Está en la página 1de 84

Anta warmikuna kawsayninkumanta willakunku

Centro Andino de Educacin y Promocin Jos Mara Arguedas Saphi 808 Cusco www.cadepjma.org Kawsaykuna huuq, runasimipi qillqaq: Hilda Caari Loaiza Kastilla simi tikraq: Csar Morante Kastilla simi chuyanchaq: Marta Zegarra Centro Guaman Poma de Ayala Jirn Retiro 346 Tahuantinsuyo Cusco www.guamanpoma.org Unidad de Capacitacin Umalliq: Victoria Cass Chuyanchaq: Jorge Vargas Prado Qillqa hawan siqiq: ngela Ramos Qillqa ukhupi siqiqkuna: Uratari - Limatambo yachay wasi irqikuna Siqikuna qillqakuna tupachiq: Aly de la Vega Caldern Qillqa hurquq: Imprenta Alpha Per suyu Biblioteca Nacionalpi 2011-01261 yupayniyuqwan depsito legal churasqa. 1000 qillqasqakuna Qusqupi, Qhapaq raymi killapi, 2010 watapi ruwasqa.

Anta warmikuna kawsayninkumanta willakunku

Qhawarachikuy................................................................................................... 5 Presentacinpa kawsaynin. .................................................................................. 7 - Haciendapi kawsayniymanta...................................................................... 27 Paulita Accostupaq huunakuypi kawsasqanmanta............................................. 33 Presentacin. ....................................................................................................... 51 La vida de presentacin...................................................................................... 53 - La vida en la hacienda. ............................................................................... 67 La vida de Paulita Accostupa en la organizacin. ..... 71
3

Qhawarichikuy

Centro de Educacin y Comunicacin Guaman Poma de Ayalapaqqa ancha allin qhawarisqapunin hukhina kawsayniyuq, rimayniyuq, yuyaychakuq runakunaq kawsayninqa, chhayna kawsaykuna kallpachasqa kaqtillanmi runaq kawsaynin chaninta wiarispa tikarinqa. Chayraykun sinchi saruchakuykunaq kasqanmanta, mana llapan runapaqchu ima kamachikuypas kaqllachu huntakun, chaykunamanta sinchi llakikuy kan, chhayna kawsayqa awpaqmanta pacharaq matipakurqan, ichaqa kunan qhipa watakuna taqanasqa kawsay astawan qhawarikun. Anta warmikunaq kawsayninmanta qillqan tukuy llaqtakunaman qhawarichiyta uyarichiyta munan, llaqtakunaq yachaynin, rimaynin, kawsaynin ima amachasqa kananrayku, kikin qhichwa warmikunaq siminkumanta llapa tukuy imaymana saruchakuykuna kawsasqankumanta willakuspanku. Kay qillqan iskay qhichwa warmikunaq kawsayninmanta riman, paykunan kallpawan churapakurqanku tukuy imaymana saruchakuykunata, kamikuykunata. Paykunan mana yachay wasita haykuyta atirqankuchu, mana qharikunaq pantasqa
5

yuyayninta atipasqankurayku, hinallataq tayta mamankuq qhari wawallankuman sayapakusqankurayku, chaymantapas haciendayuq runakunaq kamikuyninta, kumukachachikuyninkuta, millakuyninkuta kawsaspa; qusankuq machay anpi purispa maqasqa, kamisqa, sunqu kirisqa kasqankurayku, hinallataq hukhina rimasqankumanta, mana qullqiyuq kasqankumanta ima millakusqa, pinqachisqa kaspanku. Anta warmikuna qillqaqa llapan warmikunaq kawsaynin kallpachanapaq, amachananpaq qhichwa warmikunahina chanin qhawarisqa kanankupaq, tukuy imaymana yachasqanku, paykunapura huunakunankupaq kallpachakusqanku, yuyay churasqanku, ayllunku munakuyninku, mikhuchiqninku Pachamama munakuyninkuta chaninchaspa. Kay qillqaqa mayqin yachay wasipipas awinchakuyta atikunmanmi, hawa llaqtakunaq kawsayninmanta yachayqa yanapawasunmanmi, paykunaq kawsayninmanta astawan yachaspaqa, chanintan chay llaqtakunata, ayllukunata munakusunman, sayapakusunman, harkapakusunman, chaymanhinataq kawsayninchispas chaninchasqa kanman, chhayna kaqtinqa manaa ni pipas ni maypas saruchasqachu nitaq pinqachisqachu kawsanman. Kuska sumaq sunqu ukhupi, miski rimaypi sumaq kawsayta llapanchis tarisunman, yuraqa, yanaa, huchuya, hatuna kaspapas.

Presentacinpa kawsaynin

uqaq sutiymi Presentacin, Pampahuaylla llaqtamantan kani. Taytaymi karqan Manuel, mamitaytaq Honorata, taytayqa unaya waukapun mamitay ichaqa kawsakuchkanraq, paymi Izcuchacapi sullka turaywan kuska tiyakuchkan. uqaqa kay Pampahuaylla llaqtallaypin wiarqani, manan mamataytay maytapas kachariwaqchu, manan qhatukunallatapas riqsichiwaqchu, rantikuq rinallaypaqpas. Papaypa uywankuna michisqallaypin sapa punchaw tiyaq kani. Escuelataqa manan haykaqpas haykurqanichu, chaymi tutal alfabeto qhipakuni. awpaqqa taytayqa achka uywayuqmi karqan, chayhina kachkaspa uqataqa mana escuela punkullatapas riqsichiwasqachu, wakin wawankunallata educasqa. aaytawan uqatawantaq mana escuelaman churawarqankuchu, tutalmente awsa kayku. Imapaqtaq mamataytay achka uywayuq karqan. Wakankuna yaqa pichqa chunka karqan, kimsa pachakmanta aswan yapayusqataq uwihan, kawallunkuna
7

yaqa kimsa chunka karqan. Chaymi uqaqa kawallullapi uywakuna michiqpas purirqani. Imaynapicha taytayqa Izcuchacapi allpata tarirqamusqa, chaymanmi mamaywan kuska sullkaykunata pusarikuspan ripurqanku, uqatataq ichaqa hinata uywaq qhipanta purinaypaq saqirparitawarqanku. Awilachallayman wikchuyatamuwaspa:

Turaykikuna educananchispaq wakanchiskunata, uwihanchiskunata mirachichkay, qhipa timpumanmi akaqninchis kanman, qamtapas kutirqamuspaa pusapusqayki ispalla pasakapunku. Machulaywan awlaywanqa supay machaq runa karqanku, warmi qharin machaq pasakapuqku, hinata sapachallayta saqiyuwaspanku, mayninpiqa iskay kimsa punchawmantaan rikhurikamuqku. Sapallay achka uywaq qhipanpi akarispa purikuq kani.
8

Mayninpiqa irqi masiykunawan pukllaspa, atuqwan uywakunata mikhurqachiqtiytaq panaykuwaq. Chita aychakunata mikhuykachiwaq. Kay atuqpa puchunta mukhurquy nispa simiykunaman satiykuwaq. Imaynatataq hanku aychatari mikhuwaqpas, mana chayta mikhuqtiytaq umaykunapi chaqlaykukuwaq. Chayhina maqawasqanta taytay hamuqtin willakuq kani: Taytay awilaymi kayhinata rurawan, manan, manapunin qhipakuymanchu. Niqtiy taytayqa niwaq: Manan, manan kay uywan mirachinayki, kallmachinayki turaykikunan escuelaman haykurqapun, pin uywata qhawanman, qamllapunin kaypi qhipakunki, pachaykitapas rantirqanpusqaykikucha riki. Kay kawallupitaq purinki, aman Kawallunchistaqa kacharikunkichu, qampaqmi kay iskaynin uywa kanqa, hinallataq silla kawallupas nispa yanqapaq rikuyachiwan, imanaymantaq hinataya uywataqa qatikachaykuni. Awilaywan kachkaspalla wiarqapuni, sipasman tukurqapuni, hinallaman kay qusay mamitanpa kasqanman rikhurimun, maymantach yunka uray maykunapi purimusqanmantacha mamitan watukuq hamusqa. Qusayqa uwiha michikusqayman achhuykamuwaspan rimapayawaq, chansapaya-waq, uqapas sapallaytaq kachkarqani chayqa hinata qhipachipuwan, sunquykutaqcha tuparqurqan riki, hinata payman kaskayakapuni. awpaqtaqa mana mamitaymanpas nitaq taytaymanpas willarqaniraqchu, sunsu hina sunqullaypi hapini, chayataq huk rikuqniy taytayman willarqusqa. Taytayqa waqaman tukuykuspa rimapaykukun: Qarallata rurasqayki maymanpas ripuy, llapanta pachaykita chustipusqayki, manan ima uywatapas qusqaykichu, mana imayuq qhariwantaq tupachkanki chayqa, uqan munani allin qhariwan, allin wiraquchawan tiyanaykita, mana kay
9

qarawaqta runawan tiyanaykita munanichu. Chay runawan tiyanki chayqa aswan qarqusayki wikchusayki. Sapatuyuq runallawanpas tiyawaq, allin kanman, chaypaq allinta pachachiyki, nitaq allin qhariwanchu tiyawaq ispa qarquykuwan. Manataq castellano rimayllatapas yachanichu chayri, pachayqa allincha kachkanpas, manataq si, no nispallapas kutichikuyta atinichu chayri, qharitari imanispataq rimapayawaqtinpas kutichiyman, imaynatataq sapatuyuq qharitari tiyanaypaqri qhawariyman. Taytaypas yanqaya huk qharikunata pusamuq, allin pacharqusqa waynakunata pusamuq: Kaywanmi tiyanki ispa, ima clase runakunatacha pusamuwanpas, uqataq ichaqa manapuni munaqchu kani, rimapayawaqtinkupas mana kutichiqchu kani, ima uqari chay wiraquchakunawanri tiyayman, qhipa punchawmanch akarichikuwanman nispa. Chayta rikuspa taytay supayta luqhiyaykukun: Carajo, manataq uqaq munasqay qhariwanchu tiyayta munanki chayqa, sumaq qhari munasqaykiwan qalalla ripunki, manan ima uywatapas qusaykichu. Taytayqa tukuy imaymanata kamiykuwaspan Izcuchaca wasinman pasakapun. Unay unaymantaa kutirqamuchkallantaq. Waka vindirquqllaa, uwiha vindirquqllaa, vendesqan qullqitapas llapanta apariyakapuq, uqapaqtaq kachita, azucarta imachaycha pisipawachkan chaychakunata aparimuwaq, chaypas maynillanpi. Hinata yukarquwaspalla llapan qullqita apayakapuq, qhari wawankuna colegioman churamunanpaq, pachayta maakuqtiypas niwaq: Kay punchawtaa, haqay punchawtaa kutirqamusaq, chaypia apamusqayki nispa. Taytayqa manapunin kay qusaywan tiyanaytaqa munarqanchu, supaytan
10

chiqnikuq chaychuhina mana chulla uywallatapas quwarqanchu, khaytukuy wata uywan michisqaymanta. Qusaytawanmi aswanta sirviyachikuwanku, paytapas uywata mana sillayta atiqtin waqtaykukuq. Qusayqa yunkapi wiaqtaq kasqa chayqa, payqa manan uywa sillayllatapas, uwiha akayllatapas yachasqachu. Mayninpiqa taytay uwihata akachiqtin, mana allinta akarquqtinpas niq: Mana ima yachaq maqta carajo nispa tukuy munasqanta kamiykukuq, uqatapas kamiykuwallaqtaqya. Kay intil masiykita riqsichiwanki, aqsu masiykita riqsichiwanki, uqaqa allin qhariwan tiyanaykita munarqani nispa. Qusayqa hinalla uyarikuq. Llaqtaypi qhariqa uwiha akayta, kawallu sillayta, chakra llamkayta yachanan, chaymi allin qhawarisqa kanku. Chayhinallataq warmipas mikhuna waykuyta, pacha taqsayta, lliklla awayta, puchkayta, millma tisayta yachanan. uqapas kaqta kutullanitaq riki manataq kay llaqtaypi ruranakunata yachasqachu chayqa, taytaypas mana yachasqanmantach riki chiqnipakurqan. Qusayqa mamanpa wasinman pusapuwan, chaypi tiyachkaqtiykuy taytayqa yacharqamuspahina hamurqusqa, uqatataq supayta kamiykuwan: Manan kay qarawaqta runaq larunpiqa tiyawaqchu, uqaq laruypi tiyanki chaymi kasarachisqaykiqa mana chayqa manan kasarachisqaykichu, carajo, manachayqa hinallan runata sirvipakunki ispa niwaqtin, wasinman kutipullarqaykutaq. Taytay iskay llamata rantirquspan saqiwarqanku, hina awilla qhawachkaqtiyku llamataqa wakantinta, kawalluntinta ima suwarpariwanku; chayta yacharquspa taytayqa qarquyuwallankutaq, mana chayllaraqchu uywa suwatataq tumpaykuwanku. Imacha uqapas karqani, sapay qusaywan tiyaytaqa manchakuqchuhina kani; manataq huk kawsaykunata riqsirqanichu, nitaq huk llaqtakunatapas puriqchu kani
11

chayqa. Chaypachaqa huk wawachayuqa karurqanipas. Wawachayta qipiyukuspa qusaypa qhipanta pasapuni. Qusayta mamanqa nirqanpacha: Chay qhapaq suyruykiq ahisun... acha armakamurqankia, kaypiya tiyay. Pin qamta nirqasunki warmiq taytamamanpaman rinaykita. Qhariqa maymantapas warmitaqa, mamataytanpa larunmanmi pusamun. Paykuna sirvinanpaqmi pusamun, chaymi qam warmiq wasinman pusachikurqanki nispa saykunankamaraq kamiykun, mana imapipas yanapawaykuta munanchu. Qusayqa llakisqa uqapas kaqllataq, payqa niwan: Haku yunkata ripusunchis, manan khaynaniraq waqa taytaykiq, qhapaq tukuq taytaykiq uyanta qhawaymanchu. Uywantapas chaskirqakapusunkitaq chayqa imawanmi kasunman; uqaqqa wawqiypapi kuka, platanus tarpukamusqay kachkanmi, chaykunaman haku ispa niwaqtin, uqaqa mana riyta munarqanichu. Ruphaypicha mana yachakamuymanchu nispa niqtiy qusayqa sapallan yunkata pasakapun, uqatataq mamitantawan kuska saqiykuwarqan. Taytayqa sunqun tiyapuqtin waqyapuwan, wakmanta uywanta qatikachapullanitaq. Wakapas, uwihapas kachkantaq chayqa manan ancha aychamantapas nitaq ukumantapas akariqchu kani, wawachaymanpas allinta mikhuchiq kani. uqapaqqa llakilla rikhuriq. uqayku kawsaq wawqi panakuna suqta kasqayku: kimsa qhari, kimsa warmi wauqkunapuwanqa chunka pichqayuqsi kasqayku. Sullka aay Izcuchacapi tiyarqan, payqa huk wawachayuqa karqan, chayataq llaqtaykuman tiyaq hampurqan. Allin kuska tiyakuchkaqtiyku, anpi imawancha tuparqakamurqanpas, qunqaylla unqurqapun, mana ima hampiwanpas qhaliyayta atinachu, hinallapi waurqakapun. aaypa wausqan qhipallaman taytay chayarqamun, kaqta kamiykuwan, uqamany wausqanmantapas
12

tumpaykuwan, wawa qipintinta waqtaykukuwan, kiritaraq ruraykuwarqan. Chayta yachaspa qusaypa taytan, taytaywan rimaq hamusqa, payqa nin: Imayna, mana runaq churinchu wawayri karqan, chaymi khaynaniraqta qamri waqtakuwaq, kunanmi yachanki. Mana waway kaypi kaqtinchu khaynaniraqta rurakuwaq. Imaraykutaq mana wawaykitari hampichiqllapas hamunkichu, wauruqtina rikhurimunki nispa maqanaykukunku. Wakmanta qusaypa mamanpa wasinman achhuykapuni, chaypi tiyapuni mikhusqa mana mikhusqapas. Llaqtaypi muyukachaqllataq karqani chayqa, hina wawantin qusaypa mamanpa wasillanpi mana mayta kuyurispalla kani. Payllan mikhuchiwaq.

Sapay khuyay llakisqa qusaypa mamanwan tiyarqani, mayninpiqa ripuyta munaq karqani ichaqa manataq may puriytapas yachanichu chayqa hinalla llaqtaypi kani. Warmisapaqa manan chakratapas llamkayta atinichu, hina khuyay qusaypa kutimunanta suyani. Hinallaman qusay chayarqanpun, paymanqa llapa imaymanapi akarisqayta willakuni, imaraykus wasinman kutiyurqani chaykunata ima willakurqani. Chaykunata willakuqtiy, payqa niwanpacha: Hinatach akariyta munarqanki riki, chaycha mana uqawan puriyta munarqankichu nispa hurqariykuwan. Kunanqa akakuya, yunka llaqtakuna puriyta yachasunmana karqan.
13

uqaqa mana ima iyta atinichu. Mana imayuq warmitaqa pinqaytan qhawasunkiku, chaymi taytaypata rirqani; chitakusqay uwihachakuna qupuwananpaq. Waka ukuchawan uywakusqay uwihachakunata quyapuway, qusaypapiqa manan hinallaqa, qara uyallantinqa tiyapakuymanchu nispa taytayta niqtiy. Payqa niwanpacha: Chay qarawaqta qhariykiwan tukurqachinaykipaqcha uwihataqa munachkanki, anchhuway allinta, runakayniykitaraq rikuchikuy chaya uwihachaykitapas imatapas apakunki. Taytaypa niwasqanta qusayman kaqta willakuni, payqa niwan: Mamaykiqa taytaykiqa quwitacha, wallpatacha munan, chayqa quwita wallpataya uyway chayta apapuy chayraqcha uywaykikunata taqapusunkiku riki. Quwita wallpata uywaykuni chayta mirindachipuqtiy taytayqa uwihachata quyapuwan, chayta aparikuspa qusaypa wasinman ripuni. Wakachaypas karqanmi chaymantapas taytayqa niwan: Kutimuspaa, uanta hanukaruqtina apakapunki, hinallaraq qhipakuchkachun nispa niwaqtin hinata wakaytapas saqiyatapuni. Unaymantaa kutiqtiyqa: Suwataq aparqapun; suyakunkiraqch riki, manan kunanqa wakaykitaqa qupuykimanraqchu. Wakata partirpi michichkanku, chayta chaskimuspaya qupusqayki. Chayhinallapi wakataqa manapuni quwanchu. Yanqapaq khaytukuy unayta, akarispay uywata qatikachaykuni, sullkaykunaq educakunallanpaq, uqataq ichaqa mana escuela punkullatapas riqsirqanichu, qhariyuq kanaykamapas waka uwiha michiyllata yacharqani. Imapaqtaq allin kanman chayhina kawsay, nitaq uywa michisqallaymantapas
14

wakachallaytapas qupuwanchu chayri. Kasarachiwananmantaqa kasarayachiwanmi kampas, chaymantataq hinata saqirparipuwan qunqarpariwan. Taytayqa hinallaman unquyta tarirqukurqan, chaypaq wakata vindiykun. uqamanpas huk wakachata partirpi quwarqan, chaytapas chaskirparipuspan huk runakunaman wakantapas uwihantapas rakirparispa qurparin. Llapa imamanta llakisqapuni kani, hinacha imapas kanman escuelallaman churawanman karqan, chaywancha allin kayman karqan, manan wakantapas, uwihantapas imatapas maakuymanchu karqan. Chay qhipallaman qusayqa primo wayqinwan riqsinarqukuspa uqata wikchuwaspa Lima llaqtata pasakapun, chaypachaqa iskay wawachantintaa wikchutawan. Limaman siqayakapuspa unaya mana kutikamunchu, uqalla atispa mama atispa papata hawasta tarpukuspa hallmayukuni. Qusaypa taytanpas munaspalla llamkayapuwaq, mana munaspaqa mana. uqaqa wikchusqa wakcha warmi, imahinacha purikuq kani. Qusayqa yaqa pusaq killamanta kutikamun, uqataqa niwan: Llamkanatan kunanqa tarirqamuni, manan kunantawanqa saqisqaykichu, manataq uwihapas achkachu chayqa mamitayman saqiyatapusunchis, haku Limata ripusunchis. Limata ripuyku chaypiqa astawan uqapas wawaykunapas akarirqamuyku. Manataq castellano simi rimayta atinichu chayri, awiyqa qhawachkanya, rinriypas uyarichkanya mana yachanichu imayna rimayta, chaywan akariyku. Mikhunaykupaqpas pensionkunaman pusaykuwanku, mana imayna mikhuytapas atinichu; qhawariqtiy wakin runaqa trinchiwan sumaqta mikhuykukuchkanku, mana mikhuyta atiqtiy qusayqa niwan: Inutil kayhinata mikhuy nispa. Makiykunapi tipiwaspa yachayachiwaq, huk warmikunatataq qhawarichiwaq. Imaynatan kay warmikuna mikhuchkan
15

chayhinata mikhuy, makiykiwan mikhuqtiykiqa pinqasunkikun, manan kay segunduqa cucharawan mikhunachu, trinchiwan mikhunan nispa. Kaqta wawachaykunatapas mana allin mikhusqankumanta kutullantaq, chayqa manchakuchkania chaypas hinata cucharawan makiypuwan mikhurqukuspa pensionmantapas lluqsirqakapuq kani. Qusaypa llamkananpipas hinalla mana imata ruraspa kachkani, chikallanta yanaparini manataq ima ruraytapas ancha yachanichu chayqa. Llaqtaypiqa uywahina uywasqa, uywaq qhipanpi wiaqlla, mana may riqsiqtaq karqani. Qusayqa sbado punchawkunata hatun tiendakunaman pusawaq, chaypin iskay, kimsa qipita mikhunaykupaq rantiq; qullqi puchurquqtintaq cervezata quchiykukuspa machanankama upyaykukuq, uqatapas upyasun iwaq, uqaqa manapuni munaqchu kani. Machaytapas yacharqukuyman chayqa mana wawaykunatapas yuyaymanchu, qamlla upyarqukuy niqtiy uqapaqqa gaseosata rantiykapuwaq, chay qhipamana mikhuykuna rantisqaykuta aparikuspa llamkananman ripuq kayku. Chayhinata rantipuwallaqtin mikhusqapas kaq kayku, uqaqa imaynapunich karqani, manan mikhuna waykuytapas yacharqanichu. Hawa llaqtapiqa allpanchispa rurusqan mikhunallata rurayta yachanchis, mana hatun llaqtakunapi mikhunakuna waykuyta yachaykuchu imahina upacha kaykupas. Limapiqa qusaymi waykuytapas yachachiwarqan chayraqmi allinta waykuytapas yacharqani. Mayninpiqa mana qusaypa timpun kaqchu, rantiq rinaykupaq chayqa uqata niwaq: Qamllaa phaway rantirqamuy nispa, chayqa manchakuspay mana riqchu kani, manataq castellanuta rimayta atinichu nitaq rantinaypa sutinkunatapas ancha
16

yachanichu chayri imaynatataq imatapas maakuyman. Qusayqa kamispa niykuwaq: Yachayy puriyta, kunanqa taytaykitay akay, imapaqmi chhaytukuy uywayuq karqan, manataq qamta escuela punkullatapas riqsichisqasunkikuchu chayri, pitataq akanki uqatachu akawanki, uqaqa aswan kay llaqtaman chayachimuyki imallapas yachanaykipaq riqsinaykipaq, kunanri imanankitaq rantikuyllatapas yachankicha riki, hinaspaya kay wawanchiskuna mikhuchinaykipaq apamuy, manan llamkanaymanta lluqsimuyta atinichu. Manchakuspay mana rantiq rinichu chayqa hinaya wawakunantin yarqaymanta kayku, wallpa wauqkuna kallaqtin timpuyachikuspayku caldutahina mikhuq kayku. Chaypachaqa kimsaa wawaykupas karqan, manan piwanpas rimaqchu kani, manataq castellano simita rimayta yachanichu itaq wakinkuna qhichwa simi rimayta yachankuchu chayqa. Qusayqa Limamanta karuchapiraq, huk hatun chiwchi uywana granjapi llamkarqan. Qusayqa sapa llamkananmanta kutimuspa phiaykukuwaq: Qullqi kachkaqtin mana purinkichu, uqallata qhawarayawanki, imayna uywasqataq qamri karqanki, mana qullqillatapas riqsisqankichu, kunanqa puriya yachaya, haykaqkamataq uqallari mikhuchisqayki ispa niwaqtin waqakuspa tiyakuq kani, imanaymantaq karu llaqtapi mana pimanpas achhuyuyta atiqchu kani. Qusayqa huchuyninmantapachapas hina purikuqtaq kasqa chayqa, castellano simi rimaytapas yachasqaya. Escuelamanpas haykusqataq chayqa, payqa allintaya purikun riki, manaya uqahinachu imamantapas akarin. Chaymantapas huk laruman wallpa qhawaqta aparqunku. uqaykutataq mana ima mikhuykunantinta saqiykuwanku, mana imaynata rantikuq riyta atinichu, chayqa kuraqkaq phiwi waway hatunchaa kachkarqan pay sullkankunapuwan hataqu
17

pallakuq chakrakunata haykuqku, chayta hawchakuspa qusaypa kutimunankama tiyaq kayku. Payqa mana mikhunata tarispan supayta rimayta qallarin, chayqa niq kani: Manan imaynatapas kutichikuyta atinichu, chaymi tiendayuqkuna kamiwanku india analfabeta ispa, chaymi mana imatapas rantimuykuchu, hinalla kachkayku. Qusayraq chay tiendamantapas rantimuq, chayraq allinta mikhuq kayku. Chhaynata pusakachawachkaqtillanmi aswan puriyta yacharqurqani, Castellanupipas imaynallatapas kutichikuqa kani. Sapachallaya rantikuqpas puriq kani, qhatumantapas qalata rantirqakamuq kani, imakunacha pisipawan chaymanhina huntasqata rantirqakamuq kani. Chaypin uqaqa astawan akariyta yacharqamurqani. Kay mana riqsisqay llaqtakunapipas qusayqa machayman qukuq, chaywan llumpayta akarichiwaq. Macharqamuspaqa iwaqpacha: Kunanqa llaqtaykita mamaykita taytaykita yuyariy, taytaykiqa kusisqacha akariyniykiwan riki, ichaqa nicha qamta yuyarisunkipaschu, maypicha chay ususiyqa allinchus icha manachus nispallapas, maytaq tapurikamusunkikuchu. Yuyarisqaymanhina nisyupuni kay taytay karqan, kawsachkaspa mana
18

educawasqachu, chhaytukuy uywanpas kachkaqtin. Aswan awpaqtaqa manan achkapaschu uywankuqa karqan, uqan kuraq aaypuwan kuska uywataqa kallmachirqayku mirachirqayku. Taytayqa mamitaywan tupachkaqtinkuqa wakcha runallas kasqaku, uywankuqa manas kasqapaschu. Chaysi huk kutinpas riqsisqan runa minkakusqa wakata akarqaysimuway nispa, hinas taytayqa wakata akarqaysimusqa, chayllamantas taytayman waka suwata tanqaykusqaku. Paymi suwaqa nispa carcelman apaykurqanku, carcelpipas yaqa watachuhina tiyarqamurqan, suqta waka suwatapacha tumpaykurqanku. Guardiyaq wakanraqtaqsi kanman karqan. Taytay carcelman haykuchkaqtin, mamitayqa taytaypa qhipanta puririrqan, chaykama saqiyatawaqtinku awilay akariyachiwaqku, chayta uqaqa manapuni qunqayta atinichu, awilaypa larunpi waqasqayta. Chaypachaqa manaraq ni ima waykukuytapas yacharqaniraqchu sunsuchallaraq karqani, chayqa siwarata qillu uchuyuqta yanallataa hankayuspa, chayta kutaykuspa sullkaykunaman mikhuchiq kani, mayninpiqa chiri unullapi tupayachispa hakuwan mana hiqipanankurayku mikhuchiq kani. Hukmanta intiqa haykuyapuchkallantaq mamitayqa mana kutikamunchu. Sullkaykuna yarqachikuqtinku, llamtachakunata pallarqakamuspay yapamanta umayta thantawan wankurqukuspay siwarata hankayta qallarillaqtaq kani, kutaykuspaytaq phuru phurullantinta yarqaymanta mikhuq kayku. Chayhinata yanapachkaqtiy kay taytay mana uqata escuela punkullaytapas riqsichiwasqachu, chaymi Limapipas akarimurqani. Qusallayraq sapa macharquspa yuyarichiwaq: Suwa taytaykiqa, qhapaq tukuq karqan, suwakuspa purinankama qamqa uywankunata mirachirqanki, kunanqa taytaykita akay nispa chay karu llaqtakunapi akariyachiwarqan, supay machaqllaa karqan.
19

Limamantaqa unquykusqayrayku kutirqanpurqani, clima chukarquwarqan, manan puririytawanpas atirqanichu. Hospitalmanpas hayka kutitacha apaykuwan, chaypipas manan qhaliyamurqanichu, hampiqkunaa niwarqanku: Llaqtaykita kutispa chaypi hampichikamuy nispa niwaqtinku llaqtayman kutirqanpurqani. Chiqaypaq llaqtaypiqa unquyniymantaqa qhaliyarqapurqani ichaqa wakmanta wakchayayman haykurparillanitaq, manataq uywaypas nitaq chakraypas kanchu chayri. Qullqicha aparikamusqaykupas utqaylla tukurqakapun, huk wawatapas yapayrukuykuraqtaq, mikhunaykupas pisiparqapun, imanaymantaqri awapakukuni puchkapaykukuni kantipaykukuni chaykunawany wawachaykunata mikhuchiq kani riki. Qullqicha apakamusqaykutapas aylluykunawan machaspa tukuyanpun. Qusayqa hinata machaspa tutamantantaqa rasphi raphillataraq lluqsirquq: Chakratan llamkapakamusaq nispa. Nitaq llamkapakamuqtaqchu machaspa purikamuq. Machaspapas manan chinllachu hampukuq, waqyakachaykukuspa, kamipaykukuspa hamuyuq, mana taripaqtiytaq llumpata maqaykuwaq. Mikhuytaqa kuhichullapi huukuq kani, chaylla mikhunayqa kaq, qusaymanqa mana imapas qukuqchu, hinata wikchuwaspa maytapas pasakuq, pasakuq, chayqa hinataya wawawan muntuykukuspa tiyakuq kani. Mana qusayuqhina wawaykunata uywakuq kani. Wawaykuna yuyayta hapirquspankua taytankuta kutirikunku riki, chayqa ninku: Imapaqtaq churiyawarqankiku chhayna wikchuwanaykikupaq, imaynatan kay maman uywawanku kaqtinpas, mana kaqtinpas ispa niqtinkua puriynintapas sayaykun, machaynintaqa manapuni qunqanchu.
20

Tutakuna chayamuspa uywatahina panaykuwaq, maqaykuwaq: Inkaykiwanmi puuchkarqanki nispa chaymi waqyakamuchkaqtiy mana uqata kutichimuwankichu, mana aypamuwankichu. Laqha tutakunapi aypaq kani, maymantach waqyakamuq chaymanhina aqchipi aypayuq kani, chaywanpas manaya payqa kusisqachu kaq, aswanta niykuwaq: Imaraykun chay wayqumanta mana lluqsimuyta atinkichu, chaypicha inkayki qhariyki suyapakurqasunki, chaypicha harkamusunki, chaymi mana utqaytachu chayamunki ispa maqaykuwaq, hinataya laqha tutakunapi wasiykuman chayachinakapuq kayku. Tutamantanta yuyarichiq kayku, payqa mana ima yuyariqya tukuq. Yanqan imaymanata tumpawankichis, wikchuwanaykirayku, taqakuwanayki-rayku chaynakunata niwanki, waqtaykita manan maqaykimanchu karqan nispa niwaqku. Manataq sinchichu llamkasqaykupas kaq chayqa hinata yanapaykukuspalla wawaykunata uywaykukuq kani. Huk kutinqa mana chanintapuni maqaykuwarqan, manan puririytapas atirqanichu, haqayna unqusqa kachkaqtiy, umaypas iskay runaq uman hinaraq mana chanin punkisqa karqan. Chayhinata chaykunapipas akarichiwaqtin, wawaykunaqa niwarqanku: Haku mamitay ripusunchis, taytayta saqipusunchis, haku urquntakama ripusunchis. Mana taytaypa tariwananchispaq, tarirquwaspanchisch waurqachisunkiman ispa niwaqtinku achkata quqawta rurakurqayku, chayta qipichaykukuspa puriripunaykupaq. Hina akay sayaripakuyta munaqtiy mana puriyta atinichu, hinallapi qhaliyanaykama qhipapuyku. Wawaykunatapas sinchitapuni manchachipaq, qaqchasqata hinaraq taytankuta
21

manchakuqku, machasqa kaqtinqa manan achhuykuqkupaschu, huk wasikunapin pakakamuqku. uqataqmi mana chhaytukuy wawayuq taqakuytapas atinichu, kay qusayqa wawallata tariyachiwaq, manataq machaynintaqa kachariqtaqchu, qara imalla puriyamuq, mayninpiqa qara chaki, mana punchuntin ima rikhurikamuq, aswanta llikllaykunatapas maykunapich wikchunpuq. Mayninpiqa paymi Ancahuasitapas kachiyku uchuyku rantikuq riq, chaymantapas manan chulla tantallatapas apamuqchu, qullqitapas machaykuspan tukuykamuq. Mana chayllaraqchu iskay kimsa punchawmantataqmi qaralla, mana ima rimaykuna phiallaa machasqaraqtaq rikhurikamuq. Wawaykuna taytankuta Ancahuasimanta chayamuqta rikuspanku qhawapayaqku, maakuqku: Taytay miskiri, tantari. Nispa payqa phiasqa niq: Ama rimapayawaychischu, uqamanri qullqitachu quwarqankichis wiksaypaqpas mana kachkaqtinchu, qamkunapaqraq apamuykichisman karqan; tantapas miskipas, qipiypas maypicha ispa wawaykunatapas phiariyakapuq, hinaya kaltuy kaltuy simichantin qhawapayakunku riki. Chayhinata domingunpiqa chinkarqukuqpuni, mayninpiqa zapatuwan, relojwan imaraqtaqya churarqukuq, chaytapas machasqanmanta chutiyachikamuq. Huk kutinpas chayhina machasqanpi traguq tiyusqan yaqa wausqapas, huk riqsiqnin runaa llumpay machasqata kawsarichisqa, wausqa hinaa chutarayachkaqtin, yuyayninman kutirquspapas huk tiendamanraqtaq haykuykusqa, aswanta macharquspaas kuyurikamusqa. Chayhina machasqankunamanta hampuspanpas sinchitapuni maqayukuwaq, pakarquwaqtinkupas tarirquwanankama maskaykuwaq, chaymantapas kiska sunqukunata aysayamuwaq, wakata hinaraq panaykuwan, chaymanta
22

harkakuwaqtinkutaq harkakuqniyta imaraq maqaykuwaqku. Wiksankunamanta kaniyuq, paykunapas kutipaykukunkuy riki, chayqa astawan maqanakuyman, kaminakuyman haykuykunku. Huk kutinkunapiqa wawakunantinta ima qarquykuwarqan, pinqakuypi mana piqpa wasinmanpas haykuqchu kani, hina sacha sikikunapi illariq kayku. Diospa munayninwan aswanpas atiparquyku, religionman iipusqaykumantapachaa thaq, kiska sikisqa hinaraq karquni, uqapas wawaykunapas. Kay ima hinaraqcha haqaynaniraq waqa kasqanmanta aswan qunqapun chay millay hiunta. Kunanqa hukmantapasmi riqsinakuchkaykumanhina munakapuwan, manaa akarichiwanachu. Imamantaa waqani chaypas manan waqanaytapas munanchu, sinchi purinaytapas harkakuwanmi, wawaykunatapas munakapun,

mikhunankupaqpas huntasqata apamun, imaykunacha wasiypi pisipan, imacha mana kanchu, qala huntasqata warmihina qhawa qhawaykuspa rantikamun. Huchankuq atipasqan wawaykunapas machaq timpunpiqa hachawan panarquyta munarqankuan, niwaqku: Mamitay kay taytaytaqa hachawan panarquspa, chinkaspa pasapusun kaynataataq rurasunki chayqa, manachuhina taytayqa haykaqpas kay kawsaynintaqa qunqanmanachu, maypipascha imatapas rurachimunku, layqasqa imapascha, hukpascha warmin kakun chaypascha wauchiyta munasunki nispa chawpikaq waway niwaq. uqaataq niq kani:
23

Ama aswan chinchalla pasakapusunchis chinkarqakapusunchis, qampas ataq allina kachkanki, panaykipas ataq Arequipapia kachkan chayqa, imaynallatapas yanapawasunch riki, paypa kasqanman ripusun. Kunanqa sullka wawachaykunapas payman kaskasqa, maytaa risaq niqtinpas qatirqukuyta munanku, machaq timpunpiqa manan qhawariqkupaschu. Machuqa maytapas richuny, imatataq uqa paywan ruranay, kay machuqa maypipas machaykuspach waqachiwanman, nitaqch tantallatapas miskillata-pas rantipuwanmanchu nispa niqku. Kunantaq hukninpas, hukninpas uqawan nispa, qatikuyta munanku manaa taytankuta kachakunkuachu. Kay religionmanpas manan riyta munarqanchu unaytan rimapayayurqanku. Huk kutinataqmi iskay pastorakuna aylluyta hamurqanku, paykunan rikuwasqaku, tarwi sunqupi qusaypa maqawasqanta. Wawaypas walthachallaraq karqan, chaymi kunkaymanta lliklla siquwaqtin, wallwakuyta urmarquspa qhata urayta, qaytu chutihina tikranpa, tikranpa siqayatamusqa. Wawayman aypanayrayku pampamanta rumita hurqarirqukuspay qusayta matinpi chaqirparirqani, hinaspan yawarninta qhawayrukuspa astawan yaqaran waurqachiwanpas. Anchayna kachkaqtiymi kay hermanakuna anta hamuchkasqaku, huk hermanata watukuspanku, hinaspan yaqa imaraq tukunku. Harkaykukuychis chay warmita waurqachinqachu nispa waqyakunku. Chayta papa allaq runakuna uyarimusqaku, paykunaa hamuspanku harkakuwanku. anpi runakunapas qaparimullankutaq: Yaw, hanku maqta, carajo, mana piiyuq kaqtinchu chay warmita chayhinata ruranki, kunanmi qamtapas kasqanta rurarqusqaykiku ispa qaparimunku, chaykunawanan sayarqun, chaya wawayman rispa wawachaytapas aparqamunku. Qusqumanta hamuqkunaan akay qusaymanta qichuyuwarqanku.
24

Maqawasqanwanmi sikiywanraq suchurqani, kiri hampikunawanmi laqayuwarqanku, hispakunaypaqpas huk runa rampariwaqtinraqmi hispakuq kani, chaykunamantan chiqaqta unay unquyurqani. Chay maqawasqanpa paqarisnintinqa rimapayaspa yukarquni: Qayna punchaw hamuq warmikunas rantinapaq alcoholta balsamuta arnicakunata ima apamunku, phaway rantimuy, chaywan hampiway. Hinaspany aswanpas amaa khaynata akarichiwaychu, manan uqaqa ima huchayuqpaschu kani, kay uran kani, manan huk qhari riqsiqchu, pantaqchu kani, chaymi kayhinata rurawanki, qamtaqa imacha pasasunki, aswanpaq allinllapi taqanarqakapusunchis, machu paya kayninchispia. Kay wawaykuna kanmi, paykunach uywawanqaku, maypipas imaynapas kasaqch, manan qamwanqa kuskaqa kasunmanachu, aswan taqakapusqayki nispa niqtiya niwarqan: Risaq chayhinaqa hampita rantirqamusaq nispa pasarqan. Iskaynin warmikuna hapirqamusqaku, chaysi Bibliata qhawaykachisqaku, sumaqllatataqsi rimapayanku. Qayna punchaw warmiykita maqaykunki nispa, tapullankutaqsi. Haykan wawaykikuna nispa. Chaysi payqa kutichikun: Chunka kimsayuqmi, nispa. Qusayqa nillantaqsi: Manan yuyanichu tragucha chayhinata rurachiwan, manapunin yuyanichu. Pastora warmikunas ninku: Imaynan mana yuyawaqchu, kunan qhipa timpuman warmiyki, khaynaniraq maqasqayki allinllachu kanqa, tullu nanaywanchus kanqa, sikinwanchus suchukachanqa, manam chhayna kaqtin qam qhawarinkichu, chaymi chhaynata kay warmita qam ruranki, manan uqaykupas karkakuyta atiykikuchu. Amaa chayhinata kawsaychu, haku Diosman kutirikusunchis, manan Diospa qillqanpi
25

mamaykita taytaykita qusaykita warmiykita maqanki kutipakunki ninchu. Qusayqa qillqayta yachantaq chayqa Bibliatas qhawaykun, chaysi liyista qallarin. Kaqtas hermanakuna tutamantaqa lliwta anyayullasqakutaq: Ama chayhina kaychu, kay warmiqa chhaytukuytaataq wawaykitapas wachakusqa, chaychu taqanakuytapas atiwaq, manachu sunquyki nanan,

wawaykikuna wachakuq warmita khaynata kirinaykipaq. Qhipaman imaynataraq akarinqa qamllapaqtaqmi uma nanayqa kanqa, wayna timpuykimantapacha maqasqaykiqa imaynacha aswan kawsakuchkanpas, kay wawakunaraykullaacha Taytanchis kawsachichkan. Amapuni chhayna kaychu, aswan machachkanaykitaqa Taytanchisman kutirikuy, payqa llapa huchaykikunatan pampachapusunki, sumaq kawsaytataq apachimusunki.
26

Haciendapi kawsayniymanta awpaqqa Pampahuaylla aylluqa haciendayuqpan karqan; paykunan, Mara Manuela Ochoa wiraquchantaq Cerapio Infantas karqanku, paykunallaqtaqmi Qullpani haciendapas kasqa. Pampawaylla runaqa yaqa llapallanmi caapi llamkaq Qullpani haciendata haykuqku, Urakatataq sara llamkaq, trigo llamkaq haykuqku, chaypin kay haciendayuq wiraquchakunaqa runataqa asnuta hinaraq llamkayachikamuqku, supay abusibullaan karqanku. Haciendayuqqa allin allinllanta wakatapas uwihatapas mikhukuqku, chaytaqcha wiray wiraypas purikuqku. Chaypacha warmallaraq kachkarqani, ichaqa allintan yuyachkani, imaynatas haciendayuqkuna runamanta uywankuta qichuqku chaytaqa. Sapanka chunka uwihamanta huk uwihata hurquqku, sichus iskay chunka kimsa chunka pachak ima uwihayki kaq chayqa achkata burrigutaqa qachu mikhusqanmanta hurquqku, herbahimanta nispa. Chay uwiha hurquwasqankuta, chutiwasqankutaqa wak haciendanmanataq apachiq, chaypiataq ichaqa wirayanankama hacienda runankunawan michichimuq. Chayllan haciendayuqqa uwihayuqpas, wakayuqpas karqan, wakcha runakunamanta chustisqallanwanmi kawsaq. Kaqtan wakamantapas herbahimanta quchillaqtaq, sapanka chunka wakamanta huk allin turuchataa hapikuq, chaytataq Qullpani yunka uraymanraq apachiq. awpaqqa taytaypa achka uywan karqan, chayri hayka wakatataq watapi chutiq, haciendayuqpaqpas mirachiykunan hinallamany tukupuq. Wakin uwihatataq kayllapi michichiq, wakcha runakuwan mana imayuq, mana llaqtayuq runakunawanmi michichiq. Manan chayllaraqpaschu karqan, chakraykuman papa allay, lisas allay
27

timpupi hamuq, chaypi allinninta puqusqa uwihata hapirqukuspa apayachikamuq, wathiyayuq mikhunanpaq akayachikuq. Waka ukupas llapanchus uqaykupaq kanman, haciendayuqmanmi chawarquspahina qui quichkaqllata hacienda wasiman apaykunayku kaq, kaqtan kisutapas tawqanpi wakaq qachu mikhusqanmanta apanayku kaq. Kisuta chayarqachiqtiykupas, maqlliyachiwaqku, millaykunatataqmi kamiykukuwaqku: Qamkunaqa qhilli makiykichiswan, yana makiykichiswan qapisqaykichistach apamuwachkankichis nispa.Yaw, india; yaw, pasa kharka chaki pasa, awir makiykita qhawaykachiway allinta makiykita maqllikuspachu kay kisuta ruramurqanki makiyta qhawachiq kani, chayqa tipirpariwaq kayhina kharka makiykiwanchu kisuta kurpamurqanki, kay jabonwan maqlliy nispa kisuta maqlliyachiwaq, chaymantaqa kachiwan churaspa patakunaman churachiwaq. ukuta apayuqtiypas niwaq: Yaw, kharka chaki pasa, chayraqchu apamunki, munasqaykitaraq apamuwachkankichis. Mana chaypi kachkaqtin kaqta taytaytapas kamiykukuq: Chay chutu, indio taytayki achu kunan parihiruntina papa allaq hamun nispa. Kay haciendayuqkunaqa manan imawanpas kusisqachu kaqku, mamitay papay ninatataqmi munaqkupas. Uma nanaytaraqmi kamikuwaqku: Qamkunaqa llaqtaypi, allpaypi chutarayachkankichis laqarayachkankichis, allpaypi ruruqta mikhunkichis, chaychu mana sirviwankichisman. Pastuypi mikhuspa wakayuqpas, uwihayuqpas kankichis, llasaqta ukuta rakraykuspa qamkunaqa manaa kamachisqapas uyarikunkichisachu nispa uku apasqayta suysunapi
28

suysuyachiwaq, chaymantaqa timpuchiy niwaqraqtaq. Warmallaraqtaq karqani chayqa ukuqa qunchaman phuqchiykuq, usphataq mankaman haykuykuq, chayta rikurquspa ukutaqa hicharpachimaspa, phiasqa niwaq: Yaw, kharka india, mana voluntarwan timpuchichkanki, allquchu kani, kay rakranaypaq hinaspa ukutaqa allquman hicharparimuq. Sinchipuni karqan, imatapas makichallanman qunata munaq, mana hinaqa pinqayta millaykunata kamiykuwaqku, mayninpiqa maqawaqku imaraqtaq. Papa allay timpupipas runaqa kawalluntinmi llamkaq rinanku kaq, papa astayamunankupaq, achka uywayki kaqtinqa llapanta apayamunaykita munaq, chay uywakunawanqa papataqa astayachikamuq, kawalluq wasanpas matanankama. Chaymi uqaykuqa uywaykutaqa pakarqamuq kayku. Llamkaqkunapaqqa kuruq tukusqanta, ismusqa, qallasqa papakunata imalla wathiyachiq, allin papanta wathiyachinmanchus, mayninpiqa mana mikhusqata imataqmi llamkayachikuq, chayhina kaqtinqa uqayku mikhunata utaq wathiyata apaq kayku. Haciendapi llamkay tukurqukuqtinqa, runataqa Qullpani haciendanmanataq qatiykuq, chaypiataq kaapi llamkayamuqku. Qullpani haciendamanqa allinta, huntasqata quqawtaqa apakuqku, mana chayqa yarqaymantay waumuqku riki. Quqawta mikhuyuspallan llamkamuqku, manas mikhunataqa quqchu. Quqawninku tukurqukuqtinpas domingunkunata llamkapayukuspanku killata huntayamuqku. Qullpani yunkataqa huk killapaqmi riqku, chankakata aparikuspallan kutinpuqkupas. Taytaypas anmantaas frutachakunata rantiyakamuq, yanqallaataq chuspiq tukusqan, chapitunasqa chayayanpuqku. Haciendayuqta sirviyuchkallaqtiyku sindicato timpu chayarqamurqan, chayqa taytayta hukkunatawan allinnimanta qhawarispa Cabesilla isqata churarqurqanku.
29

Taytayqa haciendaduwan hapinayakamun, qarqunankurayku. Intiru llaqtakunamanta huunayakamuspa rumi chanqalla, kaspi qasulla qarqurqanku. Hacendaduataq taytayta juiciowan qatiykamullantaq, taytaytaqa qatikachaykunku. Wasiymanqa pareja pareja guardia chayaykamun, taytayqa pakaykukuspa ayqikachaykukun, qaqa ukhukunapi, karu urqukunapi puupayakamuq. Paykunaqa cabecillapura karu llaqtakunapi tupaspanku huunaykukuspanku puriqku, chakiymanta yarqaymanta ima sinchita muchurqamusqaku. Taytaytaqa hapirquspa Limaman pasachisqaku, chaypiqa aswansi chinkarqusqa karqan, Federancionchuhina kasqa, imacha kasqapas chaytas tapukachaykukuspa maskaykusqa, tarirqusqapuni. Chaymantaa paykunaq yanapayninkuwana Qusquman kutichinpusqaku. Hacendayuqqa qhipamanqa taytaytaqa carcelman churarparichinpuni, chayta yachaspa puriq masinkuna tutalla wakata aparparinku, iskay turutapacha, chayta pagayamuspalla taytaytaqa hurqurqamunku. Taytayqa Chawpimayutapas haykuqmi chaypichuhina huunakamuqku, maykunatawanch purimurqanpas. Limataqa imapaqa kuti tikraykun, hacendado wikchunankurayku, manan papaytaqa thaqtaqa hapirqankuchu, paypas manaya qasillachu qhiparqukurqan carcelman imataq apayurqanku chayri, chayqa sunqunsiya supayta nanaq. Mamitaypas rimapayaqsi: Amaa chay afankunapi puriyachu, hinata saqirpariy, wawanchiskunapas hina wikchusqa tiyachkanku nispa chaypuwanpas manapuni atiparqanchu, hinallapi aswan hay hacendaduta atiparqurqanku, chayhinallapin kay llaqtaykupi hacendado chinkarqan. Hacendado sirviypiqa manan allin pachawanpas churakuqchu kayku,
30

escuelaman wawankuta churaqtinkupas payqa niyuq: Yaw, indio, imamanmi wawaykita churarqamurqanki, imapaqmi chay escuela qampaq allin, wawaykiq wasiykimanta ripunantachu munanki, qillqayta yacharqamuspaqa ripuyta matiykusunki, chaymantapas kutipakuyta yachayamunqa, maqapusunkichisman imataq. Wawaykichistaqa amapuni escuelamanqa churankichischu, mana chayqa mana wawayuqmi qhiparqunkichis, chaytachu munachkankichis. Warmi wawaykichistaq ichaqa qhariman carta qillqayta yacharqunqa, qhari suyayta yacharqunqa. Qharitapas sutin qillqay yachanankamallaqa churawaqchismi, allinmi kanman. Castellano rimayta yacharquspa pasakapunqa wikchusunkichis, warmi wawaykichisraqmi qhipanqa

uywakuna michiqllapas, yanqatan escuelamanqa churawaq piraqtaq imallapas kachkan nispa mamataytaykutapas astawan umanta quirichiq, manan educakunaykuta munaqchu. Chaykunata umanman churakuspach mana taytaypas escuelaman chuwarqankuchu riki. Hacendaduqa urqukunaman taripamaqku, chaypi allinnintakama uwihaykutapas lasuyukuq, mana munaqtiyku harkayukuqtiyku imataq tukuy imaymanata kamiyuwaqku: Yaw, khunku pasa, yaw, waka pasa imapaqmi kay qara masiykita harkakunki, carajo nispa lasuwan waqtaykuspa qatikachaykuwaqku. Imatan kay urqupi chutarayankichis, uywaykichiswan qachuyta tukuchinkichis, allpayta
31

qarayachinkichis. Ima yunka niqcha kanpas, mana yuyarinichu, chay yunkapi kawalluy mirachkan, chaymi hamunqa, imatan kawalluy mikhunqa, kharka indiakuna, carajo nispa qatikachaykuwaqku. Millay chay hacienda tiempuqa karqan, manaa mikhusqaykupas mikhuychu karqan. Manchan manchanllaan, uwihatapas pacha illarimuytaqa karu urqukunaman qarqurquqa kayku, mana chayhinata qarquruqtiykuqa wasiykumanta hapirquspa pungunwan uwihataqa akarqachikuq. Payqa aychallataa atuqhina patananpaq apayatakuq, qaranta chunchulnintataq wikapaq, uqaykua wiqakapuspa mikhukapuq kayku. Sindicato hatarimuqtin hacienda aswan tukukurqan, chaywana libre runa, thak, kiska sikisqahinaraq karurqayku, sinchipuni karqan.

32

Paulita Accostupaq huunakuypi kawsasqanmanta

uqaq sutiymi Paulina Accostupa Llamacponcca, Chacan ayllumantataqmi kani kunankamapas chayllapi tiyachkani. Sinchi wakcha kasqaykurayku Qusqutapas llamkapakuq rirqani. Chunka qanchisniyuq watallaymantataqmi qusaywan tiyarqani. kay qusaywanqa manan ancha riqsinakurqanipaschu. uqaqa Qusqupi llamkakurqani, chaymanta mamitaywan taytaywan waqyachimullawaqtinku hamuq kani. Kay aylluypiqa febrero killapi raymi kan, uqaqa chayman hamurqani, llamkanaymantapas lluqsispa. Chaypachaqa huk yachachiqwan Vilcabamba ukhupiraq llamkarqani, chaymanta hamuqtiy mamitayqa niwarqan: Qhipasunraqmi manan qamqa kutinkiraqchu yachachiqkunapas samachkankuraqmi nispa niwaqtin. Mamay hinaqa qhipasunraqch, ichaqa despachapuwanki nispa uqaqa qhipaykukuni, chayqa mamitayqa kusisqa niwarqan:
33

uqan kutipunaykipaqpas qullqita churapusqayki, kutipullankin manan uqaqa hapipakuykimanchu nispa niwaqtin qhipakurqani. Manaraq pusaq punchawpas kachkaqtiy mamitay waurqapun, waukapusqanmantapacha manaa llamkanayman kutipunichu, pasajeypaq qullqicha apakamusqaytapas tukurqapuni. Taytaytaqmi supay machaq runa karqan, chaywan mana mamitaytaqa hampichiqchu, sinchitataq maqaq. Imatapas taytayta rimapayaq kani chayqa millayta niwaq: Imatan mitikuwanku, phaway qamqa platuta llaqwapakamuy nispa. Manan escuelallamanpas churawaqchu, niwaqmi: Qamri qharichu kachkanki, qharillan escuelapiqa kanan, qamri alcaldechu karunki, suprefectuchu, juezchu karunki imataq. Hinata kay llaqtaypi qhipapuspay kay qusaywanqa tupani, chay killallapitaq comadres fiesta tupamurqan, chaymi Izcuchacata haykurqani, chaymanta hampuchkaqtiymi kay qusayqa achhuykamuwaspa niwarqan: Ankay sipastan taytayqa munapusqayki niwarqan nispa niwaqtin uqaqa phiasqa sunquy ukhullapi nirqani: uqari imataq kachkani, kay qhariwan tiyanaypaqri sunsuchu imachu, aswan viajero runakunawan utaq chhuchukunallawanpas tiyakusaq nispa pinsaq kani. Chayhinata pinsachkallasqayman tiyay alkawitawaqniy karqan, kay tiyaymi niwarqan: Munaspapas mana munaspapas kay qhariwanmi tiyanki, mamaykipas waupuntaq chayqa nispa. Kay runaqa allpa llamkaqmi, manan carpinteruchu chaychu mana allinta uywasunkiman nispa. uqapas nillaqtaq kani: Chiqaqchu icha manachu nispa yuyaymanakuq kani.
34

Chayhinatan kay qhariywanpas tiyay tiyachiwarqan, kunanqa qusay nipuniaya ataq tiyapunia chayqa. Chayhinata riqsinakuspan kay qusaywan wawatapas tarikurqani, kunanpacha suqta wawaykuna: Kimsa qhari, kimsa warmi. Huknin waway waurqakapuqtinpas mana nisyutachu llakikurqani as tumpay kusisqa qhiparqani: Manataq allpapas aypanchu chayqa maypi llamkaspataq kay wawayta uywayman karqan nispa. Mamitaypas llapan runakunahinataq wakcha kasqa, chaysi mana awpaqqa kachi uchullamanpas aypakuqkuchu. Miyutaq, hukraltaq qullqipas kachkarqan, llamkapakusqankumantapas miyuta, hukraltataq qupuchkasunkikuman chayri imapaqtaq aypasunkiman karqan. uqapas rikurqaniraqmi kimsa miyu tantatapas, runtupas kimsan hukral karqan, telakunapas tustunpaq, warkupaq, kimsaralpaq finu kasqanman hina karqan. uqaqa awapaykukuspallan purirqani, kaqtinpas mana kaqtinpas, ichaqa aqhatapas qhatukunaypaq rurakuqtaqmi kani. Qusayqa sapallanmi, manan wawqinpas panankunapas kasqachu, chayqa sapallanpaqya llapan allpankunata tupachipusqaku, hinaspanmi kay allpanwan, chakranwan umanta hurqarikurqan: uqaqa qhapaqmi kani, miya kinta haciendayuqmi kani, qamkunari qara wiksa, qamkunaqa mana imayuq kasqankichis nispa akarichiwarqan. Chaykunawan taqanakuyman imaraq rirqanipas manan entindinakuqchu kasqanki. Mana riqsinakusqaywantaq tiyarqani chayqa, mana comprension karqanchu kunan kunanan khaytukuy wawayuq kaqtiya, qataykunayuq, qhachunkunayuq, machu paya kaspaykua allinta kawsayku. Qusaypa mamitanri millay karqan, payqa niyuwaq: Yaw, qhari qati nispa; chaymanta empleadamanta llamkasqayta
35

yacharquspapas kamiykukuwaq. Qamqa empleadataq karqanki chayqa qamqa patronniykiwan imach karqanki mana imapas kachkaqtiy huchakunata niwaq. Qamqa guardiyaq puchunsi kanki, guardiyaq churintas wachakunki chaytapas quchamansi wikchuykamunki nispa mana allinta yachachkaspa niykuwaq. Ay waqayuq kani, akariyuq kani, qusayta consejayuspa maqayachiwaq. Chaymanta rinigaypi chakiyta hurqarirqurqani, Yunkaman, Juliacaman negociota rurani, Sicuaniman negociota ruraspay purikurqani. Adrian wawayuq kachkaqtiypas:

Manan wawaypa churinchu, brequerukunaq churinmi, guardiyakunaq churinmi nispa. Chayhinatataq niykuwachkan chayqa, qusaypa mamantapas kutipakuniya riki, paycha chayhina karqan, chaych kay millaykunataqa niwan nispa. uqaqa chay millaykunata niwachkaqtinpas, kay huunakuykunapi purispay suegraytapas allpankunamanta yanaparqani, hinaa miya kinta haciendayuqa
36

karqan chaypas. Chakranta, allpanta vindispan tukurqan, uqaykutachu haykaqllapas niwarqanku: Qamkuna rantikuychis, qamkunay chakra hawa qullqita quwaychis nispallapas niwarqankuchu, huk runamanraqmi quykun, vindiykun. Llikllakunata, punchukunata awaq kani, chay qullqiwanmi qusayta mantinini. Qusayqa kunankamapas manan llamkapakuqqa riyta yachanchu nitaq ima negociollatapas rurayta yachanchu. Chakrallapi, wiksaykupaq kutiyuqllata llamkan. uqataq imaymanata ruraspa qharita pachachini, mana haykaq pacha rurakusqanta yachanichu, kunanpachakamapas mana yachanchu haykas pacha cuestan, haykatas killapi gastachkayku chayllatapas, haykatas luzmanta pagamuni chayllatapas manan yachanchu, kunankamapas qusayqa wasipi llamkaqllan kachkan, manataqmi haykaqpas qullqitapas ahustakunmantaqchu, total analfabetun mana qillqayllatawanpas yachanchu, chaymi mana cuentankunatapas allintachu apakun, chayraykuchuhina mana Qusqullatawanpas riyta munanchu. uqallata, qhalitapas, mana qhalitapas qatikachawan: Puririyya, hatariyya, riyya nispa chaymi uqa nini: Kunankamapas uqallachu pachachisqayki, waurqapusaq chayri pantiyuntachu pacha maakuq hamunki. Kay qusayqa unquqtillaypas manan qhawariwanchu, nitaq hampichiwanmanpaschu, Qhaliyakuypas amapas nispataq saqirpariwan chaywan uqa anchata llakikuni. Mamaykitay yuyariy mana escuelaman churasqasunkita nispa uqapas niq kani. Qusayqa cargullata rurayta tukuyusqa, albasuta, castilluta, veladata, San Isidruta rurasqa. Wasillatapas allinta ruranman karqan, allpallatapas rantikunman karqan, chay timpupiqa nanaya sinchitachu allpapas, wasipas valerqan riki.
37

Wawaykunapas kaqta kutullankutaq, ichaqa rimanraqtaqya kay huunakuykunapi purisqaymantapas. Hinaa ima papelchapas chayamun chaypas uqaykutaraq suyawanku Imaninmi nispa, ichaqa uqapas qillqayta qunqapuchkarqania unayataq escuela haykusqayqa karqan chayqa qunqapurqanian qillqaytapas, sutiykuna siqiytapas kay forestal llamkasqaykupian uqa cuentata qurukurqani, paguyku hurquypia, chaypi planillata siqichiwarqanku, chaymi huk kutin sutiyta pantarqusqani. Umallaypi muyuwaq, imaynan chayqa karqan nispa, chaypin Accos nillasqa wakintaqa mikhurqakapusqanim riki. Chayqa ALFINMAN haykuspaa wakmanta qillqayta yuyarimurqani. Segundo gradukamallataq escuelamanqa haykurqani chayqa manay ancha allintachu, huntasqatachu yachamurqani riki. Mamitaypa paka pakallanmantan haykuqpas kani, quwipaq qachuman rispalla, llamtaman rispalla escuelamanqa muyuyuq kani. Seora Magdan awpaq yachachiqniykuqa karqan. Manapunin taytaypas nitaq mamitaypas escuelaman haykunayta munarqanchu chayqa, pakallankupi riq kani, pisillataya yachamurqanipas. Chayqa qillqayta qunqapuchkasqania. Kay ALFINpian, cartakuna awinchayta yachamurqani, kunan payaa kaspaycha letratapas iskayta kimsata imaa rikupuchkani. Evangelistamanta alfabetizacinpas karqan, chaypian qhichwa simipipas qillqayta yacharqayku, chaykunamanta uqa kusikuni, chay hermanutapas Taytanchis Dioscha pusamurqan chhaynata yachachiwanankupaq. Chaymantapachan kay ayllupi llapan hermanakunapas qillqayta yacharqanku. Llapan warmikunan, awpaqqa sinchita akarirqayku, ichaqa chayllaman huunakuyta qallariyku, chaypas huk runakunaq yanapayninwan wawaykurayku, hawayniykurayku, llapa qhipa wiaykunarayku. Imaynan awpaq huk turayku yanapaqniyku organizasqata saqiwarqanku,
38

kaqllan kunankamapas kachkayku. Maytapunin uqa kusisqa yuyarini kay warmi huunakuykunapi sumaq yanapaykunaq kasqanta. Chaymi kunankamapas manapuni kay huunakuyniykutaqa qunqanichu. Turayku Antoniowanmi awpaqtaqa llamkayta qallarirqayku, chaymanta aayku Martina hamurqan, paypa qhipantataq aanchis Ada Luz karqan, Mara Sumiri, Luz Marinapas kaqta yanapariwarqanku tukukuypia aanchis Teresawanpas llamkarqayku, chaypin asta sayapurqayku: Unaytaataq yanapaykiku chayqa qamkunaataq huunakuychis nispa niwaqtinku. Haqay watakunaqa llapayku sinchitapuni akarirqayku, manan allpaykupas chakraykupas ayparqanchu, chaymi hacendaduq awpallanpi karqayku. Paymi qatiykachaykuwaqku. Waka chawanayku kaq, khuchi qhawanayku kaq, kawallu, uwiha michinayku kaq, parapas chayakuchun maski imapas kakuchun, parakuchunpas ritikuchunpas a la fuerza haciendayuqtaqa sirvirqayku. Haqay timpupi sinchi akarisqaytan kunankama yuyarini, kunanqa purisqaykuwan chay hacendadukuna tukuyukunya. Manan chayllaraqchu, kunan kay hapisqayku allpakunaqa chaypachaqa manan kunanhina tarpuna allpachu karqan, purun allpan karqan, chayhina kachkaqtinpas sapanka chunka uwihamantan huk uwihata herbajemanta hurquwaqku, quwita, wallpata apaykunayku kaq, khuchipas apaykunayku kaq mayninpiqa chayasqataa mikhunallankupaqa. Hacendaduqpa achka mikhunan kachkaqtinpas awir chayta rurawaqku, chaymantapas pabellonkunatan llamkaqta kachaykurqanku. Warmikunapas waykuqmi rirqanku, qharikunataqmi ichaqa waka masantin llamkaq rirqanku, chaymanta kutimuspapas kay haciendapiqa muyunallankupunitaqya karqan. Chaymantapas ukuta apaykunanku kaq, qawakunatapas llasaqta
39

pallaykuspa Qusqukama chakipi qipiyuq kanku. uqaykupas sinchitapuniraqmi akarirqayku, mamataytaykuqa imaynataraqch akarirqankupas, uqapas chaytaqa rikurqanian hayka watayuqcha chaypachaqa karqanipas, pusaq utaq qanchis watayuq kayman karqan, chhayna watayuq kachkaqtiymi uqapas haciendapi sirvipakurqaniraqmi. Wakakunatapas kawallukunatapas khuchikunatapas michiqraqmi kani, kunanqa anchaykunamantan librakuyku. Puriq masiykunawan tupaspaypas wiqi awintin imaraqmi yuyariyku, kunanqa qhapaq runaq uyan qhaway tukukapun. Kay allpakuna hapisqaykupas wawaykurayku, paykuna educakanaykupaq. Manan awpaqqa allpa ayparqanchu chayraykun qhipakunaqa kay qusaywan ima kuska purirqayku. Antonioqa kuraq turaykuhinan karqan, paymi hamurqan: Huunakuychis, ama sapallaykichisqa puriychischu, hakuya ALFINMAN risunchis, hakuya thaskiriychis, hakuya puririsunchis. Munankichischu icha manachu? nispa llapaykuta rimapayawaqku. ALFINllamantan uqapas qusaywan kuska kamachinaykukuspayku puririrqayku, hinaspa mana qusayqa riyta munarqanku: Manan uqaqa riymanchu timpupaqmi chayqa, qamy riy nispa niwaq, chayqa uqa kallpata hapispay niq kani: Qampaqqa timpupaq kanqa uqaqa munani riyta, uqaqa risaqmi, imarayku?, wawayrayku risaq, manapas kay iskayllachu wawanchis kanqa, wayna sipasraqmi kanchis, chayraq uqanchis tiyachkanchis kakunqaraqpas wawanchiskuna nispa hinata uqayku rimanakuspayku, kamachinakuspayku hukkunawanpas huunakurqayku. Qusayqa manan riyta munarqanpunichu: Manan uqaqa risaqchu, uqaqqa llamkanaymi umaypa hawantaraq wasapawachkan nispapuni niwarqan.
40

Chayhinakunata niwaqtinpas kumuykukuspaymi huunakuymanqa pasakuq kani, sapa chisintataqmi ALFINta yachachiwaqku, chaypi uqataqa allinta awiyta kicharirqachimarqanku, yuyaykunata umayman churarqamunku, chaypin Toma de tierrasmantapas tapuwarqanku: Rurasunchu icha manachu kay allpa hapiq runakunata qarqusunchischu icha manachu nispa. Qarqusunmi, sarusunchismi nispa uqayku niqtiykun chay Toma de tierrastapas rurarqayku. uqaykuq allpaykuq kananta munaspa, wawayuq kaqtiykuqa allpaqa mana aypawanqakuchu nispa. Kay ayllu ukhupiqa manan chakrayku, allpayku kanchu, awlaykuq, machulaykuq chakrallanmi chaypas manan achkachu. Tupucha, kuskan tupucha, chiqtancha

imallan, sapankaykumanmi tawa wachu, pichqa wachu hinalla tupawaqku riki, chayta pinsaykuspan organizacionmanqa iiq kayku. Chaymi huunakuspayku Toma de tierrastaqa rurarqayku. Kayhinata huunakuspa purichkaqtiykun Yunkamanta, Chawpimayumanta hamurqanku chaypin astawanqa rikcharichiwarqanku, chaypin llapan runa, wawayuq, mana wawayuqraq purirqayku. Phiwi waway Adrian hanukacha, hukkaq wawaytaq qipipi pachkaqtin, paymi kunan Abancaypi kachkan chay wawaykunata aysarikuspaymi purirqani. Manataq mamaypas taytaypas achka chakrayuqchu chayqa, chayta qhawarikuspan purisunchis riki nispa purirqayku allparayku. uqaykuqa
41

campesinullataq kayku allpata llamkaspallataq vidaykuta pasayku chayqa, qullqitapas tantiyarispaykuya puriq kayku. Llaqta masiyku Satuku Accostupa chaypachaqa qhali kachkarqan, manan unqurqanraqchu, khayna puriyniykupi qhali runa unquytapas tarikun, chaypas allparayku, wawankunarayku, kunanpacha wawankunapas pisi allpallataqa hapichkankuya riki. Paykunawan kamachinaykukuspa purirqayku, kaq kallarqantaq turayku Ermenegildo Ttito paypas uqaykuwan kuskay purirqan. Llapallaykun qullqita tantariykuspa churarqayku, awpaqqa qullqiykuqa chaninya karqan, iskay soles pichqaralnintachuhina churarqayku, aswan awpaqtaqa pichqaralllataraqmi churarqaykupas, ichaqa chay qullqiqa achkay karqan, akarispataq tarikuqpas kayku, manan awpaqqa qullqiqa tarikuqchu, pisin karqan, sasatan qullqitaqa tarikuq kayku. Kallpawan huunakuyqa allinmi kasqa, manan yanqallapaqchu kasqa. awpaqtaqa kay allpakunata haciendayuqmanta qichurqayku, hina qhipamantaq cooperativakunamantaataq, chaypipas maytach akarirqayku. Ay, kunanri pipas yuyarinmanataqchu, kay ayllupi tiyaq qhipa wiay runakunaqa manan chaykunamantaqa imanispallapas nisunkikuchu: Qamkunaqa akarirqankichis, ayllunchisrayku, uqanchisrayku nispallapas niriwankuchu, chaykunamatan maytaraq llapan allpa qichunakuypi puriqkuna llakikuyku. Ar, qusaypas qhipakunataqa munarqanmi, puriyniypi yanapawarqanmi. Kay huunakuymanta puriqkuna iskay warmikuna karqayku, Modestawan Rafaelawan, paykunaqa waupunkua manaa kapunkuachu, chhaynan, puriq masiykunapas chinkapunkua. Kay iskaynin willakusqay warmikunawanmi llapan aylluyku warmikunata
42

huurimuq kayku: Kay organizacionqa allinmi hakuy puririsunchis nispa. Chay watakunaqa Jardin inicial wawakunapaq mana pipas waykuyta munaqchu, chayta qhawarispa imaymanakunata rurariq kayku, huchuy wawakunarayku chaypipas yanaparikurqaykun, chaymi kunanqa suqtantin sectorpi wawakunapaq wawakunapaq mikhuna wasikunapas kallmarisqa kachkan. Kay wawakunapaq mikhuna wasikunataqa doa Santusawan, doa Cristinawanmi sayarichirqayku. Chaymantapas fondo rotatoriota llamkarqayku, maytan kusikurqani llamkayniykuwan humpiykuwan sumaqta puririchkarqan, ichaqa chaypas pisi pisimantaqa chiriyarqapun, chaypas umalliqnin mana allin kaqtin, manataq allintachu thaskirin chayri, imanasunmantaq. uqaykuq sutiyku karqan: Sector Santa Ana Artesania, paqarisqayku tiempupi maakurqayku horno molinuta, chaytapas Fondo Rotatoriomanta hurqurispayku sayarichirqayku, chaykunawan matirispan huunakuytaqa puririchirqayku. Hinalla ima huunakuypas puririnmanchu, manachuhina. Huunakuykunapipas awpaqqa manan warmitaqa chaskiwarqankuchu: Imamantaq kay warmikunari hamunku?, qharillan huunakuymanqa hamunan, warmikuna hamun chayqa, tiyarayaqllan laqarayaqllan hamunku nispa niwaqku. Chaypaq hinataqmi warmikunapas hamuqku puchkanantin, kantinantin. Huunakuyqa manan chaykuna ruranapaqchu riki, huukuymanqa rina uyariq, yachaq, rimaysikuq. Huunakuypiqa imatapas makinchista hurqarispan rimana, mayninpiqa kumunllata uwiha kanchapihinaraq rimarqunchis, thawtirqunchis, chaykunamantan qharikunapas chhayna millayta rimaqku. Huunakuypa kananpaqpas presidentan, waqyanan ataq saqisqaataq,
43

sapallaykuataq rikukuyku chayqa, hina sapallaykuay huunakunayku riki. Huunakuypi kaspapas manan wararanachu, makinchista hurqarispan rimana, chaywanch qharikunapas niwankuman: Ar, chay warmikunaqa allintama huukuyninkupipas rimariq kasqaku nispa. Saln comunalpas rurakun, piqpa puririsqantaq?, uqaykuq puririsqaykuwan, allin organizasqa kasqaykuwan, imakunach mana colegiopipas kanchu,

chaykunatapas maakuyku, hinallataq alcaldetapas qatikachayku, uqaykuq akllasqaykutaq haykun chayqa, campesinuman indioman, runa masinman sayapakuqtaq chayqa yanapawanankuy riki. Vaso de lechitapas maakuyku uqaykuq qullqiykumantama chaypas lluqsimun, manan pipas wakcha kasqaykuraykuchu, khuyapayawaspankuchu imatapas quwanku, qullqiykuq chanintaqa maakuykuya riki.
44

awpaqqa allin organizasqan llapan Antapampakunaqa karqayku. Wayllaqucha organizacionpas imaraykuch kunanqa chiriyapuchkan. Huk ayllukunamanta aaykunawan tupaspaypas tapurikunipunin, imaynacha huunakuyninku kachkan chayta, uyarisqayman hinaqa puuchkankuchuhina. Manan huk runaq uyallantachu qhawalayana, uqanchispaqqa kanmi yanapaykuna, chaykunamanmi puririna, manachayqa hinacha chinkapusun. Yaqa suqta wataa kay mikhuna wasita yanapachkani, kunanqa chaypas rurakuyta tukukuna, kunanqa saqipunaypaq hinaa chaypas kachkan, manan ichaqa kachariwayta munankuchu nitaq lluqsipunaytapas munankuchu. uqamantaqa yanapasaqraqmi maykamacha Dios taytay kawsayta quwanqa chaykama yanapasaq. Imaraykuch wakin warmi masiykunaqa huunakuytaqa chiriyachikapunkupas, warmiqa purinanmi. uqapas paya kanaykama purichkallanipuni, qullqiytapas purisqaypi achkatan tukuni. Imarayku?, aylluyrayku mana pinqaypi qhipanaykurayku ichaqa obrakuna rurasqallaykuwanmi kusisqa kani. Yuyarisqaymanhinaqa manan uqataqa piqpatapas tanqawanantaraqchu suyaq kani, kikillaymantan maytapas, imamanpas puriq kani, hinaa mana volcalchu karqani chaypas, kikiymi huukuy ruranaykupaqqa waqyarqakamuq kani. Haku puririsunchis, haku thaskirisunchis nispa. Huunakuywanqa tukuy imapas rurakullanmi, manachuhina warmikunaqa qharikunaq marginasqankuta riparankuchu, mana asambleakunapi chaskiwy munasqankuta, chaykunata qhawarispaymi uqaqa organizaciontaqa matirqani. Manan pipas wiaypaqqa qhipanchistaqa purinmanchu, chaymi ima ruraykunata-pas sapallaykua ruraq kayku, chullalla kaspapas manan respetachikuyta atiykumanpunichu karqan, ichaqa huunakuypi rurasqaqa kallpa kanmi riki. Limatapas iskay kutichus, kimsa kutichus rini, kaqta Arequipatapas rillarqanitaq chay comerdurkunapin llamkasqankuta qhawamurqani. Chay experienciawanmi
45

comedorkunatapas hatarichirqayku kikintan kunan uqaykupas rurachkayku. Kay aylluypin achka wawakuna kan, kaqta machupayakunapas, paykunan mikhuna wasimanqa mikhuq hamunku, uqa kikiymi qhawaspa waykuchini. Kaqtan kay Antapampapipas purini yaqa llapan llaqtakunata imaynatas llamkachkanku chaykuna qhawariq. Arequipa llaqtapi Chivaytapas, Cayllomatapas congresukuna apakuqtinmi purirqani. Chaykuna purisqaypin n rimayllatapas yachamurqani, chaykunawanmi qusaypas mayninpiqa niwan: Qamqa takyankiachu, maytapas purichkallankipuni, wasipi kasqaykiqa manaa kanachu nispa. Chiqaqpaqmi, uqaqa manan susiguqa tiyaymanchu, Qusqu Federaciontapas, Anta Federaciontapas richkallanipuni, chaykunapin tapurikamuni, rimarimuni, chaypas manan warmikunallawanchu rimayta yachani, qharikunatapas tapurikunin: Imaynan organizacin kachkan? nispa. awpaq llamkaq masiykunata, puriq maisykunata manapuni qunqanichu. Mayninpiqa qharikuna millayta qhawakuqku, millayta pinqakuqku: Imaynatataq kay warmiri wasinta saqispari purin? nispa, wakinqa mana allinpaqmi pinsanku, imallaataq warmiri kanman, wasipi muyuriqllaachu kanman, warmikunaqa puririyku organizakunaykurayku, aylluykurayku, imapas yachanaykurayku. Chhayna purisqaykupin, yachachikuykunaman risqaypunin taqsaymanta, waykuymanta; qusayku, wawayku qhawarinaykumantapacha yachamuyku. Wakin warmikunaqa wawawan huntayukuchkayku, imaynatan uywasaqku, imaynatan educasaqku, chaykunatan purispaqa yachamuyku. Khaynaniraq timpu kachkan papallapas qhatukuyta mana atiykuchu, wakinqa mana rumanallatapas allintachu riqsiyku. Ar, uqaq llaqtaypipas pesupin yukachikunku, kutuchikunku. uqapas fondo rotatoriopi llamkaspaymi mana kuyuriqchu kani, balanza sikipi
46

sayarquspaymi allinta qhawaq kani, uqa kikiymi pesaqpas kani, hinaa ancha mana letratapas riqsirqanichu chaypas, umallaypi sumakuqpas kani, manan uqaqa qillqataraqchu hapikuni nitaq lapicerutaraqchu hapikuni, uqaqa rumanaq maymikusqanta qhawani: Manan khaynachu, haqaynan, khaynan nispa kikiy qhatuni. Huunakuyniykupiqa letrayuqpas, mana letrayuqpas llapaykun kasqan qhawasqa kayku, aswanmi letrayuqkuna sasataraq sumakuchkanku, sasataraq cuentankuta hurqukuchkanku. Wawaykunapas niwanku: Mamitayqa llamkaykuchkanki, umallaykipichu imapas qillqanaykipaq, uqaykutaraq llalliwachkankiku nispa. Allinta llamkaspaqa, hatunta, awpaqman huunakuytaqa puririchisunmanmi, uqa mayta nini: Kunan awpaqman kutirquyman kayhinata payayapuspaymi kunanqa mana ancha puripuniachu. Chawpimayukuna hamuqtinmi huk tuta puuyuchkasqayku, chaymi paykuna waqyakamurqanku, hinaspanmi llapallayku tuta chaypi sayarirqayku, wiksayuq mana wiksayuq tuta illarirqayku haqay Uchu wayqupi, Qucha punkupi haqaynata akariyurqayku. Chaypachaqa wayllaquchakunawanmi maqanakurqayku. Paqarisnintinpas chisiyaq chakrallapi, wayllaquchakunawan maqanakuspayku purirqayku, chawpimayukunapas yarqaymanta mutikunata suwaykukuspa ima wayllaquchakunata yanaparqanku. Muti suwakuchkaqtapas hapiyachikamunku, chaymanta guardiayakuna Iscuchakaman awpayachimurqanku, calabosopi imaraq wisqachikamurqanku. Sichus chay Chawpimayukuna mana hamunkumanchu karqan chayqa manapasch ima maqanakuypas kanmanchu karqan. Paykunay wayllaquchakunata rikcharichirqanku. Imaraykutaq chaykunapas karqan wawanchiskunaraykuy riki.
47

Uchu wayqutapas afectarqaykun, kaqta haciendadutapas chinkachirqayku, qarqurqaykun. Chakan allpanchiskunapiqa Cooperativan llamkarqan, puntanmanta puntankama wachuta aysayachiq, uqaykupas qullqiraykuqa llamkapakuqpas rirqaykuy, purirqaykuy ichaqa manataq pagupas karqantaqchu. Qusaypas llamkaqqa riqmi, uqataq wawa qipintin mikhunata apaq kani: Ay, kaypipas llamkaniraqma nispa. awpaq watakunaqa kay allpakunaqa manan llamkana allpachu kasqa, purunsi kasqa uywa michikunallas kanman karqan; manan kunanhina chakra allpachu karqan, cooperativaan chaypipas llamkachirqan. Chaymi uqapas imaymanakunata rimapakuq kani: Manapunichus kay allpatari uqaykuri hapiykuman nispa. Chayllamanmi turayku Antoniowan Mauruwan, qunqapunia hukkaqpa sutintaqa rikhurimunku, chaymi paykunata nirqayku: Sichus allpa llamkaq runakunamanta llakikunki chayqa, yanapariwayku, manan uqaykupaqqa allpapas kanchu nispa. Paykunaq yanapariwasqanku hapichkaykutaq allpata, chaypi llamkaspa wawaykuta uywachkaykutaq. Cooperativatapas wauchirqayku, tukurqayku mana paguyuq llamkasqaykurayku, wawaykunapas llamkapayukurqankun, uqaqpas warmi qhari pichqantin waway llamkarqanku mana paguyuq. Forestalpipas llamkarqaykun, Andeneskunaman ima apaykuwarqanku, Sullupukyukunapi ima purirqayku, chakrakunarayku imaymanakunapi uqayku akarirqayku. Wayllaquchakunawan maqanakuchkaqtiykuqa uqapas hunta wiksayuqraqtaq kachkarqani.
48

Wayllaquchakunaqa qatiyuqtiykupas illphayninkupi uchphata uchu sirkayuqta apakamuqku, chaykunawanmi awiykuman hichaykuwaqku, hinatay riki hapinaykukuspayku maqanayukurqayku, uqapas hina hunta wiksayuq puriykuni, ichaqa uqaykuy llallimurqayku, chaypachaqa kallpayuq karqayku. Kumpanaykukusparaqmi maqanaykukurqayku, maqanakusqaykupiqa qusiraqmi pakaykuwarqanku. Uchuwayquman tupaq wayqukunapi maqanayukuq kayku. Chaymanta kutimurqayku wichayman, chaypipas yapamantaqa; maqanayukullaraykutaqmi; chaypi Tongobamba warmikunawan, Chanchayllu warmikuna mana allpata kacharikuyta munankuchu. Lasukunawan waqtaykuwanku, chay

waqtaykuwasqallankuya chaypaqpas hucha karurqan, lasukunata hapiykukuspayku chaskiyuyku, kasqan lasukuwan waqtaykuyku, lasunkutapas apakanpurqaykuy riki: Kunankamaataq allpamanta mikhunkichis, chayqa kacharipuychisaya uqaykupas mikhuyta, upyayta munayku nispa niqtiyku lindiruta muyupurqayku. Chaypachaqa Ermenegildo Ttitowan, Eliseo Frankuwan, Satuku Accostupawan huk sulismanta, iskay sulismanta qullqitapas churayuspa purirqayku, chaykunapi purispan Satuku Accostupapas wauyninta tarikun, kunanqa wawankunallaay chay allpamantapas mikhuchkan. Kay chakrapi llamkaspacha wawanchiskunata educasunchis nispa nirqayku.
49

Qallariyninpiqa iskay watachuhina ayllupaq llamkarqayku, iskay wata llamkasqaykumana parcelakurqan. Sapankaykun aylluman llamkasqaykuta quq kayku, wakinmi uqaykupaq karqan, wakintaq aylluqpa fondonpaq karqan, chaywanmi juiciopas mantinikurqan, chay juiciowanmi chay allpakuna qispipurqan, librakurqan. Imaynan kay allpakunatapas qichurqayku, chhaynatan llapan Antapampapipas respitachikunanku. uqaqa imapaqpas waqyarimanku chayqa rinipunin, manan qhipapi ima ruranaytapas ancha saqinichu.

50

Presentacin

El Centro Guaman Poma de Ayala considera que el respeto por la diversidad cultural es un requisito indispensable para el desarrollo humano. En ese sentido, una de sus principales preocupaciones es la desigualdad que se manifiesta en brechas construidas histricamente y que determinan en la actualidad la exclusin y el racismo. Mujeres de Anta es una publicacin que pretende aportar a un proyecto nacional en el que se respete la diversidad tnica y cultural, a travs de la denuncia del maltrato y el racismo desde la propia voz de la mujer del Ande. En esta publicacin se recogen testimonios de vida de dos mujeres de los Andes cusqueos que se enfrentaron a las ms diversas formas de discriminacin y maltrato: la imposibilidad de educarse debido al machismo, el desprecio de sus padres frente a sus hermanos varones, los abusos y humillaciones por parte de los hacendados, la violencia familiar debido al alcoholismo de sus maridos, la exclusin por hablar una lengua diferente, la pobreza, la enfermedad.
51

Mujeres de Anta est destinado a reivindicar el lugar de la mujer andina, destacando su fortaleza, su capacidad de organizacin y el amor por su familia y por la tierra que le da de comer. A su vez, es un texto que puede ser utilizado en cualquier institucin educativa que desee asumir un enfoque de interculturalidad en sus aulas, pues pretende contribuir a un verdadero dilogo entre los distintos modos de vida que coexisten en nuestro territorio.

52

La vida de Presentacin

Mi nombre es Presentacin y soy del pueblo de Pampahuaylla. Mi padre se llamaba Manuel y mi madre, Honorata. Mi padre muri hace mucho tiempo, en cambio mi madre todava vive en Izcuchaca, junto a mi hermano menor. Yo crec sin salir de mi pueblo, mis padres no quisieron que conozca ningn otro lugar, ni siquiera poda ir a comprar a la tienda. Tampoco fui a la escuela, solamente pastaba el ganado de mi padre, por eso nunca aprend a leer o escribir. Mi padre tena muchos animales, cincuenta vacas, trescientas ovejas, treinta caballos, sin embargo, nos educ l solo. Ni mi hermana ni yo fuimos a la escuela. No s en qu circunstancias mi padre encontr tierras en Izcuchaca y se fue all llevndose a mi madre y a mis hermanos menores. A m me abandonaron con mi abuelita para que cuide el ganado. Mientras regresamos, ve haciendo reproducir nuestras vacas y ovejas, haz que nuestros rebaos crezcan para pagar la educacin de tus hermanos. No vaya a ser que nos echen maldiciones. Regresaremos para llevarte diciendo eso se fueron.
53

Mi abuelo y mi abuela beban mucho. Juntos solan irse a beber dejndome solita. A veces pasaban dos, tres das y recin aparecan. Yo padeca mucho. Tena que pastar sola todos los animales. En ocasiones, por jugar con otros nios como yo, me distraa y el zorro se coma a las ovejas. Cuando mis abuelos se enteraban, me golpeaban y me hacan comer carne cruda de oveja tierna. Cmete esto que el zorro ha dejado! me decan y me metan esa carne a la boca. Si me resista me daban golpes en la cabeza. Cuando mi padre llegaba, le contaba lo que mis abuelos me hacan: Pap, mi abuela me castiga mucho. Quiero irme. No. Tienes que hacer reproducir el ganado, nuestros rebaos tienen que crecer. Tus hermanos se han ido a la escuela, quin va a cuidar a los animales? Qudate, slo t puedes quedarte. Te vamos a comprar ropa, te voy a dar un caballo. Para ti van a ser estos animales. Yo cre que lo que me deca mi padre iba a ser cierto, por eso continu. Acompaando a mi abuela me convert en una joven y conoc a mi esposo, quien despus de andar por distintos lugares del valle, haba venido al pueblo en busca de su madre. Mientras yo cuidaba a las ovejas, l se fue acercando a m, luego me conversaba y hasta me haca bromas. Yo me senta sola, necesitaba compaa, por eso me conmov y me apegu a l. Prefer no contarle nada de esto ni a mi padre ni a mi madre. Como una tonta me lo guard todo en mi corazn, para m solita. Sin embargo, un hombre que me haba visto le cont a mi pap, que al enterarse se puso como loco: Te voy a dejar sin nada. Vete a donde sea! Te quitar toda tu ropa! No te dar ningn animal por haberte comprometido con un hombre que no tiene nada. Yo quiero que vivas con un buen hombre, con un buen caballero. No quiero que vivas con este pelado. Si vives con se, te botar! Estara bien si por lo menos vivieras con un hombre que se pone zapatos. Yo te visto bien para que vivas con un buen hombre diciendo
54

esto me quizo botar. Yo me senta mal. Tal vez tena buena ropa, pero no saba hablar castellano. Cmo conversara con un buen hombre si no se decir ni s ni no en castellano? Cmo podra fijarme en un hombre con zapatos para vivir con l? Intentando remediar el asunto, mi padre me traa a jvenes bien vestidos para que yo viva con ellos. Yo no saba qu clase de gente me traa as que no aceptaba de ninguna manera. Me invada el miedo de que me hagan padecer despus. Carajo! Como no quieres vivir con ningn hombre que yo te traigo, te largars desnuda con el que t quieras. No te dar ningn animal! me deca mi padre, que se fue a su casa de Izcuchaca despus de insultarme. l continu molesto por mucho tiempo. Slo regresaba a vender las vacas y ovejas y se llevaba el dinero. Ya no me traa sal, ni azcar, ni ninguna de las tantas cosas que me hacan falta. Todo el dinero lo utilizaba para el colegio de mis hermanos varones. Cuando le peda ropa me deca: Tal da, tal otro da voy a regresar y te traer ropa. Con esas palabras me engaaba y slo por eso continu esa vida. Pese a que cuid del ganado por tantos aos, mi padre no me dio ni un solo animal y todava aborreca endiabladamente a mi esposo, por eso no quera que viviera con l. Como mi esposo vivi en el valle, no saba ensillar los caballos ni pastar a las ovejas. Mi padre lo azotaba cuando haca esas cosas mal y nos insultaba a su gusto: Cholo ignorante, carajo mi esposo escuchaba sin decir una palabra. En mi pueblo el hombre debe saber degollar ovejar, ensillar caballos, trabajar la chacra, slo as son bien vistos. A m tambin me insultaba: Yo quera que vivas con un buen hombre. Por tu culpa conoc a este intil, igual que t. La mujer debe saber cocinar, lavar la ropa, tejer, hilar, escarmenar la lana.
55

Yo me senta mal porque no saba hacer las actividades que todas aprendan en mi pueblo. Seguramente, mi padre tambin me odiaba por todo lo que yo no saba. Cuando mi esposo decidi llevarme a casa de su madre, mi padre fue a buscarme apenas se enter y me insult terriblemente: No puedes vivir al lado de este sujeto desplumado. Slo si te vienes conmigo te dar las cosas que necesitas. De lo contrario, no te dar nada, carajo; vivirs as no ms, de sirvienta. Despus de que me dijo todo eso, regres a vivir a la casa de mi padre. Apenas llegamos, mi padre nos compr dos llamas. Pero, al poco tiempo, nos robaron las llamas, ovejas y algunos caballos tambin. Una vez ms, mi padre nos ech de su casa acusndonos de ser ladrones de ganado. No s qu clase de persona era yo, no saba vivir de otra forma. Creo que tena miedo de vivir solamente con mi esposo. Como no saba cocinar y ya con un hijo a mis espaldas, fui tras mi esposo hasta su casa. Apenas llegamos, su madre me dijo: Espero que te hayas armado de valor para enfrentarte a tu suegro rico. l vive ac. Quin te dijo que vengas? Adems, sabes bien que los hombres traen a sus mujeres al lado de sus padres para que sean sus sirvientes. Luego, le dijo a mi esposo: T te hiciste llevar a la casa de tu mujer! Mi suegra no quiso ayudarnos. Mi esposo y yo nos quedamos con pena. Vmonos al valle. En este lugar no puedo ni ver la cara del loco de tu padre, que se hace el rico. Te ha quitado los animales que te haba dado, cmo podramos vivir aqu? Yo tengo cultivos de coca y pltano donde mi hermano, vmonos all me dijo mi esposo, pero yo no quise ir porque tuve miedo de no acostumbrarme al calor. Cuando le respond eso, mi esposo se fue al valle.
56

Tiempo despus, mi padre se tranquiliz y me pidi que regresara. Tuve que estar nuevamente cuidando los animales. Al menos no padeca de hambre. Como haba vacas y ovejas, no nos faltaba carne ni leche, mi beb coma muy bien. Sin embargo, yo slo saba sufrir. Entre mis hermanos y yo ramos quince; sin embargo, muchos murieron y quedamos seis, tres varones y tres mujeres. Justo por esas pocas, vino a vivir con nosotros mi hermana menor, que viva en Izcuchaca y tena una criatura. Todo estaba tranquilo hasta que se contagi de algo, se enferm y nunca pudo sanar. As muri. Mi padre, al enterarse de la muerte de mi hermana, me culp, me llen de insultos y, sin importarle que tuviera a mi beb en la espalda, me azot hasta hacerme heridas. Mi suegra apenas se enter de esto vino a hablar con mi padre. Cmo puedes haber azotado a la criatura! Acaso tu nieto no es un ser humano! Ahora vas a ver Slo porque mi hijo no est presente haces semejantes cosas? Por qu no curas siquiera a tu hija para que no muera? Una vez ms, me refugi en la casa de mi suegra. All viva, a veces comiendo, a veces sin comer. No sala a ningn lugar, slo mi suegra me daba de comer. Junto a ella me senta sola y muy triste. A veces quera irme, pero no saba a dnde ni cmo. Una mujer sola no puede trabajar ni en la chacra, as que me qued a esperar que volviera mi esposo. Apenas lleg, le cont todos mis sufrimientos y las causas por las que volv a la casa de su madre: Claro! As habrs querido sufrir, pues. Yo te dije para irnos y t no quisiste. Maldice ese momento. Ahora, ya nos hubiramos acostumbrado a vivir en los pueblos del valle me dijo mi esposo. Yo no saba qu responder. Las personas miran muy mal a las mujeres que no tienen nada. Por vergenza
57

volv donde mi padre para pedirle las ovejitas que yo misma haba criado. Dame las ovejitas que cri con leche de vaca, no puedo quedarme donde mi suegra, as nada ms, sin llevar nada. Seguro me ests pidiendo las ovejas para drselas al pelado de tu marido, seguro l quiere acabar con todo lo que tenemos. Primero demuestra que eres gente, slo as podrs llevarte tus ovejas me respondi mi padre. Mi esposo me aconsej entonces que cre cuyes y gallinas para llevrselos a mis padres y pedirles de esta manera mis animales. As lo hice y slo consegu una ovejita. Mi padre no me quizo dar la cra de la vaca porque an lactaba. Cuando regres despus de mucho tiempo, un ladrn se haba robado a mi animalito. Ahora no te puedo dar tus vacas. Estoy criando vacas al partir. Cuando complete mi parte, recin te las dar me dijo mi padre. Padec mucho tiempo persiguiendo el ganado y eso slo para la educacin de mis hermanos varones. Yo, en cambio, no conoc ni la puerta de la escuela, ni siquiera me dieron una vaquita. Si bien mi padre me dej casada, despus me abandon y me olvid. Al poco tiempo, contrajo una enfermedad y vendi las vacas. A m me dio una vaquita al partir, que luego me quit. Fueron otras personas a las que mi padre les dej sus dems ovejas y vacas. Si me hubieran mandado a la escuela, todo hubiera sido mejor. No hubiera perdido ni vacas ni ovejas. Luego de un tiempo, mi esposo conoci a un primo mo y se fueron juntos a Lima, abandonndome ya con dos criaturas. Yo sola con mucha dificultad sembr y aporqu papas y habas. Mi suegra me apoyaba cuando quera. Por eso yo andaba como cualquier cosa, abandonada. Tuvieron que pasar ocho meses para que mi esposo retornara.
58

He encontrado trabajo. Las ovejas que se queden con mi mam. No voy a dejarte, vmonos a Lima! En Lima, mis hijos y yo sufrimos mucho ms. Padec terriblemente porque no saba hablar castellano. Mis ojos miraban, mis orejas escuchaban, pero yo no saba cmo hablar. bamos a la pensin para comer, pero yo no saba comer. Observaba cmo las dems personas coman con tanto gusto usando el tenedor. Mi esposo me pellizcaba las manos y me deca: Te criticarn si comes con las manos, hay que comer con cuchara, con tenedor. Lo mismo les repeta a los nios, que tampoco coman bien. Entonces coma con mi mano y con la cuchara, as avergonzada me iba de la pensin. Por andar cuidando a los animales de mi padre, nunca aprend a hacer nada. Adems, nunca haba salido de mi comunidad, no conoca ningn otro lugar y por eso no poda hablar con otras personas. Los sbados, mi esposo me llevaba a las grandes tiendas para comprar dos o tres paquetes de vveres y con el saldo de las compras beba cerveza hasta embriagarse. l me deca para beber juntos, pero yo no aceptaba. Tena mucho miedo de aprender a emborracharme, si me volva una borracha ya ni de mis hijos me acordara. Cuando me negaba a tomar con l, a veces me compraba una gaseosa y otras veces se amargaba mucho. Yo no saba cocinar lo que comen en las grandes ciudades, slo saba preparar comidas con los productos de mi tierra. nicamente cuando mi esposo compraba los comestibles podamos estar alimentados. Cmo seramos de tontos. Recin en Lima aprend a cocinar bien porque mi esposo me ense. Algunas veces, mi esposo no tena tiempo para ir a comprar y me peda que yo fuera sola. Iba siempre llena de miedo porque no saba hablar castellano ni tampoco los nombres de todas las cosas que deba comprar.
59

Maldice pues a tu padre, de qu le sirvi ser el dueo de tanto ganado si a ti no te hizo conocer ni la puerta de la escuela. A quin vas a maldecir? A m me vas a maldecir? Yo te he trado a este lugar para que aprendas, para que conozcas. Y ahora, qu vas a hacer? Aprenders siquiera a comprar. Tienes que ir a traer algo para darles de comer a nuestros hijos. Yo no puedo salir de mi trabajo me deca mi esposo. De tanto miedo que tena no iba a comprar, por eso pasbamos hambre. En ese entonces ya tena tres hijos. No conversaba con nadie porque yo no saba castellano y ellos no saban quechua. Mi marido trabajaba a una buena distancia de Lima, en una granja grande donde criaban pollos. Hervamos las gallinas que moran y hacamos caldo. Tenamos dinero, pero yo no poda ir a comprar. Hay dinero y t no te mueves. Te contentas con mirarme. Cmo habrs sido criada! Seguramente ni conoces el dinero. Ahora, muvete pues. Hasta cundo slo yo voy a darte de comer? me deca mi esposo cada vez que regresaba del trabajo. Yo me senta muy mal y me quedaba sentada, llorando. Estando en tierras lejanas no poda recurrir a nadie. Mi esposo haba viajado desde pequeo y adems fue a la escuela, por eso saba hablar espaol y conducirse bien. No como yo, que de cualquier cosa sufro. Pasado un tiempo, mi esposo fue llevado a trabajar a una granja que quedaba an ms lejos y como yo no poda hacer mis compras, nos quedamos sin alimentos. Mi hijo mayor, que ya estaba grandecito, y sus hermanos pequeos entraban a las chacras a recoger hataqu1 para preparar alguna cosa. Sobrevivimos comiendo eso. Al regresar y no encontrar comida, mi esposo se puso muy furioso y yo le cont lo que sucedi cuando fui a la tienda: Como no poda contestar de ninguna manera, los dueos de la tienda me

60

insultaban. India analfabeta, me decan. Por eso no fui a comprar ms y estamos recogiendo hataqu. Solo cuando mi esposo fue a comprar los alimentos, pudimos comer bien. En ese trajinar, aprend a conducirme de alguna manera. Comenc a responder en castellano, iba sola a comprar y encontraba todo lo necesario en el mercado. Sin embargo, all aprend realmente qu es el sufrimiento cuando mi esposo comenz a emborracharse. Ahora pues, recuerda tu tierra, a tu madre y a tu padre. Claro!, tu padre debe estar feliz con tu sufrimiento. Seguro que ni se acuerda de ti! No le interesa dnde ests o si ests bien o mal. Nunca pregunta por ti! me deca mi esposo cuando se emborrachaba. Yo lo recordaba todo. Mi padre fue muy injusto pues pese a tener todo el ganado que tuvo, nunca me educ, aunque mi hermana y yo hayamos aumentado el nmero de sus animales. Dicen que cuando mi madre recin lo estaba conociendo, era un hombre pobre. Tiempo despus, uno de sus amigos le pidi ayuda para degollar un toro. Cuando lo hizo, lo acusaron de abigeo, de haberse robado seis cabezas de ganado vacuno de un guardia y lo metieron a la crcel. Estuvo encerrado por un ao. Mi madre fue tras l y nos abandon. Mi abuelita nos haca padecer, nunca voy a olvidar todo lo que he llorado al lado de mi abuela. En ese entonces, no saba nada, era una tontita, por eso tostaba cebada con aj amarillo hasta que estaba muy negra y, luego de molerla, se la daba a mis hermanitos. A veces tena que mezclar ese polvo con agua cruda para que no se atoren. Otras veces, cuando mi madre no regresaba y el sol estaba ya ocultndose, mis hermanitos sentan hambre y yo tena que ir a buscar lea con un trapo envolviendo mi cabeza, para tostar cebada
1. Verdura de los valles. 61

y comer. As ayud a mis padres, pero ellos nunca me hicieron conocer ni la puerta de la escuela. Tu padre es un ladrn! Se haca el rico! Mientra andaba robando, t hacas procrear el ganado. Ahora pues, maldcelo! me deca mi esposo cuando se emborrachaba. Tuve que regresar de Lima porque me enferm. El clima me choc tanto que no poda ni caminar. Pese a que mi esposo me llev muchas veces al hospital, no pude sanar. Los mdicos me dijeron que regrese a mi pueblo y se fue el remedio, slo all me cur. Sin embargo, volv a la pobreza. No tena animales ni chacra, el dinero que trajimos de Lima se termin, nuestros vveres disminuyeron y, encima, tuvimos una criatura ms. Ayudando a tejer, a hilar y a atorsalar el hilo, daba de comer a mis hijos. El poco dinero que nos quedaba se lo gast mi esposo emborrachndose con sus familiares. Algunas maanas, an a oscuras, sala diciendo que iba a trabajar a una chacra, pero no lo haca, sino se emborrachaba y me llamaba con insistencia. Si no le haca caso, me golpeaba. A mi esposo ya no le importaba nada. Slo en poca de cosecha logrbamos reunir comestibles. Viva amontonada con mis hijos, como una viuda. Mis hijos fueron creciendo y ya comenzaban a responderle a su padre: Para qu nos has engendrado si nos ibas a abandonar as? Sin embargo, l no cambiaba. Nunca olvidar cuando llegaba borracho y por las noches me golpeaba: Ests durmiendo con tu amante! deca. Por eso no respondes cuando te estoy llamando! A veces, en noches tenebrosas, le daba alcance. Guindome slo por el lugar de donde me llamaba. Como no poda llegar rpidamente, me insultaba: Por qu no puedes salir de esa quebrada? All seguro que te espera tu hombre. Seguro ah te ataja, por eso no puedes llegar. Y me golpeaba.
62

Regresbamos todava cuando todo estaba oscuro. Por la maana intentbamos recordarle lo que haca: Me acusan por gusto. Seguro quieres abandonarme. Para separarte de m dices esas cosas. Yo no te podra golpear. Trabajaba muy poco y cramos a nuestros hijos slo con lo que yo ayudaba a otras personas. En una oportunidad me golpe demasiado, pese a que estaba muy enferma. No poda caminar, tena demasiado en la mente, como si tuviera dos cabezas. Viendo mi sufrimiento, mis hijos me dijeron: Vmonos, madre! Dejemos a mi padre. Vmonos por este cerro para que no nos encuentre. Porque si nos encuentra, nos matara. Preparamos bastante fiambre para huir, pero como yo no poda caminar, tuvimos que quedarnos. l no dejaba la costumbre de emborracharse, slo me llenaba de hijos. Ellos le tenan mucho miedo a su padre. Se sentan tan aterrados que cuando estaba borracho se escondan en otras casas. A veces andaba desnudo, a veces descalzo, otras veces apareca sin poncho, as perda tambin mis mantas. Cuando iba a Ancahuasi, no traa ni siquiera un pan. Se gastaba el dinero emborrachndose y despus de dos o tres das apareca sin sus cosas, muy enojado y todava borracho. Al verlo, los nios le pedan panes y dulces y l les responda muy molesto: No me hablen! Acaso ustedes me dieron dinero? No hay nada para mi barriga y todava voy a traerles algo a ustedes? Dnde estarn los panes, los dulces, hasta mi atado se ha perdido. Mis hijos se quedaban con hambre. Todos los domingos se escapaba llevando zapatos y reloj, pero los perda cuando se emborrachaba.
63

En una oportunidad, se emborrach tanto que casi muri. Una persona que lo conoca lo encontr tendido en el suelo y lo hizo resucitar. Cuando volvi en s, entr a una tienda a tomar un poco ms. En ese estado, me golpeaba mucho. Si lograba esconderme, me buscaba hasta encontrarme, me arrastraba entre los espinos y me golpeaba como a una vaca. Cuando alguien me defenda, mi esposo tambin golpeaba a esa persona y le morda en la barriga. Entonces ambos, enfurecidos, terminaban pelendose endiabla-damente. A veces se le ocurra botarnos de la casa a m y a mis hijos. Llenos de vergenza no volvamos y solamos amanercer debajo de los rboles. Todo se solucion con la voluntad de Dios. Desde que abrazamos la fe de la religin pudimos superar el problema. Solo as me sent tranquila, como si me hubieran sacado una espina del corazn. Mi esposo, que era tan loco, se olvid felizmente de su terrible genio. Ahora me quiere como si recin nos estuviramos conociendo, ya no me hace padecer. Si me ve llorar, me consuela y no le gusta que yo camine mucho. A los nios tambin los quiere mucho. Ahora trae todo lo necesario para que coman bien. Si ve que algo falta en casa, compra todo, escogiendo cuidadosamente como si fuera una mujer. Pensar que cuando se emborrachaba, mis hijos quisieron golpearlo con un hacha bajo el impulso de sus pecados. Mam, nuestro padre nos est haciendo mucho dao, vamos a darle con el hacha. Huyamos. l nunca va a cambiar su forma de ser. Tal vez est embrujado, quizs le han hecho un conjuro en otro lado. Tal vez tiene otra mujer y por eso quiere matarte me deca uno de mis hijos. No, no podemos hacer eso. Mejor vmonos en silencio. Nos perderemos. Ustedes ya estn grandes. Adems su hermana est en Arequipa, ella nos ayudar de alguna manera. Podemos irnos a donde ella est yo les responda.
64

Ahora mis hijitos menores estn muy apegados a su padre y quieren seguirlo a donde vaya. En su poca de borracho lo detestaban: El viejo que se vaya adonde sea. Yo no tengo nada que hacer con l! Ese hombre en donde sea me hara llorar por lo borracho que es. Adems, me hara pasar hambre. No me comprara ni un pan ni un dulce. Al principio, mi esposo no quiso abrazar esta religin, pese a que le hablaron por mucho tiempo. Fue as que llegaron dos pastoras a mi comunidad, ellas iban por el camino preguntando por otra hermana y entonces vieron cmo mi esposo me golpeaba en unos arbustos. En ese momento, mi hijo que todava estaba en paales, se resbal de mi atado y rod ladera abajo. Por intentar alcanzar a mi hijo, fui rebotando como un ovillo de hilo. Me desesper tanto que le lanc una piedra a mi esposo y le hice una herida en la frente. Viendo su sangre, se llen de ira y casi me mata. Las pastoras comenzaron a gritar: Hermanos, intercedan. Van a matar a esa mujer! Unos hombres que escarbaban la tierra para sacar papas escucharon sus ruegos y me defendieron. Algunas personas que estaban cerca tambin intervinieron: Oye, indio flacuchento, carajo, como esa mujer no tiene a nadie, le vas a hacer eso? Ahora a ti tambin te vamos a hacer lo mismo! con esas amenazas se detuvo. Luego fueron a rescatar a mi criatura. Las hermanas, que vinieron del Cusco, me rescataron de mi esposo. Por la golpiza no poda ni pararme. Ellas me pusieron emplastos para las heridas. Hasta para orinar alguien tena que sostenerme de los brazos. As, enferma, estuve un tiempo. Las seoras que vinieron han trado alcohol, blsamo y rnica para vender. Corre donde ellas para comprar y crame con eso. Ya no me hagas padecer de esa manera. Yo no soy culpable de nada, soy una mujer honrada. No conozco a ningn otro hombre. Nunca he tenido un desliz para que t me hagas esto. No s qu te estar
65

pasando. Es mejor que nos separemos de buena forma. Mis hijos me ayudarn, nos iremos a donde sea. Ya no puedo vivir contigo. Quiero separarme de ti. l no saba que las mujeres eran hermanas de la religin. As que creyendo lo que le dije se fue. Voy a comprar los remedios. Dice que las hermanas lo retuvieron, le mostraron la Biblia y le hablaron muy cortsmente. Cuntos hijos tienes? Son trece. Ayer le pegaste a tu mujer No me acuerdo. Seguro el trago me hace actuar as. No recuerdo nada. Cmo no puedes recordar? Crees que con el tiempo tu mujer, a la que tanto castigas, va a estar siempre bien? Tal vez de tanto dolor de huesos no se podr ni parar. T no cuidas a tu mujer? Nosotros intentamos calmarte ayer, pero no pudimos. No vivas de esa manera. Vamos, acerqumonos a Dios. En la Biblia no dice: Pgale a tu madre, a tu padre, a tu esposa y a tus hijos, sino todo lo contrario. Mi esposo, como saba escribir, comenz a leer la Biblia y continu visitando a las hermanas: No seas as. Esta mujer te ha dado ya tantos hijos, ser muy difcil que te separes de ella. Acaso no te duele el corazn cuando lesionas as a la madre de tus hijos? Cunto ms tendr que sufrir? Es difcil creer que an est viva pues t la castigas desde que eras joven. Seguro que slo por sus hijos nuestro Dios la mantiene con vida. Nunca ms seas as. En lugar de andar emborrachndote, acrcate a Dios. l perdonar tus pecados y te regalar una vida mejor. Despus de mucho tiempo, las hermanas me contaron todo lo que le haban dicho a mi esposo y fue as que pudieron hacerlo cambiar.
66

La vida en la hacienda
Antes, los hacendados Mara Manuela Ochoa y Serapio Infantas eran dueos de Pampahuaylla y de la hacienda de Ccollpani. La mayora de personas de este pueblo trabajaba en los caaverales y en las chacras de maz y trigo de la hacienda. All, los hacendados maltrataban a los trabajadores como a burros, eran demasiado abusivos. Ellos se coman las mejores reses y ovejas, por eso eran regordetes. Por aquel entonces, yo todava era muy joven pero recuerdo muy bien cmo los hacendados le arrebataban su ganado a la gente. De cada diez ovejas se llevaban una, dice que por el pasto que coman. As, si uno tena veinte, treinta o cien ovejas. Los hacendados las llevaban a otras haciendas y ah las hacan pastar hasta engordarlas. Del mismo modo, por cada diez cabezas de ganado vacuno se apropiaban de un potrillo y lo mandaban al valle de Ccollpani. Por eso los hacendados tenan tantos animales, vivan con lo que le quitaban a la gente ms pobre. Mi padre tena bastante ganado, por eso los hacendados le quitaron muchsimos animales y como estaba obligado a hacerlos procrear para ellos, el nmero disminua an ms. El resto de ovejas las haca pastar con un hombre pobre que no tena nada. Eso no era lo nico. El hacendado vena al escarbe de papas y ollucos, escoga a nuestra oveja ms grande y gorda y se la mandaba llevar. Luego la degollaba para comrsela con huatias. Ni siquiera la leche de nuestras vacas era totalmente para nosotros. Apenas se ordeaba, an caliente debamos llevarla a la casa hacienda. Igualmente, tenamos que entregarles nuestro queso y cuando lo hacamos, nos obligaban a lavarlo y nos insultaban barbaridades: Seguramente este queso lo han estrujado con su mano cochina. Oye, chola pata sucia! Mustrame tus manos, a ver si el queso lo hiciste con las manos limpias
67

yo les mostraba mis manos y me pellizcaban. Con esas manos mugrientas hiciste el queso, lvate con ese jabn! Luego nos hacan ponerle sal y colocarlo en las partes altas. Lo mismo pasaba cuando les llevaba la leche: Oye, india pata sucia, recin me traes la leche? Y todava me das slo lo que te da la gana. Tambin insultaba a mi padre: Ese indio jetn de tu padre seguro se ha ido con su amante al escarbe de las papas. Los hacendados nunca estaban contentos con nada. Nos insultaban hasta hacernos doler la cabeza: Ustedes estn repantigados, estirados en mi pueblo, en mis tierras. Tragan lo que producen mis ovejas, chupan tanta leche que ya no quieren ni obedecer mis rdenes. Como yo era pequea todava haca rebalsar la leche cuando me pedan que la hierva. Entonces la ceniza se entraba a la olla y el hacendado se enojaba mucho: Oye, india mugrosa, seguro ests haciendo hervir la leche de mala voluntad, Acaso soy perro para tragar esto? Toda esa leche se la echaba a los perros. Era demasiado. Quera que todo se lo demos a sus manitas, de lo contrario nos llenaba de insultos que nos avergonzaban y a veces hasta nos pegaba. En poca de escarbe de papas debamos llevar nuestros caballos para acarrear lo que sacbamos. Si uno tena muchos animales, el hacendado quera que llevemos a todos. Los caballos trasladaban las papas hasta hacerse heridas en las espaldas, por eso escondamos a nuestros animales. El hacendado mandaba a hacer huatias de papas agusanadas, podridas o partidas para los trabajadores. Nunca utilizaba papa buena. Tenamos que llevar nuestra propia
68

comida porque nos haca trabajar sin darnos alimento. Cuando el trabajo terminaba en la hacienda, una vez al mes. Se llevaba a la gente a la hacienda de Ccollpani y los haca trabajar en los caaverales. Si uno no se llevaba su comida a Ccollpani mora de hambre. Nunca les daba comida. Trabajaban incluso los domingos. Cuentan que a veces se sostenan comiendo chancaca. Mi padre dice que ya en el camino de regreso se compraba algo de fruta y que llegaban exhaustos e hinchados por las picaduras de los mosquitos. En medio de todo eso, cuando todava servamos al hacendado, lleg el tiempo del sindicalismo. Mi padre fue nombrado dirigente y luch para expulsar al hacendado. Slo cuando se reunieron todos los pueblos, lograron expulsarlo a pedradas y palazos. Por ello el hacendado enjuici a mi padre y comenzaron a perseguirlo. Los guardias llegaban de dos en dos y mi padre tena que huir, dorma entre las rocas, en las quebradas y los cerros lejanos. As como l, muchos dirigentes de otros pueblos pasaban por lo mismo, padeciendo de sed y hambre. Al final, encontraron a mi padre, lo detuvieron y se lo llevaron a Lima. Dicen que en Lima logr escapar, busc a la federacin o algo as preguntando por todas partes y con su ayuda pudo regresar al Cusco. En otra oportunidad, llevaron a mi padre nuevamente a la crcel. Esa misma noche tuvieron que llevarse dos toros para pagarles y poder sacar a mi pap. Mi padre sola ir a Chawpimayu, creo que all se reunan. A cuntos lugares ms habra ido! Con el afn de echar al hacendado no se quedaba quieto, ni siquiera las redadas lo detenan. Adems, todava le causaba mucho dolor todo lo que vivi en la crcel. Djalo todo as. Nuestros hijos estn viviendo como abandonados le deca mi madre para que deje esa vida, pero nunca pudo convencerlo. Felizmente, al poco tiempo derrotaron al hacendado.
69

En la poca del hacendado ni siquiera podamos vestirnos con buena ropa. Cuando ponamos a nuestros hijos a la escuela l nos deca: Oye, indio! Para qu haces eso? La escuela no sirve. Acaso quieres que tu hijo se vaya de tu casa? Cuando aprenda a escribir te va a presionar con la idea de irse. Se volver un respondn. Luego hasta te va a pegar. No los pongas a la escuela de ninguna manera. Quieres que te abandonen? Si tus hijas, las mujeres, aprenden a escribir, se comenzarn a mandar cartas con otros hombres, querrn irse con sus enamorados. Ms bien a tus hijos, a los varones, puedes ponerlos, pero slo hasta que aprendan a escribir su nombre. Si se quedan ms tiempo, aprendern a hablar castellano y se irn, te abandonarn. Mejor que tu hija se quede a pastar ovejas. Por gusto vas a poner a tus hijos a la escuela, acaso alguien ha llegado a ser algo? as les deca a mis padres, calentndoles la cabeza. Los hacendados no queran que los nios se eduquen. A veces, el hacendado nos alcanzaba en los cerros donde pastbamos a nuestros animales. All laceaba a nuestras mejores ovejas y cuando nos resistamos, nos insultaba: Oye, india apestosa. Oye, india bestia, Por qu atajas, carajo? diciendo as, azotndonos con un lazo nos correteaba. Qu hacen repantigados en este cerro, haciendo que sus animales se acaben el pasto! Mis animales estn en el valle y los vamos a traer aqu, qu cosa pues van a comer? Indias mugrosas, carajo. La poca de los hacendados fue terrible, ni siquiera lo que comamos era alimento. Atemorizados, muy de madrugada, salamos a arrear a las ovejas a los cerros ms alejados. Si no hacamos eso, las cogan de nuestra casa y las hacan degollar con el pongo. Actuaban como el zorro, se llevaban la carne, pero dejaban el cuero y las menudencias. Nosotros tenamos que recoger sus desperdicios y comernos las menudencias. Felizmente la hacienda lleg a su fin. Cuando se organizaron los sindicatos, fuimos personas libres y pudimos vivir tranquilos. Fue como si nos hubieran extirpado una espina que llevbamos muy profundo.
70

La vida de Paulita Accostupa en la organizacin

Mi nombre es Paulita Accostupoa Llamaqponcca. Soy de la comunidad de Chacn, que es donde vivo hoy en da. Sin embargo, antes tuve que irme a trabajar al Cusco porque mi familia era demasiado pobre. Viv con mi esposo desde los diecisiete aos aunque no lo conoca bien. Slo regresaba a Chacn cuando mis padres me llamaban. En una oportunidad, sal de mi trabajo para ir a la fiesta de mi comunidad, en el mes de febrero. Aprovechando mis das libres, trabaj con una profesora en Vilcabamba. Cuando termin mis labores, mi madre me dijo: Todava nos vamos a quedar, como son vacaciones puedes quedarte. Claro, mam, nos quedaremos todava. Pero despus me enviars de regreso Yo tambin pondr para tus pasajes. No puedo retenerte, te irs noms. As pues me qued. Sin embargo, justo antes de cumplir ocho das en mi comunidad, mi madre muri y desde entonces no pude irme. Gast todo mi dinero, incluso el de mis pasajes. Mi padre era muy borracho, por eso no le hizo curar a mi mam. Adems, le pegaba mucho.
71

Cada vez que le reclamaba algo, me responda de mala manera: A qu te metes en mi vida! Lrgate a lamer platos! Nunca quiso ponerme a la escuela. Acaso t eres hombre? Slo los hombres deben estar en la escuela. Acaso t vas a ser alcalde, subprefecto, juez o qu cosa? Por quedarme en mi pueblo, me encontr con el que sera mi esposo. Aquel mes se celebraba comadres, por eso fui a Izcuchaca. Cuando regresaba de all, se me acerc mi esposo: Mi padre me dijo que t eras la escogida para m. Yo respond slo con el pensamiento: Qu cosa ser yo para vivir con este hombre, acaso soy sonsa? Aunque sea vivir con un viajero o con un chhuchu. Cuando todava pensaba as, una ta ma me alcahuete con mi esposo: Quieras o no quieras, tienes que vivir con este hombre ya que tu madre ha muerto. Este hombre es agricultor, no es carpintero, te podr mantener bien. Yo me llenaba de preocupaciones pensando en si eso sera o no posible. As pues, me oblig a vivir con este hombre que ahora ya le digo esposo, porque hemos pasado juntos mucho tiempo. De esa forma llegu a tener hijos. Actualmente son seis: tres varones y tres mujeres. Cuando uno de mis hijos muri incluso me alegr ya que nuestras tierras no alcanzaban para mantenerlos. Mi madre tambin fue muy pobre. No le alcanzaba ni siquiera para comprar sal o aj, ya que slo tena medios y reales. Si como pago del trabajo solo le daban medio o un real, para qu puede alcanzar eso? Yo todava vi panes que costaban tres por medio, huevos de tres por un real. Tambin haba para cuarenta, sesenta y treinta centavos. Las telas costaban entre ochenta, cuarenta y treinta centavos de acuerdo a su calidad.
72

Yo ayudaba a tejer, me paguen o no, y tambin sola preparar chicha para vender. Mi esposo no tena familia, ni siquiera un hermano o hermana. Sin embargo, como tena su chacra y terrenos se haca el importante: Yo soy un hombre rico. Tengo una media quinta de hacienda. En cambio ustedes son unos pelados, no haban tenido nada. Con sus palabras, as me haca sufrir. Como no nos conocamos, era difcil entendernos, no nos comprendamos y casi llegamos a separarnos. Ahora que somos viejos con tantos hijos y yernos recin vivimos bien. Mi suegra era muy mala y me insultaba sin razn: Oye, persigue hombres adems como se enter que yo trabaj de empleada me dijo. Como fuiste empleada seguro te metiste con tu patrn. Adems, dicen que

eras la sobra de los guardias, que diste a luz a un hijo de esos soldados y lo tiraste a la laguna. Yo sufra y lloraba demasiado. Mi suegra avivaba los nimos de mi esposo y me haca castigar. Despus de tanto sufrimiento, llena de clera sal de mi casa y me fui a Juliaca para hacer negocio. Del mismo modo viajaba al valle de Quillabamba o a Sicuani. Cuando naci mi hijo Adran, mi suegra me dijo: ste no es mi nieto. Seguro es hijo de los brequeros, de los guardias. A pesar de todo, yo ayud a mi suegra en la organizacin, juntas defendimos nuestras tierras; sin embargo, ella termin vendiendo sus terrenos a otras personas, a
73

nosotros ni siquiera nos los ofreci para comprarlos, a pesar de que era duea de media quinta de hacienda. Yo teja mantas y ponchos y con ese dinero daba de comer a mis hijos y a mi esposo. Hasta ahora, mi esposo no sabe trabajar para ganar dinero, tampoco sabe hacer negocios. l slo trabajaba en nuestra chacra para sobrevivir. Yo, haciendo toda clase de actividades, lo vesta. l nunca compr ropa. Ahora, ni siquiera sabe qu precio tiene, ni cunto gastamos al mes, ni cunto pago de la luz, nada de eso sabe. Mi esposo slo trabaja en la casa. No es capaz de sacar las cuentas, no sabe ni siquiera escribir, es totalmente analfabeto y creo que por eso no quiere ir al Cusco. Aunque est yo enferma, me exige para todo. -Hasta cundo yo noms te voy a vestir? Y si me muero, vas a venir al panten? Cuando estoy enferma, l slo me mira y ni siquiera me hace curar: Si puedes, sana diciendo eso me abandona y yo sufro lo indecible. A veces me enfurezco y le digo: Ahora, recuerda a tu madre que no te puso a la escuela. Mi esposo se dedic slo a pasar los cargos, como el de San Isido, los albasos, los castillos, las veladas. Hubiera sido bueno que al menos construyera una buena casa o comprado tierras que en aquellos tiempos no costaban mucho. Mis hijos tambin le increpan. Pese a todo, l me critica porque yo estoy en la organizacin. Cuando llega cualquier papelito a mi casa siempre nos pregunta qu dice. Yo haba olvidado cmo escribir y firmar mi nombre pues muchsimo tiempo pas desde que fui a la escuela. Recin cuando trabaj en la forestal me di cuenta. En el momento de los pagos, al tener que firmar las planillas, me haba equivocado. Mi nombre daba vueltas en mi cabeza. No lo recordaba. Slo haba puesto Accos, lo dems me lo haba comido. Record nuevamente a escribir cuando entr al programa ALFIN. En la escuela, slo llegu hasta el segundo grado de primaria. No aprend bien
74

porque iba a escondidas de mi madre, cuando me manda a traer pasto para los cuyes o lea. Nuestra profesora se llamaba Magda. Como mis padres no queran por nada que vaya a la escuela, me olvid de escribir. Ya en ALFIN, aprend a leer cartas y ahora que ya soy vieja todava puedo leer algunas letras. Haba un programa de alfabetizacin de los evangelistas. All aprendimos a escribir tambin en quechua y por eso yo me alegro. Dios trajo a ese hermano para que nos ensee de esa manera. Todos los dems hermanos tambin aprendieron a escribir. En aquellos tiempos, las mujeres padecimos mucho. Sin embargo, gracias al apoyo de otras personas nos pudimos organizar y seguimos as hasta ahora por nuestros hijos y para continuar creciendo. Yo me siento muy alegre por la generosa ayuda que nos brinda esta organizacin, por eso, pese a que pasa el tiempo, no me olvido. Al principio, trabajbamos con nuestro hermano Antonio, despus con nuestras hermanas Martina, Ada Luz y Mara Sumiri, tambin contamos con la ayuda de Luz Marina. Al final trabajamos con la hermana Teresa que nos dijo: Nosotros les hemos ayudado por mucho tiempo. Ahora ustedes noms ya deben reunirse. Aquellos tiempos padecimos muchsimo. Ni nuestros terrenos ni nuestras chacras eran suficientes. El hacendado siempre estaba tras nuestro, nos persegua mucho. No haba tiempo ni siquiera para descansar un poco. Tenamos que ordear las vacas, cuidar a los chanchos y caballos, pastear las ovejar, llueva o no llueva, nieve o no nieve, haga fro o haga calor, pase lo que pase, tenamos que obedecer, a la fuerza, las rdenes de los hacendados. Todo el sufrimiento que pas, lo recuerdo hasta ahora; felizmente lo de los hacendados ya termin.
75

Cuando pastbamos nuestras ovejas en los cerros, que en esa poca eran eriazos, el hacendado tomaba una por cada diez ovejas que tenamos por el pasto que consuman. Adems, debamos llevarles cuyes, gallinas, chanchos; a veces ya asados, para que se los coman. A pesar de tener comida por dems. El hacendado nos obligaba a trabajar en los pabellones. Las mujeres cocinbamos y los hombres trabajaban con la yunta del ganado. Despus de regresar, debamos seguir dando vueltas por la hacienda. Tambin tenamos que llevar leche y boiga sobre nuestras espaldas hasta el Cusco, a pie. Si nosotros sufrimos de esa manera, sabe Dios cmo habrn sufrido nuestros padres. Yo vi algo de eso. No s cuntos aos tena, pero todava paste vacas, caballos

y chanchos. En mi memoria est muy presente todo lo que vi. Creo que nunca lo podr olvidar y cada vez que lo recuerdo me duele el corazn terriblemente. Cuando me encuentro con mis paisanos recordamos aquellos tiempos con lgrimas en los ojos. Felizmente eso de vivir mirndole la cara a los ricos se acab. Estas nuestras tierras las conseguimos para nuestros hijos, para su educacin. Porque las tierras en nuestra comunidad no alcanzaban, por ello tuvimos que irnos por todas partes con mi esposo. En eso vino el hermano Antonio y nos dijo: Vamos, reunmonos. Vamos a ALFIN, caminemos, vayamos todos quieren o no quieren?
76

Mi esposo y yo juntos bamos a ALFIN, pero luego se desanim: Yo no quiero ir. Eso quita tiempo, anda t noms. Para ti eso es perder tiempo, pero yo quiero ir. Yo voy a ir, y por qu? Por mis hijos, quin sabe si solo tendremos dos. Todava somos jvenes, recin vivimos juntos, quizs tendremos ms hijos. Yo no voy a ir. Tengo tanto trabajo que me est llegando ms arriba de la cabeza me deca y ya por nada quera ir. Pese a que me deca esas cosas, con la cabeza gacha siempre asista a las reuniones. Cada noche nos enseaban a leer y escribir, all me hicieron entender bien. All tambin conversbamos sobre las tomas de tierras: Lo hacemos, o no lo hacemos? Lo expulsamos o no lo expulsamos a este hacendado? decamos. Lo vamos a desalojar, lo vamos a pisotear. Entonces, se realiz la toma de tierras. Del mismo modo, nosotros midiendo nuestras fuerzas salimos en defensa de nuestras tierras. Si vamos a tener muchos hijos, seguro las tierras no nos van a alcanzar decamos eso porque queramos ser dueos de nuestras tierras. En nuestra comunidad no tenamos chacras o terrenos, slo las chacras de nuestros abuelos y abuelas. Eso no es mucho. Apenas si nos tacaba un topito, medio topito, un cuarto de topito, cuatro surcos, cinco surcos; pensando en eso tenamos fe en las reuniones. Por todo ello, nos reunamos frecuentemente hasta realizar la toma de tierras. Cuando estbamos en esos trajines, vino gente del valle de Chawpimayu, ellos nos hicieron despertar an ms. Entonces, todos, con hijos o sin hijos, nos movilizamos. Yo fui con mi primer hijo, llamado Adrin Franco, recin destetado y con mi otra hija, que ahora vive en Abancay, en la espalda. Sabiendo que mis padres no tenan muchas chacras, luchamos, nos movilizamos
77

en pos de tierras. Nosotros somos campesinos, pasamos nuestra vida trabajando la tierras, calculando bien nuestro dinero nos movilizbamos. En ese entonces, mi hermano Satuco Accostupa era un hombre sano. En estas movilizaciones hasta las personas ms sanas se enfermaron por la lucha, por las tierras, por sus hijos. Ahora, nuestros hijos poseen tierras, aunque sean pequeas parcelas. Entonces, coordinando con la gente del valle de Chawpimayu nos movilizamos. Iba con nosotros Hermenegildo Ttito. Todos dbamos nuestro dinero. Pareca que antes el dinero tena menos valor. Pusimos dos soles con cuarenta cntimos y mucho ms antes pusimos cincuenta centavos. Esa cantidad era suficiente y, aunque era poca, la conseguamos con mucho sufrimiento. En esa poca era mucho ms difcil conseguir dinero. Es bueno organizarse entre todos, no es en vano. Con mucho sufrimiento, primero recuperamos nuestras tierras del hacendado y luego de la cooperativa. Ahora, en esta comunidad ni siquiera mencionan todo lo que hicimos. Ustedes sufrieron por nuestra comunidad, por nosotros sera bueno que as nos dijeran. Nosotros sufrimos porque no reconocen nuestro sacrificio. Luego de un tiempo, mi esposo quiso entrar en la dinmica y me ayud en la lucha. Las movilizadoras de esta organizacin fueron Modesta y Rafaela. Ellas ya fallecieron como mis otras compaeras. Juntas solamos reunir a las dems mujeres, dicindoles: Esta movilizacin es buena. Vamos pues, nos movilizaremos. Nadie quera cocinar para los nios de educacin inicial. Nosotros nos preocupbamos y realizbamos actividades para ellos. Por eso, ahora se han instalado comedores infantiles en los seis sectores. Estos comedores los hicimos levantar con doa Santusa y doa Cristina y tambin trabajamos por el fondo rotario. Cunto me alegraba porque todo marchara bien con
78

nuestro trabajo, con nuestro sudor! Sin embargo, poco a poco todo mi entusiasmo se enfri ya que la presidencia no era buena, no era activa. Nosotros nos denominbamos Sector Santa Ana Artesana. Para crear este sector pedimos un horno y un molino y los instalamos tomando dinero del fondo rotario. Presionando, hicimos caminar la organizacin. Antes a las mujeres no nos admitan ni en las asambleas: A qu vienen estas mujeres? Slo debemos recibir a los varones en las asambleas. Las mujeres slo vienen a sentarse decan. En ese entonces, las mujeres iban a las reuniones con sus ruecas a hilar. Las asambleas no son para hacer eso. A las reuniones se debe ir a escuchar, a ayudar, a aprender. En la organizacin hay que levantar la mano y hablar. Algunas veces hablbamos cualquier cosa, como ovejas en su corral. Para que la reunin se lleve a cabo, deba intervenir la presidenta. Pero como nos vimos abandonados, solamente nosotros nos reunamos. En la asamblea no hay que vociferar, hay que hablar alzando la mano. As los hombres dirn: Esas mujeres saben hablar bien en las reuniones. Con el trabajo de quin se hizo el saln comunal? Claro que con nuestro esfuerzo, con nuestra manera organizada de trabajar. Del mismo modo, pedimos las cosas que faltaban para el colegio, as perseguamos al alcalde. l fue elegido con nuestro voto y estaba a favor del campesino y del indio, por eso deba ayudarnos pues. Nosotros gestionamos el vaso de leche. Lo hicimos porque es nuestro derecho y nuestro dinero. Nadie nos lo dio porque somos pobres o por compasin. Ahora, cada vez que me encuentro con las mujeres organizadas y les pregunto sobre la organizacin en las comunidades y, segn lo que me dicen, parece que estn dormidos.
79

No hay que estar esperanzados en una sola oficina. Existen tambin otras instancias que nos pueden apoyar y a las cuales hay que recurrir. Ya son casi seis aos que vengo ayudando en este comedor. Ya no hay mucho por hacer all, pero no quieren que me vaya. Si depende de m, yo seguir ayudando hasta que Dios Padre me d vida. Hasta entonces ayudar. No s por qu algunas mujeres han permitido que la organizacin se enfre. La mujer debe movilizarse. Yo hasta ahora que soy vieja sigo luchando. He gastado mucho dinero en mis movilizaciones. Por qu?, por la comunidad, por no tener que quedar en vergenza. Yo me siento feliz con las obras que realizamos. Yo nunca esper a que alguien me obligue a hacer las cosas. Con la organizacin se puede hacer de todo. Parece que las mujeres no se daban cuenta de la marginacin de sus maridos. Viendo, por ejemplo, que no nos reciban en las asambleas, yo presionaba a la organizacin. Nadie nos podr apoyar eternamente. Por ello ahora, hemos empezado a hacer nuestras gestiones nosotras mismas. Sin embargo, solas nunca hubiramos podido hacernos respetar, en la organizacin hay fuerza. A Lima fui dos o tres veces. Tambin fui a Arequipa. En los comedores de esas ciudades vi muchas cosas y con esa experiencia levantamos otro comedor. Hemos imitado las cosas buenas que vimos. En esta comunidad hay nios y ancianos que vienen a comer al comedor que yo misma dirijo. Tambin en Antapampa he caminado por todos los pueblos a ver cmo estn. Adems fui a Chivay y Caylloma en Arequipa porque all se realizaron congresos donde aprend a expresarme. Por esas cosas mi esposo me dice a veces: T ya no te quedas aqu. Ests siempre en cualquier lugar. Ya ni se te ve por la casa.
80

Realmente, ya no poda permanecer quieta. Iba a la federacin del Cusco y a la de Anta tambin. All averiguaba, conversaba y no solamente con las mujeres, sino tambin a los hombres les pregunto: Cmo est la organizacin? Nunca he olvidado a mis antiguos compaeros de trabajo. Algunas veces los hombres nos criticaban: Cmo anda esta mujer dejando abandonada su casa? Las mujeres debemos movilizarnos y organizarnos por nuestra comunidad. All vamos a capacitarnos, aprendemos sobre el lavado de ropa, la cocina, cmo atender a nuestro esposo y a nuestros hijos.

Algunas mujeres se estn llenando de hijos. Cmo los van a criar, cmo los van a educar. Todo eso estamos aprendiendo. Hay tanta dificultad ahora y no podemos, al menos, vender nuestras papas. Algunas no conocen ni siquiera una romana, as nos pueden engaar con el peso. Por eso yo estaba atenta cuando trabajaba en el fondo rotatorio. Miraba bien debajo de la balanza, yo misma pesaba aunque no saba mucho de las letras. Las sumas las haca de memoria, no necesitaba coger un lapicero. Vea cmo se balanceaba la romana y venda diciendo: Esto es as, esto no as. En la organizacin haba personas letradas y no letradas, sin embargo, todas eran
81

tratadas de la misma forma. Ms bien, las personas letradas tenan ms dificultades en sumar y sacar sus cuentas. Mamita, ests trabajando y tienes todo en la cabeza para sacar tus cuentas. Hasta a nosotros nos ests ganado me decan mis hijos. Trabajando bien se puede engrandecer y llevar adelante la organizacin. A veces me digo a m misma: Me gustara retroceder el tiempo. Ahora que ya he envejecido no puedo movilizarme mucho. Una noche llegaron los de Chawpimayu y fue ah donde nos levantamos. Todos amanecimos en la quebrada de Uchu Wayqu, haba hasta mujeres embarazadas. A la entrada de la laguna sufrimos mucho porque nos peleamos, desde la maana hasta la noche, con los de la comunidad de Huayllaccocha. Sin embargo, los de Chawpimayu ayudaron a los de Huayllaccocha. De hambre, hasta tuvieron que robar mote, por eso los guardias los llevaron a Izcuchaca y los encerraron all. Si los de Chawpimayu no hubieran venido, quizs ninguna pelea se hubiera realizado. Ellos hicieron despertar a los de Huayllaccocha y empez la lucha. Todo por nuestros hijos. Tomamos la quebrada del Uchu Wayqu. Hicimos que el hacendado se pierda y los desalojamos. Sin embargo, entr la cooperativa y trabaj la tierra de extremo a extremo. Nosotros fuimos a trabajar por dinero, pero tampoco nos pagaban. Mi esposo tambin fue a trabajar y yo le llevaba comida cargando a mi hijo en la espalda. Tengo todava la oportunidad de trabajar ac tambin dije. Estos terrenos anteriomente no eran cultivables, slo servan para pastorear los ganados. Entonces, la cooperativa comenz a hacerlas trabajar: Ser posible que alguna vez estas tierras sean nuestras? pensaba. Despus de un tiempo, les dijimos a nuestros hermanos Antonio, Mauro y uno del
82

cual ya no recuerdo su nombre: Si realmente sienten cario por los campesinos, entonces aydenlos. Nosotros no tenemos muchos terrenos. Ellos nos ayudaron y pudimos conseguir terrenos. Trabajndolos estamos criando a nuestros hijos. A esa cooperativa la desaparecimos tambin porque trabajbamos sin recibir un pago. Hasta mis cinco nios, varones y mujeres, trabajaron sin pago alguno. Trabajamos en la Forestal y tambin en los Andenes. Del mismo modo fuimos a Sullupucyo y por trabajar en esas chacras sufrimos muchas cosas. En esa poca tambin, con mi hijo en la espalda, llevaba comida. Cuando haba pelea con los de Huayllaccocha, nos echaban ceniza con venas de rocoto. Sin embargo, con astucia logrbamos quitarles la ceniza y echrsela nosotros mismos. Yo camin tanto en esas luchas, inclusive estando embarazada. Nosotros vencimos porque tenamos fuerzas todava. Nuestras peleas eran hasta turbarnos, hasta perdernos en el polvo que se levantaba. Lo hacamos por las cercanas de Uchu Wayqu. Luego regresbamos a la zona de arriba y nos pelebamos nuevamente. All las mujeres de Tangabamba y de Chanchayllu no quisieron soltar las tierras. Nos azotaron con lazo, pero nosotros les quitamos los lazos, los golpeamos y nos llevamos esos ltigos. Como hasta ahora se han alimentado de estas tierras, ya es hora de que las suelten. Nosotros tambin queremos comer de esas tierras as trazamos los linderos. En esa poca nos movilizamos poniendo un sol, dos soles de cuota junto a Ermenegildo Ttito, Eliseo Franco y Satuco Accostupa quin por estos trotes encontr la muerte. Ahora sus hijos se alimentan solamente de esas tierras.
83

Trabajando en esta chacra educaremos a nuestros hijos solamos decir. Durante dos aos trabajamos para la comunidad, despus se parcel. Casi todo lo que producamos lo dbamos a la comunidad. De lo que quedaba, una parte era para nosotros y otra para el fondo de la comunidad con lo que mantuvimos el juicio para librar las tierras. En Antapampa deberan hacer lo mismo que nosotros, deberan hacer respetar sus tierras. Cuando me convocan para cualquier asunto acudo siempre. Nunca dejo lo que tengo que hacer.

84

También podría gustarte