Verbo Xido

Asociacin Ecoloxista e Cultural da Terra de Montes

N 25 Decembro 2011

CAMI O DO PO US O , 2 * 36. 560 SO U TELO D E MONTES BOLETN INFORMATIVO DE ECOLOXA E CULTURA DA TERRA DE MONTES
e-mail: verboxidofal:vahoo.es Bloe:: www.verboxido .wordnress .com

Dez anos
Na primavera do ano 2001 naca en Soutelo de Montes a Asociacin Ecoloxista e Cultural de Terra de Montes VERBO XIDO , un colectivo aberto e plural, con dous obxectivos claros: a difusin cultural e a defensa do medio ambiente. Para preservar e dar a coecer a cultura e o patrimonio da Terra de Montes, VERBO XIDO desenvolveu un importante labor editorial concretado en mis dunha ducia de libros, 25 Boletns de periodicidade cuatrimestral , unha gua do Centro Etnogrfico de Terra de Montes e diversos trpticos para criticar a desfeita do patrimonio arquitectnico e poder levar a cabo os roteiros do Padre Sarmiento e do Monte do Seixo. Ademais, levamos a Tampouco podemos esquecer o gran estarzo realizado para recuperar a Memaria da represin franquista na bisbarra e dignificar a lembranza dos vencidos,

bo porto sete edicins das Xornadas de T erra de Tod@s, nas que se trataron temticas tan variadas como as polticas culturais dos nasos concellos, a repercusin do AVE, as enerxas alternativas, a importancia do oficio dos canteiros, a reivindicacin de personaxes senlleiros da cultura como o Padre Sarmiento, Xos Otero Espasandn ou Antonio Rodrguez Fraiz.

mediante diversas publicacins, actos de divulgacin e a homenaxe que teen lugar todos os anos no sinxelo monumento recordatorio erixido na Ponte do Barco

(Pedre).

Nesta delongada e dificultosa andaina, non podemos esquecer a Fermn Martnez, autor do naso ilustrativo logotipo, nin aos presidentes que me precederon, Constantino Gonzlez e Fernando Salgado. Para rematar, tamn queremos lembrar Asociacin de Mulleres ESPADELA, coa que compartimos tantas causas , e ao naso particular punto de encentro, o Centro Etnogrfico da Terra de Montes (CETMo), polo que apostamos dende o comezo e no que seguimos debruzados para asegurarlle longa vida , como verdadeiro referente e testemuo da cultura e o patrimonio da Terra de Montes. Longa vida , tamn, a VERBO XIDO
.Lola Varela (Presidenta de Verbo Xido)

Apostar pola Terra de Montes. Unha oportunidade de futuro

Fai dez anos, comezaba Verbo Xido a sa andaina poendo a mirada sobre o Medio diludo lixeiramente nos ltimos anos, en Cerdedo aconteceu todo o contrario e a cota de poder do PP incrementouse e consolidouse nunha maiora folgada.
Cadro 1: Evolucin da poboacin na comarca TabeirsTerra de Montes

Ambiente e a Cultura na nosa comarca, desde unha vertente progresista. Dous eran entn os obxectivos deste colectivo: denunciar as accins que atentasen ao Medio Ambiente e poer en valor o noso patrimonio etnogrfico, natural e cultural desde o Centro Etnogrfico da Terra de Montes. Hoxe, ningun pon en dbida o enorme potencial natural e cultural da Terra de Montes nin o valor do Centro Etnogrfico como foco dinamizador da comarca, pero nos comezos non foron poucos os atrancos daqueles que pensaban que Verbo Xido e o Centro Etnogrfico podan ser elementos conflitivos para un goberno local

ANO CONCELLO
A ESTRADA FORCAREI CERDEDO
ano.

2001 22.216 4.849 2.523

2006 22.013 4.505 2.330

2010 2 1.828 4.108 2.299

Fonte: Instituto Nacional de Estatstica . Datos a 1 de xaneiro de cada

Cadro 2: Nmero de concelleiros/as obtidos polos partidos nas eleccins municipais de 1999 e 2011

acostumado a controlar o tecido social do territorio segundo os seus intereses e sen apenas competencia en materia cultural. Este colectivo, ao igual que moitos outros que foron emerxendo nesta ltima dcada,

1999
PsdeG

2011
PsdeG BNG pp PSOE BNG

CONCELLO

pp PSOE

A ESTRADA 14 FORCAREI 10 CERDEDO 8

4 2 1

3 1 2

11 6 10

9 4 1

1 1

apostou desde o primeiro momento pola Terra de Montes como un territorio cun futuro de oportunidades e mantivo unha actitude crtica coas accins que puidesen atentar precisamente a estas

Fonte: Instituto Nacional de Estatstica.

Neste escenario descrito cabe resaltar que os concellos da comarca ao igual que no resto de Galicia tiveron que asumir novas competencias,

oportunidades. Que pasou mentres? Neste espazo de tempo na comarca

sobre todo en servizos sociais, ao mesmo tempo que se lanzaron a actuar case como xestores culturais e tursticos en lugar de sentar as bases para que a cultura e o turismo fosen unha fonte de emprego e desenvolvemento empresarial promovida desde a administracin local. O resultado est vista: incremento de espazos municipais, de traballadores locais para servizos difusos e sobre todo, aumento da

Tabeirs-Terra de Montes ternos que talar dunha vertente social caracterizada pola perda e envellecemento da poboacin e dunha vertente poltica caracterizada por gobernos do Partido Popular en Forcarei, Cerdedo e A Estrada, salvo o perodo 2007-2011 de goberno de coalicin PSdeG-

PSOE/BNG neste ltimo concello. Se ben certo que o poder popular en A Estrada e Forcarei foi

dependencia econmica da administracin autonmica e provincial, colocando aos tres concellos nunha posicin delicada para administrar o presente. De feito, entre Forcarei e Cerdedo, que apenas suman 6.500 habitantes contan con das escolas infants, tres pavillns deportivos cubertos, dous auditorios, tres bibliotecas municipais, das piscinas municipais e unha praia fluvial, ademais de diversos bens baleiros, de titular-dade municipal, esperando momentos mellores. E no mbito da contratacin de persoal de servizos podemos citar tcnicos deportivos, axentes de desenvolvemento local, educadores familiares, tcnicos en turismo, tcnicos de cultura, etc ... En definitiva, mis servizos, mis equipamentos e mis esforzo econmico para menos poboacin e menos ingresos nas arcas municipais. Ata cando?
Cadro 3. Orzamento municipal dos concellos para gastos correntes

Chegou pois, o momento de que os concellos de Tabeirs-Terra de Montes, acten con valenta e aborden mis cedo que tarde a mancomunidade de determinados servizos, a racionalizacin do gasto corrente e o deseo de estratexias de desenvolvemento econmico conxuntas, que partan dun diagnstico cientfico e realista. Os nosos concellos deben preservar a sa condicin de administracin ao servizo do cidadn ante o inminente perigo de converterse nun lastre para estes (os datos do 201 O da dbeda viva por habitante as o amosan). E nesta irrenunciable labor deben contar con todas as forzas polticas que compoen as corporacins municipais pero sobre todo co tecido social, un tecido social que leva anos traballando para demostrar que o medio rural non un negocio, senn unha forma de vida. Fai dez anos, cando o Centro Etnogrfico

ANO
GASTO EN BENS CORRENTESE SERVIZOS

da T erra de Montes abra as sas portas, a nosa comarca comezaba a pechalas, entrando na lia de non retorno demogrfico. E hoxe, ante un pre-

2001
2.504.305 684.704 300.019

2008
4.665.581 1.241.133 647.797

sente complicado e un futuro incerto, insisto en que os gobernos locais e os colectivos polticos e sociais estn chamados a entenderse, a deixar

A ESTRADA FORCAREI CERDEDO

de mirarse . de esguello para mirar ao fronte e a pensar que algo ter que perder cada un para que gaemos todos. Dica Victor Hugo que "o futuro ten moitos

Fonte: Instituto Galega de Estatstica (as referencias temporais pertencen ao primeiro e ao ltimo ano dos que se dispoen de datos gravados).

Nestes dez anos levronse a cabo iniciativas como a construcin de solo industrial, a mellora da conexin con Santiago de Compostela ou a xestin de dous programas de fondos europeos para o desenvolvemento rural (agora estase xestionando o terceiro) pero a nosa comarca non logra frear a sangra demogrfica nin xerar un dinamismo econmico que reverta de forma clara no territorio por parte dos poderes pblicos.

nomes: para o dbil o inalcanzable, para o medorento, o descoecido e para o va/ente, a oportunidade". Agora mis que nunca, valerHes. toca ser

Ana Doval Fraz Secretaria Xeral do PSdeG-PSOE de Forcarei

E se o Seixo for o Monte Medulius... ?

A Blanca Garca Fdez.-Albalat, Andr Pena Graa e Jos Manuel Barbosa, con amor

A Terra de Montes -no antigo, Montes Meta- foi a patria dos metacios, un dos pobos celtas da Gallaecia (ou Kallikia), inmortalizados no Parochia/e suevum, Divisio Theodomir ou Concilum Lucensis, acta que dimanou do Concilio de Lugo celebrado o Aninovo de 569. O topnimo Montes Meta un orotopnimo tautolxico, dicir, a forma Meta tamn significa "montaa" "elevacin". A expresin latina Montes Meta o resultado de identificar como "monte" unha realidade xa recoecida como tal en lingua celta. As races *med-l*met- clticas aparecen en innumerbeis orotopnimos galegos: Meda, Medo, Medeiros, Medela, Medelo (sen ir mis lonxe, no vecio Caroi-Cotobade) ... , dando testemuo da sa rendibilidade substratstica (E. Rivas Quintas, 1982). Por outra banda, o substantivo meta-ae latino significa "columna cnica" ou "extremidade" "termo". Cotxese co irlands metho "fito de deslinde". F. Cabeza Qui les (Os nomes de lugar, 1992, px. 259) di que o vocbulo "meta" pervive na toponimia de Galcia dando nome a elementos de topografa mis ou menos cnica que son sempre montes e montaas.

Cnica a feitura do monte do Seixo (Outeiro do Coto, 1.015 m), albiscado dende a estrada de Cerdedo a Soutelo de Montes e, parafraseando a Floro e a Orosio, a 30 km en lia recta -cara ao NO- do ro Mio (Ribadavia). O propio Cabeza Quiles engade: Topnimo notable, que pode provir da prolfica "meta" latina, o do mtico monte Medulo [... ] que anda que de difcil ou imposible localizacin ha ter forma cnica (px. 260). Meda, medorra, medoa ... son outras formas coas que se nomea unha mmoa, sepultura neoltica, v.g.: Chan de Mamas, no alto do Seixo. O verbo latino metor significa "fixar os lindes", "chantar fitos". Tomando en consideracin ambas as das solucins, a Terra de Montes, Montes Meta, agochara o significado de "montaa cnica que serve de fronteira". Mais, fronteira de que? Voltemos ao Parochiale. Neste documento, recllese a divisin parroquial -as trece cadeirasque a potestade sueva arbitrou para o reino da Gal iza no sculo VI , recoecendo Lugo como diocese metropolitana, a semellanza de Braga. A provincia romana da Gal/aecia segregbase, tras o snodo, en das ss arcebispais, Lugo e Braga, respectando as reas de influencia destes dous antigos conventos xurdicos romanos. A s de Lugo perder o seu carcter de metropolitana tras a poca su eva. Na romanidade, as derregas do conventus /ucensis e do conventus bracarensis adaptronse aos accidentes naturais do pas (o terceiro dos conventus era o asturicensis, a Galiza do leste). Dende o oeste, os lindes seguan o val do ro Lrez -ou o do ro Verdugo- e os cordais interiores da actual provincia de Pontevedra (a serra do Cando e a serrado Candn), fontes fluminum, atinxindo cara ao leste as ribeiras do Sil. Como se deduce, a tribo dos metacios, os indxenas da Terra de Montes, asentaban en predios fronteirizos. No momento de organizar a provincia da Gallaecia, a autoridade romana valeuse dunha mis antiga divisin poltica (oinaikoi) de poca celta. A federacin de territorios polticos (trebas, mis tarde civitates, popul} na que se adscriban os metacios era o oinikos Growion, localizado ao sudoeste da Kallikia , tendo como capital a Bracara (Braga). Anda pertencendo dita federacin, os metacios (unha das tribos dos artdioi) habitaban a carn da marca do oinikos rtabron, a federacin cltica do norte, con capital en Lucus (Lugo). Xa daquela, a estrema estaba debuxada pola ra de Pontevedra, o

Unha meda (metoca ou metouca), termo agrcola, unha marea de forma cnica, que se forma pota acumulacin ordenada de feixes de centeo, trigo, m/lo, herba, etc. (Dicionario Xerais da Lngua, px. 785). Di o refrn: Home cazador ou troiteiro, nin boa meda nin bo palleiro.

ro Lrez e as serras do Cando e Candn. A treba metacia viviu, entn, dende a mis remota antigidade, no limes, no cabo dun territorio e no comezo doutro. Asumido o cristianismo polo pobo suevo moitos galaicos xa eran priscilianistas dende e o sculo IV-, o rei Miro (570-583) fixo realidade o proxecto de seu pai, Teodomiro, de organizar a igrexa nacional sueva . O plan reestruturador contou co apoio do influente bispo Martio de Dumio (515c580c), flaxelo do arrianismo de Aiax -"o inimigo da fe catlica e da Divina Trindade", segundo o cronista !dacio-, impulsor, que foi o dumiense, da conversin relixiosa dos brbaros do Noroeste. O reino suevo da Galiza ficou dividido en trece "sedes" (hoxe, dioceses). Cada unha das "sedes" divid ase sa vez en "dioceses" (hoxe, comarcas ou arciprestados). Segundo se le no Parochiale, diocese de Ira, inserida no arcebispado de Lugo, correspondanlle a xestin do seu propio territorio e o das parroquias (antigas trebas celtas) dos Morracio, Salinense , Contenos, Celenos, Metacios, Mercienses, Postamaricos (Coparas, Celticos, Bregantinos, Prutenos, Prucios, Besancos, Trasancos, Lapaciencos e Arras); todos eles etnnimos. No Chronicn lriense, composto en poca posterior (scs. XI-XII), corroboramos a asignacin da Terra de Montes diocese de lria por parte do rei Miro: Mirus Rex Sedi suae lriensi contulit Oioeceses, scil. Moracium, Salines, Moraniam, Celinos, MONTES (Terra de Montes), Mertiam, Taberiolos (A Estrada), Velegiam, Loutum, et Pistomarcos, Amercam, Coronatum, Dermianam, Gentines, Celtagos, Barchalam, Nemancos, Vimiantium, Salagiam, Bregantinos, Farum, Scutarios (Cotobade ), Oubriam, Montanos, Nemiros, Prucios, Visancos, Trasancos, Lavacengos, et Arras, et alias, quae in Canonibus resonant. Baixo o reinado de Afonso 11 o Casto (760c842), chase en lria Flavia (ano 813), capital da diocese, o suposto sartego do apstolo Santiago. As constantes razzias viquingas propiciarn, posteriormente, o traslado da s iriense -e dos venerbeis despoxos (con certeza, de Prisciliano}Compostela, que se converter en metropolitana ao longo do sculo XII, en tempos de Xelmrez, e at os nasos das. Recuemos de novo no tempo. Durante as campaas militares que o emperador romano Octavio Augusto (63 a. C.-14 d. C.) desenvolveu no norte da Pennsula, aconteceu, nun lugar impreciso, mais montuoso, do interior da Galiza, a clebre batalla do monte Medulio, decisiva na conquista do territorio galega.

Cara ao ano 20 a. C., os superviventes daquel feroz combate resistiron afoutamente o delongado asedio ao que os someteron as lexins romanas de Cayo Furnia e Publio Carisio. Os celtas da citania do Mons Medulius preferiron o suicidio tras a inxesta de bagas de teixo-, antes que entregarse con vida ao inimigo: "Denantes martas que escravos", escribira Castelao. Lembremos que o episodio de Trentinn, a mtica vila asolagada do Seixo, amenta os romanos no alto da montaa. Na mesma, rguese maxestosa a peneda fortificada do Castro Grande. Se atendemos a unha das etimoloxas propostas para Medulius (<Mediolanum) , este vira significar "a chaira do medio", "lugar central". A profesora Blanca Garca Fdez.-Albalat describe o mediolanum, por mor das sas caractersticas, como lugar asembleario, escenario ritual, santuario, feira , foro, oenach, onflica encrucillada ... Chegados a este punto, a vista vlvese de novo, sen esforzo, cara ao alto do Seixo, cara ao cruzamento de Portaln (a porta do Outro Mundo), cara o Marco do Vento, descomunal pedrafita (a trebopala), al, na Feira Vella, onde como di a lenda, todos os ventas dan a volta. Dende tempos inmemoriais, os 30 m 3 de pedra de gran do Marco do Vento (ou Marco do Seixo) -6 m de altura- e as cruces de termo gravadas nas sas faces veen exercendo de chantn divisorio. A chaira onde se ergue , a Feira Vella , relanzo sacro , terra de ningun e de todos, confluencia de camios, foi senlleiro escenario do ciclo festivo celta. Os metacios, o populus que morou na redonda da montaa, condensan no seu nome o carcter singular dos que habitaron ao p do outeiro da marca, na fronteira final. Moitas son as candidaturas presentadas para acoller o nemeton meduliano, mais ningunha tan ricamente adobiada como a proposta polo monte do Seixo. Quen d mis?

lrmns no amor Suevia de lexendaria historia, en p! en p dispostos

a non morrer sin loita!

O da do Medulio

con sangue quente e roxa mercmo-lo dereito

libre, honrada chouza!

Ramn Cabanillas Calros Solla Texto extrado d'O cdigo da vincha. Retrincos da intrahistoria de Cerdedo, de prxima publicacin

A memoria dos vencidos na Terra de Montes

A brutal represin que sufriron estes forcaricenses Alfredo Iglesias ou os irmns Dionisia e territorios tras o golpe militar do 18 de xullo de 1936, . Narciso Quintilln , sen ir mis lonxe) e intercala represin que sumou cando menos 42 mortos e algunha informacin respecto das aldraxes franoutros 175 vecios e vecias obxecto de distintas quistas, mesmo de certos represores. Lago, nos represalias, aos que habera que engadir 34 seus derradeiros libros (2), Rodrguez Fraiz deixar falecidos loitando no Exrcito Popular da Repblica , caer, ac e acol , charamuscas do acontecer dos levou de seu o escarmento xeral e a reserva a vencidos neste territorio do que foi Cronista. transmitir s xeracins vindeiras non s o acontecido naqueles das de ferro, mais tamn as lembranzas da farturenta historia social dos movementos agrarios e obreiros nesta bisbarra , moi anteri9res etapa republicana. Ags ocasins especiais, nas que a carn da lareira o silencio rachaba tan s en presenza de familiares ou amigos de moita confianza , o medo imperou e moita xente nova a penas albiscou a implicacin dos seus achegados naqueles tristes sucesos e, sobre todo, as tremendas consecuencias vitais que carrexaron: marte, cadea , exilio, fame e miseria, emigracin forzada, humillacins, marxinacin e discriminacin , expulsin dos traballos .. .. , foron pan de cada da para os "vencidos". Dende o tempo de posguerra at a dcada dos 70, tan s (que nos saibamos) un vecio de Figueroa atreveuse a plasmar por escrito as sas vivencias como soldado da Repblica durante toda a Guerra Civil , lembranzas acompaadas por un feixe de fotografas dos seus convecios e compaeiros Na primeira dcada do sculo XXI, a de loita na 39 Brigada Mixta do Exrcito do Centro e situacin muda de vez e ca labor constante de Verbo salferidas por algn que outro dato respecto das infames represalias que estaban a se producir palas Xido desvelase a magnitude das represalias e a terras de Cerdedo: refermonos s Memorias de magoada traxectoria vital de todas e cada unha das Rogelio Arca Rivas, ben coecido por ser filio dun vtimas da represin franquista , fiselles visibles ao dos sacrificados na Ponte do Barco o 13 de agosto conxunto da sociedade e inciase unha dura teima de 1936. Estas Memorias, que durante anos pasaron pala sa dignificacin e pblico recoecemento ; discretamente palas mans dalgns familiares- de teima que persiste arestora: edicin de publicacins , represaliados ou mortos na contenda formando parte emprazamento do monumento da Ponte do Barco, do bando perdedor, foron obxecto dunha edicin organizacin de conferencias e homenaxes, esixenparcial no ano 2008, acompaadas dunha documen- cia de cumprimento da Lei de Memoria no relativo eliminacin da simboloxa franquista ... tacin fotogrfica salientable (1). En resposta, os sectores mis escurantistas Pero falar da memoria escrita dos vencidos por estas terras, referirse, de xeito paradoxal, a defenderon a sa esprea "memoria dos vencedounha persoa que, se ben exerceu cargos na lgrexa res" con distinta metodoloxa: mentres uns, os mis dos vencedores (o de Consiliario das JOC), mudou arroutados, atentaron por tres veces contra a radicalmente de visin a fins dos anos 50: refer- humilde placa da Ponte do Barco, outros apelaron " monos ao sacerdote Antonio Rodrguez Fraiz, autor honra" dos seus devanceiros procurando calar ao na dcada dos 70 dunhas impagables entradas na mensaxeiro mediante accins xudiciais, argalladas "Gran Enciclopedia Gallega", onde d canta do vello contra a liberdade de investigacin e o dereito a agrarismo na Terra de Montes, aporta a semblanza saber da cidadana. Todo en van: o monumento da dalgns dos seus militantes mis destacados (os Ponte do Barco est en p, como perpetuo recor-

datorio da barbarie, e os historiadores continan o seu perseverante labor. Captulo aparte a actitude dos Concellos, gobernados todos eles con maiora absoluta polo PP. Ata o intre de escribir estas pxinas, a sa actitude foi, sen a penas excepcins, a mesma: indiferencia e desconsideracin cara as vtimas (e os seus achegados) do peor andazo que viviu o territorio nos ltimos sculos, obviando a legalidade vixente e facendo ouvidos xordos s reclamacins de vecios e colectivos memorialsticos, para recoecer e homenaxear como se merecen a aqueles que morreron ou padeceron inxustamente polo seu devezo dunha vida mis libre e igualitaria. Particularmente indignante o escarnio que representa para os represaliados e para s sas familias manter, ben a "camisas vellas" falanxistas que ostentaron alcaldas nos anos da "longa noite de pedra" (Manuel Gutirrez en Cerdedo; Francisco Filgueira en Forcarei), ben a golpistas ou prebostes da ditadura (ao "Generalsimo" e a Carrero Blanco, en Beariz; a Jos Antonio en Doade), nos respectivos callejeros. E tampouco pasan desapercibidos nin o noxento xugo falanxista instalado con toda fachenda na Feira de Doade, nin os mesmos emblemas facciosos gravados nas fontes

cerdedenses, con placa de mrmore incluida no caso da existente no lugar de Cua. En suma, a "memoria dos vencidos" non recibe un trato considerado por parte dos nosos organismos municipais. Anda mis: o feito de que as vtimas do franquismo non recibiran ate o momento ningn recoecemento por parte dos Concellos da zona, dabondo preocupante e di ben pouco da calidade democrtica das actuais Corporacins. Pola nosa banda, chova que neve, dende Verbo Xido seguiremos a espallar a mensaxe de que o esquecemento forzado cmplice dun crime de lesa humanidade que nunca prescribir, mentres que a homenaxe s vtimas da barbarie franquista representa, ao tempo, un deber de xustiza e unha garanta de liberdade futura.
Dionsio Pereira
(1) Arca Rivas, R. e Pereira, D. "A/bum de Guerra. Canteiros da Terra de Montes no Exrcito Popular da Repblica", Difusora de Artes e Ideas, Ourense, 2008. (2) Rodrguez Fraiz, A. "Canteiros e artistas de Terra de Montes e Ribeiras do Lrez" Pontevedra , 1982, e Rodrguez Fraiz, A. "Santa Maria de Tomonde: Terra de Montes. Cerdedo'', Pontevedra, 2002 .

A Constante Liste, arxina xido e Vedello Bate de Teo, estafado no luceiro de estafamorio de 1936.
A Constante Liste, canteiro bo e Tenente de Alcalde de Teo, asasinado no ano da morte de 1936
Caifs escainaron coma lumias acalmadas por escurias dangres
Reloxos racharon coma farois golpeados por mazas grandes

Oreta degranxo repula escarriou no mouto e nende goreaba

Auga moi fria naceu no monte e non cantaba

Nende se entalxa xambrear a oreta repula no mouto de raula

Non se escoitaba escorrer a auga fria no monte escuro

Samara abatida da toa estafeira xarou a oreta repula que escarriou no mouto de raula
Compaeira silandeira da ta morte foi a auga fria que naceu no monte escuro

T refes coma pacheseadeiras clavucidas en vixos de purria xurufe

Ruins coma agulias espetadas en olios de mulier bonita

Aghives xaraban os ghruos nende-xilns que te estafaron

As eran os porcos non-homes que te mataron

Nende-xilns que abismaban de urre

Non-homes que miraban de esguello

T refes xaraban coma cermin trefe de chacurros do mouto estafados

Ruins eran coma unto ruin de cans do monte mortos

Enxameas de cutifarras aferpeladas de verdeo dos samaras mis xidos

Enxeeiros de navalias vestidas de sangue dos compaeiros meliores

Llastan escainas nas soas galras e verdearon richivaus en raulas de nusca

Levaban mentiras nas sas bocas e ensanguentaron ventos en noites de la

lmes encatifo cara vobis orifos de aren dangres corruindo as vasas ganchas tefes
Eu boto cara vs ourios de boi grande lembrando as vosas mans ruins

Samara xido xara o papiloso ou arra de arxina pra corruir o conxeleme de Ameneiro
Compaeiro bo o papel ou pedra de canteiro pra lembrar o concelieiro de Ameneiro

T refes motos catrolos tufaneiros abarcados de xanxonas da estafeira urre galro

Runs carneiros maliciosos escopeteiros preados de moscas da morte esconxuro

Encatifo aquives oreta dos imes vixos no curruo do arxina xompaina que estafaron humns bixairos
Boto aqu auga dos meus olios na lembranza do canteiro compaeiro que mataron homes covardes

Xos Luis Santos Cabanas

Terra ... de Montes?

A crise ecolxica global que vivimos supn que por primeira vez na historia ternos capacidade para destrur os ecosistemas onde a vida humana factible. Neste sistema globalizado no que o obxectivo o crecemento da producin en si mesma, as empresas vndennos produtos industriais de pouca vida e que logo non sabemos onde e como desfacemos deles, e alimentos producidos industrialmente que veen envasados e transportados dende miles de quilmetros, e mesmo homoxenizan os hbitos e as culturas. lsto consume moita enerxa, destre recursos, contribe ao quecemento climtico e destre os xeitos de vida tradicionais; privatiza as terras que pasan a ser vendidas s multinacionais e fai que a poboacin tea que fuxir as cidades en peores condicins de vida . lsto vn dunha tendencia ao desregulamento dos controles sociais, econmicos e medioambientais e da cesin do poder dos estados cara as empresas multinacionais. En Galicia esa relaxacin normativa ao modo neoliberal, supn mesmo non protexer as zonas "protexidas". Como se pode ver, supn non ter as suficientes medidas preventivas para que non arderan mis de 10.000 Has. de monte protexido en Ourense, na Reserva da biosfera Xurs-Gres, en catro espazos da Rede Natura 2000 na Baixallimia e no Macizo central. Ou supn tamn que se aprobase o Plano director da Rede Natura tarde e mal: tarde, con 6 anos de retraso, e despois de que Bruxelas apercibise a Espaa por non cumprir Galicia a obriga de declarar as Zonas de Especial Proteccin; e mal, pois rebaixa a proteccin, xa que poden permitirse en zonas de alto valor ambiental incineradoras, rallyes, recualificar terreo rstico, etc, e tamn desaparecen as reservas integrais. E por se isto fora pouco, na Lei de Acompaamento dos Orzamentos 2012 suprmese a tramitacin ambiental dos proxectos sectoriais, elimnase a avaliacin de efectos ambientais e dergase toda a lexislacin galega sobre rudo; as, moitos elicos, piscifactoras ou proxectos urbansticos supramunicipais, xa non tern que facer avaliacin ambiental. Na Terra de Montes, para fuxir da desfeita, debemos facer precisamente dos montes unha oportunidade fronte crise. Ternos que compaxinar a defensa territorial, co desenvolvemento econmico e social. Xa ternos os cumes dos montes coroados con elicos dos que pouco proveito tiramos e, por este camio, anda teremos mis sen planificar a sa necesidade nin elixir o sitio mis axeitado. Pero ternos que ser quen de, como propn a Organizacin Galega de Comunidades de Montes en Man Comn , preservar o concepto xermnico (indivisible, inalienable ...) da sa titularidade, pois os montes veciais son parte do noso futuro: un monte multifuncional e sustentbel , que faga fixar poboacin nova neste territorio condenado ao despoboamento. Dende un punto de vista agroecolxico o monte "un todo natural, ambiental , social , econmico, rural e cultural que relaciona factores fsicos e socioculturais. Polo tanto un sistema complexo con interaccins de distintas realidades tanto fsicas (climatolxicas, xeogrficas, atmosfricas, etc) como sociais (uso do solo, xestin do territorio, propiedade, costumes, etc... )". Debe superarse a consideracin dos montes como espazos de produccin de madeira ou biomasa, para desenvolver outros usos asociados ao turismo, paisaxe, biodiversidade, etnografa, etc.. No monte tamn hai patrimonio arqueolxico, cultural e histrico; mmoas, castros, petroglifos, que na visin reducionista monofuncional non teen valor e poden destrurse impunemente, como aconteceu coas mmoas do Seixo.

Vello almacn mineiro en Presqueiras

Pero de novo as leis no"n nos son moi favorables. Tanto o borrador da Lei de Montes, como o documento de Directrices de Ordenacin do Territorio, non son normas integrais que abarquen todos estes aspectos do monte e mis ben a sa funcin pasa a ser s forestal e para cultivos de biomasa, o que supn de feito a privatizacin dos montes veciais e a sa destrucin. O gran problema que o abandono non se solucionar. Ademis, con estas normativas a Administracin deixa nas mans privadas a xestin da terra. Os montes veciais pasan de seren solo rstico de proteccin forestal a ser de proteccin ordinaria, polo que poden ser mis facilmente urbanizables, e elimnanse axudas para fomentar outros usos (agro-gandeiro, cogomelos, mel, etc).

O novo proxecto de Lei favorece totalmente o monocultivo de especies de turno rpido (pieiro, eucalipto), ao non fomentar a plantacin de frondosas e permitir cambiar o uso das terras de agrario a forestal, diminundo as a terra para producin de alimentos e forraxe. Na prctica contemplase s o beneficio econmico a curto prazo, favorecendo a Ence e a outras empresas produtoras de biomasa. Ademais, non se considera esta actividade vinculada limpeza do monte e prevencin dos lumes, senn un negocio en si mesmo, polo que ata se fala de plantar especies forneas de rpido crecemento para alimentar estas plantas de biomasa o que supora un desastre ecolxico. preciso prestar moita atencin Planta de Biomasa do polgono de Vilapouca, para impedir que iso aconteza. A maiores, os parques elicos podarn porse onde queiran as empresas, xa que os titulares dos montes perderon toda capacidade de decisin ao se derrogar o Decreto da enerxa elica e coa lei de aproveitamento elico e a creacin do canon ambiental. Tamn a Lei de Augas abre a porta privatizacin e mercantilizacin da auga ao entregarlle a Augas de Galicia, un organismo que pasa a

transformarse en sociedade annima , a xestin do subministro, obras hidrulicas e saneamento, as como o cobro do famoso canon polo que deberemos pagar por pozos particulares e tradas construdas con moito esforzo vecial en terreas comunais. Non debemos esquecer tampouco das ameazas contra o noso territorio: a primeira, as prospecins que unha empresa canadiana est a facer entre Presqueiras (Forcarei) e Rubilln (Beariz), na procura de litio e tantalio, algo que pode derivar nunha explotacin mineira a ceo aberto; a segunda, a incineradora do lrixo, obsoleta frmula de tratamento do lixo, prexudicial para o conxunto da poboacin . Non as perderemos de vista. preciso RELAXARSE si, relaxarse, pero rroquia da no sentido do termoque se lle d na pa_ Madalena na Terra de Montes: aqu relaxarse indignarse, e iso haber que facer ou taremos que cambiar o nome de TERRA DE MONTES por MONTES S.A.
Concha Alonso

Desenvolvemento rural? Desenvolvemento econmico? Desenvolvemento poltico? Anlise dende unha perspectiva local
s veces non nos decatamos do papel tan importante da economa na nosa vida. Como infle unha determinada poltica econmica no da a da. E curioso porque, canto mis infle ou mis capacidade de accin ten sobre a nosa vida, mis lonxana a queren facer ver. Oeste xeito, escenifican o complicado que facer cambios porque a toma de decisin est moi lonxe. Ao mellor mis doado e depende tan so da vontade poltica de querer facer. Se nos trasladamos ao mbito rural moito mis evidente; a economa trtase como asunto de poltica maior como se os vecios e vecias non tivesen capacidade para decidir sobre ela. Curioso paradoxo porque o mbito mis cercano. E ternos que lembrar algns casos nos que son os/as propios/as cidadns os/as que elaboran orzamentos municipais cun elevado grao de satisfaccin. O desenvolvemento econmico nos concellos un tema complexo que depende de moitas cuestins e son moitos os que sitan nun punto de non retorno aos pequenos municipios rurais. Dende o meu punto de vista os problemas econmicos destes teen que ver con 2 varibeis fundamentais:

varibel externa: a falla de financiamento Os concellos rurais, como os da Terra de Montes, teen certas limitacins orzamentarias. Disto a ningun lle cabe dbida. Pero o problema que insuficiencia orzamentaria se lle engade a ausencia de planeamento, de priorizacin e falla de xestin. lsto fai que falar de desenvolvemento econmico sexa considerado como utopa. Mais o peor ter que enfrontarse existencia da tan manida rede de clientelismo caciquil que confunde a xestin municipal orzamentaria coa necesidade de votos. Non a mia intencin desvirtuar poltica (obviamente!) pero si que creo que necesario, para dignificar a accin poltica, que os/as responsbeis polticos/as taamos estas cuestins clras e comprendamos que a xestin debe ter un obxectivo concreto de servizo pblico. Un dos argumentos que segundo algns/as frean o desenvolvemento econmico o modelo de financiamento local que ten como consecuencia derivada, na maiora dos casos, a desatencin dos servizos pblicos. Na maiora dos casos semella que este problema non ten solucin.

Eu pregunto entn: intocbel o modelo de financiamento local? Para min, non . Neste contexto de crise, que por suposto atinxe tamn aos concellos, o investimento social e pblico debe ser prioritario. De onde veen estas carencias? Por unha banda a cada dos ingresos estatais e por outra banda a ausencia dun mtodo equitativo de recadacin municipal, fan que proxectos dirixidos a mellorar as condicins dos concellos fiquen adormecidos por falla de creta . En resumidas cantas, a solucin pasa pola necesaria reforma do sistema impositivo local que non outorga autonoma para unha poltica tributaria progresiva e ordenada. bsica a recadacin segundo ingresos, quen mis tea que mis pague, ou se preferimos un xeito mis tcnico debemos talar da posibilidade de establecer gravames mis elevados no Imposto, por exemplo, sobre Bens lnmbeis (181) cando o suxeito pasivo sexa posuidor/a de grandes patrimonios . Debemos reclamar unha solucin normativa tributacin local para procurar novas ingresos, ademais das taxas xa previstas por ocupacin de dominio pblico local , que se deben aplicar sempre e cobrar, porque, tendo xa nesta bisbarra os nasos montes e ros explotados e esquilmados non recibimos compensacin algunha . Tamn ternos que forzar os ingresos relativos a outros dom inios pblicos xestionados polo Estado (espazo radioelctrico) e tamn nos que atinxen ocupacin de va pblica (caixeiros automticos) palas de empresas privadas.

que este tipo de enfoque normalmente est reido coas urxencias electorais tal e como acontece coa poltica municipal na nosa bisbarra . No que atinxe Terra de Montes, a planificacin debera estar artellada en tres eixos fundamentais:
~ Primeiro debemos reforzar a base produtiva agraria e forestal. O sector primario bsico . Dende os concellos deben apoiarse iniciativas concretas que fomenten o desenvolvemento; entre elas, ordenar e localizar as terras abandonadas e poelas a disposicin de quen queira traballalas. E xa que a Xunta non o fai, debe ser a administracin municipal quen o faga , exemplos hai de abando. No eido forestal necesario o dilogo coas comunidades de montes e impulsar os plans de ordenacin forestal. Tamn necesario ter unha postura clara con respecto s multinacionais que esquilman os nasos montes colocando aeroxeneradores ou antenas a prezo de custo. E somos os/as vecios/as os/as que pagamos as consecuencias. ~ Outra das cuestins precisas desenvolver novas actividades compatbeis coa sustentabilidade do medio ambiente como a pequena industria, a producin de bens artesanais e o turismo rural, pero sempre dende a ptica do respecto ao entorno. Mencin aparte merece a promocin do noso patrimonio natural e cultural (un dos mellares activos e avais a nvel econmico) e a tamn onde debemos ter en canta que hai asociacins que avanzan e propoen neste eido, que organizan actividades, que se encargan de manter e dar coecer o noso patrimonio ao tempo que xeran produtividade cultura l e econmica atraendo visitantes. Preciso sentalas mesa da xestin e planificar con elas.
~ Por ltimo, o desenvolvemento dun concello debe pasar por seguir avanzando na equiparacin dos servizos da rea ru ral fronte a urbana (sobre todo nos servizos socia is), garantindo a cobertura absoluta a aquelas persoas que tean entre as sas prestacins a axuda no fogar .

! A varibel interna: ausencia de planificacin e priorizacin Pode que a solucin para unha cuestin tan importante como a que nos ocupa , tea unha solucin doada mais complexa na praxe. E sinto que esta solucin non tea un nome rimbombante nin a traian a ns consultoras externas que por un mdico prezo fan unha diagnose do rural galega. Estoume a referir planificacin na xestin. Baseo a mia argumentacin na actual ausencia de priorizacin das equipas de goberno municipais, que deben ter claros os seus obxectivos polticos. E digo polticos porque a priorizacin froito de decisins poi ticas. necesario, para lograr desenvolvemento econmico, darlle prioridade aos sectores produtivos da nosa bisbarra, que xa sofre o azote do despoboamento e o abandono de terras e dos sectores produtivos bsicos. O que acontece aqu non excepcin senn que a norma no resto do pas. Tanto as que Galiza importa mis alimentos dos que exporta a consecuencia , entre outras causas, de ter utilizado durante 16 anos os cartas europeos para promocionar o desmantelamento do medio rural. Polo tanto, hai que mirar para adiante, hai que darlle vida medio rural. Pero non podemos pensar en desenvolvemento econmico sen trazar lias bsicas de accin a medio e longo prazo, malia

Por tanto o desenvolvemento econmico dos concellos da Terra de Montes pasa, forzosamente, polo desenvolvemento pol tico, entendendo poltico como sinnimo do emprego racional dos recursos . E acaso non ternos recursos na nosa comarca? A nica receita vlida a posta en valor dos mesmos e xerar riqueza a partir deles: o que se coece por desenvolvemento endxeno. Ou sexa, o nico tipo de desenvolvemento que garante riqueza porque non depende da instalacin de fbricas miragreiras, que cando atopan mellares condicins noutra parte marchan sen mis. O desenvolvemento endxeno aquel que iguala economa , garanta social e garanta medio ambiental. A nica receita para evitar que o rural morra.
Anabel Gulas Torreiro Concelleira do BNG en Forcarei

Mullere sociedade na Terra de Montes

Cando Lola Varela, en nome da Asociacin Espadela, me chamou para acompaarvos neste da, creoume un dilema. Hai xa anos que participo o sbado e domingo no entroido de Cacheiras, parroquia en que actualmente vivo, polo que o meu primeiro impulso foi dicirlle que non. Mais moi difcil dicir que non festa da vincha , un doce que forma parte da mia infancia, que, ademais , se celebra na Terra de Montes, comarca do meu nacemento. Total , que folletos. E saba a gloria, porque ela, ademais dos ingredientes sinalados, botballe unha copia de Sansn para facela mis doce. Unha larpeirada! A mia avoa, e tamn a mia nai, son unha boa representacin daquelas s qlle est dedicada este ano a undcima edicin da festa da vincha : as mulleres da Terra de Montes. A mia nai, porque, ante a falta de expectativas laborais, tivo que emigrar. Suza, Ela pero foi a

tamn

puido ter ido, como foron outras moitas

busquei e atopei unha solucin de consenso: hoxe, vestida co traxe e a gorreta de correo prestados pola comisin de Cacheiras, estou aqu disposta a probar a vincha convosco; onte

vecias, a Francia, a Alemaa , a Inglaterra, a Andorra , a Mxico, a Venezuela , a Bilbao, a Barcelona. Al, armndose de valor para superaren morrias,

saudades e estraezas , tiveron que

san cos de Cacheiras e con eles volverei despois de rematar. Se hai un

aprender unha nova lingua e un traballo especializado que nada tia que ver coa formacin recibiran . por que Mia aqu nai,

sabor que teo asociado entroido e infancia ese o da vincha. Anda lembro coma se fose hoxe que na cocia da mia casa , dende que se faca a mata ata que chegaba o entroido, penduraban do teito os chourizos para comer en fresco, o unto e maila vincha. A cantidade de chourizos a devecendo segundo pasaban os das e unto faltballe un anaco de cada vez que se faca o caldo . A vincha , cada vez mis amarela e con menos aire , desapareca no entroido. Nese momento era cando a mia avoa a preparaba tal e como aparece na receita dos

exemplo, traba-

llou nunha fbrica de agullas para tocadiscos cando ela nunca antes vira un aparello deses. As foi a vida de moitas nasas emigrantes: veren mundos distintos e aprenderen novas maneiras para logo, volveren onda ns, contrnolo e facernos avanzar. A mia avoa fo i labrega e muller de emigrante. E isa significa que sobre as sas costas recaeu o traballo da casa e de f ra. Non fai falta que lembre que isa significa que haba que erguerse cedo para muxir as vacas e acomodar os outros

animais; despois marchar para labrar ou sementar ou apaar a herba ou o que cadrase segundo a poca do ano; volver casa para facer a comida; sacar as vacas a pacer, apaar comida para a facenda, acomodar de novo os animais e prepara-la cea para a familia. De vez en cando tamn haba que acudir s feiras para mercar o necesario para a casa e a familia e para vender o excedentario. Moitas mulleres houbo que, ade-mais do sinalado , anda sacaban horas para vender palas aldeas pan, froita ou peixe. Un traballo de titanas, de xigantas sen o cal moitos e moitas de ns hoxe non estariamos aqu. Hai moitos libros de etnografa que explican como nas sociedades labregas hai unha separacin do traballo por sexos porque as mulleres, por seren impuras, non podemos ocuparnos de depende que asuntos. Dise as que as mulleres non poden manipular a carne do porco acabado de matar porque iso fara que a carne se perdese, pero a sementeira deben facela as mulleres porque elas son as encargadas de dar vida . Se cadra esta teora verdade, non o vou discutir, pero dende que eu teo lembranzas sempre vin as mulleres labregas traballar de par dos homes. A nica separacin que perciba era a separacin que impoa a forza fsica: os homes labraban porque lles era mis fcil a eles moveren o arado, os nenos e nenas chamabamos as vacas, labor para o que non era necesario a especializacin nin forza ; e as mulleres sementaban, traballo que non requira forza, pero si arte. E cando se mataba .o porco igual: os homes agarraban e mataban e as mulleres chamuscbano, os homes abrano e cortbano e as mulleres enfiaban as tripas e anas lavar ro. E cando non haba homes, as mulleres sacaban a forza de onde podan e asuman as tarefas que eles tian encomendadas. O reparto do traballo na sociedade labrega, na sociedade da Terra de Montes, era paritario, pero

esta sociedade non era igualitaria porque as mulleres non tian acceso s mesmos mbitos cs homes. Non estaba ben visto, por exemplo, que elas fosen taberna, pero iso ten mis que ver coa concepcin do papel da muller na sociedade

difundido pola relixin que coas regras creadas pola propia sociedade. En definitiva, as mulleres sempre estivemos par dos homes, en saberes e en traballos, anda que a nosa presenza no mbito pblico non fose tan relevante. Que nos fosen prohibidos espazos de expansin pblica obrigounos a pechamos nas casas. E nese encerro inventamos exquisiteces como a que hoxe degustamos: a vincha. Vou rematar esta intervencin, que xa vai longa de mis, e vouno facer botndovos unhas vivas propias do entroido da Ulla, labor que adoitan facer xenerais e correos na mia terra de adopcin. verdade que para ser autntico eu debera ir sobre un cabalo, ter unha espada ou unha fusta na man e estar acompaada poJ un coro. Como dispoo da vosa colaboracin, deste traxe e tamn da entoacin axeitada, vela van esas vivas do entroido da Ulla: Atencin seoras e seores, digan todos comigo nunha voz:

Viva a Asociacin Espade/a como organizadora desta festa da vincha Vivan as sas membros como cocieiras maiores destas vinchas. Vivan as mulleres de Terra de Montes que nos deron vida e orgullo. Vivan as persoas que nos miran, acompaan e arrodean. Viva a Nasa Unin.
Carme Hermida

(Pregn da XI Festa da Vincha de Cerdedo)