηoπ Φαξλάβαδoπ, o Aιθηβηάδεο δoιoθoλήζεθε
από ηoπο Πέξζεο). O Κιέαξρoο, θαιόο κηζζoθόξoο αιιά
κεηξηώηαηoο πoιηηηθόο, δελ είρε πάξεη θαλέλα κάζεκα από ηελ
κόιηο πξόζθαηε ηζηoξία ησλ ειιελo-πεξζηθώλ ζρέζεσλ θαη
πεξηπεηεηώλ, ζηηο oπoίεο o Σηζζαθέξλεο είρε παίμεη πξσηεύoληα
ξόιo.

65
 O Κθέανπoξ ανήηε εζθζηνζκή ηα θεβόιεκα ηoο Σζζζαθένκδ ηαζ είπε:
- Aθoύ ιoηπόλ εκείο έρoπκε ηέηoηα ηεθκήξηα θηιίαο, απηoί πoπ καο
δηαβάιιoπλ κε ηoλ ζθoπόλ λα καο κεηαβάιιoπλ ζε ερζξoύο δελ
αμίδoπλ λα ππoζηoύλ ηελ εζράηε ηηκσξία …

- Εληάμεη ηόηε, απάκηδζε o Σζζζαθένκδξ, ειάηε λα κε βξείηε, αλ

ζέιεηε, oη ζηξαηεγoί θαη oη ιoραγoί ζαο θαη ζα ζαο απoθαιύςσ
πoηoί είλαη απηoί πoπ κoπ ιέλε πσο εηoηκάδεζαη λα επηηεζείο ζε κέλα
θαη ζηε ζηξαηηά κoπ.

- Κη’ εγώ, είπε o Κθέανπoξ, ζα ηoπο θέξσ όιoπο θαη ζα ζoπ

απoθαιύςσ από πoηoύο ηα έκαζα oι’ απηά πoπ ιέλε γηα ζέλα.

Όζηενα απ’ αοηέξ ηζξ θζθoθνoκήζεζξ, o Σζζζαθένκδξ γήηδζε από

ηoκ Κθέανπo κα ιείκεζ ηαζ κα δεπηεί κα δεζπκήζoοκ ιαγί εηείκo ηo ανάδο.

Σδκ άθθδ ιένα ηo πνςΎ, όηακ επέζηνερε o Κθέανπoξ, θάκδηε

ηαεανά όηζ ήηακ πεπεζζιέκoξ βζα ηα θζθζηά αζζεήιαηα ηoο Σζζζαθένκδ.
Μεηέθενε ηα όζα ηoο είπε πεζ o ζαηνάπδξ. Καζ πνόζεεζε πςξ όζoοξ
ηάθεζε o Σζζζαθένκδξ πνέπεζ oπςζδήπoηε κα πάκε. Βηείκoζ δε oζ
Έθθδκεξ πoο ε’ απoδεζπηεί όηζ ηαηώξ δζέααθακ ηoκ ζαηνάπδ εα πνέπεζ
κα ηζιςνδεoύκ ςξ πνoδόηεξ ζηνεθόιεκoζ ηαηά ηςκ ζοιθενόκηςκ ηςκ
Βθθήκςκ. Τπoπηεύoηακ δε ηoκ Μέκςκα, επεζδή ήλενε πςξ έηακε πανέα
ιε ηoκ Aνζαίo, ηαζ ζίβoονα ιε ηoκ Σζζζαθένκδ. Πίζηεοε πςξ
ζοκςιoηoύζε ιαγί ηoοξ εκακηίoκ ηoο ιε ζηoπό κα ηoκ αβάθεζ απ’ ηδ ιέζδ
ηαζ κα ηoο πάνεζ ηδκ θεβεώκα βζα κα ηδκ πάεζ ιε ηoκ Σζζζαθένκδ. Σo όηζ
αέααζα o Κθέανπoξ ήεεθε ιόκo αοηόκ κα παναδέπεηαζ δ θεβεώκα ηαζ όηζ
παναιένζγε όζoοξ εεςνoύζε επζηίκδοκoοξ ακηαβςκζζηέξ είκαζ αθήεεζα.
Πoθθoί ζηναηζώηεξ πάκηςξ πήνακ ακoζπηά εέζδ εκακηίoκ ηoο ηζ’ έθεβακ
πςξ δεκ πνέπεζ κα πάκε όθoζ oζ ζηναηδβoί ηαζ oζ θoπαβoί ηαζ πςξ δεκ
πνέπεζ κα έπoοιε ειπζζηoζύκδ ζηoκ Σζζζαθένκδ. O Κθέανπoξ
οπoζηήνζλε ιε πoθύ πείζια ηδκ άπoρή ηoο ηαζ ηεθζηά απoθαζίζηδηε κα
πάκε πέκηε ζηναηδβoί ηαζ είηoζζ θoπαβoί.* Καζ ηoοξ αηoθoύεδζακ 200
άκδνεξ ιε ηδκ πνόθαζδ όηζ πήβαζκακ ζηδκ αβoνά ηoο Πενζζηoύ ζηναηoύ
βα ρώκζα.

* Aπό ηα λoύκεξα πoπ καο δείλεη εδώ θαη πηo θάησ o Ξελoθώλ,
κπoξoύκε λα ππoζέζoπκε πσο ε ιεγεώλα είρε εθείλε ηε ζηηγκή
γύξσ ζηoπο 11.500 άλδξεο, πσο είρε 10 ζηξαηεγoύο θαη 115

66
 ιoραγoύο (10 ζε θάζε ρηιηάδα δηoηθώληαο έθαζηoο πεξί ηoπο 100
άλδξεο) θαη πσο απoθάζηζαλ ηειηθά λα πάλε ιίγoη ιoραγoί.

Όηακ έθηαζακ ζηδ ζηδκή ηoο Σζζζαθένκδ, oζ ζηναηδβoί

ηαθέζηδηακ κα πενάζoοκ ιέζα oζ δε Λoπαβoί έιεζκακ απέλς. Μπήηακ oζ
ζηναηδβoί Πνόλεκoξ o ΐoζώηζoξ, Μέκςκ o Θεζζαθόξ, Aβίαξ o Aνηάξ,
Κθέανπoξ o Λάηςκ ηαζ ΢ςηνάηδξ o Aπαζόξ.
΢πεδόκ αιέζςξ, ιόθζξ δόεδηε ηo ζζκζάθo,* oζ ιεκ ζηναηδβoί
ζοκεθήθεδζακ oζ δε θoπαβoί ζθαβζάζηδηακ. Όζηενα λεπύεδηε ζηδκ
πεδζάδα έκα απόζπαζια ζππέςκ ηαζ άνπζζε κα ζηoηώκεζ όπoζoκ Έθθδκα
εύνζζηε ιπνoζηά ηoο, εθεύεενo ή δoύθo. Oζ Έθθδκεξ έαθεπακ ιε απoνία
ηoοξ ζππείξ κα ηνέπoοκ ηαζ δεκ ιπoνoύζακ κα ηαηαθάαoοκ ηζ ζοκέααζκε
ιέπνζ πoο έθεαζε ηνέπoκηαξ ηαίηoζ πθδβςιέκoξ o Νίηανπoξ o Aνηάξ
ηναηώκηαξ ηα άκηενα ζηα πένζα ηoο. Καζ πνόθααε κα πεζ ηζ είπε ζοιαεί.
Πάναοηα έηνελακ oζ Έθθδκεξ ζηα όπθα ζίβoονoζ πςξ επνόηεζηo κα
δεπηoύκ αιέζςξ βεκζηή επίεεζδ.

* Σo ζηληάιo ήηαλ ε αλάξηεζε κηαο θόθθηλεο ζεκαίαο ζηε ζθελή

ηoπ Σηζζαθέξλε.

Σεθζηά, ειθακίζηδηακ ιπνoζηά ιαξ o Aνζαίoξ, o Aνηάoγoξ ηαζ o

Μζεναδάηδξ - oζ πζo πζζηoί ηoο Κύνoο αλζςιαηζηoί - ζοκoδεοόιεκoζ από
300 πενίπoο αηόια πάκoπθoοξ Πένζεξ. O δζενιδκέαξ ηςκ Βθθήκςκ είπε
όηζ ακαβκώνζζε ακάιεζά ηoοξ ηαζ ηoκ αδεθθό ηoο Σζζζαθένκδ, ηoκ
oπoίoκ ήλενε. Μόθζξ έθηαζακ ζηo ζηναηόπεδo, θώκαλακ κα αβεζ έκαξ
ζηναηδβόξ ή θoπαβόξ κ’ αηoύζεζ ηζξ πνoζηαβέξ ηoο ΐαζζθζά. Σόηε
πθδζίαζακ, παίνκoκηαξ όθεξ ηζξ πνoθοθάλεζξ, oζ ζηναηδβoί Κθεάκςν o
Oνπoιέκζoξ ηαζ ΢oθαίκεηoξ o ΢ηοιθάθζoξ, ιαγί ηoοξ δε ηαζ o Ξεκoθώκ o
Aεδκαίoξ βζα κα ιάεεζ ηζ απέβζκε o Πνόλεκoξ. O Υεζνίζoθoξ έθεζπε ζ’ έκα
πςνζό ιαγί ιε άθθoοξ βζα κα θνoκηίζεζ ηoκ επζζζηζζιό. ΋ηακ έθηαζακ ζε
απόζηαζδ αηoήξ, o Aνζαίoξ θώκαλε:

- O Κιέαξρoο, αγαπεηoί κoπ, απoδείρηεθε επίoξθoο θαη

παξάζπoλδoο. Καη ηηκσξήζεθε ήδε κε ζάλαηo.* Aληίζεηα, ζηoλ
Πξόμελo θαη ζηoλ Μέλσλα, πoπ θαηήγγεηιαλ ηελ ζπλσκoζία ηoπ,
έρoπλ απoδoζεί ύςηζηεο ηηκέο. O Βαζηιηάο δε απαηηεί από ζαο λα
παξαδόζεηε ηα όπια. Γηαηί ηζρπξίδεηαη πσο είλαη δηθά ηoπ αθoύ ήηαλ
ηoπ Κύξoπ πoπ ήηαλ δηθόο ηoπ ππήθooο.

67
 * O Κθέανπoξ ήηακ αηόια γςκηακόξ. Aκάιεζα ζηζξ οπόθoζπεξ
ρεοδoθoβίεξ ηoο Σζζζζαθένκδ ήηακ ηαζ δ ακαηoίκςζδ ηoο
εακάηoο ηoο ιε ζηόπo ηo δεζηό ηδξ ¨θεβώκαξ¨.

΢’ αοηά έδςζε απάκηδζδ o Κθεάκςν o Oνπoιέκζoξ:

- Ω άζιηo ππoθείκελo, Aξηαίε θη’ όιoη εζείο πoπ ήζαζηαλ oη θίιoη ηoπ
Κύξoπ, δελ ληξέπεζηε oύηε ηoπο ζεoύο oύηε ηoπο αλζξώπoπο ; Δελ
oξθηζηήθαηε λα έρεηε ηoπο ίδηoπο θίιoπο θαη ηoπο ίδηoπο ερζξoύο κε
καο ; Καη καο πξoδώζαηε ζηoλ αλoζηώηαηo θαη παλoπξγόηαηo
Σηζζαθέξλε γηα λα εμoληώζεηε ηoπο άλδξεο κε ηoπο oπoίoπο
δώζαηε όξθo ; Καη αθoύ καο θαηαπξoδώζαηε έξρεζηε ηώξα θαηά
πάλσ καο καδί κε ηoπο ερζξoύο καο ;

- Μα απoδείρηεθε, είπε o Aνζαίoξ, πσο o Κιέαξρoο ζπλσκoηoύζε

θαηά ηoπ Σηζζαθέξλε, θαηά ηoπ Oξόληα θαη ελαληίoλ όισλ εκώλ πoπ
είκαζηε ηώξα καδί ηoπο.

Σόηε πήνε ηo θόβo o Ξεκoθώκ:

- Εληάμεη, είπε, αλ o Κιέαξρoο παξά ηoλ όξθo πoπ έδσζε

θαηαπάηεζε ηελ ζπλζήθε ηηκσξήζεθε, όπσο αμίδεη ζηoπο
επίoξθoπο, όκσο o Πξόμελoο θαη o Μέλσλ, πoπ όπσο ιέηε
ελήξγεζαλ επλoτθά γηα ζαο, είλαη δηθoί καο ζηξαηεγoί. ΢ηείιηε ηoπο
εδώ. Aθoύ, όπσο θαίλεηαη, είλαη θίιoη θαη ησλ δύo πιεπξώλ, ζα
θξoληίζoπλ λα δόζoπλ ηόζo ζε καο όζo θαη ζε ζαο ηηο θαιύηεξεο
ζπκβoπιέο πεξί ηoπ πξαθηέoπ.

Aηoθoύεδζε πoθύςνδ ζογήηδζδ ακάιεζα ζηoοξ ααναάνoοξ oζ

oπoίoζ ηεθζηά έθοβακ πςνίξ κα δώζμοκ απάκηδζδ.

Oζ ζηναηδβoί πoο έηζζ ιε δόθo πζάζηδηακ oδδβήεδηακ ζηoκ

ααζζθζά ηαζ απoηεθαθίζηδηακ. Έηζζ πέεακακ. O ελ αοηώκ Κθέανπoξ, ηαηά
βεκζηή oιoθoβία αοηώκ πoο ηoκ βκώνζζακ, ήηακ αλζoξ ζηναηζςηζηόξ ηαζ
θζθoπόθειoξ ζε ύρζζηo ααειό. ΋ζo ηνάηδζε o Πεθoπoκκδζζαηόξ
Πόθειoξ, o Κθέανπoξ ηoκ οπδνέηδζε ζηδκ Βθθάδα. Aθθά έβζκε εζνήκδ.
Έπεζζε ηόηε ηoοξ ζοιπαηνζώηεξ ηoο ΢πανηζάηεξ όηζ oζ Θνάηεξ έηακακ
γδιζέξ ζηoοξ Έθθδκεξ ηoο Βθθήζπoκηoο ηαζ ηαηάθενε κα πάνεζ ηδκ άδεζα
ηςκ Βθόνςκ κα πάνεζ πθoία ηαζ κα εηζηναηεύζεζ εκακηίoκ ηςκ πένακ ηδξ
Υενζoκκήζoο ηαζ Πενίκεoο Θναηώκ. Μόθζξ ιπάνηανε, βζα ηάπoζo θόβo
oζ Έθoνoζ άθθαλακ βκώιδ ηαζ ηoκ πνόθααακ ζηoκ Εζειό ηδξ Κoνίκεoο
όπoο ηoο γήηδζακ κα βονίζεζ πίζς. Aοηόξ δεκ οπάηoοζε ηαζ ζοκέπζζε ηoκ

68
πθoοκ βζα ηoκ Βθθήζπoκηo. Γζα ηoκ θόβo αοηόκ ηαηαδζηάζηδηε ζε εάκαηo
από ηoοξ ΢πανηζάηεξ. Καζ ηόηε, ελόνζζηoξ, ένπεηαζ ζ’ επαθή ιε ηoκ Κύνo.
Σo πώξ έπεζζε ηoκ Κύνo, βνάθεηαζ αθθoύ. Πάκηςξ o Κύνoξ ηoο έδςζε
10.000 πνοζoύξ Αανεζηoύξ. Αεκ δζάθελε ηδκ εύηoθδ γςή όηακ ηoοξ πήνε
αθθά έζπεοζε κα ζοβηνoηήζεζ ζηναηό ηαζ κα πoθειήζεζ ηoοξ Θνάηεξ.
Σoοξ κίηδζε ηαζ ηoοξ θεδθάηδζε ηαζ ζοκέπζζε κα ηoοξ πoθειάεζ ιέπνζξ
όηoο o Κύνoξ πνεζάζηδηε ηoκ ζηναηό ηoο. Oπόηε ηαζ πέναζε απέκακηζ κα
ζοκηνoθέρεζ ηoκ Κύνo ζηoκ δζηό ηoο πόθειo. ΋θα αοηά είκαζ ένβα
θζθoπoθέιoο ακδνόξ. Θα ιπoνoύζε κα γεζ εζνδκζηά αζθαθήξ ηαζ
αζπνoπνόζςπoξ, δζάθελε ηoκ πόθειo. Aκηί βζα ηδκ εύηoθδ γςή
πνoηίιδζε ηζξ ηαηoοπίεξ ηoο πoθέιoο. Θα ιπoνoύζε κ’ απoηηήζεζ
πνήιαηα αηζκδύκςξ, δζάθελε κα πάζεζ ηζ’ αοηά πoο είπε, πoθειώκηαξ.
Άθθoζ λoδεύoκηαζ ζ’ ένςηεξ ιε αβόνζα ή ζε άθθεξ δδoκέξ, αοηόξ ζηoκ
πόθειo. Σo πάεoξ ηoο θoζπόκ ήηακ o πόθειoξ. Βλάθθoο ήλενε κα ηoκ
ηάκεζ. ΋θoζ ηo ακαβκώνζγακ. Ήηακ νζρoηίκδοκoξ. Βίηε ιένα είηε κύπηα, εα
oδδβoύζε ηoοξ άκδνεξ ηoο ηαηά ηoο επενoύ. ΢ηζξ δύζηoθεξ ζηζβιέξ
θενόκηακ ιε ζςθνoζύκδ. Βίπε ανπδβζηέξ ζηακόηδηεξ. Ήλενε ηαθύηενα
από ηάεε άθθoκ κα θνoκηίγεζ βζα ηoκ επζζζηζζιό ηςκ ακδνώκ ηoο. Καζ
ήλενε κα ειπκέεζ ζε όθoοξ ηoοξ ηαηςηένoοξ ηoο ηo αίζεδια ηδξ οπαηoήξ
ζηoκ Κθέανπo. Σo ηαηάθενκε ιε ηδκ αοζηδνόηδηα. Σoκ έαθεπεξ ζηοβκό
ηαζ ηναπύ ζηα θόβζα, ιoίναγε ζηθδνέξ ηζιςνίεξ, ζοπκά παναζονιέκoξ
από εοιό, ιέπνζ πoο ιεηάκζςκε ιενζηέξ θoνέξ. Aζηoύζε εηπαζδεοηζηέξ
ηζιςνίεξ. Πίζηεοε πςξ πςνίξ ηζιςνίεξ δεκ βίκεηαζ ζηναηόξ. Άηoοζα κα
θέκε πςξ ηαηά ηδ βκώιδ ηoο, o ζηναηζώηδξ πνέπεζ κα θoαάηαζ
πενζζζόηενo ηoοξ ανπδβoύξ ηoο από ηoοξ επενoύξ ηoο ακ εέθoοιε κα
ιδκ εβηαηαθείπεζ ηδ εέζδ ηoο ζε ώνα ιάπδξ, κα ζέαεηαζ ηζξ θζθζηέξ
πενζoπέξ ηαζ κα ακηζιεηςπίγεζ απνoθάζζζηα ηoκ επενό. Έηζζ, ιπνoζηά
ζηoκ ηίκδοκo oζ ζηναηζώηεξ απ’ αοηόκ πενίιεκακ δζαηαβέξ, από ηακέκακ
άθθoκ. Γζαηί ηόηε, όπςξ όθoζ έθεβακ, ηo δζηό ηoο πνόζςπo δεκ έιoζαγε
ηαεόθoο ζηθδνό ακάιεζα ζη’ άθθα. Κζ’ εκώπζoκ ηoο επενoύ, ζηo
πνόζςπό ηoο δεκ έαθεπεξ ζηθδνάδα αθθά ηδκ αεααζόηδηα ηδξ κίηδξ.
΋ιςξ εηηόξ ηζκδύκoο, όηακ oζ ζηναηζώηεξ είπακ ηδκ δοκαηόηδηα κ’
αθθάλoοκ δζoζηδηή, πoθoί ηoκ εβηαηέθεζπακ. Σίπoηα ηo εοβεκζηό δεκ είπε
απάκς ηoο. Ήηακ πάκηα ςιόξ ηαζ ζηθδνόξ. Σα αζζεήιαηα ηςκ
ζηναηζςηώκ ήηακ ηα ίδζα ιε αοηά ηςκ ιαεδηώκ απέκακηζ ζηoοξ
δαζηάθoοξ ηoοξ. Γζ’ αοηό πoηέ ηακείξ δεκ ηoκ αηoθoύεδζε από θζθία ή
εύκoζα. Μόκo όζoζ ήηακ ηαβιέκoζ ζ’ αοηόκ από ηδκ πoθζηεία ή είπακ
ηάπoζo ζδζαίηενo ζοιθένoκ, αθθά ηζ’ αοηoί ηάης από όνoοξ αοζηδνήξ

69
οπαηoήξ. ΋ηακ δε ηoοξ oδδβoύζε ζε κίηεξ, ελεθίζζoκηακ ζε πoθύ ζηακoύξ
ζηναηζώηεξ, βζαηί απoηηoύζακ εάννoξ ιπνoζηά ζηoκ επενό ηαζ o θόαoξ
ηδξ ηζιςνίαξ ηoοξ ελαζθάθζγε πθήνδ πεζεανπία. Σέηoζoξ ανπδβόξ ήηακ.
Λέκε όηζ δεκ ηoο άνεζε πoθύ κα παίνκεζ δζαηαβέξ από άθθoοξ. ΋ηακ
πέεακε ήηακ βύνς ζηα πεκήκηα.*

* Θάιεγε θαλείο όηη ηα όζα απoδίδεη o Ξελoθoλώλ ζηoλ Κιέαξρo -

γηα ηoλ oπoίoλ δελ θξύβεη ηoλ ζαπκαζκό ηoπ - είλαη θαη δηθέο ηoπ
ηδέεο γηα ηo πώο πξέπεη λα δηoηθείηαη έλαο ζηξαηόο. ΋πσο
εθπαηδεύoληαη ηα παηδηά. Δειαδή κε ηo άγξηo μύιo (όπσο καο ηo
πεξηγξάθεη o Hξώλδαο, ζηo κoλόπξαθηό ηoπ «O Δηδάζθαιoο«).
΢εκεησηέoλ όηη όηαλ o Κιέαξρoο ήηαλ Aξκoζηήο ηεο ΢πάξηεο ζηo
Βπδάληηo έδεημε κεγάιε ζθιεξόηεηα ζηoλ πιεζπζκό. Σo ζηηάξη πoπ
έθηαλε από ηελ Κξηκαία γηα ηoπο θαηoίθoπο, ηo θαηέζρε γηα ηoπο
ζηξαηηώηεο ηoπ θαη άθελε λα πεζάλoπλ ηεο πείλαο ηα παηδηά θαη oη
γπλαίθεο. Τπήξμε ηόζo αλππόθoξα ηπξαλληθόο πoπ oη ΢παξηηάηεο
έζηεηιαλ ελαληίoλ ηoπ ζηξαηό λα ηoλ εθδηώμεη από ηελ πόιε. Καη
ηόηε ήξζε ζ’ επαθή κε ηoλ Κύξo. Aπηά καο πιεξoθoξεί o o ίδηoο o
Ξελoθώλ ζηα «Ειιεληθά». Ελώ εδώ ηα ιέεη δηαθoξεηηθά. ΋πσο
δηαθoξεηηθά εμεγεί ζηελ αξρή ηεο Aλάβαζεο ηε ζπλεξγαζία ηoπ
Κιέαξρoπ κε ηoλ Κύξo. Γηα ηελ oπoία κάιηζηα καο παξαπέκπεη
εδώ ζε άιιo άγλσζηo θείκελo, ρσξίο άιιεο εμεγήζεηο. Μάιιoλ
βηάδεηαη λα θάλεη εδώ ηo πoξηξέηo ηoπ Κιέαξρoπ θαη ησλ άιισλ 4
ζηξαηεγώλ πoπ ηόζo άδoμα έπεζαλ ζηα ρέξηα ηoπ Σηζζαθέξλε, γηα
λα ζπλερίζεη ακέζσο κεηά ηελ αθήγεζε ησλ γεγoλόησλ ύζηεξα
από ηελ θξίζηκε θαηάζηαζε ζηελ oπoία βξέζεθαλ oη Μηζζoθόξoη
ηεο ιεγεώλαο.

O Πνόλεκoξ o ΐoζώηζoξ από ιζηνό παζδί oκεζνεοόηακ πςξ όηακ

ιεβαθώζεζ εα είκαζ ζηακόξ ηα κεγάια πξάηηεηλ. Γζα κα πναβιαηoπoζήζεζ
ηδκ επζεοιία ηoο πθήνςζε αδνά ηoκ δάζηαθό ηoο ηoκ Γoνβία ηoκ
Λεoκηίκoκ.* Aθoύ θoίηδζε ηoκηά ζηoκ δζάζδιo ζoθζζηή ηαζ εεώνδζε ηoκ
εαοηό ηoο ζηακό κα δζoζηεί ηαζ κα πνoζθένεζ ζηoοξ πνώηoοξ πoθίηεξ ηoο
ηόπoο, βζκόιεκoξ θίθoξ ηoοξ, ηα όζα είπε απoηoιίζεζ απ’ αοηoύξ,
ιπθέπηδηε ζηζξ οπoεέζεζξ ηoο Κύνoο. Ήθπζγε κ’ απoηηήζεζ εηεί όλoκα
κέγα θαη δύλακηλ κεγάιελ θαη ρξήκαηα πoιιά. Aοηή ήηακ δ ζθoδνή
επζεοιία ηoο. ΋ιςξ ηo έδεζλε από ηδκ ανπή όηζ ηίπoηα απ’ αοηά δεκ
ζηόπεοε κ’ απoηηήζεζ ιε ακάνιoζηεξ πνάλεζξ, αθθά ιε ηνόπo έκηζιo ηαζ
αηνζαoδίηαζo, αθθζώξ εα ηα εβηαηέθεζπε όθα. Ήηακ ζηακόξ κα δζoζηεί
ακενώπoοξ ηίιζoοξ ηαζ ηαθoύξ αθθά δεκ ήλενε κα ειπκέεζ ζηoοξ
ζηναηζώηεξ ηoο ηoκ ζεααζιό ηαζ ηoκ θόαo. Έδεζπκε πενζζζόηενδ ζοζηoθή
ζηoοξ ζηναηζώηεξ ηoο απ’ ό,ηζ oζ ζηναηζώηεξ ηoο ζ’ εηείκoκ. Aπ’ ηδ ιζα
ιενζά, αοηόξ θoαόηακ ηo ιίζoξ ηςκ ηαηςηένςκ ηoο ηζ’ απ’ ηδκ άθθδ, αοηoί

70
ήηακ αζοβηνάηδηoζ ζηδκ ακοπαηoή. Θεςνoύζε πςξ ανηεί ζηoκ ηαθόκ
ανπδβό κα επαζκεί ηoκ ηαθό ζηναηζώηδ ηαζ, απθώξ, ιόκo ηoκ ηαηό κα ιδκ
επαζκεί. Εδoύ βζαηί oζ ηαθoί ηαζ έκηζιoζ πoο είπε δίπθα ηoο ηoκ αβαπoύζακ
εκώ oζ ακέκηζιoζ ζοκςιoηoύζακ εκακηίoκ ηoο ηαζ ηoκ είπακ ηoο «ηθώηζoο
ηαζ ηoο ιπάηζoο». ΋ηακ πέεακε ήηακ πενίπoο ηνζάκηα πνoκώκ.*1

* ΢διεζςηέoκ όηζ ηόζo o Πνόλεκoξ όζo ηαζ o Ξεκoθώκ ήηακ

ιαεδηέξ ηoο Γoνβία, ηoο δζάζδιoο ζoθζζηή απo ηoοξ Λεoκηίκoοξ
ηδξ ΢ζηεθίαξ, ηoο oπoίoο ηα δίδαηηνα ήηακ 100 ικαζξ (600.000 €)
βζα ηo δζάζηδια ηδξ θoίηδζδξ. Aπό ηόηε πνoκoθoβείηαζ δ θζθία ηoοξ
πάνζκ ηδξ oπoίαξ o Πνόλεκoξ ηάθεζε ηoκ Ξεκoθώκηα κα ηoκ
αηoθoοεήζεζ ζηδκ Κύνoο ακάααζδ.

*1 Με δοό θόβζα, δ πενίπηςζδ ηoο Πνoλέκoο δίκεζ ηδκ εοηαζνία

ζηoκ Ξεκoθώκηα κα εηεέζεζ ηαζ ηζξ πνoζςπζηέξ ηoο απόρεζξ βζα
ηoκ «ηαηό αλζςιαηζηό».

O Μέκςκ o Θεζζαθόξ δεκ έηνοαε ηo πάεoξ ηoο βζα ηα πθoύηδ, ηo

πάεoξ ηoο βζα ηo ανπδβζθίηζ ηαζ βζα κα παίνκεζ ιεβαθύηενo ιζζεό, ηo
πάεoξ βζα ηζξ ηζιέξ, βζα κ’ αολάκoκηαζ ηα ηένδδ ηoο. Φνόκηζγε κα είκαζ
θίθoξ ιε ηoοξ δοκαηoύξ βζα κα ελαζθαθίγεζ ηδκ αηζιςνδζία ηoο ζε
πενίπηςζδ παναπηώιαηoξ. Γζα κα πεηύπεζ ηoκ ζηoπό ηoο δ ζοκηoιόηενδ
oδόξ βζ’ αοηόκ ήηακ δ επζoνηία, ηo ρεύδoξ ηαζ δ απάηδ. H απθόηδηα ηαζ δ
αθήεεζα βζ’ αοηόκ ήηακ ζοκώκοια ηδξ δθζεζόηδηαξ. Ήηακ θακενό πςξ δεκ
ζοιπαεoύζε ηακέκακ ηζ’ όηακ ζoο έηακε ηoκ θίθo ήλενεξ πςξ ζoο
εηoίιαγε παβίδα. Σoοξ επενoύξ πoηέ δεκ ηoοξ ηoνόσδεοε, ηoνό:ζδεοε
όιςξ όθoοξ ηoοξ ζοκαδέθθoοξ ηoο ιε ηoοξ oπoίoοξ ηoοαέκηζαγε. Σζξ
πενζoοζίεξ ηςκ επενώκ δεκ ηζξ επζαoοθεύoκηακ βζαηί εεςνoύζε ακoδζία
κα αββίλεζ ηα ηαθά θοθαβόιεκα. Aθθά ηζξ πενζoοζίεξ ηςκ θίθςκ ήλενε πoύ
ήηακ ηαζ πόζo ήηακ εύηoθo κα ηζξ ανπάλεζ αθoύ ήηακ αθύθαηηεξ. Καζ
όζoοξ κόιζγε επίoνηoοξ ηαζ εβηθδιαηίεξ ηoοξ θoαόηακ βζαηί ήηακ ηαθά
oπθζζιέκoζ. ΋ζoζ ήηακ πνδζηoί ηαζ εζθζνζκείξ ηoοξ εεςoύζε αδύκαηoοξ
άκδνεξ ηαζ πνoζπαεoύζε κα ηoοξ εηιεηαθθεοηεί. Άθθoζ παίνoκηαζ πoο
είκαζ εεoζεαείξ, εζθζηνζκείξ ηαζ έκηζιoζ, o Μέκςκ παίνεηαζ όηακ ιπoνεί κα
ελαπαηά, κα πθάεεζ ρεύδδ ηαζ λεβεθάεζ ηoοξ θίθoοξ ηoο. Σoκ ιδ
πακoύνβo ζακ ηζ’ αοηόκ ηoκ εεςνoύζε απαίδεοηo. Γζα κ’ απoηηήζεζ ηδκ
θζθία ηάπoζoο έπνεπε πνώηα κα δζααάθεζ αοηoύξ πoο ήηακ ήδδ θίθoζ
ηoοξ. Γζα κα ελαζθαθίζεζ ηδκ οπαηoή ηςκ ζηναηζςηώκ ηoο ζοιιεηείπε ζηξ
ναδζoονβίεξ ηoοξ. Ήεεθε κα ηoκ ηζιoύκ ηαζ κα ηoκ οπδνεηoύκ βζαηί είπε
ελoοζία ηα ηδκ δύκαιδ κα ηoοξ αθάρεζ. Κζ’ ακ έκαξ ζηναηζώηδξ ηoκ
εβηαηέθεζπε ηόιπαγε πςξ ηoοξ πνόζθενε ιεβάθδ οπδνεζία, βζαηί αθθζώξ

71
ε’ ακαβηάγoκηακ κα ηoκ εηηεθέζεζ. Θα πς ρέιιαηα όηζ βκςνίγαιε πoθθέξ
θεπηoιένεζεξ από ηδ γςή ηoο. Aθθά όθoζ λέναιε ηoύηo: ΋ηακ ήηακ ζηo
άκεoξ ηδξ δθζηίαξ ηoο, ηαηάθενε κα ηoο ακαεέζεζ o Aνίζηζππoξ ηδκ
ζηναηδβεία ηςκ ιζζεoθόνςκ ηoο, όηζ θόβς ηoο κεανoύ ηδξ δθζηίαξ ηoο
είπε ζδζαίηενδ oζηεζόηδηα ιε ηoκ Aνζαίo πoο ςξ Πένζδξ ηoο άνεζακ oζ
ςναίoζ έθδαoζ. O ίδζoξ δε είπε βζα βζoοζoοθάηζ ηoκ Θανύπα όηακ ήηακ
αηόια αιoύζηαηoξ, αθθά ζηo ιεηαλύ έαβαθε βέκεζα ηo παζδί. Σέθoξ, όηακ
εακαηώεδηακ oζ ζοκάδεθθoζ ζηναηδβoί ηoο, επεζδή είπακ πάνεζ ιένoξ
ζηδκ εηζηναηεία ιε ηoκ Κύνo εκακηίoκ ηoο ΐαζζθζά, o Μέκςκ, πανόθo όηζ
είπε ηάκεζ ηo ίδζo, δεκ εηηεθέζηδηε όπςξ o Κθέανπoξ ηαζ oζ άθθoζ
ζηναηδβoί oζ oπoίoζ ηαηαδζηάζηδηακ από ηoκ ΐαζζθζά ηαζ
απoηεθαθίζεδηακ, πoο είκαζ o πζo ζοκηoιoξ εάκαηoξ. Aοηoοκoύ ηoο
έηoρακ ηα πένζα ηζ’ αθoύ έγδζε έκα πνόκo ζακ ηoζκόξ ηαηoύνβoξ,
αηoύζηδηε πςξ πέεακε.*

O Aβίαξ o Aνηάξ ηαζ o ΢ςηνάηδξ o Aπαζόξ εακαηώεηακ ηζ’ αοηoί.

Πoηέ δεκ είπε ηακείξ ηαηό βζ’ αοηoύξ, βζαηί oύηε ζηoκ πόθειo έδεζλακ
δεζθία oύηε ζηδ θζθία απoδείπηδηακ ζηάνηoζ. Ήηακ ηαζ oζ δοό βύνς ζηα
35.

* O Μέλσλ ήηαλ αζθαιώο παιηόο γλώξηκoο ηoπ Ξελoθώληα.

Πιoπζηόπαηδo, καζεηήο θη’ απηόο ηoπ Γoξγία, ζπλαλαζηξέθoληαλ
ηoλ Ξελoθώληα, ηoλ ΢σθξάηε θαη ηoλ Πιάησλα o oπoίoο ηoλ
αλαθέξεη κάιηζηα - κε πoιύ πηo επλoτθά ιόγηα. O Ξελoθώλ δελ
αλαθέξεη ιέμε γη’ απηά. Κάπoηα αιήζεηα έρεη βέβαηα ηo πoξηξέηo
πoπ ηoπ ζθηαγξαθεί εδώ, πξάγκα πoπ ηζρπξίδεηαη θαη o Aζήλαηoο
ζηoπο «Δεηπλoζoθηζηέο», αιιά είλαη θαλεξό πσο oη δπo απηoί δελ
ηα πήγαηλαλ θαιά. Καηά ηoλ Κηεζία (ηoλ Έιιελα γηαηξό ηoπ
Aξηαμέξμε, πoπ άθεζε έλα έξγo από ηo oπoίo έρoπλ πεξηζσζεί
δπζηπρώο κόλo κεξηθά απoζπάζκαηα) o Μέλσλ δήιεπε ηoλ
Κιέαξρo γηαηί κόλo κ’ απηόλ είρε πάξε-δόζε o Κύξoο. Καη ζα
δήιεπε αζθαιώο θαη ηoλ Ξελoθώληα πoπ ήηαλ θίιoο ηoπ
Κιέαξρoπ. Σoλ oπoίo Ξελoθώληα είλαη γλσζηό πσο δήιεπε θαη o
Πιάησλ (πoπ δελ πίζηεπε ζηελ πξoδoζία ηoπ Μέλσλoο, ηoπ
oπoίoπ θαίλεηαη λα ήηαλ επηζηήζηoο θίιoο). ΋πσζδήπoηε θάπoηα
ζρέζε έρoπλ θαη ηα παηδεξαζηηθά. Aπηό πoπ αλαθαιύπηεη θαλείο
είλαη όηη ηα θπληάληα ηεο Aζελατθήο δηαλόεζεο (Πξόμελoο,
Aξίζηηππoο, Μέλσλ, Ξελoθώλ) έηξεραλ λα δoθηκάζoπλ ξίγε
ζπγθηλήζεσλ ζηηο κηζζoθoξηθέο πεξηπέηεηεο πoπ δoλoύζαλ ηελ
κπζηθή όζo θαη παξεθκαζκέλε Πεξζηθή Aπηoθξαηoξία.

΢ηελ αξραηόηεηα (θαη γηα πoιιoύο αηώλεο κεηά) oη αίρκάισηoη

κεηαηξέπoληαλ ζε δoύιoπο ησλ ληθεκέλσλ. ΢ε πoιιέο
πεξηπηώζεηο, ηoπο εθηειoύζαλ. Aθόκα θαη κεηαμύ Ειιήλσλ.
Υαξαθηεξηζηθή είλαη ε πεξίπησζε ησλ ΢πξαθoπζίσλ πoπ έζθαμαλ

72
ηoπο πεξηζζόηεξoπο Aζελαίoπο αηρκαιώηoπο κεηά ηελ ήηηα ηoπο
ζηελ ΢ηθειηθή Εθζηξαηεία (415-413). O κόλoο πoπ δελ ζαλαηώζεθε
ήηαλ έλαο ζεαηξόθηιoο Aζελαίoο πoπ ζπκόηαλ απέμσ ηηο
«Σξσάδεο» ηoπ Επξηπίδε θαη ηηο απήγγεηιε ζηoλ επίζεο
ζεαηξόθηιo ΢πξαθoύζηo δήκηo, απηόλ πoπ έζθαδε! Μηα άιιε
αλάιoγε πεξίπησζε ήηαλ ησλ ΢παξηηαηώλ πoπ έζθαμαλ 3.000
Aζελαίoπο αηρκαιώηoπο κεηά ηελ δηαβόεηε ήηηα ηoπο ζηoπο Aηγόο
Πoηακoύο (404). Σo κίζoο είρε πξoθιεζεί από ηελ απόθαζε ησλ
Aζελαίσλ, κε ςεθoθoξία πξηλ ηε κάρε, λα θόςoπλ ηo δεμί ρέξη
όισλ ησλ ΢παξηησηώλ κεηά ηελ λίθε. O κόλoο πoπ δελ
ζαλαηώζεθε ήηαλ o ΢ηξαηεγόο Aδείκαζηoο, γηαηί ζηελ ςεθoξία
πoπ πξoεγήζεθε είρε ςεθίζεη θαηά ηoπ αθξσηεξηαζκoύ ησλ
΢παξηηαηώλ.

O αθξσηεξηαζκόο ηoπ λεθξoύ ζώκαηoο θαη ηo θόςηκo ηoπ ρεξηoύ

ζηoπο δσληαλoύο (όηαλ δελ θαηαδηθάδoληαλ ζε ζάλαηo κε
ζηαύξσζε) ήηαλ πεξζηθή ζπλήζεηα απέλαληη ζε ιηπoηάθηεο, ζε
επαλαζηάηεο θαη θαθoύξγoπο. Aπηή ε ζπλήζεηα έρεη δηαηεξεζεί
κέρξη ζήκεξα ζε κεξηθά βαζίιεηα όπoπ ηζρύεη ηo ηζιακηθό δίθαηo.

73
 Β Ι Β Λ Ι O Γ΄

Aπό ηoκ Γαπάηα πoηαιό ζηα πνόεονα ηςκ Κανδoύπςκ

(Oηηώανζoξ-Νoέιανζoξ, 401 π.Υ.)

Κεθάιαηo Πρώηo

- O Ξεκoθώκ ζηo πνoζηήκζo -

Όηακ oζ ΢ηναηδβoί ζοκεθήθεδζακ ηαζ oζ θoπαβoί ιε ηoοξ

ζηναηζώηεξ πoο ηoοξ ζοκόδεοακ εακαηώεδηακ, oζ Έθθδκεξ ανέεδηακ ζε
πoθύ ιεβάθδ ζηεκoπώνζα ηαζ αιδπακία. ΢ηέθηδηακ όηζ δεκ ήηακ ιαηνοά
από ηδκ ααζζθζηή πνςηεύoοζα ηζ’ ελoοζία, όηζ ήηακ πενζηοηθςιέκoζ από
πακηoύ, από έκα πθήεoξ θοθώκ ηαζ πόθεςκ επενζηώκ, όηζ ηακείξ πζα δεκ
εα ηoοξ άκoζβε αβoνά, όηζ δ απόζηαζδ πoο ηoοξ πώνζγε από ηδκ Βθθάδα
δεκ ήηακ θζβόηενδ από 10.000 ζηάδζα (1.200 πζθζόιεηνα) όηζ δεκ οπήνπε
πζα ηακείξ oδδβόξ βζα κα ηoοξ ηαηεοεύκεζ, όηζ o δνόιoξ ηδξ επζζηνoθήξ
ήηακ ηθεζζιέκoξ από πoηάιζα αδζάααηα, όηζ είπακ πνoδoεεί ηζ’ απ’ ηoοξ
ααναάνoοξ ηoο Κύνoο πoο είπακ εηζηναηεύζεζ ιαγί ηoοξ, όηζ ήηακ ιόκoζ
ηζ’ εβηαηαθεθεζιέκoζ πςνίξ ηακ έκακ ζππέα βζα πνoζηαζία, oπόηε ήηακ
θακενό πςξ ςξ κζηδηέξ δεκ είπακ ηακέκα κα κζηήζoοκ ηαζ ςξ δηηδιέκoζ
ηακείξ δεκ εα βθίηςκε.

Μ’ αοηέξ ηζξ ιαύνεξ ζηέρεζξ, εθάπζζηoζ ήηακ αοηoί πoο

πανoοζζάζηδηακ ζηo αναδοκό ζοζίηζo. Βθάπζζηoζ όζoζ άκαρακ θςηζέξ,
πoθθoί δε ήηακ αοηoί πoο δεκ εκαπόεεζακ ηα όπθα ηoοξ ζηo oπθoζηάζζo
εηείκδ ηδ κύπηα. Ξάπθςζεακ όθoζ όπoο έηοπε ηαζ ύπκo δεκ είπακ, ηόζδ
ήηακ δ θύπδ ηoοξ ηαζ δ ακδζοπία ηoοξ βζα ηδκ παηνίδα, ηoοξ βoκείξ ηoοξ,
ηζξ βοκαίηεξ ηoοξ ηαζ ηα παζδζά ηoοξ, πζζηεύoκηαξ πςξ πoηέ πζα δεκ
επνόηεζηo κα ηoοξ λακαδoύκ. Μ’ αοηέξ ηζξ ζηέρεζξ πέναζακ όθoζ εηείκδ ηδ
κύπηα. *

* Βίκαζ θακενό πςξ o Ξεκoθώκ ιέπνζ εδώ οπoβναιιίγεζ ζδζαίηενα

ηδκ δναιαηζηή ηαηάζηαζδ ζηδκ oπoία ανέεδηακ oζ Μύνζoζ βζα κα
δόζεζ ιεβαθύηενδ έιθαζδ ζηo νόθo πoο εα παίλεζ o ίδζoξ αιέζςξ
ιεηά.

74
 Τπήνπε όιςξ ζηoκ ζηναηό ηςκ Βθθήκςκ έκαξ Aεδκαίoξ oκoιαηζ
Ξεκoθώκ, o oπoίoξ δεκ ηoκ ζοκόδεοε oύηε ςξ ζηναηδβόξ, oύηε ςξ
θoπαβόξ, oύηε ςξ ζηναηζώηδξ. O Πνόλεκoξ, παθζόξ ηoο θίθoξ, ηoκ είπε
ηαθέζεζ κ’ αθήζεζ ηo ζπίηζ ηoο ηαζ κα ενεεζ ηoκηά ηoο. Σoο είπε οπoζπεεί
πςξ εα ηoκ ζοζηήζεζ ζηoκ Κύνo, από ηoκ oπoίo πενίιεκε πoθύ
πενζζζόηενα πνάβιαηα πανά από ηδκ ίδζα ηoο ηδκ παηνίδα. ΋ηακ o
Ξεκoθώκ έθααε ηδκ επζζηoθή ηoο Πνόλεκoο ιε ηδκ πνόζηθδζδ, ζογήηδζε
ιε ηoκ ΢ςηνάηδ πενί ηoο πναηηέoο. O ΢ςηνάηδξ πoο θoαόηακ ιήπςξ δ
θζθία ιε ηoκ Κύνo ηoο πνoζάρεζ ηαηδβoνία ζηδκ Aεήκα, δεδoιέκoο όηζ
όθoζ πίζηεοακ πςξ o Κύνoξ ήηακ έκεενιoξ ζύιιαπoξ ηδξ ΢πάνηδξ ζηoκ
πόθειo ιε ηoοξ Aεδκαίoοξ, ζοιαoύθερε ηoκ Ξεκoθώκηα κα πάεζ ζηoοξ
Αεθθoύξ ηαζ κα γδηήζεζ ηδ βκώιδ ηoο εεoύ (δδθαδή ηδ βκώιδ ηoο
ιακηείoο ηoο Aπόθθςκα) βζ’ αοηό ηo ηαλίδζ. O Ξεκoθώκ πήβε ηαζ νώηδζε
ηo Aπόθθςκα ζε πoζoύξ εεoύξ πνέπεζ κα ηάκεζ εοζίεξ ηαζ πνoζεοπέξ βζα
κα ηάκεζ ηo ηαλίδζ πoο ιεθεηoύζε ιε ηζξ ηαθύηενεξ ηαζ πζo εοπάνζζηεξ
ζοκεήηεξ ηαζ κα επζζηνέρεζ ζώoξ ιεηά από ιζα επζηοπδιέκδ παναιoκή.
Βπζζηνέθoκηαξ, ακαηoίκςζε ζηoκ ΢ςηνάηδ ηδκ ιακηεία ηςκ Αεθθώκ.
Aοηόξ, αθoύ ηoκ άηoοζε, ηoκ ιάθςζε πoο δεκ νώηδζε πνώηα ηoκ εεό ηζ
ήηακ πνoηζιόηενo κα θύβεζ ή κα ιείκεζ πανά, αθoύ πήνε ιόκoξ ηoο ηδκ
απόθαζδ κα ηάκεζ ηo ηαλίδζ, νώηδζε ηo ιακηείo πoζόξ ήηακ o ηαθύηενoξ
ηνόπoξ κα ηo πναβιαηoπoζήζεζ. «Σέθoξ πάκηςκ» ηoο είπε, «ιζα ηαζ ηδκ
έηακεξ έηζζ ηδκ ενώηδζδ, ηάκε ηoοθάπζζηo όζα ζε δζέηαλε o εεόξ». O δε
Ξεκoθώκ, αθoύ έηακε ηζξ εοζίεξ ζηoοξ εεoύξ πoο έπνεπε, ιπάνηανε βζα
ηζξ ΢άνδεζξ (ιέζς Βθέζoο) όπoο ανήηε ηoκ Πνόλεκo ηαζ ηoκ Κύνo πoο
πνoεηoίιαγακ ηδκ εηζηναηεία (ακάααζδ) βζα ηδκ Άκς πώνα ηαζ
ζοζηήεδηε ζηoκ Κύνo. O Πνόλεκoξ ηoκ ηνάηδζε ηoκηά ηoο έπoκηαξ ηαζ
ηδκ ζοβηαηάααζδ ηoο Κύνoο o oπoίoξ ηoο είπε όηζ ιoθζξ θήλεζ δ
εηζηναηεία, πoο δεκ επνόηεζηo κα δζανηέζεζ πoθύ, εα επέζηνεθε ζηδκ
παηνίδα ηoο. Έηζζ πανέιεζκε ζηo ζηνάηεοια αθθά ελαπαηήεδηε - όπζ από
ηoκ Πνόλεκo πoο δεκ βκώνζγε ηα ζπέδζα ηoο Κύνoο εκακηίoκ ηoο ΐαζζθζά,
όπςξ ηαζ ηακείξ άθθoξ από ηoοξ Έθθδκεξ πθδκ ηoο Κθεάνπoο. Βκηoύηoζξ,
όηακ ηo ζηνάηεοια έθηαζε ζηδκ Κζθζηία έβζκε ζαθέξ ζηoοξ πάκηεξ όηζ o
Κύνoξ αάδζγε εκακηίoκ ηoο ΐαζζθέςξ. Πανόθδ ηδκ ακδζοπία ηoοξ βζα ηδκ
πεναζηένς εηζηναηεία, οπoηύπηoκηαξ ζ’ έκα αίζεδια κηνoπήξ ηόζo
ιεηαλύ ηoοξ όζo ηαζ πνoξ ηoκ Κύνo, oζ Έθθδκεξ ηoκ αηoθoύεδζακ.
Μεηαλύ ηoοξ ήηακ ηαζ o Ξεκoθώκ.*
* O Ξελoθώλ επηζηξέθεη ζηo ηξίηo πξόζσπo θαη γηα πξώηε θoξά
αλαθέξεη ηo ηζηoξηθό ηεο απόθαζήο ηoπ λα θύγεη γηα ηηο ΢άξδεηο.

75
 Παξάιιεια, έρεη ηo ζάξξoο λα oκoιoγήζεη ηελ δαβoιηά (ηελ απάηε
ζα πξέπεη λα πoύκε) πoπ έθαλε ζηo καληείo ησλ Δειθώλ γηα ηελ
oπoία αθόκα θαη o ΢σθξάηεο ηoλ κάισζε. ΋ζo γηα ηε θηιία κε ηoλ
Κύξo, απηό ζίγoπξα ζα ήηαλ ζε βάξoο ηoπ γηαηί o Κύξoο είρε
πξάγκαηη πξoζθέξεη ζεκαληηθή βoήζεηα ζηoλ ΢παξηηάηε λαύαξρo
Λύζαλδξo πoπ εμαζθαιηζε ηελ λίθε ηoπ θαηά ησλ Aζελαίσλ, ηo
407, ζηελ λαπκαρία έμσ από ηo Νόηηoλ, ηo επείληo ηεο Κoιoθώλoο.

O Ξεκoθώκ θoζπόκ ήηακ πoθύ ζηεκoπςνδιέκoξ, ζοιιενίγoηακ ηδκ

εθίρδ ηςκ άθθςκ ηαζ δεκ ιπoνoύζε κα ηoζιδεεί. ΋ηακ βζα θίβo ηoκ πήνε o
ύπκoξ, είδε έκα όκεζνo. Νόιζζε πςξ είδε ηαηαζβίδα ηζ’ έκα ηεναοκό κα
πέθηεζ πάκς ζηo παηνζηό ηoο ζπίηζ πoο ηάδηε oθόηθδνo. Σνόιαλε ηζ’
εοεύξ ζδηώεδηε. Θεώνδζε πςξ ηo όκεζνo εα πνέπεζ κα ηoοξ ήηακ
εοκoσηό βζαηί «ιέζα ζηζξ δοζηοπίεξ ηα ζηoοξ ηζκδύκoοξ» είπε δεί έκα
ιεβάθo θςξ πoο έζηεζθε o Αίαξ. Aπ’ ηδκ άθθδ ιενζά, ιπoνεί ιεκ κα ηo
έζηεζθε o Αίαξ αθθά δ θςηζά πoο έθαιπε είπε ζπδιαηίζεζ ηύηθo πoο
ζήιαζκε πςξ δεκ εα ιπoνoύζακ κα αβoοκ από ηδ πώνα ηoο ααζζθζά
όκηεξ ηοηθςιέκα πακηαπόεεκ από ειπόδζα.

Σζ ζήιαζκε θoζπόκ αοηό ηo όκεζνo ; Βίκαζ εύηoθo κα ηo ακηζθεζθηεί

ηακείξ από ηα όζα ζοκέαδζακ ζηδ ζοκέπεζα. Καζ ζδoύ ηζ αηνζαώξ ζοκέαδ:
Μόθζξ λύπκδζε o Ξεκoθώκ, δ πνώηδ ηoο ζηέρδ ήηακ, «ηζ ηάεoιαζ εδώ
λαπθςιέκoξ ; ΢ηo ιεηαλύ δ κύπηα πνoπςνάεζ, δεκ πενζιέκεζ. Σo πνςΎ, ηo
πζεακόηενo είκαζ κα δoύιε κα ηαηαθηάκεζ o επενόξ. Μεηά απo ηα όζα
θνζηηά είδαιε ηαζ ηζξ ηαηoοπίεξ πoο πενάζαιε, ακ πέζoοιε ζηα πένζα ηoο
ααζζθζά, ηζ εα ιαξ βθοηώζεζ από έκακ άηζιo εάκαηo ; Σί ηάκoοιε θoζπόκ
βζα κα πνoζηαηεοεoύιε ; Κακείξ δε ηo ζηέθηεηαζ, ηακείξ δεκ εηoζιάγεηαζ.
Καεόιαζηε εδώ λαπθςιέκoζ ζακ κα επνόηεζηo βζα ζοκδεζζιέκδ
λαηoύναζδ. Aπό πoζά πόθδ (ηνάηoξ) πνέπεζ κα πξoζδoθώ ηoλ ΢ξαηεγό
πoο εα αάθεζ ηάλδ ζ’ όθ’ αοηά ; Καζ ιέπνζ πνηα ειηθία εα ηoκ πενζιέκς ;*
Έκα είκαζ ζίβoονo, πςξ δεκ εα έπς ηδκ εοηαζνία κα βενάζς ακ ζήιενα
παναδoεώ από ιόκoξ ιoο ζηoκ επενό».

* Ο Ξελενθώλ δελ είλαη πάλσ από 26 ρξνλώ απηή ηε ζηηγκή

θαη ζίγνπξα αλαινγίδεηαη πσο ήξζε ε ώξα ηνπ λα γίλεη θη'
απηόο ζηξαηειάηεο. Δελ καο ιέεη πνηνλ αθξηβώο ξόιν έπαηδε
κέρξη ηώξα ζηηο κάρεο. Μάιινλ ζαλ απιόο νπιίηεο ή αγγε-
ιηνθόξνο. Σώξα πνπ ν θίινο ηνπ ν Πξόμελνο ράζεθε, δελ
νλεηξεύεηαη λα ηνλ δηαδερηεί ;

76
 Πάκς ζ’ αοηά, ζδηώκεηαζ o Ξεκoθώκ ηαζ ζοβηαθεί ηαη’ ανπήκ ηoοξ
θoπαβoύξ ηoο Πνoλέκoο ζε ζύζηερδ (πενίπoο 20 άηoια)*.
* O Πξόμελoο, εηδηθά, δηoηθoύζε 2.000 άλδξεο, δειαδή 20
ιόρoπο. Ίζσο oη ιoραγoί λα ήηαλ ιηγόηεξoη δεδoκέλoπ όηη
κεξηθoί είραλ πξoγoπκέλσο δoιoθoλεζεί από ηoπο Πέξζεο
ηoπ Σηζζαθέξλε.

΋ηακ ζοβηεκηνώεδηακ όθoζ, ηoοξ είπε:

- Εγώ, Λoραγoί, oύηε λα θoηκεζώ κπoξώ oύηε λα κέλσ ζπλέρεηα

μαπισκέλoο όηαλ βιέπσ ζε πoηά θαηάζηαζε βξηζθόκαζηε. Είλαη
θαλεξό πσο o ερζξόο δελ ζα καο επηηεζεί κέρξηο όηoπ βεβαησζεί
πξώηα πσο έρεη πξoεηoηκαζηεί γηα θαιά. Ελώ ζε καο, θαλείο δελ
ελδηαθέξεηαη λα oξγαλώζεη ηελ άκπλά καο όζo γίλεηαη θαιύηεξα. Aλ
αθεζoύκε θαη πέζoπκε ζηα ρέξηα ηoπ Βαζηιηά, ηη ηύρε λoκίδεηε πσο
ζα καο βξεη ; Aπηόο αθόκα θαη ηoλ αδεξθό ηoπ, από ηελ ίδηα κάλα
γελλεκέλo, θαη λεθξό, ηoπ έθoςε ηo θεθάιη θαη ηo ρέξη θαη ηα
θάξθσζε ζηo ζηαπξό. Εκείο δε, πoπ δελ έρoπκε θακηά ππoζηήξημε
από πoπζελά, εκείο πoπ εθζηξαηεύζακε ελαληίoλ ηoπ κε ζθoπό λα
ηoλ θάλoπκε από Βαζηιηά δoύιo, θαη εί δπλαηόλ, λα ηoλ
ζθoηώζoπκε, ηη πξέπεη λα πεξηκέλoπκε απ’ απηόλ ; Δελ ζα κεηέιζεη
άξαγε θάζε κέζo γηα λα καο επηβάιεη ηα ρεηξόηεξα καξηύξηα θαη
ηαπηόρξoλα γηα λ’ απoζαξξύλεη θάζε άιιε αλάιoγε εθζηξαηεία
ελαληίoλ ηoπ ; Γηα λα κελ πέζoπκε ιoηπόλ ζηα ρέξηα ηoπ, πξέπεη λα
θάλoπκε ό,ηη πξέπεη Εγώ, όζo δηαξθoύζε ε Aλαθσρή πoηέ δελ
έπαςα εκάο κελ λα oηθηήξσ ηoλ δε βαζηιηά θαη ηoπο αλζξώπoπο ηoπ
λα καθαξίδσ, βιέπoληαο ηελ ρώξα ηoπο ηελ απέξαληε, ηελ oκoξθηά
ηεο, ηελ αθζoλία ησλ πξoτόλησλ ηεο, ηoπο ηόζoπο ππεξέηεο, ηα
ηόζα δώα, ηo ρξπζάθη θαη ηα θoξέκαηα ; Καη ζθεθηόκoπλ ηoπο
ζηξαηηώηεο καο, όηη δειαδή εκείο δελ είρακε θαλέλα κεξίδηo ζ’ όια
απηά ηα αγαζά, εθηόο αλ ηα πιεξώλακε. Aιιά ήμεξα πσο ιίγoη απo
καο είραλ αθόκα ρξήκαηα θαη πσο γηα λα η’ απαoθηήζoπκε κε
άιιoπο ηξόπoπο έπξεπε λα παξαβoύκε ηoπο όξθoπο πoπ δώζακε.
΋ηαλ ηα ζθέθηεθα όι’ απηά άξρηζα λα θoβάκαη πεξηζζόηεξo ηελ
αλαθσρή απ’ όζo ζήκεξα θoβάκαη ηoλ πόιεκo. Aιιά αθoύ ηώξα
εθείλoη έβαιαλ ηέιoο ζηελ αλαθσρή, ήξζε κoκίδσ ε ζηηγκή λα κπεη
ηέιoο θαη ζηελ απζάδεηά ηoπο θαη άιιo ηόζo ζηελ ηαιαηπσξία καο.
Εθεμήο, όια ηα αγαζά πoπ αλέθεξα πξηλ απoηειoύλ έλα είδoο
βξαβείoπ αλάκεζα ζηoπο δύo αληηπάιoπο θαη αλήθoπλ ζηoλ ληθεηή.

77
 Ειιαλoδίθεο ζα είλαη oη ζεoί oη oπoίoη όπσο είλαη θπζηθό ζα είλαη κε
ηo κέξoο καο. Γηαηί oη ερζξoί καο ππήξμαλ επίoξθoη απέλαληί ηoπο.
Aληίζεηα εκείο, παξόιo πoπ ηα κάηηα καο είδαλ πoιιά θαη πιoύζηα
αγαζά, καο θόζηηζε αιιά δελ ηα πεηξάμακε, γηα λα ζεβαζηoύκε ηoπο
όξθoπο καο πξoο ηoπο ζεoύο. Γη’ απηό, κπoξoύκε λoκίδσ λα
πoιεκήζoπκε κε θξόλεκα πςειόηεξo από ηo δηθό ηoπο. Εμάιιoπ,
ηα δηθά καο ζώκαηα αληέρoπλ πoιύ πεξηζζόηεξo από ηα δηθά ηoπο
θαη ζηo θξύo θαη ζηε δέζηε θαη ζηηο ηαιαηπσξίεο. Έρoπκε δε, ράξε
ζηoπο ζεoύο, ζάξξoο θαη ςπρή πoπ δελ έρoπλ απηoί. ΋ζo γηα ηoπο
ζηξαηηώηεο ηoπο, είλαη πηo επάισηoη θαη πηo ζλεηoί από καο. Ίζσο θη’
άιιoη ζθέθηoληαη ζαλ εκέλα. Aιιά γηα ηo ζεό, αο κελ πεξηκέλoπκε
λα έξζoπλ εθείλoη ζε καο λα καο παξαθαιoύλε λα ζηαζoύκε ζηo
ύςoο καο! Εκείο λα θάλoπκε ηελ αξρή θαη λα oδεγήζoπκε θαη ηoπο
άιιoπο ζηελ ζηξαηησηηθή αξεηή. Φαλείηε oη άξηζηoη κεηαμύ ησλ
ιoραγώλ θαη δηoηθεηέο αμηόηεξoη θη’ από ζηξαηεγoί. ΋ζo γηα κέλα, αλ
ζέιεηε λα πάξεηε ηo δξόκo πoπ ζαο ππέδεημα, είκαη έηoηκoο λα ζαο
αθoιoπζήζσ, αλ δε επηζπκείηε λα κε βάιεηε αξρεγό ζαο, ε ειηθία
κoπ δελ απoηειεί εκπόδηo. Καη είκαη αξθεηά ώξηκoο γηα λα
ππεξπεδήζσ ηηο δπζθoιίεο πoπ ζα βξεζoύλ ζηo δξόκo κoπ.

Aοηά είπε o Ξεκoθώκ. Aθoύ ηoκ άηoοζακ, oζ αλζςιαηζηoί ηoο

γήηδζακ όθoζ κα ηεεεί επζηεθαθήξ ηoοξ, εηηόξ από ηάπoζoκ Aπoθθςκίδδ,
πoο ιζθoύζε ιε ηδκ δζάθεηηo ηδξ ΐoζςηίαξ. Βίπε πςξ είκαζ θθοανίεξ κα
θέιε όηζ οπάνπεζ άθθoξ ηνόπoξ κα ζςεoύιε από ηo κα ηα θηζάλoοιε ιε ηo
ΐαζζθζά, ακ ήηακ δοκαηό. Όζηενα άνπζζε κα ιζθάεζ βζα ηδκ δοζιεκή
ηαηάζηαζδ ζηδκ oπoία ανζζηόιαζηακ. O Ξεκoθώκ ηoκ δζέηoρε θέβoκηαξ:

- Ω ζαπκαζηώηαηε άλζξσπε! Εζύ έρεηο κάηηα θαη ηίπoηα δε βιέπεηο

γύξσ ζoπ, έρεηο απηηά θαη ηίπoηα δελ ζπκάζαη απ’ απηά πoπ αθoύο!
Κη’ όκσο εθεί ήζoπλ καδί καο κεηά ηoλ ζάλαηo ηoπ Κύξoπ, όηαλ ηα
κπαιά ηoπ Βαζηιηά πήξαλ αέξα θαη καο έζηεηιε εληoιή λα
παξαδόζoπκε ηα όπια. Εκείο αληί λα ηα παξαδόζoπκε,
εμoπιηζηήθακε θαη πήγακε λα θαηζθελώζoπκε δίπια ηoπ. Κη’ απηόο
ηί έθαλε ; Δελ καο έζηεηιε πξέζβεηο λα καο δεηήζoπλ εηξήλεπζε ;
Δελ καο έεδσζε ηξόθηκα, κέρξηο όηoπ θαηάθεξε λα oξθηζηoύκε
αλαθσρή θαη εηξήλε ; ΋ηαλ δε oη ΢ηξαηεγoί θαη oη ιoραγoί έθαλαλ
απηό πoπ εζύ ηώξα καο δεηάο, πίζηεςαλ δειαδή ζηα ιόγηα ηoπο θαη
ζηoπο όξθoπο ηoπο θαη πήγαλ άoπιoη, δελ είλαη αιήζεηα πσο ηώξα
πθίζηαληαη βαζαληζηήξηα θαη ηα κύξηα καξηύξηα ρσξίο oη θαεκέλoη

78
 λα κπoξoύλ θαλ λα δεηήζoλ ηo ζάλαηo, αλ θαη πoιύ λoκίδσ πσο ζα
ηoλ επηζπκoύζαλ απηή ηε ζηηγκή ; * Ελώ ηα μέξεηο όι’ απηά, εζύ καο
ιεο όηη ιέκε θπιαξίεο όηαλ δεηάκε λα ακπλζoύκε θαη καο
ζπκβoπιεύεηο λα πάκε πάιη λα ηα θηηάμoπκε κε ηo βαζηιηά. Εγώ
ιέσ, ζπλάδειθoη, λα ηoλ βγάιoπκε απηόλ ηoλ άλζξσπo από ηηο
γξακκέο ησλ καρεηώλ, λα ηoλ θαηαξγήζoπκε από ιoραγό, λα ηoπ
θoξέoπκε έλα γπιηό θαη λα ηoλ θάλoπκε ρακάιε. Γηαηί απηόο θαη ηελ
παηξίδα ηoπ θαηαληξoπηάδεη θαη πάζαλ ηελ Ειιάδα, όληαο Έιιελ
απηόο λα είλαη ηέηoηoο πoπ είλαη!

Βδώ επεκέαδ o Aβαζίαξ από ηδκ ΢ηοιθαθία ηαζ είπε:

- Aπηόο εδώ oύηε γηα Βoησηόο κoηάδεη oύηε θαλ γηα Έιιελαο. Λπδόο
είλαη, ηoλ είδα θαιά, έρεη θαη ηα δπό απηηά ηξππεκέλα.
Σα είπε πνάβιαηζ. Γζ’ αοηό ηαζ ηoκ έδζςλακ ηεθζηά. *1

* O Ξελoθώλ δελ κπoξoύζε λα μέξεη εθείλε ηε λύρηα πoηά ήηαλ ε

ηύρε ησλ ζπιιεθζελησλ ζηξαηεγώλ. Μάιιoλ απηό ηo εδάθηo
πξoζηέζεθε αξγόηεξα, γηα λα ζπκβαδίδεη κε ηα πξαγκαηηθά
γεγoλόηα, όηαλ είρε πεξηζζόηεξεο πιεξoθoξίεο από άιιεο πεγέο,
ίζσο από ηoλ Κηεζία ηoλ Έιιελα γηαηξό ηεο πεξζηθήο Aπιήο.
*1 O Λπδόο ζα είρε πoπιεζεί ζθιάβoο ζηελ Βoησηία όηαλ ήηαλ
κηθξόο, κεγάισζε εθεί έκαζε ηε γιώζζα θαη απειεπζεξώζεθε
θάπoηε.

΢ε ζοκέπεζα, oζ θoπαβoί πήβακ ζηoοξ ηαηαοθζζιoύξ κα λοπκήζoοκ

ηoοξ ζηναηδβoύξ, αοηoύξ πoο είπακ δζαζςεεί, ηζ’ όπoο έθεζπε ζηναηδβόξ,
ηoοξ οπoζηναηήβoοξ. Σo ίδζo έηακακ ιε ηoο θoπαβoύξ. ΋ηακ
ζοβηεκηνώεδηακ όθoζ, ηαεήζακε ιπνoζηά ζηo oπθoζηάζζo. ΢ναηδβoί ηαζ
θoπαβoί ιαγεύηδηακ πενίπoο εηαηό. ΋ηακ έβζκακ αοηά ήηακ ζπεδόκ
ιεζάκοπηα. Πνώηoξ πήνε ηoκ θόβo o Εενώκοιoξ από ηδκ Hθεία, ςξ o
πνεζαύηενoξ ηςκ θoπαβώκ ηoο Πνoλέκoο, ηαζ άνπζζε ι’ αοηά ηα θόβζα:

- Μπξoζηά ζηελ θαηάζηαζε, ζπλάδειθoη ζηξαηεγoί θαη ιoραγoί,

ζθεθηήθακε λα ζαο ζπγθαιέζoπκε θαη λα ζαο πξoηείλoπκε λα
πάξoπκε κηα απόθαζε όζo γίλεηαη θαιύηεξε. Πεο ηoπο εζύ
Ξελoθώλ απηα πoύ θαη ζε καο είπεο».

Aιέζςξ παίνκεζ ηoκ θόβo o Ξεκoθώκ ηαζ θέεζ:

- ΋ιoη γλσξίδoπκε θαιά πσο o Βαζηιηάο θαη o Σηζαθέξλεο όζoπο

από καο κπόξεζαλ λα βάιoπλ ζηo ρέξη ηoπο έπηαζαλ, ηoπο δε

79
ππόιoηπoηπο είλαη θαλεξό πσο ηoπο έρoπλ γηα εμόλησζε κε ηελ
πξώηε επθαηξία. ΢ε καο ελαπόθεηηαη λoκίδσ λα θάλoπκε ηα πάληα
γηα λα κελ πέζoπκε πoηέ ζησλ βαξβάξσλ ηα ρέξηα, αιιά κάιιoλ
απηoί λα πέζoπλ ζηα δηθά καο. Να μέξεηε ιoηπόλ πσο έηζη πoπ έρεηε
ζπγθεληξσζεί εδώ ηόζoη πoιιoί, βξίζθεζηε κπξoζηά ζε κηα κέγηζηε
επζύλε. ΋ιoη απηoί oη ζηξαηηώηεο έρoπλ ζηξακκέλα ηα κάηηα απάλσ
ζαο. Aλ ζαο δoύλε απoζαξξεκέλoπο ζα δεηιηάζoπλ. Aλ ζαο δoύλε
έηoηκoπο λα επηηεζείηε ζηoλ ερζξό θαη λα ελζαξξύλεηε θαη ηoπο
άιιoπο, λα μέξεηε όηη ζα ζαο αθoιoπζήζoπλ θαη ζα ζαο κηκεζoύλ.
Ίζσο εμάιιoπ είλαη θαη θπζηθό λα ζαο βιέπoπλ ζαλ αλώηεξoπο.
Γηαηί εζείο είζηε oη ζηξαηεγoί, εζείο oη ηαμίαξρoη θαη oη ιoραγoί. ΢ε
θαηξό εηξήλεο πιεoλεθηoύζαηε θαη σο πξoο ηηο ηηκέο θαη σο πξoο ηo
ρξήκα.* ΢ήκεξα πoπ έρoπκε πόιεκo, έρεηε θαζήθoλ λα μερσξίζεηε
από ηo πιήζoο, λα πάξεηε ηηο πξσηoβoπιίεο θαη ηα κέηξα πoπ
πξέπεη όζo επίπoλα θη’ αλ είλαη. Καη’ αξρήλ, ζα πξoζθέξεηε κεγάιε
ππεξεζία ζηo ζηξάηεπκα αλ αλαιάβεηε λα θέξεηε ζε πέξαο ηελ
αληηθαηάζηαζε ησλ ζηξαηεγώλ θαη ησλ ιoραγώλ πoπ ράζεθαλ.
Υσξίο εγέηεο ηίπoηα δε γίλεηαη πoπζελά, ηίπoηα ηo ζεκαληηθό ή ηo
ρξήζηκo. Θδηαίηεξα όηαλ πξόθεηηαη γηα πόιεκo. H δε πεηζαξρία είλαη
απηή πoπ καο ζώδεη. H έιιεηςή ηεο πoιoύο ζηξαηoύο θαηέζηξεςε.
΋ηαλ ζα εγθαηαζηήζεηε ηoπο λέoπο δηoηθεηέο, όζoπο ρξεηάδεηαη,
όηαλ ζα ζπγθεληξώζεηε ηoπο ζηξαηηώηεο θαη ζα ηoπο δόζεηε
θoπξάγηo, ζα έρεηε λoκίδσ επηηειέζεη κηα άθξσο επίθαηξε πξάμε.
Θα ηoπο είδαηε θη’ εζείο κε ηη εγθαηάιιεηςε ήξζαλ λ’ απoζέζoπλ ηα
όπια θαη πόζo απoθαξδησκέλoη πήγαλ γηα ζθoπηέο. Είλαη ηόζo
πεζκέλo ηo εζηθό ηoπο πoπ δελ μέξσ ηη κπoξεί λα πεξηκέλεη θαλείο
απ’ απηoύο αλ ρξεηαζηεί, είηε κέξα είλαη είηε λύρηα. Aλ ηoπο αιιάμεη
θαλείο ηε δηάζεζε ώζηε λα κελ ζθέθηoληαη κόλo ηη ζα πξέπεη λα
ππoθέξoπλ αιιά θαη ηη πξέπεη λα πξάμoπλ, ηo εζηθό ηoπο ζ’ αλέβεη
πεξηζζόηεξo. ΢ηoλ πόιεκo, ηo γλσξίδεηε θαιά, δελ είλαη oύηε o
αξηζκόο oύηε ε δύλακε πoπ δίλεη ηε λίθε αιιά απηoί, πoπ
εκςπρσκέλoη θαη κε ηε βoήζεηα ησλ ζεώλ, βαδίδoπλ θαηά ηoπ
ερζξoύ. Aπηoί ζπλήζσο δελ βξίζθoπλ κπξoζηά ηoπο αληίζηαζε.
Εμάιιoπ έρσ ηελ πεπείζεζε, ζπλάδειθoη, όηη απηoί πoπ
πξoζπαζoύλ κε θάζε ηξόπo λα ζώζoπλ ηo ηoκάξη ηoπο,
ζθoηώλoληαη άζρεκα θαη ληξoπηαζκέλα, ελώ απηoί πoπ
θαηαιαβαίλoπλ πσο o ζάλαηoο είλαη θoηλόο θαη κoηξαίoο ζηoπο
αλζξώπoπο θαη κόλo γηα έλαλ σξαίo ζάλαηo είλαη δηαηεζεκέλoη λ’

80
 αγσληζηoύλ, απηoύο κάιηζηα ηoπο βιέπσ ζπρλόηεξα λα θηάλoπλ ζε
βαζύ γήξαο, θαη, όζo δoύλ, λα δηάγoπλ δσή επηπρηζκέλε. Aλ είκαζηε
πεπεηζκέλoη γηα όι’ απηά, πξέπεη - γηαηί έρεη έξζεη ε ζηηγκή - λα
θαλoύκε θαη’ αξρήλ εκείο ζαξξαιέoη θαη ζε ζπλέρεηα λα
ελζαξξύλoπκε θαη ηoπο άιιoπο.

Aοηά είπε ηαζ ζώπαζε.

* O κηζζόο ηoπ ιoραγoύ ήηαλ δηπιόο από ηoλ κηζζό ηoπ απιoύ
ζηξαηηώηε (πoπ ήηαλ έλαο ρξπζόο δαξεηθόο ηo κήλα ή 1.200 €) o
δε κηζζόο ηoπ ζηξαηεγoύ ηεηξαπιόο.

Μεηά, πήνε ηo θόβo o Υεζνίζoθoξ.

- Μέρξη εδώ, Ξελoθώλ, ηo κόλo πoπ ήμεξα γηα ζέλα είλαη όηη είζαη
Aζελαίoο, όπσο άθoπγα. ΢ήκεξα, ζε ζπγραίξσ γηα ηα ιόγηα ζoπ θαη
ηηο πξάμεηο ζoπ θαη ζα ήζεια πoιιoί λα είλαη ζαλ θη’ εζέλα. Θα
έθαλε θαιό ζε όιoπο καο. Καη ηώξα, πξόζζεζε, κελ θαζπζηεξoύκε,
πεγαίλεηε λα επηιέμεηε ηoπο δηoηθεηέο πoπ καο ιείπoπλ θαη λα ηoπο
θέξεηε ζηo θέληξo ηoπ ζηξαηoπέδoπ. Όζηεξα ζα θαιέζoπκε λα
έξζεη θαη ηo ζηξάηεπκα. O θήξπμ Σoικίδεο, πξόζζεζε, λα
παξακείλεη καδί καο.

Μόθζξ ηέθεζςζε, ζδηώεδηε αιέζςξ ηαζ ακάιεζα ζηζξ εζπεοζιέκεξ

εκένβεζεξ ήηακ δ εηθoβή ηςκ κέςκ αλζςιαηζηώκ: ΢ηδ εέζδ ηoο Κθέανπoο,
o Σζιαζίςκ από ηα Αάνδακα, ζηδ εέζδ ηoο ΢ςηνάηδ, o Ξακεζηθήξ από
ηδκ AπαΎα, ζηδ εέζδ ηoο Aβία, o Κθεάκςν από ηδρκ Aνηαδία*, ζηδ εέζδ
ηoο Μέκςκα, o Φζθήζζoξ από ηδκ AπαΎα, ζηδ εέζδ ηoο Πνoλέκoο, o
Ξoκoθώκ o Aεδκαίoξ.

* O Κιεάλσξ ήηαλ ήδε ζηξαηεγόο. Θα πξόζζεζε ζηoπο δηθoύο ηoπ

θαη ηo «ζύληαγκα» ηoπ Aγία.

81
 Κεθάιαηo Δεύηερo

- ΢οκέθεοζδ ηςκ Μονίςκ -

Μεηά ηδκ εηθoβή ηςκ αλζςιαηζηώκ, θάκδηε πςξ λδιένςκε ηαζ oζ

δζoζηδηέξ επέζηνερακ ζηo ηέκηνo ηoο ζηναηoπέδoο. Aπoθάζζζακ κα
εβηαηαζηήζoοκ πνoθοθαηέξ ηαζ ζοβηέκηνςζακ ηoοξ ζηναηζώηεξ. ΋ηακ
αοηό έβζκε, πνώηoξ ζδηώεδηε o Υεζνίζoθoξ o Λαηεδαζιόκζoξ ηαζ πήνε ηo
θόβo:

- ΢ηξαηηώηεο, ε θαηάζηαζε είλαη άζρεκε, ράζακε ηoπο ζηξαηεγoύο,

ηoπο ιoραγoύο θαη ηoπο ζηξαηηώηεο πoπ μέξεηε. Άιιo έλα πιήγκα
είλαη όηη o Aξηαίoο θαη oη άλδξεο ηoπ, oη πξώελ ζύκκαρoί καο, καο
πξόδσζαλ. Aιιά κπξoζηά ζηηο παξoύζεο ζηηγκέο πξέπεη λα
θαλoύκε ζαξξαιέoη θαη λα κε δεηιηάζoπκε, αιιά λα επηρεηξήζoπκε η’
αδύλαηα δπλαηά γηα λα βγoύκε ληθεηέο θαη λα ζσζoύκε. Εη δε; κή ελ
ηηκή λα πεζάλoπκε. Ζσληαλoί, πoηέ λα κε δερηoύκε λα γίλoπκε
ππoρείξηoη ησλ ερζξώλ. Γηαηί απηά πoπ ζα πάζoπκε ηόηε, κόλo
ζηoπο ερζξoύο καο ηoπο ίδηoπο εύρoκαη λα ηα επηθπιιάζζoπλ oη
ζεoί!

Μεηά πήνε ηo θόβo o Κθεάκςν από ηoκ Oνπoιεκό. Καζ είπε ηα

αηόθoοεα:

- Σελ επηoξθία θαη ηελ αζέβεηα ηoπ βαζηιέσο, ηελ είδαηε,

΢ηξαηηώηεο. Είδαηε ηελ απηζηία ηoπ Σηζζαθέξλoπο. Μαο έιεγε πσο
είλαη γείησλ ηεο Ειιάδoο θαη πσο ζα θάλεη ηα πάληα γηα λα καο
ζώζεη. Μαο έθαλε όξθoπο απηόο o ίδηoο, κ’ απηόλ ηoλ ίδηo δώζακε
ηα ρέξηα* θη’ απηόο o ίδηoο καο εμαπάηεζε θαη ζπλέιαβε ηoπο
ζηξαηεγoύο. Δελ ζεβάζηεθε ηoλ Φηιόμελo Δία, θάιεζε ηoλ Κιέαξρo
θαη ηoπο ζπληξoθoπο ζηo ίδηo ηξαπέδη κ’ απηόλ, γηα λα ηoπο
εμαπαηήζεη θαη λα ηoπο ζαλαηώζεη. O δε Aξηαίoο πoπ εκείο ηoλ
πξooξίδακε γηα Βαζηιηά θαη κε ηoλ oπoίoλ θάλακε ζπκθσλία,
δίλoληαο ακoηβαίεο ππoζρέζεηο λα κελ πξoδόζεη o έλαο ηoλ άιιoλ,
θη’ απηόο αθόκα oύηε ηoπο ζεoύο θoβήζεθε oύηε ηoλ λεθξό Κύξo
ληξάπεθε, ηoλ Κύξo πoπ ηόζεο ηηκέο ηoπ εηρε θάλεη όηαλ ήηαλ αθόκα
ελ δσή. Νάηoο ηώξα κε ηoπο ρεηξόηεξoπο ερζξoύο ηoπ πξoζηάηε
ηoπ. Κη’ εκάο, ηoπο θίιoπο ηoπ Κύξoπ, εηoηκάδεηαη λα καο εμoληώζεη.
Είζε oη ζεoί λα ηoπο ηηκσξήζoπλ όιoπο απηoύο! ΋ζo γηα καο, κεηά

82
 απ’ απηά πoπ δηαπηζηώζακε δελ πξέπεη λα ηoπο επηηξέςoπκε λα
καο εμαπαηήζoπλ άιιε κηα θoξά, αιιά λα πoιεκήζoπκε όζo
θαιύηεξα γίλεηαη θαη ό,ηη ζέιoπλ oη ζεoί αο γίλεη!

΢δηώεδηε ύζηενα o Ξεκoθώκ έπoκηαξ θoνέζεζ ηδκ πζo όιoνθδ

πακoπθία πoο ανήηε, πζζηεύoκηαξ πςξ όηακ oζ εεoί ζoο δίκoοκ ηδκ κίηδ,
ζηo κζηδηή ανιόγεζ δ ςναζόηενδ ζηoθή. Aκ δε ζoο επζθοθθάζεηαζ
εάκαηoξ, εα πνέπεζ κα θoνάξ ηδκ πακoπθία πoο o ίδζoξ δζάθελεξ ζακ πζo
ηαηάθθδθδ βζα ηείκδ ηδ ζηζβιή. Κζ’ ανπζζε ηoκ θόβo ηoο ςξ ελήξ:

- Σδκ επζoνηία ηαζ ηδκ απζζηία ηςκ ααναάνςκ, βζα ηδκ oπoία ζαξ
ιίθδζε o Κθεάκςν, ηδκ δζαπζζηώζαηε oνζζιέκςξ ηαζ ζεζξ. Aκ
θoζπόκ ζοιθςκήζoοιε κα ηα θηζάλoοιε ηαζ κα πάιε ιαγί ηoοξ, εα
πνέπεζ κα ιαξ έπεζ εβηαηαθείρεζ ηo εάννoξ εκηεθώξ, όηακ είδαιε
πoζα ήηακ δ ηύπδ ηςκ ζηναηδβώκ ιαξ πoο πίζηερακ ζηoοξ
ααναάνoοξ ηαζ ηoοξ ειπζζηεύεδηακ ηδ ίδζα ηoοξ ηδ γςή. Aκ όιςξ
εέθoοιε κα ηoοξ ηζιςνήζoοιε βζα ηα όζα έηακακ, ιε ηo όπθo ζηo
πένζ, ηαζ κα ηoοξ πoθειήζoοιε ιέ όθεξ ιαξ ηζξ δοκάιεζξ, εα έπoοιε,
ιε ηδ αoήεεζα ηςκ εεώκ, πoθθέξ ηαζ ζoαανέξ εθπίδεξ ζςηδνίαξ.

Όηακ πνόθενε ηδκ θέλδ αοηή (ζσηεξία) ηάπoζoξ θηανκίζηδηε.

Μόθζξ άηoοζακ ηo θηάνκζζια, oζ ζηναηζώηεξ, ηαοηόπνoκα όθoζ ιαγί,
πνoζηύκδζακ ηo εεό.* Καζ o Ξεκoθώκ πνόζεεζε:

- Μηα θαη ηελ ζηηγκε πoπ κηιάγακε γηα ζσηεξία, ίδηoο o ΢σηήξ Ζεύο
καο έζηεηιε έλαλ θαιό oησλό, πξoηείλσ, θίιoη ζηξαηηώηεο, λα
ππoζρεζoύκε πσο ζα ηoπ πξoζθέξoπκε ζπζίεο επραξηζηήξηεο γηα
ηε ζσηεξία καο, ζηελ πξώηε θηιηθή ρώξα πoπ ζα παηήζoπκε ηo
πόδη καο. Καη λα ππoζρεζoύκε ζπζίεο, ηo θαηά δύλακηλ, θαη ζηoπο
άιιoπο ζεoύο. ΋πoηoο ζπκθσλεί λα ζεθώζεη ηo ρέξη ηoπ.*1

΋θoζ ηo ζήηςζακ. ΢ε ζοκέπεζα, έδςζακ ηoκ όνηo ηαζ έραθθακ ηoκ

παζάκα.*2

* Σo θηάξληζκα ήηαλ γηα ηoπο Έιιελεο θαιόο oησλόο (θαη είλαη

αθόκα...) πέξαζε δε θαη ζέ άιιoπο ιαoύο.

*1 H ππόζρεζε θξαηήζεθε, όπσο ζα δoύκε.

*2 Καλoληθά, κεηά ηoλ παηάλα άξρηδε ε κάρε. Εδώ δείρλεη ηελ
απόθαζε ησλ Μπξίσλ λα πάλε γηα πόιεκo.

83
Μόθζξ ηαηηoπoζήεδηακ ηα ηςκ εεώκ, o Ξεκoθώκ ζοκέπζζε:
- Έιεγα ιoηπόλ όηη αλoίγoληαη κπξoζηά καο πoιιέο θαη ζoβαξέο
ειπίδεο ζσηεξίαο. Καη’ αξρήλ, εκείο ηεξoύκε ηoπο όξθoπο πoπ
δίλoπκε ζηoπο ζεoύο, ελώ oη ερζξoί απoδείρηεθαλ επίoξθoη θη’
έιπζαλ ηελ ζπκθσλία εηξήλεπζεο θαηαπαηώληαο ηoπο όξθoπο ηoπο.
Εθόζoλ oύησο έρoπλ ηα πξάγκαηα, είλαη θπζηθό oη ζεoί λα είλαη
ελαληίoλ ησλ ερζξώλ καο θαη λα είλαη δηθoί καο ζύκκαρoη. Γηαηί είλαη
ηθαλoί, όηαλ oη ζεoί ηo ζειήζoπλ, ηoπο κελ κεγάιoπο λα ηoπο
θαηαζηήζoπλ κηθξoύο, ηoπο δε κθξoύο λα ηoπο πξoθπιάμoπλ θαη λα
ηoπο ζώζoπλ από ηα δεηλά. Έπεηηα, ζέισ λα ζαο ππελζπκίζσ ηoπο
θηλδύλoπο ησλ πξoγόλσλ καο γηα λα δείηε πόζo γελλαίoη πξέπεη λα
θαλείηε θαη πώο oη γελλαίoη, κε ηε βoήζηα ησλ ζεώλ, γιηηώλoπλ θη’
απ’ ηα θoβεξόηεξα δεηλά. ΋ηαλ oη Πέξζεο, ιoηπόλ, θαη oη ζύκκαρoί
ηoπο, ήξζαλ κ’ έλα ζηόιo ηεξάζηηo λ’ αθαλίζoπλ ηελ Aζήλα, oη
Aζελαίoη ηόικεζαλ λα ηoπο αληηκεησπίζoπλ θαη ηoπο λίθεζαλ. Είραλ
ππoζρεζεί ζηελ Άξηεκε πσο ζα ηεο ζπζηάζoπλ ηόζεο αίγεο όζoπο
Πέξζεο ζα ζθόησλαλ. Επεηδή δελ κπoξoύζαλ λα βξoπλ έλαλ ηόζo
κεγάιo αξηζκό (6.400) απoθάζηζαλ λα ζπζηάδoπλ 500 θάζε ρξόλo.
Καη ζήκεξα αθόκα ηηο ζπζηάδoπλ.* Aξγόηεξα, όηαλ o Ξέξμεο
ζήθσζε κηα αλαξίζκεηε ζηξαηηά θαη βάδηζε θαηά ηεο Ειιάδoο,
αθόκα κηα θoξά oη πξόγoλoί καο λίθεζαλ ηoπο πξoγόλoπο απηώλ
εδώ ησλ αλζξώπσλ θαη θαηά γελ θαη θαηά ζάιαζζαλ. Μπoξoύκε λα
δoύκε ηα ηξόπαηα, πoπ είλαη ηα ηεθκήξηα απηώλ ησλ ληθώλ. Aιιά ε
κεγάιπηεξε καξηπξία είλαη ε ειεπζεξία ησλ πόιεσλ ζηηο oπoίεο
γελλεζήθαηε θαη αλαηξαθήθαηε. Γηαηί θαλέλα δεζπόηε δελ
πξoζθπλάηε, παξά κόλo ηoπο ζεoύο. Θδoύ πoηαλώλ πξoγόλσλ είζηε
ηέθλα.
* O πξoεδξεύσλ ησλ Aζελαίσλ ζηξαηεγώλ ζηε Μάρε ηoπ
Μαξαζώλα, Καιιίκαρoο, έηαμε ηηο θαηζίθεο απηέο ζηελ Άξηεκε -
πoπ είρε ηεξό εθεί- ρσξίο λα ππoςηαζηεί ηoλ αξηζκό ησλ πεζόλησλ
Πεξζώλ. H επέηεηoο ηεο κάρεο απηήο - έζησ θαη αλ γηoξηάδoληαλ
ιίγεο κέξεο αξγόηεξα, ζηε γηoξηή ηεο Aξηέκηδoο Aγξoηέξαο -
κάιιoλ είλαη ε πξώηε πoιεκηθή επέηεηoο ζηελ Θζηoξία.
Γηoξηάδoληαλ πηo θoληά ζηo άζηπ, ζ’ έλα άιιo ηεξό ηεο Άξηεκεο
ζηηο όρζεο ηoπ Θιηζζoύ, επί 600 ζπλαπηά ρξόληα... Aξγόηεξα
ζεζκoζεηήζεθαλ θαη άιιεο ηζηoξηθέο επέηεηoη.

-Δελ ζέισ λα πσ θπζηθά πσο ηoπο ληξoπηάδεηε (ηoπο πξoγόλoπο

ζαο) ζπλέρηζε o Ξελoθώλ. Πξηλ από ιίγεο κόλo κέξεο,
παξαηαρζήθαηε κπξoζηά ζηoπο απoγόλoπο ηoπ Ξέξμε θαη, παξόιo

84
όηη ήηαλ πoιιαπιάζηoη από ζαο, κε ηε βoήζεηα ησλ ζεώλ ηoπο
ληθήζαηε. Σόηε, γηα ηoλ ζξόλo ηoπ Κύξoπ θαλήθαηε αλδξείoη, αιιά
ζήκεξα πoπ ζα δόζεηε κάρε γηα ηελ ζσηεξία ζαο ηελ ίδηα, ζα είζηε
oπσζδήπoηε αθόκα πηo oξκεηηθoί θαη γελλαίoη. Άιισζηε απηή ηε
θoξά έρεηε ιόγoπο λα είζηε αθόκα πηo ζαξξαιέoη απέλαληη ζηoπο
ερζξoύο. Πξηλ, δελ ηoπο είραηε αθόκα δoθηκάζεη θαη, παξόιo πoπ
βξεζήθαηε κπξoζηά ζε ακέηξεηoπο από δαύηoπο, ηoικήζαηε κε ηo
παηξώo θξόλεκα λα βαδίζεηε ελαληίoλ ηoπο. ΢ήκεξα πoπ ηoπο
έρεηε δoθηκάζεη θαη γλσξίδεηε εθ πείξαο όηη, παξόιo πoπ είλαη
πoιιαπιάζηoη, δελ είλαη ηθαλoί λα ζαο αληηκεησπίζoπλ, ηη θόβo
κπoξεί λα έρεηε απ’ απηoύο ;

-Oύηε λα ζεσξείηε κεηoλέθηεκα ηo όηη oη άλζξσπoη ηoπ Aξηαίoπ πoπ

παιηά ήηαλ κε ηo κέξoο καο ζήκεξα καο εγθαηέιεηςαλ. Aπηoί είλαη
αθόκα πηo δεηιoί απ’ απηoύο πoπ ήδε ληθήζαηε. Aπηoί ηό’ ζθαζαλ θαη
καο εγθαηέιεηςαλ. ΢ε ηειεπηαία αλάιπζε, απηoί πoπ ηξέπoληαη ζε
θπγή είλαη θαιύηεξα λα ηoπο έρoπκε ελαληίoλ καο παξά καδί καο. Aλ
θάπoηoη από ζαο απoζαξξύλoληαη γηαηί δελ έρoπκε ηππηθό, ελώ o
ερζξόο έρεη θαη κάιηζηα πoιπάξηζκo, λα έρεηε ζηo λoπ πσο δέθα
ρηιηάδεο ηππείο δελ είλαη παξά δέθα ρηιηάδεο άλζξσπoη. Πoηέ άιoγo,
ζε κάρε, δελ δάγθαζε oύηε ρηύπεζε θαλέλαλ! ΋,ηη γίλεηαη ζηηο κάρεο
από αλζξώπoπο γίλεηαη. Καηά ζπλέπεηα, εκείο παηάκε ζε
αζθαιέζηεξo έδαθoο από ηoπο ηππείο. Aπηoί θξέκoληαη από ηα
άιoγα θαη δελ θoβoύληαη κoλάρα εκάο αιιά θoβoύληαη θαη λα κελ
πέζoπλε! Εκείο, κε ηα πόδηα θαξθσκέλα ζηo έδαθoο ζα ηoπο
ρηππήζoπκε κε πoιύ κεγαιύηεξε δύλακε, όηαλ ζα καο πιεζηάδoπλ,
θαη κάιηζηα κε κεγαιύηεξε επζηoρία. Oη ηππείο έρoπλ έλα θαη κόλo
πιεoλέθηεκα ζε ζρέζε κε καο. H θπγή ηoπο είλαη πηo αζθαιήο από
ηελ δηθή καο! *
* Είηε εηπώζεθε πξάγκαηη ζηελ ώξα ηoπ είηε πξoζηέζεθε αξγόηεξα,
o ιόγoο απηόο δείρλεη πσο o Ξελoθώλ είρε δηαπξέςεη ζηα
καζήκαηα δεκεγoξίαο πoπ είρε πάξεη από ηoλ Γoξγία.

- Aλ πάιη πείηε «καλά, εμείσ κα πoλεμάμε τoν Τιςςαφζρνθ αλλά

πoιoν κά’ χoυμε φςτερα για oδθγό και πoιoσ Βαςιλιάσ κα μασ
ανoίξει τισ αγoρζσ ; », αλαιoγηζηείηε κόλo αλ είλαη θαιύηεξα λα έρεηε
γηα oδεγό ηoλ Σηζζαθέξλε - πoπ είλαη ζίγoπξo πσο επηβoπιεύεηαη
ηε δσή ζαο - ή απηoύο πoπ ζα πηάζoπκε αηρκαιώηoπο, oη oπoίoη
βέβαηα ζα πξoζπκoπoηεζoύλ λα καο δείμoπλ ηo δξόκo, γλσξίδoληαο

85
πσο αλ ζθεθηoύλ λα καο θoξoτδέςoπλ γηα λα καο ηηκσξήζoπλ, ηηο
δηθέο ηoπο ςπρέο θαη ηα δηθά ηoπο ζώκαηα ηειηθά ζα ηηκσξήζoπλ.
΋ζo γηα ηα εθόδηα, είλαη κήπσο θαιύηεξα λ’ αγoξάδoπκε ζηηο
αγoξέο ηoπο κηθξέο κεξίδεο κε κεγάια πoζά - κε ρξήκαηα πoπ δελ
έρoπκε πηα άισζηε - ή λα πάξoπκε κε ηελ εζπρία καο ό,ηη καο
ρξεηάδεηαη, θαη θαηά βoύιεζε, ζηελ πεξίπησζε πoπ ζα ηoπο
ληθήζoπκε …

-Θα πείηε «θαιά όι απηά, αιιά oη πoηακoί είλαη αδηάβαηoη θαη

θάλακε ιάζoο πoπ δερηήθακε πηo πξηλ λα πεξάζoπκε ζηελ άιιε
όρζε (ηoπ Σίγξε). ΢θεθηήθαηε όκσο κήπσο είλαη oη βάξβαξoη πoπ
έθαλαλ απηή ηε βιαθεία ; Καλέλα από ηα κεγάια πoηάκηα δελ
πεξλάο κε ηα πόδηα, καθξπά από ηηο πεγέο ηoπ. Aιιά όηαλ θηάζεηο
ζηελ πεγή ηoπ, ηo πεξλάο εύθoια, ρσξίο θαλ λα βξέμεηο ηα γόλαηα.

-Κη’ αλ oύηε ηα πoηάκηα κπoξέζoπκε λα πεξάζoπκε, oύηε oδεγό

θαηαθέξoπκε λα βξoύκε, oύηε ηόηε δελ πξέπεη λα ράζoπκε ηo εζηθό
καο. Ξέξoπκε πσο ε Μπζία (απ’ όπoπ ζα πεξάζoπκε) αλήθεη ζηo
βαζίιεηo ηεο Πεξζίαο θαη πσο oη Μπζoί - πoπ πoηόο ζα πεη πσο
είλαη θαιύηεξoη από καο ; - δoύλε ζε πoιιέο κεγάιεο πόιεηο θαη
πιoύζηεο. Σo ίδηo θαη oη Πηζίδεο. Είδακε κε ηα κάηηα καο θαη ηoπο
Λπθάoλεο πoπ αθoύ θαηέιαβαλ ηα oρπξά ζηηο πεδηάδεο θαξπoύληαη
ηώξα απηoί ηελ γε ησλ Πεξζώλ. Καη λα ηη ζα θάλoπκε: Δελ ζα
δηαθεξύμoπκε πσο θιεγόκαζηε από ηελ επηζπκία λα γπξίζoπκε ζηα
ζπίηηα καο, αιιά ζα πξoζπoηεζoύκε πσο παίξλoπκε ηα κέηξα καο
γηα λα παξακείλoπκε εδώ.* Ξέξσ θαιά πσο αλ ήηαλ oη Μπζoί ζηε
ζέζε καο, o βαζηιηάο ζα ηoπο έδηλε πoιιoύο oδεγoύο θαη πoιιoύο
oκήξoπο, γηα εγγύεζε, γηα λα ηoπο μεθoξησζεί αδόισο θαη ζα ηoπο
άλoηγε αθόκα θαη δξόκo, αλ είραλ ζθoπό «λα ηo βάιoπλ ζηα
ηέζζεξα». *1 Είκαη βέβαηoο πσο θαη γηα καο ηo ίδηo ζα έθαλε θαη ζα
ήηαλ ηξηπιά επραξηζηεκέλoο. Aπηό πoπ θoβάκαη όκσο (αλ
παξακείλoπκε εδώ) είλαη όηη άπαμ θαη κάζoπκε λα δoύκε ζηελ
ηεκπειηά θαη ζηελ αθζoλία - ζηελ αγθαιηά ησλ σξαίσλ θαη επζώκσλ
Πεξζίδσλ θoξηηζηώλ θαη γπλαηθώλ - θoβάκαη κήπσο, ζαλ ηoπο
Λσηoθάγoπο, μεράζoπκε ηo δξόκo ηεο επηζηξoθήο ζηελ παηξίδα. *2
Μoπ θαίλεηαη ιoηπόλ δίθαηo θαη θπζηθό λα επηδηώμoπκε πξηλ απ όια
λα γπξίζoπκε ζηελ Ειιάδα. Καη λ’ απoδείμoπκε ζηoπο Έιιελεο όηη
κόλoη ηoπο ηo ζέιoπλ λα είλαη θησρoί, αθoύ κπoξoύλ θάιιηζηα λ’

86
αθήζoπλ ηε ζθιεξή δσή πoπ δηάγoπλ εθεί θαη λα ηoπο θέξoπκε
εδώ, λα ηoπο δoύκε λα δoπλ ελ κέζσ ριηδήο.*3
* Ήηαλ έκκoλε ηδέα ηoπ Ξελoθώληα λα εγθαηαζηήζεη Ειιελεο ζηα
πεξζηθά εδάθε.
*1 H έθθξαζε είλαη αξραία: «ηεζξίππεηο απηέλαη» (ζα θύγoπλ κε
ηέζζεξα άιoγα) δειαδή κε άξκα oδεγoύκελo από ηέζζεξηο
ίππoπο, όπσο ζηηο ηππoδξoκίεο.
*2 Oη Έιιελεο ζηoπο oπoίoπο κηιoύζε ήμεξαλ απέμσ ηελ Oδύζζεηα
ηoπ Oκήξoπ όπoπ γίλεηαη ιόγoο γηα ηo πιήξσκα ηoπ Oδπζζέα ζηε
ρώξα ησλ Λσηoθάγσλ. O ισηόο έθαλε ηoπο αλζξώπoπο λα
μερλoύλ ηα πεξαηηέξσ θαζήθoληά ηoπο.
*3 Aλαθέξεηαη θπζηθά ζηoπο θαηoίθoπο ησλ oξεηλώλ θαη άγoλσλ
πεξηoρώλ ηεο Ειιάδαο θαη ηεο Πειoπoλλήζoπ, θπξίσο, απ’ όπoπ
πξoέξρoληηαλ oη πεξηζζόηεξoη από ηoπο Μηζζoθόξoπο πoπ είρε
κπξoζηά ηoπ. Oη αθξαηθλείο ΢παξηηάηεο, θαίηoη εύπoξoη, δoύζαλ
ήδε ιηηά θαη κεηξεκέλα, από πεπoίζεζε. Oη δε Aζελαίoη θαη
εύπoξoη ήηαλ (ηoπιάρηζηo oη κηζoί) θαη θαιoδσεζηέο, από
πεπoίζεζε, αιιά δηδάζθoληαλ θη’ απηoί ηo «παλ κέηξoλ άξηζηoλ»
θαη ηo «κεδέλ άγαλ» όπσο όιoη oη Έιιελεο (ηo ηειεπηαίo κάιηζηα
ήηαλ ραξαγκέλo ζηoλ λαό ηoπ Aπόιισλα, ζηoπο Δειθoύο). Είλαη
θαλεξό όηη o Ξελoθώλ μηπάζηεθε κε ηελ πιoύζηα Πεξζία θαη ηε
ριηδή ησλ Πεξζώλ εγεκόλσλ, όπσο πξηλ απ’ απηόλ o Παπζαλίαο
θαη o Aιθηβηάδεο. ΋ηη oλεηξεύoληαλ λα απoηθήζεη εθεί θαη λα δήζεη
ζαλ Πέξζεο κεγηζηάλαο, δελ ππάξρεη θακηά ακθηβoιία.

-Τέιoο πάλησλ, ΢ηξαηηώηεο, είλαη θαλεξό πσο όι’ απηά η’ αγαζά

αλήθoπλ ζηoπο ληθεηέο. Σώξα ιoηπόλ πξέπεη λα ζαο πσ ηη
ρξεηάδεηαη γηα λα βαδίδoπκε αζθαιέζηαηα θαη λα θεξδίδoπκε ηηο
κάρεο, αλ ρξεηαζηεί λα δόζoπκε κάρεο. Καη’ αξρήλ - ζπλέρηζε -
πξoηείλσ λα θάςoπκε ηηο άκαμεο πoπ έρoπκε γηα λα κελ καο
επηβάιoπλ ηα ππoδύγηα ηηο καλoύβξεο πoπ ζα πξέπεη λα θάλoπκε,
αιιά λα βαδίδoπκε παληoύ όπσο θάζε θoξά ηo θξίλoπκε
ζηξαηησηηθά ζπκθεξόηεξo. Έπεηηα, πξέπεη λα θάςoπκε θαη η’
αληίζθελα. Μαο είλαη βάξoο ζηελ πoξεία. Oύηε γηα ηε κάρε καο είλαη
ρξήζηκα, oύηε εθόδηα καο πξoζθέξoπλ. Καη απ’ όια η’ άιια ηα
πεξηηηά ζθεύε πξέπεη λ’ απαιιαγoύκε θξαηώληαο κόλo απηά πoπ
πεξηέρoπλ ηξόθηκα θαη πoηά. Έηζη ζ’ απμήζoπκε ησλ αξηζκό ησλ
καρίκσλ θαη ζα πεξηoξίζoπκε ηoπο αρζoθόξoπο. Oύησο ή άιισο,
αλ ληθεζoύκε, ηo μέξεηε θαιά, ζα ράζoπκε ηα πάληα. Aλ ληθήζoπκε,
ζα θάλoπκε ηoπο ερζξoύο καο αρζoθόξoπο.

87
 -Μέλεη ιoηπόλ λα ζαο πσ απηό πoπ γηα κέλα είλαη ηo πηo ζεκαληηθό
απ’ όια. ΋πσο είδαηε, oη ερζξoί καο δελ ηόικεζαλ λα καο επηηεζoύλ
πξηλ ζπιιαβoπλ ηoπο ζηξαηεγoύο καο, πηζηεύoληαο πσο όζo ηoπο
είρακε αξρεγoύο θαη ηoπο ππαθoύακε, ήκαζηαλ ηθαλoί γηα πόιεκo.
Μεηά δε ηελ ζύιιεςή ηoπο, κε ηελ αλαξρία θαη ηελ αηαμία πoπ ζα
βαζίιεπε, πίζηεπαλ πσο ζα καο ζπληξίςoπλ. Πξέπεη ιoηπόλ oη λέoη
αμησκαηηθoί λα είλαη αθόκα πηo πξoζεθηηθoί από ηoπο
πξoεγoύκελoπο θαη όζoη είλαη θάησ από ηηο δηαηαγέο ηoπο λα είλαη
πηo πεηζαξρηθoί θαη πηo ππάθooη από πξηλ. Aλ θάπoηoο θαλεί
απεηζήο, λα ςεθίζεηε ηώξα πσο o πξώηoο πoπ ζα ηo αληηιεθζεί
από ζαο ζα βoεζήζεη ηoλ αμησκαηηθό ηoπ λα ηoλ ηηκσξήζεη. Έηζη oη
ερζξoί καο ζ’ απoγoεηεπζoύλ πέξα γηα πέξα. Καη ζήκεξα ζα
βξoύλε κπξoζηά ηoπο όρη έλαλ αιιά δέθα ρηιηάδεο Κιεάξρoπο, πoπ
δελ ζα επηηξέςoπλ ζε θαλέλα λα δείμεη δεηιία. Aιιά θαηξόο είλαη λα
θιείζσ. Ίζσο oη ερζξoί καο θαλoύλε όπoπ λά’ λαη. Aλ ζπκθσλείηε
πσο θαιώο έρoπλ όι’ απηά, επηθπξώζηε ηώξα ακέζσο γηα λ’ αξρίζεη
ε εθαξκoγή ηoπο. Aλ πάιη θάπoηoο έρεη θάηη λα πξoηείλεη, λα κε
δηζηάζεη, έζησ θη’ αλ είλαη απιόο ζηξαηηώηεο. Πάληεο γαξ θoηλήο
ζσηεξίαο δεόκεζα.

Μεηά ηαύηα, o Υεζνίζoθoξ είπε:

- Aλ επηζπκεί θαλείο λα παξαηεξήζεη θάηη πάλσ ζ’ απηά πoπ ζαο
είπε o Ξελoθώλ κπoξεί αλά πάζα ζηηγκή λα ηo θάλεη. Μoπ θαίλεηαη όκσο
πσο πξέπεη λα πξoβoύκε ζε ςεθoθoξία όζo γίλεηαη ηo ηαρύηεξo. Aπηόο
ιoηπόλ πoπ ζπκθσλεί καδί ηoπ λα ζεθώζεη ηo ρέξη.

΋θoζ ζήηςζακ ηo πένζ.

΢δηώεδηε πάθζ Ξεκoθώκ ηαζ λακαπήνε ηo θόβo:

- ΢ηξαηηώηεο, αθoύζηε ηη αθόκα πξoηείλσ. Είλαη πξoθαλέο πσο
πξέπεη λα θαηεπζπλζoύκε πξoο ηo κέξoο όπoπ ζα βξoύκε εθόδηα.
Μαζαίλσ πσο έρεη έμoρα ρσξηά ζε απόζηαζε όρη καθξύηεξα από
20 ζηάδηα (π. 4 ρκ). Δελ πξέπεη ιoηπόλ λα απoξήζoπκε αλ oη ερζξoί
καο πάξoπλ από πίζσ, ζαλ ηα δεηιά ζθπιηά πoπ γαπγίδoπλ ηoπο
δηαβάηεο θαη πξoζπαζoύλ λα ηoπο δαγθάδoπλ, αιιά πoπ ηo βάδoπλ
ζηα πόδηα όηαλ ηα θπλεγήζεηο. Ίζσο είλαη αζθαιέζηεξo λα
βαδίδoπκε oπιηζκέλoη θαη έηoηκoπόιεκoη έρoληαο ζηε κέζε ηα
κεηαγσγηθά θαη ηoλ άoπιo πιεζπζκό, γηα ηελ πξoθύιαμή ηoπο.

88
Σώξα πξέπεη λα oξίζoπκε ηελ εκπξoζζoθπιαθή, πoπ ζ’ απoηειεί ηo
κέησπo, ηε δύλακε πoπ ζα πιαηζηώλεη ηoλ θoξκό ηεο πoξείαο από
ηα δύo πιεπξά, θαζώο θαη ηελ oπηζζoθπιαθή, ώζηε όηαλ εκθαληζζεί
o ερζξόο λα κελ ςάρλoπκε ηελ ηειεπηαία ζηηγκή πώο ζα
oξγαλσζoύκε, αιιά λα είκαζηε παλέηoηκoη λα ζηήζoπκε ακέζσο
κέησπo κάρεο. Aλ έρεη θαλείο θάηη θαιύηεξo λα πξoηείλεη λα καο ηo
πεη θαη ζα ηo θάλoπκε. Aλ όρη, πξoηείλσ λα ηεζεί επηθεθαιήο ηεο
θάιαγγαο o Υεηξίζoθoο, κηα θαη είλαη Λαθεδαηκόληoο.* Σα πιεπξά λα
η’ αλαιάβoπλ δύo από ηoπο αξραηόηεξoπο ζηξαηεγoύο. Εκείο oη
λεώηεξoη, εγώ θαη o Σηκαζίσλ, ζα παξακείλoπκε πξoο ηo παξόλ
ζηελ oπηζζoθπιαθή.*1 Θα δoθηκάζoπκε απηήλ ηελ ηαθηηθή ιoηπόλ
θαη ύζηεξα ζ’ απoθαζίζoπκε από θoηλoύ αλ ζα ρξεηαζηεί ζηo κέιιoλ
λα βξoύκε θαιύηεξε. Aλ θαλείο βιέπεη θάηη θαιύηεξo, λα ηo πεη.

Βπεζδή ηακέκαξ δεκ δζαθώκδζε, o Ξεκoθώκ είπε:

- 'Oπoηoο ζπκθσλεί κ’ απηά πoπ είπα, λα ζεθώζεη ηo ρέξη. *2

Έβζκακ όθα δεηηά.

- Ελ ηάμεη ιoηπόλ - πξόζζεζε - ηώξα ζα δηαιπζoύκε γηα λα ηα

εθηειέζoπκε. ΋πoηoο από ζαο ζέιεη λα μαλαδεί ηoπο δηθoύο ηoπ, λα
κελ μερλάεη πσο πξέπεη λα θαλεί γελλαίoο. Aιιηώο, δελ ζα έρεη ηελ
ηύρε λα ηoπο μαλαδεί. Κη’ απηόο πoπ ζέιεη λα επηδήζεη, λα θξoληίζεη
λα ληθήζεη. Oη ληθεηέο ζθoηώλoπλ, oη ληθεκέλoη ζθoηώλoληαη. Aπηή
είλαη ε κoίξα ησλ κελ θαη ησλ δε. Υξήκαηα ζα απoθηήζεηε όηαλ
επηθξαηήζεηε. Γηαηί o ληθεηήο όρη κόλo ζώδεη ηα δηθά ηoπ αιιά βάδεη
ζηo ρέξη θαη ηελ πεξπoπζία ηoπ εηηεκέλoπ.
* O Ξελoθώλ είλαη Aζελαίoο. H κεγάιε πιεηoςεθία ησλ
κηζζoθόξσλ είλαη Λαθεδαηκόληoη. Σoπο θoιαθεύεη κε ηo λα ηoπο
ζπκίδεη όηη επηθεθαιήο ηεο θάιαγγαο ζα είλαη ζπκπαηξηώηεο ηoπο.
*1 Παξόιo πoπ, κε ηoπο απηάξεζθoπο ιόγoπο πoπ βγάδεη ζαλ
ηθαλόο ξήηoξαο δίλεη ηελ εληύπσζε ζηo βηβιίo ηoπ όηη oη
κηζζoθόξoη αθoύλε ηoλ αξρεγό ηoπο, ζηελ πξαγκαηηθόηεηα o
Ξελoθώλ, πξoο ηo παξόλ ηoπιάρηζηo, δηoηθεί κόλo ηε κηζή από ηελ
oπηζζoθπιαθή.
*2 H ςεθoθξία δη’ αλαηάζεσο ηεο ρεηξόο ζπλεζίδoληαλ ζηελ
Aζήλα. ΢ηελ ΢πάξηε ςήθηδαλ δηα βoήο. Aιιά o Ξελoθώλ, παξόια
ηα θηιoζπαξηηαηηθά ηoπ θξoλήκαηα (γηα ηα oπoία θαη θαηαδηθάζηεθε
αξγόηεξα) δελ μερλάεη ηελ πoιηηηζηηθή ηoπ ηαπηόηεηα.

89
 Κεθάιαηo Σρίηo
- ΢ε πoνεία ιαπόιεκoζ -

Aθoύ εζπώεδηακ ηα παναπάκς, ζδηώεδηακ όθoζ, απoπώνδζακ

ηαζ άνπζζακ κα ηαίκε ηζξ άκαμεο ηαζ ηζξ ζθελέο. Aπ’ ό,ηζ έιεζκε, πήνε o
ηαεέκαξ αοηό πoο πνεζάγoκηακ. Σα οπόθoζπα ηα ένζλακ ζηδ θςηζά. ΋ηακ
ηέθεζςζακ, πήνακ ηo πνόβεοιά ηoοξ. Πάκς ζηδκ ώνα, έθηαζε o
Μζεναδάηδξ ιε ηαιζά ηνζακηανζά ζππείξ. Γήηδζε κα δεζ ηoοξ ζηναηδβoύξ
ηαζ, θςκάγoκηαξ από ηάπoζα απόζηαζδ, ηoοξ είπε ηα αηόθoοεα:

- Εγώ, Aγαπεηoί κoπ Έιιελεο, όπσο γλσξίδεηε, ππήξμα πηζηόο

ζηoλ Κύξo. Καη ηώξα αθόκα δηάθεηκαη επκελώο πξoο εζάο. Aιιά
εδώ πoπ είκαη ηώξα, κε θαηέρεη θόβoο πoιύο. Aλ δσ πσο έρεηε ππ’
όςε ζαο θάπoηα ζσηήξηα ιύζε, ζα έξζσ καδί ζαο κε ηελ αθoιoπζία
κoπ. Πέζηε κoπ ιoηπόλ ηη έρεηε θαηά λoπλ. Μηιείζηε ζε θίιo πoπ ζαο
ζπκπαζεί θαη ζέιεη λα ζπκβαδίζεη καδί ζαο.

Aθoύ ζοζηεύηδηακ oζ ζηναηδβoί, απoθαζίζηδηε κα δoεεί δ

αηόθoοεδ απάκηδζδ δζα ζηόιαηoξ Υεζνζζόθoο:

- Θδoύ ηη απoθαζίζακε. Εάλ κελ καο αθήζoπλ λα γπξίζoπκε ζηα

ζπίηηα καο, ζα δηαζρίζoπκε ηε ρώξα όζo γίλεηαη πεξηζζόηεξo εηξεληθά.
Aπηόλ πoπ ζα καο θόςεη ηoλ δξόκo, ζα ηoλ πoιεκήζoπκε όζo γίλεηαη
πεξηζζόηεξo ερζξηθά.

Σόηε o Μζεναδάηδξ πνoζπάεδζε κα ηoοξ απoδείλεζ όηζ ήηακ

αδύκαηo κα ζςεoύκ πςνίξ ηδ έβηνζζδ ηoο ΐαζζθζά. Aπ’ αοηό ηαζ ιόκo
ηαηαθάααζκε ηακείξ πςξ ήηακ ααθιέκoξ. Άθθςζηε, έκαξ από ηoοξ
ακενώπoοξ ηoο Σζζζαθένκδ ήηακ εηεί ηαζ παναηoθoοεoύζε ηδκ
ζογήηδζδ βζα θόβoοξ αζθαθείαξ. Ωο εθ ηoύηoπ πείζεδηακ oζ ζηναηδβoί
πςξ δ ηαηηζηή εα έπνεπε κα είκαζ, όζo ανίζηoκηαζ ζ’ επενζηό έδαθoξ κα
πνoπςνoύκ όκηεξ ζε αηήνοηηo πόθειo. Πνoζπάεδζακ πάκηςξ oζ
άκενςπoί ηoο κα πθδζζάζoοκ ηαζ κα δηαθζείξoπλ ηoοξ ζηναηζώηεξ.
Μάθζζηα ηαηάθενακ κα δζαθεείνoοκ έκακ θoπαβό, ηoκ Νίηανπo ηoκ
Aνηάδα*, o oπoίoξ ηδκ επόιεκδ κύπηα ηό’ ζηαζε ιε είηoζζ πενίπoο δζηoύξ
ηoο.
* Πoιύ ζσζηά ζεκεηώλνπλ oη ζρνιηαζηέο πσο αλ απηόο o
Νίθαξρoο είλαη o Νίθαξρoο o Aξθάο πoπ, ηελ εκέξα ηεο ζθαγήο
από ηoλ Σηζζαθέξλε, έθηαζε ζηo ζηξαηόκεδo «θξαηώληαο ζηα
ρέξηα ηoπ ηα άληεξά ηoπ», απ ηε ζηγκή πoπ ηoλ μαλαβιέπoπκε

90
 επηδώληα ζα πεη πσο o Ξελoθώλ δελ δίζηαδε λα παξακoξθώλεη
ελίoηε ηελ αιήζεηα...

Aθoύ θoζπόκ πνoβεοιάηζζακ, oζ Έθθδκεξ δζάαδηακ ηo πoηαιό

Γαπάηα* ζοκηεηαβιέκoζ, ηα ππoδύγηα θαη ηoλ όριoλ ελ κέζσ έρoληεο. *1
Αεκ είπακ πνoπςνήζεζ πoθύ όηακ ειθακίζηδηε πάιηλ o Μηζξαδάηεο, ιε
δζαηόζoοξ πενίπoο ζππείξ ηαζ ηoλόηεξ ηαεώξ ηαζ πενί ηoοξ ηεηναηoζίoοξ
ζθεκδoκδζηέξ ηα κάια ειαθξoύο θαη επδώλoπο (εοηίκδηoοξ). Σoοξ
πθδζίαζε ζηδκ ανπή ζακ ηαθόξ θίθoξ. ΋ηακ δε έθηαζε ηoκηά ηoοξ,
άνπζζακ εμαπίλεο oζ αoθέξ ιε αέθδ από ηoοξ ζππείξ ηαζ ηoοξ πεγoύξ ηαζ
ιε πέηνεξ από ηζξ ζθεκδόκεξ. Πoθθoί ηναοιαηίζηδηακ. H oπζζεoθοθαηή
ηςκ Βθθήκςκ οπέθενε πoθύ πςνίξ κα ιπoνεί κα πνoαάθεζ ηδκ εθάπζζηδ
ακηίζηαζδ. Σα αέθδ ηςκ δζηώκ ιαξ Κνδηώκ δεκ έθηακακ ηoοξ Πένζεξ. Κζ’
όπςξ δεκ ηναηoύζακ αζπίδεξ, είπακ ηαηαθύβεζ πίζς από ηoοξ
αζπζδoθόνoοξ oπθίηεξ. Oζ αηoκηζζηέξ ιαξ ηo ίδζo, ηα αηόκηζά ηoοξ πέθηακ
ζηoκ ανόκηo. Κακέκακ από ηoοξ ζθεκδoκζζηέξ δεκ πηύπδζακ. O Ξεκoθώκ
απoθάζζζε κα ηoοξ επζηεεεί, ιε ηoοξ oπθίηεξ ηαζ ηoοξ πεθηαζηέξ πoο είπε
ιαγί ηoο ζηδκ oπζζεoθοθαηή. Aθθά ηακέκακ από ηoοξ επενoύξ δεκ
πνόθααακ. Κζ’ αοηό βζαηί oζ Έθθδκεξ δεκ είπακ ζππζηό. Καζ δεκ
πνoθάααζκακ oη πεδoί ηoπο πεδoύο ζηζξ ιζηνέξ αοηέξ ελoνιήζεζξ. Βλάθθoο
δεκ ήηακ δοκαηό κα απoιαηνοκεoύκ πoθύ από ηoκ ηύνζo όβηo ηδξ
θάθαββαξ. Βκώ oζ ζππείξ ηςκ ααναάνςκ ιπoνoύζακ κα ηoοξ πεηύπoοκ
αηόια ηαζ ηαηαδζςηόιεκoζ. Ένζπκακ ηα αέθδ ηoοξ πνoξ πίζς εκώ
ηάθπαγακ πνoξ ηα ιπνoξ. Oζ Έθθδκεξ, από ηδ ιενζά, ηoοξ, ιόθζξ έθηακακ
ζε ηάπoζα απόζηαζδ ήηακ οπoπνεςιέκoζ κα ηδκ λακαδζαηνέλoοκ
οπoπςνώκηαξ ηαζ ιαπόιεκoζ. Έηζζ, ιεηά αίαξ πoνεύηδηακ 25 ζηάδζα (4,5
πι.) oθόηθδνδ ηδκ διένα ηαζ ιόκo ηαηά ηo δεζθζκό έθηαζακ ζηα πνώηα
πςνζά.
* O Γαπάηαξ είκαζ ηo πoηάιζ πoο πύκεηαζ από ακαηoθζηά ζηoκ
Σίβνδ. Θα πνέπεζ κα ήηακ ανηεηά νδπόξ ζηo ζδιείo εηείκo ηαζ
ανηεηά ιαηνοά από ηoκ Σίβνδ. Aπό ηo ίδζo ζδιείo εα πνέπεζ κα
πέναζε ηαζ o Μζεναδάηδξ o oπoίoξ επεηέεδ εκώ oζ Έθθδκεξ
ζοκέπζγακ ηδκ πoνεία ηoοξ ηαηά ιήηoξ ηoο Γαπάηα ιε ζηoπό κα
ζοκακηήζoοκ πάθζ ηoκ Σίβνδ ηαζ ύζηενα κα ηoκ αηoθoοεήζoοκ ιε
ηαηεύεοκζδ πζα ηoκ ΐoννά.
*1 O όπθoξ ήηακ oζ άoπθoζ: Σo οπδνεηζηό πνoζςπζηό, oζ
απεoθόνoζ, oζ αoζηoί ηςκ αςδζώκ, oζ oδδβoί ηςκ οπoγοβίςκ, oζ
δoύθoζ ηαζ oζ βοκαίηεξ, δδθαδή oζ πόνκεξ πoο αηoθoοεoύζακ ηόηε
ηoοξ ζηναηoύξ (αθθά ηαζ πζo πνόζθαηα, ηόζo ζηoκ Πνώηo
Παβηόζιζo Πόθειo, όζo ηαζ ζηδκ Μζηναζζαηζηή εηζηναηεία ηo
22...).

91
 Εηεί ηόηε λακάπεζε πάθζ ηo δεζηό ηoοξ. Σόζo o Υεζνίζoθoξ όζo ηαζ
oζ πνεζαύηενoζ από ηoοξ ζηναηδβoύξ ηά ααθακ ιε ηoκ Ξεκoθώκηα πoο
απoιαηνύκεδηε από ηδκ θάθαββα ιε απoηέθεζια ηαζ αοηόξ o ίδζoξ κα
ηζκδοκέρεζ ηαζ ζηoοξ επενoύξ κα ιδκ ιπoνέζεζ κα πνoλεκήζεζ ηδκ
εθάπζζηδ γδιζά. O Ξεκoθώκ ζοιθώκδζε ιαγί ηoοξ ηαζ παναδέπηδηε πςξ
ηα βεβoκόηα επζαεααίςκακ ηζξ αζηζάζεζξ ηoοξ.

- Aιια εγώ, είπε, αλ αλαγθάζηεθα λα ηoπο θαηαδηώμσ είλαη γηαηί

είδα ηoπο δηθoύο καο λα παξακέλoπλ αδξαλείο θαη λα δέρoληαη
ρηππήκαηα ρσξίο λα κπoξoύλ λα η’ αληαπoδόζoπλ. Καη κε ηελ
θαηαδίσμε, ζσζηά ιέηε πσο θαη δεκηέο δελ θαηαθέξακε λα
πξoμελήζoπκε ζηoπο ερζξoύο θαη κε πoιύ θόπo θαηαθέξακε λα
ππoρσξήζoπκε ζηηο ζέζεηο καο. Πξέπεη λα ρξσζηάκε ράξε ζηoπο
ζεoύο πoπ δελ έζηεηιαλ κεγάιε δύλακε αιιά ήξζαλ ιίγoη θαη όρη
κόλo δελ καο έθαλαλ κεγάιε δεκηά αιιά θαη καο έδεημαλ ηί αθξηβώο
ρξεηαδόκαζηε. Πξoο ηo παξόλ, oη ηoμόηεο θαη oη ζθελδoληζηέο ηoπ
ερζξoύ βάιιoπλ από ηέηoηα απόζηαζε πoπ oύηε oη δηθoί καο oη
Κξήηεο oύηε oη αθoληηζηέο καο είλαη ζε ζέζε λα ηoπο εκπoδίζoπλ θαη
λα ηoπο ρηππήζoπλ. Καη δελ κπoξoύκε λα ηoπο θπλεγήζoπκε
καθξπά γηαηί ζ’ απoκαθξπλζoύκε από ηε θάιαγγα. Σo δηθό καο ηo
πεδηθό, όζo γξήγoξα θαη λα ηξέρεη δελ κπoξεί λα πιεζηάζεη ηoπο
πεδoύο ηoπ ερζξoύ όηαλ βξίζθεηαη ζε απόζηαζε βoιήο ηόμoπ.

Aλ ζέιoπκε λα ηoπο εκπoδίζoπκε λα καο παξελoριoύλ θαηά ηελ

πoξεία καο θαη λα καο θάλoπλ δεκηέο πξέπεη λ’ απoθηήζoπκε ηo
ηαρύηεξo ζθελδoληζηέο θαη ηππηθό. Άθoπζα πσο έρoπκε ζηo ζηξαηό
καο Ρόδηoπο πoπ oη πεξηζζόηεξoη είλαη ηθαλoί ζθελδoληζηέο θαη
ξίρλoπλ δπo θoξέο πηo καθξπά από ηoπο Πέξζεο. Oη Πέξζεο
βάδoπλ κεγάιεο πέηξεο, ζαλ κηα γξoζηά, ζηε ζθελδόλε ηoπο ελώ oη
Ρόδηoη μέξoπλ λα ξίρλoπλ κoιύβη. Aλ ιoηπόλ βξoύκε απηoύο πoπ
έρoπλ ζθελδόλεο θαη ηoπο πιεξώζoπκε, θαη πιεξώζoπκε όπoηoλ
άιιoλ πξoζπκoπoηεζεί λα θαηαζθεπάζεη ζθελδόλεο, θη’ αλ ηέιoο
βξoύκε έλα ηξόπo λα πξoζηαηέςoπκε ηoπο εζειoληέο ζθελδoληζηέο
πoπ ζα είλαη εθηεζεκέλoη ζηελ πξώηε γξακκή, ζα εκθαληζηoύλ ίζσο
κεξηθoί ηθαλoί λα καο βγάιoπλ από ηηο δπζθoιίεο. Βιέπσ δε πσο
έρoπκε άιoγα ζηo ζηξάηεπκα, θαη’ αξρήλ ηα δηθά κoπ θη’ εθείλα πoπ
αλήθαλ ζηoλ Κιέαξρo θαη πoπ καο έκεηλαλ. Εηλαη θη’ άιια πoιιά,
απηά πoπ θπξηεύζακε ζηε κάρε θαη πoπ ζήκεξα θoπβαιάλε ηα
ζθεύε. Aλ ιoηπόλ θάλoπκε κηα επηιoγή θαη βάιoπκε άιια δώα ζηε

92
 ζέζε ηoπο θαη ηα κεηξαηξέςoπκε ζε άιoγα ηππηθoύ, ίζσο oη ηππείο
καο λα θαηαθέξoπλ λα θαηαδηώμoπλ θαιύηεξα ηoπο ππoρσξoύληεο
ηππείο ηoπ ερζξoύ.

Oζ πνoηάζεζξ ηoο έβζκακ δεηηέξ ηαζ ηδκ κύπηα εηείκδ, ζπδιαηίζεδηε

έκα ζώια από 200 πενίπoο ζθεκδoκζζηέξ.* Καζ ηαιζά πεκδκηανζά ίππoζ
ηαζ ζππείξ δoηζιάζηδηακ ηδκ επoιέκδ. Σoοξ εθoδίαζακ ιε ηνάκδ ηαζ
εώναηεξ ηαζ ςξ ίππαξρoο oνίζηδηε o Λύηζoξ o Aεδκαίoξ, βζoξ ηoο
Πoθοζηνάηδ.

* Να ιδκ λεπκάιε πςξ έπoοιε κα ηάκoοιε ιε ιζζεoθoνζηό ζηναηό.

O Ξεκoθώκ πνoηζιάεζ ιζα βνήβoνδ ηαζ νεαθζζηζηή θύζδ από ηo κα
ηάκεζ έηηθδζδ ζηδκ αοηαπάνκδζδ ηςκ ακδνώκ. Oζ ζθεκδoκζζηέξ
έπoοκ ηζξ πζo επζηίκδοκεξ εέζεζξ βζαηί είκαζ οπoπνεςιέκoζ κα
ανίζηoκηαζ, αηάθοπηoζ, ζηδκ πνώηδ βναιιή βζα κα αθέπoοκ ηoκ
ζηόπo. Θα απαίηδζακ ¨επίδμια ακεοβζεζκήξ γςήξ¨…

Κεθάιαηo Σέηαρηo

- Oζ επζεέζεζξ ηςκ Πενζώκ ζοκεπίγoκηαζ -

Πέναζε έηζζ δ ιένα ηoοξ εηεί ηαζ ιόκo ηδκ επoιέκδ λακάνπζζακ ηδκ
πoνεία πνζκ αηόια πανάλεζ. Υνεζάζηδηε κα πενάζoοκ ιζα ραξάδξα ηζ’
εθoβoύληo ιδ ανεζ ηδκ εοηαζνία κα ηoοξ επζηεεεί o επενόξ. Μόθζξ ηδκ
πέναζακ, ειθακίγεηαζ πάθζ o Μζεναδάηδξ ιε πίθζoοξ ζππείξ ηαζ πενί ηoοξ
4.000 ηoλόηεξ ηαζ ζθεκδoκζζηέξ. Τπoζπέεδηε ζηoκ Σζζζαθένκδ πςξ ιε
ηέηoζo ζηνάηεοια εα ηoο πανέδζδε ζηo πζάηo ηoοξ Έθθδκεξ ηαζ ηoκ έπεζζε,
ιε ηδ ζηέρδ όηζ, ζηδκ πνoδβoύιεκδ επίεεζδ, ιε πoθύ θζβόηενoοξ άκδνεξ
ηoοξ πνoλέκδζε ιεβάθεξ απώθεζεξ πςνίξ αοηόξ κα πάεεζ ηίπoηα. Oζ
Έθθδκεξ είπακ ήδδ αθήζεζ πίζς ηδ πανάδνα, ζε απόζηαζδ oηηώ ζηαδίςκ
(εκάιζζδ πζθζόιεηνo) όηακ άνπζζε κα ηδκ πενκάεζ ηαζ o Μζεναδάηδξ ιε ηζξ
δοκάιεζξ ηoο. Βίπε δoεεί εκηoθή ζηoοξ πεθηαζηέξ ηαζ ζηoοξ oπθίηεξ πoο
είπαιε επζθέλεζ κα ηoοξ επζηεεoύκ ηαζ ζηo ζππζηό ιαξ κα ηoοξ ηαηαδζώλεζ
άθoαα βζαηί εα είπακ ζηo πθεονό ηoοξ ζζπονέξ δοκάιεζξ από ηδ δζηή ιαξ
ιενζά. ΋ηακ o Μζεναδάηδξ ιάγερε ηoοξ δζηoύξ ηoο ηαζ oζ ηoλόηεξ ιε ηoοξ
ζθεκδoκζζηέξ ηoο άνπζζακ κα αάθoοκ εκακηίoκ ιαξ, εζήκαλε ε ζάιπηγγα
ηαζ oζ Έθθδκεξ, ηαηαδνoιείξ ηαζ ζππείξ ελώνιδζακ. Oζ Πένζεξ ακηί κα

93
ηoοξ πενζιέκoοκ ηό’ ααθακ ζηα πόδζα ηαζ δζέθοβακ λακαπενκώκηαξ ηδ
πανάδνα. Πoθθoί πεγoί Πένζεξ ζηoηώεδηακ ζ αοηήκ ηδκ ηαηαδίςλδ ηαζ
18 ζππείξ πζάζηδηακ γςκηακoί ιέζα ζηδ πανάδνα. Oζ δζηoί ιαξ, πςνίξ κα
πενζιέκoοκ εκηoθή, αηνςηδνίαζακ ηα πηώιαηα ηςκ κεηνώκ ηαζ ηά’ θδζακ
βζα κα ηνoιάλoοκ oζ Πένζεξ όηακ εα ηα δoοκ.

Μεηά ηδκ ήηηα ηoοξ oζ επενoί απoπώνδζακ ηαζ oζ Έθθδκεξ

ζοκέπζζακ ακεκόπθδηoζ ηδκ πoνεία ηoοξ ηδκ διένα εηείκδ ιέπνζ πoο
έθηαζακ ζηζξ όπεεξ ηoο πoηαιoύ Σίβνδ. Βηεί ήηακ ιζα ιεβάθδ αθθά ένδιδ
πόθδ, ηo όλoκα δε απηήο Λάξηζζα.* Παθζόηενα ηδκ ηαηoζηoύζακ Μήδoζ.
Σα ηείπδ ηδξ έπoοκ πθάηoξ 25 πoδώκ (2,40 ι.) ηαζ ύρoξ 100 (30 ι.).
Βίπακ ιήηoξ 2 παναζάβηεξ (12 πι.). Ήηακ ηηζζιέκα ιε πθίκεoοξ αθθά δ
ηνδπίδα ηoοξ ήηακ από πέηνα, ιέπνζ 20 πόδεξ από ηo έδαθoξ (6 ι.).
΋ηακ oζ Πένζεξ πήνακ ηδκ ελoοζία από ηoοξ Μήδoοξ, o ααζζθζάξ ηoοξ
πoθζόνηδζε αοηήκ ηδκ πόθδ ηαζ ιε ηακέκα ηνόπo δεκ ιπόνεζε κα ηδκ
ηαηαθάαεζ ιέπνζ πoο έκα κέθoξ ζηέπαζε ηoκ ήθζo, έηνορε ηδκ πόθδ ηαζ
ανήηακ ηδκ εοηαζνία oζ ηάηoζηoί ηδξ κα ηδκ εβηαηαθείρoοκ. Σόηε ιόκo
ιπόνεζε κα ηδκ πάνεζ. Κoκηά ζηδκ πόθδ ήηακ ιζα ιίζηλε ππξακίδα,
πθάηoοξ εκόξ πθέενoο (30 ι.) ηαζ ύρoοξ δύo πθέενςκ. ΢’ αοηήκ είπακ
ηαηαθύβεζ πoθθoί αάναανoζ από ηα βύνς πςνζά.

Aπό δς, oζ Έθθδκεξ έηακακ έλζ παναζάββεξ πoνεία (36 πι.) ι’

έκακ ζηαειό εκδζάιεζo ηζ’ έθηαζακ ζ’ έκα ηενάζηζo ηείπoξ ένδιςιέκo,
βύνς από ιζα πόθδ πoο ηδκ έθεβακ Μέζπζθα.* Κάπoηε ηδκ ηαηoζηoύζακ
Μήδoζ. H ηνδπίδα ηoο ηείπoοξ ήηακ από ηαηενβαζιέκδ πέηνα βειάηδ
ηoπύθζα, πθάηoοξ 50 πoδώκ ηαζ ύρoοξ 50 (15 ι.). Πάκς ηδξ είπε πηζζηεί
ηo πιίλζηλo ηείρoο πθάηoοξ 50 πoδώκ ηαζ ύρoοξ 100 (30 ι.). Σo ιήηoξ
ηoο ήηακ ελζ παναζάββεξ (36 πι.). Εληαύζα θέβεηαζ όηζ ηαηέθοβε δ
Μήδεζα, δ βοκαίηα ηoο ααζζθζά ηςκ Μήδςκ όηακ δ πώνα ηoοξ πέναζε
ζηδκ ελoοζία ηςκ Πενζώκ. ΋ηακ o ααζζθζάξ ηςκ Πενζώκ πoθζόνηδζε ηδκ
πόθδ, oύηε πάνδ ζηoκ ιαηνoπνόκζo απoηθεζζιό oύηε δζα ηδξ αίαξ
ιπόνεζε κα ηδκ πάνεζ. Πανά ιόκo όηακ o Γεύξ ιε ηζξ ανoκηέξ ηoο
ηαηαηνόιαλε ηoοξ ηαηoίηoοξ.
* O Ξελoθώλ κoηάδεη λα αγλoεί εδώ ηελ ηζηoξία ηoπ ηόπoπ πoπ
πξoεγείηαη ηεο επηθξάηεζεο ησλ Πεξζώλ ζηε ρώξα ησλ Μεδώλ. H
Λάξηζζα (oλoκαζία ειιεληθή πξoθαλώο) είλαη ε αξραία αζζπξηαθή
πόιε Καιάθρ. Η Μέζπηια ήηαλ ε αξραία - θαη δηάζεκε γηα ηoλ
πιoύηo ηεο - πξσηεύoπζα ηεο Aζζπξίαο Νηλεπί ή Νηλίβ. Σελ
θαηέιαβαλ θαη θαηέζηξεςαλ oη Μήδoη θαηά ηo 612 π.Υ., αθoύ -θαηά

94
 ηoλ ζξύιo- ηεο έβαιε θσηηά o ηειεπηαίoο Aζζύξηoο βαζηιηάο
Aζπξβαληπάι ή ΢αξδαλάπαιoο (όπσο πξoηηκoύζαλ λα ηoλ
oλoκάδoπλ oη Έιιελεο) ύζηεξα από έλα γηγαληηαίo όξγηo θαηά ηo
oπoίo απηoθηόλεζε. Oη δπo απηέο πόιεηο, ηα εξείπηα ησλ oπoίσλ
αλαθέξεη o Ξελoθώλ, βξίζθoληαη θoληά ζηελ ζπκβoιή ησλ
πoηακώλ Σίγξε θαη Μεγάιoπ Ζαβ (ή Ζαβάηoπ ή Ζαπάηα, όπσο
oλoκάδεη ηoπο δύo Ζαπάηεο o Ξελoθώλ) αθξηβώο απέλαληη από ηελ
ζεκεξηλή Μoζoύιε, πoπ βξίζθεηαη ζηελ δπηηθή όρζε ηoπ Σίγξε. O
Πέξζεο βαζηιηάο Κύξoο Β΄ o Μέγαο, λίθεζε ηoπο Μήδεο θαη
θπξίεπζε ηελ Βαβπιώλα γύξσ ζηo 539 π.Υ. H Λάξηζζα θαη ε
Μέζπηια (Νηλεπί) ζα πξέπεη λα ήηαλ αθόκε εξείπηα
εγθαηαιειεηκέλα. O Ξελoθώλ ζπγρέεη ηoπο Μήδoπο κε ηoπο Πέξζεο
γηαηί θαη oη θάηoηθoη πoπ ζπλάληεζε ζηελ πεξηoρή δελ γλώξηδαλ
αζθαιώο πεξηζζόηεξα γηα ηελ πξoτζηoξία απηώλ ησλ πόιεσλ. Aπ’
απηoύο άιισζηε ζπγθξάηεζε ηoπο ζξύιoπο πεξί λέθoπο πoπ
έθξπςε ηελ κία πόιε θαη πεξί βξoληήο ηoπ Δηόο πoπ ηξόκαμε ηoπο
θαηoίθoπο ηεο άιιεο. Σo «λέθoο πoπ έθξπςε ηoλ ήιηo» ζα πξέπεη
λα ήηαλ έθιεηςε ειίoπ. Γλσζηή είλαη ε έθιεηςε πoπ έγηλε ζηηο 19
ΜαΎoπ ηoπ 556 θαη γλσζηόηεξε ε έθιεηςε ηεο 28 ΜαΎoπ ηoπ 585,
ηελ oπoία ιέγεηαη όηη είρε πξoβιέςεη o Θαιήο o Μηιήζηoο.

Aπό δς, έηακακ 4 παναζάββεξ πoνεία (24 πι.). ΋ηακ έηακακ

ζηάζδ ειθακίζηδηε o Σζζζαθένκδξ ιε ηo ζππζηό ηoο έπoκηαξ ιαγί ηαζ ηζξ
δοκάιεζξ ηoο Oνόκηα ηoο πνώδκ ζοιιάπoο ηoο Κύνoο πoο είπε ζηo
ιεηαλύ πακηνεθηεί ηδκ ηόνδ ηoο ΐαζζθζά (Aνηαλένλδ). Aοηόξ o Oνόκηαξ,
εηηόξ από ηδ δύκαιδ πoο ζοκόδεοε ηoκ Κύνo ζηδκ εηζηναηεία ηαηά ηoο
αδεθθoύ ηoο, είπε ιαγί ηoο ηαζ πνόζεεηεξ δοκάιεζξ πoο ηoο είπε
ειπζζηεοεεί o ΐαζζθζάξ έηζζ πoο ηo ζοκoθζηό ζηνάηεοια ηςκ Πενζώκ
θάκδηε κα είκαζ ηενάζηζo. ΋ηακ πθδζίαζε, o Σζζζαθένκδξ έζηδζε έκα
ιένoξ ηoο ζηναηoύ ηoο πίζς από ηδ δζηή ιαξ θάθαββα ηαζ ηoκ οπόθoζπo
ζηα πθεονά ηςκ Βθθήκςκ. Αεκ ηόθιδζε κα δηαθηλδπλεύζεη επίεεζδ ηζ’
εδςζε ιόκo δζαηαβή ζηoοξ ηoλόηεξ ηαζ ηoοξ ζθεκδoκζζηέξ κα ιαξ νίλoοκ.
΋ηακ όιςξ oζ δζηoί ιαξ oζ Ρόδζoζ ζθεκδoκζζηέξ ηαζ oζ ηoλόηεξ ιαξ άνπζζακ
κα αάθθoοκ, πςνίξ πoηέ κα αζηoπήζoοκ - αθθά ηαζ κα ήεεθακ κα
αζηoπήζoοκ ήηακ αδύκαηo ιε ηόζo ζηναηό ιαγειέκo απέκακηί ηoοξ - o
Σζζζαθένκδξ oπζζεoπώνδζε εζπεοζιέκα ζε απόζηαζδ έμσ βειώλ ηαζ ηo
ίδζo έηακε ηαζ o οπόθoζπoξ ζηναηόξ ηoο.

H ιένα πέναζε ιε ηoοξ Έθθδκεξ κα πoνεύoκηαζ ηαζ ηoοξ Πένζεξ κα

ηoοξ αηoθoοεoύκ ηαηά πόδαξ. Καιζά γδιζά δεκ ιαξ έηακακ oζ αάναανoζ
ιε ηα αέθδ ηoοξ. Γζαηί πoθύ ιαηνύηενα ένζπκακ oζ Ρόδζoζ από ηoοξ ηoλόηεξ
ηαζ ηoοξ ζθεκδoκζζηέξ ηςκ Πενζώκ. Σα πενζζηά ηόλα ήηακ ιεβάθα ηαζ ηα
αέθδ πoο ιάγεοακ oζ Κνήηεξ απoδείπηδηακ πνήζζια βζαηί ηα λακάνζπκακ

95
ζηoοξ επενoύξ ηαζ ιάθζζηα από ιεβάθo ύρoξ βζα κα πδβαίκoοκ πζo
ιαηνοά. ΐνέεδηακ δε πoθθά ζηoζκζά ηαζ ιoθύαζ ζηα βύνς πςνζά πoο ηα
είπακ ακάβηδ oζ ζθεκδoκζζηέξ ιαξ. ΋ηακ ηεθζηά έζηδζακ oζ Έθθδκεξ ηo
ζηναηόπεδό ηoοξ ζηα πςνζά πoο ζοκακηήζαιε βζα κα πενάζoοκ ηδ
κύπηα, oζ αάναανoζ, έπoκηαξ αβεζ παιέκoζ από ηείκδ ηδκ ζύβηνoοζδ,
απήιζoλ. Σδκ επoιέκδ, oζ Έθθδκεξ ακαπαύεδηακ ηαζ εθoδζάζηδηακ ιε
ηνόθζια. Τπήνπε πoθύ ζζηάνζ ζηα πςνζά. Σδκ επoιέκδ ιένα ζοκεπίζηδηε
δ πoνεία δζα ιέζoο ηδξ πεδζάδαξ, o δε Σζζζαθένκδξ αηoθoοεoύζε
αθξoβoιηδόκελoο.

Σόηε ήηακ πoο oζ Έθθδκεξ ζοκεζδδηoπoίδζακ πςξ ηo ζζόπθεονo

ηεηνάβςκo ήηακ ιζα ηαηή δζάηαλδ πoνείαξ όηακ έπεζξ ηoκ επενό κα ζε
αηoθoοεεί ηαηά πόδαξ. Γζαηί ηάεε θoνά πoο βίκεηαζ ζύύιπηολδ ηςκ
πηενύβςκ πνoξ ηo ηέκηνo, όηακ ζηεκεύεζ o δνόιoξ είηε ελαζηίαξ ιζαξ
oνεζκήξ δζάααζδξ είηε ελαζηίαξ ιζαξ βέθοναξ, oζ oπθίηεξ ζοκεθίαoκηαζ ηαζ
πoνεύoκηαζ άζπδια. ΢οιπζεζιέκoζ όπςξ είκαζ ηζ’ ελς από ηζξ βναιιέξ
ηoοξ βίκoκηαζ δύζρξεζηoη όηακ παναζηεί ακάβηδ. Aπθώκoκηαζ oζ δύo
πηένοβεξ ηαζ ελαζεεκεί ηo ιέζoκ ηoοξ. ΋ηακ εηεί ειθακζζηεί o επενόξ oζ
oπθίηεξ πακζηoαάθoκηαζ. Aκ δε ανεεoύκ ιπνoζηά ζε ζηεκή δζάααζδ ή
βέθονα ζπνώπκoκηαζ αηόια πενζζζόηενo βζαηί o ηαεείξ πνoζπαεεί κα
ηδκ πενάζεζ πνώηoξ. Έηζζ o επενόξ ιπoνεί κα επζηεεεί ιε όθδ ηoο ηδκ
άκεζδ. ΋ηακ αοηό έβζκε ακηζθδπηό από ηoοξ ζηναηδβoύξ, oνβάκςζακ ιζα
ιoκάδα από έμη ιόρoπο αλά εθαηόλ άλδξεο, εααθακ επζηεθαθήξ ηoο ηάεε
θόπoο έκακ ιoραγό, δύo πεληεθoληήξεο (οπoθoπαβoύξ) έκακ βζα ηάεε
δζιoζνία ηςκ πεκήκηα ηαζ ελσκoηάξρεο (βζα ηάεε ελσκoηία ηςκ 12 ή ηςκ
25). ΋ηακ ηαηά ηδκ πoνεία ζδιεζώκoκηακ ζύιπηολδ ηςκ πηενύβςκ oζ
θoπαβoί (ιε ηoοξ 3 θόπoοξ, πoο αάδζγακ ζηo ηέκηνo) έιεκακ πίζς, ιε
αήια ζδιεζςηόκ, βζα κα ιδκ ελoριoύλ ηζξ πηένοβεξ. Oζ άθθoζ (ηνείξ
θoπαβoί πoο πνoδβoύκηo) έαβαγακ ηoοξ άκδνεξ ηoοξ έλς από ηζξ
πηέηοβεξ. ΋ηακ, ακηίεεηα, oζ πηένοβεξ απoιαηνύκoκηακ δ ιζά απ’ ηδκ
άθθδ, oζ θόπoζ αοηoί βέιζγακ ηo ηεκό πoο πανoοζζάγoκηακ ζηo ιέζoκ ηδξ
θάθαββαξ. ΋ηακ ηo ηεκό βίκoκηακ ζηελόηεξo, αάδζζακ «θαηά ιόρoπο» (ζε
11 ζεζνέξ ηςκ 9, δ ιία εκκζάδα πίζς απ’ ηδκ άθθδ) όηακ ήηακ πιαηύηεξo,
«θαηά πεληεθoζηύο» (ζε ζεζνέξ ηςκ 18, δ ιία δεηαoηηάδα πίζς απ’ ηδκ
άθθδ) ακ δεκ ήηακ πανά πoθύ πιαηύ, «θαη’ ελσκoηίαο» (ζε ζεζνέξ ηςκ
24). ΍ζηε πάκηα βειάηo κα είλαη ηo κέζoλ. Έηζζ, είηε εύνζζηακ ιπνoζηά
ηoοξ ζηεκςπό είηε βέθονα, δεκ ζδιεζώκoκηακ αηαλία ηαζ όθoζ oζ θόπoζ ηδκ
πενκoύζακ ιε ηδ ζεζνά ηoοξ. Aκ έπνεπε κ’ αιοκεoύκ, έπαζνκακ αιέζςξ

96
ηζξ εέζεζξ ηoοξ. Μ’ αοηό ηo ζύζηδια έηακακ πoνεία ιε ηέζζενζξ
ζηαειoύξ.*
* Πoιιoί πξoζπάζεζαλ λα εμεγήζoπλ ηελ λέα απηή δηάηαμε ηεο
πoξείαο, γηαηί o Ξελoθώλ δελ είλαη ζαθήο. Φαίλεηαη δε πσο όιoη oη
ιόρoη ζα πξέπεη λα ηελ είραλ αθoιoπζήζεη. Καη θαίλεηαη πσο ζηηο
ζηελσπoύο ζηέλεπε θαη ηo εύξoο ηεο θάιαγγαο ελώ ηαπηόρξoλα
κεγάισλε ηo κήθoο ηεο. Oη δε ιόρoη θξoύζεσο αλαπηύζζoληαλ
εθηόο θάιαγγαο γηα λα γεκίζoπλ ηα θελά πoπ άθελαλ oη πηέξπγεο.
(Κξίλεηαη όηη o ιόρoο είρε ζεσξεηηθά ζαλ βάζε 96 άλδξεο ησλ 32
ηξηάδσλ θαη πξoρσξoύζε κε κέησπo ηελ ηξηάδα ή κε πoιιαπιάζηo
ηεο ηξηάδαο, αλάιoγα κε ηηο ζπλζήθεο ηεο πoξείαο ή ηελ δηάηαμε
ηεο κάρεο. H «πεληεθoζηύο», ζπαξηηαηηθόο όξoο, ήηαλ o κηζόο
ιόρoο, ε «ελσκoηία» ηo έλα ηέηαξηo ηoπ ιόρoπ κε 24 άλδξεο θαη ε
«ππελσκoηία» ηo έλα όγδoo κε 12 άλδξεο). ΋ζoη πεξίζεπαλ ήηαλ
oη oπξαγoί.
Μπoξεί θαλείο λα θαληαζηεί ηη ζήκαηλε λα ππoρσξείο (γηαηί γηα
ππoρώξεζε επξόθεηηo) βαδίδoληαο ζε άγλσζηε θη’ ερζξηθή γε,
βαιιόκελoο ζπλέρεηα από παληoύ, από ηεξάζηηεο δπλάκεηο
ζηξαηoύ θαιά εμoπιηζκέλεο θαη πoπ γλώξηδαλ θαιά ηo έδαθoο.

΋ηακ πθδζίαγακ ηoκ πέιπηo ζηαειό, ακηίηνοζακ έκα ααζζθζηό

παθάηζ ηαζ βύνς ηoο πoθθά πςνζά. O δνόιoξ πoο oδδβoύζε εηεί
πενκoύζε ιέζα από θόθoοξ πoο ήηακ δ ζοκέπεζα εκόξ αoοκoύ ζηoοξ
πνόπoδεξ ηoο oπoίoο ήηακ έκα πςνζό. Υάνδηακ oζ Έθθδκεξ πoο είδακ
θόθoοξ, πνάβια θoβζηό όηακ αοηoί πoο ζ’ έπoοκ πάνεζ από πίζς είκαζ
ζππείξ. Aθoύ πέναζακ ηδκ πεδζάδα, ήνεε δ ζηζβιή κα ακεαoηαηέαoοκ
ηoοξ θόθoοξ. Καεώξ ηεηέααζκακ ηoκ πνώηo θόθo, κάηoζ oζ αάαανoζ ζηδκ
ηoνθή ηoο αoοκoύ κα εηζθεκδoκίγoοκ απακςηά ζηδκ πανεζά ηoο θόθoο
πέηνεξ ηαζ αέθδ ζακ κα ηoοξ έδενκακ ιε ιαζηίβζo. Πθήβςζακ πoθθoύξ ηαζ
ηδκ πθήνςζακ oζ βοικήηεξ (ηoο εθαθνoύ πεγζηoύ πoο δεκ θένoοκ
αζπίδεξ) ηoοξ oπoίoοξ ακάβηαζακ κα ηνέλoοκ κα πςεoύκ ιέζα ζηδ
θάθαββα. Oθόηθδνδ εηείκδ ηδκ διένα, απνδζηεύεδηακ εκηεθώξ ηόζo oζ
ηoλόηεξ ιαξ όζo ηαζ oζ ζθεκδoκζζηέξ, βζαηί είπακ ακαηαηεοεεί ιε ηoοξ
αιάπoοξ ηδξ θάθαββαξ. ΋ηακ, ηάης από ηέηoζα πίεζδ, oζ δζηoί ιαξ
επεπείνδζακ επίεεζδ, ιε δοζηoθία ζηανθάθςκακ ηo αoοκό όληεο oπιίηεο
(αζπζδoθόνoζ ηαζ πάκoπθoζ) εκώ oζ επενoί πoνoπδδoύζακ από πάκς
ηoοξ. Καζ ηάεε θoνά πoο επέζηνεθακ ζηδ θάθαββα δέπoκηακ ανoπή από
αθήιαηα. Σo ίδζo έβζκε ηαζ ζηoκ δεύηενo θόθo. ΢ηoκ ηνίηo θόθo, πάνεδηε
δ απόθαζδ κα ιδκ ηζκδεεί δ θάθαββα ηαζ κα αβoύκε από ηα δελζά oζ
πεθηαζηέξ oζ oπoίoζ ακαννζπήεδηακ ζηδκ ρδθόηενδ ηoνθή ηoο αoοκoύ.
΋ηακ ανέεδηακ πάκς από ηoοξ Πένζεξ αοηoί ζηαιάηδζακ κα

97
πεηνoαoθoύκ ηαζ οπoπώνδζακ από θόαo ιήπςξ απoηoπoύκ ηαζ
ανεεoύκ ακάιεζα ζηoοξ δζηoύξ ιαξ πεθηαζηέξ. Έηζζ πoνεοόιεκoζ, όζo
αηόια έθεββε, άθθoζ από ηoοξ θόθoοξ ηζ άθθoζ πανάθθδθα πάκς ζηδκ
oνoζεζνά, έθηαζακ ζηα πςνζά. Κζ’ έζηδζακ αιέζςξ oηηώ ζαηνεία.* Γζαηί
πoθθoί ήηακ oζ πθδβςιέκoζ.

* O Ξελoθώλ δελ καο έρεη κηιήζεη γηα γηαηξoύο. Θα πξόθεηηαη γηα

απηoζρέδηα λoζoθoκεία εθζηξαηείαο κε εξαζηηέρλεο λoζoθόκoπο.

Έιεζκακ εηεί ηνείξ ιένεξ ελαζηίαξ ηςκ πθδβςιέκςκ αθθά ηαζ βζα ηoκ
επζζζηζζιό δεδoιέκoο όηζ ανήηακ πoθθά εθόδζα. Άθεονα, ηναζζά,
απoεήηεξ ιεβάθεξ ιε ηνζεάνζ βζα ηα άθoβα. Σα είπε ζοθθέλεζ εηεί o
΢αηνάπδξ ηδξ πενζoπήξ. Σδκ ηέηανηδ ιένα ηαηέαδηακ ζηδκ πεδζάδα.
΋ηακ ηoοξ πνόθααε πάθζ o Σζζζαθένκδξ ιε ηζξ δοκάιεζξ ηoο, δ πείνα
ηoοξ είπε δζδάλεζ πςξ ηo ηαθύηενo πoο είπακ κα ηάκoοκ ήηακ κα
ηαηαζηδκώζoοκ ζηo πνώηo πςνζό ηαζ κα ιδκ ζοκεπίζoοκ ηδκ πoνεία
ηoοξ ιαπόιεκoζ. Πoθθoί ήηακ oζ άιαπoζ (εκκoεί ηζξ βοκαίηεξ ηαζ ηoοξ
οπδνέηεξ) πoθθoί oζ πθδβςιέκoζ ηζ’ αοηoί πoο ηoοξ ηoοααθoύζακ ηαεώξ
ηαζ αοηoί πoο ηoοααθoύζακ ηoκ oπθζζιό ηςκ ηναοιαηζoθoνέςκ. Aθoύ
εβηαηαζηάεδηακ ειθακίζηδηακ πάθζ oζ αάναανoζ ηαζ πθδζίαζακ ηo πςνζό
βζα κα νίλoοκ πάθζ από ιαηνοά. Aθθά αοηή ηδ θoνά oζ Έθθδκεξ ήηακ ζε
εοκoσηή εέζδ. Γζαηί άθθo πνάβια είκαζ κα οπoπςνείξ ιαπόιεκoξ ηζ’ άθθo
κα ελoνιάξ βζα κ απoηνoύζεζξ επίεεζδ.

Όηακ έπεζε o ήθζoξ, ήνεε δ ώνα κα θύβoοκ oζ επενoί. Καζ πoηέ δεκ
ζηναηoπέδεοακ oζ αάναανoζ ζε απόζηαζδ ιζηνόηενδ από ελήκηα ζηάδζα
(π. 11 πι.) θoαoύιεκoζ ιήπςξ ηoοξ επζηεεoύκ oζ Έθθδκεξ ηαηά ηδκ
δζάνηεζα ηεο λπθηόο. Υεζνόηενoξ είκαζ o πενζζηόξ ζηναηόξ όηακ ένεεζ δ
κύπηα. Αέκoοκ ηα άθoβα ηαζ ιάθζζηα από ηα πόδζα βζα κα ιήκ
εθεοεενςεoύκ ηαζ θύβoοκ. Aκ αηoοζηεί ύπoπηoξ ζόξπβoο ιέζα ζηδ
κύπηα, o Πένζδξ ζηναηζώηδξ πνέπεζ αιέζςξ κα ζεθώζεζ ηαζ κα παθζκώζεζ
ηo άθoβό ηoο, κα θoνέζεζ ηδκ πακoπθία ηoο ηαζ κα ηo ηαααθήζεζ. ΋θα
αοηά είκαζ πoθύ δύζηoθα ζηo ζηoηάδζ, ιέζα ζε θαζανία (αβκώζηoο
ιάθζζηα πνoεθεύζεςξ). Γζ’ αοηό ηαζ ηαηαζηήκςκακ ιαηνοά απ ηoοξ
Έθθδκεξ.

Όηακ ηαηάθααακ θoζπόκ oζ Έθθδκεξ όηζ oζ Πένζεξ απoθάζζζακ κ’

απoπςνήζoοκ ηαζ άηoοζακ ηζξ δζαηαβέξ πoο ηoοξ δόεδηακ, έααθακ ηoκ
ηήνοηα κα δόζεζ ηo ζύκεδια ηδξ ζοζηεοαζίαξ πνoξ ακαπώνδζζκ. Σo

98
πήνακ είδδζδ oζ επενoί ηαζ δίζηαζακ βζα θίβo, αθθά ζηέθηδηακ πώξ ήηακ
πζo αζθαθέξ κα πάκε ζηδκ ηαηαζηήκςζή ηoοξ πνζκ ηoοξ πζάζεζ δ κύπηα.
Μόθζξ αεααζώεδηακ oζ Έθθδκεξ πςξ πνάβιαηζ έθοβακ, έγεολακ ηα γώα
ηαζ ακαπώνδζακ. Πενπάηδζακ πενίπoο 60 ζηάδζα (π. 11 πι.). H
απόζηαζδ είπε ηόζo ιεβαθώζεζ ακάιεζα ζηoοξ δύo ζηναηoύξ πoο ηδκ
επoιέκδ o επενόξ δεκ θάκδηε, oύηε ηδκ ηνίηδ ιένα. Σδκ κύπηα όιςξ oζ
αάναανoζ ηδκ πέναζακ ζε πoνεία ηαζ ηδκ ηέηανηδ ιένα ηoοξ πνόθααακ ηζ’
επζαζακ έκα ηoνθoαoύκζ ζηα δελζά ηςκ Βθθήκςκ πoο ήθεβπε ηδ δζάααζδ
πνoξ ηδκ πεδζάδα.

Όηακ o Υεζνίζoθoξ είδε πςξ είπακ ηαηαθάαεζ ηδ εέζδ αοηή, ζηέθκεζ

δζαηαβή ζηoκ Ξεκoθώκηα πoο ήηακ ζηδκ oπξά ηδξ θάθαββαξ κα πάνεζ
ηoοξ πεθηαζηέξ ηoο ηαζ κα ηoοξ θένεζ ιπνoζηά. O Ξεκoθώκ δεκ ηo έηακε.
Γζαηί είδε πίζς ηoο ηoκ Σζζζαθένκδ ι’ oθόηθδνδ ηδ ζηναηζά ηoο. Ήνεε
ιόκo ηαθπάγoκηαξ ηαζ νώηδζε:

- Γηαηί κε θώλαμεο ;

- Κoίηα θαη κόλoο ζoπ, είπε Υεζνίζθoξ, καο πξόιαβαλ θαη πηάζαλ ηo
ιόθo. Μαο θόςαλ ηo δξόκo. Γηα λα πεξάζoπκε, πξέπεη απηoύο εδώ
λα ηoπο πεηζoθόςoπκε. Aιιά πoύ είλαη oη πειηαζηέο ; Γηαηί δελ ηoπο
έθεξεο ;

- Δελ κπoξώ λ’ αθήζσ αθάιππηα ηα όπηζζελ όηαλ βιέπσ λα

πιεζηάδεη o ερζξόο, απάκηδζε o Ξεκoθώκ.

- Σώξα πξέπεη λα δoύκε πώο ζα δηώμoπκε απηoύο πoπ είλαη ζηo

ιόθo, είπε o άθθoξ.

Σόηε o Ξεκoθώκ ηoζηάγεζ ηδκ ηoνοθή ηoο αoοκoύ ηάης απ’ ηδκ
oπoία ανίζηoκηακ δ θάθαββά ηoοξ, αθέπεζ έκα ιoκoπάηζ πoο ηαηέααζκε
από ηεζ (παιδθώηενα) πνoξ ηoκ θόθo πoο είπακ πζάζεζ oζ επενoί ηαζ θέεζ:

- Σo θαιύηεξo απ’ όια, Υεηξίζoθε, είλαη λα ζηείιoπκε ηo ηαρύηεξo

δηθoύο καο ζηελ θoξπθή. Aλ ηελ πάξoπκε, απηoί πoπ είλαη ζηo ιόθo
θαη καο θόβoπλ ηo δξόκo ζ’ αλαγθαζηoύλ λα θύγoπλ. Aιιά αλ
ζέιεηο, κείλε εζύ κε ηo ζηξάηεπκα. Εγώ ζ’ αλέβσ ζηo βoπλό. Aλ
πάιη πξoηηκάο λ’ αλεβείο ζηo βoπλό, ζα κείλσ εγώ.

- ΢’ αθήλσ λα δηαιέμεηο εζύ απηό πoπ ζέιεηο, είπε o Υεζνίζoθoξ.

99
 - Είκαη λεώηεξoο, είπε o Ξεκoθώκ, θαη ζ’ αλέβσ εγώ. Aιιά λα κoπ
δόζεηο κεξηθoύο άλδξεο από ηελ θεθαιή ηεο θάιαγγαο γηαηί oη δηθoί
κoπ είλαη πoιύ καθξπά, ζηελ oπξά.

O Υεζνίζoθoξ ηoο έδςζε ηoοξ πεθηαζηέξ ηδξ ειπνoζεoθοθαηήξ

ηαζ πήνε άθθoοξ από ηo ηέκηνo ηδξ θάθαββαξ. Πνόζεεζε ιάθζζηα ηαζ
ηoοξ ηνζαηόζoοξ επίθεηηoοξ πoο είπε ιαγί ηoο ζηδκ ειπνoζεoθοθαηή.

Άνπζζακ θoζπόκ ηδκ ακαννίπδζδ ιε ηδ ιεβαθύηενδ δοκαηή

βνδβoνάδα. O επενoί πoο είπακ πζάζεζ ηo θόθo ζηo αηνoαoύκζ, ιόθζξ
ηoοξ είδακ κα ζηανθαθώκoοκ ιε πoξεία πνoξ ηδκ ρδθόηενδ ηoνθή,
ώξκεζαλ ηζ’ αοηoί πνoξ ηδκ ίδζα ηoνθή βζα κα θηάζoοκ πνώηoζ. Καζ ηόηε,
πζθζάδεξ ηναοβέξ ορώεδηακ από ηo ζηναηό ηςκ Βθθήκςκ βζα κα ηoοξ
δόζoοκ ηoονάβζo, εκώ ηαοηόπνoκα o ζηναηόξ ηoο Σζζζαθένκδ θώκαγε ηζ’
αοηόξ βζα κα εκεαννύκεζ ηoοξ δζηoύξ ηoοξ. O Ξεκoθώκ ηάθπαγε πάκς
ζηo άθoβό ηoο πάκς-ηάης πανoηνύκoκηαξ ηoοξ άκδνεξ ηoο:

- Εκπξόο γελαίoη κoπ! Γηα ηελ επηζηξoθή ζηελ Ειιάδα ηξέρεηε! Εδώ
θαη ηώξα ζα ηελ θεξδίζεηε! Εδώ θαη ηώξα γηα ηα παηδηά θαη ηηο
γπλαίθεο ζαο! Aθόκα ιίγε πξoζπάζεηα εδώ θαη ηώξα, θαη ζα
γιπηώζεηε από ηηο κάρεο ζηε ππόιoηπε πoξεία ζαο!

΋ιςξ o ΢ςηδνίδαξ o ΢οηζώκζoξ ηoκ απoπήνε:

- Δελ ηξέρoπκε ίζηα θη’ όκoηα, Ξελoθώληα! Εζύ θακαξώλεηο απάλσ

ζη' άιoγo ελώ εγώ κε ηo δόξη θoπβαιάσ ηελ αζπίδα.

Μόθζξ η’ άηoοζε αοηό o Ξεκoθώκ, πδδάεζ απ’ ηo άθoβo, ηoκ αβάγεζ

από ηζξ βναιιέξ, ηoο παίνκεζ ηδκ αζπίδα ηαζ ζοκεπίγεζ ηo δνόιo ηoο ιε
όζo βίκεηαζ ηαπύηενo αήια. Φόναβε δε ηαζ ηδκ πακoπθία ηςκ ζππέςκ,
πνάβια πoο πoθύ ηoκ δοζηόθεοε.* Σαοηόπνoκα θώκαγε ζηoοξ
ιπνoζηζκoύξ ηoο κα αζαζηoύκ θαη ζηoπο όπηζζελ κα ηoκ λεπενάζoοκ ιζα
ηαζ ιε δοζηoθία πνoπςνoύζε. Oζ άθθoζ ςζηόζo ζηναηζώηεξ πηοπoύζακ
ηoκ ΢ςηδνίδα (πoο είπε πνoθακώξ ακέαεζ ζηo άθoβo) ηoο ένζπκακ πέηνεξ
ηαζ ηoκ έανζγακ ιέπνζ πoο ηoκ ακάβηαζακ κα λακαπάνεζ ηδκ αζπίδα ηαζ
κα πνoπςνήζεζ ιε ηα πόδζα. O Ξεκoθώκ λακαηααάθδζε ηo άθoβo ιέπνζ
εηεί πoο επέηνεπε ηo έδαθoξ ηαζ όηακ δεκ πήβαζκε άθθo, λεηαααθίηερε
ηαζ πνoπώνδζε παδή επζηαπύκoκηαξ ηo αήια ηoο. Καζ θηάζακ όθoζ ζηδκ
ηoνοθή πνζκ από ηoοξ επενoύξ.

* Άθθδ ιζα ¨παθθδηανζά¨ ημο Ξεκμθώκηα.

100
 Κεθάιαηo Πέκπηo

- Πoνεία πνoξ ΐoννάκ ηαηά ιήηoξ ηoο Σίβνδ -

Σώνα πoο oζ Έθθδκεξ ηαηείπακ ηδκ ηoνθή, oζ αάναανoζ ηoοξ

βύνζζακ ηδκ πθάηδ ηαζ άνπζζακ κε θεύβoοκ απ’ όπoο ιπoνoύζακ. Oζ
άθθoζ, ηoο Σζζζαθένκδ ηαζ ηoο Aνζαίoο, είπακ πάνεζ άθθo δνόιo ηαζ ήηακ
ιαηνοά ιαξ. Oζ δζηoί ιαξ ιε ηoκ Υεζνίζoθo ηαηέαδηακ ζηδκ πεδζάδα ηαζ
ζηναηoπέδεοζακ ζ’ έκα πςνζό βειάηo από ηνόθζια. Τπήνπακ ηαζ άθθα
πoθθά πςνζά ι’ έκα ζςνό αβαεά ζ’ αοηήκ ηδκ πεδζάδα ηαηά ιήηoξ ηoο
Σίβνδ. Ξάθκoο ηαηά ηo δεζθζκό, ειθακίζηδηακ ελαπίκδξ oζ επενoί ζηδκ
πεδζάδα ηαζ ηαηέζθαλακ ιενζηoύξ Έθθδκεξ πoο είπακ αβεζ βζα θεδθαζία
ηνoθίιςκ. Καζ είπακ όκηςξ ανπάλεζ πoθθά γώα ηδκ ώνα πoο ηα
πενκoύζακ (oζ πςνζηoί) από ηδκ άθθδ ιενζά ηoο πoηαιoύ. O
Σζζζαθένκδξ ηόηε έααθε ηoοξ δζηoύξ ηoο κα ηάρoοκ ηα πςνζά ηδξ
πενζoπήξ. Μενζηoί από ηoοξ Έθθδκεξ πoθύ ακδζύπδζακ ιε ηδ ζηέρδ όηζ
ακ ηαίεζ ηζξ ζoδεζέξ δεκ εά’ πoοιε από πoύ κα πάνoοιε ηνόθζια. Oζ
άκδνεξ ηoο Υεζνίζoθoο πoο είπακ ζπεύζεζ πνoξ αoήεεζα ηςκ oιάδςκ
ηνoθoδoζίαξ λακαβύνζζακ ζηo ζηναηόπεδo ηδκ ζηζβιή πoο επέζηνεθε o
Ξεκoθώκ απo ηo αoοκό. Σoκ ανήηακ κα πενζένπεηαζ ηoοξ θόπoοξ
θέβoκηαξ:

- Βιέπεηε Έιιελεο ζηξαηηώηεο ; Σελ αθήλoπλ απηήλ ηελ ρώξα ζε

καο θαη ηώξα είλαη δηθή καο. Σόηε, ζηηο δηαπξαγκαηεύζεηο, καο
δεηoύζαλ λα κελ θάςoπκε ηε ρώξα ηoπ Βαζηιηά θαη ηώξα ηελ θαίλε
απηoί ζαλ λα ήηαλ μέλε. Δελ ζ’ αθήζoπλ θάπoπ ηξόθηκα γη’ απηoύο
ηoπο ίδηoπο ; Εθεί ζα πάκε θη’ εκείο, λα ηα πάξoπκε! Κoίηα Υεηξίζoθε,
πξόζζεζε, ε γλώκε κoπ είλαη λ’ αληηζηαζoύκε ζ’ απηoύο πoπ ηελ
θαίλε, ζαλ λα ήηαλ δηθή καο ρώξα.

- Εγώ δελ έρσ ηελ ίδηα γλώκε, είπε o Υεζνίζoθoξ. Λέσ λα ηελ
θάςoπκε θη’ εκείο. Έηζη ζα ζηακαηήζoπλ θη’ απηoί αθόκα πηo
γξήγoξα!

Επζζηνέθoκηαξ ζηδκ ηαηαζηήκςζδ, oζ άκδνεξ αζπoθήεδηακ ιε ηα

εθόδζα, oζ δε ζηναηδβoί ηαζ θoπαβoί ζοκήθεακ ζε ζύζηερδ. H αιδπακία
ηoοξ ήηακ ιεβάθδ. Aιδπακία βζαηί δελζά ιαξ ήζακ όνδ πακύρδθα,
ανζζηενά ιαξ o πoηαιόξ, ηόζo ααεύξ πoο ηα δόναηα ιε ηα oπoία

101
δoηζιάζαιε ηo αάεoξ ηoο δεκ έθηακακ ιέπνζ ηδκ επζθάκεζα ηoο κενoύ.
Μπνoζηά ζηδκ αιδπακία ηoοξ πνoζήθεε έκαξ Ρόδζoξ ηαζ ηoοξ είπε:

- Εγώ κπoξώ λα ζαο πεξάζσ ζηελ άιιε όρζε, Κύξηoη, ζε oκάδεο

ησλ ηεζζάξσλ ρηιηάδσλ, αλ κoπ δόζεηε απηά πoπ κoπ ρξεηάδoληαη
θαη γηα ακoηβή έλα ηάιαληo (360.000 €).

- Ση ρξεηάδεζαη ; ηoκ νώηδζακ.

- Υξεηάδoκαη δύo ρηιηάδεο αζθoύο, είπε. Βιέπσ εδώ πoιιά

πξόβαηα θαη βώδηα θαη όλoπο. Aλ ηα γδάξoπκε θαη θoπζθώζoπκε ηα
δέξκαηα, ζα πεξάζoπκε εύθoια ηo πoηάκη. Μoπ ρξεηάδoληαη θαη ηα
ελία από ηα ππoδύγηα. Θα δέζσ ηoπο αζθoύο αλά δεύγoο, ζα ξίμσ
ηoλ έλαλ αζθό ζηo βπζό δεκέλo κε πέηξεο, ζαλ άγθπξα, ζα
ζηεξεώζσ ηoπο αζθoύο δέλoληάο ηoπο θη’ από ηηο δύo όρζεο θαη
απάλσ ηoπο ζα ξίμσ θπιιώκαηα. Κη’ απάλσ ζηα θπιιώκαηα ζα
ξίμσ ρώκα. Δελ ζα πέζεηε ζηo λεξό, ζα δείηε. O θάζε αζθόο κπoξεί
λα ζεθώζεη δύo άλδξεο ρσξίο λα βπζηζηεί, ηo δε ρώκα ζηα
θπιιώκαηα δελ ζα ηoπο αθήζεη λα γιηζηξίζoπλ!

΋ηακ ηoκ αηoοζακ oζ ζηναηδβoί, ηδκ ιεκ ζδέα ηδκ ανήηακ

πανζηςιέκδ ηδκ δε εθανιoβή ηδξ αδύλαηε. Βλάθθoο ήηακ ηόζoζ πoθθoί oζ
ζππείξ ζηδκ άθθδ όπεδ πoο ηoοξ πνώηoοξ ηζ’ όθαξ πoο εα επζπεζνoύζακ
αοηό ηo ζπέδζo δεκ εα ηoοξ επέηνεπακ κα ηo εθανιόζoοκ.

Σδκ επoιέκδ ιένα θoζπόκ, δ θάθαββα λακαβύνζζε πίζς ζηα πςνζά

πoο δεκ είπακ ηαεί, ηαίβoκηαξ ζοβπνόκςξ αοηά πoο εβηαηέθεζρακ. Έηζζ
πoο oζ ζππείξ ηoο επενoύ έιεζκακ ζηδ εέζδ ηoοξ παναηδνώκηαξ ηoοξ
Έθθδκεξ βειάηoζ απoνία βζα πoζα ηαηεύεοκζδ ζηόπεοακ επζηέθoοξ κα
πάνoοκ oζ Έθθδκεξ ηαζ ηζ αηνζαώξ είπακ ηαηά κoο. Βδώ, oζ ιεκ ζηναηζώηεξ
αζπoθήεδηακ ιε ηoκ εθoδζαζιό oη δε ζηξαηεγoί ζπλήιζαλ πάιη ζε
ζύζηερδ. Έθενακ δε ηoοξ αζπιαθώηoοξ ηαζ ηoοξ ακέηνζκακ βζα κα ιάεoοκ
πώξ αηνζαώξ ήηακ όθδ δ βύνς πενζoπή ηαζ δ ηάεε πενζθένεζα πςνζζηά.
Σoοξ είπακ πςξ δ πνoξ ηoκ Νόηo πενζoπή ήηακ ζηo δνόιo πoο oδδβoύζε
ζηδ ΐααοθώκα ηαζ ζηδ Μδδία. Aπό ηεζ άθθςζηε είπακ ένεεζ oζ Έθθδκεξ.
Aκαηoθζηά, o δνόιoξ oδδβoύζε ζηα ΢oύζα ηαζ ζηα Βηαάηακα, όπoο
θέβεηαζ πςξ παναεενίγεζ ζοκήεςξ o ΐαζζθζάξ. Αοηζηά, όηακ πενάζεζξ ηoκ
Σίβνδ, o δνόιoξ oδδβεί ζηδ Λοδία ηαζ ζηδκ Εςκία. H άθθδ ηέθoξ
ηαηεύεοκζδ πνoξ ηδκ Μεβάθδ Άνηηo, πoο πενκάεζ ιέζα από ηα όνδ,
oδδβεί ζηoοξ Κανδoύπoοξ (Κoύνδoοξ).

102
 Λέβακ δε πςξ oζ Κανδoύπoζ είκαζ θαόξ oνδζίαζoξ ηαζ πoθειζηόξ
πoο δεκ ακαβκςνίγεζ ηoκ ΐαζζθζά. Κάπoηε εζζέααθε ζηδ πώνα ηoοξ ιζα
ααζζθζηή ζηναηζά από δώδεηα ιονζάδεξ (120.000) ηαζ ηακέκαξ δεκ
επέζηνερε. Σέηoζα ήηακ δ ηύπδ ηoοξ. ΋ηακ πάκηςξ γoύζακ εκ εζνήκδ ιε
ηoκ ζαηνάπδ ηδξ πεδζάδαξ αοηήξ δζαηδνoύζακ ηαθέξ ζπέζεζξ oζ δύo
πενζoπέξ. ΋ηακ η’ άηoοζακ αοηά oζ ζηναηδβoί ηάεδζακ κα ζοζηεθεoύκ,
πςνίξ ηoοξ εζδήιoκεξ ηδξ ιζαξ ή ηδξ άθθδξ πενζoπήξ, πoο ηίπoηα δεκ ηoοξ
έιαεακ βζα ηo πoύ εά’ πνεπε κα ηαηεοεοκεoύκ.* H βκώιδ ηςκ
ζηναηδβώκ ήηακ πςξ ηεθζηά ήηακ ακαβηαίo κα ηαηεοεοκεoύκ πνoξ
ΐoννάκ, πνoξ ηoοξ Κανδoύπoοξ δζα ιέζoο ηςκ oνέςκ.*1 Aπό ηεζ,
αεααίςκακ oζ αζπιάθςηoζ, εα έθηακακ ζηδκ Aνιεκία ηoο Oνόκηα, πώνα
ιεβάθδ ηαζ πθoύζζα. Κζ’ από ηεζ, όπςξ ηoοξ είπακ, ιπoνεί o ηαεείξ κα
πάεζ όπoο επζεοιεί. Μεηά απ’ αοηήκ ηδκ δζαπίζηςζδ, έηακακ εοζία βζα κ’
απoθαζίζoοκ πoζά ώνα εά’ πνεπε κα λεηζκήζoοκ. Γζαηί είπακ ηαζ ηo θόαo
ιήπςξ o επενόξ πνoθάαεζ ηαζ πζάζεζ ηα αoοκά. Έδςζακ εκηoθή κα
εζδoπoζδεoύκ oζ ζηναηζώηεξ, ιόθζξ θάκε, κα ιαγέρoοκ ηα πνάβιαηά ηoοξ,
κ’ ακαπαοεoύκ ηαζ κα είκαζ έηoζιoζ βζα ακαπώνδζδ ιε ηo πνώηo ζζκζάθo.
* Oη όξoη γηα ηα 4 ζεκεία ηoπ oξίδoληα είλαη: Πξoο κεζεκβξίαλ
(Νoηίσο) - Πξoο έσ = πξoο ηελ Aπγή (Aλαηoιηθά) - Πξoο εζπέξαλ
(Δπηηθά) - Πξoο άξθηoλ (Βόξεηα).
*1 Δελ είραλ άιιε ιύζε. Πξoο Βoξξάλ, ηoπο πεξίκελαλ oη Κoύξδoη
(Καξδoύρoη). Πξoο Δπζκάο ήηαλ ε Θσλία αιιά θαη ε έξεκoο, o
ζίγoπξoο ζάλαηoο από ηελ πείλα θαη ηε δίςα. ΋πσο απoδείρηεθε
ηo κέγα πξόβιεκα ήηαλ o αλεθoδηαζκόο. Σξoθή γηα ηα δέθα
ρηιηάδεο ζηόκαηα, ηα δώα θαη ηoπο ακάρoπο πoπ έζεξλαλ καδί ηoπο
δελ βξίζθεηαη εύθoια.

103
 Β Ι Β Λ Ι O Δ΄
Aπό ηoοξ Κανδoύπoοξ ζηδκ Σναπεγoύκηα
(Νoέιανζoξ 401 - Φεανoοάνζoξ 400 π.Υ.)

Κεθάιαηo Πρώηo
- ΢ηα αoοκά ηςκ Κανδoύπςκ -

Βίπε ανπίγεζ δ αάνδεζα ηδξ ηεθεοηαίαξ ζηoπζάξ, όηακ δόεδηε ηo

πανάββεθια κα ζδηςεoύκ όθoζ ηαζ κα λεηζκήζoοκ, βζαηί όζδ κύπηα
πενίζεοε αηόια ιόθζξ έθηακε βζα κα πoνεοηoύκ ζηo ζηoηάδζ ηαζ κα
δζαζπίζoοκ ηδκ πεδζάδα βζα κα θηάζoοκ ζηα αoοκά πνζκ πανάλεζ δ ιένα.
O Υεζνίζoθoξ πήβαζκε ιπνoζηά ιε ηoοξ άκδνεξ ηoο ηαζ ιε όθoοξ ηoοξ
εθαθνά oπθζζιέκoοξ βοικήηεξ. Aηoθoοεoύζε o Ξεκoθώκ ιε ηoοξ oπθίηεξ
ηδξ oπζζεoθοθαηήξ, πςνίξ ηακέκα βοικήηδ. Αεκ έιoζαγε κα οπάνπεζ
ηίκδοκoξ επίεεζδξ εη ηςκ όπζζεεκ όζo δ θάθαββα εα ζηανθάθςκε ζηα
ορώιαηα. O Υεζνίζoθoξ έθηαζε ζηδκ ηoνθή ηoο αoοκoύ πςνίξ ηακείξ
επενόξ κα ηo ακηζθδθεεί. Όζηενα άνπζζε πνoζεπηζηά ηδκ ηαηάααζδ. Σo
ίδζo έηακε δ θάθαββα πoο αηoθoοεoύζε ιέπνζ πoο έθηαζε ζηα πςνζά πoο
ήηακ ιέζα ζηζξ θαβηάδζα ηαζ ηα θανάββζα. Oζ Κανδoύπoζ εβηαηέθεζρακ
αιέζςξ ηα ζπίηζα ηoοξ, ιε ηζξ βοκαίηεξ ηαζ ηα παζδζά, ηαζ πήνακ ηα αoοκά.
΢ηα πςνζά ηoοξ οπήνπακ πoθθά ηνόθια βζα ηoκ εθoδζαζιό. ΋θo ηo
κoζηoηονζό ηoοξ ήηακ πάθζηζκo, αθθά δεκ ηo πείναλακ oζ Έθθδκεξ. Oύηε
ηοκήβδζακ ηoοξ ακενώπoοξ βζα κα δείλoοκ ηαθή δζαβςβή έηζζ ώζηε κα
ηoοξ αθήζoοκ oζ Κανδoύπoζ κα πενάζoοκ από ηδ πώνα ηoοξ θζθζηά, ιζα
ηαζ ήηακ ηζ’ αοηoί επενoί ηoο ΐαζζθζά ηςκ Πενζώκ. Aπό ηνόθζια όιςξ,
πήνε o ηαεέκαξ ό,ηζ ιπόνεζε. Πνώηα δ ακάβηδ, δεκ βζκόηακ αθθζώξ. Oζ
Κανδoύπoζ πάκηςξ έηακακ ηoκ ηoοθό, πανόθεξ ηζξ παναζκέζεζξ ιαξ, ηαζ
απέθοβακ ηάεε θζθζηή πεζνoκoιία. ΋ηακ ηαζ oζ ηεθεοηαίoζ Έθθδκεξ
ηαηέαδηακ ζηα θανάββζα είπε ήδδ ζηoηεζκζάζεζ, βζαηί θόβς ηoο ακώιαθoο
εδάθoοξ, ηo ακέααζια ηαζ ηo ηαηέααζια ηoο αoοκoύ πήνε ιζα oθόηθδνδ
ιένα. Σόηε είκαζ πoο ιαγεύηδηακ ιενζηoί Κανδoύπoζ ηαζ επεηέεδηακ
ζηoοξ ηεθεοηαίoοξ ηδξ θάθαββαξ. ΢ηόηςζακ ιενζηoύξ, ιε ηζξ πέηνεξ δε
πoο ένζπκακ ηαζ ιε ηα αέθδ ηoοξ πθήβςζακ ιενζηoύξ άθθoοξ. Βοηοπώξ oζ
Κανδoύπoζ ήηακ θίβoζ. Γζαηί εκηεθώξ απξoζδόθεηα επέπεζε ζηδκ πενζoπή
ηoοξ ηo εθθδκζηό ζηνάηεοια. Aκ είπακ ζοβηεκηνςεεί πoθύ πενζζζόηενoζ,

104
δ θάθαββα εα είπε οπoζηεί ιεβάθεξ απώθεζεξ. Κζ’ αοηήκ ηέθoξ ηδ κύπηα,
ηδκ πενάζαιε ηαηαζηδκώκoκηαξ ζηα πςνζά. Oζ Κανδoύπoζ ηδκ πέναζακ
ζοκεκκooύιεκoζ ιεηαλύ ηoοξ ιε θςηζέξ πoο άκααακ ζηα βύνς αoοκά.

Σα λδιενώιαηα, ζοκήθεακ ζε ζύζηερδ oζ ζηναηδβoί ηαζ oζ θoπαβoί

ηαζ απoθάζζζακ κα πάνoοκ ιαγί ηoοξ ζηδκ πoνεία ιόκo ηα απαναίηδηα
ηαζ δοκαηώηενα οπoγύβζα ηαζ κα εβηαηαθείρoοκ όθα η’ άθθα ηαεώξ ηαζ
ηoοξ πνόζθαηoοξ αζπιαθώηoοξ πoο έηακακ ηζξ δoοθεζέξ ηςκ δoύθςκ ζηo
ζηνάηεοια. Γζαηί ήηακ πoθθά ηαζ ηα γώα ηαζ oζ αζπιάθςηoζ ηαζ
ηαεοζηενoύζακ ηδκ πoνεία. Πάνα πoθθoί ήηακ ηζ’ αοηoί πoο ηoοξ
θύθαβακ ηαζ πoο ακαβηαζηζηά δεκ έπαζνκακ ιένoξ ζηζξ ιάπεξ. Έηζζ πoο
δζπθάζζα ήηακ ηεθζηά ηα ηνόθζια πoο έπνεπε κα ζοβηεκηνώκoοιε ηαζ κα
ιεηαθένoοιε βζα κα ενέρoοιε όθα αοηά ηα ζηόιαηα. Μόθζξ πήνακ αοηήκ
ηδκ απόθαζδ, έδςζακ εκηoθή αιέζςξ κα εθανιoζηεί. Aθoύ
πνoβεοιάηζζε, δ θάθαββα λεηίκδζε. ΢ε ηάπoζo ζηεκό πέναζια, oζ
ζηναηδβoί έηακακ ζηάζδ βζα κα εθέβλoοκ ιήπςξ ηακείξ δεκ είπε
οπαηoύζεζ ζηδ δζαηαβή. ΋,ηζ ηo απαβoνεοιέκo εύνζζηακ ηo αθαζνoύζακ
από ηδ θάθαββα. Oζ ζηναηζώηεξ δεκ ακηζδνoύζακ, εηηόξ από ιενζηoύξ
πoο είπακ θένεζ ιαγί ηoοξ θαεναία ηακέκα κόζηζιo αβoνάηζ ή ηαιζά ςναία
βοκαίηα πoο είπακ θζιπζζηεί. Έηζζ πoνεύηδηακ εηείκδ ηδ ιένα, άθθoηε
ιαπόιεκoζ ηαζ άθθoηε πςνίξ επζεέζεζξ από ηoοξ Κανδoύπoοξ.

Σδκ επoιέκδ έηακε θoαενή πεζιςκζά, αθθά ήηακ ακάβηδ κα

ζοκεπζζηεί δ πoνεία. Βίπαιε όιςξ ηζ’ έθεζρδ από ηνόθζια. Μπνoζηά
πήβαζκε o Υεζνίζoθoξ ηαζ ζηδκ oπηζζoθπιαθή o Ξεκoθώκ. Oζ επζεέζεζξ
ηoο επενoύ ήηακ ζζπονόηαηεξ, επεζδή δε ήηακ ζηεκά ηα πενάζιαηα,
πθδζζάγακ πoθύ ηζ’ ένζπκακ ιε ηα ηόλα ηαζ ηζξ ζθεκδόκεξ ηoοξ. Oζ
Έθθδκεξ πάθζ έπνεπε ηάεε θoνά κα ηoοξ ηοκδβoύκ ηαζ κα επζζηνέθoοκ
ζηζξ εέζεζξ ηoοξ, πνάβια πoο ηαεοζηενoύζε ηδκ πoνεία. O Ξεκoθώκ
έζηεθκε ζοκέπεζα ιδκύιαηα ζηoκ Υεζνίζoθo κα ζηαιαηάεζ ηδκ θάθαββα
ηάεε θoνά πoο δέπoκηακ ζζπονέξ επζεέζεζξ. O Υεζνίζoθoξ, πoο άθθoηε
άηoοβε ηαζ ζοιιoνθςκώηακε, αοηή ηδ θoνά έηακε ηoο ηεθαθζoύ ηoο,
επζηάποκε ηo αήια ηoο ηζ’ έδςζε εκηoθή κα ηoκ ιζιδεoύκ όθoζ. Ήηακ
θακενό πςξ ηάηζ ζοκέααζκε ιπνoζηά αθθά δεκ είπαιε ηδκ άκεζδ κα πάιε
κα δoύιε πoζα ήηακ ηα αίηηα ηεο ζπoπδήο. Έηζζ πoο ζ’ ειάξ ηδξ
oπζζεoθοθαηήξ, δ πoνεία έιoζαγε ιε άηαηηδ θοβή. Βδώ ιάθζζηα
ζηoηώεδηε έκα παθδηάνζ, o Κθεώκοιoξ από ηδ Λαηςκία. Έκα αέθoξ

105
δζαπέναζε ζηδκ αζπίδα ηαζ ηδ πθαίκδ ηoο ηαζ ηoκ ανήηε ζηα πιεπξά. Βδώ
ζηoηώεδηε ηαζ o ΐαζίαξ από ηδκ Aνηαδία ιε δηακπεξέο ζηελ θεθαιή.

Όηακ ήνεε δ ώνα ηδξ ζηάειεοζδξ (βζα ακάπαοζδ) έζπεοζε

αιέζςξ o Ξεκoθώκ ιπνoζηά βζα κα παναπoκεεεί ζηoκ Υεζνίζoθo επεζδή
δεκ ζηαιάηδζε ηδκ θάθαββα ηαζ ηoοξ ακάβηαζε κα ιάπoκηαζ
ηαηαδζςηώιεκoζ. Καζ πνόζεεζε:

- Καη ράζακε ηώξα δπo παιιεθάξηα ρσξίο λα κπoξέζoπκε oύηε λα

ηoπο κεηαθέξoπκε oύηε λα ηoπο ζάςoπκε.

- Κoίηα απηά ηα βoπλά -απάκηδζε o Υεζνίζoθoξ- θαη δεο πόζo

απξoζπέιαζηα είλαη. Έλαο είλαη o δξόκoο. ΋πσο βιέπεηο πεξλάεη
από θείλo ηo βoπλό. Καη ηoλ έρεη θαηαιάβεη ζηξαηόο oιόθιεξoο,
όπσο βιέπεηο θαη κόλoο ζoπ. Μαο πεξηκέλoπλ ζηα πεξάζκαηα.
Aπηά ηα πεξάζκαηα ήζεια λα πξoιάβσ εγώ θαη γη’ απηό δελ
θoληoζηάζεθα. Oη oδεγoί πoπ έρoπκε καο ιέλε πσο δελ ππάξρεη
άιιoο δξόκoο.

- Έρσ πηάζεη θη’ εγώ δπo αηρκαιώηoπο, είπε o Ξεκoθώκ. Επεηδή o

ερζξόο καο παξελoριoύζε αθαηάπαπζηα, ζηήζακε ελέδξεο θη’ έηζη
αλαπλεύζακε ιηγάθη. Μάιηζηα ζθoηώζακε αξθεηoύο. ΢θεθηήθακε λα
πηάζoπκε θαη κεξηθoύο δσληαλoύο γηα λα έρoπκε ζηε δηάζεζή καο
oδεγoύο πoπ γλσξίδoπλ ηε ρώξα θαη ζα καο θαλoύλ ρξήζηκoη.

Εοεύξ αιέζςξ θένακ ηoοξ δοό αζπιαθώηoοξ. Σoοξ ακαηνίκαιε

πςνζζηά, βζα κα ιάεoοιε ακ οπάνπεζ άθθoξ δνόιoξ εηηόξ απ’ αοηόκ πoο
αθέπoοιε. O πνώηoξ, πανόθεξ ηζξ θoαένεξ πoο οπέζηδ, επέιεκε πςξ
δεκ οπάνπεζ. Βπεζδή δεκ έιεκε ηίπoηα πενζζζόηενo κα ηoο πάνoοιε απ’
ηo ζηόια, θαηεζθάγε ιπνoζηά ζηα ιάηζα ηoο άθθoο. Aοηόξ o δεύηενoξ
είπε πςξ o άθθoξ δεκ είπε αοηά πoο ήλενε βζαηί έπεζ ιζα ηόνδ πoο
πακηνέθηδηε ιε ηάπoζoκ απ’ αοηά ηα ιένδ. O ίδζoξ όιςξ εα ιαξ
oδδβήζεζ, είπε, ζε δνόιo ηαηάθθδθo αηόια ηαζ βζα ηα οπoγύβζα. ΋ηακ
νςηήεδηε ακ οπήνπε ζηoκ δνόιo αοηόκ ηακέκα δύζηoθo πέναζια, είπε
πςξ οπάνπεζ έκα ύρςια πoο ακ δεκ ηo ηαηαθάαoοιε εα είκαζ αδύκαηo κα
πενάζoοιε.

Aπoθαζίζαιε θoζπόκ κα ζοβηαθέζoοιε ηoοξ θoπαβoύξ ηόζo ηςκ

πεθηαζηώκ όζo ηαζ ηςκ oπθζηώκ, κα ηoοξ εηεέζoοιε ηδκ ηαηάζηαζδ ηαζ
κα ηoοξ νςηήζoοιε πoζόξ εα ήεεθε κα θακεί παθθδηάνζ ηαζ κα πάνεζ

106
ιένoξ, εζειoληήο, ζε ιζα επζπείνδζδ. Aπό ηoοξ αλζςιαηζηoύξ ηςκ
oπθζηώκ πνoεοιoπoζήεδηακ o Aνζζηώκοιoξ o Μεεοδνζεύξ <Aνηάξ> o
Aβαζίαξ o ΢ηοιθάθζoξ <Aνηάξ> ηαζ, οπενεειαηίγoκηαξ, o Καθθίιαπoξ o
Πανάζζζoξ <Aνηάξ ηαζ αοηόξ>* o oπoίoξ πενδθακεύηδηε πςξ εα πάνεζ
ιαγί ηoο εζειoληάο εθ παληόο ηoπ ζηξαηεύκαηoο. «Γζαηί εβώ, είπε, λένς
πςξ πoθθoί κεανoί εα ιε αηoθoοεήζoοκ ακ έπoοκ ειέκα ανπδβό». ΢ε
ζοκέπεζα, γδηήζαιε κα ιάεoοιε ακ ηακείξ από ηoοξ ηαμηάξρoπο ησλ
γπκλήησλ εα ήεεθε κα πάνεζ ιένoξ. Αέπηδηε o Aνζζηέαξ από ηδ Υίo, o
oπoίoξ ζε πoθθέξ ακάθoβεξ πενζπηώζεζξ είπε πνoζθένεζ ιεβάθεξ
οπδνεζίεξ ζηo ζηνάηεοια.

* O ραξαθηεξηζκόο «Aξθάο» ζε παξέλζεζε έρεη πξoζηεζεί από

αξραίoπο γξακκαηηθoύο, εμεγεηέο ηεο «Aλάβαζεο», κάιιoλ γηα λα
ηoληζζεί o κεγάιoο αξηζκόο ησλ Aξθάδσλ ζηo ζηξάηεπκα ησλ
Μπξίσλ. (Ίζσο απηόο πoπ ηoλ πξόζζεζε λα ήηαλ Aξθάο...).

Κεθάιαηo Δεύηερo
- ΢ηθδνέξ ζοβηνoύζεζξ ιε ηoοξ Κανδoύπoοξ -

Όηακ άνπζζε κα δύεζ o ήθζoξ, oζ ζηναηδβoί δζέηαλακ ηoοξ εεεθoκηέξ

κα θάκε ηαζ κα λεηζκήζoοκ. Σoοξ πανέδςζακ δειέκo ηoκ oδδβό ηαζ
ζοιθώκδζακ πςξ ακ ηονζεύζoοκ ηδκ ηoνοθή ηoο αoοκoύ ηαζ ηδκ
ηναηήζoοκ όθδ ηδ κύπηα, ηo πνςΎ κα ιαξ εζδoπoζήζoοκ ιε ηδ ζάθπζββα.
΢ε ζοκέπεζα εα νoαoθoύζακ βζα κα επζηεεoύκ ζηoοξ Κανδoύπoοξ πoο
ηαηείπακ ηδκ oναηή νάπδ ηoο αoοκoύ, εκώ δ θάθθαββα εα ζηανθάθςκε
από ηάης όζo βίκεηαζ ηαπύηενα βζα κα ηoοξ εβηθςαίζoοκ. Aθoύ
ηαηέζηνςζακ ηo ζπέδζo, oζ εεεθoκηέξ, πενί ηoοξ δύo πζθζάδεξ, λεηίκδζακ
βζα ηδκ ηoνθή, πανά ηδκ ηαηαναηηώδδ ανoπή πoο έζηεθκε o oονακόξ. O
Ξεκoθώκ απ’ ηδ ιενζά ηoο άνπζζε κα ηαηεοεύκεηαζ πνoξ ηδ νάπδ ιε ηδκ
oπζζεoθοθαηή βζα κ’ απoζπάζεζ ηδκ πνoζoπή ηoο επενoύ ώζηε κα ιδκ
ακηζθδθεεί ηδκ ηοηθςηζηή ηίκδζδ. H oπζζεoθοθαηή έπνεπε κα πενάζεζ
από ιζα πανάδνα πνζκ ανπίζεζ ηo ζηανθάθςια. Σδ ζηζβιή αοηή oζ
αάναανoζ άνπζζακ κα ηοθoύκ «έκα ηάννo«* oβηόθζεoοξ όθςκ ηςκ
δζαζηάζεςκ πoο ηαηναηοθώκηαξ έζηαβακ απάκς ζηoοξ ανάπoοξ,
ηoιιαηζάγoκηακ ηαζ εηζθεκδoκίγoκηακ απάκς ιαξ. Ήηακ ηεθείςξ αδύκαηo
κα πνoζπεθάζoοιε, πoθύ πενζζζόηενo κα πθδζζάζoοιε βζα κα πάνoοιε
ηo ιoκoπάηζ πoο oδδβoύζε ζηδ νάπδ. Μενζηoί θoπαβoί πνoζπάεδζακ κα

107
εκηoπίζoοκ άθθo δνόιo, ιζα ηαζ o πνώηoξ είπε ηαηαζηεί αδζάααηoξ. Σoοξ
πήνε δ κύπηα ράπκoκηαξ ηζ’ όηακ ανήηακ ιoκoπάηζ αόναηo από ηoοξ
επενoύξ, βύνζζακ πίζς βζα ηo αναδοκό βεύια. Θα πνέπεζ κα πς πςξ
ήηακ κδζηζηoί από ηo πνςΎ. Αεκ είπακ ηακ πνoβεοιαηίζεζ. Oζ επενoί
πάκηςξ δεκ ζηαιάηδζακ κα νίπκoοκ ηζξ πέηνεξ ηoοξ όθδ ηδ κύπηα. Σo
ηαηαθάααζκεξ από ηoκ ηνόηo πoο έηακακ.

* ¨Aκαμηαίoπο ("έκα ηάννo") oβηόθζεoοξ oιoηηξόρoπο (πoο

ηαηναηοθoύκ)". ΋ζoοξ δδθαδή πςνάεζ έκα ηάννo. H έηθναζδ
πανέιεζκε ηαζ ζηδκ κεoεθθδκζηή.

Oζ εεεθoκηέξ ιε ηoκ oδδβό πoο ακέααζκακ από ηδκ άθθδ ιενζά

έπεζακ απάκς ζ’ έκα επενζηό θοθάηεζo. Oζ θύθαηεξ ηδξ δζάααζδξ
ηάεoκηακ βύνς από ηδ θςηζά πoο είπακ ακάρεζ. ΢ηόηςζακ ιενζηoύξ ηαζ
oζ άθθoζ δζέθοβακ. Oζ δζηoί ιαξ πανέιεζκακ εηεί κoιίγoκηαξ πςξ είπακ
θηάζεζ.. Aθθά δεκ είπακ ηαηαθάαεζ ηδκ ηoνοθή. Αεκ είδακ ηoκ θόθo πoο
ήηακ πάκς από ηα ηεθάθζα ηoοξ, ζηoκ oπoίoκ oδδβoύζε ηo ιoκoπάηζ πoο
είπακ πζάζεζ oζ θύθαηεξ. Βλάθθoο, οπήνπε έκα άθθo ιoκoπάηζ πoο
oδδβoύζε ζηδ πθεονά πoο ήηακ oναηή από ηo ζηναηόπεδό ιαξ. Πέναζακ
εηεί ηδ κύπηα. ΋ηακ λειύηζζε δ ιένα, πνoπώνδζακ αεόνοαα ζε δζάηαλδ
ιάπδξ βζα κα ένεoοκ ζ’ επαθή ιε ηoοξ επενoύξ. ΢ηo ιεηαλύ είπε πέζεζ
oκίριε ηαζ ιόκo όηακ ήνεακ πoθύ ηoκηά, είδακ oζ ιεκ ηoοξ δε. Σόηε ήπδζε
δ ζάθπζββα ηαζ αθαθάγoκηαξ ηδκ πoθειζηή ηναοβή ώνιδζακ απάκς ηoοξ.
Oζ Κανδoύπoζ δεκ έδςζακ ιάπδ αθθά δζέθοβακ εβηαηαθείπoκηαξ ηδκ
δίoδo. Λίβoζ ζηoηώεδηακ βζαηί ήηακ εοέθζηηoζ ηαζ δεκ ηoοξ πνoθάααζκεξ.
Oζ άκδνεξ ηoο Υεζνίζoθoο, ιόθζξ άηoοζακ ηδ ζάθπζββα άνπζζακ αιέζςξ
κ’ ακεααίκoοκ από ηδκ oναηή oδό. Άθθoζ ζηναηδβoί ζηανθάθςζακ από
απάηδηεξ ιενζέξ, όπoζα ηoο έθαπε ηoο ηαεεκόξ. Oζ άκδνεξ ηoοξ
ηνααoύζακ o έκαξ ηoκ άθθo, ζηoκ ακήθoνo, πνδζζιoπoζώκηαξ ηα δόναηα.
Aοηoί άθθςζηε εθηαζακ πνώηoζ ζηo ύρςια ηαζ ζοκακηήεδηακ ιε ηoοξ
εεεθoκηέξ πoο ηo είπακ ηαηαθάαεζ.

O Ξεκoθώκ, πνoπoνεοόιεκoξ ιε ηoοξ ιζζoύξ ηδξ oπζζεoθοθαηήξ,

αηoθoύεδζε ηo δνόιo πoο είπακ πάνεζ αοηoί πoο είπακ ηoκ oδδβό. Ήηακ
o πζo εύηoθoξ βζα ηα οπoγύβζα. Oζ άθθoζ ιζζoί αηoθoοεoύζακ ηα
οπoγύβζα. Καεώξ ακέααζκακ ηo αoοκό, είδακ ηoκ θόθo από πάκς ηoοξ κα
ηαηέπεηαζ από επενoύξ. Aκ δεκ ηoοξ λεπάζηνεαακ εα είπακ απoηoπεί από
ηoκ ηύνζo όβηo ηςκ Βθθήκςκ. Θα ιπoνoύζακ ηζ’ αοηoί κα είπακ πάνεζ ηoκ
δνόιo ηδξ οπόθoζπδξ θάθαββαξ αθθά ηα οπoγύβζα ιόκo από δς

108
ιπoνoύζακ κα πενάζoοκ. Έηζζ θoζπόκ, δίκoκηαξ o έκαξ εάννoξ ζηoκ
άθθoκ, όθoζ oζ θόπoζ ώνιδζακ ηαηά ιέηςπo ζηo ύρςια, πςνίξ κα
ηοηθώζoοκ ηoοξ Κανδoύπoοξ βζα κα ηoοξ αθήζoοκ δζέλoδo δζαθοβήξ.
΋ζo ζηανθάθςκακ oζ δζηoί ιαξ, όπςξ ιπoνoύζε o ηαεέκαξ, oζ αάναανoζ
ηoοξ ένζπκακ πέηνεξ ηαζ αέθδ αθθά όηακ πθδζίαζακ ανηεηά, ηό’ ααθακ ζηα
πόδζα ηζ’ εβηαηέθεζρακ ηo ύρςια ηoοξ. ΋ηακ ηo πέναζακ, oζ Έθθδκεξ
ανήηακ άθθoκ έκα θόθo ηαηεζθδιέκo από ηoοξ επενoύξ. Έπνεπε αέααζα
κα ηoκ πάνoοιε ηζ’ αοηόκ. ΢ηέθηδηε o Ξεκoθώκ όηζ ακ αθήζoοκ ηoκ
πνώηo θόθo αθύθαηηo, oζ επενoί ιπoνεί κα επέζηνεθακ βζα κα νζπηoύκ
απάκς ζηα οπoγύβζα πoο πενκoοζακ αηόια - βζαηί ήηακ ζηεκόξ o δνόιoξ
ηαζ ιεηνοά δ ηoθόκα ηςκ οπoγοβίςκ πoο ηoκ πενκoύζε. Άθδζε θoζπόκ
απάκς ζηo θόθo ηoοξ θoπαβoύξ Κδθζζόδςνo ηoο Κδθζζoθώκηoξ ηoκ
Aεδκαίo, ηoκ Aιθζηνάηδ ηoο Aιθζδήιoο ηoκ Aεδκαίo ηαζ ηoκ Aνπαβόνα
ηoκ Aνβείo, ηoκ ελόνζζηo θοβάδα. O ίδζoξ δε, ιε ηδκ οπόθoζπδ δύκαιδ,
ηαζ ιε ηoκ ίδζo ηνόπo ηονίεοζε ηαζ ηo δεύηενo ύρςια.

Έιεκε αηόια έκαξ ηνίηoξ θόθoξ, πoθύ πζo απόηνδικoξ, αοηόξ πoο
ορώκoκηακ πάκς από ηo θοθάηεζo πoο είπακ ηαηαθάαεζ ηδκ
πνoδβoύιεκδ κύπηα oζ εεεθoκηέξ, εηεί πoο ήηακ δ θςηζά. ΋ηακ
πθδζίαζακ ηζ’ αοηόκ ηo θόθo oζ Έθθδκεξ, oζ αάναανoζ ηoκ εβηαηέθεζρακ
ακαρεηί. Oζ δζηoί ιαξ οπέεεζακ όηζ ηo έηακακ βζα ιδκ ηοηθςεoύκ ηαζ
πoθζoνηδεoύκ. Aοηoί όιςξ, αθέπoκηαξ από ηo ύρςια ηζ είπε βίκεζ πζo
πίζς, έθοβακ βζα κα επζπέζoοκ ζηδκ oπζζεoθοθαηή. O Ξεκoθώκ
ζηναθάθςζε ζηo ύρςια ιε ηoοξ κεώηενoοξ ηαζ δζέηαλε ηoοξ οπόθoζπoοξ
κα πνoπςνήζoοκ ιε ηδκ δζοπία ηoοξ από ηoκ ηακoκζηό δνόιo ώζπoο κα
θηάζoοκ ηαζ oζ ηεθεοηαίoζ θόπoζ ζηδ νάπδ ηoο αoοκoύ ηαζ κα ζηαειεύζoοκ
βζα ακάπαοζδ.

Εηείκδ ηδ ζηζβιή έθηαζε o Aνπαβόναξ o Aνβείoξ - πoο βθύηςζε

από ηδκ επίεεζδ ηoο επενoύ - ηαζ είπε πώξ πάζακε ηo θόθo, πώξ
ζηoηώεδηακ o Κδθζζόδςνoξ ηαζ o Aιθζηνάηδξ ηαζ όθoζ όζoζ δεκ
πνόθααακ κα πδδήλoοκ από ηoκ ανάπo ηαζ κα ηαηαθύβoοκ ζηδκ
oπζζεoθοθαηή. Μεηά από όζα έπναλακ, oζ αάναανoζ ειθακίζηδηακ ζ' έκα
θόθo απέκακηζ από ηoκ δζηό ιαξ. O Ξεκoθώκ άνπζζε δζάθoβo ιαγί ηoοξ
ιέζς εκόξ δζενιδκέα. Aπαίηδζε κα ηoο παναδόζoοκ ηoοξ κεηνoύξ. Aοηoί
είπακ όηζ εα ηoοξ παναδόζoοκ ακ δεκ αάθoοιε θςηζά ζηα ζπίηζα ηoοξ.
΋ζo ακέααζκε ηαζ ηo οπόθoζπo ζηνάηεοια ηαζ ζοκεπίγoκηακ oζ
ζοκεκκoήζεζξ, άνπζζακ κα ζοννέoοκ εδώ όθoζ oζ Κανδoύπoζ απ’ όθα ηα

109
ζδιεία ηoο αoοκoύ. ΋ηακ δε o Ξεκoθώκ ηαζ oζ άκδνεξ ηoο άνπζζακ κα
ηαηεααίκoοκ από ηo θόθo βζα κα ζοκακηήζoοκ ηo ζηνάηεοια πoο είπε
ζηαειεύζεζ βζα ακάπαοζδ ζηδκ επίπεδδ νάπδ, ηoοξ ώνιδζακ oζ επενoί εκ
ιέζς oπθoαoήξ. ΋ηακ ηαηέθααακ ηo θόθo πoο εβηαηέθεζρε o Ξεκoθώκ
άνπζζακ κα ηοθoύκ ηoηνώκζα. Έκα απ’ αοηά έζπαζε ηo πόδζ εκόξ
ζηναηζώηδ. O οπαζπζζηήξ ηoο Ξεκoθώκηα, πoο ηναηoύζε ηδκ αζπίδα
ηoο, ηoκ εβηαηέθεζρε. Έηνελε κα ηoκ αoδεήζεζ έκα oπθίηδξ, o Βονύθoπoξ
o Λoοζζεύξ <Aνηάξ>. Σoκ πήνε ηάης από ηδ δζηή ηoο αζπίδα ηζ’ έηζζ
δζέθοβακ ηζ’ έθηαζακ ιαγί ιε ηoοξ οπόθoζπoοξ ζηo ζηναηόπεδo. *

* H απώιεηα ησλ πεξηζζoηέξσλ από ηoπο 300 άλδξεο (3 ιόρoη)

πoπ άθεζε ζηo πξώηo ιόθo o Ξελoθώλ απoηειεί ζπληξηπηηθή
πoιεκηθή απoηπρία. O Ξελoθώλ δελ ράλεη ηελ επθαηξία λα εμπκλεί
ηηο ζηξαηεγηθέο ηoπ ηθαλόηεηεο αιιά κηα ηόζo κεγάιε ήηηα ηελ
πεξλάεη «ζόηo βόηζε». Πεξηoξίδεηαη ζηελ θιαζηθή αληίδξαζε ησλ
εγεηόξσλ, ηελ απόδoζε ηηκώλ ζηoπο λεθξoύο.

Όηακ ηέθoξ ζοβηεκηνώεδηακ όθoζ oζ Έθθδκεξ ζηδκ θάθαββα,

ζηναηoπέδεοζακ εδώ, ζε πoθθά ηαζ ςναία ζπίηζα όπoο αθεoκoύζακ ηα
ηνόθζια. Καζ ήηακ ηέηoζα δ πoζόηδηα ηoο oίκoο πoο είπακ ακoίλεζ θάηηoοξ
βύρζκoοξ βζα κα ηoκ απoεδηεύζoοκ.* O Ξεκoθώκ ηαζ o Υεζνίζoθoξ
έηακακ ιζα δζαπναβιάηεοζδ ιε ηoοξ Κανδoύπoοξ. Πήνακ ηoοξ κεηνoύξ
ηαζ ηoοξ πανέδςζακ ηoκ αζπιάθςηo oδδβό. Όζηενα απέδςζακ ζηoοξ
πεζόκηεξ, ζηo ιέηνo ηoο δοκαηoύ, όθεξ ηζξ ηζιέξ πoο ηαζνζάγoοκ ζε
βεκκαίoοξ άκδνεξ, ζύιθςκα ιε ηα έεζια.

* O Ξεκoθώκ ιζθάεζ βζα «oίκo» ηαζ δεκ είκαζ απίεακo κα πνόηεζηαζ

βζα ηναζί. Πζεακόηενo όιςξ είκαζ κα πνόηεζηαζ βζα αθηόoθ από
ηνζεάνζ ή βζα έκα είδoξ ιπύναξ, πoο ήηακ πoθύ δζαδεδoιέκδ ζηδκ
πενζoπή ηδξ Μέζδξ Aκαηoθήξ (ηαζ ζηδκ Aίβοπηo) από ηα πζo παθζά
πνόκζα.

Σδκ επoιέκδ, πςνίξ oδδβό πζα, λακάνπζζακ ηδκ πoνεία. Oζ επδνoί

ηoοξ πανεκoπθoύζακ ζοκέπεζα ηαζ όπoο είπε ζηεκή δζάααζδ έζπεοδακ κα
ηδκ απoηθείζoοκ. Κάεε θoνά πoο δ ειπνoζεoθοθαηή ζηαιαηoύζε, o
Ξεκoθώκ ζηανθάθςκε ζηα ορώιαηα ηαζ άκoζβε δνόιo βζα κα πενάζεζ δ
ηεθαθή ηδξ θάθαββαξ, δίκoκηαξ ιάπδ ιε ιεβάθδ πνoζπάεεζα. Καζ ηάεε
θoνά πoο δ oπζζεoθοθαηή δέπoκηακ επίεεζδ, o Υεζνίζoθoξ άθδκε ηδ
εέζδ ηoο ηαζ πνoζπαεoύζε κ’ ακέαεζ ζηα ορώιαηα, βζα κα επζαθδεεί
ζηoοξ πανεκoπθoύκηεξ επενoύξ ηαζ κα επζηύπεζ ηδκ απόθξαμε ηεο
παξόδoπ βζ’ αοηoύξ πoο ένπoκηακ από πίζς. Έηζζ αoδεoύζε o έκαξ ηoκ

110
άθθoκ ηαζ θνόκηζγακ αιoζααίςξ βζα ηδκ αζθάθεζά ηoοξ. Παίνκαιε ηα
ορώιαηα αθθά ιόθζξ ηα εβηαηαθείπαιε αιέζςξ ιαξ πηοπoύζακ. Έηζζ
εθαθνά oπθζζιέκoζ πoο ήηακ αοηoί δζέθεοβακ ιέζα απ’ ηα πένζα ιαξ. Σo
ιόκo όπθo πoο είπακ απάκς ηoοξ ήηακ ηo ηόλo ή δ ζθεκδόκδ. Ήηακ δε
άξηζηoη ηoμόηεο. Σα ηόλα ηoοξ είπακ ηνείξ πήπεξ ιάηνoξ (π. 1,5 ι.) ηαζ ηα
αέθδ ηoοξ δύo πήπεξ (1 ι.). ΋ηακ ηόλεοακ, ηναηoύζακ όνεζo ηo ηόλo
αηoοιπδζιέκo ζηδ βδ ηαζ παηoύζακ ηδκ άηνδ ηoο ιε ηo πόδζ. Σα αέθδ
ηoοξ δζαπενκoύζακ ηζξ αζπίδεξ ηαζ ηoοξ «ζώξαθεο» (ηζξ πακoπθίεξ). Oζ
Έθθδκεξ πνόζεεηακ έκα ζηoζκί ζηα αέθδ πoο έπεθηακ ζηα πένζα ηoοξ ηαζ
ηα πνδζζιoπoζoύζακ ζακ αηόκηζα (ζε ιάπδ εη ηoο ζοζηάδδκ). ΢’ αοηήκ
εδώ ηδ πώνα oζ Κνήηεξ (ηoλόηεξ) απoδείπηδηακ ρξεζηκπόηαηoη. Aνπδβόξ
ηoοξ ήηακ o ΢ηναηoηθήξ o Κνήξ.

Κεθάιαηo Σρίηo

- H δζάααζδ ηoο Κεκηνίηδ πoηαιoύ,

πόνηα ηδξ Aνιεκίαξ -

Βηείκδ ηδ ιένα, ζηναηoπέδεοζακ πάθζ ζε oνεζκά πςνζά, αοηά πoο

δεζπόγoοκ ηδκ ηoζθάδα ηoο Κεκηνίηδ πoηαιoύ. Σo εύνoξ ηoο είκαζ δύo
πθέενα (60 ι.) ηαζ είκαζ ηo ζύκoνo ακάιεζα ζηδκ Aνιεκία ηαζ ζηδ πώνα
ηςκ Κανδoύπςκ. Βδώ oζ Έθθδκεξ ακέπκεοζακ ιόθζξ είδακ ηoζθάδα
ιπνoζηά ηoοξ. O πoηαιόξ ήηακ ζε απόζηαζδ έλδ ή επηά ζηαδίςκ από ηα
αoοκά ηςκ Κανδoύπςκ (π. 1.200 ι.). Γζα πνώηδ θoνά έκζςζακ ηέηoζα
εοπανίζηδζδ. Καζ ανήηακ έκς ζςνό ηνόθζια. Πέναζακ ηδ αναδοά ηoοξ
ζηεθηόιεκoζ από ηζ αάζακα βθίηςζακ ιέπνζ ηώνα. Βίπακ ηάκεζ εθηά ιένεξ
πoνεία πάκς ζηα αoοκά ηςκ Κανδoύπςκ ζοκέπεζα ιαπόιεκoζ. Aοηά πoο
έπαεακ λεπενκoύκ όθα όζα οπέζηδζακ από ηoκ Σζζζαθένκδ ηαζ ηoκ
ζηναηό ηoο Aνηαλένλδ. Με ηδκ ζδέα πςξ είπακ πάνεζ ηέθoξ ηα αάζακά
ηoοξ, έπεζακ κα ηoζιδεoύκ.

΋ηακ όιςξ λδιένςζε είδακ ηαααθάνδδεξ πάκoπθoοξ κα ηoοξ

πενζιέκoοκ από ηδκ άθθδ ιενά ηoο πoηαιoύ. Με ζηoπό αέααζα κα ηoοξ
ειπoδίζoοκ κα ηoκ πενάζoοκ. Καζ πζo πίζς, ζηoοξ πνόπoδεξ ηoο
αoοκoύ, είπακ παναηαπεεί πεγζηάνζoζ ιε ζηoπό θοζζηά κα ιδκ ηoοξ

111
αθήζoοκ κα πενάζoοκ ζηδκ Aνιεκία. Ήηακ από ηoκ ζηναηό ηoο Oνόκηα
ηαζ ηoο Aνηoύπα, Aνιέκζoζ ηαζ Μάνδoζ ηαεώξ ηαζ Υαθδαίoζ ιζζεoθόνoζ.*
Oζ Υαθδαίoζ είπακ ηδ θήιδ ακενώπςκ εθεύεενςκ ηαζ βεκκαίςκ. Ήηακ
oπθζζιέκoζ ιε ιαηνoοθέξ αζπίδεξ ηαζ δόναηα. Σα ορώιαηα αοηά πάκς
ζηα oπoία ιαξ πενίιεκακ απείπακ ηνία ή ηέζζενα πθέενα (π. 100 ι.) απ’
ηo πoηάιζ. Έκα δνόιo αθέπαιε ιόκo κα oδδβεί πνoξ ηα ηεζ. Ήηακ
ακδθoνζηόξ ηζ’ έιoζαγε ρεηξoπoίεηoο. Aπό ηεζ πνoζπάεδζακ κα
πενάζoοκ oζ Έθθδκεξ. Aθθά όηακ επζπείνδζακ κα δζααoύκ ηoκ Κεκηνίηδ* 1,
ηo κενό ηoοξ έθηακε ιέπνζ ηo θαζιό. O πoηαιόξ ήηακ ηξαρύο ιε ιεβάθoοξ
ηαζ oιηζζεξoύο ιίζoπο ζηδκ ηoίηδ ηoο. Aκ πένκαβεξ ιε πνoηεηαιέκδ ηδκ
αζπίδα, ηoύηo ζδιαίκεζ όηζ εα ήηακ ηάης απ’ ηo κενό ηαζ εα ηδκ έπαζνκε
ηo πoηάιζ. Aκ ηδκ ζήηςκεξ βζα κα πνoζηάηερεζξ ηo ηεθάθζ ζoο, ηo ζώια
ζoο έιεκε εηηεεεζιέκo ζηα βέιε θαη η’ άιια ηoμεύκαηα. Τπoπώνδζακ
θoζπόκ από ηεζ ηαζ ζηναηoπέδεοζακ δίπθα ζηo πoηάιζ. Aπό δς έαθεπακ
ηα πςνζά (ρδθά ζηo πίζς αoοκό) ζηα oπoία είπακ δζακοηηενεύζεζ. Βίπε
ηώνα ιαγεοηεί εηεί πθήεoξ oθόηθδνo από έκoπθoοξ Κανδoύπoοξ. Έπεζε
ηόηε ιεβάθδ αβςκία ζηδ θάθαββα. ΐθέπακε ηζξ δοζηoθίεξ ηoο πoηαιoύ,
αθέπακε ηoοξ Aνιέκζoοξ κα ηoοξ ηθείκoοκ ηo δνόιo ηαζ αθέπακε ηoοξ
Κανδoύπoοξ πoο ήηακ έηoζιoζ κα ηoοξ επζηεεoύκ εη ηςκ όπζζεεκ.

* O Oξόληαο ήηαλ o ΢αηξάπεο ηεο Aλαηoιηθήο Aξκελίαο θαη o

Aξηoύραο, Πέξζεο αξρεγόο ησλ Μάξδσλ, κηαο γεηηoληθήο θπιήο
(ηoπ έζλoπο ησλ Τξθαλώλ) πoπ δoύζε παξά ηελ Καζπία ζάιαζζα.
Oη Μάξδoη ήηαλ «ιεζηέο θαη ηoμόηεο» θαηά ηoλ Aπoιιόδσξo. Oη
Υαιδαίoη ήηαλ έλαο γλσζηόο ιαόο πoπ θαηέβεθε παιαηόηεξα ζηελ
πεξηoρή ηεο Βαβπιώλαο, ηελ oπoία θαη ζξπιείηαη όηη έρηηζε.
Aξγόηεξα ππoηάρηεθαλ ζηoπο Πέξζεο. Oη ηεξείο ηoπο ήζαλ
δηάζεκoη αζηξoιόγoη. Ίζσο εδώ λα πξόθεηηαη γηα ηoπο πηo
πξσηόγoλoπο Υαιδαίoπο πoπ αξρηθά δoύζαλ ζηελ πεξηoρή ηεο
Κoιρίδαο θαη αξγόηεξα θαηέβεθαλ λoηηώηεξα. Aπό θεη ζα πξέπεη
λα κεηέθεξαλ ζηε θαηλoύξηα ηoπο παηξίδα, ίζσο ζηε Βαβπιώλα, ηo
καληείo ηoπο, πoπ ήηαλ αλάιoγo κε ηo Μαληείo ησλ Δειθώλ.

*1 O Κεληξίηεο, o ζεκεξηλόο Μπόηαλ ζoπ (ζoπ = πoηακόο) ή

Aλαηoιηθόο Σίγξεο ρύλεηαη λoηηώηεξα, ζηoλ Δπηηθό Σίγξε. O
Ξελoθώλ δελ δίλεη πoιιέο πιεξoθoξίεο γηα ηoπoζεζίεο ζ’ απηό ηo
ζηάδηo ηεο πoξείαο. Oη καθξπλέο απηέο ρώξεο ηεο oξεηλήο Μ.
Aζίαο ήηαλ άγλσζηεο ζηoπο Έιιελεο θαη δελ ήηαλ
θαξηoγξαθεκέλεο (όπσο ζίγoπξα ήηαλ oη γύξσ από ηε Μεζόγεηo
πεξηoρέο). H πξόζζεηε δπζθoιία ηεο γιώζζαο δελ άθελε πoιιά
πεξηζώξηα γηα γεσγξαθηθή πιεξoθόξεζε. Σα όξε ηεο Aξκελίαο
είλαη πάλησο αθόκα ςειόηεξα από ηα βoπλά ησλ Καξδoύρσλ θαη
θηάλoπλ ηα 3.000 κ. Εδώ oη Μύξηoη έρoπλ ήδε πιεζηάζεη ηε
βαξπρεηκσληά ηoπ Δεθέκβξε ηoπ 401. Μπoξoύκε λα πoύκε πσο

112
 βάδηδαλ πηα κε ζηξαβά κάηηα πξoο ηηο αθηέο ηoπ Εύμεηλoπ Πόληoπ,
κόλo κε ηo έλζηηθηo. Oη ληόπηoη δελ ηoπο άθελαλ ζε ρισξό θιαξί
όρη κόλo γηαηί ηoπο άδεηαδαλ ηηο ζoδεηέο αιιά θαη γηαηί δελ
ζπλεηδεηoπoηoύζαλ ηoλ πξαγκαηηθό ιόγo ηε' παξoπζίαο ηoπο.
Σoπο έπαηξλαλ γηα ζηίθε πoπ εηζέβαιαλ γηα πιηάηζηθo ή γηα κόληκε
εγθαηάζηαζε. Πξάγκα πoπ ζπλέβαηλε ζπρλά εθείλα ηα ρξόληα.
Παξάδεηγκα oη Γαιάηεο πoπ, δπό αηώλεο αξγόηεξα, έθηαζαλ κέρξη
ηε Μ.Aζία όπoπ εγθαηαζηάζεθαλ, αθoύ μεθιήξηζαλ oιόθιεξε ηε
Νόηηα Επξώπε.

Aοηό θoζπόκ ηo διενoκύπηζo ηo πέναζακ ζε ιεβάθδ αιδπακία. Σδ

κύπηα όιςξ, o Ξεκoθώκ είδε έκα όκεζνo. Σoο θάκδηε πςξ είπε ηα πόδζα
δειέκα ιε αθθοζίδεξ αθθά όηακ ζδηώεδηε oζ αθθοζίδεξ πέζακ ιόκεξ ηoοξ
ηαζ ιπόνεζε κα πενπαηήζεζ εθεύεενα. Πνζκ αηόια λδιενώζεζ, πδβαίκεζ
κα ανεζ ηoκ Υεζνίζoθo, ηoο θέεζ όηζ εθπίγεζ πςξ όθα εα πάκε ηαθά ηαζ ηoο
δζδβείηαζ ηo όκεζνo. Aοηόξ πάνδηε ηαζ αιέζςξ, ιε ηo πάναβια ηδξ διέναξ
άνπζζακ oζ εοζίεξ εκώπζoκ όθςκ ηςκ ζηναηδβώκ. Aπό ηδκ πνώηδ ζηζβιή,
oζ oζςκoί θάκδηακ ηαθoί. Μεηά ηδ εοζία, oζ ζηναηδβoί πανάββεζθακ κα
πνoβεοιαηίζεζ o ζηναηόξ.

Σδκ ώνα πoο o Ξεκoθώκ έπαζνκε ηo πνςσκό ηoο έηνελακ κα ηoκ

ανoοκ δύo κεανoί ζηναηζώηεξ. ΋θoζ ήλενακ πςξ ιπoνoύζεξ κα ηoκ
πθδζζάζεζξ εθεύεενα ζε oπoζαδήπoηε ζηζβιή ηαζ όηακ βεοιάηζγε ηζ’ όηακ
δεζπκoύζε ηζ’ όηακ αηόια ηoζιάηαζ ιπoνείξ κα ηoκ λοπκήζεζξ, ακ έπεζξ
ηάηζ κα ηoο πεζξ ζπεηζηά ιε ηoκ πόθειo. Aοηoί oζ δοό κεανoί ηoο ακέθενακ
όηζ έηοπε κα ιαγεύoοκ ηθαδζά βζα ηδ θςηζά θίβo πζo πάκς όηακ
ακηεθήθεδηακ ζηδκ απέκακηζ όπεδ, πάκς ζηα ανάπζα πoο ηαηέααζκακ
ιέπνζ ηδκ ηoίηδ ηoο πoηαιoύ, έκακ βένoκηα, ιζα βοκαίηα ηαζ ιενζηά
ηoνζηζάηζα πoο έαβαγακ νoύπα από έκα ζάηo ηαζ ηα άπθςκακ ακάιεζα
ζηζξ πέηνεξ ηoο πoηαιoύ. Μόθζξ ηo είδακ αοηό ζηέθηδηακ πςξ εα
ιπoνoύζακ κα πενάζoοκ απέκακηζ πςνίξ πνόαθδια. Βλάθθoο ηo ιένoξ
εηείκo ήηακ αναπώδεξ ηαζ απνoζπέθαζηo βζα ηo επενζηό ζππζηό.
Γδύεδηακ θoζπόκ ηαζ, ηναηώκηαξ ηα εγρεηξίδηά ηoοξ, πέναζακ βοικoί
όπςξ όηακ παξ βζα ηoθύιπζ. Πνoπςνώκηαξ δζάαδηακ ηo πoηάιζ πςνζξ
ηάκ κα αναπoύκ η’ απαικά ηoοξ.

Aιέζςξ o Ξεκoθώκ έηακε ζπoκδέξ, δζέηαλε κα δώζoοκ ηναζί

ζηoοξ κεανoύξ ηαζ κα πνoζεοπδεoύκ ζηoοξ εεoύξ βζα ηo όκεζνo πoο ηoο
θακένςζακ, βζα ηδκ ακαηάθορδ ηδξ δζάααζδξ ηαζ βζα κα θένoοκ ηo αίζζo
ηέθoξ πoο πενζιέκαιε. Μεηά ηζξ ζπoκδέξ, oδήβδζε ηoοξ κεανoύξ ζηoκ

113
Υεζνίζoθo κα ηoο ακαθένoοκ ηα ζοιαάκηα. Aηoύβoκηάξ ηoοξ o
Υεζνίζoθoξ έηακε ηζ’ αοηόξ ζπoκδέξ. Κζ’ αιέζςξ έδςζακ δζαηαβή ζηδ
θάθαββα κα εηoζιαζηεί. Όζηενα ζοβηάθεζακ ηoοξ ζηναηδβoύξ ηαζ
απoθάζζζακ πςξ o ηαθύηενoξ ηνόπoξ βζα κα πενάζoοκ ηo πoηάιζ ήηακ
κα πνoδβδεεί o Υεζνίζoθoξ ιε ηδ ιζζή θάθαββα, εκώ o Ξεκoθώκ ιε ηδκ
άθθδ ιζζή εα πανέιεκε πίζς πενζιέκoκηαξ κα πενάζoοκ ζηo ιεηαλύ ηαζ
ηα οπoγύβζα ιε ηoκ άιαπo πθδεοζιό.

Όηακ ζοιθςκήεδηακ όθ’ αοηά, λεηίκδζε δ πoνεία αηoθoοεώκηαξ

ηoοξ κεανoύξ πνoζηόπoοξ, έπoκηαξ ανζζηενά ηo πoηάιζ. H απόζηαζδ
ιέπνζ ηδ δζάααζδ ήηακ πενί ηα ηέζζενα ζηάδζα (700 ι.). Πανάθθδθα ιε ηδ
θάθαββα πνoπςνoύζε ηαζ ηo επενζηό ζππζηό ζηδκ απέκακηζ όπεδ. ΋ηακ δ
θάθαββα έθηαζε ζηδ δζάααζδ ιε ηoοξ ανάπoοξ ζηo κενό, έηακε ζηάζδ.
Σόηε πνώηoξ o Υεζνίζoθoξ βδύεδηε, θόνεζε ηo ζηεθάκζ ζηα ιαθθζά,
ζήηςζε ηα όπθα ηoο ηζ’ έδςζε εκηoθή κα ηάκoοκ όθoζ ηo ίδζo. Πανήββεζθε
ζηoοξ θόπαβoύξ κα πενάζoοκ oζ θόπoζ ζοκηεηαβιέκoζ ηαζ όξζηoη (εθ’ εκόξ
γοβoύ ή ηαηά ηνζάδεξ) ζε δύo ηoθόκεξ, δ ιία ανζζηενά ηoο, δ άθθδ δελζά
ηoο. ΢ηo ιεηαλύ, oζ κάληεηο έηακακ εοζίεξ πάκς ζηo πoηάιζ. Oζ επενoί
ηoοξ ένζπκακ ιε ηόλα ηαζ ζθεκδόκεξ αθθά ηα αέθδ δεκ έθηακακ αηόια
ιέπνζ ηoοξ Έθθδκεξ. Σα ζθάγηα έδςζακ ηαθoύξ oζςκoύξ ηαζ ηόηε oζ
ζηναηζώηεξ έραθθακ ηoκ παζάκα ηζ’ έαβαθακ ηoκ πoθειζηό αθαθαβιό. Μαγί
ηoοξ ορώεδηακ ηαζ oζ oθoθοβέξ ηςκ βοκαζηώκ όθςκ. Γζαηί, εδώ πoο ηα
θέιε, δεκ ήηακ θίβεξ oζ εηαίνεξ ηoο ζηναηεύιαηoξ.*

* «Πoιαί γαξ ήζαλ εηαίξαη ελ ησ ζηξαηεύκαηη». O ηάπςξ

εοβεκζηόηενoξ όνoξ «εηαίνα» (πoο ζδιαίκεζ πζόηενo παθθαηίδα
πoθοηεθείαξ) δεκ ηαζνζάγεζ ιάθθoκ εδώ. Aηνζαέζηενoξ όνoξ εα
ήηακ «πόνκδ». Θα οπoεέζoοιε είηε πςξ o Ξεκoθώκ πνόζεπε ηδ
βθώζζα ηoο είηε πςξ ηoκ δζόνεςζακ oζ ζεικoί ακηζβναθείξ. Oζ
βοκαίηεξ αοηέξ ιάθθoκ πανά ηδκ εέθδζή ηoοξ αηoθoοεoύζακ ηoκ
ζηναηό (πάκς ζε άιαλεξ) βζα ηζξ ακάβηεξ ηςκ «θακηάνςκ». ΋ιςξ
ύζηενα από έκα πνόκo ζοιαίςζδξ ζηζξ πενζπέηεζεξ, είπακ βίκεζ έκα
ζώια -oύηςξ εζπείκ- ιε ηδ θάθαββα ηαζ ζοιιενίγoκηακ ηα αάζακα
ηαζ ηζξ πανέξ ηςκ Μονίςκ. Oζ «oθoθοβέξ» ηςκ βοκαζηώκ ηδξ
ανπαζόηδηαξ -ηαζ ζδζαίηενα ηςκ Βθθδκίδςκ- ήηακ αοηέξ oζ ίδζεξ πoο
αηoύιε ζήιενα από ηζξ βοκαίηεξ ηςκ ανααζηώκ πθδεοζιώκ ζε
βάιoοξ ηαζ άθθεξ βζoνηέξ. Αεκ απoηθείεηαζ, εδώ, κα δόεδηε εκηoθή
κα θςκάλoοκ ηαζ oζ βοκαίηεξ ώζηε δ αoή πoο εα λεζδηςεεί από
πζθζάδεξ ζηόιαηα κα ηνoιάλεζ ηo επενζηό ζππζηό ηαζ κα ηo
ακαβηάζεζ κα ηo αάθεζ ζηα πόδζα.

114
 O ιεκ Υεζνίζoθoξ ώνιδζε ζηo κενό ιε ηoοξ δζηoύξ ηoο, o δε
Ξεκoθώκ πήνε ιαγί ηoο ηoοξ επδσλoηάηoπο (ηoοξ πζo εοέθζηηoοξ) ηδξ
oπζζεoθοθαηήξ ηαζ ώνιδζε πνoξ ηδκ ακηίεεζδ ηαηεύεοκζδ,
επζζηνέθoκηαξ ζηo δύζααηo ζδιείo ηoο πoηαιoύ πoο ήηακ απέκακηζ από
ηo δνόιo πoο oδδβoύζε ζηδ δζάααζδ ηoο όνoοξ ηςκ Aνιεκίςκ,
πξoζπoηoύκελoο πςξ εα πενάζεζ ηo πoηάιζ βζα κα ηοηθώζεζ ηo ζππζηό
ηoοξ. ΐθέπoκηαξ oζ επενoί ηoοξ άκδνεξ ηoο Υεζνίζoθoο κα πενκάκε άκεηα
ηo κενό ηαζ ηoοξ oπθίηεξ ηoο Ξεκoθώκηα κα βονίγoοκ πίζς ηνέπoκηαξ ηαζ
κα εηoζιάγoκηαζ κα ηoοξ εβηθςαίζoοκ, ηo αάγoοκ ζηα πόδζα ηαζ παίνκoοκ
ηo δνόιo ηoο ορώιαηoξ, ζηανθαθώκoκηαξ ζηo αoοκό. O Λύηζoξ πoο
ήηακ επζηεθαθήξ ηδξ ηάμεσο ησλ ηππέσλ ηαζ o Aζζπίκδξ, o επζηεθαθήξ ηδξ
(ηάλεςξ) ηςκ πεθηαζηώκ ηoο Υεζνίζoθoο, ιόθζξ είδακ ηoκ επενό κα ηoοξ
βονίγεζ ηδκ πθάηδ ηαζ όπoο θύβεζ-θύβεζ, άνπζζακ κα ηoκ ηαηαδζώηoοκ. Oζ
ζηναηζώηεξ δε πoο αηoθoοεoύζακ θώκαγακ κα ιδκ ηoοξ αθήζoοκ πίζς
βζαηί εέθακ κα πάνoοκ ιένoξ ζηδκ ελόνιδζδ πνoξ ηo αoοκό. Μόθζξ o
Υεζνίζoθoξ ιε ηoοξ δζηoύξ ηoο πέναζε ηo πoηάιζ δεκ έηνελε κα ηοκδβήζεζ
ηo ζππζηό αθθά ζηνάθδηε ζ’ αοηoύξ πoο ήηακ παναηεηαβιέκoζ ζηoοξ
πνόπoδεξ ηoοξ αoοκoύ ηαηά ιήηoξ ηoο Κεκηνίηδ πoηαιoύ. Aοηoί,
αθέπoκηαξ ηo ζππζηό ηoοξ κα ηo ζηάεζ ηοκδβδιέκo από ηoοξ oπθίηεξ,
εβηαηέθεζρακ ηoοξ πνόπoδεξ πoο θύθαβακ ηζ’ έθοβακ.

Oηακ o Ξεκoθώκ είδε πςξ όθα πήβαζκακ ηαθά ζηδκ απέκακηζ όπεδ,
λακαβύνζζε ηo ηαπύηενo ζηo ζδιείo ηδξ δζάααζδξ, βζαηί εκώ oζ Έθθδκεξ
αηόια πενκoύζακ oζ Κανδoύπoζ θάκδηακ κα ηαηεααίκoοκ ζηδκ ηoζθάδα
βζα κα επζηεεoύκ ζηoπο ηειεπηαίoπο (πoο είπακ ιείκεζ αηόια πίζς). Σώνα
o Υεζνίζoθoξ είπε ηαηαθάαεζ ηα ορώιαηα, o δε Λύηζoξ πoο ηοκδβoύζε ιε
θίβoοξ ηαααθάνδδεξ ηo επενζηό ζππζηό έααθε ζηo πένζ ηα ζθεπoθόξα γώα
πoο εβηαηέθεζρακ, ιε πθoύζζo νoοπζζιό ηαζ αββεία βειάηα πoηά. Σδ
ζηζβιή πoο ηα ζηεοoθόνα ηςκ Βθθήκςκ ηαζ oζ άιαπoζ άνπζζακ κα
πενκoύκ ηo πoηάιζ, o Ξεκoθώκ ηoπoεέηδζε ηδ δζηή ηoο δύκαιδ ζε
ζπδιαηζζιό ιάπδξ ιε ιέηςπo πνoξ ηoοξ Κανδoύπoοξ. Αζέηαλε ηoοξ
θoπαβoύξ κα παναηάλoοκ ηoοξ θόπoοξ ηoοξ ηαηα ελσκoηίεο (ζε 3
βναιιέξ ηςκ 24 ακδνώκ) ανπίγoκηαξ από ηδκ ανζζηενή πηένοβα ηδξ
θάθαββαξ. Oη ιoραγoί θαη oη ελσκoηάξρεο είπακ εκηoθή κα επζηεεoύκ
ζηoοξ Κανδoύπoοξ ιε ηoοξ άκδνεξ ηoοξ, oζ δε oπξαγoί κα παναιείκoοκ
παναηεηαβιέκoζ ζηδκ όπεδ.* ΋ηακ oζ Κανδoύπoζ είδακ ή κόιζζακ πςξ oζ
oπηζζoθύιαθεο είπακ απoηoπεί ηoπ όριoπ*1, πςξ ήηακ θίβoζ ηαζ εθαθνά

115
oπθζζιέκoζ, επζηάποκακ ηo αήια ηoοξ σδάο ηηλάο άδoληεο. *2 . ΢ηo ιεηαλύ
o Υεζνίζoθoξ, πoο ανζζηόκηακ ήδδ εηηόξ ηζκδύκoο, ζηέθκεζ ηoοξ
πεθηαζηέξ, ηoοξ ζθεκδoκζζηέξ ηαζ ηoοξ ηoλόηεξ ζηoκ Ξεκoθώκηα ιε
εκηoθή κα ηεεoύκ ηάης από ηζξ δζαηαβέξ ηoο.
* ΢ηε ζηξαηησηηθή γιώζζα ησλ Ειιήλσλ o όξoο γηα «αξηζηεξά»
είλαη «παξ’ αζπίδα» (επεηδή ε αζπίδα είλαη ζηo αξηζηεξό ρέξη) θαη
γηα «δεμηά» είλαη «επί δόξπ» (πoπ είλαη ζηo δεμί).
Oπξαγoί είλαη εδώ oη 4 ηειεπηαία ηoπ θάζε ιόρoπ. (O ιόρoο ησλ
100 αλδξώλ είρε θαλoληθά 4 ελσκoηίεο ησλ 24 ζπλ 4 oπξαγoύο).
*1 O «όριoο» είλαη o όξoο πoπ ρξεζηκoπoηεί ζπρλά o Ξελoθώλ γηα
ηηο γπλαίθεο, ηoπο oδεγoύο ησλ ππoδπγίσλ θαη ηoπο άιιoπο
ακάρoπο.
*2 O Μαζηεναί ζπoθζάγεζ ηδκ πενζθνόκδζδ ιε ηδκ oπoία o
Ξεκoθώκ ακηζπανένπεηαζ ηo ηναβoύδζ ηςκ Κoύνδςκ («ηάηζ άζιαηα
ηναβoοδoύζακ«). Aθθά ηo ίδζo ηάκεζ, θέεζ, ηαζ o Aζζπύθoξ ζηoοξ
«Πένζεξ». ΢ηoκ παζάκα πνζκ από ηδ καοιαπία ζηδ ΢αθαιίκα, βζα
δόλα ηζ’ εθεοεενία, ακηζπαναεέηεζ ηo «αoοδηό ζηα πενζζηά»
(¨περςίδoσ γλώςςθσ ρόκoσ¨). Αεκ ηoκ εκoπθεί πoο o Ξεκoθώκ
ηoοξ Πένζεξ ζοκέπεζα ηoοξ oκoιάγεζ βαξβάξoπο. Oζ Έθθδκεξ
πενζθνoκoύζακε o,ηζ ααναανζηό ηαζ ζδζαίηενα ηζξ βθώζζεξ ηςκ ιδ
Βθθήκςκ, ηζξ θέλεζξ ηςκ oπoίςκ ηαηαηνεoονβoύζακ
ελεθθδκίγoκηάξ ηεξ. Έκα «ααν-ααν» («ιπαν-ιπαν», βζα ηδκ
αηνίαεζα) ήηακ δ λέκδ βθώζζα.

Όηακ o Ξεκoθώκ είδε ηoοξ άκδνεξ (πoο έζηεζθε o Υεζνίζoθoξ) κα

εηoζιάγoκηαζ κα λακαπενάζoοκ ηo πoηάιζ, έζηεζθε αββεθζoθόνo κα ηoοξ
ιδκύζεζ κα ιδκ ηo πενάζoοκ ηαζ κα ιείκoοκ ζηδκ όπεδ. Σδ ζηζβιή πoο εα
ηo πενκάεζ ηζ’ αοηόξ ιε ηζξ δοκάιεζξ ηoο, ηόηε κα πθδζζάζoοκ, εηαηένςεεκ
ηδξ θάθαββoξ, ιδκ πνoπςνώκηαξ πoθύ ιέζα ζηo κενό (βζα κα
λακαβονίζoοκ ζύκηoια ζηδκ όπεδ ηoοξ ιεηά ηδ ιάπδ) oζ αηoκηζηέξ ιε ηo
πένζ ζηδ θααή ηαζ oζ ηoλόηεξ ιε ηo αέθoξ ζηδ πoνδή ηoο ηόλoο. ΢ηoοξ
δζηoύξ ηoο έδςζε εκηoθή ιόθζξ ανπίζoοκ κα θηάκoοκ oζ πέηνεξ ηςκ
ζθεκδoκζζηώκ ηoο επενoύ (δδθ. ηςκ Κανδoύπςκ) ηαζ ηζξ αηoύζoοκ κα
πηοπάκε πάκς ζηζξ αζπίδεξ, κα ράθθoοκ ηoκ παζάκα ηαζ κα ελoνιήζoοκ.
΋ηακ ηoοξ βονίζoοκ ηδκ πθάηδ oζ επενoί ηαζ δόζεζ ηo ζύκεδια «ηθίκαηε
επί δελζά» o ζαθπζβηηήξ από ηo πoηάιζ, κα ηάκoοκ ιεηααoθή, εη δελζώκ,
oζ oοναβoί κα βίκoοκ δ ηεθαθή ηαζ κα ηνέλoοκ όζo βνήβoνα βίκεηαζ κα
πενάζoοκ ηo πoηάιζ, πςνίξ κα θύζoοκ ηζξ βναιιέξ βζα κα ιδκ εκπoδίδεη o
έκαξ ηoκ άθθoκ. «O άνζζηoξ εα είκαζ αοηόξ πoο εα θηάζεζ πνώηoξ ζηδκ
ακηίπενα όπεδ».

116
 Oζ Κανδoύπoζ, αθέπoκηαξ όηζ είπακ ιείκεζ θίβoζ πίζς - βζαηί oζ
οπόθoζπoζ είπακ πάεζ κα αoδεήζoοκ ηδ δζάααζδ ηςκ αιάπςκ, άθθoξ ηα
οπoγύβζα, άθθoξ ηα ζηεύδ, άθθoξ ηζξ εηαίνεξ- απoεναζύκεδηακ ηαζ
επεηέεδηακ αθoύ άνπζζακ κα νίπκoοκ ιε ζθεκδόκεξ ηαζ ηόλα. Oζ Έθθδκεξ
έραθθακ ηoκ παζάκα ηζ’ ελόνιδζακ εκακηίoκ ηoοξ. Aοηoί δεκ έδςζακ
ιάπδ. Γζαηί, εδώ πoο ηα θέιε, ήηακ εθαθνά oπθζζιέκoζ, ζηακoί βζα
«ακηάνηζηo» πόθειo ζηα όνδ, όπoο πηοπάξ ηαζ θεύβεζξ, αθθά ζηδκ ιάπδ
εη ηoο ζοζηάδδκ δεκ ηα αβάγoοκ πένα. ΋ηακ ιάθζζηα αηoύζηδηε δ
ζάθπζββα, oζ ιεκ Κανδoύπoζ ανπίγoοκ κα θεύβoοκ αηόια πζo βνήβoνα oζ
δε Έθθδκεξ ηάκoοκ ιεηααoθή οπoπςνoύκ ηαζ πενκάκε ηo πoηάιζ όζo
βίκεηαζ ηαπύηενα. Μενζηoί Κανδoύπoζ ηo πήνακ είδδζδ ηαζ δoηίιαζακ κέα
επίεεζδ ιε ζθεκδόκεξ ηαζ ηόλα ζ’ αοηoύξ πoο ήηακ αηόια ζηo κενό ηαζ
πθήβςζακ ιενζηoύξ. Aθθά oζ πενζζζόηενoζ ηνέπακ αηόια κα ζςεoύκ
πανόθo πoο oζ Έθθδκεξ είπακ πζα όθoζ πενάζεζ απέκακηζ. Μόκo ιενζηoί
εενιόαζιoζ πoο είπακ ηοκδβήζεζ ηoοξ Κανδoύπoοξ ιαηνύηενα απ’ όζo
έπνεπε, πέναζακ ηεθεοηαίoζ ηαζ ηαεοζηενδιέκoζ. Oνζζιέκoζ απ’ αοηoύξ
πθδβώεδηακ ιάθζζηα από αέθδ.

Κεθάιαηo Σέηαρηo

- Βίζoδoξ ζηδκ Aνιεκία -

Έπoκηαξ θoζπόκ πενάζεζ όθεξ ηζξ δζααάζεζξ, ηαηά ηo ιεζδιένζ

ζοκέπζζακ ηδκ πoνεία ηoοξ εκηόξ ηδξ Aνιεκίαξ δζζπίγoκηαξ έκα ιεβάθo
oνoπέδζo ιε ήιενεξ ακςιαθίεξ ηoο εδάθoοξ δζακύoκηαξ ηoοθάπζζηo 5
παναζάββεξ (30 πι.). Κoκηά ζηo πoηάιζ (δδθαδή ζηα ζύκoνα) δεκ
οπήνπακ πςνζά θόβς ηςκ πoθέιςκ ηςκ Aνιεκίςκ ιε ηoοξ Κανδoύπoοξ.
Aθθά ηo πνώηo πςνζό πoο ανήηακ ζηδ ζοκέπεζα ζηo δνόιo ηoοξ ήηακ
ιεβάθo ηαζ ζδιακηζηό βζαηί είπε ηαζ ακάηηoνo ηoο ζαηνάπδ. Oζ
πενζζζόηενεξ δε ηαηoζηίεξ ήηακ πoθειζηoί πύνβoζ*, όπoο ανέεδηακ
άθεoκα ηνόθζια.
* Θα ηoπο ζπλαληήζoπκε θαη ζήκεξα ζηα ρσξηά ηεο oξεηλήο
Τεκέλεο θαη, πηo θoληά, ζηελ Μάλε.
Aπό δς ηαζ ύζηενα από 10 παναζάββεξ πoνεία (60 πι.) ιε δύo
ζηαειεύζεζξ, πνoζπέναζακ ηζξ πδβέξ ηoο Σίβνδ πoηαιoύ.* Aπό ηεζ ηαζ
πένα, ύζηενα από 15 παναζάββεξ πoνεία (90 πζθ.) ηαζ ηνεζξ ζηαειεύζεζξ

117
έθηαζακ ζηoκ Σδθεαόα πoηαιό*1. Μζηνό αθθά ςναίo πoηάιζ, ιε πoθθά
πςνζά oθόβονά ηoο. O ηόπoο απηόο εθαιείηo Δπηηθή Aξκελία. ΢αηνάπδξ
ηδξ δε ήηακ o Σζνίααγoξ, εοκooύιεκoξ ηoο Aνηαλένλδ, ηόζo πoο ηάεε
θoνά πoο ηoκ είπε ηoκηά ηoο, ζε ηακέκακ άθθo δεκ επέηνεπε κα ηoκ
αoδεάεζ κα ηαααθήζεζ ηo άθoβό ηoο *2. O Σζνίααγoξ πθδζίαζε ηo
ζηναηόπεδo ιε ηo ζππζηό ηoο ηζ’ έζηεζθε δζενιδκέα κα πεζ πςξ ήεεθε κα
ζοκδζαθαβεί ιε ηoοξ ανπδβoύξ. Aοηoί δέπηδηακ κα ηoκ αηoύζoοκ.
Πνoπώνδζακ ζε απόζηαζδ αηoήξ (εηο επήθooλ) ηαζ ξώηεζαλ ηη ζέιεη.
Βίπε πςξ επζεοιoύζε κα ζοκάρεζ ιζα ζοιθςκία. Oύηε αοηόξ κα ηάκεζ
ηαηό ζηoοξ Έθθδκεξ oύηε αοηoί κα ηάρoοκ ηα ζπίηζα ηςκ Aνιεκίςκ. Καζ
ιπoνoύκ κα πάνoοκ ηα ηνόθζια πoο πνεζάγoκηαζ. Oζ ζηναηδβoί ανήηακ
εκδζαθένoοζα ηδκ πνόηαζδ ηζ’ έηθεζζακ ηδ ζοιθςκία.
* Μάιιoλ πξόθεηηαη, θαηά ηoπο πιέoλ εηδήκoλεο, γηα ηηο πεγέο ηoπ
πoηακoύ Μπηηιίο, λoηηo-δπηηθά ηεο oξεηλήο ιίκλεο Βαλ, o oπoίoο
ρύλεηαη ζηoλ Κεληξίηε πoηακό (ζεκεξηλo Μπόηαλ ζoπ). Γηαηί oη
πεγέο ηoπ Δπηηθoύ Σίγξε (πoπ είλαη πoιύ θoληά ζηηο πεγέο ηoπ
Επθξάηε) βξίζθoληαη πoιύ βoξεηόηεξα θαη δπηηθόηεξα.
*1 Θα πξέπεη λα είλαη κεηάθξαζε αξκεληθήο oλoκαζίαο θαη ζα
oλoκάζηεθε έηζη από ηελ βoή πoπ έθαλαλ ηα λεξά ηoπ
θαηεβαίλoληαο (ηo πςόκεηξo ππoιoγηδεηαη ζηα 1.500 κ. πεξίπoπ)
βoή πoπ έθηαλε πoιύ καθξπά. Πξόθεηηαη κάιιoλ γηα ηoλ ζεκεξηλό
Καξά ζoπ (Μαύξo πoηακό) πoπ ρύλεηαη ζηoλ Aλαηoιηθό Επθξάηε.
*2 O Ξελoθώλ ππoλoεί όηη o Σηξίβαδoο ήηαλ εξσκέλoο ηoπ
Aξηαμέξμε. ΋ηαλ ηo άιoγo δελ είρε ζέια θαη o αλαβάηεο δελ
πεδoύζε ζηε ξάρε ηoπ, απηόο πoπ ηoλ βoεζoύζε λα ζθαξθαιώζεη
(πηάλoληάο ηoλ από ηoπο γoθoύο) εξρόηαλ αλαγθαζηηθά ζε
ζσκαηηθή επαθή κε ηoλ βαζηιηά.

Aπό ηεζ, έηακακ 15 παναζάββεξ πoνεία (90 πι.) ιε ηνεζξ

ζηαειoύξ. O Σζνίααγoξ αηoοθoοεoύζε από δίπθα ιε ηo ζηναηό ηoο, ζε
απόζηαζδ 10 ζηαδίςκ (2 πι. πενίπoο). Φηάζακ ζ’ έκα ακάηηoνo
πενζζηoζπζζιέκo από πoθθά πςνζά, βειάηα απo ηάεε είδoξ ηνόθζια. ΋ηακ
ζηναηoπέδεοζακ, έπεζε πoθύ πζόκζ ηδ κύπηα. Καζ ηo πνςΎ απoθαζίζηδηε
κα θύζoοκ ηδκ ηαηαζηήκςζδ πoο ήηακ ζε δζάηαλδ θάθαββαξ ηαζ κα
εβηαηαζηήζoοκ πςνζζηά ηoοξ θόπoοξ ιέζα ζηα πςνζά. Αεκ έαθεπακ
ηακέκακ επενό ζηoκ oνίγoκηα ηαζ ηo εεώνδζακ αζθαιέο, ιε ηόζo πζόκζ
πoο έπεθηε. Aπό ηνόθζια, ανήηακ εδώ όθα η’ αγαζά. ΢θάβζα, ζζηάνζ,
παθζό ανςιαηζηό ηναζί, ζηαθίδεο, όζπξηα. ΋ιςξ, ιενζηoί ζηναηζώηεξ πoο
είπακ απoιαηνοκεεί από ηo ζηναηόπεδo ακέθενακ πςξ είδακ πoθθέξ
θςηζέξ κα ηαίκε ιέζα ζηδ κύπηα. Aπoθάζζζακ ηόηε oζ ζηναηδβoί πςξ ήηακ
επζηίκδοκo κα δζαθύζoοκ ηδ δζάηαλδ ηoο ζηναηoπέδoο ηαζ

118
λακαζοβηέκηνςζακ ηo ζηνάηεοια. Βλάθθoο o ηαζνόξ θάκδηε κα βίκεηαζ
αίενζoξ. ΢’ αοηή ηδ δζακοηηένεοζδ έπεζε άπιεηo ρηόλη, ηόζo πoο ζηέπαζε
ηαζ ηα όπθα ηαζ ηoοξ ακενώπoοξ. Σα οπoγύβζα είπακ απoκεηνςεεί από ηo
πζόκζ. Κακείξ από ηoοξ ζηναηζώηεξ δεκ είπε όνελδ κα ζδηςεεί. Γζαηί, εδώ
πoο ηα θέιε, ηo πζόκζ πoο έπεθηε απάκς ηoοξ ηoοξ ηναηoύζε γέζηδ, ανηεί
κα ιδκ έθοςκε βύνς ηoοξ*. O Ξεκoθώκ ανήηε ηo ηoονάβζo κα ζδηςεεί
ηαζ γπκλόο (δδθαδή πςνίξ κα θoνέζεζ ηδ πθαίκδ ηoο) άνπζζε κα ηόαεζ
λύθα. Σόηε ζδηώεδηε αιέζςξ έκαξ ζηναηζώηδξ, ύζηενα αηόιδ έκαξ, ηoο
πήνακ ηo ηζεηoύνζ απ’ ηα πένζα ηαζ ζοκέπζζακ ηo ηόρζιo. Έηζζ,
ζδηώεδηακ ηαζ oζ άθθoζ, άκαρακ θςηζέξ ηαζ αθoίθηδηακ ιε θζπανέξ
oοζίεξ ζ’ όθo ηo ζώια. Όπήνπε άθεoκo θίπoξ ζηα πςνζά πoο ηo
πνδζζιoπoζoύζακ ακηί βζα ηo εθαζόθαδo: πoζνζκό, ζδζαιέκζo, από
πζηναιύβδαθo ηαζ ηενεαζκεέθαζo. ΐνέεδηακ ηαζ ιονςδζηά από ηoοξ
ζπόνoοξ αοηoύξ πνoενπόιεκα*1.

* Είλαη πξoθαλέο όηη κόλo oη αμησκαηηθoί θαη oη γπλαίθεο είραλ

αληίζθελα. Oη ζηξαηηώηεο θoηκώηαλ ζηo έδαθoο. Ίζσο θαη o
Ξελoθώλ, γηα ζπκπαξάζηαζε - απ’ ό,ηη αθήλεη λα ελλoεζεί.
*1 O Ξελoθώλ ζηε ιέμε «ιίπoο» (ρξίκα) πεξηιακβάλεη θαη ηα ιάδηα
πoπ παξάγoπλ oη δηάθoξoη άιιoη θαξπoί.

΢ηδ ζοκέπεζα, απoθαζίζηδηε πάθζ κα ιoζνάζoοκ ηoοξ ζηναηζώηεξ

ζηα ζπίηζα βζα κα ζηεβαζηoύκ. Σόηε oζ ζηναηζώηεξ άνπζζακ κα
γδηςηναοβάγoοκ από πανά ηζ’ έηνελακ ζηα ζπίηζα - ηαζ ζηα ηνόθζια.
Μενζηoί είπακ ηάκεζ ηδ αθαηεία κα ηoοξ αάθoοκ θςηζά, όηακ πνεζάζηδηε κα
ηα εβηαηαθείρoοκ κςνίηενα, ηαζ ηζιςνήεδηακ βζα ηδκ αηαζζαιία ηoοξ
αοηή βζαηί ηα λακαανήηακ πςνίξ ζηέβδ*.
* Μoηάδεη αθαηαλόεηo - αθόκα θαη ζηoλ Ξελoθώληα - λα θαίεη θαλείο
ηα ερζξηθά ζπίηηα ρσξίο ιόγo. Πξόθεηηαη γηα έλαλ κηζζoθoξηθό
ζηξαηό απεηζάξρεηo, από θάζε θαξπδηάο θαξύδη. Έλαο ζεόο μέξεη
ηη άιια έρoπλ θάλεη πoπ δελ ηα αλαθέξεη o Ξελoθώλ. Μπoξεί λα
θαληαζηεί θαλείο πόζεο δπζθoιίεο ζ’ αληηπεηώπηδαλ oη ΢ηξαηεγoί
γηα λα πεηζαξρήζoπλ απηoύο ηoπο αλζξώπoπο, ζε εηξεληθή πεξίδo.
Ελ ώξα πoιέκoπ, θαίλεηαη πσο ήηαλ ιίαλ αμηόκαρoη. Σo όλεηξό
ηoπο ήηαλ o πόιεκoο. Σo θάςηκo ησλ ρσξηώλ ήηαλ πάλησο ε
ζπλήζεο ηαθηηθή ησλ εηζβoιέσλ (θαη δπζηπρώο πoηέ δελ έπαςε λα
είλαη) πξάγκα πoπ θαίλεηαη θαη από ηελ βαζηθή αλεζπρία ησλ
Κoύξδσλ θαη ησλ Aξκελίσλ, ζηηο ζπλδηαιαγέο.
Ύζηενα, oζ ζηναηδβoί έζηεζθακ κύπηα ηoκ Αδιoηνάηδ εη Σήικoο
(ηδξ Aζoθίδαξ) ι’ έκα απόζπαζια βζα ακαβκώνζζδ ζηα αoοκά όπoο είπακ
ακάρεζ θςηζέξ, όπςξ ιαξ ακέθενακ πνζκ αοηoί πoο ηάκακ πθζάηζζηo ζηα

119
βύνς πςνζά. O Αδιoηνάηδξ είπε ζοπκά ζηαθεί κα επαθδεεύζεζ ακάθoβεξ
ακαθoνέξ. Άθθoηε εύνζζηε αθδεζκά ηα ζοιαάκηα ηζ’ άθθoηε ακύπανηηα.
΋ηακ βύνζζε από ηδκ ακαβκώνζζδ είπε πςξ θςηζέξ ιεκ δεκ είδε, αθθά
έθενε έκακ αζπιάθςηo πoο είπε απάκς ηoο ηόλo πενζζηό, θενέηνα ηαζ
πoθειζηό πέθεηο, ζακ ηoκ πέθεηο ηςκ ενοθζηώκ Aιαγόκςκ. Σoκ νςηήζακ
από πoο είκαζ ηαζ είπε πςξ ήηακ Πένζδξ ηαζ πςξ είπε ζηαθεί από ηo
ζηναηόπεδo ηoο Σζνζαάγoο βζα κα πάνεζ ηνόθζια. Σoκ νώηδζακ ηζ ζηναηό
έπεζ o Σζνίααγoξ ηαζ ζε ηζ απoζηoπεί. Aπάκηδζε πώξ εηηόξ από ηζξ δζηέξ
ηoο δοκάιεζξ έπεζ ιζζεoθόνoοξ Υάθοαεξ ηαζ Σαόπoοξ*. Καζ πνόζεεζε
πςξ όηακ oζ Έθθδκεξ ακέαoοκ ζηo αoοκό, ιζα δζάααζδ ιόκo οπάνπεζ ηζ’
όηακ δoηζιάζoοκ κα πενάζoοκ, o Σζνίααγoξ είκαζ έηoζιoξ κα ηoοξ επζηεεεί.
* Oζ Υάθοαεξ ήηακ έεκoξ ηoο Πόκηoο, ηαηoζηoύκηεξ πενί ηoκ
Θενιώδoκηα πoηαιό, από ηo ζηόιζo ηoο oπoίoο ελάβoοκ ζίδενo.
Φδιίγoκηακ ζακ ζζδενάδεξ ηαζ εθεονέηεξ ηoο πάθοαα.
Aκαηoθζηόηενα ήηακ Oζ Σάoπoζ (ή Σάoζ) θαόξ oνεζκόξ ηζ’ αοηόξ.
Aιθόηενoζ ανκήεδηακ κα βίκoοκ οπoηεθείξ ζηoοξ Πένζεξ. Oζ
Υάθοαεξ ηαζ oζ Σάoπoζ ηoο Σζνζαάγoο ήηακ ιάθθoκ ιζζεoθόνoζ ηoο.

Όηακ η’ άηoοζακ αοηά oζ ζηναηδβoί απoθάζζζακ κα

ζοβηεκηνώζoοκ ηo ζηνάηεοια. Άθδζακ ιζα δύκαιδ, οπό ηoκ ΢oθαίκεηoκ
ηoκ ΢ηοιθάθζo*, βζα ηδ θύθαλδ ηoο ζηναηoπέδoο ηαζ αιέζςξ λεηίκδζακ ιε
oδδβό ηoκ αζπιάθςηo. ΋ηακ ακέαδηακ ζηo αoοκό oζ πεθηαζηέξ, πoο
πνoδβoύκηo, ιόθζξ ακηεθήθηδηακ ηo ζηναηόπεδo ηoο Σζνζαάγoο ώνιδζακ
εκακηίoκ ηoο ιε πoθειζηέξ ζαπέξ, πςνίξ κα πενζιέκoοκ ηoοξ oπθίηεξ, πoο
ηαεοζηενoύζακ. Oζ αάναανoζ, ιε ηζξ πνώηεξ ζαπέξ ηό’ ααθακ ζηα πόδζα.
Πνόθααακ κα ζηoηώζoοκ ιενζηoύξ ηαζ κα πζάζoοκ ςξ είηoζζ άθoβα. ΢ηδ
ζηδκή ηoο Σζνζαάγoο ανήηακ ηνεααάηζα ιε αζδιέκζα πόδζα, ηoύπεξ ιε
ηναζί ηαζ ηoοξ οπδνέηεξ ηoο, πoο έθεβακ πςξ ήηακ ανηoπoζoί
(αξηoθόπoη) ηαζ oζκoπόoζ. ΋ηακ πζζηoπoίδζακ ηα ζοιαάκηα, oζ ζηναηδβoί
ηςκ oπθζηώκ απoθάζζζακ κα επζζηνέρoοκ ζηo ζηναηόπεδo από ηoκ
ζοκηoιόηενo δνόιo ιδκ ηοπόκ ηαζ οπoζηoύκ επίεεζδ oζ θύθαηεξ πoο
είπακ αθήζεζ πίζς. Βζήιακε αιέζςξ δ ζάθπζββα οπoπώνδζδ ηζ’
επέζηνερακ απζεκεξόλ ζηo ζηναηόπεδo*1.
* O ΢oθαίκεηoξ ήηακ o βδναζόηενoξ από ηoοξ ζηναηδβoύξ.
*1 O Ξεκoθώκ δεκ ακαθένεζ εδώ ηζξ απoζηάζεζξ, αθθά εα πνέπεζ
κα ήηακ πoθθά ηα πζθζόιεηνα ιέπνζ ηo αoοκό.

120
 Κεθάιαηo Πέκπηo
- Υζόκζα, ηνοoπαβήιαηα ηαζ ανιέκζηεξ θζθoλεκίεξ -

Σδκ επόιεκδ ιένα, πήνακ ηδκ απόθαζδ κα πoνεοηoύκ ηo ηαπύηενo

από ηoκ ζοκηoιόηενo δνόιo, πνζκ πνoθάαεζ o Σζνίααγoξ κα λακαιαγέρεζ
ηo ζηναηό ηoο θαη θαηαιάβεη ηα ζηελά. Aιέζςξ εηoίιαζακ ηζξ απoζηεοέξ
ηαζ πoνεύηδηακ ιέζα από πζόκζ ποηκό, ιε πoθθoύξ oδδβoύξ αοηή ηδ
θoνά. ΋ηακ δζαζηέθζζακ αοεδιενόκ ηo ηoνθoαoύκζ, εηεί πoο ζπεδίαγε κα
ηoοξ επζηεεεί o Σζνίααγoξ, ζηαιάηδζακ επζηέθoοξ ηαζ ζηναηoπεύδεοζακ.

Aπό δς, έηακακ 15 παναζάββεξ πoνεία (90 πι) ιε ηνεζξ ζηαειoύξ,

ζε ένδιδ πενζoπή ώζπoο έθηαζακ ζηoκ Βοθνάηδ πoηαιό ηoκ oπoίo ηαζ
δζάαδηακ ιε ηo κενό ςξ ηoκ oθαθό. Σoοξ πθδνoθόνδζακ ιάθζζηα πςξ oζ
πδβέξ ηoο δεκ ήηακ ιαηνοά.

Aπό δς, δζέζπζζακ έκα oνoπέδζo βειάηo πζόκζ. Όζηενα από 5

παναζάββεξ πoνεία (30 πι) ηαζ ηνεζξ ζηαειoύξ ζηαιάηδζακ. O
ηεθεοηαίoξ ζηαειόξ ήηακ ηόθαζδ. Φύζαβε έκαξ αoνεζάξ ηαηά πάκς ηoοξ,
πoο έηαζβε ηα πάκηα ηαζ ηαηαπάβςκε ηoοξ ακενώπoοξ. Πνόηεζκε ηόηε
έκαξ από ηoοξ ιάκηεζξ κα πνoζθένoοιε εοζία ζηoκ άκειo ηζ’ έηζζ έβζκε.
΋θoζ ηo είδακ ιε ηα ιάηζα ηoοξ, o άκειoξ έπεζε, έβζκε δνειόηενoξ. Σo
πζόκζ είπε ιζα oνβοά αάεoξ (π. 2 ι.). Υάζαιε πoθθά οπoγύβζα ηαζ δoύθoοξ
ηαζ ηαιζά ηνζακηανζά ζηναηζώηεξ. Πενάζαιε ηδ κύπηα ακάαoκηαξ θςηζέξ.
Σα λύθα δεκ έθεζπακ ζ’ εηείκo ηo ζδιείo, αθθά όζoζ έθηαζακ ηεθεοηαίoζ
δεκ εύνζζηακ. Aοηoί πoο είπακ θηάζεζ πνώηoζ ηαζ άκαρακ ηζξ θςηζέξ δεκ
άθδκακ ηoοξ ηαεοζηενδιέκoοξ κα ηζξ πθδζζάζoοκ, εηηόξ ακ είπακ κα ηoοξ
ηo ακηαπoδόζoοκ ιε αθεύνζ ή ιε ηάηζ άθθo πoο κα ηνώβεηαζ. Έηζζ, έηακακ
ακηαθθαβέξ ιε ό,ηζ δζέεεηε o ηαεέκαξ. Βηεί πoο είπακ ακάρεζ θςηζέξ
έθοςκε ηo πζόκζ ηαζ ηαεώξ οπoπςνoύζε ιέπνζ ηo έδαθoξ, από ηζξ ηνύπεξ
πoο ακoίβoκηακ ιπoνoύζεξ κα ιεηνήζεζξ ηo αάεoξ ηδξ πζoκόπηςζδξ.

Ξεηζκώκηαξ από δς ηδκ επόιεκδ ιένα ηαζ πενπαηώκηαξ αδζάηoπα

ιέζα ζηo πζόκζ, πoθθoύξ ηoοξ έπζαζε άηναηδ βoπιηκία . O Ξεκoθώκ, πoο
ενπόκηακ από πίζς ιε ηδκ oπζζεoθοθαηή, όηακ ζοκακηoύζε αοηoύξ ηoοξ
ζηναηζώηεξ πεζιέκoοξ ζηo πζόκζ δεκ ιπoνoύζε κα ηαηαθάαεζ από ηζ
έπαζπακ. ΋ηακ ηάπoζoξ πζo έιπεζνoξ ζ’ αοηά ηoο είπε πςξ πνόηεζηαζ
ζαθώο βζα αoοθζιία ηαζ πςξ ακ θάκε ηάηζ εα αλαζηεζoύλ, έηακε ηoκ βύνo

121
ηςκ οπoγοβίςκ ηαζ όπoο ανήηε ηάηζ θαβώζζιo ηo πήνε ηαζ ηo έζηεζθε
ζηoοξ πάζπoκηεξ από αoοθζιία, ι’ αοηoύξ πoο είπακ αηόια ηδ δύκαιδ κα
ηνέλoοκ κα ηoοξ αoδεήζoοκ. Πνάβιαηζ, ιόθζξ έααθακ ηάηζ ζηo ζηόια ηoοξ
ζδηώεδηακ ηαζ ζοκέπζζακ ηδκ πoνεία. *
* Δελ πξόθεηηαη αθξηβώο γηα ηε γλσζηή ζηνπο αξραίνπο ζνβαξή
αζζέλεηα ηεο ¨βoπιηκίαο¨ πoπ πξoέρεηαη από ιηκό θαη, γηα ηελ
αθξίβεηα, από έιεηςε βσδηλoύ θξέαηoο (εηπκoιoγηθά: βoπο θαη
ιηκόο).

Πoνεοόιεκoξ o Υεζνίζoθoξ θηάκεζ, ιε ηo πνώηo ζηoηάδζ, ζ’ έκα

πςνζό ηαζ αθέπεζ κα ένπoκηαζ βοκαίηεξ ηαζ ηoνίηζζα ιε ζηάικεξ ζηo ηεθάθζ
πoο πήβαζκακ κα πάνoοκ κενό από ηδ ανύζδ, πίζς από έκα oπύνςια.
Oζ βοκαίηεξ νώηδζακ ηoοξ Έθθδκεξ πoζoί ήζακ. O δζενιδκέαξ είπε ζηα
πενζζηά όηζ ένπoκηαζ από ηoκ Aνηαλένλδ βζα κα ζοκακηήζoοκ ηoκ
ζαηνάπδ ηδξ πενζoπήξ. «O ζαηναπδξ, απoηνίεδηακ, δεκ είκαζ ζηo πςνζό,
είκαζ ζε απόζηαζδ πενίπoο εκόξ παναζάββoο από δς (6 πι.)». Πνζκ
πζάζεζ βζα ηαθά δ κύπηα, oζ δζηoί ιαξ πανέηαιρακ ηα ηείπδ ηζ’ έζπεοζακ
κα ζοκακηήζoοκ ηoκ πνoύπoκηα ηoο πςνζoύ ιαγί ιε ηζξ βοκαίηεξ.

O Υεζνίζoθoξ ηαζ όζoζ ανήηακ ηδ δύκαιδ κα θηάζoοκ ιέπνζ εηεί

ηαηαζηήκςζακ ζηo πςνζό. Oζ άθθoζ πoο δεκ ηoοξ έπαζνκακ ηα πόδζα ηoοξ
δζακοηηένεοζακ κδζηζηoί ηαζ πςνίξ κ’ ακάρoοκ θςηζά. Κζ’ εδώ πάζαιε
ιενζηoύξ ζηναηζώηεξ. Κάπoζεξ oιάδεξ ηςκ επενώκ αηoθoοεoύζακ ηαηά
πόδαξ ηδκ θάθαββα, άνπαγακ ηα οπoγύβζα πoο είπακ ηoθθήζεζ ζηo πζόκζ
ηαζ ιάθζζηα ενπόηακ ζηα πένζα ηαζ ζηα όπθα ιεηαλύ ηoοξ βζα ηo πoζόξ εα
ηα πάνεζ. Υώνζα πoο έιεκακ πίζς εβηαηαθεθεζιέκoζ oζ ζηναηζώηεξ ιαξ
πoο είπακ ηοθθςεεί από ηo πζόκζ ή πoο είπακ ζαπδζιέκα δάπηοθα από ηα
ηνοoπαβήιαηα ζηα πόδζα. Γζα ηδκ πνoζηαζία ηςκ oθεαθιώκ απ’ ηo πζόκζ
ηαηά ηδκ πoνεία έπνεπε κα ηα ηαθύπηεζ ηακείξ ιε ό,ηζ ιαύνo εύνζζηε. ηα
δε πόδζα έπνεπε κα ηα ηζκεί ζοκεπώξ, αηαηάπαοζηα. Καζ ηδ κύπηα, κα
αβάγεζ ηα παπoύηζζα ηoο. ΋ζoζ ηoζιώκηoοζακ ιε ηα παπoύηζζα, ηα
θoονζά πώκoκηακ ζηζξ ζάνηεξ ηςκ πoδζώκ ηαζ oζ ζόθεξ γάνςκακ ηαζ ηα
έζθζββακ αηόια πενζζζόηενo. Γζαηί, εδώ πoο ηα θέιε, είπακ θοώζεζ ηα
οπoδήιαηα ιε ηα oπoία λεηίκδζακ ηαζ θoνoύζακ ηαναάηζκεξ* θηζαβιέκεξ
από δένια θνεζηoβδανιέκoο ιoζπανζoύ.

* H ηαναάηζκα πνέπεζ κα είκαζ είδoξ πέδζθoο ηαηαζηεοαζιέκoο εη

ηoο πνoπείνoο από αηαηένβαζηo δένια. Σα οπoδήιαηα δεκ εα
ήηακ ιάθθoκ ηα ζοκήεδ ζακδάθζα ηςκ Βθθήκςκ αθθά ιπoηίκζα,
ζακ αοηά ηςκ Πενζώκ, ιε ηα oπoία λεηίκδζακ ηδκ πoνεία ηoοξ

122
 από ηζξ ΢άνδεζξ. Βίκαζ ζίβoονo πςξ ηάπoζoξ Λύδζoξ ιεβαθo-
οπoδδιαηoπoζόξ είπε πάνεζ ηδκ παναββεθία από ηoκ Κύνo βζα
δέηα πζθζάδεξ ιπoηίκζα...

Όθεξ αοηέξ oζ ακαπόθεοηηεξ ηαηoοπίεξ ήηακ δ αζηία πoο είπακ

ιείκεζ πίζς ιενζηoί ζηναηζώηεξ. Μάθζζηα είδακ ηάπoο έκα ηoιιάηζ βδξ
πoο δεκ ήηακ άζπνo ηαζ ζηέθηδηακ όηζ εηεί εα έπεζ θοώζεζ ηo πζόκζ. Καζ
πνάβιαηζ έηζζ είπε βίκεζ, από ιζα πδβή πoο άπκζγε εηεί ηoκηά ζ’ έκα
θανάββζ. Ξεζηνάηδζακ από ηδ πoνεία ηαζ πήβακ εηεί ηαζ ηάεδζακ ηαζ ιε
ηακέκα ηνόπo δεκ ήεεθακ κα ζοκεπίζoοκ. ΋ηακ ηo ακηζθήθηδηε o
Ξεκoθώκ, πoο ήηακ ζηδκ oπζζεoθοθαηή, ηoοξ ζηέηεοζε κα ιδ ιείκoοκ
εηεί, ιδπακεύηδηε ηα πάκηα βζα κα ηoοξ πείζεζ, είπε όηζ ένπεηαζ από πίζς
ζηναηόξ oθόηθδνoξ Aνιεκίςκ, ιέπνζ πoο εύιςζε ηαζ ηoοξ απείθδζε.
Aοηoί ηίπoηα. «΢θάληε ιαξ!» έθεβακ. «ΐήια δεκ ιπoνoύιε κα ηάκoοιε.»
Σόηε o Ξεκoθώκ ζηέθηδηε πςξ ηo ηαθύηενo πoο είπε κα ηάκεζ ήηακ κα
ηνoιάλεζ, ηo ηαηά δύκαιδ, ηoοξ επενoύξ πoο ηoοξ είπακ πάνεζ ζηo
ηαηόπζ, βζα κα ιδκ επζπέζoοκ πάκς ζ’ αοηoύξ ηoοξ ηαηαπoκηζζιέκoοξ.
Βίπε ήδδ ζηoηεζκζάζεζ ηαζ oζ άθθoζ πθδζίαγακ ηάκoκηαξ πoθύ εόνοαo
δζαπθδηηζγόιεκoζ βζα ηo πoζόξ εα αάθεζ πένζ ζηα εθόδζα. Σδκ ίδζα ζηζβιή,
oζ oπζζεoθύθαηεξ πoο ηναηoύζακ αηόια ζδηώεδηακ ηαζ ώνιδζακ ηαηά
πάκς ηoοξ, εκώ oζ οπόθoζπoζ oπθίηεξ άνπζζακ ηζξ πoθειζηέξ ζαπέξ, ιε όζδ
δύκαιδ ηoοξ απόιεζκε πηοπώκηαξ ηαοηόπνoκα ηζξ αζπίδεξ ηoοξ ιε ηα
δόναηα. Oζ επενoί πακζηoαθήεδηακ ηαζ πάεδηακ ιέζα ζηδ πζoκζζιέκδ
πανάδνα. Καζ ηαιζά θςκή δεκ αηoύζηδηε πθέoκ από πoοεεκά.

O Ξεκoθώκ οπoζπέεδηε ζηoοξ ελoοεεκςιέκoοξ πςξ εα ηoοξ

ζηείθεζ αoήεεζα ηo πνςΎ ηαζ ζοκέπζζε ηδκ πoνεία ιε ηδκ oπζζεoθοθαηή.
΢ηα πνώηα ηέζζενα ζηάδζα (700 ι.) έπεζε απάκς ζε λαπθςιέκoοξ
ζηναηζώηεξ πoο λεηoονάγoκηακ ζηεπαζιέκoζ ιε ηδ πθαίκδ ηoοξ, πςνίξ κα
έπoοκ πνoαθέρεζ ζηoπζά ηαιία. Σoοξ ζήηςζε, αθθά αοηoί έθεβακ πςξ oζ
ιπνoζηζκoί ηoοξ είπακ ηθείζεζ ηo δνόιo. O Ξεκoθώκ ηoοξ άθδζε εηεί ηζ’
έζηεζθε ηoοξ πζo ηαθoζηεηάιεκoοξ από ηoοξ πεθηαζηέξ ιπνoζηά κα ηoο
ακαθένoοκ πoζό ήηακ ηo ειπόδζo. Βπζζηνέθoκηεξ ηoο είπακ πςξ
oθόηθδνo ηo ζηνάηεοια ήηακ λαπθςιέκo ηαζ ακαπαύoκηακ. Βδώ θoζπόκ
ηαηαζηήκςζε ηαζ o Ξεκoθώκ ιε ηoοξ δζηoύξ ηoο, πςνίξ θςηζά ηαζ
κδζηζηoί, έπoκηαξ ηoπoεεηήζεζ όζεξ ζηoπζέξ ιπόνεζε. Σα πανάιαηα, o
Ξεκoθώκ έζηεζθε ιενζηoύξ από ηoοξ κεώηενoοξ ζηναηζώηεξ ζε ηείκoοξ
ηoοξ αζεεκζηoύξ ι’ εκηoθή κα ηoοξ ακαβηάζoοκ κα ζδηςεoύκ ηαζ κα
πενπαηήζoοκ.

123
 Σδκ ίδζα ζηζβιή, o Υεζνίζoθoξ έζηεζθε από ηo πςνζό κα ιάεεζ ηζ
έβζκακ αοηoί πoο είπακ ιείκεζ πίζς. Μαεαίκoκηαξ ηα κέα ηoο Υεζνίζoθoο
oζ ζηναηζώηεξ εκεoοζζάζηδηακ, πανέδςζακ ηoοξ αζεεκείξ ζηoοξ
απεζηαθιέκoοξ ηoο βζα κα ηoοξ ιεηαθένoοκ ζηo ζηναηόπεδo ηαζ
ζοκέπζζακ ηδκ πoνεία. Αεκ είπακ ηάκεζ 20 ζηάδζα (3,5 πι.) όηακ έθηαζακ
ηζόθαξ έλς απ’ ηo πςνζό, όπoο είπε ζηναηoπεδεύζεζ o Υεζνίζoθoξ. ΋ηακ
ζοβηεκηνώεδηε πάθζ ηo ζηνάηεοια, απoθαζίζηδηε πςξ ιπoνoύζακ
πςνίξ ηίκδοκo κα ηαηαζηδκώζoοκ, ηαηά ηιήιαηα, ζηα βύνς πςνζά. O
Υεζνίζoθoξ πανέιεζκε ζηo πνώηo πςνζό, oζ άθθoζ ένζλακ ηθήνo ηαζ
λεηίκδζακ βζα ηo πςνζό πoο έθαπε ζηoκ ηάεε ζηναηδβό ηαζ ηoοξ άκδνεξ
ηoο. Σόηε είκαζ πoο o Πoθοηνάηδξ o Aεδκαίoξ, o θαπαβόξ, αλίςζε κα ηoκ
αθήζoοκ κα πάεζ όπoο εέθεζ. Πήνε ιαγί ηoοξ πζo εοηίκδηoοξ (ηoπο
επδώλoπο) ηνέπεζ ζηo πςνζό πoο είπε πέζεζ ζηoκ Ξεκoθώκηα,
ζοθθαιαάκεζ όθoοξ ηoοξ πςνζηoύξ πoο ανήηε ιέζα ηαζ ηoκ επζηεθαθήξ
ηoο πςνζoύ, αάγεζ ζηo πένζ ηα δεηαεθηά πoοθάνζα πoο έηνεθακ, ςξ θόνo
(δαζκό) βζα ηo ααζζθζά, ηαζ ηδκ ηόνδ ηoο ανπδβoύ ηoοξ πoο ήηακ εκκζά
ιένεξ κύθδ. O άκηναξ ηδξ έθεζπε ζε ηοκήβζ θαβώκ ηαζ δεκ πζάζηδηε.

Oζ ηαηoζηίεξ ηoοξ ήηακ οπόβεζεξ*. Σo άκoζβια ηδξ ηνώβθδξ έιoζαγε

ιε ζηόιζo θξέαηoο, ηάης δε oζ αίεoοζεξ ήηακ εονύπςνεξ. Βίπακ επίζδξ
δζακoίλεζ εηζόδoπο βζα κα ηαηεααίκoοκ ηα γώα. Oζ άκενςπoζ ηαηέααζκακ
από ιζα ζηάθα. Μέζα ζηζξ ηαoζηίεξ οπήνπακ ηαηζίηζα, πνόααηα,
ιoζπάνζα, πoοθενζηά ηαζ ηα ιζηνά ηoοξ. ΋θα αοηά ηα γώα ηξέθoληαλ εηεί
ιέζα ιε πόνηo. Τπήνπε αηόια ζζηάνζ, ηνζεάνζ ηαζ όζπνζα ηαεώξ ηαζ
ιπίνα ζηoοξ ηναηήνεξ. H ιπίνα αοηή έθηακε ιέπνζ ηo ζηόιζo ηαζ o ηάεε
ηναηήναξ είπε ηαθαιάηζα πςνίξ ηόιπoοξ, άθθα ιεηνύηενα ηζ’ άθθα
ηoκηύηενα. ΋ηακ δζρoύζεξ, έπαζνκεξ έκα ηαθαιάηζ ζηo ζηόια ηαζ
νoύθαβεξ. Aοηό ηo πoηό ήηακ πoθύ δοκαηό, εηηόξ ακ ηo ακαηάηεοεξ ιε
κενό. ΋ηακ ηo ζοκήεζγεξ ηo εύνζζηεξ θίακ εοπάνζζηo ηo πoηό αοηό.*1

* Oη Aξκέληoη εθεί ήηαλ ηξσγιoδύηεο. Ήηαλ έλαο επθπήο ηξόπoο

γηα λ’ απoθεύγoπλ ηε βαξπρεηκσληά. Θα ζπλαληήζoπκε ηέηoηεο
ηξώγιεο ζηελ Καππαδoθία. Καη ηξσγιoδύηεο, γηα ηoπο ίδηoπο
ιόγoπο, ζηo Κoύκπεξ Πίληη ηεο Aπζηξαιίαο.
*1 Αεκ πνόηεζηαζ θοζζηά βζα αθηόθ, πoο πνδζζιoπoζείηαζ ζήιενα
ζηo oοίζηζ, ηo oπoίo αβκooύζακ oζ Aνιέκζoζ, αθθά βζα ιπίνα, ηδκ
oπoία αβκooύζε o Ξεκoθώκ. Καζ ηδκ oκoιάγεζ oίλoλ θξίζηλoλ. Να
oιςξ πoο oζ Aνιέκζoζ είπακ εθεύνεζ ηαζ ηo ηαθαιάηζ!

124
 O Ξεκoθώκ πάκηςξ έθενε ηoκ θύθανπo ηoο πςνζoύ ζηo ηναπέγζ
ηoο κα θάκε ιαγί ηαζ ηoκ ηαεδζύπαζε. «Μδ θoαάζαζ, ηoο είπε, oύηε ηα
παζδζά εα ζoο πάνoοιε oύηε ηo ζπίηζ ζoο εα η’ αθήζoοιε έηζζ, εα ηo
λακαβειίζoοιε ιε ηνόθζια. Aνηεί κα θακείξ έκαξ ηαθόξ oδδβόξ, ιέπνζξ
όηoο θηάζoοιε ζηδκ επόιεκδ πώνα». Aοηόξ έδςζε ηδκ οπόζπεζδ ηαζ βζα
κα θακεί ηαθόπζζηoξ ηoοξ έδεζλε πoύ ήηακ ηαηαπςκζαζιέκo ηo ηναζί.
Βηείκδ ηδ κύπηα ηέθoξ ηoζιήεδηακ όθoζ ι’ όθεξ ηζξ ακέζεζξ, ηo ηάεε ηιήια
ζηo δζηό ηoο πςνζό, έπoκηακ πάκηςξ ζ’ επίαθερδ ηoκ θύθανπo ηαζ
ζοκάια ηα ιάηζα δεηαηέζζενα ζηα παζδζά ηoο.

Σδκ άθθδ ιένα ηo πνςΎ, o Ξεκoθώκ πήνε ηoκ θύθανπo ηαζ ηνάαδλε
βζα ηo πςνζό ηoο Υεζνίζoθoο. Πέναζακ από ηoοξ δζάθoνoοξ
ηαηαοθζζιoύξ ηςκ άκδνώκ. Πακηoύ ήηακ όθoζ ζε βθέκηζα ηαζ ζε ιεβάθo
ηέθζ. Πoοεεκά δεκ ηoοξ άθδκακ κα θύβoοκ πςνίξ πνώηα κα ηoοξ ηάκoοκ
ηo ηναπέγζ. Αεκ οπήνπε ιένoξ πoο κα ιδκ ηoοξ έπoοκ ζηνώζεζ ρδηά
ανκζά, ενίθεζα, βoονoοκόπoοθα, ιoζπάνζα, ηoηόπoοθα, όθα ιαγί, ηζ’ έκα
ζςνό ρςιζά, ζ’ άθθoοξ ζζηανέκζα ηαζ ζ’ άθθoοξ ηνζεανέκζα. Καζ ηάεε
θoνά πoο ηάπoζoξ ήεεθε κα πζεζ ζηδκ οβεζά ηoοξ, ηoοξ πήβαζκακ ζηα
ποεάνζα ηαζ ηoοξ έααγακ κα ζηύρoοκ, ιε ηo ζηόια ιέζα ζηδ ιπίνα, ηαζ
νoοθώκηαξ κα πίκoοκ ζακ ηα αώδζα. Έδζκακ ηαζ ζηoκ θύθανπo κα θάεζ
ηαζ κα πζεζ, αθθ’ αοηόξ δεκ δέπηδηε. Μόκo όπoο εύνζζηε ζοββεκείξ ηoο,
ηoοξ έπαζνκε ηαζ ηoοξ έζηεθκε ζηo ζπίηζ ηoο. ΋ηακ έθηαζακ ζηo πςνζό ηoο
Υεζνίζoθoο, ανήηακ ηζ’ εηεί ηoοξ ζηναηζώηεξ ιε απονέκζα ζηεθάκζα ζηo
ηεθάθζ ιε oζκoπόoοξ κεανoύξ Aνιέκζoοξ κηοιέκoοξ ιε πενζζηέξ
εκδοιαζίεξ. Με ηoοξ κεανoύξ αοηoύξ ζοκεκκooύκηo ιε ηα πένζα, όηακ ηάηζ
ηoοξ γδηoύζακ, όπςξ ιε ηoοξ ηςθάθαθoοξ.

O Υεζνίζoθoξ ηαζ o Ξεκoθώκ ακηήθαλακ θζθoθνoκήζεζξ ιε ηoκ

θύθανπo ηαζ ηoκ νώηδζακ, ιέζς ηoο δζενιδκέα πoο ιίθαβε πενζζηά, πoζά
είκαζ αοηή εδώ δ πώνα. «H Aνιεκία» είπε. Όζηενα ηoκ νώηδζακ βζα πoζόκ
έηνεθακ η’ άθoβα. «Είλαη o θόξoο καο ζηo βαζηιηά» είπε.*

* Ελλoεί ηνλ βαζηιηά ησλ Πεξζώλ δειαδή ηoλ Aξηαμέξμε ζηoλ

oπoίoλ oη Aξκέληoη πιήξσλαλ θόξo ζε άιoγα. H Aξκελία ήηαλ ε
κεγαιύηεξε ρώξα ηεο πεξηoρήο ζ’ απηά ηα έζραηα όξε ηεο Μ.Aζίαο
πoπ γεηηoλεύoπλ κε ηoλ Καύθαζo. Oη Καξδoύρoη, παξόιo
λoηηώηεξoη θαη πεξηζηoηρηκέλoη από ηoπο Aξκέληoπο, είραλ αξλεζεί
ππoηέιεηα ζηo Μέγα Βαζηιέα. (Μέγαο, γηαηί o βαζηιηάο ησλ
Πëεξζώλ είρε ππoηειείο άιιoπο βαζηιηάδεο, κηθξόηεξoπο).

125
 Όζo βζα ηoοξ αoνεζκoύξ βείηoκέξ ηoοξ, ηoοξ είπε πςξ ήηακ oζ
Υάθοαεξ ηαζ ηoοξ έδεζλε ηo δνόιo. ΢ηδ ζοκέπεζα, o Ξεκoθώκ πήνε ιαγί
ηoο ηoκ θύθανπo ηαζ πήβακ ζηo πςνζό ηoο. Βηεί ηoο πάνζζε έκα βένζηo
άθoβo ηδξ θάθαββαξ ηαζ ηoο είπε, αθoύ ηo θνoκηίζεζ πνώηα, κα ηo
εοζζάζεζ βζαηί άηoοζε πςξ ήηακ ηαβιέκo ζηoκ εεό Ήθζo ηαζ θoαόηακ ιδκ
πεεάκεζ από ηζξ ηαηoοπίεξ ηδξ πoνείαξ. O δε Ξεκoθώκ πανέθααε βζα ηoκ
εαοηό ηoο έκα πoοθάνζ ηζ’ έδςζε από έκα ζηoοξ άθθoοξ ζηναηδβoύξ. Σ’
άθoβα εδώ ήηακ πζo ιζηνά από ηα Πενζζηά, αθθά πoθύ πζo oνιδηζηά. Σόηε
o θύθανπoξ ηoοξ έιαεε πώξ κα δέκoοκ ζάηoοξ βύνς από ηα πόδζα ηςκ
αθόβςκ ηαζ ηςκ οπoγοβίςκ όηακ πενκoύκ ιέζα από πζόκζα. Υςνίξ
ζάηoοξ πώκoκηαζ ζηo πζόκζ ιέπνζ ηδκ ηoζθζά.

Κεθάιαηo Έθηo

- Αζαπθδηηζζιoί ανπδπώκ ηαζ θάεoξ πoνεία -

Σδκ όβδoδ ιένα, o Ξεκoθώκ έδςζε ηoκ θύθανπo ζηoκ Υεζνίζoθo

βζα oδδβό ηαζ άθδζε ηδκ oζηoβέκεζά ηoο ζηo ζπίηζ. Βηηόξ από ηoκ
δςδεηάπνoκo βζo ηoο ηoκ oπoίo πανέδςζε ςξ όιδνo ζηoκ Βπζζεέκδ από
ηδκ Aιθίπoθδ κα ηoκ θοθθάεζ ηαζ κα ηoκ επζζηνέρεζ ζηoκ παηένα ηoο όηακ
θακεί ηαθόπζζηoξ oδδβόξ. Μάγερακ ζηo ζπίηζ ηoο ηνόθζια, όζo βίκεηαζ
πενζζζόηενα, έγεολακ ηα γώα ηαζ λεηίκδζακ. Πνoδβείηo o θύθανπoξ ιέζα
απ’ ηα πζόκζα, πςνίξ κα ηoκ έπoοκ δέζεζ. ΢ηoκ ηνίηo ζηαειό o Υεζνίζoθoξ
ηoκ έανζζε βζαηί δεκ ηoοξ oδδβoύζε ιέζα από πςνζά. Aοηόξ έθεβε πςξ
δεκ έπεζ πςνζά ζ’ αοηήκ ηδκ πενζoπή. O Υεζνίζoθoξ ηoκ έδεζνε αθθά δεκ
ηoκ έδεζε. Σo απoηέθεζια ήηακ o θύθανπoξ κα δναπεηεύζεζ ηαηά ηδκ
δζάνηεζα ηεο λπθηόο εβηαηαθείπoκηαξ ηoκ βζo ηoο. Aοηό έβζκε αζηία κα
ένεoοκ ζηα θόβζα o Ξεκoθώκ ιε ηoκ Υεζνίζoθo ηαζ ήηακ δ ιόκδ δζαθoνά
ιεηαλύ ηoοξ ηαηά ηδκ πoνεία: H ηαηoιεηαπείνδζδ ηoο oδδβoύ ηαζ δ
αιέθεζα ηαηά ηδκ θύθαλή ηoο.* ΋ζo βαζ ηoκ Βπζζεέκδ, αοηόξ ενςηεύεδηε
ηo παζδί (ηoο θοθάνπoο) ηαζ ηo ηνάηδζε ηoκηά ηoο κα ηo πνδζζιoπoζήζεζ
ςξ πηζηόηαηoλ ζύκηνoθo.

* H απόδξαζε ηoπ θπιάξρoπ είρε ζoβαξέο ζπλέπεηεο. Καζώο

γλώξηδε ηελ πεξηoρή (ζεκεηώλoπλ oη ειιεληζηέο) ζα ηoπο
oδεγoύζε, κέζα από ηελ γεηηoληθή ρώξα ησλ Υαιύβσλ (ζεκεξηλό
λoκό Εξδεξoύκ ηεο Σoπξθίαο) ζηo δξόκo πξoο ηελ Σξαπεδoύληα,
όπoπ ζα έθηαλαλ ζε ηξεηο βδoκάδεο. Έθηαζαλ ηειηθά ελάκηζε

126
 κήλα αξγόηεξα, γηαηί ρσξίο oδεγό ράζεθαλ ζηα βoπλά ησλ
Φαζηαλώλ θαη ησλ Σαόρσλ πoπ είλαη αλαηoιηθόηεξα, πξoο ηoλ
Καύθαζo. (΋κσο, αθoύ δελ δίζηαζε λα εγθαηαιείςεη ηo γηo ηoπ,
δελ είλαη θαζόιoπ ζίγoπξo πσο δελ ζα δξαπέηεπε oύησο ή άιισο
κε ηελ πξώηε επθαηξία. Γηα ηo ιάζoο ηεο πoξείαο είλαη ππεύζπλoη
oη Έιιελεο πoπ είραλ ζπγθερπκέλε εηθόλα γηα ηελ πεξηoρή).

Ύζηενα λακαπήνακ ηo δνόιo ηoοξ ηαζ ηάεε ιένα έηακακ 5

παναζάββεξ πoνεία (30 πζθ.) ηαζ επηά ζηάζεζξ, ηαηά ιήηoξ ηoο Φάζζδoξ
πoηαιoύ,* πoο είπε εύνoξ ιζαξ πθέεναξ (30 ι.).
* Aπηά ηα 30 ρηιηόκεηξα απoδείρηεθαλ κoηξαία. Oη Μύξηoη πήξαλ
ηoλ Φάζηδα ηεο Aξκελίαο (πoπ είλαη ε αξρή ηoπ Aξάμε, πoπ
ρύλεηαη ζηελ Καζπία Θάιαζζα) γηα ηoλ Φάζηδα ηεο Κoιρίδαο
(ζεκεξηλό Ρίoλ) πoπ ηoλ είραλ αθoπζηά από ηoλ ζξύιo ησλ
Aξγoλαπηώλ - θαη πoπ ρύλεηαη ζηε Μαύξε Θάιαζζα.

΢ηδ ζοκέπεζα, έηακακ 10 παναζάββεξ πoνεία (60 πι) ιε δύo

ζηάζεζξ. ΋ηακ εηoζιάγoκηακ κα ηαααθήζoοκ ηo αoοκό βζα κα νoαoθήζoοκ
πνoξ ηδκ πεδζάδα, ανήηακ ιπνoζηά ηoοξ Υαθοαεξ, Σαόπoοξ ηαζ
Φαζζακoύξ*. ΋ηακ o Υεζνίζoθoξ είδε ηoοξ επενoύξ ζηo ηoνθoαoύκζ
ζηαιάηδζε ηδκ πoνεία ζε απόζηαζδ 30 ζηαδίςκ (5,5 πι.) βζα κα ιδκ ηoοξ
πθδζζάζεζ ιε ηδκ θάθαββα ακέηoζιδ (ήηακ ιζα ιαηνοά oονά πoθθώκ
πζθζoιέηνςκ). Έδςζε εκηoθή ζηoοξ θoπαβoύξ κα θένoοκ ηoοξ άκδνεξ
ηoοξ ιπνoζηά, ζε δζάηαλδ ιάπδξ.*1.
* Καηά ηo ιεμηθό ηoπ ΢ηεθάλoπ ηoπ Βπδαληίoπ, oλoκάδoληαη
Φαζηαλoί από ηελ πόιε Φάζηο, o δε Φάζηο πoηακόο ιέγεηαη θαη
Aκαξάληηoο επεηδή πεγάδεη από ηελ ρώξα ησλ Aκαξαληώλ,
γεηηoληθό «έζλoο θoιρηθόλ». Aπηόο είλαη o Φάζηο λoύκεξo 2
(ζεκεξηλόο Ρίoλ). Oη αξραίoη Έιιελεο ηoλ είραλ αθoπζηά γηαηί από
θεη έθεξλαλ ηoπο θαζηαλoύο (κάιιoλ από ηoλ Φάζηδα λoύκεξo 1,
ηεο Κoιρίδαο).
*1 ΢ήκεξα «θάιαγγα» ζεκαίλεη κηα θoιόλα ζηξαηoύ. O Ξελoθώλ,
γηα ηελ «δηάηαμε κάρεο», ρξεζηκoπoηεί ηoλ ζηξαηησηηθό όξo επη
θάιαγγoο πoπ ήηαλ έλαο θιαζηθόο ζρεκαηηζκόο ζε παξάηαμε
κάρεο. (H Μαθεδoληθή θάιαγμ ζα γηλεη αξγόηεξα δηάζεκε γηα ηηο
επηηεύμεηο ηεο).

Όηακ έθηαζακ ιπνoζηά ηαζ oζ oπζζεoθύθαηεξ, o Υεζνίζoθoξ

ζοβηάθεζε ηoοξ ζηναηδβoύξ ηαζ ηoοξ θoπαβoύξ ηαζ είπε ηα ελήξ

- Oη ερζξoί, όπσο βιέπεηε, θαηέρoπλ ηε ξάρε ηoπ βoπλoύ. Είλαη

ώξα λ’ απoθαζίζoπκε γηα ηo πώο ζα ηoπο πoιεκήζoπκε θαιύηεξα.
Εγώ λoκίδσ πάλησο πσο πξέπεη λα παξαγγείιoπκε ζηoπο

127
ζηξαηηώηεο λα γεπκαηίζoπλ όζo εκείο ζα ζπζθεθηόκαζηε γηα ηo αλ
πξέπεη λα εμoξκήζoπκε ζήκεξα γηα ηελ θαηάιεςε ηoπ βoπλoύ ή
αύξηo.

- Εγώ λoκίδσ, επεκέαδ o Κθεάκςν, πσο κόιηο θάκε, ηάρηζηα λα

oπιηζζoύκε θαη λα ηoπο επηηεζoύκε ηo γξεγoξόηεξo. Γηαηί αλ
θαζπζηεξήζoπκε εδώ κηα oιόθιεξε κέξα, απηoί πoπ καο βιέπoπλ
από θεη πάλσ ζα πάξoπλ ζάξξoο θαη ηo ζάξξoο ηoπο ζα
πξoζειθύζεη ίζσο θη’ άιιoπο πoιύ πεξηζζόηεξoπο.

Όζηενα πήνε ηo θόβo o Ξεκoθώκ.

- Θδoύ ε γλώκε κoπ, είπε. Aλ πξέπεη λα δόζoπκε κάρε, ζα πξέπεη

λα πξoεηoηκαζζoύκε γη’ απηήλ όζo γίλεηαη θαιύηεξα. Να ηo
πεξάζoπκε απηό ηo βoπλό, αιιά κoπ θαίλεηαη πσο ρξεηάδεηαη ζθέςε
γηα ηo πώο ζα ηo θαηαθέξoπκε κ’ ειάρηζηoπο ηξαπκαηίεο θαη κε ηηο
ειάρηζηεο απώιεηεο ζε λεθξoύο. Σo θoκκάηη ηoπ βoπλoύ πoπ
βιέπoπκε έρεη κήθoο πεξί ηα εμήληα ζηάδηα (11 ρκ.). Aιιά δελ
βιέπoπκε πoπζελά θπιάθεηα παξά κόλo ζηε δηάβαζε. ΢πλεπώο,
είλαη πξoηηκόηεξo λ’ απoπεηξαζoύκε θξπθά λα «θ ι έ ς o π κ ε» *
έλα πέξαζκα ζηo έξεκo όξoο από άιιo δξόκo θαη λα ηoπο «α ξ π ά
μ o π κ ε» ηε δηάβαζε εμ απίλεο, αλ κπoξoύκε, παξά λα δόζoπκε
κάρε κε αλζξώπoπο πoπ είλαη παλέηoηκoη λα καο αληηζηαζoύλ ζε
ζέζεηο oρπξσκέλεο. Πoιύ πηo εύθoιo ζα είλαη εμάιιoπ λα
ζθαξθαιώλoπκε o έλαο πίζσ απ’ ηoλ άιιoλ, ακαρεηί, παξά λα
πξoρσξάκε όιoη καδί ζε επίπεδo έδαθoο κε ηoπο ερζξoύο λα καο
επηηίζεληαη απ’ όιεο ηηο κεξηέο. Πεξπαηώληαο λύρηα ζε άγξηo έδαθoο
αλελόριεηoη, βιέπoπκε θαιύηεξα κπξoζηά καο από ηo λα πoιεκάκε
κέξα ρσξίο λα βιέπoπκε πoύ παηάκε. Aιιά θαη oκαιό λα είλαη ηo
έδαθoο κέξα, είλαη αζθαιέζηεξo λα ηαιαηπσξήζoπκε ηα πόδηα καο
λύρηα παξά λα παξαδόζoπκε ηα θεθάιηα καο ζε κηα βξoρή από
ερζξηθά βέιε. Καη δελ κoπ θαίλεηαη αδύλαηo λα «θ ι έ ς o π κ ε» ηε
δηάβαζε γηαηί ζα πξoρσξάκε λύρηα, αζέαηoη, θαη γηαηί ζ’ αλεβoύκε
από καθξπά ρσξίο λα καο πάξoπλ είδεζε. Aλ κάιηζηα
πξoζπoηεζoύκε κηα επίζεζε από δσ, ζα βξoύκε ηα βoπλά αθόκα
πηo ειεύζεξα. Oη ερζξoί ζα ηξέμoπλ αζξόoη λα ζπγθεληξσζoύλ όιoη
εδώ.
* O ιόγoο πoπ ρξεζηκoπoηεί o Ξελoθώλ ηo ξήκα «θιέπησ»
θαη «αξπάδσ» ζα θαλεί από ηελ ακέζσο επόκελε - θαη κε

128
 αξθεηή δόζε εηξσλίαο - δηαηξηβή ηoπ γηα ηα ήζε θαη έζηκα
ησλ ΢παξηηαηώλ.

- Aιιά ηη ζέισ ηώξα εγώ θαη κηιάσ π ε ξ ί θ ι o π ή ο ; (ζοκέπζζε o

Ξεκoθώκ). Εζείο oη Λεθεδαηκόληoη, Υεηξίζoθε, εζείο oη ΋κoηoη*
ηoπιάρηζηo, όπσο έρσ αθoύζεη, από παηδηά εθπαηδεύεζηε ζηo θ ι έ
π η ε η λ. Καη δελ ηo ζεσξείηε ληξoπή αιιά εληηκόηαηo ηo θιέςηκo,
ζηo βαζκό πoπ oη λόκoη ηo επηηξέπoπλ. ΋ζo δε ζεσξείηαη ηέρλε ηo
θιέςηκo ρσξίο λα ζαο πάξoπλ είδεζε, άιιo ηόζo oη λόκoη ζαο
πξoβιέπoπλ πσο αλ ζαο πηάζoπλ θ ι έ π η o λ η ε ο, δελ ζα
γιηηώζεηε ηo καζηίγηo. Θδoύ ιoηπόλ κηα θαιή επθαηξία λα θαλείηε
αληάμηoη ηεο παηδείαο ζαο θαη λα θξoληίζεηε λα κελ καο πηάζoπλ θ ι
έ π η o λ η ε ο έλα θoκκάηη ηoπ βoπλoύ, γηα λ’ απoθύγoπκε ηo
«καζηίγσκα»! *1
* H πξoλoκηαθή ηάμε ηεο ΢πάξηεο ήηαλ oη ΋κoηoη. Είραλ δηθαίσκα
ζηελ δεκόζηα εθπαίδεπζε, έηξσγαλ ζηα θoηλά ζπζίηηα θαη κεηείραλ
ζηελ πoιηηηθή δσή.
*1 O Λπθoύξγoο ζεσξείηαη σο o ζεζπίζαο ηoπ λόκoπο ηεο
΢πάξηεο, αλάκεζα ζηoπο oπoίoπο είλαη απηόο πoπ αλαθέξεη o
Ξελoθώλ. Δύo είλαη ηα εξσηήκαηα εδσ: Πξώηoλ, ηη ηoλ έπηαζε
μαθληθά λα θαηαθεύγεη ζ’ έλα επηρείξεκα εληειώο άζρεηo κε ηελ
πεξίζηαζε ; Καη ηo δεύηεξo, γηαηί εηξσλεύεηαη ηα ζπαξηηαηηθά έζηκα,
όηαλ γλσξίδoπκε ηoλ ζαπκαζκό ηoπ Ξελoθώληα πξoο ηoλ
ζπαξηηαηηθό ηξόπo δσήο, ηόζo από ηα ζπγγξάκαηά ηoπ όζo θαη
από ηηο πξάμεηο ηoπ. H κόλε δπλαηή εμήγεζε είλαη πσο πήγαηλε
θηξί-θηξί λα βξεί επθαηξία λα βγάιεη ηo άρηη ηoπ, «από ζπόληα»,
εμαηηίαο ηoπ ζπκoύ ηoπ γηα ηελ πξoεγoύκελε (θαηαζηξoθηθή)
ζπκπεξηθoξά ηoπ Υεηξίζoθoπ (απέλαληη ζηoλ θύιαξρo-oδεγό).
Aιιά θαη o Υεηξίζoθoο είλαη γεξό θαξύδη. Θα ηoλ πιεξώζεη κε ηo
ίδηo λόκηζκα, αλ όρη κε ζθιεξόηεξo.

- Aιιά θη’ εγώ έρσ αθoύζεη, απάκηδζε o Υεζνίζoθoξ, πσο εζείο oη

Aζελαίoη είζζε δεηλoί θιέπηεο ηoπ δεκζίoπ ρξήκαηoο. ΋ζo δεηλόο θη’
αλ είλαη o θίλδπλoο. Καη κάιηζηα oη θαιύηεξoη θιέθηεο είλαη oη
θαιύηεξoη από ζαο, αλ δερηoύκε πσο εθιέγεηε άξρoληεο ηoπο
αμηόηεξoπο. Ήξζε ιoηπόλ ε ώξα λα καο απoδείμεηο θη’ εζύ ηελ
παηδεία ζoπ.

- Ε, ηόηε εγώ, είπε o Ξεκoθώκ, έηoηκoο είκαη κε ηoπο

oπηζζoθύιαθεο, κόιηο δεηπλήζoπκε, λα πάκε λα θαηαιάβoπκε ηo
βoπλό. Έρσ θαη oδεγoύο. Oη γπκλήηεο κoπ έζηεζαλ ελέδξα θη’
έπηαζαλ κεξηθoύο από ηoπο θιέθηεο πoπ καο είραλ πάξεη ζηo

129
 θαηόπη. Aπ’ απηoύο πιεξoθoξήζεθα πσο ηo βoπλό απηό δελ είλαη
άβαηo. Εθεί πάλε γηα βoζθή ηα πξόβαηα θαη ηηο αγειάδεο ηoπο. Άπαμ
θαη ηo βάιoπκε ζηo ρέξη, ζα βoζθήζoπκε εθεί θαη ηα δηθά καο δώα.
Ειπίδσ δε πσο o ερζξόο ζα εγθαηαιείςεη ηηο ζέζεηο ηoπ όηαλ δεη θη’
εκάο ζηα ίδηα πςώκαηα. Aπόδεημε όηη θαη ηώξα δελ απoθαζίδoπλ λα
θαηέβoπλ εδώ πoπ είκαζηε, ζηo ίδηo επίπεδo.

- Καη γηαηί πξέπεη λα παο εζύ θαη λα εγθαηαιείςεηο ηo πόζηo ζoπ

ζηελ oπηζζoθπιαθή ; είπε o Υεζνίζoθoξ. ΢ηείιε άιιoπο ζηε ζέζε
ζoπ, αλ δελ εκθαληζηoύλ κεξηθoί εζειoληέο.

Πάκς ζηδ ζογήηδζδ (βζα εεεθoκηέξ) έξρεηαη o Aνζζηώκοιoξ o

Μεεοδνζεύξ ιε ηoοξ oπθίηεξ ηoο ηαζ o Aνζζηέαξ o Υίoξ ιε ηoκ Νζηόιαπo
ηoκ Oζηαίo ιε ηoοξ βοικήηεξ ηoοξ. Καζ ηακoκίζαιε ιόθζξ πζάζoοκ ηo
ηoνθoαoύκζ, κα ιαξ ζηείθoοκ ζύλζεκα ακάαoκηαξ πoθθέξ θςηζέξ. Aθoύ
ζοιθςκήεδηακ όθ’ αοηά, ήνεε δ ώνα κα βεοιαηίζoοκ.* Μεηά ηo βεύια, o
Υεζνίζoθoξ πνoπώνδζε ιε ηo ζύκoθo ηoο ζηναηεύιαηoξ ζε απόζηαζδ
ιέπνζ δέηα ζηάδζα (π. 2 πι.) από ηoοξ επενoύξ, βζα κα κoιίζoοκ πςξ
πνάβιαηζ εηoίιαγε επίεεζδ από ηεζ.

* Oη Μύξηoη θαίλεηαη πσο έπαηξλαλ, βαζηθά, δύo γεύκαηα ηελ

εκέξα, ηo πξστλό (αθξάηηζκα) θαη ηo βξαδπλό (δείπλoλ). Aιιά ζε
αθαλόληζηεο ώξεο. Εδώ, ηξώλε κάιιoλ πξoο ηo κεζεκέξη, γη’ απηό
o όξoο πoπ ρξεζηκoπoηείηαη είλαη ηo άξηζηoλ (κεζεκεξηαλό).

Όηακ θoζπόκ κύπηςζε ηαζ δεζπκήζακε, ηo απόζπαζια λεηίκδζε ηαζ

ηαηέθααε ηo αoοκό, εκώ ηo οπόθoζπo ζηνάηεοια ακαπαύηδηε επί ηόπoο.
΋ηακ oζ επενoί ακηζθήθεδηακ ηδκ ηαηάθδρδ ηoο αoοκoύ, έιεζκακ
άβνοπκoζ όθδ ηδ κύπηα ακάαoκηαξ ηζ’ αοηoί θςηζέξ πoθθέξ. Σα
λδιενώιαηα, o Υεζνίζoθoξ, αθoύ έηακε εοζία, πνoήθαζε από ηoκ δνόιo
εκώ ηo απόζπαζια πoο είπε ηαηαθάαεζ ηo αoοκό επεηέεδηε από ηα
ορώιαηα. O ηύνζoξ όβηoξ ηoο επενoύ πανέιεζκε ζηδ δζάααζδ, oζ
οπόθoζπoζ έζπεοζακ κ’ ακηζζηαεoύκ ζηoοξ ηαηέπoκηεξ ηo αoοκό. Oζ ηύνζoζ
όβηoζ ηςκ δύo ζηναηώκ δεκ πνόθααακ κα ζοβηνoοζηoύκ βζαηί ζηo ιεηαλύ
είπακ ένεεζ ζηα πένζα oζ άθθoζ ζηα ορώιαηα ιε απoηέθεζια κα κζηήζoοκ
oζ Έθθδκεξ ηαζ κα ηoοξ ηνέρoοκ ζε άηαηηδ θοβή, ηαηαδζώηoκηάξ ηoοξ.
Σδκ ίδζα ζηζβιή, από ηδκ πεδζάδα, oζ πεθηαζηέξ ηςκ Βθθήκςκ ώνιδζακ
εκακηίoκ αοηώκ πoο είπακ παναηαπηεί ζηδκ oνεζκή δζάααζδ, εκώ o
Υεζνίζoθoξ άκoζλε ηo αήια ηoο ηαζ αηoθoοεoύζε από ηoκηά ιε ηoοξ
oπθίηεξ ηoο. ΋ηακ oζ επενoί πoο έηθεζκακ ηo δνόιo είδακ ηoοξ δζηoύξ ηoοξ

130
ζηo αoοκό κα ηo αάγoοκ ζηα πόδζα δηηδιέκoζ, έθοβακ ηζ’ αοηoί. Πoθθoί
είπακ ζηoηςεεί απ’ αοηoύξ ζηo αoοκό ηαζ πάιπoθεξ ήηακ oζ αζπίδεξ*
πoο είπακ πεηάλεζ. Oζ Έθθδκεξ ηζξ εηακακ ηoιιάηζα ιε ηα ιαπαίνζα ηoοξ
βζα κα ηζξ απνδζηέρoοκ. ΋ηακ ακέαδηακ όθoζ, αθoύ έηακακ εοζίεξ ηζ’
έζηδζακ ηνόπαζo, ηαηέαδηακ ζηδκ πεδζάδα ηζ’ έθηαζακ ζηα εηεί πςνζά,
πoο ήηακ βειάηα απ’ όθα η’ αβαεά.*1

* Πξόθεηηαη γηα ηα «γέξξα», ηηο αζπίδεο πoπ ρξεζηκoπoηoύζε o

πεξζηθόο ζηξαηόο, πιεγκέλεο κε θισλάξηα ηηηάο θαη ζθεπαζκέελεο
κε βσδηλό δέξκα ή θύιια ραιθoύ.
*1 Άγλσζηo πoύ αθξηβώο ήηαλ απηά ηα ρσξηά. Μάιιoλ ήηαλ ρσξηά
ησλ Φαζηαλώλ ζηα ζύλoξα ηεο Aλαηoιηθήο Aξκελίαο κε ηελ ρώξα
ησλ Σαόρσλ. O Υάιπβεο θαη oη Σάoρoη δελ ήηαλ εδώ κηζζoθόξoη
ηoπ άξρoληα ηεο Aξκελίαο Oξόληα, αιιά, καδί κε ηoπο Φαζηαλoύο,
ήιπηδαλ λα ζηακαηήζoπλ ηoπο Έιιελεο πξηλ εηζβάιoπλ θαη ζηηο
δηθέο ηoπο πεξηoρέο θαη ηηο μεθιεξίζoπλ. Σo μεζηξάηηζκα ησλ
Μπξίσλ από ηo δξόκo πξoο ηoλ Εύμεηλo Πόληo ηoπο είρε βάιεη
αλακθίβoια ζε κεγάιε αλεζπρία.

Κ ε θ ά ι α η o Έ β δ o κ o Ι.
(# 1 - 20) *

- Σάoπoζ, ζηδκέξ θνίηδξ, Υάθοαεξ & δζόνεςζδ πoνείαξ -

* Γηα ιόγoπο θαζαξά δξακαηηθoύο, ρσξίζακε ηo Έβδoκo Κεθάιαηo

ζηo 1o Μ έ ρ o ς ( Ι. παξάγξαθoη 1 σο 20) όπoπ
πεξηγξάθoληαη ζ θ ε λ έ ο θ ξ ί θ ε ο, θαη ζηo 2o Μ έ ρ o ς ( ΙΙ.
21 σο 27) πoπ είλαη ε θ o ξ π θ α ί α ζηηγκή ηεο καθξάο απηήο θη
αηέιεησηεο oδύζζεηαο ησλ Μπξίσλ.

Aπ’ αοηά ηα πςνζά, λεηίκδζακ ιε ηαηεύεοκζδ ηδκ πώνα ηςκ

Σαόπςκ ηζ’ έηακακ πoνεία 30 παναζάββεξ (180 πι) ιε πέκηε ζηαειoύξ.
Καζ ηoοξ έθεζρακ ηα ηνόθζια. Γζαηί oζ Σάoπoζ αέααζα είπακ ζοβηεκηνςεεί
ζε oπονςιέκoοξ απόηνδικoοξ ηόπoοξ όπoο είπακ ιεηαηoιίζεζ όθεξ ηoοξ
ηζξ πνoιήεεζεξ. Κάπoηε θoζπόκ έθηαζακ ζ’ έκα ηέηoζo oπονό, πoο δεκ
ήηακ πςνζό oύηε είπε ζπίηζα αθθά είπε ηαηαθύβεζ εηεί πθήεoξ από άκδνεξ
ηαζ βοκαίηεξ ιαγί ιε ηα ηoπάδζα ηoοξ. Μόθζξ έθηαζε θoζπόκ πνώηoξ o
Υεζνίζoθoξ, άνπζζε αιέζςξ ηδκ επίεεζδ. ΋ηακ ηo πνώηo ηύια απόθακε,
έζηεζθε δεύηενo ηαζ ύζηενα ηνίηo. Ήηακ αδύκαηo κα ζηείθεζ πενζζζόηενεξ

131
δοκάιεζξ βζαηί ηα ορώιαηα αοηά πενζαάθoκηακ από βηνειoύξ, απ’ όθεξ
ηζξ άθθεξ πθεονέξ.

Έθηαζε εδώ θoζπόκ ηάπoηε ηαζ o Ξεκoθώκ ιε ηδκ oπζζεoθοθαηή,

ηoοξ πεθηαζηέξ ηαζ ηoοξ oπθίηεξ ηoο.

- Πάλσ ζηελ ώξα ήξζαηε, είπε o Υεζνίζoθoξ. Πξέπεη λα ηo πάξoπκε

απηό ηo oρπξό. Aλ δελ ηo πάξoπκε, ζα κείλoπκε ρσξίο ηξόθηκα.

Πνoηεζιέκoο κ’ απoθαζίζoκ από ηoζκoύ, o Ξεκoθώκ γήηδζε κα

ιάεεζ ηζ ήηακ αοηό πoο ηoοξ ειπόδζγε κα ηo πάνoοκ.

- Μηά είζoδo έρεη, απηήλ πoπ βιέπεηο, είπε o Υεζνίζoθoξ. ΋ηαλ

επηρεηξoύκε λ’ αλέβoπκε από θεί, θπιάλε θoηξώληα από ςειά.
Aπηόο πoπ ζα βξεζεί ζηo δξόκo ηoπο, ηδoύ ηη παζαίλεη.

Κζ’ έδεζλε ηoοξ πηοπδιέκoοξ ζηναηζώηεξ ιε ζπαζιέκα ηα πόδζα ηαζ

ηα πθεονά.

- ΋ηαλ όκσο ζα ηειεηώζoπλ oη πέηξεο ηoπο, είπε o Ξεκoθώκ, κε ηη

άιιo αθόκα ζα καο εκπoδίζoπλ λ’ αλεβoύκε … Γηαηί, απηoύο πoπ
βιέπσ από δσ εθεί πάλσ είλαη ιίγoη θαη δπό-ηξεηο κόλo είλαη
oπιηζκέλoη. H δε απόζηαζε πoπ καο ρσξίδεη δελ είλαη κεγαιύηεξε
από ελάκηζε πιέζξo (45 κ.) γη απηόλ πoπ ζα ηελ αλέβεη
βαιιόκελoο. ΋κσο ηα δύo ηξίηα απηήο ηεο απόζηαζεο ηα
θαιύπηoπλ έιαηα, αξαηά κελ αιιά κεγάια. Ση ζα πάζoπλ oη άλδξεο
καο από ηηο πέηξεο πoπ ξίρoπλ απηoί ή από ηoπο βξάρoπο πoπ
θπιάλε, όηαλ είλαη πίζσ από ηα έιαηα … Μηζό πιέζξo (15 κ.) κέλεη
ιoηπόλ, όιo θη’ όιo, γηα ηξέμηκo αλάκεζα ζε δπό πεηξoβoιήκαηα.

- Κάζε θoξά πoπ θάλακε εμόξκεζε πξoο ηα έιαηα, θαηξαθύιεζαλ oη

πέηξεο βξoρή ! αζάζηδηε κα πεζ o Υεζνίζoθoξ.

- Aπηό αθξηβώο καο ρξεηάδεηαη ! είπε o Ξεκoθώκ. Μ’ απηόλ ηoλ

ηξόπo ζα ηειεηώζoπλ oη πέηξεο ηoπο. Θα ηξέρoπκε εκείο από δσ γηα
ιίγo θαη ζα γπξίδoπκε ακέζσο πίζσ (από ηα έιαηα) αλάιoγα κε ηελ
πεξίζηαζε..

Πενάζακ ιπνoζηά o Υεζνίζoθoξ ιε ηoκ Ξεκoθώκηα ηαζ o

Καθθίιαπoξ o Πανάζζζoξ o θαπαβόξ, πoο ήηακ επζηεθεθήξ ηςκ θόπςκ
ηδξ oπζζεoθοθαηήξ εηείκδ ηδ ιένα. Oζ άθθoζ θόπoζ έιεζκακ πίζς ζε εέζδ
αζθαθή. Σoοξ αηoθoύεδζακ ιέπνζ ηα δέλδξα εαδoιήκηα πενίπoο άκδνεξ,

132
όπζ όθoζ ιαγί αθθά έκαξ-έκαξ, παίνκoκηαξ o ηαεέκαξ ηζξ πνoθοθάλεζξ ηoο.
Πενίιεκακ ηδ ζεζνά ηoοξ ηαζ δοό αηόια θoπαβoί ηδξ oπζζεoθοθαηήξ, o
Aβαζίαξ o ΢ηοιθάθζoξ ηαζ o Aνζζηώκοιoξ o Μεεοδνζεύξ ηαζ άθθoζ πoθθoί,
αθθά δεκ ακέαδηακ ιέπνζ ηα δέκηνα βζαηί ηα δέκηνα δεκ ιπoνoύζακ κα
πνoζηαηεύζoοκ πάκς από έκα θόπo. Σόηε o Καθθίιαπoξ κεραλεύηεθε
θάηη. Ξειοηoύζε δύo ή ηξία βήκαηα από ηo δέλδξo. Μόθζξ άνπζζακ κα
ηοθάκε oζ πέηνεξ, λακάηνεπε πίζς ζηδ εέζδ ηoο. Κάεε ηέηoζo ηόθπo,
ζηoίπζγε πάκς από δέηα «ηάννα» πέηνεξ ζηoοξ επενoύξ. ΐθέπoκηαξ o
Aβαζίαξ ηζ έηακε o Καθθίιαπoξ, οπό ηα αθέιιαηα oθoηθήνoο ηoο
ζηναηεύιαηoξ, ακδζοπεί ιήπςξ δεκ πνoθάαεζ κα ιπεζ πνώηoξ ζηo
oπονό! Υςνίξ ιζα θέλδ ζηoκ Aνζζηώκοιo πoο ήηακ δίπθα ηoο, ή ζηoκ
Βονύθoπo ηoκ Λoοζζέα, πoο ηαζ oζ δοό ήηακ θίθoζ ηoο, ή ζε ηακέκα άθθoκ,
ηνααάεζ ιπνoζηά (από δέκηνo ζε δέκηνo) πνώηoξ απ’ όθoοξ. ΋ηακ ηoκ
ακηζθήθηδηε o Καθθίκζηoξ πνoζπάεδζε κα ηoκ ηναηήζεζ από ηδκ αζπίδα
αθθά ηδκ ίδζα ζηζβιή ώνιδζε από δίπθα ηoο o Aνηζζηώκοιoξ ηαζ πίζς
ηoο o Βονύθoπoξ. ΋θoζ ηoοξ ζοκαβςκίγoκηακ πoζόξ εα θακεί o πζo
εανναθέoξ ηζ’ o πζo νζρoηζκδοκoξ. Έηζζ ώνιδζακ ηαζ ηαηέθααακ ηo
oπονό. Έηζζ ζηαιάηδζακ ηαζ oζ πεηνoαoθέξ. Καζ ηόηε είδαιε έκα η ν o ι ε
ν ό ε έ α ι α. Βίδαιε ηζξ βοκαίηεξ κα νίπκoοκ ηα παζδζά ηoοξ ζηo βηνειό
ηαζ ύζηενα κα πέθηoοκ ηαζ oζ ίδζεξ ζηδ πανάδνα ηαζ πίζς ηoοξ oζ
άκηνεξ.*1 Ξαθκζηά, o Aζκείαξ o ΢ηοιθάθζoξ, o θoπαβόξ, αθέπoκηαξ έκακ
απ’ αοηoύξ, κηοιέκo ιε ιζα θαιπνή θoνεζζά, πoο εηoζιαγόηακ κα νζπηεί
ζηoκ βηνειό, ηoκ άνπαλε βζα κα ηoκ ειπoδίζεζ.* Aθθά εηείκoξ ηoκ
πανέζονε ιαγί ηoο ηαζ πέζακ ηαζ oζ δοό από ιεβάθo ύρoξ ζηα ανάπζα ηαζ
ζηoηώεδηακ ακθόηεξoη. Έηζζ εδώ, ακενώπoοξ ιεκ θίβoοξ πζάζαιε, γώα
όιςξ πoθθά. Μoζπάνζα, όκoοξ ηαζ πνόααηα.
* Έλα αλάιoγo επεηζόδηo έρoπλ θαη oη Έιιελεο ζηελ ζύγρξoλε
ηζηoξία ηoπο, ηηο ΢oπιηώηηζεο πoπ πέζαλ ρoξεύoληαο ζηoλ γθξεκό,
γηα λα κελ πέζoπλ ζηα ρέξηα ησλ Σoύξθσλ, αιιά (από έλα
επίγξακκα ηεο Aλύηεο, ηεο Μπηηιεληάο πoηήηξηαο) είλαη γλσζηή θαη
ε απηoθηoλία ηξηώλ θoξηηζηώλ ηεο Μηιήηoπ γηα λα κελ πέζoπλ ζηα
ρέξηα ησλ Γαιαηώλ, ηo 279 π.Υ. Έλα παξόκoηo ζπκβάλ έρεη
θαηαγξαθεί ζε ηαηλία επηθαίξσλ ζηoλ ηειεπηαίo πόιεκo. Θαπσλίδεο
ηεο Γηoθoράκα πέθηoπλ ζηoλ γθξεκό γηα λα κελ πέζoπλ ζηα ρέξηα
ησλ Aκεξηθαλώλ πoπ απoβηβάζηεθαλ ζηo λεζί.
*1 H πξάμε απηή ηoπ Aηλεία έρεη δπζκελώο ζρoιηαζηεί. Είλαη
δύζθoιo λα εμεγεζεί ε θξάζε ηoπ Ξελoθώληα γηα ηελ «ιακπξή
θoξεζηά». Aλ δειαδή o Aηλείαο έηξερε πίζσ από ηoλ άλζξσπo
(ζηελ oπoία πεξίπησζε εμάξεηαη ε απηoζπζία) ή πίζσ από ηε
θoξεζηά (oπόηε ζηηγκαηίδεηαη ε αξπαθηηθόηεηα ηoπ πoιεκηζηή).

133
 Aπό ηεζ, πoνεύηδηακ 50 παναζάββεξ (300 πζθ.) ιε επηά ζηαειoύξ
δζαζπίγoκηαξ (ηαηά ιήηoξ) ηδ πώνα ηςκ Υαθύαςκ.* Aπ’ όθoοξ ηoοξ θαoύξ
πoο ζοκακηήζαιε oζ Υάθοαεξ ήηακ oζ πζo ακδνείoζ πoθειζζηέξ. Αώζαιε
ιάπεξ ηζ’ εδώ ι’ αοηoύξ. Oζ Υάθοαεξ θoνoύζακ πακoπθίεξ θζκέξ πoο
ηάθοπηακ oθόηθδνo ηo ζώια ηζ’ έδεκακ ζηα πθεονά ιε ποηκoπθεβιέκα
ζηoζκζά. Φoνoύζακ πεξηθλεκίδεο θαη θξάλε. Καζ ζηo γςκάνζ ηoοξ είπακ
έκα βονηό εβπεζνίδζo πoο έιoζαγε ιε ηζξ ζπανηζαηζηέξ ιάπαζνεξ. Μ’ αοηό
έζθαγακ ηoοξ αζπιαθώηoοξ, ηoοξ έηoαακ ηo ηεθάθζ ηαζ ηo πενζέθενακ
ηναβoοδώκηαξ ηαζ ρoξεύoληαο όπoηε ήηακ ζε εέζδ κα ηo αθέπoοκ oζ
επενoί από απέκακηζ. Κναηoύζακ δόνο ιήηoοξ 15 πήπεςκ (π. 6,5 ι.) *1
ιε ιζα θόβπδ ζηδκ άηνδ ηoο. Oζ Υάθοαεξ έιεκακ ηθεζζιέκoζ ζηα πςνζά
ηoοξ, ΋ηακ ηoοξ πνζoπενκoύζακ oζ Έθθδκεξ, έαβαζκακ ηαζ ηoοξ
πηοπoύζακ από πίζς. Βπεζδή ήηακ ηαθά oπονςιέκoζ, ιαγί ιε όθεξ ηoο
ηζξ πνoιήεεζεξ, oζ Έθθδκεξ δεκ πήνακ ηίπoηε απ’ αοηoύξ. Γζα ηδκ
δζαηνoθή ηoοξ είπακ ηα γώα πoο είπακ πάνεζ από ηoοξ Σαόπoοξ.

* O Ξελoθώλ πoπζελά δελ παξαδέρεηαη όηη μεζηξάηηζαλ 500

ρηιηόκεηξα από ηo δξόκo πoπ oδεγoύζε ζηε ζάιαζζα, βγαίλoληαο
από ηελ Aξκελία, θαη πoπ πεξλoύζε (θαηά πιάηoο) κέζα από ηε
ρώξα ησλ Υαιύβσλ. Aπό θάπoηoλ Σάoρo αηρκάισηo ζα
πιεξoθoξήζεθαλ ηo ιάζoο ηoπο θαη γύξηζαλ 500 ρηιηόκεηξα πξoο
ηα πίζσ.
*1 Θα πξόθεηηαη γηα ιάζoο ησλ αληηγξαθέσλ. Δόξπ 6 κέηξσλ είλαη
εληειώο δύζρξεζηo. Σα δόξαηα είραλ ζπλήζσο κήθoο 2,5 σο 3
κέηξα.

΢ηδ ζοκέπεζα, oζ Έθθδκεξ έθηαζακ ζηζξ όπεεξ ηoο Aνπάζoο

πoηαιoύ, πθάηoοξ ηεζζάνςκ πθέενςκ (120 ι.).* Aπό ηεζ, δζαζπίγoκηαξ
ηδκ πενζoπή ηςκ ΢ηδεοκώκ *1, εηακακ πoνεία 20 παναζάββεξ (120 πι.)
ιε ηέζζενζξ ζηαειoύξ ζ’ έκα oνoπέδζo πoο oδδβoύζε ζε ηαηoζηδιέκα
πςνζά όπoο πανέιεζκακ ηνεζξ ιένεξ ηαζ εθoδζάζηδηακ ιε ηνόθζια.

* O Άνπαζoξ νέεζ ακαηoθζηά πανάθθδθα ιε ηoκ Βύλεζκo Πόκηo

ζηoκ oπoίo ηαζ πύκεηαζ. Oζ Μύνζoζ (δζoνεώκoκηαξ ηδκ πoνεία ηoοξ)
ηoκ αηoθoύεδζακ δοηζηά, πνόξ ηζξ πδβέξ ηoο, ηάκoκηαξ ζοκoθζηά
πoνεία 240 πζθζoιέηνςκ ηαηά ιήηoξ ηoο πoηαιoύ ιέπνζ ηδκ πόθδ
Γοικζάξ.

*1 Oζ ΢ηδεοκoί ήηακ ιζα θοθή ηδξ ΐoνεζoδοηζηήξ Aνιεκίαξ, ιάθθoκ

θζθεζνδκζηή ηαζ ανηεηά πoκδνή απ’ ό,ηζ θαίκεηαζ. Καζ θαίκεηαζ πςξ,
ζε ακηίεεζδ ιε ηoοξ Υάθοαεξ (πoο ήηακ ζηα ακαηoθζηά ηoοξ
ζύκoνα) πείζηδηακ βζα ηoκ ηεθζηό πνooνζζιό ηςκ Μονίςκ ηαζ

134
 πνoηίιδζακ κα ηoοξ αoδεήζoοκ κα θύβoοκ από ηδκ πενζoπή ηoοξ
ηo ζοκηoιόηενo... (Σεθζηά απ’ όθoοξ αοηoύξ ηoοξ θαoύξ ηδξ Μ.
Aζίαξ, ιόκo oζ Aνιέκζoζ, oζ Κανδoύπoζ ή Κoύνδoζ ηαζ oζ Έθθδκεξ -
ζηα πανάθζα- δζαζώεδηακ, πoθζηζζιζηά ηoοθάπζζηo, από ηείκδ ηδκ
επoπή).

΢ηδ ζοκέπεζα, ύζηενα απo 20 παναζάββεξ πoνεία (120 πι.) ιε

ηέζζενζξ ζηάζεζξ, έθηαζακ ζε ιζα ιεβάθδ πόθδ, ηαηoζηδιέκδ ηαζ πθoύζζα,
ε oπoία εθαιείηo Γπκληάο. O άνπoκηαξ αοηήξ ηδξ πώναξ ζηέθκεζ ζηoοξ
Έθθδκεξ έκακ oδδβό, πoο εα ηoοξ oδδβήζεζ ηεθζηά ιέζα από πενζoπέξ
πoο ήηακ επενζηέξ πνoξ ηoοξ ΢ηδεοκoύξ. O oδδβόξ αοηόξ ηoοξ είπε πςξ
ζε πέκηε ιένεξ εα ηoοξ πάεζ ζ’ έκα oνεζκό ιένoξ απ’ όπoο εα δoοκ ηδ
εάθαζζα. «Aκ δεκ ηδκ δείηε, κα ιε ζηoηώζεηε!» είπε. Καζ ζηo δνόιo, ηάεε
θoνά πoο πενκoύζε από επενζηή πενζoπή, ηoοξ παναηζκoύζε κα ηδκ
θεδθαηήζoοκ ηαζ κα ηδκ ηάρoοκ. Έηζζ έβζκε θακενό πςξ βζ’ αοηό είπε
ένεεζ ηαζ όπζ θόβς θζθίαξ ηάπα πνoξ ηoοξ Έθθδκεξ.

Κ ε θ ά ι α η o Έ β δ o κ o ΙΙ.
(# 21 - 27)

-Θάθαηηα! Θάθαηηα!!!-

Καζ ηδκ πέιπηδ ιένα θηάζακ ζηo αoοκό. Σo δε όκoια ηoο όνoοξ
ήηακ Θήπδξ*. Μόθζξ ακέαδηακ oζ πνώηoζ ζηδκ ηoνθή, αηoύζηδηακ
θoαενέξ ηναοβέξ. Aηoύβoκηαξ αοηόκ ηoκ εόνοαo o Ξεκoθώκ ηαζ oζ άθθoζ
ηδξ oπζζεoθοθαηήξ οπέεεζακ πςξ oζ επενoί είπακ επζηεεεί ζ’ αοηoύξ πoο
ήηακ ζηδκ ηεθαθή ηδξ θάθαββαξ*1. Κζ’ αοηό βζαηί ηoοξ είπακ πάνεζ ζηo
ηαηόπζ ανηεηoί από ηα πςνζά πoο είπακ ηάρεζ. Μάθζζηα oζ oπζζεoθύθαηεξ
είπακ ζηήζεζ εκέδνα ηαζ είπακ ζηoηώζεζ ιενζηoύξ - ηαζ ζοθθάαεζ ιενζηoύξ
άθθoοξ. Βίπακ πέζεζ ζηα πένζα ηoοξ ηαζ ηαιζά εζηoζανζά αζπίδεξ από ζηζά
ηαζ πνoαζά αςδζκή αηαηένβαζηδ πoο είπε αηόια ηζξ ηνίπεξ απάκς ηδξ.

* Aπηό ηo όλoκα δελ αλαθέξεηαη πoπζελά αιιoύ. Θα είλαη

αλαγξακκαηηζκόο ηεο ηoπηθήο ιαιηάο. (O Δηόδσξoο ηo oλoκάδεη
Υήληoλ). Μεξηθoί ειιεληζηέο θαη γάιιoη ζηξαηησηηθoί ηoπoζεηoύλ ηo
ζεκείo απηό λoηίσο, θαη ζε απόζηαζε 50 ρηιηoκέηξσλ, ηεο
Σξαπεδoύληαο ζε πςόκεξηo 2.300 κ.
*1 Oη ερζξηθέο θπιέο ζα πξέπεη λα είλαη ζπγγεληθέο κε ηoπο
Μάθξσλεο εθηόο αλ είραλ εγθαηαζηαζεί εθεί δηα ηεο βίαο oη ίδηoη oη

135
 Μάθξσλεο (πoπ αξγόηεξα oλoκάδoληαλ ΢άλλoη) oη oπoίoη δελ
αλαγλώξηδαλ ηελ πεξζηθή ππoηέιεηα (ελώ oη ΢θεζπλoί αλήθαλ ζηε
ζαηξαπεία ηεο Δπηηθήο Aξκελίαο).

Καεώξ oζ θςκέξ όθo ηαζ δοκάιςκακ όζo πθδζζάγαιε, αοηoί δε

πoο ζοκέπεζα ένπoκηακ από πίζς έηνεπακ κ’ ακεαoύκ εηεί πoο ήηακ
εηείκoζ πoο ζοκέπεζα ηναοβάγακε, δ δε oπθoαoή ιεβάθςκε όζo ηo πθήεoξ
ζηδκ ηoνθή ιεβάθςκε, o Ξεκoθώκ εεώνδζε πςξ ηάηζ ηo ζoαανό
ζοιααίκεζ εηεί πάκς. Aκεααίκεζ ζηo άθoβo, παίνκεζ ιαγί ηoο ηoκ Λύηεζo
ηαζ ηoοξ ζππείξ ηoο ηαζ ζπεύδεζ κα ένεεζ ζε αoήεεζα. ΋ζo πθδζίαγακ, δεκ
άνβδζε κ’ αηoοζηεί δ αoενή θςκή:

-Θάλασσα! Θάλασσα!!

H ιεμε κεηαδίδoληαλ από ζηόκα ζε ζηόκα.* Όιoη άρτηζαλ λα

ζθαρθαιώλoσλ ηρέτoληας ηoλ αλήθoρo, ηρέταλ θαη oη
oπηζζoθύιαθες θαη ηα σπoδύγηα, καδί θαη η’ άιoγα αλέβαηλαλ
βηαζηηθά ηoλ αλήθoρo ! Όηαλ έθηαζαλ oη πάντες ζηελ θoρσθή,
άρτηζαλ o έλας λα θηιάεη ηoλ άιιoλ, λα θηιάλε ηoσς ζηραηεγoύς θαη
ηoσς ιoταγoύς θιαίγoληας. Ξαθκζηά δε, πςνίξ κα δoεεί ηαιζά δζαηαβή,
oζ ζηναηζώηεξ ιάγερακ πέηνεξ ηζ’ έζηδζακ έκακ ηενάζηζo ηύιαo. Βηεί
εκαπόεεζακ εκα ζςνό από πνoαζέξ, ααηηδνίεξ ηαζ ηζξ αζπίδεξ πoο είπακ
ηονζεύζεζ. O δε oδδβόξ πoο είπαιε, ιόκoξ ηoο ανπζζε κα πεηζoηόαεζ ηζξ
αζπίδεξ ηαζ πανώηνοκε ηαζ άθθoοξ κα ηάκoοκ ηo ίδζo. Όζηενα oζ Έθθδκεξ
ηoκ απoπαζνέηδζακ ηαζ ηoο έδσζαλ από θoηλoύ δώξα, έκα άθoβo, ιζα
αζδιέκζα ηoύπα, ιζα πενζζηή θoνεζζά ηαζ δέηα πνοζoύξ δανεζηoύξ.
Βηείκo πoο ηονίςξ γδηoύζε αοηόξ ήηακ δαπηοθίδζα*1. Καζ πήνε πoθθά
από ηoοξ ζηναηζώηεξ. Σoοξ έδεζλε έκα πςνζό βζα κα ηαηαζηδκώζoοκ ηαζ
ηo δνόιo πoο oδδβoύζε ζηδ πώνα ηςκ Μαηνώκςκ. Aκαπώνδζε ηo
ανάδο, ηζ’ ελαθακίζηδηε ιεξ ηδ κύπηα.
* Θάιαηηα ! Θάιαηηα ! !
* Κη’ έγηλε ε δαζεκόηεξε θξαπγή όισλ ησλ επoρώλ, θαη όισλ ησλ
γισζζώλ, thalassa, ζύκβoιo ηεο επηζηξoθήο ζηελ παηξίδα. «Oη
Έιιελεο, όπσο θαη oη Άγγιoη, κόιηο δoπλ ζάιαζζα, λoκίδoπλ πσο
έθηαζαλ επηηέιoπο ζηα ζπίηηα ηoπο» ζα πεη κεξηθέο ρηιηεηεξίδεο
αξγόηεξα o Γάιιoο ιόγηoο Θππόιπηoο Σαίλ, γλσζηόο εξεπλεηήο ηoπ
ηζηoξηθoύ γίγλεζζαη.
*1 Σα ειιεληθά δαρηπιίδηα ήηαλ εληππσζηαθά γηαηί ζηελ πέηξα ηoπο
ήηαλ θαιιηηερληθά ραξαγκέλε ε αηoκηθή ζθξαγίδα ηoπ θαζελόο.

136
 Κεθάιαηo Όγδoo
- Πoνεία πνoξ ηδκ Σναπεγoύκηα -

Aπό δς, oζ Έθθδκεξ έηακακ 10 παναζάββεξ (60 πι.) πoνεία, ιε

ηνεζξ ζηάζεζξ, ιέζα ζηδκ πενζoπή ηςκ Μαηνώκςκ. Σδκ πνώηδ ιένα,
έθηαζακ ζηo πoηάιζ πoο ήηακ ηo επίζδιo ζύκoνo ηδξ βδξ ηςκ ΢ηδεοκώκ
ιε ηδ πώνα ηςκ Μαηνώκςκ. ΢ηα δελζά ηoοξ είπακ ιζα oνεζκή έηηαζδ,
πoθύ ηαηή ηαζ δύζααηδ, ηαζ ζη’ ανζζηενά ηoοξ έκα άθθo πoηάιζ πoο
πύκεηαζ ζηo πνώηo ηo ζοκoνζαηό. Aοηό έπνεπε κα πενάζoοκ. Μόκo πoο
ήηακ βειάηo από δέκηνα ποηκά ιεκ αθθά όπζ παπζά. Μόθζξ έθηαζακ εηεί
oζ Έθθδκεξ, άνπζζακ κα ηα ηόαoοκ βζα κα αβoύκ απ’ αοηόκ ηoκ ηόπo ηo
ηαπύηενo. Oζ Μαηνώκoζ, πoο θoνoύζακ πακςθόνζα από πνoαζά ηαζ
ηναηoύζακ αζπίδεξ ζηζάξ ηαζ δόναηα, είπακ παναηαπεεί ζηδκ αληίπεξα
όπεδ ηαζ, παναηζκώκηαξ o έκαξ ηoκ άθθoκ, έξηρλαλ ιίζoπο ζηo πoηάκη.
Αεκ έθηακακ ιέπνζ ηoοξ δζηoύξ ιαξ ηζ’ έηζζ δεκ πηύπδζακ ηακέκα.

Σόηε πθδζίαζε ηoκ Ξεκoθώκηα έκαξ πεθηαζηήξ θέβoκηαξ πςξ είπε

πνδιαηίζεζ δoύθoξ ζηδκ Aεήκα ηαζ πςξ βκώνζγε ηδ βθώζζα αοηώκ ηςκ
ακενώπςκ.

- Νoκίδσ πσο από δσ πξέπεη λα θαηάγσκαη, είπε. Aλ δελ έρεηο

αληίξξεζε, ζά’ ζεια λα ηoπο κηιήζσ.

- Κακηά αληίξξεζε, είπε o Ξεκoθώκ. Μίια καδί ηoπο θαη κάζε, θαη’
αξρήλ, πoηoί είλαη.

Σoπο ξώηεζε θη’ απηoί απάληεζαλ πσο ήηαλ Μαθξώλoη.

- Ρώηα ηoπο ιoηπόλ, είπε o Ξoκoθώκ, γηαηί καο θόβoπλ ηo δξόκo θαη
ζε ηη ηoπο εμππεξεηεί λα καο ππδέρoληαη ζαλ ερζξoύο.

Σoπο ξώηεζε θαη πήξε ηελ αθόιoπζε απάληεζε:

- O ιόγoο είλαη πoπ θη’ εζείο κπαίλεηε ζηε ρώξα καο.

- Πεο ηoπο, ηoκ δζέηαλακ oζ ζηναηδβoί, πσο δελ έρoπκε θαθoύο

ζθoπoύο. Κάλακε πόιεκo κε ηoλ Πέξζε βαζηιηά, επηζηξέθoπκε ζηελ
Ειιάδα θαη ηo κόλo πoπ ζέιoπκε είλαη λα θηάζoπκε ζηε ζάιαζζα.

΋ηακ ηoοξ νώηδζε, αοηoί γήηδζακ κα ιάεoοκ ηζ εββύδζδ ηoοξ

δίκoοκ. Oζ Έθθδκεξ πνόηεζκακ θαη δoύλαη θαη ιαβείλ. Oζ Μάηνςκεξ ηόηε

137
έδςζακ ιζα ααναανζηή θόβπδ ζηoοξ Έθθδκεξ ηαζ oζ Έθθδκεξ ηoοξ έδςζακ
ιζα εθθδκζηή. «Γηα καο, απηή είλαη ε εγγύεζε ηηκήο», είπακ. Κζ’ έηακακ
αιθόηενoζ όνηoοξ ζηoοξ εεoύξ.

Μεηά ηoοξ όνηoοξ ηαζ ηζξ εββοήζεζξ, oζ Μάηνςκεξ αoήεδζακ ηoοξ

Έθθδκεξ κα ηόρoοκ ηα δέκηνα ηαζ ηoοξ άκoζλακ δνόιo κα πενάζoοκ
ακάιεζά ηoοξ. Σoοξ πνoιήεεοζακ όζα ηνόθζια ιπόνεζακ* ηαζ ηoοξ
oδήβδζακ ιέπνζ ηα ζύκoνα ηςκ Κόθπςκ όπoο έθηαζακ ύζηενα από ηνεζξ
ιένεξ. Βδώ, ανέεδηακ ιπνoζηά ζ’ έκα ιεβάθo αoοκό. Κζ’ απάκς ζηo
αoοκό ήζαλ παξαηεηαγκέλoη oη Κόιρoη*1. Oη Έιιελεο αληηπαξέηαμαλ, ζηδκ
ανπή, ιέηςπo ιε ποηκή ζοζπείνςζδ oπθζηώκ (ηδκ ηθαζζηή ηαηηζηή επη
θάιαγγoο) βζα κα πνoπςνήζoοκ ζ’ επίεεζδ ι’ αοηήκ ηδκ δζάηαλδ. Έπεηηα
όιςξ, επεηνάηδζε δ βκώιδ κ’ απoθαζίζoοκ ζπιιoγηθά oη ζηξαηεγoί βζα
ηδκ ηαθύηενδ ηαηηζηή ακηζιεηώπζζδξ ηoο επενoύ. *2
* H θξάζε ζηo θείκελo «θαη αγoξάλ παξείρoλ» ζα ππoλoεί κάιιoλ
«επί πιεξσκή».
*1 Oη Κόιρoη ήηαλ ε ηειεπηαία «βαξβαξηθή» θπιή ζηo δξόκo ηoπο
πξoο ηελ ειιεληθή Σξαπεδoύληα. Μάιoλ πξόθεηηαη γηα επηδξoκείο
απo πεξηoρή ηoπ Καπθάζoπ (ηεο Κoιρίδαο) πoπ είραλ
εγθαηαζηαζεί ζ’ απηά ηα πςώκαηα.
*2 O Ξελoθώλ ππαηλίζζεηαη (ki εδώ) πσο ε γλώκε πoπ επεθξάηεζε
ήηαλ ε δηθή ηoπ.

Επεκέαδ θoζπόκ o Ξεκoθώκ (ζηδ ζύζηερδ) θέβoκηαξ όηζ, ηαηά ηδ

βκώιδ ηoο, πνέπεζ κ’ αηονώζoοκ ηδκ δζάηαλδ επη θάιαγγoο ηαζ κα ηδκ
ακηζηαηαζηήζoοκ ιε ηoκ ζπδιαηζζιό «θόπoζ ηαηά ηoθόκεξ» (ιόρoπο
oξζίoπο).

- Κη’ απηό γηαηί ε ππθλή «θάιαγμ» ζα δηαζπαζηεί από ηελ πξώηε

ζηηγκή, είπε. Άιιoη ζα βξoπλ κπξoζηά ηoπο πέξαζκα ζηo βoπλό θη’
άιιoη δελ ζα βξoύλ. Oη ζηξαηηώηεο πoπ είλαη ζηoηρηκέλoη ζ’ απηή ηε
«θάιαγγα» (πoιιoί κπξoζηά θαη ιίγoη από πίζσ) ζα βξεζoύλ ζε
απόγλσζε όηαλ ηελ δoύλ δηαζπαζκέλε. Aλ όκσο πξoρσξήζoπκε
κε ιίγoπο ζε πιάηoο θαη πoιιoύο ζε βάζoο, πoιιoί από ηoπο
ερζξoύο ζα βξεζoύλ λα πεξηζζεύoπλ ζηα άθξα θαη δελ ζα μέξoπλ ηη
λα ηoπο θάλoπλ. Ελώ αλ πξoρσξήζoπκε κε πoιιoύο ζε πιάηoο (ζε
ππθλή κεησπηθή ζεηξα, o έλαο θoιιεηόο ζηoλ άιιoλ) θαη ιίγoπο ζε
βάζoο, λα κελ απoξήζoπκε αλ ηo πιήζoο ησλ αλζξώπσλ θαη ησλ
βειώλ πoπ ζα πέζoπλ απάλσ καο δηαζπάζoπλ ηo κέησπo. Aλ απηό
ζπκβεί ζα επηθέξεη κεγάιεο δεκηέο ζ’ oιόθιεξε ηε θάιαγγα. H

138
 γλώκε κoπ είλαη ιoηπόλ λα βαδίζoπλ oη ιόρoη παξάιιεια, «θαηά
θoιόλεο», θαη κάιηζηα ζε ηόζε απόζηαζε κεηαμύ ηoπο όζε
ρξεηάδεηαη ώζηε oη αθξαίoη ιόρoη λα μεπεξλάλε ηηο πηέξπγεο ηεο
ερζξηθήο θάιαγγαο. Έηζη oη αθξαίoη καο ιόρoη ζα ηελ
ππεξθαιαγγίζoπλ. Θα ηoπoζεηήζoπκε ηoπο θαιύηεξoπο oπιίηεο καο
ζηελ πξώηε εμάδα ηoπ θάζε ιόρoπ γηα λα πξoμελήζoπλ ξήγκα. Κη’
εθεί πoπ ζα βξoύλ πέξαζκα, από θεη ζα ηoπο oδεγήζεη o ιoραγόο.
΢ηα δε θελά πoπ ζα έρoπλ oη θoιόλεο κεηαμύ ηoπο ζα είλαη δύζθoιo
λα δηεηζδύζoπλ oη ερζξoί γηαηί ζα βξεζoύλ εγθισβηζκέλoη, από
αξηζηεξά θαη δεμηά, αλάκεζα ζηηο θoιόλεο ησλ oπιηηώλ πoπ
αθoιoπζoύλ. Καη δελ ζα κπoξoύλ λα δηαζπάζoπλ κηά θoιόλα γηαηί
όηαλ έλαο ιόρoο πηεζηεί επηθίλδπλα, ζα ζπεύζεη λα ηoλ βoεζήζεη o
πιεζηέζεξoο από ηoπο δηπιαλoύο ηoπ*. Έηζη θαη κπoξέζεη έλαο
κόλo από ηoπο ιόρoπο λ’ αλέβεη ζηo ύςσκα, oύηε έλαλ Κόιρo δελ
ζα βξoύκε εθεί λα καο πεξηκέλεη ! *1
* Δηαθαίλεηαη (θη’ από πξoεγoύκελεο πξσηoβoπιίεο ηoπ) πσο ε
ηαθηηθή ηoπ «ιόρoπ oξζίoπ» ήηαλ εθεύξεζε ηoπ Ξελoθώληα. ΢ε
πεξηπηώζεηο δειαδή θαηά ηηο oπoίεο ηo έδαθoο όπoπ
πξoβιέπoληαλ ζύγθξoπζε κε ηoλ ερζξό ήηαλ oξεηλό, αλώκαιo,
βξαρώδεο, κε πεξηoξηζκέλα πεξάζκαηα, ηo κέησπo απoηειείηαη
από ζεηξά αλεμάξηεησλ ιόρσλ, ζε θάπoηα ιoγηθή απόζηαζε
κεηαμύ ηoπο. Oη 96 oπιίηεο ηoπ ιόρoπ δελ ήηαλ όιoη αξαδηαζκέλoη
ζηελ ίδηα ζεηξά αιιά ηoπoζεηεκέλoη ζε θoιόλα ησλ 16 ζεηξώλ, ε
κηά πίζσ απ’ ηελ άιιε, κε 6 άλδξεο ζε θάζε ζεηξά. Μ’ απηόλ ηoλ
ηξόπo, κπξoζηά ζ’ έλα άγλσζηo έδαθoο κάρεο, o θάζε ιόρoο ζα
πoιεκoύζε γηα ηε δηθή ηoπ δηάβαζε. Πξoθαλώο, ηo κέησπo εδώ
(απέλαληη ζηoπο Κόιρoπο) ήηαλ κελ αξθεηά πιαηύ αιιά κε
απόηoκoπο βξάρoπο θαη ιίγα πεξάζκαηα αλάκεζά ηoπο.
*1 H κεηάθξαζε απηήο ηεο παξαγξάθoπ είλαη πηo ειεύζεξε γηα λα
γίλεη πηo εύθoια αληηιεπηή ε πεξηγξαθή ηoπ ζρεδίoπ κάρεο πoπ
είλαη αξθεηά πεξίπιoθε θαη δπζλόεηε ζηo πξσηόηππo.

H άπoρή ηoο έβζκε απoδεηηή ηαζ ζπδιάηζζακ «ιόρoπο oξζίoπο». O

δε Ξεκoθώκ πήβαζκε από ηδ ιζα πηένοβα ζηδκ άθθδ ιζθώκηαξ ζηoοξ
ζηναηζώηεξ.
- Άλδξεο, έιεγε, απηoί εθεί πoπ βιέπεηε είλαη ηo κόλo εκπόδηo πoπ
καο έκεηλε αθόκα. Σόζo θαηξό παιεύoπκε γηα λα θηάζoπκε ζηoλ
πξooξηζκό καο. Υσξίο απηoύο ζα είρακε ήδε θηάζεη. Aπηoύο, δελ
μέξσ πώο, πξέπεη σκoύο λα ηoπο θαηαβξoρζίζoπκε! *

* Τπαηληγκόο κάιιoλ γηα ηo επεηζόδηo ηεο Θιηάδαο όπoπ o Aρηιιέαο

oλεηξεύεηαη λα θάεη σκέο ηηο ζάξθεο ηoπ Έθησξα...

139
 Όηακ παναηάπεδηακ oζ εκςιoηίεξ ζε ηoθόκεξ, ζοβηεκηνώεδηακ
πενζ ηoοξ 80 θόπoοξ oπθζηώκ, ηςκ 100 ακδνώκ ζρεδόλ έθαζηoο. Oζ
πεθηαζηέξ ηαζ oζ ηoλόηεξ ιoνάζηδηακ ζε ηνεζξ ιoκάδεξ. H πνώηδ ζηα
πθεονά ηδξ ανζζηενήξ πνένοβαξ, δ δεύηενδ ζηα πθεονά ηδξ δελζάξ ηαζ δ
ηνίηδ ζηo ηέκηνo. H ηάεε ιoκάδα είπε πενί ηoοξ 600 άκδνεξ.* Όζηενα oζ
ζηναηδβoί πέναζακ από θόπo ζε θόπo ηδκ εκηoθή κα πνoζεοπδεoύκ
ζηoοξ εεoύξ. Πνoζεοπήεδηακ, έραθθακ ηoκ παζάκα ηαζ λεηίκδζακ. O
Υεζνίζoθoξ ηαζ o Ξεκoθώκ πνoπώνδζακ ιαγί ιε ηoοξ πεθηαζηέξ ζηζξ δύo
άηνεξ, ζε εέζδ οπενθαθάββζζδξ ηoο επενoύ. ΋ηακ ηoοξ ακηζθήθεδηακ oζ
επενoί, επέηεεδηακ ζηα δύo αοηά άηνα, oζ ιζζoί ζηo ανζζηενό ηαζ oζ άθθoζ
ιζζoί ζηo δελζό, ιε απoηέθεζια κα δζαζπαζεoύκ ηαζ κ’ αθήζoοκ έκα
ιεβάθo ηεκό ζηo ηέκηνo ηδξ δζηήξ ηoο θάθαββαξ. Oζ πεθηαζηέξ ηδξ
Aνηαδζηήξ ιoκάδαξ, ιε ανπδβό ηoκ Aζζπίκδ από ηδκ Aηανκακία,
λoκίζαληεο πςξ ηo αάγoοκ ζηα πόδζα, ώνιδζακ απάκς ηoοξ ιε θoαενέξ
ηναοβέξ ηζ’ έθηαζακ πνώηoζ ζηδκ ηoνθή ηoο αoοκoύ. Σoοξ αηoθoύεδζε
από ηoκηά ηαζ ηo Aνηαδζηό ζώια ηςκ oπθζηώκ, ηo oπoίo δζoζηoύζε o
Κθεάκςν o Oνπoιέκζoξ. Έηζζ πoο ώνιδζακ oζ δζηoί ιαξ, oζ επενoί δεκ
έζηδζακ άιοκα αθθά εηξάπεζαλ εηο θπγήλ πνoξ όθεξ ηζξ ηαηεοεύκζεζξ.

* Aενoίγoκηαξ ηα κoύιενα πoο ιαξ δίκεζ εδώ o Ξεκoθώκ ηαζ

πνoζεέηoκηαξ ηoοξ αζπoθoοιέκoοξ ιε ηα οπoγύβζα άκδνεξ,
θηάκoοιε ζηo ζοιπέναζια πςξ ηoκηά ζηoοξ 10.000 πζθζάδεξ
πενίπoο έθηαζακ ηεθζηά ζηδκ Σναπεγoύκηα, πoο βζ’ αοηoύξ ήηακ δ
Βθθάδα. 13.000 είπακ λεηζκήζεζ από ηζξ ΢άνδεζξ, 14.000 έβζκακ ζηo
δνόιo, 2.500 πενίπoο θζπoηάπηδζακ ή ζηoηώεδηακ πνζκ ηαζ ηαηά
ηδκ ιάπδ ζηα Κoύκαλα ηαζ 1.500 ήηακ oζ απώθεζεξ ηαηά ηδκ
πoνεία ηδξ επζζηνoθήξ (ίζςξ πoθθoί πενζζζόηενoζ).
O όνoξ «Μύνζoζ» (πoο εηοιoθoβζηά ζδιαίκεζ «ιεβάθo πθήεoξ«)
ακηζηαεζζηά εδώ ηάπoζoκ πενζζηό όνo βζα ηo ζώια ηςκ 10.000
ακδνώκ ή, βζα ηδκ αηνίαεζα, ηςκ 10 Υζθζάδςκ, δεδoιέκoο όηζ
ιεβαθύηενδ ιoκάδα ηςκ Πενζώκ ήηακ δ Υζθζάδα, ιε δζoζηδηή ηδκ
Υζθίανπo. Σδκ ίδζα ιoκάδα ηαζ oνoθoβία δζαηήνδζακ ανβόηενα oζ
Ρςιαίoζ. (Μόκo πoο δ θεβώκα ηoοξ είπε ζακ αάζδ 6.000 άκδνεξ).
Έκαξ όνoξ πoο ζοκακηάηαζ (ηαζ αθθoύ) ζηoκ Ξεκoθώκηα είκαζ
θπξείoη (oζ ηoο Κύνoο).

Όηακ όθoζ oζ Έθθδκεξ ακέαδηακ ζηo αoοκό, ζηναηoπεύδεοζακ ζηα

πάιπoθα πςνζά πoο ανήηακ, όπoο ηαζ ηα ηνόθζια αθεoκoύζακ. Καηά ηα
άθθα, ηίπoηα δεκ ζδιεζώεδηε ηo αλζoπενίενβo εηηόξ από έκα: Σo ιένoξ
αοηό ήηακ βειάηo από ιεθίζζζα ηαζ όζoζ ζηναηζώηεξ έθαβακ ιέθζ άνπζζακ
όθoζ κα πανoοζζάγoοκ ζοιπηώιαηα ηνέθθαξ. Έηακακ ειεηό, ηoοξ έπζαζε
δζάννoζα ηαζ ηακείξ δε ιπoνoύζε κα ζηαεεί όνεζoξ. ΋ζoζ είπακ θάεζ ιζηνή

140
πoζόηδηα έιoζαγακ ηύθθα ζηo ιεεύζζ. ΋ζoζ είπακ θάεζ πoθύ, είπακ
απoηνεθθαεεί. Γζα oνζζιέκoοξ κόιζγεξ πςξ λεροπoύζακ. Ήηακ πoθθoί oζ
ηαηάηoζηoζ ζηo έδαθoξ ζακ ζηo πεδίo ηδξ ιάπδξ ιεηά από ιζα ήηηα. Βίπε
πέζεζ ιεβάθδ απόβκςζδ. Σδκ επoιέκδ ιένα, δεκ είπε πεεάκεζ ηακείξ ηαζ
ιάθζζηα ζοκήθεακ όθoζ ηδκ ίδζα πενίπoο ώνα. Σδ ηνίηδ ηαζ ηδκ ηέηανηδ
ιένα ζηάεδηακ πάθζ ζηα πόδζα ηoοξ ηζ’ έιoζαγακ ζακ κα είπακ αβεζ από
ιζα πενίoδo δδθδηδνίαζδξ.*
* Πξoθαλώο ηo κέιη εθείλεο ηεο ζoδεηάο πξoέξρoληαλ από
δειεηεξηώδε θπηά, πoπ αθζoλoύλ ζηηο όρζεο ηεο Μαύξεο
Θάιαζζαο.

Aπo δς, ύζηενα από 7 παναζάββεξ πορεία (42 πι.) ηαζ δοό
ζηαειoύξ, έθηαζακ ιέπνζ ηδ εάθαζζα, ζηδκ Σναπεγoύκηα, πόιηλ
Ειελλίδα, ηαηoζηδιέκδ*, πάκς ζηoκ Βύλεζκo Πόκηo, απoζηία ηδξ ΢ζκώπδξ
ζηδ πώνα ηςκ Κόθπςκ. Βδώ πανέιεζκακ ηνζάκηα πενίπoο ιένεξ,
ζηναηoπεδεύoκηαξ ζηα (oνεζκά) πςνζά ηςκ Κόθπςκ. Κζ’ από δς
oνιώιεκoζ, θεδθαηoύζακ ηδκ Κoθπίδα *1. Oζ Σναπεγoύκηζoζ έθενακ ζηo
ζηναηόπεδo πνoιήεεζεξ, οπήνλακ θζθόλεκoζ, πάνδζακ ζηoοξ Έθθδκεξ
ζθαπηά ηαζ άθεονα ηαζ ηναζί. Έηακακ παναζηάζεζξ ζηoοξ Έθθδκεξ οπέν
ηςκ Κόθπςκ πoο oζ πενζζζόηενoζ γoύζακ ζηδκ πεδζάδα ηαζ ήνεακ ηζ’ από
εηείκoοξ ιoζπάνζα ζ’ έκδεζλδ θζθoλεκείαξ.

* ΋ηαλ ε πόιε θαηoηθείηαη, o Ξελoθώλ ηo ζεκεηώλεη, γηαηί πέξαζε

από πoιιέο πόιεηο εξεκσκέλεο πoπ δελ θαηoηθoύληαη πηα.
*1 O Ξελoθώλ ζπγρέεη εδώ ηoπο Κόιρoπο ηεο πεξηoρήο ηεο
Σξαπεδoύληαο (πoπ βξίζθεηαη ζηε Νόηηα αθηή ηoπ Εύμεηλoπ
Πόληoπ) κε ηoπο θαηoίθoπο ηεο Κoιρίδαο (γλσζηή από ηo
«ρξπζόκαιιo δέξαο«) ε oπoία βξίζθεηαη ζηελ Aλαηoιηθή αθηή ηoπ
Εύμεηλoπ Πόληoπ.

΢ηδ ζοκέπεζα, έηακακ πνoεηoζιαζίεξ βζα ηδ εοζία πoο είπακ ηάλεζ.

Βίπακ θάαεζ ανηεηά ιoζπάνζα ώζηε κα ιπoνoύκ κα ηάκoοκ εοζίεξ ζηoκ
Αία ΢ςηήνα ηαζ ζηoκ Hναηθή Oδδβό ηαεώξ ηαζ ζηoοξ άθθoοξ εεoύξ
ζηoοξ oπoίoοξ ηα είπακ ηάλεζ. Oνβάκςζακ δε ηαζ βοικζηoύξ αβώκεξ πάκς
ζηo oνoπέδζo όπoο είπακ ηαηαζηδκώζεζ ηαζ όνζζακ επζιεθδηή ηαζ
πνoεδνεύoκηα ηςκ αβώκςκ ηoκ Αναηόκηζo ηoκ ΢πανηζάηδ, o oπoίoξ είπε
ελoνζζηεί παζδί αηόια βζαηί είπε άεεθα ζηoηώζεζ έκα άθθo παζδί ιε ιζα
ιαπαζνζά.

141
 Όηακ έβζκε δ εοζία, πανέδςζακ ηα ηoιάνζα ζηoκ Αναηόκηζo ηαζ ηoο
γήηδζακ κα ηoοξ πάεζ ζηoκ ζηίαo πoο είπε επζθέλεζ. Aοηόξ ηoοξ έδεζλε ηo
ιένoξ όπoο ήδδ ανζζηόηακ.

- Oξίζηε, είπε, απηόο o ιόθoο είλαη ηέιεηoο γηα ηξέμηκo, ζ’ όπoηα

θαηεύζπλζε θη’ αλ ηoλ ηξέμεηε.

- Μα πώο κπoξεί λα γίλεη πάιε, ηoο είπακ, ζ’ έλα ηόζo ζθιεξό

έδαθoο, κε ηόζoπο ζάκλoπο …

- Aπηόο πoπ ζα ππoθέξεη πεξηζζόηεξo, απάκηδζε, ζα είλαη o

εηηεκέλoο πoπ ζα βξεζεί από θάησ!

Aβώκα δνόιoο ηoο εκόξ ζηαδίoο έηακακ ηαζ ηα παηδηά, ησλ

αηρκαιώησλ ηα πενζζζόηενα*. Πάκς από ελήκηα Κνήηεξ έηνελακ ηoκ
δόθζπo*1. Άθθoζ πήνακ ιένoξ ζηδκ πάθδ, ζηδκ ποβιαπία ηαζ ζηo
παβηνάηζo. Πoθθoί ιπήηακ ζηo ζηίαo βζα κα πάνoοκ ιένoξ ηζ’ επεζδή oζ
εεαηέξ, θoβς πνoζςπζηήξ θζθίαξ, ήηακ oπαδoί ηoο εκόξ ή ηoο άθθoο,
αβςκίζηδηακ ιε πoθύ γήθo ηαζ άιζθθα. Έβζκακ ιάθζζηα ηαζ ζππoδνoιίεξ.
Σα άθoβα έπνεπε κα ηνέλoοκ ιέπνζ ηδ εάθαζζα ηαζ κα επζζηνέρoοκ ζηoκ
ηόπo ηδξ εοζίαξ (όπoο ήηακ o ζηίαoξ). Σα πενζζζόηενα αέααζα
ηοθζόκηoοζακ ζηo έδαθoξ, ζηoκ ηαηήθoνo. Σoκ ακήθoνo δε, πoο ήηακ
πoθύ απόηoιoξ, ιε πoθθή δοζηoθία ηoκ ακέααζκακ. Γέιζζε ηόηε o ηόπoξ
από ηζξ θςκέξ, ηα βέθζα ηαζ ηα εκεαννοκηζηά επζθςκήιαηα ηςκ εεαηώκ.

* Πξώηε θoξά γίλεηαη κλεία γηα παηδηά θαη κάιηζηα αηρκαιώησλ (αλ
εμαηξέζoπκε απηά πoπ είραλ αξπάμεη κεξηθoί ζηo δξόκo γηα ηo
θξεββάηη ηoπο). Θα πξέπεη λα είραλ πάξεη καδί ηoπο ζθιάβoπο,
από ηα ρσξηά, γoλείο ή γπλαίθεο, καδί κε ηα παηδηά ηoπο.
*1 O δόιηρoο είλαη o «καθξύο δξόκoο», ηo ηξεμηκo απόζηαζεο ίζεο
κε 24 θoξέο ηo κήθoπο ελόο ζηαδίoπ (180 κ.) πεξίπoπ αλάιoγoο κε
ηoλ ζεκεξηλό δξόκo ησλ 5 ρηιηoκέηξσλ.

142
 ΒΠΕΛOΓO΢

O ακηζηεζιεκζηόξ ζηoπόξ ηςκ Μονίςκ, ιεηά ηδκ ιάπδ ζηα Κoύκαλα

ηαζ ηoκ εάκαηo ηoο Κύνoο, ήηακ κα δζαζπίζoοκ η’ άβνζα αoοκά ηςκ
Κανδoύπςκ ηαζ ηςκ Aνιεκίςκ (ζοπκά ζε ορόιεηνo 3.000 ι.) ηαζ κα
θηάζoοκ ζηoκ Βύλεζκo Πόκηo, ζηα πανάθζα ηoο oπoίoο αθεoκoύζακ
απoζηίεξ Βθθήκςκ. Καζ ηo πέηοπακ, ύζηενα από πάιπoθεξ ηαηoοπίεξ ηαζ
εοζίεξ. Ξεηίκδζακ ηo Μάνηζo ηoο 401 π.Υ. από ηζξ ΢άνδεζξ, ηoκ
΢επηέιανζo έδςζακ ιάπδ ζηα Κoύκαλα ηαζ δ πoνεία ηδξ επζζηνoθήξ (δ
«ηάεoδoξ«) ηoοξ έθενε ζηα αoοκά ηςκ Κανδoύπςκ ηoκ Νoέιανζo ηαζ
ζηoκ Βύλεζκo Πόκηo ηoκ Φεανoοάνζo ηoο 400. Βηεί έιεζκακ έκα ιήκα
πενίπoο. O αογακηζκόξ βναιιαηζηόξ πoο πνόζεεζε ηζξ ζύκηoιεξ
ζοκόρεζξ ζηo ανπζηό ηείιεκo (οπoθoβίγoκηαξ ηαζ ηδκ ηεθεοηαία πoνεία
πεγή ιέπνζ ηδκ Κoηύςνα, πoο έβζκε ζηδ ζοκέπεζα) θoβανζάγεζ πςξ από
ηδκ ΐααοθώκα (δδθαδή ηα Κoύκαλα) ιέπνζ ηδκ Κoηύςνα έηακακ πoνεία
3.500 πζθζoιέηνςκ πενίπoο. O ίδζoξ βναιιαηζηόξ οπoθoβίγεζ ηo ζύκoθo
ηδξ πoνείαξ (Aκάααζδ + Καεoδoξ) ζε 1.155 παναζάββεξ ή 6.500
πενίπoο πζθζόιεηνα. (Σo αηνζαέξ ιήηoξ ηoο παναζάββoο ιαξ είκαζ
άβκςζηo. Τπoθoβίγεηαζ από ηoοξ ιεκ -όπςξ εδώ- ζε 6.000 ι., από ηoοξ
δε ζε 5.500 ι. πoο είκαζ ηαζ ηo εονύηενα απoδεηηό ιήηoξ ηoο, αθθά όπζ
ζίβoονo).

΢ηα επόιεκα ηνία ΐζαθία, o Ξεκoθώκ πενζβνάθεζ ηoκ επίθoβo ηδξ

«Καεόδoο». Σo ηύνζo πνόαθδια ηςκ Μονίςκ ήηακ δ έθθεζρδ ανηεηώκ
πθoίςκ βζα ηδκ επζζηνoθή ηoοξ ζηδκ δπεζνςηζηή Βθθάδα. ΢ηδκ
Σναπεγoύκηα, ιπόνεζακ κα ιπανηάνoοκ ηoπο αζζελoύληαο, ηoπο ππέξ
ηα ηεζζαξάθoληα έηε, ηα παηδηά θαη ηηο γπλαίθεο. Καζ ιαγί ηoοξ, ηoοξ δύo
βδναζόηενoοξ ζηναηδβoύξ, ηoκ Φζθήζζo ηαζ ηoκ ΢oθαίκεηo. Καζ λεηίκδζακ
πεγή βζα ηδκ επόιεκδ εθθδκζηή πόθδ, ηδκ Κεναζoύκηα. Βηεί έηακακ
επζεεώνδζδ ηoο oπθζζιoύ ηαζ ηςκ θόπςκ. Μέηνδζακ ηoοξ άκδνεξ ηαζ
ηoοξ ανήηακ 8.600. «Aπηoί ζώζεθαλ, ζδιεζώκεζ o Ξεκoθώκ, oη δε άιιoη
απσιέζζεζαλ, είηε από ηoπο ερζξoύο, είηε από ηo ρηόλη είηε από ηελ
λoζo». (Αεκ οπoθoβίγεζ αοηoύξ πoο είπακ ιπανηάνεζ πνoδβoοιέκςξ).
΢ηδκ Κεναζoύκηα πoύθδζακ ηoοξ ζηθάαoοξ πoο ηoοααθoύζακ ιαγί ηoοξ
ηαζ ιoζνάζηδηακ ηo απoηηδεέκ αξγύξηoλ oζ ζηναηδβoί.

143
 Τζηενα o Ξεκoθώκ πενζβνάθεζ ηα ήεδ ηαζ ηα έεζια ιενζηώκ θοθώκ
(όπςξ ηςκ Μoζζοκoίηςκ, πoο είπακ ηδ ζοκήεεζα κα ζοκoοζζάγoκηαζ ζηo
δνόιo εκώπζoκ ηςκ πάκηςκ). Καηέθδλακ ζηδκ Κoηύςνα (ιζα εθθδκζηή
απoζηία θίβo δοηζηόηενα από ηδκ Κεναζoύκηα) όπoο έθηαζακ ηo Μάσo ηαζ
όπoο ιπάνηανακ ηεθζηά ζε ηανάαζα, Σέθoξ, πενζβνάθεζ ηζξ πενζπέηεζέξ
ηαζ πενζπθακήζεζξ ηoο ζηναηoύ αοηoύ, πόηε ιε πθoία ηαζ πόηε από πόθδ
ζε πόθδ ηoο ΐoζπόνoο ηαζ ηδξ Θνάηδξ, ηζ’ έπεζηα πίζς ζηδκ Aζία, ιε
απoηέθεζια (ηoκ Μάνηζo ηoο 399) κα ηαηαθήλoοκ oζ 5.000
εκαπoιείκακηεξ (άθθoζ πήνακ άθθo δνόιo, άθθoζ βύνζζακ ζηα ζπίηζα
ηoοξ) οπό ηoκ Ξεκoθώκηα, ιζζεoθόνoζ ηδξ ΢πάνηδξ ζηδκ οπδνεζία ηoο
Θίανςκα, ηoο άνπoκηα ηδξ Πενβάιoο (πoο είκαζ ζε ιζηνή ζπεηζηά
απόζηαζδ από ηζξ ΢άνδεζξ) βζα κα πoθειήζoοκ πoζόκ ; Σoκ Φανκάααγo
ηαζ ηoκ Σζζζαθένκδ! Μπoνεί κα θακηαζηεί ηακείξ ηδκ έηπθδλδ ηoο
Σζζζαθένκδ πoο ηoοξ λακαανήηε ιπνoζηά ηoο... O ηύηθoξ ηαηέθδλε
θαύθoξ.

΢ηδκ Μζηνά Aζία, ηo 396, o Ξεκoθώκ ζοκδέεδηε ιε θζθία ιε ηoκ

Aβδζίθαo, ηoκ ΢πανηζάηδ ααζζθέα-ζηναηδβό ιε ηoκ oπoίoκ πoθέιδζε ηoκ
Φανκάααγo (όηακ δ ΢πάνηδ άθθαλε πoθζηζηή απέκακηζ ζηoοξ Πένζεξ ηζ’
απoθάζζζε κα απεθεοεενώζεζ ηζξ εθθδκζηέξ πόθεζξ ηδξ Εςκίαξ). ΋ηακ, ηo
394, δ ζοιιαπία Aεήκαξ-Θήααξ ζηνάθδηε εκακηίoκ ηδξ ΢πάνηδξ, o
Ξεκoθώκ επέζηνερε ιε ηoκ Aβδζίθαθo ηαζ πήνε ιένoξ ζηδ ιάπδ ηδξ
Κoνώκζαξ πoθειώκηαξ εκακηίoκ ηςκ ζοιπαηνζςηώκ ηoο! Καηά ιία
άπoρδ, ηόηε ηαηαδζηάζηδηε ενήιδκ ζε ελoνία (ηαζ εάκαηo;) βζα
θαηςκζζιό. Καηά ιζα άθθδ άπoρδ (Παοζακίαξ, Αζoβέκδξ o Λαένηζoξ η.α.)
δ ηαηαδίηδ αοηή έβζκε κςνίηενα, ηo 399, βζα ηδκ ζοιιεηoπή ηoο ζηδκ
εηζηναηεία ηoο Κύνoο. Aοηό ένπεηαζ ζε ακηίεεζδ ιε ιζα ζηέρδ ηoο
Ξεκoθώκηα ηδξ ίδζαξ επoπήξ, ζηδκ «Aκάααζδ» όπoο εηθνάγεζ ηδκ
επζεοιία ηoο κα επζζηνέρεζ ζηδκ Aεήκα. Aθθά ιπoνεί o Ξεκoθώκ κα
απoθεύβεζ κ’ ακαθένεζ ηδκ ηαηαδίηδ ηoο ή κα ιδκ ηδκ είπε ηακ
πθδνoθoνδεεί αηόια. Σεθζηά, oζ ΢πανηζάηεξ ηoο πάνζζακ έκα ηηήια ζηδκ
΢ηζθθoύκηα, ηoκηά ζηδκ Oθοιπία, όπoο έγδζε είηoζζ πνόκζα ηζ έβναρε ηα
αζαθία ηoο, αζπoθoύιεκoξ ιε ηδκ πνoζθζθή ηoο απαζπόθδζδ, ηδκ
ζππoθoναία ηαζ ηδκ ζππαζία. Βηεί, ιε ηδκ εοηαζνία ηςκ Oθοιπζαηώκ
αβώκςκ (ίζςξ ηδξ 97δξ Oθοιπζάδoξ, ηo 392) ηoο έθενε o ζενέαξ
Μεβάαογoξ, κεoηόνoξ ηoο καoύ ηδξ Άνηειδξ ζηδκ Έθεζo, ηo πνοζάθζ
πoο ηoο είπε ειπζζηεοεεί o Ξεκoθώκ όηακ ζοιπoθειoύζε ιε ηoκ
Aβδζίθαo εκακηίoκ ηoο Φανκάααγoο, ηo 396. Πνόηεζηαζ βζα ηα πνήιαηα
πoο είπε απoηηήζεζ από ηδκ πώθδζδ ηςκ ζηθάαςκ πoο έζενκακ ιαγί

144
ηoοξ oζ Μύνζoζ ιέπνζ ηoκ Βύλεζκo Πόκηo. H πώθδζδ είπε βίκεζ ζηδκ
Κεναζoύκηα ηαζ ηα πνήιαηα ιoζνάζηδηακ ιεηαλύ ηoοξ oζ ζηναηδβoί. Έκα
ιένoξ απ’ αοηά ηα έζηεζθε o Ξεκoθώκ πνoζθoνά ζηoοξ Αεθθoύξ. Ίζςξ,
ζηo ιεηαλύ, είπε απoηηήζεζ ηζ’ άθθα πνήιαηα από ηoκ Aβδζίθαo.

΢ηo ηέθoξ ηoο 7oο ΐζαθίoο, o βναιιαηζηόξ παναεέηεζ (ίζςξ από ηδκ
«Aκάααζδ» ηoο ΢oθαίκεηoο) ηα oκόιαηα ηςκ ΢αηναπώκ ηoο Πένζδ
ααζζθζά ζηζξ πώνεξ «από ηζξ oπoίεξ πενάζαιε»:

- Aνηίιαξ ηδξ Λοδίαξ

- Aνηoηάιαξ ηδξ Φνοβίαξ
- Μζεναδάηδξ ηδξ Λοηαoκίαξ ηαζ Καππαδηίαξ
- ΢οέκκεζζξ ηδξ Κζθζηίαξ
- Αένκδξ ηδξ Φoζκίηδξ ηαζ Aνααίαξ
- ΐέθεζοξ ηδξ ΢ονίαξ ηαζ Aζζονίαξ
- Ρςπάναξ ηδξ ΐααοθώκoξ
- Aναάηαξ ηδξ Μδδίαξ
- Σζνίααγoξ ηςκ Φαζζακώκ ηαζ Βζπενζηώκ
- Oζ Κανδoύπoζ, oζ Υάθοαεξ, oζ Υαθδαίoζ, oζ Μάηνςκεξ, oζ
Κόθπoζ (ηαζ ζηδ ζοκέπεζα, oζ Μoζζύκζηoζ, oζ Κoίηoζ ηαζ
oζ Σζαανδκoί) είκαζ αοηόκoιoζ.
- Κoνύθαξ ηδξ Παθθαβoκίαξ
- Φανκάααγoξ ηδξ ΐζεοκίαξ
- ΢εύεδξ ηςκ εκ Βονώπδ Θναηώκ (δ έκακηζ ηoο ΐογακηίoο
αζζαηζηή αηηή oκoιάγoκηακ επίζδξ Θνάηδ)
(Βλαζνεί ηδ Λοδία ηαζ ηζξ άθθεξ ζαηναπίεξ ηoο Κύνoο ηαζ ηδκ Εςκία
πoο δζoζηoύζε ηαζ δζεηδζηoύζε o Σζζζαθένκδξ)

Σέθoξ, αλίγεζ κ’ ακαθενεεί ιζα πθδνoθoνία, πoο ηδκ πνoζπενκάεζ

πςνίξ ζπόθζα o Ξεκoθώκ. ΢’ έκα καοαβζζιέκo ηανάαζ, ζηζξ αoνεζκέξ όπεεξ
ηδξ Aκαηoθζηήξ Θνάηδξ, ανήηε ηζαώηζα ιε παπύνoοξ, δδθαδή ιε αζαθία,
πνooνζγόιεκα βζα ηζξ αζαθζoεήηεξ ηςκ εθθδκζηώκ πόθεςκ ηoο Βύλεζκoο
Πόκηoο. Αεκ ιαξ θέεζ ηζ πενζείπακ. Πoζήιαηα ; Σναβςδίεξ ; Κςιςδίεξ ηoο
Aνζζηoθάκδ ηαζ ηoο Βοπόθζδoξ ; Σδκ Εζηoνία ηoο Hνόδoηoο ; Αζηαζηηέξ
απoθάζεζξ ; Σδκ ηαηαδίηδ ηoο Ξεκoθώκηα ζ’ ελoνία από ηoοξ Aεδκαίoοξ ;

145