ISBN 8 4 - 9 6 2 0 3 - 5 0 - 6

GRAMTICA GALEGA IV
GRAMTICA DO TEXTO
XOS RAMN MATO

E D I C I N S

TERRA

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA

GRAMTICA DO TEXTO

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA

IV
GRAMTICA DO TEXTO

XOS

FREIXEIRO MATO

EDI CINS

NDICE XERAL

edicin: Xos Ramn PROMOCINS

2003 Mato S.A.

do Prncipe, 22. 36202 ISBN 84-96203-50-6 D. Legal: Impresin: Comercial Grfica Prncipe, Vigo S. A.

Nota 1. A textual

Antecedentes 1.2. Anlise do discurso e anlise da conversacin 1.3. Fases na evolucin da lingstica textual 1.4. A gramtica do 2. Discurso e texto 3. A dos xneros discursivos

16 19 22 24 27 33 43 48 51 53 56 59 63 65 66 70 77 80 82 91 91 93 95

4. Tipoloxa de textos Textos 4.2. Textos Textos 4.4. Textos 4.5. Textos argumentativos explicativos descritivos narrativos

5. Texto e contexto 5.2. 5.3. contexto de situacin contexto cognitivo contexto sociolingstico. Diglosia e texto

6. A organizacin da informacin Estrutura da informacin 6.2. Tema e rema, tematizacin e topicalizacin 6.3. A informacin coecida e a nova 6.3.1. dado e o novo 6.3.2. A progresin temtica 6.3.3. Foco e focalizacin. A posicin dos clticos 7. A cohesin 7.1. Definicin 7.2. Tipos de cohesin A cohesin referencial 7 4 . A cohesin

105 107 114 126

8. Os marcadores discursivos Definicin e caracterizacin 8.2. Algns criterios de clasificacin 8.3. Os marcadores discursivos na tradicin gramatical galega 8.4. Multifuncionalidade e interferencia Conclusin 9. A coherencia Definicin e caracterizacin 9.2. Tipos de e 10. Referencias 11. De materias De autores

137 140 146 153 162

175 177 180 181 187 195 197 207

Cando se en marcha o proxecto de gramtica galega publicado en tres volumes nesta editora, pensouse nun libro sobre fontica e fonoloxa, tro sobre e nun sobre semntica, dando, pois, por finalizado tal proxecto gramatical coa sada do desas tres partes. Anda a partir do traballo desenvolvido nesa obra, publicamos posteriormente un manual de gramtica galega que via a ser sntese dirixida a un pblico ampio. Como consecuencia da nosa actividade docente na materia de gramtica galega, incorporando aulas contidos relativos gramtica do texto, que, se ben estaban nalgunha parte dos volumes anteriormente publicados, non figuraban expresamente como tales. Ao fmonos convencendo da importancia desta parte relativamente recente da gramtica, case por completo ausente da literatura lingstica galega, e da necesidade da sa incorporacin ao estudo da nosa lingua, na procura de a daqueles instrumentos precisos para a sa correcta aprendizaxe e consolidacin social. Neste sentido, comezamos a no que pretenda ser unha breve introducin gramtica do texto do galego, sen a ao proxecto anterior. Ora ben, unha vez a punto de a finalizar, fomos vendo cada vez con mis clareza a de tal vinculacin se producir, sobre todo a termos en conta que a gramtica do texto non vn a ser mis do que outra parte da gramtica lingua, aquela que o texto como unidade de anlise e estudo, superando o marco da clusula en que tradicionalmente a gramtica se As pois, para da gramtica da palabra e da gramtica da clusula, a lingstica moderna presta cada vez mis atencin gramtica do texto; mis do que a palabra ou a clusula, o texto a unidade da lingua falada ou escrita e, en consecuencia, a gramtica debe explicar as sas lingsticas. Deste modo, semella evidente que un novo sobre gramtica do texto encaixa perfectamente dentro do noso proxecto de gramtica galega xa publica-

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

do con anterioridade, convertndose parte totalmente necesaria para ficar completa. Anda as, a concepcin inicial como obra independente e o transcorrido desde a elaboracin dos volumes anteriores, coas inevitbeis modificacins nalgns aspectos fixeron que o seu formato sufrise adaptacins. Entre estn as de tipo lingstico derivadas da feliz nova de a Real Academia Galega ter aprobado, finalmente, unha revisin consensuada das normas que vn a fin a un longo e estril Se noutros momentos criticado esta institucin pola sa inhibicin perante os problemas da lingua, hoxe os nosos parabns, con grande satisfaccin, pola decisin tomada, e, en consecuencia, adaptamos o noso modelo de lingua nova normativa ortogrfica e morfolxica por ela aprobada.

1. A LINGSTICA TEXTUAL

Anda que poida parecer que a teora do texto ou lingstica un ramo mis ou menos recente da lingstica, a realidade que surxiu en Europa polos anos 60 do anterior sculo, alcanzando xa grande proxeccin nos 70, principalmente na Ten, pois, de 40 anos de vida, anda que na realidade a orixe do termo se remonta a un artigo de do ano 1955, onde da necesidade lingstica da fala (Coseriu 1955); co sentido que pose hoxe utilizouno por vez en 1966. a lingstica textual ocupouse da descricin dos fenmenos sintctico-semnticos que oconos enunciados ou secuencias de enunciados, nalgns casos semellantes aos que se dan no nivel das clusulas. paulatinamente un grande desenvolvemento, dando orixe a diferentes tericos notbel diversidade algo natural nunha disciplina en formacin. A lingstica moderna, iniciada no saussureano, pricomo unha lingstica do sistema, da sendo a fonoloxa a morfoloxa as que recibiron unha A gramtica xenerativa de Chomsky torna a sintaxe no centro da investigacin lingstica, acompaada pola semntica, e posteriormente con importancia crecente. Mais tanto a lingstica estrutural como a xenerativa estudaban a lingua como unha abstraccin, sen teren en conta o seu uso contextual. Entn, moitos lingistas europeos volven a sa ollada para os usos concretos da lingua, isto , a atencin na linguaxe como na relacin entre a lingua e os seus usuarios, de modo que a lingstica pragmtica a coller pulo.

1. Para Fvero &

ao estudo da lingstica textual, desde o noso mbito lingstico, vxanse (1983), ambos os traballos publicados no Brasil; vxase Koch (2001: 11-14). Teora del
a a

(1983) e

2. Vxase "Determinacin y entorno. De los problemas de la lingstica del hablar", recollido no y lingstica general (Madrid: Gredos, ed. 1962; 3 3 reimpresin 1989, 282-323).

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

Xranse, as, as condicins adecuadas para a aparicin lingstica do texto do discurso, quere dicir, lingstica que se ocupa das lingsticas produzidas por individuos concretos concretas, sob determinadas de 2003a: 9). Para iso faise necesario ultrapasar o nivel de descricin da clusula e tomar como obxecto de estudo o texto, normalmente conformado por combinacin de varias clusulas, pois os seres humanos non se comunican por medio de palabras ou clusulas isoladas, senn por medio de textos, existindo diversos fenmenos lingsticos que se poden explicar no interior do texto (Koch 14). Chegamos as ao concepto de guaxe como interaccin social entre suxeitos activos que desenvolven unha actividade sociocomunicativa que implica un suxeito produtor do texto e un suxeito (lector ou ouvinte) interpretador, cunha participacin activa na construcin do sentido. 1.1. Antecedentes Antes de a esta visin da linguaxe como accin intersubxectiva foron precisas diversas de pensamento lingstico que a propiciaron, a entre algunhas como as que se indican a A teora da enunciacin tivo precursor o ruso e como principal propulsor o francs Benveniste, que defende a tese da subxectividade da linguaxe. no postulado de que non suficiente a descricin dos enunciados producidos polos senn que termos en conta, asemade, a isto , o feito nico e de producin do enunciado, porque as condicins en que o enunciado se produce forman por si parte enunciado. A teora dos actos de surxiu dentro da filosofa da linguaxe, sendo logo adoptada pola pragmtica; o seu pioneiro foi J. L. Austin (1962), filsofo da Escola Analtica de Oxford. Esta teora basase no principio da linguaxe como forma de accin ("Todo dicir un facer") e distingue entre tres tipos de actos: locucionarios (emisin dun conxunto de sons organizados segundo as regras da ilocucionarios (ese conxunto, proposicin ou contido proposicional, ten unha determinada forza: de pregunta, asercin, orde, promesa etc.) e perlocu(destinados a sobre o interlocutor: agradar, convencer, asustar etc.). Todo o acto de fala asemade locucionario, e perlocupois que se interaxe por medio da lingua estase a proferir un

3. Vxase, ao respecto, a sntese recollida en Koch (2003a:

en Vilela & Koch

413-426).

4. Existe unha traducin para portugus, co ttulo de Esttica da de textos publicados en Moscova en 1979, anda que escritos antes, onde se recollen estudos de grande interese sobre a materia (vxase Bakhtin 2000: 277-358, especialmente).

RAMN

MATO

enunciado lingstico dotado de certa forza que vai provocar determinados efectos no interlocutor, anda que non sexan os desexados polo locutor. A idea central da teora dos actos de fala que a linguaxe non serve para describir o mundo, senn para facer cousas, existindo, en consecuenica, dous tipos de enunciados: (i) os asertivos ou constatativos, caracterizados por admitiren asigde verdade ou falsidade, e os performativos, a que s se pode asignar condicins de (accin levada a bo termo) e onde , literalmente, facer; os performativos non poden ser certos nin falsos, senn s afortunados ou desafortunados segundo saren ben ou mal (Reyes 2002: (a) Est a chover (constatativo) (b) xuro A teora dos actos de fala foi criticada de unilateral por a nfase case exclusiva no locutor (tratara da mais non da e por atender fundamentalmente a enunciados isolados, do seu contexto real de uso, o que o lingista holands Van Dijk a falar dun obxectivo principal a nos diversos tipos de actos e a propor o concepto de ou acto global que se pretende A da actividade verbal, desenvolvida por psiclogos e rusos e alemns, como A. R. Luria (1980), basase no principio de que a linguaxe unha actividade social que procura uns prodcese un enunciado intencin concreta baixo certas condicins necesarias para a consecucin dun obxectivo, a que seguen determinadas consecuencias. locutor deber garantir ao interlocutor as condicins necesarias para que este recoeza a intencin e acepte realizar o obxectivo, para o que ter de realizar as adecuadas actividades lingstico-cognitivas (repetir, completar, enfatizar, fundamentar, estimular etc.). Entre os diferentes tipos de actividades realizadas polos interlocutores nunha interaccin ten singular importancia a producin de inferencias (relacins con aquilo que o texto implica e que enchen as lacunas que presenta, baseadas principalmente no coecemento enciclopdico e nos coececompartillados entre os interlocutores), pois ningn texto pose de modo explcito toda a informacin necesaria para ser comprendido. Por Alberte entrou no bar, unha racin de e regresou ao traballo

onde habera que sobreentender que Alberte sau do seu traballo, que se sentou nunha mesa do bar, que o preguntou o que quera tomar, que logo

5. Tratarase dos macroactos do discurso e das tamn de con Van Dijk, en 9.2 e 9.3. Vxase as Maingueneau (1996: 14): "A pragmtica textual confrontada mais ou menos longas de atos de linguagem que estabelecer nivel superior valor ilocutrio global, o dos macroatos de

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

a e etc. Por as inferencias dependeren de cada caso, son posbeis lecturas diferentes dun texto; sen tales inferencias os textos deberan ser A pragmtica conversacional de H. Grice fundamntase en que para este filsofo americano o principio bsico que rexe a comunicacin humana o da se das ou mis persoas estabeleeen unha interaccin verbal, normalmente cooperarn para que a interlocucin se realice de forma adecuada. Este principio abranxe catro (i) mxima da cantidade a informacin que se precisa), mxima da cualidade (dicir s o que verdade ou aquilo de que un est seguro de o (iii) mxima da relevancia ou pertinencia (dicir s o que relevante ou pertinente para o tema de que se e (iv) mxima do modo (ser claro e conciso). Se estas mximas entraren en pode haber predominio de unha se o locutor intencionadamente unha, o interlocutor deber realizar un clculo para descubrir o motivo da desobediencia (implicatura conversacional). As, por exemplo, se nun informe para unha praza de profesor universitario se di dun candidato: Ten boa caligrafa e non chegar

Neste caso a mxima da pertinencia (ou relevancia), segundo a mxima da cantidade dise o suficiente para cualificar o candidato como fraco, implicatura que o destinatario tirar da aparentemente relevante informacin recibida. As implicaturas conversacionais son supostos que se orixinan en que o falante diga o que di en determinado contexto compartillado polos interlocutores e na presuncin de que est a observar o principio de cooperacin; no exemplo anterior tal principio suponse polo feito de se ter molestado en dar o informe. A implicatura prodcese tanto cando o falante obedece as mximas como cando parece mais non as viola, cando ten de violar unha para non violar outra a que concede ou cando viola unha mxima deliberadamente (Reyes 2002: 41). A pesar do prestixio alcanzado por esta teora, tales mximas non semellan suficientes para explicaren toda a malicia e a manipulacin presentes na interaccin verbal humana.

6. A partir da obra de Sperber & Wilson (1986) Relevance. Communication and cognition, onde a teora neogriceana inferencial, no mbito hispnico flase tanto da teora da pertinencia 2001), mis acorde coa do termo ingls, como da teora da relevancia (Montolo 1998); Koch (2003a: 27) fala da "Mxima da (Relevancia): diga somente o que relevante"; Vilela & Koch 425) utilizan as formas e Vxase as mesmo Reyes (2002: 53): "La relevancia (palabra tcnica cuya versin ms cercana en el lenguaje corriente sera pertinencia) es el que explica todos los actos comunicativos lingsticos, sin excepcin alguna: porque descontamos que nuestro interlocutor es relevante le prestamos atencin". 7. Exemplo de Grice sobre a capacidade intelectual dun en informacin dada por un antigo profesor, tamn glosado en Vilela & Koch 426) e Reyes (2002: 42); para exemplos e tipos de implicaturas vxase este ltimo pp. 43-52.

RAMN

MATO

1.2. Anlise do discurso e anlise da conversacin Para da lingstica textual, outras perspectivas tericas centradas no estudo do texto, da materia estritamente lingstica, teen adquirido relevancia na actualidade; trtase fundamentalmente da anlise do discurso e da anlise da conversacin. A anlise do discurso ten como pioneiro no pas galo a Michel Pcheux, que traballa principalmente coa concepcin do discurso conxunto de enunciados. Nun artigo de sinala tres fases: na primeira anlise do discurso como exploracin metodolxica da nocin de maquinaria afrmase que quen fala non son os individuos, senn a institucin, a teora, a ideoloxa, de modo que cada discurso est sometido a regras especficas que ultrapasan a dimensin e a consciencia do individuo; na segunda fase xustaposicin dos procesos discursivos tematizacin do seu entrelazamento baseada nos traballos de Foucault, considrase a formacin discursiva como unha dispersin de enunciados, de modo que non existe un discurso uniforme soa fonte nin existe unidade interna dos discursos; nunha terceira fase emerxencia de novos procedementos da anlise do discurso, a travs da das maquinarias con base nos traballos do mesmo Foucault, Bakhtin e Lacan, entre outros, comzase a intuir que a marca mis caracterstica dos discursos a polifona, de modo que estes estn atravesados por outros discursos. Segundo a teora polifnica da enunciacin, no sentido mesmo dos enunciados existe unha presentacin de diferentes voces, de varios puntos de vista, que o locutor debe mostrar, provocando a sa aparicin no interior do enunciado e diferenciando a sas Na definicin de & Yule (1983: 1), a anlise do discurso , necesariamente, a anlise da linguaxe en uso, que, como tal, non pode reducirse de formas lingsticas independentemente dos propsitos ou funcins que desempean nos asuntos humanos. A anlise do discurso pois, na dcada de sesenta do sculo pasado como unha nova tendencia lingstica que entende a linguaxe como lugar de ou de confronto ideolxico, que non pode ser estudada fra da sociedade dado que os procesos que a constiten son de carcter o discurso ser, pois, o punto de articulacin dos procesos ideolxicos

8. Vxase Pcheux (1997), artigo que fecha o Por urna Anlise Automtica do Discurso. Obra de Michel onde se poden achar outros traballos en que colabora este autor, sobre a anlise do discurso. Pode verse tamn un esbozo histrico sobre a anlise do discurso en (2002: 13-42) e, as mesmo, en Orlandi (2002). 9. Vxase o "Prlogo" de Marta Tordesillas en & Ducrot onde tamn se afirma que o concepto de polifona "consiste en considerar que la significacin de la mayora de los enunciados est constituida por una especie de dilogo", xerado a modo dunha escena teatral en que diferentes personaxes a falaren entre si. Para Koch (2003a: 63) o termo designa o fenmeno por que se fan voces nun mesmo texto que de perspectivas ou pontos de vista diferentes as quais o locutor se identifica ou nao". Sobre enunciacin, polifona e argumentacin vxase tamn (2002: 19-32).

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

e dos fenmenos lingsticos 2002: 12). Desde a perspectiva da se do discurso a ideoloxa materialzase na linguaxe e forma parte do funcionadesta (Orlandi 2002: 96). A anlise do discurso non unha disciplina fugaz nacida da converxencia do marxismo, a psicanlise e a lingstica, senn que se est a renovar con outras teoras, tendo como destino "filtrar e integrar os movimentos das disciplinas sobre as quais se apia e, lugar, os da lingstica" (Maingueneau 1997: 188). A anlise da conversacin xurdiu dentro da socioloxa interaccional todolxica) americana; traballa s con datos empricos e ten como concepto fundamental o da interaccin. Os estudiosos da conversacin propuxronse mente estudaren a sa a nocin de turno conversacional, a reparticin e tomada de turnos, o inicio e o conversacin, os tipos de actos que exixen unha resposta inmediata do interlocutor (pregunta/resposta, sados, solicitacin/aceptacin ou recusa etc.). A caracterstica fundamental da conversacin a podendo definirse como o acto en que dous ou mis falantes alternan libremente o uso da palabra, normalmente fra dos marcos institucionais especficos. dilogo non o mesmo que a conversacin, senn que a imitacin da conversacin na escrita ou, no plano oral, un discurso do entre persoas, unha conversacin ordenada. Dentro do mbito de estudo da nosa rea lingstica debemos considerar o traballo de L. A. Marcushi, as como algn contributo da profesora As unidades conversacionais son: a) a vez (turno), unidade conversacional bsica constituida por palabra, por varias clusulas ou mesmo por un xesto, e definida como aquilo que o falante fai e di cando ten a palabra. b) a alternancia de vez, fundamental para que haxa conversacin; o aspecto mis relevante da conversa, rxese por normas propias (un participante ten a palabra, mantena durante un cdea, retmaa etc.), anda que pode na alternancia de vez (tomaren ambos a palabra, mantrena ambos etc.), e consta de tomada de vez (caracterizada por nexos indicativos como Bon!, Pois!, A pesar de Estou de Entn... etc.), manutencin de vez (marcada por elementos auditivos como ou quere con outras e cedencia de vez (marcada por unha pausa do falante e unha actitude expectante, ou por elementos explcitos que incitan o a tomar a c) os actos conversacionais, que son as unidades conversacionais verbais comunicativas mnimas, acompaadas de mmica e xestos, e que son os
10. Vxase Anlise da publicada en 1986 por L. A. Marcuschi no Brasil 75-128); tamn Vilela & Koch seguiremos estes traballos versacionais en 4.5. 2001) e I. V. Koch (2003a: Vxanse as mesmo os textos con-

RAMN

MATO

actos interaccionais a nivel de conversa que surxen na secuencializacin de veces e de intervencins (pregunta/resposta, asercin/rplica, pregunta retrica/comentario etc.), a provocaren o encadeamento de accins A anlise da conversacin unha disciplina que, ao se no interior da socioloxa interaccionista, traballa s con datos reais, analizados no seu contexto natural de (Koch 2003a: 76). Por iso, pose tamn regras propias de da conversa, na procura dos detalles non s verbais senn tamn entonacionais ou paralingsticos que tiveren relevancia, de modo que tal transcricin resulte e legvel, sobrecarga de smbolos complicados", seguindo un sistema eminentemente ortogrfico, mais "considerando a real" Na anlise conversacional, que estuda a organizacin da conversacin, debemos distinguir os seguintes elementos: a) marcadores da do discurso conversacional, que indican o punto en que se encontra o discurso: da conversa ou tomada de vez Nese Como Ben, Quero dicir, Mais espera... etc.), e fecho da conversa non si?, non ?, non ves? etc.).

b) sinais conversacionais de alternancia de vez, en que os de abertura coinciden xeralmente de tomada de vez; entre os de de vez pdense citar: os que indican adicin sexa, isto , dito, quere dicir, con ou correccin (Fernndez Salgado 1992: 75, que cita que ho?, ou, entre outros os que exprimen sorpresa non me digas!, mia os que antecipan ou preveen unha diverxencia verdade?, teo ou non teo razn?, non si?, dste conta?, sabes?, non os que substiten unha enumeracin que se redundante todo as, e cousas as). ouvinte pode utilizar sinais converAnda que non tratar aqu o tema da transcricin de conversacins, pdense achar normas adecuadas en Marcuschi (2001: 9-13) e en Koch (2003a: 82-123), neste caso con diferentes exemplos. Tamn podemos achar exemplos de textos conversacionais en galego, por veces con traslacin para ingls, en (1993, 1996a, 1996b, 1997); as mesmo, en Fernndez (2002). 12. Sobre os marcadores conversacionais vxase Vilela & Koch Koch (2003a: 123-124) ou Marcuschi (2001: 61-74), quen distingue entre recursos verbais (sinais do falante, sinais do ouvinte), recursos non verbais ou paralingsticos (como o ollar, o riso, os meneos de cabeza, a etc.) e os recursos suprasegmentais (de natureza lingstica mais non de carcter verbal: as pausas e o ton de voz, principalmente). Estes "marcadores sinalan as dbidas ou dificultades do falante para proseguir no discurso e por outra parte, asegurarse certo para a reelaboracin do seu discurso" (Fernndez Salgado 75); tamn cita entre o castelanismo bueno, que debe ser rexeitado nun modelo depurado de lingua (vxase 8.4). 14. Vxase Silva & Macedo (1992), que de Janeiro; tamn Chodorowska (1997), estuda os mecanismos pragmticos para onde trata formas como oye, oiga, mira, mula comn de Vxase, as mesmo, 8.5. formas como n? sabe? ou no portugus falado de Rio que trata da funcin de me entiendes? en espaol; ou Romero Trillo (1997), que conseguir a atencin do interlocutor conversacins en e en ingls, mire, fjate, escucha, escuche e listen. No caso do galego, xunto frnon si? existe tamn o correlato negativo non non? (Garca Represas 1992: 51).

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

sacionais que indican asentimento cemento do tema (eu ben sei, xa sei,

iso , iso mesmo) ou coecho

c) sinais conversacionais modais, que son os adverbios de clusula e os verbos que indican as intencins e as do marcando a posicin deste a respecto do que se dixo veces, posibelmente, que, coido que, parece que, teo a impresin de que), entre os que se poden incluir elementos enfticos ou focalizadores inclusive, ou mesmo, o propio). d) sinais conversacionais interactivos, aqueles que especificamente serven para o estabelecemento de relacins lxico-argumentativas e cohesivas entre os actos conversacionais, tamn chamados elementos marcadores argumentativos, contraargumentativos ou reavaliativos, entre os que se inclen os marcadores de conclusin e resumo (marcadores podemos citar os nexos contrastivos polo contrario, por exemplo), nexos (porque, por esta razn, por tal motivo), nexos consecuenciais (por conseguinte, por iso, en consecuencia) ou mesmo nexos que poden ter diversos valores (entn, como). Tamn en indicar que os sinais poden ter diferentes funcins a dependeren do lugar que ocupan ou da entoacin, ou inclusive que se poden utilizar para ou como expresins de valor cero (ben, claro, digo eu) (vxase 8.5). Por outra parte, resaltar, con Koch (2003b: 145), que a repeticin " particularmente constitutiva do discurso conversacional, no os conjuntamente e passo a passo, constroem o texto, elaboram as idias, preservam e negociam as identidades, de tal forma que o texto, de icnica, vai refletir essa atividade de 1.3. Fases na evolucin da lingstica textual Nun traballo de hai uns 25 anos distingua tres fases na pasaxe da teora da frase ou da clusula teora do Anlise transfrstica: vese a necesidade de ultrapasar os lmites da clusula para explicar certos fenmenos como a referenciacin, a seleccin do determinante (o, un), a concordancia dos verbais, a relacin semntica entre clusulas non ligadas por nexo etc., e achar regras para o
15. Para eu ben sei en galego vxase Garca Represas (1992: 53-54), quen tamn resalta como "expresin lingstica enxebre", dentro do paradigma de formas coa nocin tamn cho digo, tamn digo que non fas da outra maneira? -Bo, tamn cho digo). 16. Vxase unha sntese en Fvero & Koch (2002: 13-17) e en Vilela & Koch (2001: 443-452).

RAMN

MATO

de clusulas a partir dos mtodos utilizados at na anlise oracional. Nesta fase o texto definido como pronominal ou coherente de Mais este intento de desenvolver unha lingstica textual como unha lingstica da clusula e aumentada acaba por ser abandonado por Gramticas textuais: a partir da constatacin dunha descontinuidade entre clusula e texto por existir entre ambos unha diferenza cualitativa mis do que cuantitativa, pensouse en elaborar as gramticas textuais. Hai que destacar nesta tarefa os seguidores da gramtica xenerativa (Van Dijk e por exemplo) e estruturalistas como Nesta fase o mtodo ascendente (da clusula para o texto) e substitese polo descendente (do texto como a unidade mis altamente xerarquizada para as unidades menores por medio da texto tomado, como o signo lingstico primario e os seus como signos parciais, constitundo por tanto unha entidade do sistema lingstico ras posbeis en cada lingua deben ser determinadas polas regras dunha gramtica textual. Os falantes son considerados como posuidores da competencia textual que permite a comprensin e a producin de textos, as como resumilos, un ttulo etc. As primeiras gramticas do texto publicronse polos anos 70 ou principios dos 80, mais Weinrich anda tira do unha gramtica textual do alemn en Ora ben, co paso dos anos foise vendo a dificultade de elaboracin de gramticas do texto ao estilo das gramticas da frase e da clusula por este obxectivo ser demasiado ambicioso e pouco produtivo, pois cabera a de xurdiren textos que non encaixasen naquelas regras gramaticais ou vos textos non previstos por Teora do texto ou lingstica textual propiamente dita: mrcase como obxectivo a investigacin sobre a constitucin, funcionamento, producin e comprensin dos textos, que pasan a ser estudados dentro do seu contexto pragmtico, estendndose por tanto o mbito de investigacin do texto ao contexto, entendido este como o conxunto de condicins de producin, recepcin e interpretacin daquel. No desenvolvemento da lingstica textual hai que resaltar o contributo de autores tan significados como Roland Harweg (teora do referenciaWeinrich (construcin dunha do Wunderlich (incorporacin da pragmtica pesquisas sobre o Elisabeth Glich (investigacin tanto sobre textos escritos como Beaugrande & (especial atencin coherencia textual), Teun A. Van Dijk (estudo das e superestruturas textuais, as como das estratexias de procesa-

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

textual), os funcionalistas & Hassan (desenvolvemento do concepto de ou os funcionalistas de Praga (descricin da organizacin xerrquica da informacin e desenvolvemento das nocins de entre outros. Na dcada dos 80 os estudos sobre cohesin e coherencia textuais constituron un motivo dominante, alcanzando tamn grande desenvolvemento, dentro do noso sistema lingstico, no Brasil (Ingedore Koch, L. A. L. Travaglia) e na dcada dos 90 en Portugal (M. Vilela, J. Fonseca). Entre as tendencias mis recentes que estn a influir nos estudos sobre o texto pdense citar o avanzo das pesquisas na rea da cognicin (lingstica cognitiva), as cuestins relativas ao procesamento do texto (producin e comprensin), a representacin do coecemento na memoria, as estratexias sociocognitivas e interaccionais Nestes ltimos anos a tipoloxa textual, tida en conta no momento da elaboracin das gramticas textuais e logo algo esquecida, a ocupar un lugar de destaque investigacins sobre o texto. En resumo, "desde seu aparecimento at hoje, a Lingstica Textual longo caminho, ampliando a cada passo seu espectro de De simples anlise logo acompanhada das tentativas de de gramticas textuais, passou a ter como centro de nao apenas o texto si, mas todo o contexto - n o sentido mais ampio do termo (situacional, sciocognitivo e e a interferencia deste na no funcionamento e, de modo especial, no processamento estratgico-interacional dos textos, vistos como a forma bsica de atravs da linguagem" (Vilela & Koch 2001:451). 1.4. A gramtica do texto Anda existen numerosas dificultades e metodolxicas na anlise ou estudo do nivel textual, a pesar dos traballos que se foron publicando nos anos precedentes. So a denominacin de lingstica do texto concorren puntos de vista moi heteroxneos e mesmo disciplinas cientficas completamente diferentes. Mais, a grandes trazos, podemos dunha lingstica do texto propiamente dita, que estuda os textos como tales, independentemente da lingua ou das linguas histricas en que se manifesten, e dunha gramtica do texto, que estuda a estrutura dos textos nun idioma concreto. A gramtica do texto ten, pois, como obxectivo a constitucin de textos lingua determinada de regras idiomticas especficas, a se conformar as como unha parte da gramtica dunha lingua, no noso caso o galego, onde podemos falar dunha gramtica da palabra, dunha gramtica da clusula e dunha gramtica do pois este representa un dos diferentes niveis con que opera a gramtica dun idioma concreto (palabra, frase, clusula ou oracin, texto).

RAMN

MATO

A gramtica do texto unha gramtica transoracional que estuda os procedeexistentes nunha lingua determinada para a expresin das funcins textuais. As, se en galego quixermos expresar a funcin textual de a gramtica do texto do galego deber responder de forma adecuada a esta cuestin, indicando procedementos como primeiro, segundo, terceiro, cuarto etc., ou en primeiro lugar, en segundo lugar, en terceiro lugar etc., ou despois, por fin, por ltimo, en ltimo lugar. A gramtica do texto dunha lingua determinada debe, pois, describir e explicar todo canto referencia constitucin do texto ou dunha parte del nesa dada lingua (Casado 1993: 15). Koch & Travaglia (2002a: 44), porn, a se apoiaren na afirmacin de Charolles de que todos os textos seran en principio aceptbeis, pois non hai ningn texto incoherente, isto , non existe o non-texto, consideran que "nao possvel gramtica de texto regras que o que e o que nao texto, mas s possvel do Texto, Lingstica do Texto, que inclua principios ou modelos que permitam calcular de coerncia entre enunciados um A gramtica do texto a parte da gramtica dunha lingua que describe os feitos idiomticos que exceden o mbito da clusula, isto , a parte da gramtica que estuda aqueles fenmenos que sobrepasan os lmites oracionais e que non semella posbel de forma completa no marco dunha gramtica da clusula, tales como a orde de palabras, a elipse, a substitucin, a enumeracin, a anfora, a tematizacin ou topicalizacin etc. (Casado 1993: 10). Ocpase, pois, a gramtica do texto daqueles fenmenos transoracionais que a gramtica tradicional non tomaba en consideracin porque a oracin como a ltima unidade, determinada por regras, que era obxecto de estudo. Existen fenmenos que se estenden a travs de varias clusulas, como o estilo directo e indirecto ou a elipse, e outros que, se ben se producen no mbito dunha clusula, porn apuntan desta, como a anfora, a substitucin ou determinados marcadores discursivos. Todos estes feitos, referidos de textos nunha lingua particular, son obxecto de estudo da gramtica do texto. Algunhas das causas que levaron os lingistas a elaboraren gramticas do texto son, de con Fvero & Koch (2002: as seguintes: as lacunas existentes gramticas da clusula no tratamento de fenmenos como a correferencia, a pronominalizacin, a seleccin dos identificadores un), a orde de palabras no enunciado, a relacin tpico-comentario, a entoacin, as relacins entre clusulas non ligadas por con-

17. A pesar desta opinin, e anda que s sexa de forma prctica, a propia profesora Koch ten colaborado na elaboracin dunha gramtica do texto para a lingua portuguesa (vxase Vilela & Koch 409-560). Por outra parte, tornado progressivamente mais claro para os lingistas que discurso e gramtica profundamente interligados", como afirma Bastos (1995: 87), quen estuda as funcins que o adxectivo en posicin sintctica de predicativo exerce no discurso, mostrando "como sintticas e semnticas correspondem a discursivas". Travaglia por sa vez, procura a integracin do ensino da gramtica e o ensino da de textos e de lxico, partindo dunha visin da gramtica mis ampia da que tradicionalmente se ten aulas de lingua e considerando que non posbel producir ou entender ningn texto que se saiba gramtica, que se use a gramtica de lingua" (p.

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

ou a concordancia dos verbais. Estes e outros fenmenos s poden ser debidamente explicados a nivel de texto ou con referencia a un contexto situacional. Non son o mesmo as funcins textuais que as categoras de significado gramatical; as primeiras, tamn denominadas sentidos, designan o contido propio dun texto ou dunha parte deste; etc., son funcins textuais ou sentidos. As, a funcin textual pode expresarse mediante a categora gramatical (a) Por onde se vai principal? (b) Cal a praza principal? Mais tamn se pode expresar por medio doutras rentes: gramaticais dife-

(a) Dgame por onde se vai praza se fai o favor (b) Quera ir praza principal, mais non consigo dar con E, ao contrario, tampouco o significado gramatical corresponde obligatoriamente coa funcin textual outras funcins textuais: se pois pode expresar

(a) Queres prestar atencin? (orde) (b) Podas darme un vaso de auga (peticin) (c) Hai desgraza que a (afirmacin enftica) A gramtica do texto non representa un novo tipo de gramtica, senn que ampla o contido da gramtica tradicional dunha lingua para da oracional, ocupndose daquelas funcins ou contidos idiomticos orientados cara de textos. obxectivo da gramtica do texto non se debe ver como algo da gramtica en sentido senn como algo complementario. Inclusive se pode afirmar que a gramtica da oracin est dalgunha maneira incluida na gramtica do texto, se ben esta se ter de centrar propiedades do texto que a gramtica da clusula non pode explicar de forma adecuada por si Para Van a gramtica do texto que trata dos diferentes aspectos interfrsticos s unha parte da gramtica textual, que tamn debe tomar en consideracin as estruturas profundas ou textuais, procurando integrar a gramtica do enunciado na gramtica do texto e inserindo esta no cadro terico

Vxase Fvero & Koch (2002: 79); tamn 9.3.

2. DISCURSO E TEXTO

Como adoito acontece en todas as reas do saber no tocante definicin dos conceptos bsicos, que frecuentemente vara en funcin das perspectivas tericas adoptadas, tamn a nocin de texto e discurso dentro da lingstica textual vai depender destas e vai de co desenvolvemento das Nun principio o discurso semella apuntar para o plano oral e o texto para o plano escrito. De con (1999: 399), podemos definir o discurso como a interaccin verbal humana que na sa forma oral se apoia en elementos extraverbais, como xestos ou expresins e en elementos paralingsticos como pausas, ritmo, entoacin etc. unha producin verbal que presenta continuidade semntica e en que todos os enunciados producidos forman unha unidade comunicativa. discurso constite, pois, un acto comunicativo coherente e, no seu sentido habitual, representa tanto o produto en si como a producin do discurso e as condicins en que este se produce; isto , por discurso entndese a ideoloxa, o modo de falar ou inclusive a maneira de actuar de algun. texto foi xeralmente entendido como unha producin escrita dotada de unidade, ou sexa, unha unidade lingstica por escrito que normalmente comprende mis de unha clusula. Mais tal exixencia da escrituralidade como caracterstica esencial do texto cuestionbel, como mesmo apunta a orixe etimolxica do termo texere bordar, tecer), e as resulta comn de texto oral vs. texto escrito, de texto monolxico vs. texto dialxico ou de texto monofrsico vs. texto plurifrsico etc., onde texto pode tamn ser substituido por discurso. A propia nocin de textualidade (texto como que serve de soporte a unha estrutura semntica fechada) define tanto o texto como o discurso (Vilela Entendido o texto como unha manifestacin verbal constituida por elementos lingsticos intencionalmente seleccionados e ordenados secuencialdurante a actividade verbal, de modo que permita non s a aprehensin de contidos semnticos senn tamn a interaccin ou actuacin de con prcticas socioculturais (Koch 2003a), entn as rgidas entre

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

texto e discurso", e estes dous termos pdense tomar equivalentes" (Vilela & Koch 454). As pois, anda que se podera chamar texto ao discurso escrito e discurso ao discurso falado, cada vez mis se a denominacin nica de texto, escrito ou Tamn Mateus, Brito, Duarte & Faria (1994: identifican discurso texto, que definen como objecto materializado dada lingua natural, produzido numa concreta e pressupondo os participantes locutor e cutrio, fabricado pelo locutor por sobre tudo o que, nessa concreta, dizvel para (e por) esse locutor a um determinado alocutrio". Entre que dunha forma explcita ou implcita estn presentes no texto citan a materialidade lingstica (a lingua natural en que est configurado), os cdigos simblicos en presenza na formacin social en que producido, e interpretado, os procesos cognitivos a que a do texto debe ser conforme para que tea sentido, e as hipteses e presuposicins do locutor sobre o saber que este e o acerca do mundo. Estas autoras definen a o conxunto de propiedades que debe posur unha manifestacin da linguaxe humana para se converter en texto ou discurso. Estas propiedades son a conectividade, a intencionalidade, a de, a situacionalidade, a intertextualidade e a A conectividade unha propiedade relacional que constite a lingstica esencial da textualidade; existir conectividade entre das textuais determinadas se as de unha e outra foren te interdependentes (Van Dijk 45). Distinguen estas autoras dous tipos de conectividade: a) conectividade secuencial ou cohesin: cando a interdependencia semntica das ocorrencias textuais consecuencia de procesos lingsticos de secuencializacin (ordenacin linear) dos elementos lingsticos. A destes procsase por sucesividade, isto , a superficie textual unha secuencia linear de elementos lingsticos determinada configuracin prosdica. forma, todos os procesos de secuencializacin que aseguran unha ligazn significativa, nos diferentes niveis de anlise, entre
En Koch & Travaglia (2002a: 8) estabelcese, porn, unha sutil diferenza entre discurso e texto: "Chamaremos de discurso toda atividade comunicativa de um locutor, numa determinada, englobando nao s o conjunto de enunciados por ele produzidos tal -ou os seus e os de seu interlocutor, no caso do dilogo- como o evento de sua texto ser entendido como unidade lingstica concreta (perceptvel pela ou que tomada pelos da lingua (falante, escritor/ouvinte, leitor), em de comunicativa especfica, como unidade de sentido e como preenchendo comunicativa e reconhecida, da sua 20. da 4 edicin desta gramtica portuguesa. En 2003 sau do unha 5 edicin moi aumentada (no sucesivo citada como Mateus et 2003), que acrecenta a nmina de autoras de Snia Frota, Gabriela Matos, Oliveira, Marina Vigrio e Alina Villalva. Para os propsitos da gramtica do texto de que estamos a tratar teen especial relevancia o captulo 4 uso da linguagem"), da autora de Isabel Hub Faria, e o captulo 5 ("Aspectos da textual"), asinado por Ins Duarte (vxase Mateus et 2003: 53-123).
a a

RAMN

MATO

que ocorren na superficie textual son instrumentos de cohesin. Entre os mecanismos lingsticos de cohesin textual sinalan a cohesin gramatical e a cohesin lexical. A primeira subdivdena en cohesin frsica (orde de palabras, fenmenos de concordancia interna, uso das formas casuais dos pronomes persoais, uso das preposicins etc.), cohesin interou xuncin (conxuncin xuncin aditiva, disxuncin ou xuncin alternativa, contraxuncin ou xuncin contrastiva, cohesin temporal (orde linear dos membros das secuencias formadas por conxuncin, utilizacin correlativa de certos verbais, uso de conectores de valor temporal, uso de adverbiais temporais localizadores, uso de expresins de valor temporal e de expresins que sinalan a ordenacin dos elementos dun conxunto, como os pronomes ordinais etc.) e cohesin ou referencia e endofrica ou correferencia, que pode ser anfora, ou elipse). A cohesin lexical, proceso de cohesin que opera por contigidade semntica, pode darse por reiteracin ou por substitucin (sinonimia, antonimia, hiperonimia e hiponimia). b) conectividade conceptual ou coherencia: o factor de textualidade resultante da interaccin entre os elementos cognitivos presentados polas rrencias textuais e o noso coecemento do mundo. Un texto ser coherente se os elementos ou esquemas cognitivos activados polas expresins lingsticas foren acordes co que sabemos que a dos estados, procesos e eventos, co que sabemos seren as relacins entre estados de cousas e co que sabemos seren as propiedades caractersticas dos obxectos dun mundo (Mateus, Duarte & Faria 1994: 146). A intencionalidade a propiedade que caracteriza a actitude do locutor, pola cal este produce unha determinada configuracin de elementos lingsticos coa intencin de ser cohesionada e coherente, de modo que sexa recoecida como un instrumento na consecucin dun determinado obxectivo. A a propiedade que designa a actitude do consistente en considerar que unha determinada configuracin de elementos lingsticos que corresponde interpretar ou recoecer ser cohesionada e coherente. A situacionalidade refrese aos factores que fan que un texto sexa relevante na situacin en que aparece; a participacin do locutor e do alocutario como suxeitos situados, como ou sociosimbolicamente A intertextualidade designa a relacin entre un determinado texto e outros textos relevantes que forman parte da experiencia anterior do locutor e do alocutario, isto , pon en relacin un texto concreto coa memoria textual colectiva, dun

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

grupo ou dun individuo. Esta relacin un dos factores estruturantes dun texto, pois nesa memoria textual ou de grupo fndase a definicin de modelos textuais e nun texto concreto a travs de citacins, remisins, comentarios, etc. Por ltimo, a designa o grao de incerteza das ocorrencias textuais; o grao de informatividade ser tanto canto mis inesperada for unha textual. , a informatividade serve para at que punto as secuencias dun texto son predicbeis ou inesperadas, se transmiten informacin coecida ou novidosa (Beaugrande & Dressler 1997: 43). Por sa parte, (1996: sinala tres principios moi xerais o discurso -principio de cooperacin, principio de pertinencia e principio de sinceridade- e tres do discurso, mis especficas, que se refiren ao contido dos enunciados da informatividade, da exhaustividade e da modalidade. Desde a ptica da teora semitica do texto, Barros 7) sublia das definicins complementares de texto: (i) o texto entendido como obxecto de cacin, como un todo de sentido dotado de organizacin ou estruturacin, e como obxecto de comunicacin entre un destinador e un destinatario, convertido en obxecto cultural inserido nunha sociedade e determinado por formas ideolxicas especficas, precisando ser examinado con relacin ao contexto que o envolve e que, en ltima instancia, sentido. Para Koch (2003b: 30) un texto constitese como tal no momento que os parceiros de atividade comunicativa global, diante de lingstica, pela conjunta de complexa rede de fatores de situacional, cognitiva, sociocultural e interacional, sao capazes de constituir, para determinado sentido". Segundo esta concepcin, o sentido non est no texto, senn que se a partir del, no curso dunha interaccin; mais constrese un sentido adecuado ao contexto, non o sentido.

3. A DIVERSIDADE DOS

DISCURSIVOS

Para Halliday & (1976: o texto non que sexa como unha clusula, s que mis grande, senn que algo cualitativamente diferente. texto non unha unidade de forma, senn de significado; non consta de clusulas, senn que est realizado ou codificado por medio de o que diferencia un texto dun conxunto inconexo de clusulas que o texto ten isto , funciona como unha unidade a respecto do seu contorno; a textura est conformada polos trazos que fan dun produto verbal un todo semntico unificado, a funcionar tal globalmente nunha situacin de comunicacin. De que para estes autores a nocin de texto en lingstica sexa aplicbel a calquera pasaxe, falada ou escrita, de calquera extensin, que constita un todo Existen, pois, textos falados e textos escritos. Ora ben, anda que os dous participan dun mesmo sistema lingstico, pose cada un deles caractersticas propias, pois tamn fala e escrita son modalidades diferentes de uso da lingua, sen por iso constituren formas dicotmicas de dous opostos, senn un contnuum tipolxico das prcticas sociais (Marcuschi desta visin dicotmica, estabelecido diferenzas notbeis entre textos falados e textos escritos, os primeiros caracterizados implcitos, redundantes, contextualizados e non planexados, fragmentados, incompletos, pouco elaborados, con predominio de clusulas curtas simples ou coordenadas, con escaso uso de pasivas, con menor densidade lexical etc., en canto que os segundos se caracterizaran por seren explcitos, condensados, descontextualizados e planexados, non fragmentados, completos, elaborados, con predominio de clusulas complexas frecuentemente subordinadas, con emprego habitual de pasivas, con densidade lexical etc. Mais na realidade que nin todas estas caractersticas son exclusivas dos textos ou escritos nin este o nico criterio de distincin posbel, pois
"A text may be spoken or written, prose or verse, dialogue or monologue. It may be anything from a single proverb to a whole play, from a momentary cry for help to an all-day discussion on a committee" (Halliday & Hasan 1976: 1).

G R A M T I C A DA LINGUA G A L E G A . Gramtica do texto

tamn se ten manexado o de proximidade fsica ou social entre os interlocutores, ou ben o grao de relacin afectiva entre por exemplo. Inclusive Halliday (1987) fala de complexidades diferentes entre os textos falados e escritos, pois en tanto os segundos unha densidade lexical, os primeiros estaran dotados dunha maior complexidade sintctica, en contra do que se adoita Tamn existen textos falados, como conferencias, e cacins en congresos (Pereira 1995) ou entrevistas a personalidades, que se aproximan mis do que comunmente se consideran caractersticas dos textos escritos, e textos escritos, como cartas a familiares e amigos ou dilogos humorsticos, que estn mis prximos do que se costuman considerar caractersticas dos textos falados. No mbito do ensino hai autores que defenden como instrumentos didcticos, fronte aos o uso dos chamados do tipo daqueles que se encontran habitualmente na paisaxe (anuncios publicitarios, avisos, cartaces, rtulos etc.), nos medios de comunicacin (noticias, artigos de opinin, anuncios por palabras, etc.), catlogos, receitas mdicas, prospectos, folletos tursticos, de funcionade aparellos e mquinas, as como textos do tipo das mensaxes megafnicas, radiofnicas, letras de cancins, instrucins de pais e profesorado, conversacins con amigos etc. (Bassols & 1997: 15). que de con Vilela & Koch 456), que aquelas caractersticas atribuidas a un e a outro tipo de textos, e escritos, estaollando "a lingua falada atravs das lentes de gramtica projetada para a escrita", o que levara a unha visin preconceptuosa da fala como pouco organizada, descontinua e sen planexamento, comparada nalgn caso coa linguaxe rstica das sociedades primitivas ou coa lingua das crianzas que estn a aprender a falar. Porn, estes autores recoecen a evidencia de a fala posur caractersticas propias: a) relativamente non planexbel, ou dito, necesita ser planexada e replanexada constantemente pola sa natureza altamente interaccional. b) o planexamento e a verbalizacin oral xorde no mesmo momento da interaccin, sen xin, revisin ou ao contrario do que porque o texto de maior co texto escrito.

c) o fluxo discursivo descontinuo por culpa de factores de orde cognitivointeraccional. d) a peculiar sen por iso perder o marco da sintaxe da lingua.

22. Tamn se pode achar unha tirada de diversos autores, das diferenzas entre a lingua escrita e a falada en Brown & Yule (1983: 14-19), onde se afirma: "spoken language typically contains rather little subordination" (p. 15).

RAMN

MATO

e) a fala dinmica porque un proceso, en tanto que a escrita esttica porque o resultado dun f) en situacins de interaccin face a face a fala unha actividade de coproducin discursiva. g) as de orde pragmtica en ocasins na fala sobrepense exixencias da sintaxe, a provocaren dbidas, repeticins ou h) o texto non catico, ou senn que ten unha propia derivada das circunstancias sociocognitivas da sa producin (Koch 2003b: i) na producin do texto falado os interlocutores normalmente o mesmo tempo e espazo onde se achan os referentes do discurso, e o procesamento do texto ten de ser simultneo sa verbalizacin. 1) por outra parte, os xestos faciais, os movementos das mans, as olladas etc. contriben a "homogeneizar a heterogeneidade do discurso oral" 404), caracterizado pola proximidade do receptor, o que permite o aproveitamento dos elementos paralingsticos e prosdicos, fronte a un distanciamento ou presenza distante receptor nos textos escritos, que obriga ao uso de sinais de puntuacin como substitutos daqueles. De con a lingua utilzase en forma de enunciados ou escritos, que son concretos e nicos, emanando dos integrantes dunha ou esfera da actividade humana. enunciado , pois, a unidade real da comunicacin verbal e as sas determinadas pola alternancia dos suxeitos isto , pola alternancia dos o locutor termina o enunciado para pasar a palabra ao outro ou para facilitar a sa resposta activa. contido temtico, o estilo e a composicional fndense indisolubelmente no todo do enunciado. Un enunciado isolado de carcter individual, mais "cada esfera de da lingua elabora os seus tipos relativamente de enunciados, sendo isso que denominamos gneros do (Bakhtin 2000: 279). A clasificacin dos conxuntos de enunciados (ou discursos) realizouna a retrica clsica, que diferenciou tres xneros discursivos situados en tres puntos da progresin temporal:

23. As explica Halliday (1987: 74) a relacin entre cadro-escrita e entre filme-fala: "To the reader, the text is presented synoptically: it exists, spread out on the page. So the reader is predisposed to take a synoptic view of what it means; behind it is a tableau -like the pictures from which writing originally evolved. But when one is listening, the text reaches one dynamically: it happens, by travelling through the air. So the listener is predisposed to take a dynamic view of what it means; behind it is a film, not a picture".

G R A M T I C A DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

a)

xudicial, que procura achar a xustiza e evitar a inxustiza, orientndose cara acusacin ou defensa dunha actuacin pasada e do seu actor.

b) o demostrativo (ou epidptico), que se preocupa pola virtude e o vicio, movndose entre a louvanza e a crtica dunha accin presente. c) o deliberativo, que se preocupa polos feitos futuros, polo ben e o mal, aconsellando ou desaconsellando algo segundo o caso. Na poca medieval os xneros sistematizronse de a) segundo a forma verbal (prosa ou verso). b) segundo a forma de representacin (narrativum cando falaba o autor, dramaticum cando o facan as personaxes, e se autor e personaxes alternaban na tomada da palabra). c) segundo o grao de realidade da narracin (res gesta ou historia, res ficta ou fbula, e res ficta quae fieri potent ou argumentum). d) segundo os sentimentos expresados rica, obras (genera criterios:

as mesmo, retrica clsica na procura de esquemas de clasificacin para a teora dos xneros como modalidades do discurso (genus deliberatietc.) ou do estilo sublime). A sociedade sitanos mis ben perante o discurso poltico, relixioso, publicitario, xornalstico, cientfico, xurdico, literario etc., con diferentes subxneros dentro de cada un deles. As, no discurso literario chase o poema (ode, elexa, soneto, alborada etc.), o romance ou novela (epistolar, picaresca, histrica, satrica, dialogada etc.), o teatro (comedia, traxedia, melodrama, auto, farsa etc.), o e a narracin breve, a prosa potica, a biografa no discurso relixioso temos a parbola, a haxiografa, a homila, o sermn, o salmo, a epstola, o auto sacramental, a etc.; dentro do xnero xornalstico existe o artigo de opinin, a noticia (local, internacional, poltica, econmica, deportiva ou cultural), a crnica, a reportaxe, o editorial, a entrevista, a crtica (literaria, cinematogrfica, operstica, a columna, o humor grfico, a caricatura, anuncios etc. Os xneros, desta forma, semellan ser maneiras diferentes de que a persoa dispara se expresar, ou tipos mis ou menos estbeis de enunciados que para o individuo teen un valor normativo, pois non os crea el, senn que os recibe;

24. De

tamn con Bassols &

(1997: 17), a quen seguimos neste breve

histrico.

RAMN

MATO

cando unha persoa escolle un xnero est a escoller unha maneira de actuar sobre algun, isto , qureo convencer, quere explicarlle algo etc. (Bassols & 1997: 17). Fica patente que existe unha grande heteroxeneidade dos xneros discursivos. Como afirma Bakhtin (2000: 279), a ea dos gneros do discurso sao infinitas, pois a variedade virtual da atividade humana e cada esfera dessa atividade comporta un de do discurso que vai diferenciando-se e medida que a esfera se desenvolve e fica mais complexa". da diferenza que pode existir, por exemplo, entre unha orde dada por unha autoridade militar e un romance ou novela en varios volumes, inclusive se chegou a pensar que a diversidade dos xneros do discurso era tanta que non podera haber unha frmula comn para o seu estudo. Talvez por iso se centrou a atencin s nos xneros literarios. Tratarase de conseguir caracterizar un conxunto de textos e de achar o molde que forma, isto , descubrir a regra que funciona en todos porque o coecemento xneros axuda o escritor a escribir e o lector a 1er (Bassols & Torrent 1997: 19). Neste sentido, Bakhtin (2000: 281) distingue entre o xnero de discurso primario (simple) e o xnero de discurso secundario (complexo). Os xneros secundarios (novela, teatro, discurso cientfico, discurso ideolxico etc.) pertencen a unha comunicacin mis complexa, relativamente mis evoluda e principalmente escrita (artstica, cientfica, sociopoltica); no proceso da sa formacin absorben e transmutan os xneros primarios de calquera tipo, constituidos en circunstancias dunha comunicacin verbal espontnea. Os xneros primarios dentro dos secundarios, perdendo a sa relacin inmediata coa realidade existente e coa realidade dos aleos. Tanto unha novela no seu conxunto como unha carta persoal ou a rplica dun dilogo normal son enunciados, pois constiten fenmenos da natureza; o que os diferencia que o romance un enunciado secundario (ou complexo) e os outros son enunciados primarios. A entre os xneros primarios e os xneros secundarios, xuntamente co proceso histrico de formacin dos segundos, para Bakhtin o que esclarece a natureza do enunciado e, por riba de todo, o difcil problema da correlacin entre lingua, ideoloxas e visins do mundo. Tamn sinala este autor que os xneros mis propicios para a individualidade do falante ou escritor son os literarios e os xneros menos propicios son aqueles que precisan unha forma padronizada, como un documento oficial, unha orde militar, unha nota de servizo A producin de calquera tipo de discurso exixe do seu autor unha serie de decisins e competencia para as executar, sendo a primeira a escolla do xnero mis acado. Con tal motivo, o axente produtor acode ao constituido polo conxunto de xneros textuais elaborados por xeracins anteriores e que poden

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

ser utilizados con eventuais o intertexto constite unha especie de de modelos textuais" e a escolla do xnero convrtese nunha estratgica" & Koch produtor do texto deber tamn adaptar o modelo de xnero aos seus valores particulares, un estilo propio e mesmo transformacin dos modelos. Entre as capacidades do autor do texto estn as capacidades discursivas (mobilizar modelos discursivos), para das capacidades de accin (adaptarse caractersticas do contexto e do referente) e as capacidades lingstico-discursivas (dominar as operacins psicolingsticas e as unidades lingsticas). Por parte, dbese tomar en consideracin que un texto unha unidade composta de iguais ou A secuencia unha unidade textual relativamente autnoma que ten a sa propia organizacin interna, pose un conxunto de propiedades e est formada por proposicins (Bassols & Torrent 1997: 24). Os textos, a lingstica textual francesa de autores como ou Roulet, estn constituidos por secuencias e estas por proposicins que se agrupan en macroproposicins; as proposicins poden equivaler aos enunciados e a macroproposicin ao pargrafo (Fuentes Rodrguez As secuencias conforman esquemas lingsticos bsicos que entran na constitucin dos diferentes tipos de xneros e que varan menos en funcin das circunstancias sociais, podendo ser narrativas, argumentativas, explicativas e ou conversacionais. produtor do texto deber escoller de entre estes tipos aquel que parecer acado para realizar o seu proxecto de dicir. Como os textos, por norma non son puros e poden estar formados por unha serie de secuencias iguais ou diferentes, lxico seguindo Bassols & Torrent (1997: 24-26), de: a) textos de homoxnea con unha nica secuencia ou cun determinado nmero de secuencias iguais (unha serie de descricins, por exemplo). b) textos de estrutura homoxnea cun nmero determinado de secuencias de diferentes tipos (narrativa e descritiva, por exemplo). c) textos de estrutura heteroxnea, que poden relacionar as distintas secuencias mediante:

25.

(2002: define o dun discurso como "o conjunto dos fragmentos que ele cita efetivamente". Segundo Maingueneau (1997: 86) intertexto de intertextualidade da forma que se opn a en gramtica xenerativa, cualificando a intertextualidade como "o tipo de que esta discursiva define como legtima atravs de sua prtica". Para da nocin de intertextualidade, o crecente dominio dos computadores no de textos, coas facilidades de acceso a en internet, posibilitou a introducin dun novo concepto, o de definido como un texto consistente nunha rede de mltiplos segmentos textuais conectados que permite diferentes escollas para lecturas e interferencias on e que se caracteriza por ser un texto non linear, voltil, topogrfico, fragmentario, de accesibilidade ilimitada, multisemitico e interactivo (Marcushi 2000: 96). Sobre intertexto e hipertexto vxase tamn Maingueneau (2000: 87-89). con autores como Adam, Schneuwly, 538). ou vxase Bassols & Torrent (1997: 24) e Vilela & Koch

26. De

RAMN

MATO

(i) a insercin, cando un tipo de secuencia se introduce dentro doutra diferente, como o caso de insercin descricin nunha novela, co esquema [narrativa [descritiva] narrativa], ou o caso dun dilogo nun [narrativa [dialogal] a dominante secuencial, cando o texto resultante corresponde a secuencia, a pesar de secuencias diferentes, sendo a dominante a secuencia que est elevada xerarquicamente, como o caso da narracin nos dous exemplos de insercin. Por parte, Fuentes Rodrguez (2000: seguindo criterios lingsticopragmticos, clasifica as unidades discursivas en xerais (texto, secuencia, pargrafo, enunciado) e (intercambio e intervencin), definindo as cada unha a) texto: unidade mxima de comunicacin dun a un ouvinte ou de varios falantes entre si, apertura e un fechamento, un tpico textual e a unidade dos seus membros garantida pola cohesin e pola coherencia. b) secuencia: unidade determinada pola e pola textual, que corresponde ao pargrafo ou ao conxunto de pargrafos que pertencen a un determinado tipo c) unidade discursiva que expresa unha parte do tpico textual e que est determinada pola do texto, a un conxunto de enunciados nun texto monologado ou a un intercambio ou conxunto deles nun texto dialogado.

d) enunciado: unidade mnima de comunicacin dun falante, circunstancias enunciativas, que pose uns lmites entoativos e pausas (unha modalidade) estabelecidos polo falante e percibidos polo ouvinte, un nico acto de un acto de enunciacin, que recibido polo ouvinte; pode estar formado, do punto de vista gramatical, por unha ou varias clusulas, caso mis frecuente, ou por unha unha frase ou inclusive unha palabra. e) intervencin: enunciado ou conxunto de enunciados emitidos por un falante e recibidos pou un ouvinte, podendo ser iniciativa, reactiva, de relanzade informacin, de confirmacin etc. f) intercambio: conxunto de dor dunha intervencin iniciativa. de dous falantes, polo menos,

4.

DE TEXTOS

nmero de textos tan alto que se aproxima ao infinito, razn por que a teora da literatura, nica disciplina que se ten preocupado deles, se viu na necesidade de os nos diferentes xneros literarios; na actualidade, os estudos tipolxicos teen a cada paso relevancia (Gutirrez Ordez 2002: 121). Mais o estabelecemento tipoloxa textual non resulta tarefa doada. Inclusive se ten pensado na de ser levada a cabo (Bakhtin 2000: 280). Poderase dunha tipoloxa textual se se conseguir distinguir unha serie de regularidades dentro dun grupo de textos Varios autores, como Van Weirlich, Schmidt, etc., formularon diferentes propostas ao respecto. Algns procuraron unha clasificacin dos textos nea, e exhaustiva, co obxectivo de que cada texto encaixase nun tipo e de que ningn ficase fra outros da dificultade deste obxectivo, porque se van achar textos en estado puro que respondan a todas as caractersticas que definen unha determinada clase e posibelmente non se vai achar unha caracterstica que sexa propia dunha soa clase de textos. Pdense, porn, sinalar algns aspectos a termos en conta (Bassols & a) o mbito de aplicacin, isto , as situacins comunicativas en que se usa. b) o ncleo clasificador que nos permitir facer xeneralizacins, que tanto como dicir a base definidora de cada tipo de texto. c) as regularidades especficas. d) as regras de aplicacin de cada tipo de texto que o relacionan cretos que o materializan. textos con-

Outros aspectos que se tiveron en conta no estabelecemento das tipoloxas textuais foron as temticas e anafricas (o tema opera de modo diferente nunha narracin que explicacin, por a tomada de posicin do emisor (non se implica da forma nunha argumentacin que nunha des-

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

a existente entre os interlocutores (xerarquizada ou entre iguais, cordial ou distante), a semntica do discurso (feitos na narracin, estados explicacin, na argumentacin, disposicin espacio-temporal na a organizacin da actividade de o texto forma parte (consulta mdica, por exemplo), ou os procedementos inferenciais que rexen a sa interpretacin (con frecuentes sobreentendidos nalgns tipos de argumentacins e argumentos implcitos na maiora das As tipoloxas textuais que se obtiveron a partir destes trazos son, en lias xerais, de tres a) aquelas que toman en consideracin as caractersticas textuais internas: basanse marcas verbais como modo, aspecto, voz; incln a correferencia nos elementos (anfora) e nos elementos (dexe); as inclense aquelas tipoloxas que se centran na informativa do texto a articulacin dos temas e subtemas, a progresin temtica b) as que consideran os trazos textuais exteriores aos textos, isto , aquelas que se preocupan de como o contexto extralingstico (Rieser, Schmidt, seguen a va da pragmtica, a se na intencionalidade do emisor, caractersticas do receptor, no tipo de situacin comunicativa, nos actos comunicativos presentes, funcins comunicativas, nos factores psicolxicos e sociolxicos e na relacin entre o tempo do enunciado e o tempo da enunciacin; teen tamn presente o tipo de rexistro que escolle o texto en cada caso (falado ou escrito, espontneo ou planificado, monologado ou dialogado), as como a existencia de contacto local ou acstico entre o emisor e o receptor. c) as que combinan os trazos internos trazos externos (Sandig, Van Dijk, ou ben seguen a relacin existente entre as proposicionais presentes no texto e no contexto extralingstico, ou ben se basean na descrcin dos diferentes planos de organizacin, tanto do discurso como das formas lingsticas, como acontece na tipoloxa de

27. Trazos sinalados por Roulet e recollidos en Bassols & mis pragmtico.

20), que cualifican o enfoque deste autor como

28. Vxase Bassols & Torrent (1997: 22-23), onde se reproduce a tipoloxa de Sandig baseada nos factores falado, espontneo, monologado, dialogado, contacto local entre emisor e receptor, contacto temporal, contacto acstico, forma inicial, forma final, estrutura convencional e tema fixado; de con estes factores caracteriza a entrevista, a carta, a conversa telefnica, a a receita mdica, a receita de a esquela, o telegrama, o anuncio, a conversa familiar ou a noticia do tempo, da radio e de Citan tamn estas autoras a tipoloxa de Werlich, a que tivo mis xito, que nos cinco clases de textos: descritivos (ligados percepcin do espazo), narrativos (ligados percepcin do tempo), explicativos (asociados anlise e a sntese de representacins argumentativos (centrados no xuzo e na tomada de posicin), e instrutivos (ligados previsin do comportamento futuro). Sobre a tipoloxa textual e as diferentes propostas de clasificacin tamn de interese Fuentes (2000:

RAMN

MATO

En lias os textos poden clasificarse desde perspectivas puramente lingsticas, esttico-literarias ou gramaticais, mais estas non son suficientes para o estabelecemento da tipoloxa Os criterios para o estabelecemento dunha tipoloxa textual debern ter en conta o tipo de do texto, resultante da composicin de secuencias ou categoras textuais, os trazos gramaticais e os factores comunicativos presentes no texto (Vilela & Koch Nunha primeira clasificacin poderase distinguir entre textos literarios e textos utilitarios (non literarios). No caso concreto da lingua galega, e anda que non se trata aqu de a atencin na anlise literaria, pouco se pode obviar a importancia que os textos literarios modernos tiveron e anda teen na producin escrita en galego, sendo durante boa parte dos dous ltimos sculos o nico tipo de textos escritos existente e convertndose en autnticos como adoita acontecer en contextos diglsicos (Figueroa 1988: Os textos literarios teen unha clara vontade ou vocacin esttica, mis ou menos acentuada en funcins de diferentes subtipos (textos poticos, narrativos, ensasticos, dramticos etc.). Os textos utilitarios pdense clasificar de principalmente con tres trazos [monlogo] e que nos permiten distinguir entre textos e escritos, textos monolxicos e dialxicos, e textos espontneos e non espontneos. De aqu resultara a clasificacin dos textos a) texto falado en voz alta: [+monolxico b) conferencia, noticia radiofnica, aula -espontneo] homila: +falado

c) conversa familiar, conversa radiofnica, pregunta na ra: +falado d) discusin cientfica, discusin en reunins preparadas con antelacin: +falado -espontneo] e) carta familiar, noticia de +espontneo] nota de axenda: [+monolxico -falado [+monolxico

f) carta oficial, texto cientfico, receita de -falado -espontneo]

g) correspondencia familiar, discusin cientfica sen preparacin previa: -falado +espontneo] h) discusin por escrito, correspondencia oficial: -espontneo] -falado

29. Seguindo Vilela & Koch (2001: 543-544); vxase tamn a tipoloxa de Sandig en Bassols & Torrent (1997: 23) ou outras tipoloxas en Fuentes Rodrguez (2000: 121-136); tamn casos mis concretos, como a resea acadmica, a redaccin escolar, as cartas ao editor etc., en Meurer & Motta-Roth (2002).

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

De entre os criterios de Helbig para a clasificacin de tipos de textos espontneo/non espontneo, presenza/ausencia do socio nmero de do enunciado lingstico, especificidade do escrito/oral, modalidade no tratamento do tema e grao de contencin ou terico da comunicacin), para & 542) os de escrito/oral e o da modalidade no tratamento do tema caracterizan os textos como resultado dos procesos comunicativos, sendo este ltimo o que mis interese De con el pdese dar conta dalgns modelos de secuencias textuais, que estes autores centran nos textos explicativos, descritivos, argumentativos e narrativos, anda sendo conscientes da dificultade de adiar textos puros, pois habitual que un texto presente descricin, explicacin, narracin ou argumentacin. Se Helbig falaba das modalidades de texto explicativo, descritivo, argumentativo e asociativo, Werlich distingua os textos descritivos, narrativos, explicativos, argumentativos e instrutivos, centrando Bassols & Torrent a sa atencin no estudo dos modelos textuais argumentativos, explicativos, descritivos, conversacionais e narrativos. Trataranse, pois, a seguir estes cinco modelos, acrecentanto os textos conversacionais aos catro estudados por & Koch e procurando indicar para cada un deles trazos que van desde as marcas gramaticais at 4.1. Textos argumentativos Os textos argumentativos son aqueles que teen como obxectivo central faceren que os ouvintes ou lectores acepten unha idea, un punto de vista ou un produto determinado. Pretenden convencer ou persuadir a travs dunha lia argumentativa en que as razns e as evidencias se poden coas emocins na procura do fin desexado. Son exemplos de textos argumentativos os textos publicitarios, que tentan convencer da bondade dun produto, os textos polticos, que procuran a adhesin a unha ideoloxa concreta, ou dos textos producidos na vida diaria por aqueles falantes que pretenden conseguir algo dos seus interlocutores. feito de argumentar un signo distintivo dos seres podendo ser definida unha persoa como o animal capaz de a forma clsica da argumentacin; componse dunha premisa e unha
30. Anda que en Bassols & Torrent (1997: 29-216) se pode achar un estudo completo destes tipos de textos, de obxectivos do presente traballo procurarase apenas unha breve sntese, tomando tamn en consideracin o exposto en Vilela & Koch (2001: 544-553). Fuentes Rodrguez (2000: 191-306), por sa parte, estuda os textos narrativos ou con predominio de secuencias narrativas, os textos expositivos ou con predominio de secuencias expositivas, os textos instrucionais ou con predominio de secuencias e os textos heteroxneos, analizando dentro de cada un dos tres tipos textos publicitarios, literarios, xurdicos e administrativos. 31. Definicin de Bassols & Torrent (1997: Un ampio estudo sobre o que argumentar e sobre a argumentacin en pode verse en Gutirrez Ordez (2002: 236-288).

XOS RAMN

MATO

sa menor, como teses coecidas, e dunha conclusin como tese nova, se ben calquera destes elementos pode estar implcito. Ao existiren varias formas de tamn son diversas as formas de argumentacin, desde unha pregunta a un complexo perodo hipottico, mais partindo de algo coecido e comunmente asumido por todos (verdades universais, valores indiscutbeis, lugares constatacin de obviedades, criterio de etc.) que, a travs dun entramado de causas e efectos, considerado como condicin suficiente para desencadear unha conclusin loxicamente Canto orde dos elementos, este pode ser progresivo (das premisas conclusin) ou regresivo (da conclusin (a) Todos os produtos da nosa marca son ecolxicos (premisa). Por tanto, coa sa adquisicin contribes preservacin do medio ambiente (conclusin) (b) Eu ben a vosa piedade (conclusin). castigo para os pbeis, a piedade para quen sofre unha acusacin inxusta (premisas) Ducrot como partes do texto argumentativo un esquema tripartido de premisas, argumentos e conclusin, sen que tal orde sexa inflexbel. A tese nova ou conclusin pode darse de entrada, e a tese inicial, as premisas e inclusive a conclusin poden estar sobreentendidas en ocasins; os argumentos poden ordeentre si seguindo o criterio de forza decrecente, de forza crecente e homrico mis frouxos no As premisas eran para Aristteles aquilo que se consideraba certo ou sabido, unha serie de feitos coecidos por todos. Sobre fundamntase a argumentacin e sendo como a preparacin do razoamento. falante presntaas como algo coecido e compartillado por todos os que estn implicados na argumentacin. As premisas estn formadas polos seguintes elementos: feitos (produto da observacin, posbeis e probbeis), verdades (sistemas complexos de feitos), presuncins (como a do carcter intencional dun acto humano), valores abstractos (a xustiza, a verdade, a igualdade etc.), valores concretos (un ser vivo, por exemplo), xerarquas entre entes (os por riba dos Deus por riba dos homes etc.) ou lugares (os topoi clsicos, premisas de orde armacns de argumentos, que poden ser de cantidade, de cualidade, de orde e do existente). Os argumentos, por sa parte, por paralelismo (asociacin) entre dous entes ou ben por diferenciacin (disociacin); os argumentos por asociacin son o causal (relacionan un feito ou co efecto), o pragmtico o xito como criterio obxectivo de validez), o que relaciona fins e medios, o

32. Clasificacin de Ducrot, recollida en Bassols & Torrente (1997: 35).

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

por inercia (defender que algo contine), o argumento da persoa (que ten como variante o argumento de autoridade); nos argumentos por asociacin pdense usar dous argumentos finis: os e as Os argumentos por disociacin pretenden sacar pares contrarios admitidos pola maiora do auditorio, como individual/universal, terico/prctico, subxectivo/obxectivo, letra/espirito, ou outros introducidos como novos (patriotas/non patriotas, franceses/emigrantes etc.); veces utilzanse trucos que algns autores chaman como o ridculo, a reducin ao absurdo, a irona, as as tautoloxas, a regra de xustiza, a reciprocidade, a inclusin da parte no todo ou a divisin do todo en partes (Bassols & Torrent 1997: 37-44). Anda que se pode achar materia argumentativa en case todos os textos, se considerarn textos propiamente argumentativos aqueles que presentaren unha especfica estrutura argumentativa, caracterizada por: a) relacin entre os argumentos e unha determinada conclusin. b) existencia de marcas gramaticais concretas, como o verbo ser ou outro similar, na da proposicin, a presenza de verbos en relacin a causa e o efecto, como orixinar, ocasionar, suscitar, motivar, causar ou provocar, e de verbos dicendi, como considerar, declarar, afirmar, asegurar, implicar ou alegar. c) predominio de tipos de clusulas propias da argumentacin, como as aseverativas e as interrogativas, non as imperativas. d) presenza de marcadores discursivos especficos para textos argumentativos, como os que marcan a ordenacin dos argumentos primeiro lugar, prien segundo lugar, a continuacin, a seguir, finalmente ou por ltimo), os que marcan a conexin entre os argumentos (de modo que, de xeito que, por conseguinte, en consecuencia, considerando que, en vista de que, posto que, as que ou en conclusin), e os que indican a interaccin entre os participantes na argumentacin: conectores de introducin de argumentos (con efecto, efectivamente, dado que, xa que, pois que) e conectores de introducin de conclusin (por tanto, nese caso, entn, por iso). e) outros recursos son o uso de aspas e citas (para reforzar a intervencin coa autoridade de certas personalidades ou para dar un ton especial a determinadas palabras), uso da interrogacin retrica (para captar o interese do receptor ou para o implicar uso de trazos (para marcar niveis de pertinencia entre as utilizacin de recursos como alusins a feitos pasados e a elementos do coecemento comparti(aumentan o prestixio do locutor), metforas, perfrases, repeticins, amplificacins, sinonimia, anttese, paralelismos, apstrofo, mximas e proverbios etc.

RAMN

MATO

da estratexia argumentativa, do punto de vista pragmtico, preunha serie de condicins para que a demostracin non falle, como que os sexan accesbeis ao interlocutor ou que baseen a sa forza ilocutoria no convencemento do alocutario. acto de ten unha forza clara, que presentar o propio discurso como algo coherente e xustifie unha forza perlocutiva automtica, que convencer o receptor daquilo que se di. Os actos propios da argumentacin, para alen de comunicativos, han de ser interactivos, e para de comprendidos, teen de ser aceptados; prodcese unha asociacin entre a ilocucin e a perlocucin Dbese o principio de accesibilidade da conclusin, segundo o cal o interlocutor ten de dispor de informacins suficientes para poder estabelecer unha conclusin cando esta estiver implcita. 4.2. Textos explicativos Resulta difcil delimitar o que se entende por texto explicativo, posto que este tamn est presente en calquera tecido discursivo, tanto se argumentativo como narrativo ou De feito, antes da explicacin debe haber unha exposicin, unha determinada informacin sobre que aquela se realiza para que esta sexa comprendida. Expor equivale a informar, isto , transmitir datos cun alto grao de organizacin e e explicar unha actividade que, a partir base expositiva ou informativa, se realiza con finalidade demostrativa. As secuencias explicativas non se limitan a expor ou informar, senn que pretenden facer comprender algo. Desta forma, o texto explicativo convrtese no texto didctico por excelencia. A diferenza da argumentacin, que utiliza as estratexias retricas acadas para convencer algun da bondade dunha tese, na explicacin non hai intencin de persuadir, senn de achegar os elementos necesarios para facilitar a comprensin dun tema difcil ou complexo. A explicacin pretende, pois, ser neutra e obxectiva. texto explicativo xorde do cuestionamento de algo que non est claro e que, por tanto, precisa dunha explicacin para ser comprendido, como acontece, por exemplo, nunha noticia de xornal, nunha comunicacin nun debate ou coloquio, ou nun texto escolar. esquema explicativo parte, en consecuencia, da exposicin dun asunto e a continuacin vn a explicacin seguida da comprensin. Como caractersticas lingstico-gramaticais do texto explicativo pdense sinalar: a) os textos explicativos ascianse xeralmente sntese e anlise das representacins de modo que poden ser reducidos a das frmulas, suxeito atributo para a sntese, ou suxeito ten complemento para

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

a anlise, frmulas que se desenvolven mediante proposicins e encargadas de demostrar, concretar e relacionar o que se afirma para que poida ser comprendido: (a) (b) problema complexo (sntese) problema ten grande complexidade (anlise)

b) presenza do presente de indicativo como tempo mis frecuente, tanto co seu valor actual ou momentneo, que indica o momento da enunciacin, como co seu valor permanente ou durativo, de carcter atemporal. c) necesidade de aparicin de adxectivos cualificativos ou descritivos (descartando os valorativos por e de adverbios para realizaren funcins de identificacin, precisin ou localizacin espacio-temporal. d) eventual presenza de comparacins, analoxas e modalizadoras; as e comparativas teen un papel importante operacins de exemplificacin. e) utilizacin de conectores (conxuncins e expresins equivalentes) que relacionan, ou as operacins explicativas; o estabelecede relacins lxicas entre os enunciados propio das secuencias explicativas, de modo que resulta normal a aparicin de conectores ilativos, adversativos ou concesivos; o uso da conxuncin ou, a indicar disxuncin ou equivalencia, debida procura da clareza e exactitude. f) utilizacin da especfica do mbito a que se refire o texto, co propsito de obter a mxima clareza e precisin, tamn a porta entrada de neoloxismos e estranxeirismos; os textos explicativos son os mis proclives ao uso das especficas, con escasa incidencia dos condicionamentos pragmticos. Como caracterstica propiamente textual, a fundamental o uso dos recursos de cohesin: a as relacins semnticas de inclusin (hiponimia, cohiponimia, hiperonimia, meronimia e holonimia) ou a anfora asociativa; nos textos explicativos un uso intenso de todos os procedementos que aseguran a cohesin lxica do texto. As mis que calquera outro, o texto explicativo ten de se configurar tendo en conta o coecemento compartillado por emisor e destinatario, pois en caso contrario poden producirse Tamn caracterstica do texto explicativo a progresin temtica linear en que

33. Sobre o uso da repeticin como estratexia de do texto falado vxase Koch (2003b: 123-145), onde se que a repeticin constitutiva non do texto falado senn da propia interaccin social, "exercendo de grande relevancia na e do discurso" e de forma decisiva nos processos interacionais".

RAMN

MATO

dos remas se en as como a utilizacin de conectares e Mais, xa do punto de vista pragmtico, non habitual a existencia de marcadores do suxeito enunciador nin de sinais indicativos de avaliacin, como eu coido opino), parceme, incrbel etc., pois a vontade didctica dos textos explicativos debe conducir obxectividade e orde, evitando a expresin do punto de vista persoal sobre o tema tratado. A causa desta funcin didctica, a explicacin costuma adoptar un ton neutro e unha media ou alta, anda que pode modificarse algo segundo o destinatario sexa ou menos experto no tema, acentundose neste ltimo caso a funcin metalingstica mediante perfrases, sinnimos etc. Canto ao mbito de aplicacin, a explicacin propia do tratado cientfico e do libro de texto, utilizndose tamn no (reportaxes e crnicas, fundamentalmente) e na publicidade (sobre todo anuncios escritos). 4.3. Textos descritivos basase principalmente no poder representativo do lxico e en presntase en secuencias desprovidas de podendo definirse como a indicacin das caractersticas, cualidades ou propiedades que posen os seres e as accins ou estados derivados da sa actuacin. Vira a ser algo as como unha pintura feita con palabras (M. lvarez 2000: 38). habitual distinguir a descricin obxectiva ou tcnica da descricin subxectiva, as como tres fases no proceso observacin, reflexin e expresin. A descricin, cando aparece inserida nun texto globalmente narrativo ou argumentativo, utilizada como soporte ou ilustracin e, sexa cal for a sa consistencia e extensin, fica subordinada secuencia predominante. De feito, bastante frecuente a aparicin de secuencias descritivas en textos predominantemente narrativos ou Mais, a pesar do carcter secundario da descricin con relacin a outras secuencias en casos, tamn existen textos cuxa secuencia predominante a descricin. A do texto descritivo comprende: o ttulo, que normalmente vai ao inicio e que expresa o tema de que trata, por veces concretado ou matizado nun subttulo; a progresin enumerativa das partes coas sas caractersticas, que pode ser selectiva ou exhaustiva; eventualmente, unha referencia relacin co lugar e o tempo e con entidades situadas nese marco espacio-temporal, ou unha asociacin con entidades diferentes a travs, con frecuencia, da e da comparacin; por ltimo, da ou sntese da descricin. Hai moitos tipos de descricins e, por tanto, de textos pois pdense describir desde seres animados e inanimados at accins ou mesmo entidades abstractas, variando tamn segundo se tratar de descricins no dominio da A

GRAMTICA DA LINGUA GLEGA. Gramtica do texto

publicidade ou do mbito cientfico, por exemplo. Anda que normalmente as descricins son estticas ou detidas no tempo, no caso das en si ou cando se incide accin dun determinado ser, a descricin pode acabar por confluir coa narracin, esvaecndose a fronteira entre ambas. retrato un tipo especial de descricin baseada na caracterizacin fsica e moral dunha personaxe, normalmente encadrada no seu tempo e lugar; se se atender aos aspectos fsicos, denominarase prosopopeia, e se, por contra, se fixer referencia cualidades etopeia; por veces tamn se o retrato dunha persoa, de forma indirecta, a travs dunha entrevista onde as respostas van caracterizando gostos, ideas, comportamentos ou trazos fsicos; o autor, en ocasins, pode deformar e ridiculizar a visin da personaxe descrita at caricatura. Outro tipo especial de descricin constiteno os anuncios, que se distinguen por describiren dun modo mis implcito ou suxerido do que de forma expresa. Atendendo forma en que se manifesta o contido da descricin, o autor pode ofrecernos o aspecto das cousas, a sa aparencia, dunha esttica, como se permanecesen inmobilizadas fra do tempo, ou pode de forma dinmica e variada, dndonos unha visin viva e animada dunha paisaxe, por exemplo; pode as mesmo a sensacin que o obxecto descrito produce mediante a seleccin subxectiva de detalles que causaron impresin (M. lvarez 2000: 45-46). Do punto de vista lingstico-gramatical, nos textos descritivos posbel sinaas seguintes caractersticas: a) predominio dos substantivos e adxectivos, debido a que a referencia aos obxectos supera das accins; a abundancia de substantivos xustifcase porque dan aos obxectos da realidade e clasifican estados e seres que, doutra maneira, non se precisar. b) o papel mis importante os adxectivos e equivalentes, como clusulas de relativo, complementos preposicionais ou aposicins; o adxectivo pode completar a informacin ofrecida pola substantivo, matizar o seu sentido e dotar dunha maior expresividade a frase nominal; hai que ter en conta tanto os adxectivos especificativos, necesarios para a descricin, como os explicativos ou eptetos, posen un obxectivo puramente esttico, sendo tarefa -difcil- do escritor a sa adecuada combinacin e dosificacin, pois o uso correcto da adxectivacin exixe grande dominio da non resultando conveniente a acumulacin de adxectivos na descricin. A utilizacin destes tamn a importante misin de en relevo os comsensoriais que estn presentes en calquera tipo de descricin. c) canto ao verbo, predominan os que indican estado estar, parecer etc.) nos imperfectivos propiciadores da duracin, como o presente de

RAMN

MATO

indicativo ou o copretrito, pois o comunica o carcter intemporal da materia descrita e ambos non fan mencin ao final da accin, resaltando, por tanto, o aspecto imperfectivo; tamn adoita producirse a combinacin destes dous a aparicin do pretrito interpretada como marca da sucesin cronolxica, propia da narracin. d) descricins abundan tamn os adverbios de modo, entre os que se achan os cuantificadores ou modalizadores que limitan ou intensifican o grao de aplicacin dun adxectivo cualificativo, doutro adverbio ou dun verbo, como moi, bastante, pouco, demasiado, particularmente, parcialmente, totalmente etc.; tamn teen relevancia os adverbios de lugar e locativas equivalentes, como esquerda, no ngulo dereito ou ao lado, que se utilizan para situar e ordenar no espazo os mentos descritivos.

e) a respecto dos conectores, anda que as conxuncins non teen un papel moi relevante na configuracin das secuencias descritivas, pois frecuentemente as clusulas aparecen xustapostas ou conectadas mediante outros sistemas como referencias ou a cohesin lexical, si teen presenza conectores introdutores de comparacins que), as como as conxuncins copulativas e, nin e a adversativa mais. f) en consecuencia, predominan as sintcticas xustapostas e coordenadas, as primeiras en correspondencia desexo expresar o obxecto descrito como un todo, logrando as a simultaneidade das impresins reci-

bidas, e as segundas por implicaren certo dinamismo ao introduciren a nocin de sucesin dos diferentes da descricin. g) como procedementos literarios mis frecuentes na descricin temos a comparacin, que axuda a comprender o que se describe, e a metfora, que, para de axudar tamn comprensin da materia descrita, pode despertar no receptor sensacins novas ou insospeitadas; tamn se debe resaltar a sinestesia, a prosopopeia, a aliteracin, a metonimia etc. Canto ao aspecto propiamente textual, os textos descritivos compartillan explicativos trazos similares baseados nos diferentes recursos de cohesin (vxase 7): a referencia endofrica obtense mediante elementos como os persoais, demostrativos e posesivos; a cohesin lexical asegurada pola repeticin de palabras ou a utilizacin da sinonimia, hiponimia, hiperonimia a progresin temtica dominante secuencias descritivas a linear (vxase 6.3.2), en que cada rema se converte en tema dunha nova proposicin. Do punto de vista na seleccin dos elementos descritivos tense en conta o propsito da descricin (prestixiar ou desprestixiar, retratar con preci-

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

ou evocar, centrarse na descricin ou como elemento subordinado) e o destinatario (as sas preferencias, coecementos previos, expectativas e valores). De con isto, pdese realizar unha descricin obxectiva ou subxectiva (impresionista). Dentro do chanse secuencias descritivas en xneros como as as entrevistas, as crnicas e a crtica literaria ou artstica, predominando a descricin impresionista. Na publicidade a descricin adoita orientarse cara ao da argumentacin, explcita ou subxacente. 4.4. Textos narrativos A narracin fixa as accins que acontecen na sucesin temporal e encamaas cara a un determinado desenlace, relacionndoas cuns personaxes concretos (M. 2000: 17). Os textos narrativos son os mis numerosos de todos cantos se levan producido at actualidade e tamn os que concitaron maior atencin antes e a continan a concitar agora, anda que non houbese unanimidade entre os especialistas canto ao seu estudo. Tamn son as clases de textos narrativos, desde textos publicitarios onde as palabras teen pouca relevancia, pasando por textos con en que a parte grfica soporta o peso da narracin, at aos relatos e novelas construidas de modo linear. habitual que os textos narrativos inclan secuencias argumentativas e descritivas, estas ltimas moi frecuentes na parte inicial do texto, en que se marca a orientacin antes do da accin. De todas as formas, hai unha serie de elementos que estn habitualmente presentes nestes textos e que nos permiten dunha certa organizacin na materia narrativa: existe unha personaxe ou actor principal que pasa por unha serie de estados que implican mudanza ou transformacin e que unidade narracin; desencadanse certos acontecementos que se van desenvolvendo en secuencia temporal, cronoloxicamente ordenada ou non, e clara orientacin cara a un obxectivo; por ltimo, existe unha resolucin final en que se integran todas as incidencias da accin. Pdese deducir disto o clsico esquema narrativo composto de inicio, e desenlace, constitutivo dos tres momentos discursivos en que se divide o texto. Bassols & Torrent (1997: 169) tamn reducen a tres os elementos ou universais da narracin: a) actor fixo: favorece a necesaria unidade de accin e pode ser individual ou colectivo, axente ou paciente; este actor estbel ten de se transformar durante a secuencia. b) proceso orientado e complicado: na narracin debe haber unha sucesin mnima de acontecementos caracterizados pola sa orientacin cara a un final, o que implica un carcter temporal e unha integracin, e pola sa

RAMN

MATO

plicacin ou a orde dos acontecementos do relato pode ser distinta da orde dos acontecementos da historia con tal de que aparezan integrados, isto , que estean dispostos de tal modo que mostren a unidade de accin e que nos orienten cara a un final. c) avaliacin ou moralidade: , para estas autoras, unha das claves da especificidade da narracin e o motor que xera o relato, anda que non necesario que sexa explcita, inferndose frecuentemente da narracin, mais sen se incluir a sa existencia resulta decisiva, pois a que impulsa o narrador a explicar os feitos, actuando como punto de partida deles e mesmo outorgndolles sentido; veces a avaliacin final ou moralidade da historia chase nos prlogos e dedicatorias das novelas que a relatan. texto narrativo dunha situacin inicial estbel que se ver perturbada por algn tipo de complicacin, necesaria para a existencia da propia narracin, que vai desencadear unha situacin de desequilibrio, finalmente posta na resolucin final adoptada, anda que previamente se poidan producir diferentes episodios que restabelezan e volvan a romper o equilibrio. De non existir esa complicacin ou problematizacin da accin non propiamente narracin, senn simple descricin de accins; a resolucin final completa a narracin e consolida a sa unidade, podendo ir seguida da moral ou coda a modo de avaliacin final, non explcita e que tamn pode aparecer como Un texto predominantemente narrativo incle con frecuencia secuencias que, por non contriburen, cando menos aparentemente, a que a accin avance, non se consideran con propiedade narrativas, como o caso das descricins, consideradas por algns autores por exemplo) imprescindbeis no relato; como intervencin secundaria subordinada narracin, a descricin aparece no retrato de personaxes, situacins ou circunstancias, pndoo ao servizo da trama; o lugar mis apropiado para a descricin dentro do relato a primeira fase narrativa ou situacin inicial, cando se presentan os actores e o marco espacio-temporal en que se vai desenvolver a accin. Por outra parte, tamn se ten insistido na relacin entre narracin e argumentacin: o texto narrativo ten unha dimensin argumentativa que nos vn transmitida pola moralidade e, asemade, a narracin utilzase con para ilustrar textos persuasivos, para facer prensbeis outros ou para a atencin da audiencia; por iso que se intro34. En sntese, os elementos estruturais que poden formar parte da constitucin das narrativas seguindo seran orientacin, complicacin, avaliacin, resolucin e moral (Fvero & Koch 2002: 60). En Bassols & Torrent (1997: 174-175) recllese a delimitacin das partes que integran o proceso da narracin segundo Van Dijk; para este autor a narracin consta de historia e moralidade, a historia divdese en trama e conclusin, a trama en episodio e avaliacin, o episodio en marco e suceso, e este en complicacin e resolucin; vxase tamn na fonte o esquema de Adam para explicar a secuencia narrativa.

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

de ancdotas e de acontecementos diversos en discursos polticos, econmicos etc. aspecto gramatical dos textos narrativos vn dominado polo uso dos verbais do pasado e nomeadamente do pretrito, anda que o copretrito costuutilizado no inicio da narracin e sexa tamn o tempo propio das descricins; o presente de indicativo as mesmo utilizado na narracin con valor de pasado (presente histrico ou narrativo). A existencia dun actor estbel posibilita a presenza da repeticin lxica, da sinonimia lexical ou asociativa e de todas as posibilidades de determinacin como recursos cohesivos mis importantes. E, as mesmo, na narracin a progresin temtica costuma combinar todas as sas posibilidades (progresin linear, progresin de tema constante, progresin de temas derivados cun de temas derivados cun ou de temas fragmentados). Por outra parte, existen uns trazos pragmticos que tradicionalmente se aos textos narrativos e que conservan anda toda a sa pertinencia, en especial para aquelas persoas que aspiran a producir textos narrativos; tales trazos son a concisin, a clareza e a verosimillanza, a que se debe acrecentar o interese. Outro factor a considerarmos con relacin aos textos narrativos a perspectiva adoptada polo narrador a respecto dos feitos narrados, que comprende o uso dos decticos como situadores no espazo e no tempo, o seu posicionamento verbo da narracin (de simpata ou antipata, de afecto ou desafecto), o discurso como expresin do pensamento do actor ou como discurso reportado. Este pode ser: a) discurso directo, cun verbo dicendi e unha clusula fragmentada: capitn dixo: isto non me acontecer nunca mis b) discurso indirecto, cun verbo dicendi seguido dun conector de subordinacin e as modificacins de pronomes e tempos verbais capitn dixo que aquilo non acontecera nunca mis

c) un intermedio entre os dous anteriores, o discurso directo libre ou o discurso indirecto libre: (a) Isto non me acontecer nunca mis, dixo o capitn (b) Aquilo non volvera a acontecer nunca mis Finalmente, de co grao de implicacin no texto do narrador, este pode estar dentro (narrador homodiextico) ou del (narrador heterodiextico). A respecto do coecemento dos feitos o narrador pode adoptar unha posicin omnisciente, pode ter unha omnisciencia restrita ou pode saber menos do

RAMN

MATO

que os personaxes. E canto ao punto de vista adoptado na narracin, o narrador pode optar pola primeira ou pola terceira persoa, con graos intermedios entre ambas. 4.5, Textos conversacionais A conversacin domina a nosa actividade verbal hora de nos membros da sociedade. No momento de con outra persoa presntasenos a posibilidade de mantermos con un dilogo. dilogo convrtese, en consecuencia, no sistema de social mis estendido (exceptuando as miradas) e permitido (sen as restricins que soporta o tacto). A conversa a nica actividade oral para persoas, de modo que o texto conversacional tamn un tipo de texto predominante na vida social. Outros tipos de actos como o monlogo ou soliloquio resrvanse para a actividade interior, para dos casos de individuos que botan man do formato da conversacin para realizaren verdadeiros monlogos; neste caso non propiamente perante unha conversa, senn que mis ben se tratara de monlogos coincidentes no tempo e no espazo. Como afirman Bassols & (1997: 135), a conversacin un canto a das voces ou unha peza de piano a catro a ms perfecta da comunicacin humana: das persoas un discurso xuntas a base de poren cada unha unha peza sobre a da outra at que as das a tarefa por terminada. Mais para que o feito de das persoas estaren a conversar se converta nun verdadeiro dilogo necesario tamn que os enunciados respectivos sexan mutuamente determinados. Por iso, desde o mbito da pragmtica se afirma que a conversacin est rexida polo principio cooperativo (Grice), grazas ao cal das persoas que estn a dialogar que a outra desexa o xito do intercambio e acta en consecuencia. A conversacin unha actividade que precisa cooperacin e un grao de negociacin, podendo definirse como unha sucesin xerarquizada de intercambios verbais, pois est suxeita a un xogo de turnos de palabra en que cada intervencin depende da anterior; de non se respectaren os turnos ponse en perigo o xito da conversa. Entre as estratexias sinaladas polos estudiosos estn as que se forma e as que se ao significado. Pertencen primeiras o ritmo (para o correcto desenvolvemento da conversa ten de haber un dos interlocutores nos nos tons, nos fortes e nos pianos), a repeticin e a variacin de fonemas, palabras ou secuencias textuais (reitranse segmentos diversos do discurso), e as figuras de estilo (tamn baseadas na repeticin, como a anfora, anttese, asndeto, anadiplose ou quiasmo); a repeticin facilita a planificacin do discurso, a comprensin, a conexin das partes e a interaccin persoal. Entre as estratexias conversacionais que traballan co signi-

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

ficado estn a (a posibilidade de afirmar as cousas de forma indirecta, recurso que serve para salvar as e a propia a elipse (aumenta a sensacin de participacin na do significado ao se ver o ouvinte a interpretar os elementos implcitos ou mesmo os silencios), os tropos (metforas, metonimias, sincdoques, irona, discurso descontinuo), o dilogo reportado (referencia a un dilogo construido por outros, o que vivacidade ao discurso, con modificacin da voz e da entoacin para indicar os cambios de personaxe), a creacin de e detalle (favorecen a cin interlocutor), e a narracin que usa e engloba todos os en principio organizador; as persoas que conseguen mis complicidade son boas narradoras). Canto textuais, como unidades bsicas da anlise conversacional son preferbeis as secuencias e os turnos de palabra s clusulas e enunciados isolados. intercambio a unidade mnima dialxica, que comprende a vencin dos dous interlocutores; nun intercambio dialxico adita haber secuencias de abertura e fechamento moi funcin claramente ftica, e outras secuencias transaccionais que son o ncleo e o motivo verdadeiro do dilogo. A intervencin ou turno de palabra a unidade mxima lxica que forma parte do intercambio e consta de un ou varios actos de que son as unidades mnimas monolxicas que constiten a intervencin. esquema sera, pois: intercambio intervencin acto de fala. intercambio normalmente est formado por das (A: Bos Bos das), tamn estalo por tres: A: Que hora ? As dez Moitas grazas. Obrigado Normalmente estes intercambios tan breves adoitan ser confirmadores ou reparadores: (a) A: -Que aproveite B: -Que aproveite (b) Grazas De nada

En (a) o intercambio confirmador e en (b) reparador. As intervencins, por sa vez, costuman ter dous elementos, un constitunte director (o acto de fala que d sentido intervencin e que achega a forza ilocutiva, non podendo suprimirse) e un ou mis constituntes subordinados (actos verbais que apoian, xustifipreparan e argumentan a favor do acto

RAMN FREIXEIRO MATO

(a) Parece que ests cansa. Entramos na cafetara a tomar algo (b) Entramos na cafetara a tomar algo? Parece que ests cansa Tanto en (a) como en (b) Entramos na cafetara a tomar algo o te director e Parece que ests cansa o subordinado. hai unha que dirixe o intercambio e que adoita incluir o constitunte director; normalmente a e pose a forza que asigna os dereitos e as aos interlocutores (peticin de informacin, escusa, convite, orde etc.). Nunha conversa da vida pdense distinguir, en resumo, as seguintes partes: apertura e presentacin (incle os sados), orientacin (apunta o tema da conversacin, preparando os interlocutores para que tomen posicins ao respecto), obxecto da conversacin (ou secuencias transaccionais, que son o ncleo da conversacin), conclusin (fecha o tema e permite a transicin para outro) e final (despedida). Do punto de vista gramatical, conversacins pdense achar tipos de anda que o dilogo arquetpico intercala preguntas e respostas, isto , clusulas interrogativas e declarativas. As primeiras teen normalmente orde estrita, encabezadas por unha palabra interrogativa ou quen, canto, cando, como, onde etc.), coa presenza de expresins que reforzan o carcter interrogativo non si?, si ou non? etc.) e de verbos como preguntar, interrogar etc.; poden ser directas e indirectas, por unha parte, e totais ou globais e por outra: (a) Quen chegou? (directa) (b) quen chegou (indirecta) (c) Chegar a (global directa) (d) Non sei se chegar a tempo (global indirecta) Por que (parcial directa) (f) Gostara de saber por que (parcial indirecta) As preguntas do punto de vista pragmtico, posen o papel de ren unha idea ou incluren unha presuposicin, artimaa frecuentemente utilizada polos avogados nos xuzos para presionaren as testemuas: -Con que arma agrediu teu pai o -Meu pai non agrediu ningun Dado que na parte dos casos as conversacins se transmiten de forma oral, teen caractersticas gramaticais propias da oralidade, como o predominio de clusulas simples, a ausencia de pasivas, o pouco uso de subordinadas, as abundantes elipses, as estruturas e segmentadas, clusulas inacabadas, nexos sinxelos ou etc.), moitos elementos anafricos e

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

decticos (isto, agora, este etc.), elementos interactivos (entendes?, estamos de etc.), presenza do emisor e do receptor (eu, palabras (cousa, tema, problema, facer etc.), marcas de expresividade (ben!, marcadores metadiscursivos (quero noutras palabras etc.) e sinais conversacionais (vxase 1.2). A integracin de todos os dialxicos xeralmente grazas integracin argumentativa que adoita acompaar as sacins (Bassols & Torrent 1997: 148). Canto ao formato do dilogo conversacional, este basase na alternancia nos turnos de palabra, como se viu, que ten unha representacin grfica no rexistro escrito (punto para final da intervencin e trazo para mudanza de vez), e unha convencin no rexistro oral mediante as variacins de ton (ascendente ou descendente), pausas, da conversa ou cambio de velocidade. A progresin temtica (vxase 6.3.2) pode producirse de varias ben achegando cada interlocutor un tema, ben que un decida o cambio ou cambios sucesivos, ou tamn pode acontecer que a conversa sexa moi equilibrada, cun reparto equitativo de entre os Por ltimo, a respecto do rexistro da base conversacional, este costuma ser oral (face a face ou se ben tradicionalmente as cartas tamn desempeaban un papel importante, hoxe por outros medios (telfono, correo electrnico). A conversacin tamn se materializa entrevistas nos diferentes medios de comunicacin, os dilogos literarios, os debates e guins televisivos, radiofnicos ou cinematogrficos, os anuncios etc. feito de que os interlocutores a situacin comunicativa adaptaren a formalidade do seu rexistro s necesidades e natureza do intercambio, subindo ou baixando a de De todas as maneiras, a conversacin no rexistro escrito, que normalmente de ficcin, ten mis formalidade do que a conversacin oral que tenta imitar.

5. TEXTO E CONTEXTO

contexto foi considerado nun momento da investigacin sobre o texto como o contorno verbal ou cotexto, isto , unha secuencia ou combinacin de clusulas cuxa unidade e coherencia se logra mediante a reiteracin dos referentes ou o uso de nexos entre diferentes segmentos do texto. Asemade, os pragmaticistas incidan sobre a necesidade de ter en conta a situacin comunicativa para a atribucin de sentido a elementos textuais os decticos e as expresins en que fica fra de calquera dbida que a xe nun contexto 1987: 3). Normalmente vironse distres tipos de contexto (Reyes 2002: (i) o lingstico, formado polo material lingstico que precede e un enunciado, tamn chamado cotexto; (ii) o situacional, conxunto de datos accesbeis aos participantes conversacin que se achan no contorno fsico inmediato; e (iii) o sociocultural, a configuracin de datos procedentes de condicionamentos sociais e sobre o comportamento verbal e a sa adecuacin a diferentes Anda que non todos os pragmatistas estn dispostos a incluren sas teoras este ltimo, cada vez se recoece unha maior relevancia, podendo ser englobado dentro do contexto cognitivo, como os tipos de contexto. Por outra parte, as circunstancias que envolven a lingua galega fan que sexa preciso termos en conta tamn, e especificamente, o contexto sociolingstico. 5.1. contexto de situacin

Precisamente Halliday & Hasan (1976: 21-22) utilizan o termo co significado de de en que o texto est incluido, para se referiren a todos aqueles factores extralingsticos que teen algo que ver co texto, sempre e cando estes factores posan relevancia para os significados expresados, ou para as palabras ou modelos gramaticais usados para os expresar; por exemplo, do estado do tempo no momento de redaccin dalgn tipo de texto podera formar parte do contexto de situacin, mais non se

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

a escribir un texto de carcter lingstico, por Para estes autores o texto surxe como unha unidade de linguaxe en uso, como un "contiof meaning-in-context", dotado de textura externa e textura interna. A textura externa pertencen aqueles factores externos que afectan as escollas lingsticas que o falante ou escritor realiza e que teen que ver coa natureza da audiencia, o o propsito da comunicacin etc. texto pose unha consistencia propia, concretizada nunha continuidade temtica, unha parte, e, por outra, nunha certa ou homoxeneidade no que di respecto nomeadamente ao nivel de lingua e ao xnero (ou Recorren a tres conceptos xerais para como o contexto de situacin determina as clases de significado expresadas no texto: (i) o campo o evento completo en que o texto funciona, xunto coa actividade intencionada do falante ou escritor; (ii) o modo a funcin do texto no acontecemento, que incle as das canles da linguaxe (falada ou escrita, espontnea ou preparada) e o seu xnero ou (narrativo, didctico, persuasivo etc.); e (iii) o teor que se refire ao tipo de interaccin ou serie de relacins sociais relevantes -permanentes ou temporais- estabelecido entre os participantes. campo, o modo e o teor conxuntamente definen o contexto de situacin dun As caractersticas lingsticas que estn asociadas coa configuracin das caractersticas situacionais valores do campo, o modo e o teor- constiten o rexistro Canto poidamos caracterizar o contexto de situacin, mis poderemos prever as propiedades do texto nesa situacin. rexistro o conxunto de significados, a configuracin de modelos semnticos que son usados baixo condicins especficas, xunto coas palabras e utilizadas na comprensin deses significados. texto debe ser coherente a respecto do contexto de situacin e por tanto consecuente en rexistro, e debe ser coherente a respecto de si e por conseguinte cohesionado. 5.2. contexto cognitivo

Existe tamn un contexto cultural que se debe ter en conta, posto que calquera manifestacin da linguaxe se produce dentro dunha cultura determinada of en Halliday & Hasan 1976: 23) e ten de se desenvolver de coas tradicins e caractersticas. para & Koch existe outro tipo de contexto, o mis importante de todos, que o contexto cognitivo, que na realidade a englobar todos os tipos d contexto (o cotexto, a situa35. Vxase Halliday & Hasan (1976: 22). Un ampio estudo do contexto de situacin pode verse tamn en & Yule (1983: 35-50), que o papel do emisor e do receptor do pblico do tema do lugar e do do canal oral, escrito, por signos etc.), do cdigo lingua, dialecto ou estilo de lingua), forma da mensaxe debate, charla, sermn, carta, soneto etc.), acontecemento etc.

RAMN

MATO

cin comunicativa, as accins comunicativas e interaccionais, o contexto sociocultural e histrico), pois todos pasan a formar parte do dominio cognitivo dos interlocutores. contexto cognitivo est formado polo conxunto de coecementos que os interlocutores ou deben cando menos parte (non posbel que das persoas exactamente os coecepara que comprenderse mutuamente. Se os contextos cognitivos dos parceiros non foren polo menos parcialmente semellantes, non poder existir a Cada un dos interlocutores que participa dunha interaccin achega a sa propia bagaxe cognitiva, que constite por si un contexto; este contexto alterado a cada momento da interaccin, os parceiros a se axustaren aos novos contextos sucesivamente De se produciren presuposicins errneas sobre o dominio de coecementos por parte dalgn dos interlocutores cando poden os malentendidos. Ese conxunto de coecementos que os interlocutores, en parte, han de compartillar constite, pois, o contexto cognitivo (ou formado por tres grandes sistemas de coecemento que contriben para o procesamento textual (Koch 2003b: 32): a) o coecemento lingstico, que comprende o coecemento gramatical e o lxico, sen os que non pode existir comunicacin nin texto; o responsbel da articulacin son-sentido (organizacin do material lingstico na superficie textual, uso dos medios cohesivos que a lingua pose, seleccin lexical adecuada etc.). b) o coecemento enciclopdico, que o coecemento do mundo que se acha na memoria de cada individuo, a incluir o coecemento procedural ou modelos cognitivos socioculturalmente determinados e adquiridos a travs da experiencia. c) o coecemento interaccional, que o coecemento sobre as formas de interaccin a travs da isto , sobre as accins verbais, e engloba: (i) o coecemento permite recoecer os propsitos ou obxectivos que un falante pretende atinxir determinada situacin de interaccin; tales obxectivos costuman ser verbalizados a travs de enunciacins caractersticas, mais tamn de forma indirecta, o que os a o coecemento necesario para a captacin do obxectivo ilocucional.

36. Schiffrin (1987: 4) distingue entre contexto cognitivo, cultural e social: "I assume that language always occurs in some kind of context, including cognitive contexts in which past experience and knowledge is stored and drawn upon, cultural contexts consisting of shared meanings and world views, and social contexts through which both self and others draw upon institutional and interactional orders to construct definitions of situation and action".

G R A M T I C A DA LINGUA G A L E G A . Gramtica do texto

o o que referencia normas xerais de comunicacin, isto , cantidade de informacin necesaria nunha situacin concreta, seleccin da variante lingstica axeitada en cada situacin e adecuacin dos tipos de texto s situacins comunicativas. (iii) o coecemento metacomunicativo: aquel que permite ao locutor evitar perturbacins previsbeis na comunicacin, orientando o interlocutor na do sentido mediante a introducin no texto de sinais de articulacin ou apoios textuais, marcadores ou operadores discursivos, macroproposicins temticas ou solucionar xa producidos por medio da realizacin de actividades especficas, como repeticins, resumos, explicacins etc.; todas son accins lingsticas con que se procura asegurar a comprensin do texto e a aceptacin dos obxectivos da sa producin. (iv) o coecemento o coecemento sobre ou modelos textuais globais e permite recoecer textos como exemplares de determinada clase, a incluir as coecementos sobre as macrocategoras ou unidades globais que distinguen os diferentes de textos, sobre a sa ordenacin ou secuenciacin, e sobre a conexin entre obxectivos, bases proposicionais e estruturas xerais. Anda se pode acrecentar que a cada un destes sistemas de coecemento corresponde un coecemento procedural, que o coecemento especfico sobre como o en prctica, ou sexa, o coecemento das estratexias por que se actualizan eses sistemas de coecemento no momento do procesamento textual, englobando tamn o coecemento sobre as prcticas propias do medio socioculdos interactantes e o dominio das estratexias de Hai varios tipos de estratexias de procesamento textual capaces de activaren eses sistemas de coecemento, que se poden resumir en tres de con Koch (2003b: 34-43): a) as estratexias cognitivas: son estratexias de uso do coecemento en funcin de cada situacin e a depender dos obxectivos do usuario, da cantidade de coecemento disponbel a partir do texto e do contexto, as como das crenzas, opinins e actitudes daquel, de modo que no momento da comprensin se poida reconstruir non a intencionalidade do produtor do texto, senn tamn outros sentidos non previstos ou desexados por el. De modo as estratexias cognitivas consisten na execucin dalgn clculo mental por parte dos interlocutores; o exemplo mis claro constiteno as inferencias,

37. Este coecemento procedural a funcionar como unha especie de sistema de control dos sistemas, "no sentido de ou s necessidades dos interlocutores no momento da (Koch 2003b: 34).

RAMN

MATO

que son estratexias cognitivas a travs das cales o ouvinte ou lector, partir non da informacin explicitada no texto senn tamn da implcita, consrepresentacins e estabelece relacins entre diferentes segmentos do sendo s modalidades escrita e falada, anda que esta tamn posa estratexias especficas. En sntese, as estratexias cognitivas teen a funcin de ou facilitaren o procesamento textual tanto en termos de producin como de comprensin. b) as estratexias interaccionais: son estratexias determinadas para que a interaccin verbal sen problemas e tea un final feliz, evitando a de fracaso; isto , teen obxecto levaren a porto o xogo da linguaxe. As mis importantes son: (i) as estratexias de preservacin das faces e/ou de representacin positiva do que conteen o uso das formas de atenuacin e que se manifestan a travs de actos preparatorios, eufemismos, rodeos, mudanzas de tpico e dos marcadores de atenuacin en e o grao de que vn determinado polos desempeados socialmente polos participantes en funcin da necesidade de protexer a propia face ou a do e que est condicionado por normas Na interaccin lingstica necesariamente van xurdir dificultades, malentendidos ou conflitos, para cuxa superacin deben ser debidamente identificados sas causas, coa conseguinte modificacin dos contratos subxacentes, substitundoos por outros que eviten novos problemas. un proceso continuo de interpretacin e interaccin que a renegociacin implcita ou explcita da situacin dos participantes e das normas que a vistas a levar a bo termo esa interaccin. Pdese considerar a relacin social entre locutores como un dos factores reguladores da interaccin verbal e distinguir entre un nivel social de clasificacin dos suxeitos segundo a sa posicin na xerarqua sociocultural e profesional dunha comunidade determinada, e un nivel microsocial de caracterizacin dos sociais en situacins concretas de
38. Sobre as inferencias, vxase tamn (2001: 15), para quen a comunicacin humana esencialmente inferencial. Segundo este autor, a comunicacin verbal consta dunha parte codificada e doutra parte que produto de inferencias; a simple decodificacin nunca suficiente, pois tamn se precisa das inferencias, que son procesos que conducen a conclusins acertadas. Para que ese proceso inferencial se produza, do dito, necesario un contexto, que ser sempre mental nos participantes dunha conversa e que est formado polas crenzas que residen na memoria, mais tamn por aquelas que se derivan da sa percepcin inmediata da situacin ou do que se dixo antes. 39. Sobre a nocin e as formas de atenuacin, a partir do portugus, vxase Meyer-Hermann (1984), quen estabelece a seguinte lista de medios de atenuacin: 1. Adverbios (talvez, s veces, por veces, posibelmente, etc.). 2. Partculas e equivalentes pouco, bocado, bocadillo, mis ou menos, non sei, eu que sei, ou calquera cousa, non etc.). 3. (verbos modais como deber, poder, querer, capaz de infinitivo; que, que, parece que, teo a impresin de que, se entendn ben, se ben etc.). 4. Tipos de clusulas (pregunta alternativa, pregunta alternativa negada, clusula comparativa). 5. Tempos verbais (futuro, pospretrito ou copretrito de indicativo e o modo subxuntivo). 6. Fenmenos de dbida ou (digamos, quere dicir, pausas sonoras como ah, eh etc.). 7. A pode servir de de 40. Sobre os actos da fala directivos e "a das variantes directivas ao fenmeno da polidez" vxase (1995).

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

interaccin, para as que existen principios reguladores en funcin de cada un dos c) as estratexias textuais, que tamn son cognitivas e interaccionais en sentido ampio, tratan das formas de organizacin do texto para a producin de determinados sentidos e poden concretarse en estratexias de organizacin da informacin (dado/novo, articulacin estratexias de formula(os diferentes tipos de insercin e reformulacin), estratexias de referenciacin (os diversos mecanismos de. cohesin) e estratexias de do explcito/implcito (relacins entre informacin expresa no texto e coecementos previos que se contexto sociolingstico. Diglosia e Se en conta que, aps o perodo medieval e o longo silencio dos los os textos escritos en lingua galega son na sa de dade literaria, como consecuencia da imposicin do casteln como nica lingua oficial e da situacin de diglosia de derivada, resultar lxico a grande importancia que aqueles na dos textos en lingua galega. Por outra parte, fica claro tamn que, ao da gramtica do texto nun idioma concreto como o galego, non se pode pasar por alto o contexto sociolingstico en que os textos son producidos e recepcionados, pois as circunstancias de producin e recepcin condicionan o seu significado e a sa interpretacin. No territorio galego, durante a poca moderna e contempornea, produciuse unha situacin de lingstico que converteu o casteln en lingua socialdominante e o galego en lingua subordinada e desprestixiada. No mbito formal, pblico e oficial, tanto oral como a lingua de imposicin foise homoxeneizando como lingua de uso normal, en tanto que o galego foi ficando reducido a lingua da diferenza, feito que tamn afecta os textos producidos nesta lingua durante todo o sculo XIX e boa parte do XX. Precisamente estes son xerados na sa parte con vontade de reaccin perante esa situacin e, por tanto, coa intencin de recuperar para o galego un espazo perdido. Os textos literarios en galego pertencen, pois, " proceso de da diglosia nun sentido ou noutro, por suposto independentemente da intencionalidade do autor e da sa explicitacin no propio texto" (Figueroa 1988: 10), intencionalidade
41. Vxase Mateus, Brito, & Faria (1994: que co proceso interaccional envolvido nunha entrevista mdica e factores reguladores da relacin mdico-doente: "De modo e para o exemplo dado, o poder para a rene o conjunto de conhecimentos sua aqui a social se rege pelo conjunto de principios. Se, por exemplo, doente e mdico valores riais e simblicos que reciprocamente como semelhantes, a de poder, mesmo dentro da de entrevista mdica, pode apresentar 42. Este o ttulo dunha obra de Antn Figueroa (1988) que analiza o papel do texto literario nun contexto diglsico como o do galego, traballo que nos servir de gua neste apartado.

RAMN

MATO

citacin, por parte, frecuentemente postas de nos nos paratextos ou pretextos (Sanmartn Rei 2002a e Na interaccin lingstica que todo texto representa dous protagonistas o locutor (autor, emisor) e o (receptor, lector). Normalmente, o primeiro escolle o segundo, isto , o autor dun texto selecciona un tipo de receptor a que e en funcin del elabora ese texto. Mais no caso dos textos escritos en galego a situacin comunicativa se viu alterada, senn mesmo invertida: foi (e anda en parte ) o receptor ou lector o que escolleu o texto en funcin da lingua en que estaba escrito, en tanto que o autor s se poda a un alocutario moi concreto, aquel que estaba disposto a 1er nunha lingua como o galego. Os propios autores e autoras eran conscientes disto, como demostra Rosala de Castro (1880: XXVII) no prlogo de Follas onde afirma que as xentes das aldeas galegas tardarn en 1er os versos que biu por causa anda que s en parte para A autora era consciente de que a maiora da xente que falaba en galego non saba 1er nin escribir e que a maiora dos que si saban, non o en galego. Inclusive se escribiron textos noutros tempos para os que os autores eran conscientes da dificultade de acharen lectores e hoxe mesmo aqueles que escriben en galego, dunha forma ou doutra, teen presente a limitacin existente na Tendo en conta, como se acaba de ver no apartado anterior, que o texto (tamn o texto literario) est en constante interaccin co contexto sociocultural en que se produce e en que funciona como tal texto, Figueroa vincula a sorte dos textos literarios producidos nunha lingua minorizada sorte que corra esa mesma lingua: "nunha situacin sociocultural na que a lingua dunha comunidade se acha sometida a un proceso que conduce sa desaparicin como lingua normal, e como lingua de cultura desa comunidade, os textos estticos que se producen no interior desa dinmica vense afectados por unha serie de condicionamentos que tamn conducen sa desaparicin como tales textos, ou, o que o mesmo, sa in-significancia dentro do seu mbito social natural". Algns (ou destes textos, anda sendo valorados pola comunidade como textos literarios, son polo mis editados do que con tendencia a se e conservaren como pois non se valora tanto a sa cualidade esttica canto o seu valor simblico. Crrese o risco de que os textos adquiran mis valor mostras da identidade propia do que como produtos estticos novidosos; isto , existe o perigo de os textos se converteren en folclore, o que implicara a sa desaparicin como tales textos por non representaren novidade dentro da cultura propia (Figueroa 1988: 73).
43. Anda hai poucos anos o autor de Diglosia e texto reflexionaba sobre os posbeis lectores da sa obra con estas palabras: "Dirixmonos simples lectores de textos, anque a verdade que nunha situacin coma a nosa tampouco vn a dicir para que lectores se escribe: non hai mis ca uns... e somos case sempre os Isto, que non ningunha boutade, ten unhas causas. Esperemos que o que algn da escriba en galego poida, de feito e se quere, dicir a quen realmente se (Figueroa 1988: 14-15).

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

Nun contexto diglsico como o que se deu e anda se na Galiza o propio cdigo lingstico adquire un valor por si mesmo, provocando a perda do poder significativo do texto literario como tal, feito que non acontece nunha lingua normalizada. contexto en que o texto aparece converte este tamn conflitivo, no seu normal funcionamento como produto Inclusive o feito de que o cdigo adquira un valor engadido por veces condiciona a propia producin do texto, que pode dar preferencia ao compromiso coa lingua e cultura ameazadas por riba das preocupacins estticas. E tamn pode condicionar a recepcin do texto, pois existe o risco de este ser desde esa perspectiva. claro que, por razns de carcter histrico e poltico, galego foi desposudo de das sas funcins, perdendo por tanto aquel poder derivado dunha demostrada relacin entre lingua, ideoloxa e control social (lvarez-Cccamo 1996b: 56) e que, nun proceso histrico de autodefensa, xurdiu na Galiza un movemento de reivindicacin do galego que intenta devolverlle ese poder a travs da sa institucionalizacin como smbolo de identificacin colectiva, conseguindo gn caso que, en contextos determinados, a opcin por esta lingua se asocie ao desempeo dun determinado poder (lvarez-Cccamo 1996a, fica tamn claro que o mesmo discurso sobre a lingua existente na Galiza e a propia realidade nos indican que a identificacin entre galego e poder est de se producir, de modo que o uso do cdigo lingstico galego contina polo asociado a valores que ultrapasan os do propio Anda que isto non implica que a situacin non poida mudar no transcurso do pois significacin histrica dos smbolos pode cambiar consecuencia doutros cambios na prctica sociocultural": hoxe, por exemplo, a lingua galega significa para membros das clases medias un modo de "natural, franco, reflexivo, e rexenerador de concordia", fronte ao casteln, en tanto que para o mundo labrego, anda a posur esa mesma significacin, contina a ser considerada "como unha forma de inferior castel"; porn, en pasados o galego "non esas significacins porque os smbolos da lingua eran vividos doutra maneira" (Rodrguez Campos 1997: 102). A isto hai que acrecentar, como adoita acontecer na parte dos casos de lingstico con relacin lingua as dificultades existentes para a

44. Confrntese lvarez-Cccamo (1997: 146): "Por efeito dos discursos ideolgicos, a fala ultrapassa o mbito da utilidade privada para constituir-se indicativo do moral. apenas lgico que o galego pblico, constituido capital simblico, seja privilegiado das ideolgicas e objecto de e Vxase tamn lvarez-Cccamo (1996a: 56): "Thus, in the context of sociolinguistic Galiza, micro-practice of speaking simultaneously into the construction of interactional hegemony and control, and reflects a broader sociolinguistic the ongoing to conquer a social space the symbolic-ideological of the language(s) of Para unha visin da relacin entre lingua padrn e poder (e variedades non normativas e xinacin social) no mbito do portugus falado no Brasil vxase Bagno (2001, 2003).

RAMN

MATO

cin dun cdigo ou modelo de lingua escrita polas minoras que a usan e capaz de ser socializado adecuadamente. A historia do galego moderno pon en evidencia eses problemas para a conformacin de tal modelo, feito que sen dbida condicionou grandemente a producin textual e nomeadamente a sa lectura. claro que un cdigo vacilante, inseguro e incoherente en casos non a unha boa recepcin dos textos. No caso galego, aos problemas de fixacin do modelo de lingua (castelanismos e diferencialismos, vulgarismos, dialectalismos etc.) hai que engadir a existencia dun ortogrfico, de das posicins (isolacionismo e reintegracionismo), que se estendeu desde o sculo XIX actualidade. Esta situacin provocou un constante proceso de reflexin sobre o propio cdigo que conduciu a "unha filoloxizacin do texto, que en todo caso resta posibilidades como tal texto literario" (Figueroa 1988: 29). propio feito de o lector ser consciente de estar nunha lingua desprestixiada, en ocasins como acto de militanza, constite por si mesmo un elemento perturbador na percepcin esttica. Se a isto se acrecenta a lectura desde unha opcin codificadora tamn militante, a perturbacin ser anda maior. De que en moitos casos se acabe por valorar como mrito preferente a utilizacin de tal ou cal modelo de lingua por riba das cualidades esttico-literarias. Se isto norma en contextos diglsicos, no caso concreto do galego, onde por momentos en dcadas precedentes se viviu unha autntica de (Herrero 1993), anda mis evidente. Outro factor que introduce a problemtica lingstica no texto escrito, dificulo proceso de lectura e tamn o de escritura, as como as posibilidades literarias do propio texto, o da verosimilitude a respecto do cdigo utilizado. Nunha situacin normal o autor e o lector un mesmo cdigo en todas as situacins, sendo tamn este o empregado polas posbeis personaxes. Nun contexto diglsico como o galego, o lector ten de aceptar "mediante unha convencionalidade, de xustificacin discontinua en cada discurso" (Figueroa 1988: 62) que unha determinada personaxe se exprese nunha lingua diferente daquela que a sa experiencia testemua como normal. Como indica Figueroa e como constata o propio percurso literario galego, nestas circunstancias e para salvaren tal veniente os textos poden derivar cara ao fantstico e potico, ou ben do mundo referencial para se situaren noutras coordenadas espacio-temporais. Tamn poden optar polo uso do galego en contextos e situacins prximas do mundo do lector en que tal lingua se utiliza, feito que implica contradicins pragmticas; ou adecurense s situacins reais, feito que conduce directa da diglosia nos textos, xogando mesmo con como elemento cmico. Ben sabemos que os textos galegos optaron fundamentalmente pola anterior solucin, mais non faltan exemplos desta ltima, mis propia de casos de grande precariedade da lingua, en que o texto adquire un sentido

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

e tende a ser considerado como simple bilingismo instalado nos textos conduce, dunha forma ou doutra, a unha comicidade ambigua que "no fondo constite unha autntica manifestacin de auto-odio" (Figueroa 1988: 74), como se pode observar anda actuacins radiofnicas ou televisivas que se sustentan na eficacia humorstica da diglosia. Se o lingstico repercute no discurso escrito, tamn afecta igualmente o oral. Anda que o espaol domina no discurso a un pblico (mundo empresarial e de negocios, igrexa, docencia etc.), porn en determinados mbitos (cultura, literatura, poltica, sindicalismo etc.) o uso do galego tense convertido en hbito ritual, provocando o recurso da autoxustificacin para explicar precisamente a escolla do espaol, por exemplo con participantes de de Galiza ou mesmo galegos nalgn debate televisivo no ou presecuenResulta curioso que ese tipo de autoxustificacins se produzan cando a lingua escollida o espaol, lingua socialmente dominante, con explicacins como a escasa competencia en galego e, en consecuencia, o respecto por este idioma. Para lvarez-Cccamo 145) "a prpria necessidade pblica pelo uso do (que nao acha correspondencia inversa na pelo uso do galego) revela conscincia a respeito da funcionalidade social dos idiomas, e de propriedade idioque o galego como emblema de identidade pblica desde a se fala como como como como como etc." Os novos usos pblicos do galego como lingua ritual, resumidos, anda que segundo este autor de forma pobre, na expresin emblemtica de posicionamento ideolxico-sociolingstico do adoitan ser obxecto de crtica, pois a xente interpreta que determinadas personaxes pblicas realmente espaol na sa vida diaria e reservan o galego para eventos pblicos. Critica a nocin de porque minimiza a funcin do discurso pblico na creacin de poder e de realidade, porque elimina por omisin calquera anlise das sociais e porque reduce as prcticas discursivas a unha cuestin case
45. Vxase Figueroa (1988: 73): "a lingua B poderase definir en termos moi xerais coma un carnaval de A, dende onde xinada como contraposicin mis ou menos festiva a cultura B funciona como unha especie de que se pretende fosilizada e esttica. Os textos, dende esta perspectiva, tenden a ser considerados como mero folklore, o mesmo que a lingua na que se producen tende en todo caso a ser considerada como un dato digno de ser estudiado". 46. Vxase lvarez-Cccamo (1997: 143). Vxanse tamn exemplos de tcticas metadiscursivas ou de uso da metalinguaxe para a conduta en lvarez-Cccamo (1993: 4-9), con casos como o do gobernador provincial que di "voy a hablar en castellano porque es como mejor me expreso". Para o citado autor "the mention of alludes indirectly, by contrast, to the other of the symbolic and social opposition: the non-use of Galician. Inevitably, such explicit references to the choice of language bring to surface the sociolinguistic conflict that in interactional is viewed as a to cope with" (lvarez-Cccamo 1993: 5). 47. Pregntase este autor tico, que adiantaria que as casa? Para que esta 1997: 146): "Porque, da prpria ptica desta falassem o galego na casa se o de suposta coerncia A proposta nao do compromisso Povo continua a ser que as falassem na

MATO

Na lia deste investigador, estudiosos, unha ptica de oposicin ao modelo de diferenciado do portugus, observan un proceso de lexitimacin do primeiro que o convertera lingua de poder en Galiza, ao lado do espaol, de modo que se tratara de a convivencia pacfica e harmnica das duas lnguas de poder" (Domnguez Seco 1993: 164). Mais, anda admitindo ese proceso de certa lexitimacin do galego desde o mbito poltico que en Galiza e en Espaa, parece claro, dada a dade dos feitos, que este procura a subordinacin do galego en tanto que propicia o avanzo do proceso de substitucin lingstica. A experiencia dos at agora actuantes en Galiza en materia lingstica a nos reafirmar na validez dos conceptos de ou do galego no discurso pblico do poder, talvez co modelo irlands como perspectiva de futuro. Ora, tamn existe outro discurso poltico en Galiza que a coherencia entre o uso pblico e privado do galego, anda que nunca detentou o poder e, por tanto, non houbo a de comprobarmos a sa eficacia en materia lingstica. Para do discurso pblico, os propios actos conversacionais entre persoas particulares, os textos dialxicos (vxase 4.5), estn tamn interferidos pola existencia do lingstico. Son entre persoas galegas dilogos en que unha se expresa en galego e outra en espaol, ou ambas parcialmente das linguas, mais a depender dos temas ou circunstancias e case cun claro significado dentro do discurso conversacional: a persoa que maioritariamente en espaol quere mostrar simpata ou condescendencia cara ao seu interlocutor cando ocasionalmente utiliza o galego, a que fala normalmente nesta lingua psase ao espaol en de respecto ou consideracin, ou tamn como de certo complexo de inferioridade, a persoa que se sempre no uso dunha das das linguas anda plena competencia lingstica na outra, caso frecuente, pode pretender demostrar coherencia a respecto da sa ideoloxa lingstica e/ou poltica Mais, polo a escolla dun ou doutro cdigo por parte dos ou o momento en que estes mudan de lingua no desenvolvemento da conversa, forma parte do propio acto de interaccin, na progresin temtica e na valoracin do parceiro. As, a lingua utilizada pola primeira en tomar a palabra pode condicionar a do seu interlocutor, cando menos na tomada de vez, anda que logo se pase sa habitual durante a a persistencia na utilizacin constante da lingua, sobre todo se esta o galego, ou mesmo o modelo de lingua utilizado neste caso (galego culto, por exemplo) pode alertar o interlocutor sobre os seus posicionamentos ideolxicos e coartar a escolla
go privado: a proposta coerente seria que, em pblico, estas espanhol". o comportamento lingstico dos alcaldes das das cidades galegas por e iso non semella tampouco ser nada positivo para o galego. falassem importantes, por exemplo,

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

dos temas; a sintona entre os parceiros no uso da mesma lingua pode conversa un ton mis espontneo ou coloquial, nomeadamente tamn no caso do galego; etc. En sntese, os textos producidos en lingua galega, tanto escritos como estn fortemente condicionados polo contexto diglsico en que aparecen. A producin e recepcin dos textos escritos en galego desde o Rexurdimento at actualidade vronse influidas en grande medida polas condicins sociolingsticas e afectaron a necesaria interaccin condicionando, por tanto, o seu funcionamento como tales textos na inmensa maiora dos casos, pois por norma texto escrito en galego marcaba unha especial relacin entre autor e No texto oral a influencia do contexto diglsico afecta principalmente o discurso pblico, tamn actos conversacionais particulares, con evidentes repercusins no seu desenvolvemento e na valoracin parceiros.

6. A ORGANIZACIN DA INFORMACIN

divisin tripartida dos niveis de descricin lingstica, polo menos un nivel semntico (onde se contempla a conformacin dos contidos representativos da lingua), un nivel sintctico (onde se as diferentes formas de expresin gramatical lingua) e un nivel informativo, que se ocupa das variantes condicionadas pola actitude do falante, principalmente de carcter secuencial e tonal (Jimnez 1986: No texto existe, pois, unha informativa que pode ser definida como o conxunto de recursos lingsticos por medio dos cales o falante introduce o seu punto de vista na organizacin da sa mensaxe, das posibilidades de variacin sintctica e entoativa que ofrece a lingua. Entre os recursos ofrecidos por esta para que o falante exprese o seu punto de vista perante a mensaxe, ou perante os elementos constitutivos da sa mensaxe, diferenciar os recursos cohesivos (sen valor informativo en sentido anda que unha opcin do locutor) dos sistemas informativos propiamente ditos, que se centran na e no constitundo verdadeiros sistemas de Para Beaugrande & Dressler (1997: 33-47) a unha das sete normas da textualidade, xunto coa cohesin, a coherencia, a intencionalidade, a aceptabilidade, a situacionalidade e a (vxase 2); a informatividade serve para avahar at que punto as secuencias dun texto son predicbeis ou inesperadas, isto , para saber se transmiten informacin coecida ou novidosa; todos os textos son informativos medida polo menos, un nivel especialmente baixo de informatividade pode provocar unha perturbacin ou inclusive un rexeitamento do Para que exista unha relacin de interaccin verbal necesaria a existencia

48. Vxase Jimnez (1986: Para este autor os valores informativos son valores lingsticos (non representativos), concretados en conceptos como de partida da nova no etc., e dotados por tanto da sa correspondente marca formal. Porn, excle do estudo informativo en si todas as causas extralingsticas, como as presuposicins lxicas, as implicacins ou os que chegar a mais "no explican nada acerca de la estructura de este tipo de recursos 1986:

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

dunha base de cooperacin mnima entre os locutores, que debe conter os principios que regulan calquera transmisin verbal de principio de cantidade (que s contea a informacin necesaria), principio de cualidade (que non sexa falsa nin daquilo para o que non hai evidencia), a relacin (que a informacin sexa relevante) e a maneira como a transmitida (que sexa breve e ordenada, evitando a obscuridade e a ambigidade). texto ser relevante se for recoecido como tal polo alocutario e ser informativo se acrecentar algo ao saber anterior deste. Estrutura da informacin Un texto xrase por medio dun proceso en que se concatenan elementos cidos e elementos cognitivos que por sa vez poden orixinar a aparicin de novas sobre A continuidade dun texto sustntase, pois, nun equilibrio varibel entre repeticin e progresin, de modo que a sa informacin semntica se vai distribuir entre o xa coecido e o que novo, cuxa disposicin e dosificacin interferir na do sentido. por tanto, no texto, e clusulas de que consta, unha organizacin determinada da informacin, isto , unha estrutura informativa en que os diferentes elementos se de do co punto de vista comunicativo, de tal maneira que a mensaxe chegue ao alocutario coa mesma intencionalidade con que foi emitida. En certo modo, a organizacin ou informativa dos elementos do enunciado tamn un factor que contribe cohesin do texto (Casado 1993: 25). Un texto trata sempre de un ou de varios asuntos e o que di sobre eles un acrecentamento de elementos cognitivos a respecto do que constitua o noso coecemento anterior; o asunto de que trata o tpico e o que se di acerca del o comentario. modo como un texto selecciona e vai presentando os tpicos constite a sa estrutura temtica, e o modo como distribe a informacin que presenta constite a sa estrutura desta forma, ambas as ras estn profundamente ligadas. distinguir entre tpicos discursivos e tpicos sendo os as expresins que funcionan como tpico de secuencias textuais e os segundos as expresins que funcionan como tpico dunha oracin ou clusula. Un tpico ten a funcin cognitiva de seleccionar e activar un elemento existente na memoria pasiva do alocutario, de modo que poida ser combinado con novos elementos cognitivos introducidos polo comentario. Como xa se viu, necesario que estes elementos sexan relevantes acerca do tpico para que a estrutura temtica sexa coherente. Tamn importante para

49. Trtase das (1994: 120).

de Grice (1975), xa citadas no apartado 1.1 deste traballo. Vxase Mateus, Brito, Duarte & Faria

50. Ou "frsicos", como os denominan Mateus, Brito, Duarte & Faria (1994: 148), autoras que estamos a seguir neste punto.

MATO

a coherencia da estrutura temtica o modo como se procesa a sa temtica; esta pode realizarse mediante a seleccin elemento cognitivo introducido no comentario sobre un tpico como tpico da secuencia seguinte: comentario comentario comentario Pode producirse unha mudanza de tpico que destrae a coherencia da progresin temtica e que, en determinadas situacins conversacionais, se utiliza estratexia para alterar completamente o tpico discursivo e, inclusive, para dar por finalizada a conversa: A reunin resultou interesante porque estaban os importantes persoeiros da nosa cultura e porque todos realizaron achegas Eu teo de marchar agora estanme a agardar. Queres vir Resuta normal que o tpico coincida con informacin de que xa o locutor e o e que o comentario contea informacin nova, as como que o primeiro preceda o segundo de coa linearidade da cadea significante; a estrutura tpico-comentario coincide, pois, moitas veces coa estrutura informacin xa nova. Nunha clusula declarativa non marcada, polo a estrutura temtica tpico-comentario coa estrutura sintctica suxeito-predicado, en que o primeiro ten a funcin pragmtica ou textual de tpico e o segundo de comentario; estes tpicos frsicos que coinciden co suxeito clusula son tpicos non marcados, en tanto que aqueles non coincidentes co suxeito, que concorren en posicin inicial da clusula, son chamados tpicos marcados. Cando un dos constituntes do comentario un elemento cognitivo novo, tal elemento desempea a funcin pragmtica ou textual de Para Halliday & Hasan, a nivel da os de son a organizacin en e, por outro lado, a sa en termos de articulacin de unidades de informacin coeciVxase Mateus, Duarte & 153): "a estrutura coincide muitas vezes a estrutura informacional informago nova. Quando acontece, a totalidade do transmite nova Quando apenas dos constituintes do contm um elemento cognitivo novo, atribuida a esse constituinte a pragmtica (ou textual) (de Um foco , do ponto de vista cognitivo, o alvo da dos intervenientes na de um texto". 52. Ou (1992: 9). segundo a destes autores: vxase Halliday & Hasan (1976: 325); en Fonseca

81

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

da ou dada e informacin non coecida ou nova isto , a estrutura dado/novo Tomando isto en consideracin, pdense distinguir dentro da clusula as funcins informativas e tos seguintes & Xove 2002: 76-80): (i) tema e rema (onde tema o constitunte que o locutor presenta como coecido e rema a informacin nova sobre o tema, tratndose dun tema non marcado normalmente coincidente co suxeito gamatical), tematizacin e tema marcado (trtase de temas tamn chamados tpicos ou temas deslocados, mediante un proceso en que o emisor converte en tema un constitunte diferente do suxeito e (iii) focalizacin e foco (onde foco un elemento da informacin nova que se salienta e a focalizacin o procedemento utilizado para marcar o foco). 6.2. Tema e rema, tematizacin e topicalizacin Os conceptos de tema e rema, segundo foron postulados polos lingistas da escola funcionalista de fan referencia s das partes en que, polo menos, se un enunciado do punto de vista funcional; o tema o segmento sobre que recae a predicacin contida no rema (ncleo ou comentario), sendo o priun segmento comunicativo esttico e o segundo dinmico. Estes dous bloques informativos, que teen recibido diferentes denominacins (tema, tpico, dado vs. rema, foco, comentario, novo), do punto de vista funcional foron concibidos segundo das perspectivas: (i) a perspectiva oracional, que considera tema aquilo que se toma como base da comunicacin, aquilo de que se fala, e rema o cerne da contribucin, aquilo que se di sobre o tema, non existindo necesariamente coincidencia entre tema e dado, e entre rema e novo; (ii) a perspectiva contextual, considera o tema como a informacin deducbel do contexto e o rema como a informacin nova, non Combinando estas das perspectivas, (1974) formula a sa concepcin da para el o esqueleto da estrutura textual, que pode ser de cinco tipos: progresin temtica linear, con tema constante, con tema derivado, por desenvolvemento dun rema subdividido e con salto temtico (vxase 6.3.2).

53. En palabras de Jimnez (1986: 107), a "tematizacin supone, por tanto, el traslado de un constituyente (rara vez, o nunca, una parte de l) al primer lugar de la clusula desde la posicin (o posiciones) que le asigna el orden no-marcado, traslado efectuado con (unos u otros) fines estrictamente actitudinales". 54. A que pertencen autores como Mathesius, etc., estudiosos preocupados pola organizacin e zacin das unidades semnticas de co seu valor comunicativo. Para unha anlise dos conceptos de tema e rema desde ao Crculo de Praga, vxase Jimnez (1986: 19-47). 55. Vxase Vilela & Koch Como curiosidade, non deixan de nos resultar un tanto sorprendentes as seguintes palabras de Santiago y Gmez (1918: 245), escritas nun tempo moi diferente: "Una idea puede presentarse al principio o al fin de una frase segn que se encuentre ser la nocin conocida sobre la cual se apoya, o la desconocida a la cual se quiere llegar".

RAMN

MATO

Canto estrutura mis que dun criterio posicional defendido por moitos estudiosos, trtase dun criterio funcional moi relacionado coa prosodia do enunciado, por conseguinte especialmente na fala, e asociado s nocins de informacin coecida e nova en moitos aspectos. Porn, con base na realidade lingstica do ingls, Halliday afirma que o tema vn indicado pola posicin na clusula, non precisando mis identificador que a colocacin na primeira posicin, anda que habitual que no ingls falado o tema tamn estea marcado pola entoacin. tema o elemento que serve como punto de partida da mensaxe, aquilo de que trata a clusula; e calquera elemento que sexa escollido como tema deber colocarse ao inicio. que vai a continuacin do tema o rema, de modo que a mensaxe o tema combinado co rema. Unha parte do significado da clusula vai depender do elemento que se escoller como tema: (a) A Torre de Hrcules da Corua un importante faro romano (b) Un importante faro romano a Torre de Hrcules da Corua As, (a) e (b) son das mensaxes diferentes por optaren por temas distintos (A Torre de Hrcules da Corua e Un importante faro romano, Mais para este mesmo autor non que sexa a primeira posicin na clusula o que define o tema, senn que esa posicin inicial o medio mediante o cal se expresa a funcin de tema en ingls, anda que noutras linguas pode expresarse de modo En lia con isto, para Jimnez (1986: o tema non poder ser definido como o elemento coecido ou previamente mencionado, pois estes son valores aleos organizacin lingstica, senn que deber ser definido como o constitunte que ocupa a posicin inicial a dos da clusula. No noso mbito lingstico, para Koch (2003b: 95) a articulacin nos textos pdese realizar de diferentes maneiras, con varias posibilidades de escollas significativas, entre as que teen unha especial relevancia aquelas que algn grao de segmentacin sintctica do enunciado por causa do locamento de constituntes mediante estratexias de tematizacin (deslocamento do tema) ou de rematizacin (deslocamento do rema) usadas polo falante. Esta autora admite, pois, a posibilidade de se alterar a orde normal tema-rema. De con isto, existen das grandes modalidades de secuenciacin tema-rema: a) non marcadas formadas por secuencias onde se produce a plena integracin sintctica dos elementos temticos e remticos, en que o

56. "But if in any given language the is organized as a Theme-Rheme structure, and if this structure is expressed by the sequence in which the elements occur in the clause, then it seems natural that the position for the Theme should be at the beginning, rather than at the end or at some other specific point" (Halliday 1994: 38).

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

portador da informacin coecida, vai naturalmente seguido do rema, que vehicula a informacin nova; este o padrn comn da lingua oral e escrita. b) con tema e rema marcados como resultado da utilizacin de estratexias de e rematizacin, que conteen graos reducidos de integracin sintctica e serie de padrns expresivos con segmentacin e/ou deslocamento de

A nivel de clusula, de esta ser enunciativa de estrutura informativa non marcada, prodcese en coincidencia entre suxeito e tema, e entre rema e o resto da clusula (predicado e demais Mais non o tema o suxeito gramatical que vai anteposto, senn que calquera outro constitunte da clusula se pode en tema mediante un proceso de que implica o deslocamento para o inicio da clusula e a sa separacin mediante pausa (marcada ou non na escrita), constitundo un grupo entoacional a que se denomina tema deslocado ou tpico. De o tema deslocado ser externo estrutura da clusula, entn cando na lingua escrita o uso da vrgula para marcar a pausa se torna mis necesario, reservndose frecuentemente os termos de tpico e topicalizacin para estes (a) Os rapaces xogaban ra onte (b) A pai non digas que me viches (c) A respecto de meu pai, que non da tarde digas que me viches

En (a) o tema rapaces) o suxeito e o rema o resto da clusula, en (b) a meu pai o tema deslocado ou tpico e todo o demais rema, e en (c) a respecto de meu pai o tema deslocado externo estrutura da clusula. Neste ltimo caso utilzase como recurso de ou topicalizacin un marcador discursivo especializado nesa funcin (a respecto de, igual que canto a, no referente a etc.), mais existen outros procedementos topicalizadores, como a simple separacin do resto da clusula mediante pausa, a reduplicacin lexical, ou procedementos como a pronominalizacin do CD

57. Haber, pois, de con & Koch secuencias e secuencias rema-tema, para cuxo debern ser tomados en consideracin o grao de integracin sintctica do enunciado, os procedementos lingsticos na realizacin da ou da rematizacin e as discursivas das construcins resultantes da segmentacin. Vxase un estudo das secuencias en Koch (2003b: e das secuencias en Koch (2003b: 113-118). 58. Sobre as reduplicacins lxicas como recurso de vxase 77-78); este procedemento bastante frecuente en galego, nomeadamente co verbo (poden verse exemplos literarios, por exemplo, en Freixeiro 2000: 385). Canto aos procedementos Gutirrez Ordez (1997: 52) entre (Esa noticia, eu non a ouvn nunca) e non de deportes, a final de copa; Lois? Eu non trato con parvos).

RAMN

MATO

(a) cando vas estudar? (b) As escritoras canto mrito teen! (c) Estudar, mais non d aprobado (d) Chover se choveu (e) Como traballar, traballa (f) Pensar, pensar, non pensou (g) Alto si que alto Os percebes si que os come tpico, asunto ou tema de que se trata, vale tanto para a clusula como para e pode expresarse mediante unha frase ou mediante unha clusula: (a) Canto a Xon, dille o que queiras. (b) Canto ao que che contei, garda un silencio total A estes casos en que o tpico vai introducido por expresins como canto a, a propsito de, no que se a, a respecto de, referndome a etc., Meyer(1993: 35) chmalles ditas expresins son frecuentemente utilizadas no contexto de mudanza de tpico anda que non sexa preciso marcar esta mediante procesos de topicalizacin, tanto sintcticos como A partir da consideracin do tpico como o do discurso ou tema principal, Metzeltin (1990: 167) estabelece as seguintes estratexias para a sa representacin (s mediante unha frase): mencin del no ttulo ou subttulo, mencin como substantivo suxeito da primeira clusula ou dos primeiros e ltimos pargrafos, frecuente repeticin como suxeito elptico, frecuente mencin como frase integrativa do predicado e como frase en forma de substantivo ou de cltico cando predominar un tema secundario, e uso frecuente dun posesivo de referencia. Mais, como afirma Vilela (1999: 416), nunha conversa mdase de tpico con frecuencia e, s veces, abruptamente, de modo que s se pode delimitar un tpico a travs da anlise do contido; no discurso oral a mudanza de tpico pode indicarse mediante a alteracin do ton de voz, realizando un pausa e se ben nun texto escrito se indica a alteracin do tpico mediante

59. Vxase Maingueneau (1996: 52): "A de tpico aos mltiplos nveis do texto. Existem tpicos de frase e, no extremo, tpicos de obras principio, o ttulo de texto define seu tpico que, combinado o do gnero da obra, restringe o percurso de leitura". 60. Vxase tamn Prieto Alonso (1986a: 43-44), para quen as regras de topicalizacin e de focalizacin son regras mixtas con relacin gramtica da clusula e gramtica do discurso, "celles que projettent les neutres par rapport au discours dans des phrases par rapport au discours", coecendo o galego unha estratexia de topicalizacin "consistant en une avec les lments topicaliss par les expressions topicales quanto a com resa rapport etc." Por outra parte, Paredes P. Silva (1995: 241), que a mudanza de tpico en cartas persoais, considera que estas permiten "maior flexibilidade na escolha e na de tpicos, que exige a real da conversa, envolve disputa de turnos".

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

grafos, non un novo pargrafo equivale a alteracin do tpico. Na fixacin do tpico do discurso operan os nosos esquemas e modelos as presuposicins e as inferencias, sendo o tema ou tpico do texto o enfoque superior a que se subordinan outros tpicos secundarios ou menores. A mudanza de tpico pdese facer de forma continua (se falamos da podemos pasar a do pola existencia duns marcos conversacionais ou de forma descontinua mediante o salto de tema ou a divagacin. concepto de tpico a nivel de clusula ten suscitado consenso na sa definicin e na sa localizacin, pois na orde habitual dos elementos (suxeitoo suxeito o tpico e o que o comentario. Se calquera elemento da clusula diferente do suxeito ou verbo o deslocamos para a posicin inicial, entn desencadase un proceso de topicalizacin que outorga preeminencia e reforza o seu valor referencial, convertndoo en elemento destacado: (a) Os eu chos darei (b) A ti xa che darn o que mereces elemento topicalizado vese reforzado por unha entoacin mis forte e, modo, a topicalizacin maior dinamismo conversa, servndolle ao falante para resaltar determinados elementos. A tanto pode ser sinnimo de topicalizacin como vehicular a titulacin abranxente dun texto, podendo servir a do texto por parte do falante ou autor, ou como proceso de identificacin para o ou lector 420). Os pares tpico-comentario e teen sido utilizados como equivalentes, anda que propiamente consideremos o tpico como un tema deslocado. A estrutura serviu inicialmente para explicar as relacins no interior da clusula e posteriormente foi ampliada relacins entre secuencias maiores do que esta As, algns lingistas actualmente consideran que a estrutura total dun texto (as macroestruturas e as microestruturas) deben ser analizadas como pois se ben a estrutura da clusula e a estrutura do texto son de natureza diferente ao ser o texto algo mis do que unha unidade gramatical de nivel superior ao da clusula, na dos casos a clusula a unidade textual mnima: un texto consta dun determinado nmero de clusulas e unha clusula lgase con outras nun texto mediante relacins internas (relacins de cohesin e de coherencia) e relacins externas ao texto. A clusula ser, desta forma, o espazo onde se xeran as binacins das unidades lingsticas bsicas, o dominio relevante para as estruturas lxico-gramaticais e cognitivas, e determinada, dentro do texto, mediante unha estrutura sintctica con verbo finito, anda que non en todos os Que rapaz

RAMN

MATO

As clusulas, simples ou complexas, teen sempre unha funcin ao mesmo tempo sintctica e semntica na dos textos (Vilela 420). De con Halliday (1994: 37-67), a partir da consideracin da clusula como unha mensaxe e, por tanto, dotada dunha estrutura temtica (estrutura tema-rema), o tema pode ser simple ou mltiplo; deixando este ltimo o tema simple pode estar constituido por: a) unha frase nominal: Meu b) unha frase adverbial: Moi dxolle que non vala vinte euros

c) unha frase preposicional, entre as que son frecuentes as introducidas por locucins prepositivas do tipo canto a respecto de, con relacin a, no tocante a (a) Con grande habilidade, dxolle que non vala (b) Canto a non te preocupes d) unha frase complexa: A casa que ten e) unha frase composta: can, o gato e o papagaio f) das frases en aposicin: (a) galego, a nosa lingua milenaria, singularzanos no mundo (b) Hai vinte anos, o trece de outubro de 1984, ocorreu un grave accidente g) unha clusula ecuacional onde tema igual a rema; pode tratarse dunha nominalizacin do tema ou do rema: (a) que el me deu foi un libro de Rosala (b) que eu regalei a meu afiliado foi un euro (c) Un euro foi o que eu regalei a meu afiliado Do punto de vista da estrutura temtica distinguir os diferentes tipos de clusula segundo o modo en que a informacin presentada: tema clusulas declarativas: un tema non marcado nunha clusula declarativa aquel que coincide co suxeito e un tema marcado o que desempea unha funcin sintctica diferente, sendo o mis habitual un grupo adverbial (hoxe, de repente, algo distradamente) ou unha frase precompaa na casa non vale

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

posicional (de adxuntos:

no recanto, sen

esperanza) a funcionaren como

sbado pola noite tipo de tema mis marcado na dun complemento thematic (a) Esta (b) que non

cuns amigos clusula declarativa cando se trata para

acptoa plenamente (grupo nominal) comer hoxe xantarmolo

Unha subcategora dentro das clusulas declarativas a das clusulas exclamativas, que teen unha estrutura temtica especial ao iren introducidas por unha partcula exclamativa: (a) Que horas mis extraordinarias pasamos hoxe! (b) Que ben 2. tema clusulas interrogativas: se se tratar dunha interrogativa parcial, o tema estar constituido polo grupo ou frase onde a partcula interrogativa: (a) Quen viu onte o filme? (b) Cantos quilmetros faltan para Pontevedra? De se tratar dunha interrogativa total, o tema est formado polo verbo en forma finita e mais o suxeito (unha especie de tema (b) algun naquela casa ti vir veces poden levar un tema marcado:

Os dous tipos de interrogativas

(a) Despois da acompaarasme casa? (b) No teu pas que tal se vive agora tema clusulas imperativas: polo o tema o predicado, precedido ou non do adverbio de negacin, sendo o nico caso en que o verbo funciona habitualmente como tema; mais poden ser temas marcados o suxeito ou un circunstante: (a) Responde estas preguntas (b) Non discutas por cousas sen importancia (c) Ti vs agora comigo (d) Primeiro entra ti vista do anterior, resulta evidente que a orde dos constituntes garda unha grande relacin coas funcins informativas. Anda a como vlidas,

RAMN

MATO

tamn para o galego e linguas romances, das propostas de anlise da estrutura realizadas por Halliday, son as clusulas que seguen a orde verbo-suxeito (V-S) as que mis controversia suscitaron, pois non se discute que na orde suxeito-verbo (S-V) o o tema e o segundo o rema. A partir da constatacin de que os enunciados coa estrutura V-S se producen como resppsta a unha pregunta, explcita ou implcita, do tipo de Que hai?, Que pasou?, pregunta global que se refire a un feito e non a un actante, Casado (1993: 26) deduce que eses enunciados non son bimembres, senn que un feito global e, por tanto, son unimembres. Desta forma, estabelece dous tipos de enunciados: a) enunciados teen estrutura informativa dicotmica coa orde predominante S-V, son bimembres e analizbeis en tema e rema. A estrutura categrica pode presentar diferentes subtipos canto orde dos (a) barco naufragou (b) barco transportaba petrleo (S-V-CD) (c) neto un libro ao av (d) As mazas cominas eu (e) A meu non interesan as viaxes b) enunciados tticos: teen estrutura informativa unimembre, de tipo global, sen tema e sen rema, e linguas romances exprsase fundamentalmente mediante a orde enunciado ttico pode ser de existenpois estabelece simplemente a existencia dun feito, dunha cousa ou dun actante (Hai e de cando, anda a conter actantes, a informacin non se concentra senn que forman co evento unha unidade indivisbel. A estrutura informativa ttica pode ter desde ningn at tres (a) (b) (c) () (e) Chove Faleceu o presidente a cabeza Colleume mia a carta Falaron de ti

En (a) o enunciado s un verbo impersoal, sen ningn actante; en (b) temos unha ttica con verbo intransitivo e un s actante; en (c) tase dunha ttica con dous actantes e en (d) con tres; por ltimo, en (e) unha ttica moi frecuente, con verbo en terceira persoa do plural e un actante primeiro A oposicin entre enunciados tticos e categricos obedece, en consecuencia, ao tipo de informacin que nos ofrecen. Un enunciado categrico estabelece unha

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

referencia a un actante que representa unha predicacin acerca del, tendo por iso unha estrutura bimembre en que o tema o actante e o rema a predicacin. Un enunciado ttico estabelece unha referencia a un feito de modo global e por iso ten unha estrutura informativa unimembre. uso dunha ou doutra estrutura por parte do falante pois, en funcin da finalidade buscada co acto de e de co contexto (resposta a unha pregunta do interlocutor, por exemplo) e a situacin, representando as un factor de cohesin textual. A orde ttica, como expresin dunha comprobacin, ten unha funcin introdutiva no texto, de carcter enmarcador e en canto que a orde categrica ten unha funcin continuativa e por iso carcter Por sa Koch (2003b: ao tratar das estratexias de e rematizacin na do texto falado, aps prestar atencin ras, considera as estratexias de rematizacin como responsbeis da marcacin do elemento focal, frecuentemente coa anteposicin do rema ao tema. Neste caso observa diferentes graos de integracin sintctica: a) clusulas clivadas ou cindidas, propias da lingua oral e escrita, onde se verifica un alto grao de integracin sintctica e cales partculas de realce ou construcins gramaticais que utilizan clusulas de relativo que desdobran a oracin en das (a) a ta situacin a que eu non entendo (b) Foi iso o que queras dicir? (c) que me preocupa mis o desemprego En tanto a) e b) son clusulas clivadas, c) un exemplo de clusula pseudoclivada en que rematizacin. b) construcins especficas da modalidade oral con rema anteposto marcado onde a expresin do rema vai asociada a algn tipo de preeminencia entoacional: ... estiven visitando a cidade onde estudei... est histrica peor a parte

c) secuencias formadas por dous bloques, rema-tema, sen verbo e s xustapostos sen vnculo sintctico, onde se produce un aumento da expresividade e un menor de planexamento propio do texto oral:
61. Vxase Casado (1993: 28); tamn (1987: 253): "Quant niveau des discours, on sait, par exemple, que l'ordre (it. Arriva una nave), en tant qu'expression d'une constatation, est encadrant et le simultan) tandis que l'ordre (it. La nave arriva oggi) est et, par Tanto Coseriu como Casado toman como base os postulados de M. Ulrich. Tamn coinciden estes dous autores (Casado 1993: 28, Coseriu 259) en que a orde de pode resultar facultativa, como mera variacin estilstica, a nivel da clusula, mais non facultativa no nivel gramatical do texto, pois expresa a oposicin entre o ttico e o categrico.

RAMN

MATO

gostei do libro... unha historia impresionante... libro... lino das veces...

d) secuencias en que se un elemento remtico que repetido inmediatamente, coa funcin de enfatizar o significado esencial do termo ou cuestionar a adecuacin do seu emprego nesa situacin: Xantar, non xantei s un par de tapas

Canto aos procedementos lingsticos utilizados na rematizacin, Koch destaca fundamentalmente o deslocamento esquerda, acompaado nalgn caso de marcas prosdicas, ou utilizando determinadas marcas sintcticas que caracterizan as clusulas clivadas (... que, foi... o que, o que... As funcins que desempean estas con anteposicin do rema estn directamente ligadas expresividade e ao envolvemento do falante co asunto e co interlocutor, sendo mis propias da fala, nomeadamente en situacins de interaccin

A informacin coecida e a nova 6.3.1. dado e o novo

Un texto debe transmitir informacin e, por tanto, ha de ser dinmico; a informatividade unha das sas caractersticas definidoras. dinamismo ou continuidade do texto basase na repeticin e na progresin, isto , na combinacin de informacin coecida e informacin nova. A informacin semntica contida no texto distribese, as, entre o eo sendo o primeiro a informacin coecida e o segundo a nova. A disposicin e destes dous elementos van interferir na do sentido. Na orde non marcada, xa a Escola de Praga atribuu ao suxeito o soporte do dado, a informacin coecida que vn contida nos elementos sendo os restantes membros da clusula os portadores do novo ou informacin descoecida. A primeira serve de apoio ou ancoraxe para a achega da segunda, de modo que o texto, na sa progresin, acode retomada de informacin xa dada a travs da remisin ou referencia textual, formando as as de grande importancia na organizacin do texto. Non preciso que os referentes estean textualmente expresos, senn que con frecuencia a remisin se a referentes depositados na memoria dos interlocutores de a partir de
62. Para Braga (1995: 287) as clivadas urna de no portugus do Brasil", distinguindo catro tipos diferentes: sentenzas clivadas propiamente ditas ele mesmo que que pseudoclivadas sofre a gente), construcins que (A ta que e construcins foco ser nao tenho coragem de fazer isso). Para Azeredo (2001: 125) ser que ou ser... que funcionan como marcadores de foco.

G R A M T I C A DA LINGUA G A L E G A . Gramtica do texto

encontradas na superficie textual e reactivados por (anfora asociativa, anfora semntica ou anfora As inferencias conforman estratexias cognitivas importantes, pois estabelecer a ponte entre o material lingstico presente na superficie textual e os e/ou dos parceiros da sendo en grande parte por medio das inferencias que se poden os sentidos que estn implcitos no texto (Koch 2003b: 28). No seguinte texto subxacen unha serie de informacins deducbeis por inferenciacin (desprazamento ao hotel, identificacin reserva de cuarto, transporte da equipaxe, entrada no cuarto Entramos no hotel. ordenanza instalounos no cuarto a inforo novo:

claves indiciaras de natureza gramatical para macin coecida da nova poden ser: a) o tema ou o tpico da clusula rapaz chegou esgotado polo o dado e o rema

b) a informacin coecida (ou evocada) pode coincidir coa topicalizacin do CD ou co uso dos decticos (pronomes, adverbios de lugar e (a) teu filio vino eu no cinema (b) El non dixo nada c) a informacin nova introducida frecuentemente por un substantivo acompaado do identificador indefinido un, en tanto o artigo sinala a xa coecida polo falante e polo ouvinte: (a) Haba unha vez unha raa que tres (b) un era de ouro d) o verbo haber adoita introducir a informacin nova e o verbo estar a informacin coecida: (a) Haba un seor no pazo (b) Estaba o seor descansando na soleira e) o modo indicativo pode remitir para o descoecido e o subxuntivo para o coecido: -Teu -Que f) marcha de viaxe. ben

adxectivo posposto ao substantivo ten valor contrastivo e vehiculiza informacin nova, en canto que anteposto s

63. Sobre as funcins q u e o adxectivo en posicin sintctica de predicativo exerce no discurso vxase Bastos (1995).

RAMN

MATO

(a) (b)

meu cuarto meu

est cheo de cuarto est cheo de ou nin con valores informacin nova:

g) as partculas do tipo de at, inclusive, prximos dos da presuposicin, tenden a (a) Bailou at o meu (b) Non nin sequera o dono h) os elementos cohesivos do texto (por poden incorporar coecementos novos aos que

dito, isto , ou sexa etc.) pose o ou reafrmalos:

(a) Os mamferos, por exemplo a balea, tamn poden ser (b) plancto, isto , o conxunto de seres microscpicos, viuse tamn afectado pola negra 6.3.2. A progresin A partir da informacin coecida, o texto progresa mediante a introducin de informacin nova, estabelecndose as relacins de sentido a varios niveis entre segmentos textuais, entre estes e os coecementos previos, e entre os segmentos textuais e os coecementos ou prcticas socioculturalmente (Vilela & Koch 509). Por unha parte, a nivel de enunciado, a relacin estabelcese por medio da tema-rema, onde normalmente a informacin temtica constite o dado e a informacin remtica o novo; neste caso a progresin da informacin pode ter diferentes de co tipo de texto, oral ou e obxectivos e actitudes do produtor a) progresin con tema constante, en que a un mesmo tema se en cada enunciado novas acrecentan

autor de Cousas un escritor que tamn outras facetas artsticas. disto, el participou activamente na poltica como nacionalista e republicano convencido. seu labor literario, artstico e poltico anda est a influir de forma decisiva na actualidade. (0) a figura mis importante da primeira do XX na Galiza. b) progresin linear, en que o rema dun enunciado se converte en tema do enunciado seguinte, o rema deste pasa a tema do enunciado que vai a continuacin, e as sucesivamente: Castelao o autor de en Galiza. Esta obra unha reflexin

64. Sobre o concepto de tema e progresin temtica (Thematic en F. DaneS vxase Jimnez (1986: 35-40). Unha dos procedementos de progresin temtica de pode acharse en Koch 57-60) e Vilela & Koch (2001: 496-498). Vxanse tamn esquemas e modelos de progresin temtica en Bassols & (1997: 86-88 e 188-192).

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

persoal sobre a historia e o ser do noso pas. Galiza conformouse ao longo dos sculos como unha comunidade con lingua e cultura de seu. A lingua galega pervive como o smbolo mis prezado da nosa identidade colectiva c) progresin con tema derivado, cando dun sin deste, outros temas parciais: derivan, por subdivi-

Galiza un pas relativamente mais variado. A Galiza interior conserva unha grande riqueza forestal e importantes pazos. A Galiza costeira caracterzase polas sas fermosas ras. d) progresin por subdivisin do rema, isto , progresin por desenvolvemento das partes dun rema As ras galegas divdense en Ras Altas e Ras Baixas. As Ras Altas estn baadas polo bravo Mar Cantbrico. As Ras Baixas reciben as ondas do Atlntico. e) progresin con salto ou burato temtico, en que se produce a omisin dun segmento intermediario da cadea de progresin temtica, deducbel polo contexto, ou se recupera un tema aps ter introducido outros: Na literatura galega hai extraordinarios poetas. Un dos mis destacados Manuel Antonio. Outros poetas importantes foron Ramn e Amado por exemplo. Impulsor da renovacin Manuel Antonio deixounos unha obra breve mais intensa. Por outra parte, as relacins tamn se poden estabelecer entre clusulas dun mesmo perodo ou entre perodos no interior dun pargrafo (encadeamento) mediante conectores interclausais, tanto os que estabelecen relacins lxicosemnticas como discursivas ou argumentativas: (a) neno chora porque ten (b) Non marches, que xa te atendo agora (c) o xuz. Ou non ests de Pdense estabelecer, as mesmo, relacins entre pargrafos, secuencias ou partes enteiras do texto mediante os ou de integracin que teen como funcin a do texto e organizreno nunha sucesin de fragmentos complementares que facilitan o tratamento interpretativo: Os dous amigos pasaran xuntos toda a sa vida escolar. Moito despois, voltaron a coincidir nunha viaxe de negocios

RAMN

MATO

Os articuladores textuais adoito conforman series como primeiro, en primeiro lugar ou primeiramente despois, en segundo lugar enseguida ou a seguir en fin, por ltimo ou como por unha parte ou por un parte ou por outro lado, ou unhas veces outras veces etc.; polo apuntan para unha organizacin espacio-temporal do texto, con indicacin de abertura ou inicio, intermediacin e fechamento; tamn poden estar ausentes estes marcadores, ao receptor a sa reposicin mental: Chegou ao lugar con grande rapidez. opuxo sa decisin 6.3.3. Foco e focalizacin. A posicin dos clticos De coa estrutura da informacin, Prieto Alonso (1986a: clasifica as clusulas en galego en varios tipos: clusulas neutras con relacin ao discurso (que pertencen gramtica da clusula), clusulas marcadas polo tpico, clusulas marcadas polo foco e clusulas marcadas polo foco e mais polo tpico. Estas tres ltimas formaran parte da gramtica do discurso, pois as preguntas, que obrigatoriamente levan un elemento focalizado, s poden ser interpretadas correctamente por relacin a unha resposta, e as respostas s se poden interpretar correctamente con relacin a unha pregunta: -Quen -Fxeno eu foco un elemento da informacin nova que se destaca para atraer cara a el a atencin do alocutario, non podendo nunca ser o e sen coincidir necesariamente lmites da clusula; a sa posicin normal a mais tamn existen casos de focalizacin marcada en que aquela se ve alterada & Xove 2002: 78) ou de inversin do foco (Prieto Alonso 1986a: (a) libro colleumo Xon (foco) (b) Xon (foco invertido) foco un elemento informativo posto en relevo, sen pausa e con forte intensidade meldica. Non pode identificarse co tema, pois est mis tonificado, nin co tpico, pois non leva pausa: (a) Xon colleumo (b) Xon mo colleu (foco-dado) con todos. Ningun se

65. Vxase Mateus et (2003: 122): "Por defeito, interpretados como foco informacional".

portugus, os constituintes que

mais

direita sao

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

De con (1993: 33-35), anda que o foco se pode identificar coa informacin nova ou co "alvo de de modo que sera a parte dun enunciado con maior "peso informativo", non se pode identificar o comentario co foco da clusula. foco pode ser tanto o centro de atencin dos interactantes como o punto en direccin ao cal son orientadas as actividades verbais destes, encontrndose a funcin de foco a todos os niveis da interaccin verbal. Se a topicalizacin se caracteriza pola a focalizacin caracterzase nun principio "pelo oposto esquerda, isto , por de Dada a funcin cognitiva do foco de acrecentar elementos novos ao espazo cognitivo xa presente no texto, resulta natural que en posicin final da clusula. Ese deslocamento dereita do elemento focal vai acompaado dun acento de intensidade sobre el (Meyer-Hermann 1993: 36). No seguinte exemplo a focalizacin de Uxa na resposta realzase mediante un desprazamento desde unha posicin ao inicio como tpico posicin final da clusula, acompaado dunha maior intensidade tonal: -Quen que telefonou? -Telefonou Uxa Outra estratexia de focalizacin a que se d e construcins ou clusulas cli-

(a) Foi Uxa (a) que telefonou (construcin clivada) (b) A que telefonou foi Uxa (construcin pseudoclivada) (c) Quen telefonou foi Uxa (construcin pseudoclivada) As mesmo, pdese duns "marcadores de foco" e de de focalizacin (Meyer-Hermann 1993: 38). Os mas como at, o propio ou mesmo, entre outras (Azeredo 124): -Estivo xente na -Si, at Xos Os segundos son unha combinacin de focalizacin por medios sintcticos

son for-

66.

clivadas" en Meyer-Hermann (1993: 36) e ou phrase clive" en Prieto Alonso 44). Para o primeiro o deslocamento dereita un proceso de focalizacin cunha frecuencia relativamente reducida na lingua falada portuguesa, en tanto que as construcins pseudoclivadas son "os processos de focalicom maior frequncia na lingua falada". Por outra parte, Givn ao tratar de "negation and contrastive focus", afirma que nunha clusula como John didn the o acento contrastivo pode converter o suxeito o CD (goat) ou o verbo en foco, combinar tamn o acento contrastivo coa construcin clivada: John killed the the goat that John killed. Para mis informacin sobre o acento contrastivo no constitunte focalizado e as construcins clivadas e pseudoclivadas, vxase Givn II, 224-249).

RAMN

MATO

(construcins pseudoclivadas) e semnticos (os adxectivos imporestrao, espectacular etc.): que espectacular o deseo galego coece tamn unha estratexia paralingstica de focalizacin consistente na atribucin ao foco dun acento enftico ou contrastivo sen sintctico, mais a estratexia fundamental nesta lingua (Prieto Alonso 1986a: 44) consiste nun proceso de focalizacin vez sintctico (movemento e inversin) e prosdico (atribucin do acento). A focalizacin, como de marcar explicitamente un foco, ten grande importancia na estruturacin da clusula en galego, afectando a colocacin dos clticos. Para Prieto Alonso (1986b: 359) a colocacin e deslocacin dos clticos no sistema lingstico galego-portugus un dos temas mis complexos porque se acha na das tres da gramtica, "a componente sintctica, a componente semntica e a componente fonolgica". Segundo este autor, a prdo pronome tono clusulas simples e das compostas consecuencia dun proceso de focalizacin (ou promocin de un ou de varios constituntes da clusula a respecto dos outros). Hai linguas cuxo proceso de focalizacin consiste xeralmente na asignacin do acento contrastivo (ou nfase) ao elemento focalizado, e linguas cuxo proceso de consiste polo movemento do constitunte focal cara a unha posicin dada da clusula, posicin que do foco. galego-portugus estara neste segundo grupo, pois o proceso de focalizacin ten lugar na sintaxe (igual que o espaol, o italiano, o hngaro etc.), en tanto que noutras linguas como o francs ou o ingls ten lugar na forma fontica; as, por exemplo, en galego focalizamos xeralmente o suxeito por medio dun movemento del posicin de extrema dereita da clusula: A resposta dunola Cibrn Distingue en galego-portugus tres clases de constituntes segundo o seu portamento con relacin focalizacin: (i) os modificados por un operador inherentemente focal (interrogativo, optativo, exclamativo etc.), que son focalizados os modificados por un cuantificador ou polas partculas s, xa etc., que son case focalizados; e (iii) os outros constituntes, que son focalizados A inversin do cltico, que pasa da natural posicin posverbal preverbal, fica desencadeada pola inversin do foco, se despraza da extrema dereita da clusula extrema esquerda: (a) sempre Sempre nos convidan (b) Fronse todos Todos se (c) Dxoo Ela o dixo

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

, pois, a regra de inversin do foco a que desempea un importante papel na posicin dos clticos en galego-portugus, pois activa a transformacin da orde en foco, ao se deslocar para a esquerda, arrastra sucesivamente o cltico e o verbo no seu caso, de forma que a orde co-foco substituida pola orde pasando o pronome da posicin posverbal (a) Axudronnos eles (b) Cmate o Eles nos axudaron te

Ao contrario do proceso de focalizacin (focalizacin e inversin do foco), o proceso de topicalizacin non modifica a posicin dos (a) (b) Dxomo ela dixo (focalizacin e inversin do foco) Ela, dxomo (topicalizacin)

Isto explcase porque o foco leva sempre o acento principal da clusula, en canto o tpico recibe o acento secundario; e o foco invertido coa marca prosdica correspondente. Tpico e foco invertido poden estar presentes na mesma clusula: (a) Todos este libro (foco) (b) Leron este libro todos (foco) (c) Este libro (tpico), lrono todos (foco) (d) Este libro (tpico), todos (foco invertido) o leron En Isto nos o noso pai o demostrativo isto est focalizado e representa a novidade da informacin, recaendo tamn mente sobre el o acento principal da clusula, sen permitir ningunha pausa a continuacin, en canto en Isto, aconsllanolo o noso pai o mesmo demostrativo est topicalizado, o acento principal recae no foco pai e unha pausa despois del. Caso de se sucederen o tpico e o foco invertido, este tamn conserva o seu acento nuclear e determina, en consecuencia, a nclise pronominal: (a) Isto (tpico), o noso pai (foco) aconsella (b) A pregunta contestouna Nuno (foco) (c) A pregunta (tpico), Nuno (foco) a contestou
67. Vxase Prieto Alonso (1986a: 103): "il ne semble pas y avoir de moyen de rendre compte de la complexit relative l'a position des clitiques en galicien-portugais au moyen d'une seule rgle telle que la Rgle de raison pour laquelle proposons d'introduire une autre rgle Il s'agit de la Rgle que inverse la configuration en Noutro lugar (1986b: 365) conclue este autor: "a posiom dos clticos frases simples e princidas frases compostas pode ser predita por da regra de que desloca os pronomes clticos da posiom de SN direita do verbo, e por meio da regra de que inverte a [V-Cl] en e que desencadeada pola de

RAMN

MATO

Por conseguinte, segundo un mesmo elemento funcionar como foco ou como tpico, iso determinar a posicin preverbal ou posverbal do cltico: (a) Estas palabras me dixo o xuz (focalizacin) (b) Estas dxomas o xuz (c) Estas palabras, o xuz mas dixo (topicalizacin e focalizacin) Sempre que un foco marcado, o galego tende a desprazar o suxeito da sa posicin habitual antes do verbo a unha posicin posverbal: Un premio daba eu q ese estudante o pronome tono vai encl-

En sntese, na estrutura mis frecuente tico por se tratar dunha estrutura non marcada: (a) Anta dxocho (b) Dxocho Anta

Se temos un tpico, estamos perante unha estrutura marcada, de topicalizacin, mais non para antepor o cltico, pois a pausa fai que se unha nova entoacin que non admite o cltico ao inicio; nestes casos o pronome tono a posposicin: (a) Teu pai viute na ra (b) Teu pai, viute na ra (tpico-comentario) A topicalizacin do CD provoca a sa pronominalizacin, mais non a nclise: (a) Toche os libros (b) Os libros, tochos eu Porn, se a topicalizacin for combinada coa inversin do foco (foco-dado), entn esta atraer o cltico posicin preverbal: (a) A mesa, (b) A mesa, eu cha eu

, pois, a estrutura de focalizacin, con deslocamento do foco esquerda (Prieto Alonso 1986b: 363), a que altera a posicin do cltico, dado que foco normalmente o elemento mis intensificado do punto de vista tonal e semntico; por iso que o cltico se despraza posicin preverbal: (a) Eu seino (b) Eu o sei (foco-dado)

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

Esta tamn a causa de que algns adverbios que normalmente non van antes do verbo, se os foco esquerda, provocan prclise pronominal e se os topicalizamos non desencadean o movemento do cltico: (a) Deixeichos al (b) Al chos deixei (c) Al, dixamos Outros adverbios (xa, sempre, anda, ben, nunca etc.) adoitan ir por norma focalizados antes do verbo, arrastrando consigo o cltico posicin preverbal: Xa me vou agora , pois, o deslocamento destes adverbios esquerda do verbo o que desencadea o movemento do cltico, que doutra forma permanecer con eles dereita: (a) Seino ben (b) Ben o sei As mesmo, segundo foren ou non seguidas de pausa, certas partculas irn acompaadas de nclise ou de prclise pronominal, con tamn de veren alterada a sa funcin ou mesmo o contido lexical: (a) Entre (b) Entre (c) Logo, (d) Logo tanto, preprase tanto se prepara, dgocho cho digo as noticias

Tamn se pode producir a focalizacin do suxeito esquerda do enunciado, frecuente cando se trata dun pronome persoal tnico ao termos que en contraste unha persoa con outra (en refrns, en poesa), ou se a (a) Eles as fixeron, eles as pagan (b) Dixchelo ti Ti o dixeches Ti, dixchelo , igualmente, frecuente a focalizacin do suxeito co futuro de indicativo pola sa expresiva, coa conseguinte prclise (a) diredes (b) Ti me dirs A posicin dos de coas informativas est tamn moi en relacin co tipo de entoacin da clusula que apareceren. Na entoacin enunciativa, en clusulas afirmativas, o habitual a nclise. Mais cando non hai

RAMN

MATO

entoacin enunciativa o normal costuma ser a prclise, anda que non sempre, pois iso vai depender da existencia ou non de focalizacin; esta por norma a alteracin da curva meldica que caracteriza a entoacin enunciativa: (a) Fixmolo (b) Nos Como resulta lxico, as clusulas introducidas por pronomes ou adverbios interrogativos e exclamativos levan estes como elementos focalizados e por tanto pronomes tonos proclticos: (a) Como molestou o que (b) Onde o encontrastes? viu!

De as clusulas interrogativas ou exclamativas non estaren introducidas por unha partcula focalizada, entn s levarn o cltico en posicin preverbal se houber outro elemento focalizado que arrastre a esa posicin: (a) (b) matouno! o (focalizacin)

clusulas desiderativas frecuente a focalizacin do suxeito esquerda do verbo, coa prclise pronominal consecuente, pois ao estar normalmente o verbo en imperativo a posicin habitual do suxeito a posverbal. a posicin preverbal caso de o suxeito anteceder o verbo e a posverbal en caso contrario; o suxeito vai focalizado ao inicio da clusula: (a) Deus pague! (b) Prtate un raio! (c) Un raio te parta! De con isto, clusulas exhortativas ou de mandato, co verbo en imperativo, normalmente primeiro vai este e despois o suxeito, co pronome encltico: (a) Fainos pasar ti (b) Apreixdeme a man todos Neste caso o cltico mantense sempre en posicin posverbal, mesmo de o suxeito se posicin, pois entn un proceso de topicalizacin marcada ou non (a) Faino ti Ti faino (b) Deixdeo (c) Ti, faino (d) deixdeo deixdeo

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

En parecido sentido, un complemento circunstancial, ben sexa introducido por preposicin, ben sexa un adverbio ou locucin adverbial, deslocado priposicin da clusula pode acharse topicalizado ou focalizado e pode ir en consecuencia o en posicin posverbal ou preverbal: (a) Por iso, criticronte (b) Por iso te criticaron (c) Moitas veces, vxoo (d) Moitas veces o vexo todos (topicalizacin) todos (focalizacin) chegar (topicalizacin) chegar (focalizacin)

Os adverbios en -mente poden aparecer topicalizados ou focalizados (na dade son adverbios no primeiro caso, cando (a) Realmente, fxeno eu (topicalizacin) (b) Realmente eu (focalizacin) En conclusin, son as informativas as que poden explicar a posicin dos en galego naqueles casos onde a simple gramatical non razns operativas e fai necesario a conceptos como nfase ou realce, que xa nos sitan no mbito da pragmtica por tanto no campo dos intereses comunicativos e das necesidades da dez con que veces se presenta a complexa cuestin da colocacin dos clticos en galego, a flexibilidade que en moitas ocasins permite a para ou o pronome tono ao verbo, facultando desa forma diferentes posibilidades de combinacin ou variedade expresiva. evidentemente, das interferencias do casteln, que nos levan a en galego posicins dos clticos no do no Brasil (Bagno 2003: 29).

68. Casado 32) de "adverbios modificadores oracionales" que teen unha funcin non coa de aditamento e que non determinan o contido lexical do verbal, senn que afectan a clusula na sa totalidade, comentarios referentes a elementos externos clusula e a se libremente por esta. Poden expresar a actitude do falante sobre o contido do enunciado (certamente, claramente, realmente, naturalmente etc.), a actitude do falante ou ouvinte sobre a enunciacin (francamente, sinceramente, honradamente etc.) ou poden conter un comentario sobre o texto como tal (brevemente, resumidamente, formalmente, posteriormente, finalmente etc.). Vxase 8.2.

Definicin Os conceptos de cohesin e coherencia son nocins bsicas para a do texto como unha unidade completa e para o estudo dos procesos de textual. Segundo & Dressier (1997: 35-37) a cohesin realmente a norma de textualidade e a coherencia a segunda, a cohesin como o modo en que os superficiais do texto, as palabras e as clusulas, se enconligados entre si; isto , a cohesin estabelece as diferentes de se conectaren entre si, dentro dunha secuencia, os da superficie textual; para estes autores a cohesin descansa sobre dependencias de que todos os procedementos que serven para marcaren relacins entre os elementos superficiais dun texto se no concepto de cohesin. De con Koch (2003b: 45), a cohesin o fenmeno que indica o modo en que os elementos lingsticos presentes na superficie textual se ligados entre si por medio de recursos tamn lingsticos, formando secuencias vehiculadoras de sentidos. A obra Cohesion in English tivo unha grande importancia, a se xa nun clsico, no estudo da cohesin, que definida polos seus autores (Halliday & Hasan 1976) como un concepto semntico referido relacins de sentido existentes no interior do texto, relacins que precisamente o configuran como tal texto. Haber cohesin onde a interpretacin elemento discurso for dependente da de outro, presupndose ambos mutuamente na Para estes autores a cohesin forma parte do sistema dunha lingua, pois, anda que se trata dunha relacin semntica, realzase mediante o sistema lxico-gramatical, existindo, en consecuencia, formas de cohesin levadas a cabo por

69. "Cohesion occurs where the INTERPRETATION of some element in the discourse is dependent on that of another. The one PRESUPPOSES the other, in the sense that it cannot be effectively decoded except by recourse to it. When this happens, a relation of cohesion is set up, and the two elements, the presupposing and the presupposed, are thereby at least potentially integrated into a text" (Halliday & Hasan 1976: 4). Con outras palabras dos autores: "Where the interpretation of any item in the discouse requires making reference to some other in the discourse, there is cohesion" (p.

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

medio da gramtica e por medio do lxico. A cohesin , por tanto, unha relacin semntica entre un elemento do texto e algn outro elemento esencial para a sa interpretacin, ou o que o a relacin mediante a cal un elemento interpretado por referencia a outro; en (a) (b) (c) (d) Coce Coce Coce Coce tres tres tres tres ovos. ovos. ovos. ovos. A A A A seguir seguir seguir seguir crtaos corta os tres metade corta todos metade corta estes metade

a cohesin radica na relacin existente entre os, os tres, todos ou estes e ovos; cada dun recurso cohesivo no texto, por exemplo a relacin entre os e tres ovos, ou estes e tres ovos, denomnase ou cohePor estabelecer relacins de sentido, a cohesin referencia ao conxunto de recursos semnticos mediante os que unha sentenza ou clusula se liga coa anterior e que se mobilizan para a creacin de textos. Se para Halliday & Hasan a cohesin unha condicin necesaria, anda que non suficiente, para a creacin do texto, a maiora dos autores defenden nos ltimos que non unha condicin necesaria nin suficiente, pois existen textos que non posen recursos cohesivos, onde a continuidade se no nivel do sentido (non no dos constituntes lingsticos). Tales consideracins levan conveniencia de entre cohesin e coherencia, hoxe te admitidas como das nocins diferentes, anda que relacionadas, e durante certo indiferenciadas. A coherencia, como logo se ver en o resultado dunha complexa rede de factores lingsticos, cognitivos e interaccionais que garanten a continuidade do sentido texto. Pode haber textos carentes de elementos cohesivos, mais cuxa textualidade se d no nivel da coherencia. E mesmo pode haber un secuenciamento cohesivo de enunciados que non se converten en texto por careceren de coherencia (Koch (a) Contemplar o mundo desde os altos a inmensidade do ceo. Ausencia de vida humana. Saudade e melancola (b) Est unha noite excelente, pois irei de viaxe pola costa. Non gosto nada das viaxes. viaxes psoo ben En (a) existira texto, mais en (b) non. Ora, fica claro que a cohesin d ao texto unha lexibilidade ao explicitar os tipos de relacins estabelecidas entre os elementos lingsticos de que se Pdese afirmar que a

70.

, pode haber tamn un secuenciamento cohesivo de feitos solados que non ten as necesarias para formar unha textura (Marcushi 1983). Sobre a distincin entre cohesin e coherencia, e tamn sobre as zonas de interseccin entre ambas, vxase Koch (2003b: 45-58) e Koch & Travaglia (2002a:

RAMN

MATO

cohesin un de manifestacin superficial da coherencia, desexbel en calquera tipo de texto e especialmente en textos cientficos, didcticos, ou de opinin. 7.2. Tipos de cohesin Halliday & Hasan (1976: 4) mencionan cinco factores de cohesin ou lazos a referencia, a substitucin, a elipse, a conxuncin e a cohesin lexical; as catro forman parte da cohesin gramatical. Cada destas categoras de nexos cohesivos est representada no texto por particulares (repeticins, omisins, de certas palabras e que teen en comn a propiedade de que a interpretacin da pasaxe en cuestin depende de algo E se ese est verbalmente explcito, entn existe cohesin (Halliday & Hasan 1976: A seguir verase cada un destes mecanismos cohesivos, de con estes autores, forma sintetizada. A referencia: un tipo particular de cohesin caracterizada pola recuperacin da informacin, pois os elementos de referencia non poden ser interpretados por si senn que remiten a outros elementos do discurso que resultan necesarios para a sa interpretacin. A cohesin reside na continuidade da referencia, por medio da cal o elemento entra no discurso por segunda vez. A referencia pode ser ca e endofrica A que contextual, prodcese cando o referente est fra do texto e por tanto a remisin se fai a algn elemento da situacin comunicativa. A referencia endofrica (textual) cando o referente se acha expreso no texto, podendo preceder o elemento cohesivo (anfora) ou ir despois del (a) tres amigos Que rapariga vn con (b) Ti nunca chegars a ser un grande escritor (c) Anta moi boa estudante. aproba todo (d) Fixo todas as sas tarefas menos esta: ordenar o gabinete Tanto en (a) como en (b) a referencia pois en (a) a palabra non significa tres amigos meus, senn tres amigos meus de que acabo de e en (b) o referente extratextual. En (c) e en (d) a referencia endofrica, anfora e catfora
que eles chaman (pp. 31-87), (pp. 274-292). 72. Para Mateus et ferencia, of cohesive cuxo estudo pormenorizado constite a parte fundamental da sa obra: (pp. 88-141), (pp. 142-225), (pp. 226-273) e cohe-

(2003: a referencia a cohesin exofrica, en tanto que a cohesin endofrica a correneste caso segmentos textuais

G R A M T I C A DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

De elementos lingsticos en que se expresa, a referencia pode ser: (i) persoal, se est feita mediante pronomes persoais e posesivos; demostrativa, se efectuada por pronomes demostrativos e adverbios de lugar; (iii) comparativa, se realizada indirectamente por medio de identidades e similaridades: (a) Xoana e son excelentes actrices. traballan na serie televisiva de xito (referencia persoal anafrica) (b) Xurxo traballa como asesor xurdico. escritorio est preto de (referencia persoal anafrica) (c) A funcin esta: ordenares os (referencia demostrativa catafrica) (d) Xos pasou vinte anos en Vern. Mais non foi feliz (referencia demostrativa anafrica) (e) unha proba igual (diferente, semellante) do ano pasado (referencia comparativa endofrica) Como que est vostede sorprendido? Contaba con algo diferente (referencia comparativa exofrica) 2. A substitucin: consiste na colocacin dun elemento en lugar de outro ou outros do texto, ou mesmo en lugar dunha clusula completa, evitando a repeticin: (a) Meu pai pensa que son un neno, mais eu non as (b) cantante ergueu os brazos e o pblico fixo o mesmo (c) seu amigo marchou para o estranxeiro e Fuco tamn En tanto que na referencia se produce unha total identidade referencial entre o elemento (ou de referencia) e o na substitucin redefinicin; desta forma, a substitucin sase cando a referencia non idntica ou cando polo menos unha especificacin nova a acrecentar, de modo que a nova definicin resulta a respecto da El comprou un traxe mais o seu amigo escolleu un claro pro-

Ao desbotar o modificador e acrecentar no seu lugar dcese unha redefinicin do referente.

3. A elipse: a omisin dun elemento lexical, unha frase, unha clusula ou todo un enunciado, polo contexto: -Teu est na casa? Est (0)
e vxase (1996:

73. Sobre

RAMN

MATO

Os propios autores (Halliday & Hasan 1976: 142) recoecen que a elipse simplemente por consideran que por razns prcticas mis til separadamente, son dous tipos tes de mecanismo A caracterstica esencial da elipse que algo que est presente na seleccin de opcins sistemticas (na profunda) omitido na estrutura superficial. Como a substitucin, a elipse relacin dentro do texto e na maiora dos casos o elemento presuposto est presente no texto precedente, polo cal a elipse normalmente unha relacin anafrica. Ao contrario do que a referencia, a substitucin, inclundo a elipse, esencialmente unha relacin textual e anafrica ocasionalmente catafrica). A diferenza entre substitucin e elipse reside en que na ra outro elemento ocupa o posto do elemento presuposto, de modo que se este muda o substituto debe ser reemprazado, en tanto que na elipse ese posto fica baleiro. Distinguen tres tipos de elipse: a) elipse nominal: Que abrigo vas levar b) elipse verbal: (a) -Que estabas a facer? Nadando (elipse dentro do grupo verbal perifrstico) (b) Vai o profesor? Debera (0) (elipse lexical) (c) Que queres facer? (0) Ir ao cinema (elipse do verbo modal) c) elipse clausal: (a) -A avoa os medicamentos? -Si (0) (b) -Quen comprou onte ese novo libro de contos? (c) -A que hora chega o ltimo avin de (0) As oito Este o (0) que tes

4. A conxuncin (ou conexin): posibilita o estabelecemento de relacins significativas especficas entre elementos ou clusulas do texto, citadas por marcadores que en relacin o que se vai dicir con aquilo que xa foi dito. Estes marcadores son os diferentes tipos de conectores e partculas de ligazn, como mais, porn, porque etc. As clases de conxuncin son a aditiva, a adversativa, a causal, a temporal e a continuativa (Halliday & Hasan 1976: 238). Algns dos marcadores en que se expresan estas relacins conxuntivas
74. Segundo Halliday & Hasan 242-243), que estabelecen un ndice ou "Summary of Conjunctive para o ingls. Para o espaol un catlogo de marcadores ou operadores discursivos en Casado (1993: 36-38), en e un estudo mis ampio, desde diferentes perspectivas, en Martn & Montolo (1998). No mbito lingstico vxase, por exemplo, (1976), Vilela (1999: 442-443), SchmidtRadefeldt (1993), Scotti-Rosin (1984), (1995) ou (1984). De todas as formas, no captulo 8 tratarase mis en profundidade o tema dos marcadores discursivos.

G R A M T I C A DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

a) aditivos: e, e mais, ou, de, a propsito, isto , noutras palabras, quere dicir, por exemplo, do mesmo modo, as mesmo, de modo similar, por outra parte etc. b) mais, non obstante, a pesar de, na realidade, de feito, en vez diso, polo contrario, polo menos, en calquera caso, de calquera maneira etc. por iso, entn, por en consecuencia, a causa de, por, porque, sobre esa base, para tal fin, nese caso, en caso de que, sendo iso as, a este respecto, con referencia a isto, modo, parte disto etc.

c)

d) temporais: entn, despois de, xusto entn, ao mesmo antes de, previamente, finalmente, por ltimo, logo, ao ao final, enseguida, a prxima vez, noutra ocasin, unha hora tarde, en canto, entre at entn, neste momento, en conclusin, at aqu, neste punto, a partir de aqu, en resumo, resumindo, mente e) continuativos: agora, por suposto, ben, de todas as formas, certamente, despois de todo. Escalou a montaa durante todo o da case sen parar. E en todo ese tempo non se atopou con ningun (aditiva). Mais el apenas era consciente da situacin en que se achaba (adversativa). Porque o val estaba al en baixo (causal). anoitecer, sentouse a descansar (temDespois de todo, nun instante (continuativa) Un mesmo tipo de relacin pode ser expreso por medio equivalentes: serie de

(a) Despois de todo o da, chegou ao seu destino (b) Chegou ao seu destino aps ter todo o da (c) Camiou todo o da antes de chegar ao seu destino (d) Camiou todo o da at chegar ao seu destino (e) Camiou todo o da. Despois chegou ao seu destino 5. A cohesin lexical: o tipo de cohesin conseguida a travs da escolla do Estes autores sitan o lmite entre a cohesin gramatical e a cohesin lexical na funcin cohesiva da clase dos xerais na entre clase aberta das palabras lexicais e a clase fechada das
75. En palabras textuais dos autores & Hasan (1976: 274), "the cohesive effect achieved by selection of voca-

RAMN

MATO

palabras gramaticais. Son como xente, persoa, ra, cousa, obxecto, asunto, lugar, cuestin

muller, criatu-

(a) Todos estaban a agardar polo Presidente, mais o home estaba esgotado e foi (b) -Que facemos con estes coitelos e que sobran? -Poede as cousas no caixn da esquerda Para eles este uso de palabras xerais como elementos cohesivos, do punto de vista lexical, simplemente un caso especial dun fenmeno mis a reiteracin, unha forma de cohesin lexical que implica a repeticin dun elemento lexical. A reiteracin, xunto coa colocacin, son os dous mecanismos de cohesin lexical: a reiteracin pode realizarse de varias (i) por repeticin do item lexical:

un cogumelo moi grande debaixo daquel castieiro. A rapariga arrincou o cogumelo con coidado e levouno para a casa mediante un Cando todos estaban a beber tranquilamente, do do teito da taberna cau sobre o mostrador. o obxecto e gardouno no armacn (iii) mediante un sinnimo: A choraba desconsoladamente, con grosas lgrimas corrndolle polas Sa nai colleu a parte inferior do mandil e secoulle as bgoas con moito agarimo (iv) mediante un sinnimo ocasional ou case sinnimo av deulle vinte euros ao neto para comprar un libro. Mais o rapaz gastounos en chambonadas (v) por medio dun mis vello da devesa de estaba enfermo. outro da unha de cortaron todas as da rbore Como se pode ver, na parte dos casos de reiteracin o elemento reiterado vai acompaado por un item de referencia, normalmente o artigo o(s), (a) Brais voltou a intentar o ascenso da montaa. ascenso non era fcil (b) Brais voltou a intentar o ascenso da montaa. A escalada non era fcil penduracamareiro reco-

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

(c) Brais voltou a intentar o ascenso da montaa. A tarefa non era fcil (d) Brais voltou a intentar o ascenso da montaa. A cousa non era fcil (e) Brais voltou a intentar o ascenso da montaa. non era fcil Segundo se ve en (e), de todos, se podera utilizar o demostrativo un elemento gramatical, non lexical.

b) a colocacin (ou cpntigidade) o outro mecanismo de cohesin lexical. Pdese definir como cohesin que se logra a travs do uso de elementos lexicais pertencentes a un campo Haber cohesin entre calquera par de elementos lexicais que permitan estabelecer entre si relacin de significado recoecbel: non relacin de sinonimia (e case sinonimia) e de inclusin (hiperonimia, hiponimia, cohiponimia, e meronimia), senn tamn as diferentes relacins de oposicin semntica (privativas ou complementares, recprocas ou de inversin, direccionais e relacins equipolentes). existe a posibilidade de cohesin entre elementos lexicais que estn dalgunha forma asociados polo significado, sen importar para os propsitos da textual de que tipo de relacin concreta se tratar; se poden incluir pares de palabras cuxa relacin semntica non fcil de determinar con precisin (coitelo e afiado, rir e brincadeira, e abella e bote e remo etc.). efecto cohesivo destes pares non depende tanto relacin semntica sistemtica, canto da tendencia a o mesmo contexto, a conconunha colocacin prxima un do Mais este efecto cohesivo non se limita a pares de palabras, senn que se pode estender a cadeas mis ampias, como poesa, literatura, lector, escritor, estilo etc., ou onda, crespo Cando eu era na mia aldea matbase o porco polo entroido. Despois, pai abrao e cortando e clasificando as partes do corpo: a cacheira salgbase para mis tarde facer o cocido, coa carne facanse os chourizos, o sangue aproveitbase para facer e mais filloas e os tamn se deixaban en salmoira. Esta clasificacin dos tipos de cohesin realizada por Halliday & Hasan presenta algns problemas e foi obxecto de diferentes crticas e matizacins, centradas sobre todo na dificultade de estabelecer os lmites entre referencia e subs-

76. Segundo Halliday & Hasan (1976: 284), co-occur".

that is achieved

the association of lexical

that

77. En xeral, "any lexical items having similar of collocation -that is, tending to appear in similar contextsa cohesive if they occur in adjacent sentences" (Halliday & Hasan 286).

RAMN FREKEIRO MATO

as como no feito de que a elipse, segundo autores apuntan, unha substitucin por cero. Neste sentido, seguindo Koch 23), hai autores que consideran que toda a retomada de referentes textuais (correferencia) por medio da substitucin, non habendo razn para distinguir entre esta e referencia; tmase aqu como base a posicin de Harweg, que entende o texto como unha sucesin de unidades lingsticas constituida por unha pronominal sendo os pronomes (para el calquera expresin lingstica referencial) os que o texto como tal e o o feito de os mesmos referentes poderen ser retomados no texto por medio da substitucin, que sera a troca dunha expresin lingstica por outra. Por outra parte, estudiosos opense visin da cohesin referencial, de que o falante ao ouvinte, por medio dos elementos lingsticos do texto, de consecuencia (nivel pragmtico), instrucins de sentido (nivel semntico) e instracins de conexin (nivel sintctico); as, a tarefa dun pronome non sera substituir unha frase nominal, senn dar as instracins de conexin para o estabelecemento da relacin textual adecuada, de forma que o alocutario identifique o referente entre os candidatos non en funcin das instracins de sentido dadas polo elemento de referencia, senn tamn en funcin das predicacins feitas sobre a forma referencial (Koch 2001: 24). No sentido, Brown & Yule (1983: 193) presentan varios tipos de formas ministro reuniuse sindicatos. ministro presentoulles un plano de emprego (b) poltico nacionalista Afonso Daniel Rodrguez Castelao pronunciou unha conferencia no Centro Galego. Castelao fundamentou o ser nacional de Galiza (c) av de Xacobe faleceu onte de noite. acababa de prir os noventa anos (d) Uxa dixo onte pola tarde que hoxe non se movera da casa (e) Regalronlle unha boneca a Ira. Agora o seu quere unha tamn (f) est a comer chocolate. Alexandre tamn quere (0) De con estes exemplos, correferenciais son as formas repetidas (a), as formas parcialmente repetidas (b), a substitucin lexical (c), a forma pronominal a forma substitutiva (e) e a forma elidida Citan tamn como formas de cohesin os diferentes tipos de relacins semnticas, a colocacin, a comparacin, a repeticin sintctica, a escolla estilstica etc. Estes autores o uso de formas de substitucin entre as diferentes maneiras de estabelecer as relacins de referencia, por tanto como un mecanismo (a)

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

parte. o critican a posicin ao resaltaren que o referente sofre mudanzas de estado segundo o texto se desenvolve, modificndose a sa como se pode ver no seguinte exemplo tirado receita culinaria, onde o o non substite a frase nominal que aparece en lugar e por tanto non pode ser trocado por Mate un polo e gordecho, prepreo para meter no forno e en catro partes. Aseo durante unha hora e despois con patacas A partir destas observacins, e considerando a elipse como substitucin por cero, desmntase a diferenciacin entre os mecanismos de referencia, substitucin e elipse, s ao primeiro. As mesmo, Koch 27) considera que a cohesin lexical non constite un mecanismo funcionalmente independente, pois para ela o dos sinnimos, hipernimos ou xenricos constite unha das formas de remisin a elementos do mundo coa funcin cohesiva das Inclusive a reiteracin do mesmo elemento lexical pode ter esa funcin, como se acaba de ver, ou exercer unha funcin secuenciadora, como a colocacin. tal sentido, esta autora, tomando como base a funcin dos mecanismos cohesivos na da textualidade, das grandes modalidades de cohesin, a referencial e a secuencial, de que trataremos a 7.3. A cohesin referencial A cohesin referencial aquela en que un da superficie textual, chamado forma referencial ou remisiva, remite para outro (ou outros) elemento do texto, que se denomina referente textual ou elemento de referencia. Este pode estar representado por un un sintagma, un fragmento da clusula, unha clusula ou un enunciado; se representado por un nome ou un sintagma nominal, o referente vai incorporando trazos segundo o texto se desenvolve, isto , constrese no proceso de desenvolvemento do texto, de que se modifica en cada novo que se ou en cada do mesmo nome. diso, dbese ter en conta que a relacin de referencia non s se estabelece entre a forma referencial e o referente, senn tamn entre os contextos que os
78. Porn, Mateus et (2003: continan a distinguir entre cohesin gramatical e cohesin lexical, operando esta por semntica. A cohesin lexical subdivdena en e que se pode efectuar mediante sinonimia, antonimia, hiperonimia (clase-elemento), (elemento-clase), holonimia (todo-parte) e (parte-todo). 114 79. Seguimos, monizar as a grandes trazos e resumidamente, Koch 29-70) e Vilela & Koch lingsticas coas que se utilizando nesta gramtica. 474-508), procurando har-

XOS RAMN

MATO

e, segundo xa se viu, a remisin pode facerse para atrs (anfora) ou para diante (catfora). Mais tamn se debe tomar en consideracin que a forma referencial e o referente non son correferenciais en (a) A noiva de irmn estuda idiomas no estranxeiro. A mia tranun laboratorio (b) (c) novo libro de Alberte sair do en Pars seu toda a parte. na El redixiuno mal del por traballan vinte

amigo da infancia agora anda a non pareceu nada ben

(d) Paulo pose un negocio de electrodomsticos. empregados

En (a) non entre a forma referencial a mia e o sintagma nominal referente a noiva de meu irmn, senn que a do segundo o seu elemento de o restante, igual que acontece con el en (b). as evidente a falta de de no caso en que os demostrativos operan como formas remisivas, segundo acontece en (c). Tampouco necesaria a identidade de categora gramatical ou de funcin sintctica entre o elemento eo en (d) a forma adverbial al, complemento circunstancial de lugar, remite para a frase nominal en funcin de CD un negocio de electrodomsticos. Mesmo adoita acontecer con certa frecuencia que unha forma pronominal non remita para ningn elemento concreto do texto, senn para o contexto precedente ou subsecuente como un todo ou para unha parte del: (a) Na discoteca a o sbado a msica soaba moi alta. Haba tanta xente que case un non se poda mover. E para poder falar haba que moito. Iso produciume unha sensacin de grande incomodidade. (b) termos o en conta: a viaxe moi e para podermos chegar a debemos sar moi cedo, pois prevense problemas co trnsito na autoestrada.

80. Ao non existiren formas soladas, unha forma debe ser localizada en relacin ao conxunto "de todas as outras que constienunciado" (Correia 2001: 351). Por outra parte, & Juncos (2000: 333-334) constatan a existencia de diferenzas de idade "tanto na cantidade como na claridade e complexidade das relacins referenciais", "un descenso do nivel de cohesin a medida que se incrementa a idade": historias dos ancins existen problemas no establecemento e mantemento claro das relacins correferenciais". As persoas idosas as, mis propensas a estade forma ambigua a referencia cohesiva e, diso, non teran consciencia de que o interlocutor carece da informacin referida ou antecedente. Conclen estes autores coa crenza de que "o deterioro cognitivo dos ancins pode provocar dificultades para organizar temtica e referencialmente a sa produccin e incidir negativamente na cantidade e claridade das relacins referenciais que se establecen e manteen sas historias". 81. Na de Halliday & Hasan (1976: 151-153), que verbal ellipsis" etc. de "repudiation nominal ellipsis", "in responses", "in

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

Canto formas lingsticas que poden funcionar como elementos referenciais ou remisivos en galego, en primeiro lugar debemos distinguir entre palabras gramaticais e palabras lexicais, e dentro das primeiras, entre formas que teen funcin adxacente e formas que teen funcin substantiva: Palabras gramaticais: transmiten ao ouvinte ou lector instrucins de conexin, como a concordancia de xnero e nmero, e non de sentido; poden ser: a) formas pronominais adxacentes que preceden o substantivo e os seus posbeis modificadores dentro da frase nominal, concordando con el en xnero e nmero, e que desempean a funcin de a conformaren paradigmas (i) pronome identificador (artigo) o, a, os, as: polo remite informacin precedente no texto e, por tanto, ten cin anafrica: Viu un lobo no monte. lobo era grande

artigo tamn pode remitir, non a do contexto precedente, a elementos da situacin comunicativa e ao coecemento previo culturalmente polos interlocutores (o firmamento, o a clases ou xneros, ou a esquemas cognitivos ou conxuntos de coecementos na memoria baixo un e sen ordenacin entre (Koch & Travaglia 2002b: 72): (a) mortal (b) can o amigo do home (c) Ese reloxio non funciona. A batera est esgotada No tipo de relacin remisiva que se en (c) de ra ou onde o activado pola dun determinado elemento lexical (neste caso reloxio), feito que algns estudiosos a entre (a que se d entre un elemento referencial e un referente textual) e (o referente pode non estar no enunciado, mais dedcese do contexto a travs da A anfora asociativa basase nunha relacin de non correferencia, que se manifesta pola

82. Formas remisivas gramaticais presas (ou a funcin de determinantes, anda que se modificadores, para da cuestin terica da

sentido lato) para Vilela & Koch 477). Normalmente desemcaso por exemplo), tamn poden considerar(vxaseSilva 2002: 92-94).

RAMN FREKEIRO MATO

non existencia de identidade lexical ou semntica co antecedente, e defnese fundamentalmente por unha relacin de hiponimia ou de meronimia, actualizada por medio de substitucins cais con expresins do mesmo campo semntico determinadas a travs do artigo. pois, processo anafrico de referencia indirecta, que o novo referente no discurso por de um referente instituido" (F. Silva 1999: 254). Pdense distinguir varios tipos de anforas asociativas locativas, actanciais, e de tipo membrossegundo Kleiber Agochouse detrs dun carballo. tronco era moi groso

(b) Chegamos A igrexa estaba no centro (locativa) (c) Asasinaron o presidente do banco. asasino foi detido un da despois (actancial) (d) Vieron cidade e falar co alcalde (funcional) (e) unha familia moi simptica. A nai a mis alegre (de tipo membros-colectivo) Tamn existe a anfora resumativa A extensa declaracin moito interese

De unha frase nominal ser introducida no texto por medio do artigo, pode ser retomada da forma: rei inaugurou o acto. Despois, o monarca pronunciou un breve discurso pronome identificador indefinido un, unha, uns, normalmente remite subsecuente e por tanto ten funcin Colleu unha carta. A carta resultou ser o as de ouros Como norma, se un referente for introducido por pronome identificador indefinido, deber ser retomado no texto mediante o uso do artigo: Entrou un seor na sala. seor dirixiuse tribuna

83. Para unha ampia da anfora e da sa tipoloxa (anfora nominal, anfora pronominal, anfora a travs do todos, todo e outras expresins de sntese, anfora a travs dos demostrativos invaribeis, anfora a travs da elipse, anfora temporal, anfora ligada) ou para a distincin entre correferencia e anfora, vxase Mateus et (2003: 801-819). Un conxunto de de interese sobre a anfora pode acharse no editado por Fox (1996).

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

valor catafrico identificador, tanto indefinido como definido, s pode darse dentro do mesmo enunciado, en tanto que o valor anafrico xeralmente ultrapasa os limites do enunciado en que aparece. pronomes demostrativos este, ese, aquel, Existe agora a oportunidade de (tal) oportunidade non se vai de veces Esa

Do punto de vista cognitivo, e de con F. Silva (2002), os determinantes demostrativos expresan os estatutos cognitivos (indica que o referente se encontra activado na memoria de traballo, tendo sido previamente (implica que o referente, anda que non estea activado, forma parte do universo de representacins do alocutorio) (o capaz de identificar o tipo de entidade descrita e de a representacin particular entidade Existe a de alternancia entre un artigo e un determinante demostrativo, mais non entre este e o pronome identificador indefinido un polo menor nivel de matividade do ltimo. Mais a alternancia entre o artigo e o demostrativo , por veces, improbbel: en canto o demostrativo abre unha va de que reclasifica, contrasta e posibilita unha reorientacin temtica, o artigo crea un sentido de continuidade que vehicula unha presuposicin existencial, unifica e asegura a continuidade temtica. Os demostrativos, no mbito da frase nominal en que se inscriben, designan un grao de distanciamento a respecto do antecedente centrado na relacin intersubxectiva eu-ti e no resaltamento do obxecto de referencia no universo de ambos, sinalan con frecuencia unha mudanza de estatuto temtico e de unidade "devido ruptura que provocam no universo discursivo", o seu referente determinado polo recurso ao contexto polos interlocutores a partir das contidas no propio demostrativo, "que comanda a pesquisa do antecedente", e en posicin anafrica "pode configurar diferentes tipos de referencial" (F. Silva 2002: 148). A relacin anafrica que subxace na utilizacin do demostrativo semella obedecer a un fenmeno de de tamn con F. Silva (2002: 149), quen estabelece tres tipos diferentes de redenominacin anafrica demostrativa: (i) a

RAMN FREKEIRO MATO

anfora demostrativa fiel (hai repeticin lexical e trtase mente da recuperacin dun obxecto do discurso desencadeada polo demostrativo), a anfora demostrativa infiel (activa proceso de reclasificacin do referente, a novidade da asuncin dun novo punto de vista sobre o obxecto a travs da relacin estabelecida entre un termo subordinado e outro superordenado, medido pola relacin lexical de hiperonimia) e (iii) a anfora demostrativa conceptual ou resuas funcins de unificacin e de progresin da anfora fiel e as funcins de caracterizacin e de enunciacin da anfora infiel, permite o discurso e traduce o punto de vista do locutor, que retoma desta forma o contido proposicional (a) Cada neno o seu lugar preferido para xogar tardes de vern. Ese lugar constitua para el como un recinto sagrado (anfora demostrativa fiel) (b) A cereixa, cando est ben madura, ten un sabor extraordinario. Un nunca se cansa de comer nesta froita (anfora demostrativa infiel) (c) Debes traballar menos horas, andares uns cantos quilmetros todos os das e comeres con moderacin. Se cumprires estas normas ters unha calidade de vida (anfora demostrativa resumativa) (iv) pronomes posesivos meu, teu, seu, noso, voso, Farruco e Uxa alugaron unha casa. A herdanza de seus pais non chegaba para a compraren (v) pronomes identificadores algn, outro, varios etc.: Escribiu cartas na sa vida. dronse, outras cartas a familia (vi) pronomes interrogativos que, cal: profesor explicou as clusulas bipolares. Que clusulas son esas?
84. Sobre o procedemento da anfora resumativa nominal vxase Figueiredo (2002). Por outra parte, unha expresin anafrica con demostrativo, anda que pode estabelecer unha relacin lexical sinonmica vello de que che onte algo Este ten algns de que che quero falar) (F. Silva 2002: non pode no proceso de redenominacin anafrica asociativa: "ao da anfora demostrativa, a anfora asociativa continuidade e novidade, assumindo, um papel temtico e (F. Silva 2002: 154).

cartas per-

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

(vii)

relativo Este o edificio para cuxa construcin se necesitou un permiso especial

(viii) pronomes ordinais primeiro, segundo Hai tres prazas para profesores. A para o profesor que tiver mritos (ix) pronomes definidos un, dous, tres praza ser

Haba nenos xogando no patio. Dous nenos estaban a pelexar (x) pronomes cuantificadores indefinidos pouco, tanto varios,

Os sindicatos convocaron unha de profesores. Nunca se tantos profesores na manifestacin. profesores acudiron ao traballo (xi) pronomes cuantificadores absolutos todo, ningn: Os alumnos estn de exames. Todos os alumnos queren aprobar. Ningn alumno quere suspender b) formas con funcin substantiva: son aquelas que non acompaan o substantivo, desempeando normalmente a funcin de ncleo na frase nominal. Serven como formas anafricas ou de remisin a un ou mis do universo textual. Estes ou son: (i) os pronomes persoais de proporcionan de conexin (concordancia) con relacin ao referente con que esta se debe estabelecer; que exista mis de un grupo nominal que potencialmente ser o elemento de referencia por se axustar condicins de concordancia do pronome, en cuxo caso as indicacins referenciais das predicacins feitas sobre cada elemento un papel decisivo, pois son os elementos lingsticos do contexto os que determinan a relacin entre o pronome persoal de 3 persoa e un grupo nominal
a

(a)

suspendeu o no escrito. considerou esta cualificacin acorde co rendemento acadmico

85. Exclense os de e 2 persoa ti, formas "presas", de con Vilela & Koch 477), por se ligaren a elementos situacionais. Todas as proformas ou pronomes con funcin substantiva son denominadas por estes autores "formas remissivas gramaticais livres"; vxase tamn Koch (2001: 37).

RAMN

MATO

suspendeu o no escrito. non considerou xusta a (c) director est de viaxe. (0) Non voltar at prxima semana Hai que ter en conta, como acontece en (c), que en galego a remisin tamn se pode realizar por medio da elipse. pronomes demostrativos en funcin substantiva; por unha parte, a serie este, ese, aquel, tal, o mesmo concorda en xnero e nmero co referente: (a) Marchou da cunha rapariga. Esta apenas dezasete anos (b) os estudos e marchara a a unha importante empresa no estranxeiro. Tales eran as sas (c) As mellores alumnas anotronse para concorreren ao premio extraordinario de fin de carreira. As sern convocadas a un exame en Santiago outra parte, os membros da serie invaribel isto, iso, aquilo, o, considerados por varios autores como polo remiten a fragmentos da clusula, clusula, a enunciados ou mesmo a todo o contexto anterior: (a) teu filio aprobou todas as materias do ltimo curso e vai ser contratado por unha entidade financeira. Foi o que me dixeron (b) Isto foi o que ouvn: dez renense co presidente e asinan definitivamente o contrato de venda Como se ve, todas estas formas demostrativas poden ter valor anafrico (a) ou catafrico (b). Este... aquel e isto... aquilo, en correlacin, poden ter funcin localizadora ao ao lector ou instrucins sobre a localizacin dos referentes no texto:

(b)

86.

este uso de mesmo non se considera adecuado desde unha perspectiva purista; vxase ao respecto (1957: 257): "Salvo no sentido de identidade, a o mesmo nao corresponde necessidades da lngua. Representa, por conseguirte, se opor os estudiosos do idioma".

87. Sobre os pronomes demostrativos en galego e a dexe, coas sas diferentes clases (indicial, textual e transposta polo tipo de contexto persoal, social, temporal e circunstancial segundo a do contexto), vxase Snchez Rei (2002b). Para unha perspectiva diacrnica e dialectal dos demostrativos en galego, vxase Snchez Rei (2002c). E para un estudo xeral dos demostrativos, e en especial o seu uso pragmtico, vxase Diessel (1999:

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

(a) Chegaron xuntos no avin e mais colleu un taxi no aeroporto e marchou en autobs (b) amigo acaba de un imporante premio literario e convidar a cear. Se isto me alegra, mis contente me deixou (iii) pronomes posesivos non acompaados de substantivo: son o meu, o teu, o seu, o noso, o voso, o del, coa correspondente flexin de xnero e nmero, que tamn poden ir sen o artigo na funcin de atributo (de iren precedidos de artigo, este desempea a funcin (a) Eu dei a mia opinin e ela deu a sa (b) Mirade eses montes e eses prados que se divisan ao Todo iso noso (c) Perdn o meu e pedinlle emprestado o del para tomar as ltimas notas (iv) pronomes interrogativos con funcin substantiva que, cal, canto: Non che coezo ben a familia. Cales son os teus (v) pronomes relativos con funcin substantiva que, o cal, quen: Aqueles de son os rapaces de que onte na reunin

(vi) pronomes ordinais con funcin substantiva primeiro, segundo etc.: As solicitudes atenderanse por orde de rexistro. A dcima ser a ltima en ser admitida (vii) pronomes cuantificadores definidos unitarios con funcin substantiva un, dous, tres etc.: Xon e Mara estaban no patio. Os dous andaban a xogar amigos (viii) pronomes cuantificadores definidos multiplicativos con funcin substantiva duplo, triplo etc.: home ten un bo salario, mais seu gaa o

(ix) pronomes cuantificadores definidos partitivos con funcin substantiva medio, terzo, cuarto Os millns de euros que gaou na distribumos a metade para os fillos, un terzo para a muller e o resto para el (x) pronomes cuantificadores definidos colectivos con funcin substantiva par, parella, etc.:

RAMN

MATO

De todas as comeuna el

que apaou onte na sa horta, unha

(xi) pronomes indefinidos con funcin substantiva moito, algun, algn, varios, tanto etc.: Os sindicatos convocaron unha se tantos na manifestacin. de traballadores. Nunca acudiron ao traballo

(xii) pronomes cuantificadores absolutos con funcin substantiva todo, ningn, Os alumnos estn de exames. Todos queren aprobar. Ningun quere suspender adverbios pronominais: formas referencias como aqu-ac-ac, ou onde, que remiten para frases co trazo de existiren dous ou mis referentes posbeis, polo xeral prevalece o mis (a) Ao outro lado da estrada hai unha praza pblica con rbores. Al xogan os nenos (b) Na sala d estar haba un sof e unha mesa, onde estaba a botella de (c) Haba un bonito restaurante entrada do parque. taba o meu amigo todas as quintas feiras Mais non acontece as, como se pode observar en pois para da regra de proximidade, tamn hai que ter en conta outros factores como as instracins referenciais ou a estrutura temtica da clusula do referente (a forma remisiva tende a se referir ao tema e non ao rema). Para de aqu e frecuentemente acompaados do verbo ter, poderen funcionar como adverbios decticos presentativos coa funcin principal de ou algun ou mesmo chamar a atencin do interlocutor sobre algn obxecto, persoa, accin, etc." (Snchez Rei 2002a: 408), existen en galego as formas adverbiais decticas presentativas eis, estas ltimas de grande rendibilidade tanto na lingua oral como escrita e que se comportan como marcas da dexe indicial e textual, a desempearen unha funcin catafrica ou anafrica, por veces sen a aglutinacin (velo aqu, velo

88. Vxase Snchez Rei (2002a: 415): "Os adverbios parte de partculas locativas, como elementos apresentativos, comn e expresivamente acompaados do verbo ter. Os adverbios velaqu, vela e eis orientaron a sa utilizacin cara s sas capacidades aproveitadas para ponderaren algo ou algun na cadea do discurso".

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

(a) Aqu tes a carta que agardabas (b) Velo vai pola beira do ro (c) Eis a clave do asunto: a ansia desmedida de poder (d) o que dixo seu av: andade con (e) As queren dominar o mundo: o grave problema (xiv) adverbiais: formas remisivas como arriba, abaixo, as, modo, a seguir, seguinte que se refiren polo a predicados, clusulas ou enunciados enteiros (son e que poden ser anafricas ou catafricas: xerente da empresa s se preocupa polos resultados econmicos, mais felizmente o presidente non pensa modo (expresin adverbial anafrica) (b) Quero que pensedes no seguinte: todas as persoas son merecentes do mximo respecto e consideracin (expresin adverbial (xv) formas verbais remisivas ou anda que algunhas linguas teen formas libres verbais remisivas, como o ingls do he arguing? Yes, he does), porn galego son de uso e peculiar. o caso de facer, que para de remitir non s ao verbo, senn tamn aos complementos e modificadores adverbiais, adoita acompaarse forma pronominal o mesmo, isto, as etc., anda que, as mesmo, existe un uso remisivo do verbo (a) pai (b) Teu (c) meu filio 2. Palabras lexicais: as formas remisivas lexicais, para de poderen cer de concordancia, tamn conteen de sentido, isto , proporcionan indicacins no nivel de referencia por remitiren a algo existente no mundo Pdense sinalar entre as mis importantes as seguintes: a) expresins ou descricins son grupos introducidos polo artigo que desempean unha funcin referencial ao activaren parcialmente as instrucins de referencia contidas no conxunto de instrucins dadas polo referente que os precede no texto: toda a vida sen traballar e o filio fixo o mesmo aprobou todas as materias en xuo con boas e ti tamn tes de facer as os para pagar a casa. Mais foi porque era (a)

RAMN FREKEIRO MATO

(a) Fraga as consecuencias da xestin da crise do Prestige. presidente da Xunta de Galiza perdeu a confianza dunha parte do seu electorado, segundo pon en relevo un inqurito radiofnico (b) Unha figura feminina entrou na sala ateigada de pblico. Alta, con andar firme e seguro, percorreu devagar a distancia at tribuna. A esvelta dama non impresionada pola expectacin despertada no auditorio (c) Castelao defendeu a lingua galega no Congreso dos Deputados en Madrid. firme valedor dos dereitos de Galiza puxo en evidencia a discriminacin do galego Tamn hai que ter en conta as instracins referenciais das cins sobre o referente, as como todo o contexto; en (b) o contexto o que permite activar as instracins que remiten a esvelta dama ao grupo nominal unha figura feminina. Mais tamn pode sobre todo cando o referente un propio, que a expresin nominal definida de referencia tea mis ben valor argumentativo, como acontece en (c). b) nominalizacins: son polo xeral substantivos formados por procesos de desenvolvemento a partir dunha forma verbal, que remiten ao verbo e complementos da clusula precedente: profesor coece moi ben a obra de Rosala de Castro. Este coecemento deriva dun profundo estudo e reflexin c) sinonimia ou case sinonimia: un sinnimo pode actuar como elemento referencial, mais tamn un case sinnimo ou un elemento lexical equivalente: (a) Os dous namorados dronse uns bicos furtivamente. Logo, os fronse intensificando (b) Truxolle un regalo ao seu filio cando veu da China. neno pxose moi contente d) substantivos clases lexemticas ou grandes como cousa, animal, ser, obxecto etc. que tamn contextualmente remiten a un referente concreto e expreso no texto: Paseaba o can todas as mais un da o animal

e) hiperonimia: un elemento superordenado pode tamn remitir para un seu hipnimo que o precede no Sentouse de forma abrupta na cadeira do seu cuarto e o asento esnaquizouse

GRAMTICA DA

GALEGA. Gramtica do texto

f) repeticin do mesmo referente:

nuclear do grupo nominal que acta de

(a) As tres filias de mia ta Dosinda son traballadoras, como se demostra no feito de que as filias tiveron bos salarios (b) Na mia ra viva un seor que Un bo da aquel seor apareceu no portal da sa casa Pode o determinante elementos da frase, como en (a), ou, como fenmeno mis habitual reflectido en (b), mudar o determinante. unha forma remisiva lexical sen relacin semntica directa con outra precedente, mais que remite a todo un segmento do tal lexema instrucins de sentido que representan unha ou da clusula antecedente: Pensa por un momento que che tocou unha forte cantidade de dieiro na lotara. Tal mudara totalmente a ta existencia. h) un lexema referencial como rotulacin metalingstica: instrucins de sentido referidas a segmentos precedentes ou subsecuentes do texto no nivel profesor proferiu unha frase que deixou preocupados os alumnos e alumnas: curso non haber rebaixas

7.4. A cohesin secuencial A cohesin secuencial ou secuenciacin, de con Koch, constite, xunto coa cohesin referencial, as das grandes modalidades de cohesin textual. A partir da consideracin de sobre o texto como unha determien que todas as partes son interdependentes e necesarias para a comprensin, e que tal interdependencia se debe, en parte, aos diferentes mecanismos de secuenciacin existentes na lingua, esta autora define a cohesin secuencial como os lingsticos por dos quais se estabelecem, entre segmentos do (enunciados, partes de enunciados, pargrafos e mesmo seqncias textuais), diversos tipos de e/ou pragmticas, medida que se faz o texto progredir" (Koch 49). E distingue das ras de progresin textual, mediante elementos e sen

RAMN FREKEIRO MATO

1. Secuenciacin con procedementos de recorrencia estes procedementos de recorrencia pdense citar os seguintes: a)

entre

de termos: trtase da reiteracin dun mesmo elemento lexical, cada vez con novas insinuacins de sentido acrecentadas: vello profesor

b) recorrencia de (paralelismo sintctico): a progresin realzase mediante a reiteracin das estruturas sintcticas con elementos lexicais diferentes: Este o tomarmos compromiso de a situacin, esta a hora de este o momento de actuarmos con

c) recorrencia de contidos semnticos trtase, ao contrario do paralelismo sintctico, da repeticin dun mesmo contido semntico baixo diferentes; a cada reiteracin prodcese algn tipo de alteracin de contido consistente reformulacin, reaxustamento, ampliacin, precisin ou sntese do sentido As expresins lingsticas que introducen as son ou sexa, quere dicir, isto , ou noutras palabras, en sntese, en resumo pobo non pode permitir que no seu se declare a guerra e se mate tanta xente inocente, isto , o pobo debe utilizar toda a democrtica para evitar o masacre dun pas xa moi castigado por intereses econmicos aleos. d) recorrencia de recursos fnicos: trtase de recursos e/ou suprasegmentais, de natureza fonoexpresiva, como a medida, a rima, o ritmo, as aliteracins e fonosimbolismos etc., algns propios da poesa: salgado o costume das mareas, ese ir, ese vir, persistencia dunha nova e antiga recorrencia a andar e desandar polas (Marica Campo) e) recorrencia de tempo e aspecto verbal: a recorrencia de tempo verbal ten funcin cohesiva, indicando ao ou lector, de con a actitude comunicativa, a perspectiva e o relevo, isto , se se trata dunha secuencia de comentario ou de relato, de perspecti89. Vxase tamn Koch (2001: 53-54; 2003a: 54-58) e Vilela & Koch (2001:

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

va retrospectiva, prospectiva ou cero, ou de primeiro ou segundo plano no relato. Canto primeiro caso, existe unha comunicativa do comentario que leva o receptor a unha actitude tensa ou atenta e que se expresa en galego mediante os do mundo comentado (o presente, o pretrito e o futuro de indicativo), e outra actitude comunicativa do relato que leva o receptor a adoptar unha actitude relaxada e que se expresa mediante os tempos do mundo narrado (o pretrito, o copretrito, o antepretrito e o pospretrito). A respecto da perspectiva, existen os tempos cero (sen os tempos retrospectivos e os tempos no mundo comentado o cero o presente, o retrospectivo o pretrito e o prospectivo o futuro; no mundo narrado hai dous tempos cero, o pretrito e o copretrito, o tempo retrospectivo o antepretrito e o prospectivo o pospretrito. Canto ao relevo, a sa indicacin a travs do tempo verbal en galego s ocorre no mundo narrado e divide o texto en primeiro plano, que o receptor sobre a informacin considerada principal, e segundo plano, que instre sobre a secundaria; o pretrito de indicativo indica o primeiro plano e o copretrito o segundo plano ou plano de fondo. Vexamos un exemplo: A estaba tranquila lentas e colorosas horas do sern. Un par de ancins conversaban pracidamente sentados nun banco, algns gorrins evitaban a accin dos ltimos raios de sol so a protectora sombra dun carballo e un can solitario dormitaba ao lado dun chafariz inutilizado pola prolongada seca estival. De speto, ouviuse un grande balbordo e de escolinos irrompeu na praza. At o ltimo punto e seguido unha recorrencia do copretrito, que indica ao lector que se trata do segundo plano dun relato; son na de A partir de prodcese a mudanza do copretrito para o pretrito hetede primeiro grao, dun mundo para outro), que marca a mudanza de perspectiva, pasndose ao primeiro plano do relato, o da accin propiamente dita. parte hai unha secuenciacin parafrstica e na segunda, De perduraren os verbos no pretrito, a indicaren o primeiro plano do relato, entn a secuenciacin ser novamente parafrstica, at se producir novamente mudanza de tempo. De se pasar para o presente de indicativo, unha mudanza da actitude comunicativa de relato para a de comentario; de se pasar, para o futuro unha mudanza de perspectiva cero para prospectiva, daquela unha transicin heteroxnea de segundo grao, para da mundanza de mundo.

RAMN FREEXEIRO MATO

A pesar de Weinrich descartar a nocin de aspecto verbal por se encontrar incluido nos verbais propios de cada situacin, para Koch 54) a do mesmo aspecto verbal deve ser considerada como um fenmeno de parafrstica", pois a teora dos tempos verbais do non capaz de dar conta de todos os matices aspectuais. 2. Secuenciacin sen procedementos de recorrencia os procedementos de secuenciacin frstica, non son mecanismos de cohesin textual na medida en que manutencin do tema, ao estabelecemento de relacins entre segmentos do texto, e tamn na medida en que coadxuvan na ordenacin e articulacin de secuencias textuais. Entre eles pdense distinguir: a) a contigidade un procedemento que, mediante o uso de palabras pertencentes a un mesmo campo asociativo, garante a manutencin temtica: A entrada na autoestrada o trnsito estaba interrompido pola presenza dunha ambulancia que recolla os producidos no grave accidente acaecido a primeira hora da No hospital mis prximo estaban xa advertidos, de modo que os mdicos tian preparados os quirfanos para as operacins de urxencia. A utilizacin de todos estes termos activa un esquema cognitivo (ou na memoria do alocutario e as este interpretar outros elementos presentes no texto dentro mesmo cadro, o que permitir desfacer ambigidades e avanzar perspectivas sobre o que secuencialmente ha de vir no b) a progresin temtica: o desenvolvemento da articulacin rema, que. ten grande importancia na secuenciacin do texto, podendo ser de cinco tipos: progresin temtica linear, con tema constante, con tema derivado, por desenvolvemento dun rema subdividido e con salto temtico (vxase 6.3.2). c) o encadeamento entre clusulas, enunciados ou secuencias superiores, que permite estabelecer relacins semntico-discursivas entre esas unidades textuais; tal encadeamento pode conseguirse por xustaposicin ou por conexin:
90. Ou segundo Halliday & Hasan 284), que a consideran "the problematical of lexical

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

(i) a pode producirse mediante o uso de partculas secuenciadoras ou sen a presenza destas; neste caso, ao non existiren elementos lingsticos que conecten os diferentes da superficie textual, ao lector que corresponde construir a coherencia textual mentalmente; na escrita o lugar do conector ocupado polos signos de puntuacin e na polas Entrou no cuarto, despiuse, meteuse na cama. Non consegua a un libro A xustaposicin mediante partculas ou sinais de articulacin, que estabelece unha secuenciacin cohesiva entre partes da superficie textual, opera a diferentes niveis xerarquizados: - sinais ou de partes ou secuencias do texto, nun metanivel ou nivel dos enunciados metacomunicativos consecuencia, modo, en virtude do exposto, en resumo Resumindo o dito at ao momento, a situacin actual altamente preocupante - marcadores de situacin ou ordenacin espacio-temporal, que poden funcionar demarcadores de episodios na narracin (ordenadores temporais), demarcadores de segmentos (ordenadores ou indicadores de ordenacin Varios meses tarde, o tren voltou a descarrilar no mesmo lugar (ordenadores temporais) (b) No ngulo inferior esquerdo do observamos unha figura cuadrangular policromada (ordenadores espa(c) En primeiro lugar, falarei da orixe da lingua. A seguir, farei un percurso pola evolucin histrica. E, por mo, detereime na situacin actual (ordenadores textuais) (a)

- marcadores conversacionais de ndole varia, en especial aqueles que indican introducin, mudanza ou quebra do (a) Hoxe o non bo. Por certo, queres vir ao (introducin do tpico) (b) Hoxe d gosto pasear polas ras da cidade. Mais voltnao non pensas que o deba oporse guerra con mis enerxa? (mudanza de tpico) (c) A situacin moi preocupante debido tica belicista dos Estados Unidos. Facendo un parntese,

RAMN FREKEIRO MATO

coeces cantos pases hai no mundo que non poden alimentar a sa populacin? do tpico) a conexin ou o encadeamento producido mediante conectores como conxuncins, adverbios (ou adverbios do texto) e outras palabras ou expresins de ligazn que estabelecen diferentes tipos de relacins semntico-pragmticas entre clusulas, enunciados ou partes do texto. Existen, por unha parte, relacins entre clusulas que constiten un enunciado e que son estabelecidas por medio de conectores ou xuntores de tipo lxico: - relacin de (se p entn q), que se expresa pola conexin de das clusulas, a antecedente introducida polo conector se ou similar e a consecuente por entn, polo xeral implcito, de modo que se a a segunda tamn o ser: (a) ben o traballo, (entn) aprobaremos (b) De chover, (entn) non sairemos - relacin de causalidade (p q), que se expresa pola conexin de das clusulas, so diversas formas en que unha cona causa e a outra a consecuencia: (a) Acabou esgotado porque correu (b) Correu tanto que acabou esgotado (c) Correu por iso acabou esgotado (d) Por ter corrido demais, acabou esgotado - relacin de mediacin, expresada a travs dunha clusula en que se explicitan os medios para conseguir un contido na outra: traballou toda a sa vida para garantir a de econmica da sa familia - relacin de disxuncin, tanto de tipo lxico como discursivo, que se expresa por medio do conector ou, ambiguo por posur valor exclusivo ou (a) Vas facer agora o exame ou dixalo para setembro? (b) Para entrar traxe ou gravata - relacin de temporalidade, pola cal se localizan no tempo, relacionndoos, eventos, accins, estados de cousas etc., podendo tratarse de tempo simultneo, anterior, posterior, continuo ou progresivo:
91. A de Halliday & Hasan; vxase 7.2.

GRAMTICA DA LENGUA GALEGA. Gramtica do texto

(a) Cando (as que, logo que, no momento en que) comezou a fxose un silencio total (simultneo) (b) Antes de que ti chegases, os ladrns roubronche a casa (anterior) (c) Despois de chegarmos ao celebrmolo como se mereca (posterior) (d) En canto con ela, o xornal (continuo) (e) Segundo nos aproximando, a emocin facase mis intensa (progresivo) - relacin de conformidade, expresada pola conexin de das clusulas en que se a conformidade de contido de unha con algo afirmado na outra: Os alumnos e fixeron conforme o profesor indicara

- relacin de modo, pola cal nunha das clusulas se expresa o modo como se realizou a outra: (a) Sen facer ningn ruido, achegouse xanela (b) Como se se volvese o home comezou a Por outra parte, existen relacins discursivas ou argumentativas, tamn chamadas retricas ou pragmticas, estabelecidas por medio de conectores denominados operadores ou encadeadores do discurso, ou tamn operadores argumentativos por determinaren a orientacin argumentativa do enunciado que introducen (Koch 2003a: 40). Estes encadeadores discursivos son responsbeis da estruturacin de enunciados en textos a travs de encadeamentos sucesivos. Non se trata agora dunha relacin de tipo lxico entre o contido de das clusulas, senn de dous ou mis enunciados diferentes encadeados, de modo que o primeiro tomado como tema do segundo; cada un produto dun acto de particular e mesmo pode ser por locutores diferentes. Tales encadeamentos poden darse entre clusulas dun mesmo perodo, entre perodos ou entre pargrafos dun texto. As relacins argumentativas son: - conxuncin, que une enunciados constitutivos de argumentos para unha conclusin e que se realiza a travs de operadores como e, tamn, anda, nin e non), non s... senn tamn, tanto... como, de ou teu amigo o pois non s que temos na empresa, mis que ningun, senn que o fai

XOS RAMN FREKEIRO MATO

cunha grande profesionalidade. Destaca, anda, polas sas cualidades humanas, que o converten nun magnfico paeiro. disxuncin, que se produce entre enunciados con orientacins discursivas diferentes e resultantes de dous actos de tamn distintos, onde o segundo tenta incidir sobre o na procura de modificar a sa opinin ou de aceptar a expresada no A manifestacin da semana pasada foi un grande xito. Ou non un xito conseguirmos modificar a poltica econmica do contraxuncin, pola cal se argumentativas diferentes: enunciados de orientacins

o que for introducido polos operadores mais, porn, non obstante etc. ser o que vai prevalecer: diariamente horas. Porn, non consegua aforrar para comprar unha vivenda se se utilizar o operador anda que, a pesar de (que) valecer o enunciado non introducido por entn pre-

Anda que estuda moitas horas ao da, non consegue aprobar a materia pendente explicacin, cando a un primeiro acto de fala se acrecenta unha razn ou causa xustificativa: Teu to debe ter cartos en Amrica, pois leva varios anos vivindo con grande comprobacin, cando a unha asercin se comprobacin nun novo acto de fala: unha posbel

Haba moitsima xente na manifestacin en defensa do noso ecosistema. Tanta que non consegun entrar na praza conclusin, en que os operadores logo, por conseguinte, por tanto, en consecuencia etc. introducen un enunciado conclusivo a respecto de dous ou mis actos de fala precedentes que conteen as premisas, unha das cales polo xeral permanece implcita por ser consensuadamente aceptada determinada cultura ou por se tratar dunha verdade universal: As materias deste curso acadmico son moi complexas. Por tanto, debes estudar forte desde o principio

GRAMTICA DA

GALEGA. Gramtica do texto

- comparacin, en que se estabelece unha relacin de igualdade, inferioridade ou superioridade entre un termo comparante e outro comparado a travs de operadores como tan (tanto, como (coma, canto), mis... (do) que (ca), menos... (do) que a relacin comparativa ten un carcter claramente argumentativo por se estabelecer en funcin dunha conclusin a favor ou en contra da cal se pretende argumentar: -Non sei resolver este problema matemtico. Vou preguntarlle a Lois. -Nuno sabe tanto como Lois Anda que do punto de vista sintctico tema e rema sexan beis, non o son do punto de vista argumentativo, pois a orientacin argumentativa favorbel a - xeneralizacin ou extensin, cando o segundo enunciado unha xeneralizacin do primeiro ou unha amplificacin da idea que expresa, actuando como marcadores textuais ben, tamn, verdade que, de feito, realmente etc.: (a) Anta conseguiu aprobar ningunha materia este semestre. Ben, o que costuma acontecer cando non se estuda nada (b) Mauro nunca paga cando tomar algo. verdade que non ten un traballo onde os cartos - especificacin ou exemplificacin, se o segundo enunciado particulariza e/ou especifica unha afirmacin mis contida no primeiro, tendo como marcadores por exemplo, como (por exemplo), as (por exemplo), por caso, tal como Os amigos son todos moi aforradores. Como por exemplo Xavier, que ten das casas e cartos no banco - contraste, en que o segundo enunciado presenta unha declaracin que contrasta retoricamente coa do primeiro, de marcadores como mais, por contra, porn, ora (ben), ao paso que, en troques, as e todo, con todo, a pesar de todo (a) A poesa de Celso Emilio Ferreiro moi boa. As e todo, a a Rosala de Castro (b) As costeiras teen cada vez mis populacin, ao paso as do interior desertas

RAMN

MATO

- correccin redefinicin, se un segundo enunciado redefine, atena, reforza, cuestiona ou anula o contido do por medio de marcadores como isto , ou, (ou) (dito), ou sexa, quere dicir, digo len o mellor amigo das persoas, digo, o can o mellor amigo das persoas (b) Douche os sinceros parabns polo nomeamento. Isto , se desexabas ocupar ese posto (c) Vouche regalar un libro. Ou mellor, regalareiche dous Anda se poderan citar outros tipos de relacins, tendo en conta a tifuncionalidade dos marcadores textuais, as como a dificultade de delimitar os seus valores en cada ocasin en que son empregados (caso de ou sexa, ben, entn, claro etc.). Por outra parte, a cohesin referencial e a cohesin secuencial non son procedementos totalmente independentes, senn que poden presentar puntos de contacto. Existen marcadores textuais, os conectores propiamente ditos, que realizan encadeamentos, en tanto que outros actan ao mesmo con valor de remisin ou referencia e co valor de encadeamento, como os utilizados na relacin de xustaposicin. (a)

135

OS MARCADORES DISCURSIVOS

gramtica do texto do galego, para dos elementos de cohesion textual, teen unha grande relevancia aquelas unidades que funcionan como marcadores discursivos, xa reiteradamente citadas pxinas precedentes. xustamente por esa importancia que semella conveniente dedicrmoslles unha atencin especfica, sobre todo se tivermos en conta que, dados os condicionantes en que se os estudos lingsticos sobre o galego, nunca obxecto de estudo particularizado. Porn, este feito condiciona o tratamento do tema e a unha elemental de prudencia, pois, para unha focaxe profunda e rigorosa, seran precisos traballos parciais previos, hoxe por hoxe este un oco que a lingstica galega deber encher nos prximos tempos. Por outra parte, existen a nivel aspectos anda non totalmente claros sobre a definicin, caracterizacin e clasificacin destas unidades lingsticas tan presentes no discurso oral e escrito. E, en concreto, no mbito lingstico mis prximo do galego, o do portugus, btanse as mesmo en falta pesquisas clarificadoras ao respecto, en tanto que se pode constatar unha atencin aos marcadores discursivos na bibliografa que ten como obxecto de estudo o espaol; porn, dbese resaltar o estudo dos marcadores conversacionais levado a cabo por Marcuschi 61-75) para o portugus do Brasil, as como o estudo dos operadores argumentativos e outros marcadores realizado por Koch (2003a: 31-62), quen se lamenta da subordinacin desta clase de palabras nos traballos gramaticais que adoitan como simples elementos de relacin destituidos de calquera contido semntico cando na realidade son "as responsveis, grande parte, pela argumentativa de nossos textos" (Koch 2003a: 40). Mais do que solucins definitivas sobre esta cuestin, recompilaremos diferentes puntos de vista que permitan
92. Salvo contadas excepcins como Fernndez Salgado (1992), Rods Martnez (1997) ou Fernndez (2002).

139

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

Definicin e caracterizacin usos dalgunhas palabras invaribeis, xenericamente chamadas que se axustan sintaxe propiamente oracional. fica claro que os conceptos de e non resultan suficientes para daren conta das propiedades de todas esas palabras gramaticais e locucins, de uso tan frecuente, con que conta unha lingua. Na realidade, trtase de elementos lingsticos de carcter heteroxneo, formados por unha ou palabras, que teen a funcin de marcaren relacins que exceden os lmites da sintaxe da clusula. As dificultades para os agrupar e clasificar ponse de manifesto no momento mesmo de queatribuir unha denominacin, entre as que se vieron utilizando algunhas como partculas (discursivas), conxuncins ou locucins discursivas, conecto(discursivos), operadores pragmticos, ordenadores do discurso, enlaces extraoracionais, relacionantes supraoracionais (Fuentes Rodrguez 1998), elementos de cohesin, marcadores textuais ou do texto, marcadores discursivos ou do discurso etc.; aqu usarase fundamentalmente esta ltima denominacin, que tivo unha especial acollida desde a publicacin Discourse markers, de Deborah (1987). Con refermonos a elementos como os que se sublian a seguir: (a) vexamos como est a situacin actual (b) que estivo a dicir non me pareceu interesante, certamente (c) Teremos de procurar outras solucins, isto , debemos abandonar o proxecto inicial (d) mrito o seu traballo. -Pois a non me convence (e) Primeiro, hai que prepararse ben. Despois, xa se ver Todas esas palabras ou expresins resaltadas nos exemplos precedentes son elementos lingsticos de diferente natureza que o locutor utiliza para o seu discurso, pondo de manifesto a disposicin que quixo dar diferentes partes que o e tamn para transmitir ao as indicacins precisas sobre a articulacin do texto e sobre as relacins que se producen no seu interior, a asegurar desa forma o desenvolvemento da comunicacin. As formas Existen

93.

35-36) ten reparado en que existen marcadores do discurso "que no conectan o que lo hacen slo en ocasiones", como poda ser o caso de na realidade ou no fondo. Por iso afirma que esa dificultade "para hallar un significado de conexin en ciertos marcadores me ha obligado a renunciar al trmino para referirme a toda esta clase de unidades. He preferido el ms neutro de Vxase tamn unha sntese das diferentes propostas en Fraser 932): connectives', signalling devices', connectives', connectives', expressions', matic markers', operators', particles', connectives'.

RAMN

MATO

ben, isto , primeiro, despois son marcadores discursivos por estabeleceren diferentes tipos de semnticas e pragmticas que exceden o mbito das intraclausais. Son, pois, os marcadores discursivos elementos perifricos que teen a funcin de comentaren, precisaren ou contrastaren o significado de toda a clusula, ou ben teen a funcin de marcaren a orde e relacin clusula coas precedentes e subsecuentes no Desde o marco da teora da pertinencia ou relevantista (Montolo 1998: 109) considrase que os marcadores discursivos realizan un contributo esencial no proceso de interpretacin textual, a se comportaren como sinais ou que o falante utiliza para cooperativamente o proceso interpretativo do seu interlocutor; isto , os marcadores discursivos viran a ser como os sinalizadores que guan o do proceso interpretativo do texto, da forma que os sinais de trnsito nos indican como debemos circular por cidade. Anda que posen grande importancia na lingua oral, porn non son exclusivos desta, senn que teen unha forte presenza na lingua Por outra parte, Fraser 938-946) define os marcadores discursivos como unha clase pragmtica formada por expresins lexicais tiradas das sintcticas das conxuncins, dos adverbios e das frases preposicionais, que unha relacin entre algn aspecto do segmento do discurso de que forman parte (S2) e algn aspecto dun segmento anterior do discurso interpretacin da secuencia do que ao seu contido proposicional. A forma cannica do marcador discursivo (MD) estara representada pola frmula <S MD+S2>, sendo tamn posbeis as variantes e <MD+S2, (a) Xon non anda moi ben de sade. Porn, contina a beber en exceso

94. Vxase Martn (1998: 24), a se apoiar na definicin de Alcina & Blecua, que nos ofrece unha perspectiva dos marcadores discursivos mis ampia da contemplada, por exemplo, en Bez San Jos (2002: 160) ou en 25); este, a partir da idea de que a comunicacin humana esencialmente afirma: "Los marcadores del discurso son unidades lingsticas invariables, no ejercen una funcin sintctica en el marco de la predicacin oracional y poseen un cometido coincidente en el discurso: el de guiar, de acuerdo con sus distintas propiedades semnticas y pragmticas, las inferencias que se realizan en la comunicacin". Por outro lado, (1987: define os marcadores discursivos como dependent elements which bracket units of talk" e considera que a sua forma parte doutra mis que a anlise da coherencia do discurso: "how speakers and hearers jointly integrate forms, meanings, and actions to make overall sense out of what is said" (Schiffrin 1987: 49). Porn, para Fraser (1999: 933) os criterios utilizados por Schiffrin na delimitacin dos marcadores discursivos son demasiado ampios: dos once que esta autora estuda en detalle because, but, or, so, then, well, now, I mean, oh, el desbota os ltimos, anda que, curiosamente, mis adiante no traballo cita mean entre os marcadores discursivos (Fraser 948). 95. Confrntese lingua oral". (1995: 43): "A principio, marcadores discursivos sao elementos lingsticos tpicos da modalidade de

96. Tamn sera posbel (i) Xon non anda moi ben de sade. Contina, porn, a beber en exceso e Xon non anda moi ben de sade. Contina a beber en exceso, porn, pois afirma Fraser (1999: 938) que un marcador discursivo "need not strictly S2, but may occur in medial or final position as well", acrecentando en nota: "Almost all DMs [marcadores discursivos] occur in initial position being an exception), fewer occur in medial position and still fewer in final position".

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

(b) Carmela traballa

mais non

os resultados necesarios non caso a ningun

(c) En canto est a traballar no (MD+S2, Como caractersticas as

dos marcadores discursivos podemos entre conta o relativamente importante nmero de unidades que e a pouca sistematicidade dos estudos at hoxe existentes ao respecto:

a) heteroxeneidade canto categora gramatical: trtase de conxuncins, adverbios, locucins prepositivas, ou adverbiais etc., que constiten especie de de onde tales conceptos resultan claramente insuficientes para conta das propiedades que todos b) no plano formal como norma como partculas que son, non admiten morfemas flexivos, un proceso de ticalizacin cara invariabilidade en certos sintagmas preposicionais e formas como na realidade, no fondo, en calquera caso, mira, olla, etc. Para Martn 45-48) a invariabilidade a propiedade caracterstica de todos os marcadores discursivos, pois tamn o trazo mis distintivo dos adverbios, e conxuncins de onde aqueles polo xeral proveen. A invariabilidade permite determinar o estatuto de marcador discursivo para unidades que poden funcionar na gua con outro valor gramatical, a travs dun proceso de As, para (2001: 57) esta propiedade distingue os marcadores dos sintagmas que conservan a capacidade de flexin e combinacin dos seus membros; deste modo, por tanto sera un marcador discursivo, mais non por isto, por iso, por este motivo, por esta razn, por esta causa, a causa disto anda que poidan desempear a funcin de tales.

c) posibilidade de acumulacin de marcadores, con tendencia das conxuncins a ocuparen o primeiro posto: pois ben, as pois, mais entn, logo daquela, ou sexa que, mais na realidade anda que existe unha ampia de liberdade na combinacin de marcadores, tamn se producen d) total ou parcial en casos: as, por exemplo, cando

97. Martn Zorraquino (1998: 52) pregntase se non estaremos perante novas clases de palabras ou categoras pois "si bien es cierto que los marcadores del discurso no constituyen una clase de palabras, no es menos verdadero que las entidades lingsticas que los integran no se ajustan totalmente a las categoras de las que habitualmente nos ocupamos en la gramtica oracional". 98. que Casado (1993: chama "(casi) total completa", pois trtase da tos que perderam as suas caractersticas dos marcadores discursivos, na realidade para (e respectiva de determinados elemenvalorizando apenas a sua (Vilela 1999: 267-268).

RAMN

MATO

no texto conversacional se usa bon, nada ten que ver coa o antes e despois discursivos ao precedente ou subsecuente no enunciado e non ao formas verbais como ou sexa, digamos, isto etc. perden a ligazn co seu paradigma verbal para se converteren en conectores textuais; en por un lado, por outro lado ou por unha parte, por outra parte desaparece calquera referencia espacial (Vilela 1999: 267-268) etc. significado vn, pois, marcado por propiedades e pragmticas mis do que referenciais e denotadoras. e) imprecisin semntica e multifuncionalidade: resulta difcil en casos estabelecer o significado subxacente nos diferentes usos discursivos, pois unha unidade pode ter varios, como se ver un pouco mis adiante (8.4). f) versatilidade ou mobilidade en principio, como consecuencia da marxinalidade dos marcadores a respecto do ncleo da clusula, poden aparecer en posicin inicial, medial ou final do enunciado, anda que tal liberdade na realidade afecta un grupo deles e, en todos teen a posicin condicionada por certas regras de distribucin: (a) Porn, el non dixo a verdade (b) El non dixo a verdade, porn (c) Ora ben, evidentemente, el non vai vir (d) ora ben, el non vai vir g) importancia das propiedades fnicas (acento, entoacin, cantidade silbica) na matizacin do seu significado: os trazos suprasegmentais determinan, en moitos casos, o sentido dos marcadores textuais, anda que non resulta fcil sistematizar as relacins entre ambos; normalmente, constiten un grupo entoativo propio e isolados por pausas: (b) Faremos o que pensado, de todos os modos o alcalde, por non asistiu

h) finalmente, son elementos que, a pesar de non desempearen funcin dentro da clusula nin poderen ser ncleo dunha resposta a unha pregunta, resultan, porn, necesarios na comunicacin para indicaren o sentido da conexin, ligando segmentos maiores ou menores do discurso. dunha visin mis ampia dos marcadores discursivos, como a que se pode inferir de autores Vilela, Martn ou Casado, que permite incluir dentro destas unidades os chamados adverbios e os sinais ou marcadores conversacionais, onde poden entrar a prctica totalidade das porn, existen outras perspectivas mis restritivas, anda que non suficientemente clarificadoras en xeral. As, (1987: 328) di que (i)

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

teen de ser separbeis dunha clusula, teen de aparecer xeralmente na posicin inicial dun enunciado, (iii) deben posur un contorno prosdico propio (acento tnico seguido de pausa, reducin fonolxica), e (iv) deben ser capaces de a nivel local e global do discurso, as como en diferentes planos deste (sen teren significado, un significado vago ou sendo Blakemore (1992: 138-141) considera que os marcadores discursivos non teen significado representacional da forma que o teen as expresins lexicais, senn que teen un significado procedural consistente en instrucins sobre como manipular a representacin conceptual dun enunciado; para isto sinavas: (i) poden permitir a derivacin dunha implicacin contextual (por tanto, en consecuencia, tamn), (ii) poden reforzar un suposto precedente cndolle probas (despois de todo, (iii) poden contradicir un anterior suposto (porn, e (iv) poden especificar o papel dun enunciado no discurso (de todas as formas, a propsito, finalmente). Para Fraser (1999: 942-944) os marcadores discursivos teen un significado central que procedural, non conceptual, e a sa interpretacin especfica en cada caso polo contexto, tanto lingstico como conceptual; o marcador discursivo relaciona dous segmentos do discurso mais non contribe ao significado proposicional de ningn dos dous; para el as conxuncins coordenadas (e, mais, ou) funcionan principalmente como marcadores discursivos, anda que non exclusivamente, e o mesmo acontece coas subordinadas (porque, logo, en funcionarn como marcadores que puxeren en relacin das mensaxes, mais non se se tratar dunha mensaxe nica. Excle tamn por este mesmo motivo algns adverbios oracionais francamente, obviamente, a que denomina pragmatic partculas focalizadoras como inclusive, s, xusto, marcadores de pausa como as partculas partios vocativos ou as interxeccins que constiten unha mensaxe completa e diferente, que deben ser tratadas como locucins pragmticas En Bez San Jos sinlanse tres caractersticas taxativas para a sa consideracin como marcadores: (i) estaren separados por pausas do resto do enunciado, a constituren un grupo fnico independente, (ii) teren mobilidade dentro do enunciado, anda que algn deles poida adoptar unha posicin fixa, e (iii) siturense no segundo enunciado xustaposto ou na segunda parte da tura encadeada por coordenacin, dado que polo menos, dous enunciados correspondentes a dous actos sucesivos. Por outra parte, 49), empeado en delimitar un "grupo relativamente homogneo" de unidades, sita o criterio fundamental de definicin dos marcadores discursivos non na gramtica, senn na pragmtica: os marcadores

RAMN

MATO

guan o procesamento inferencial; e para limitar a clase de unidades estabelece, como caractersticas secundarias, das restricins gramaticais: unha de natureza morfolxica ao cualificar os marcadores como unidades e outra de natureza sintctica ao definilos como elementos perifricos na predicacin. Dando por vlida a definicin de marcadores discursivos realizada por este ltimo autor, Cueto & Lpez (2003: 77-82) tratan de clarificar a relacin entre estes e a interxeccin. Para estas autoras ambos son unidades gramaticais non destinadas a codificar conceptos, senn a guiar inferencias, mais as intexeccins carecen dalgns trazos consubstanciais ao funcionamento pragmtico dos marcadores discursivos. Existen similitudes entre as interxeccins e algunhas unidades gramaticalizadas como marcadores discursivos, tanto do punto de vista gramatical (invariabilidade, autonoma entoativa, certa mobilidade na cadea sintagmtica, seren unidades inventaribeis a pesar se tratar de clases abertas) como semntico (posuren un significado procedimental como guas do proceso inferencial nun determinado sentido). Porn, marcadores discursivos e interxeccins diferncianse notabelmente no comportamento pragmtico, pois interveen en fases distintas do proceso interpretativo: en canto que a interxeccin non contribe, en principio, ao proceso de xeracin de actuando tan como elemento que restrinxe a intencionalidade do emisor, isto , guiando o receptor na interpretacin do que de cunha determinada actitude expresada por o marcador discursivo opera na recuperacin das implicaturas. Por outra parte, e tamn segundo as antecitadas autoras, o marcador discursivo sinala na direccin e o seu contido est asociado de maneira estbel e permanente ao significante, sen variacins en tanto que o valor da interxeccin vai vir subministrado polo falante na situacin de uso, caracterizndose pola sa plasticidade condicins A estas diferenzas o valor cohesivo dos marcadores discursivos, consubstancial ao seu funcionamento pragmtico, pois son unidades que posen valor anafrico e enlazan distintos bloques sinaunha instrucin direccional concreta; isto non acontece coas interxeccins, anda que algunhas, en circunstancias textuais determinadas, poidan manifestar un certo valor discursivo qu non teen codificado, ao contrario que os marcadores discursivos. Nalgn caso as interxeccins propias poderan remitir a datos anteriores, mais en termos xerais, surxindo moitas veces a relacin lxica entre dous bloques informativos da situacin comunicativa mis que da interxeccin, caso de por exemplo, en ... o bar, a partida de cartas, os amigos... o de sempre, onde se podera suprimir sen por iso anular o valor recompilatorio do segmento final. Si admiten estas autoras a presenza dun contido pragmtico prximo ao dos marcadores discursivos interxeccins impropias, como bon, vaia, fin etc., mais para neste caso xa non se tratara de verdadeiras interxeccins, senn de unidades procedentes de formas interxectivas, case sempre

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

impropias, que no seu proceso de gramaticalizacin como marcadores discursivos perderon a categora primitiva. Tratarase, pois, de unidades multicategoriais e polifuncionais que nalgns casos funcionan como 8.2. Algns criterios de clasificacin clasificacin dos marcadores textuais, son varias as perspectivas que se poden adoptar, sen que resulte unha tarefa fcil a sa sistematizacin. Por unha parte, Martn 52-53) distingue grandes grupos en funcin da sa distribucin e do seu alcance pragmtico con relacin ao ncleo oracional a que se a) unidades que proveen do conxunto das trtase de elementos que gozan de menor autonoma e que apuntan ao valor ilocucionario da clusula das clusulas ou do discurso como reflexo da sucesin de actos de diversos ou distribucin da informacin dentro da relacin tpico-foco b) unidades que proceden de preposicins mis ou menos gramaticalizadas e de adverbios e locucins adverbiais sobre introducen unha valoracin engadida sobre os constituntes da clusula ou sobre a clusula completa. c) adverbios ou locucins adverbiais que afectan clusulas enterras e que poden en relacin enunciados diferentes; o grupo mis heteroxneo; uns, os mis vinculados co concepto de modalidade, parecen afectar exclusivamente unha clusula francamente, felizmente), en canto que outros conectan mis de das secuencias conseguinte, ou sexa, ora ben). d) marcadores discursivos con estatuto prximo ao das interxeccins; son os que teen mis autonoma do punto de vista fnico e canto distribucin, sendo compatbeis dos tres grupos anteriores: (a) Ben, pois marcho (b) at a me interesa (c) Ben, felizmente, ti tinas razn
99. Vxase Cueto & Lpez (2003: 82): "En suma, pese al contenido procedimental de la interjeccin y su comportamiento como contextualizador, su funcionamiento como marcador discursivo dista bastante de estar demostrado. Existen, no obstante, numerosas interjecciones impropias que en nuestra lengua han derivado hacia usos puramente discursivos; pero el estatuto gramatical de vamos, bueno, vaya, fin... en estos casos no es interjectivo". Para o estudo semntico dunha serie de conxuncins do portugus, onde se pon en relevo o seu papel decisivo na constitucin do sentido e na organizacin textual, con especial atencin ao aspecto argumentativo da linguaxe, vxase (2002).

RAMN

MATO

Por outra parte, Casado (1993: 32), so a denominacin de de funcin distingue dous grupos: adverbios modificadores da clusula e marcadores de funcin textual. A funcin dos primeiros non se corresponde coa de aditamento (ou complemento circunstancial) e non conmutbel por un (a) (b) curso acabou felizmente curso acabou, felizmente

En (a) o adverbio a funcin de aditamento e conmutbel polo adverbio de modo as, en tanto que en (b) isto non neste ltimo caso cando se trata dun marcador textual, xa que non determina o contido lxico do verbo, senn que afecta a clusula sa totalidade, comentarios externos a esta e a desempear un papel contextualizador. Os adverbios modificadores da clusula (e por norma xeral mente) van entre pausas, non admiten a substitucin por adverbios interrogativos nin a sa integracin na unidade enfatizada de ecuacional, non poden coordenarse con adverbios ou frases en funcin de complemento circunstancial (anda que si combinrense con e deslcanse con liberdade dentro da clusula: (a) Infelizmente, Uxa non tivo en conta os consellos (b) Uxa, infelizmente, non tivo en conta os meus consellos (c) Uxa non tivo en conta, infelizmente, os meus consellos (d) Uxa non tivo en conta os meus consellos, infelizmente Os modificadores da clusula poden clasificarse (Casado 1993: 33-34) en funcin do comentario que realizaren, o cal pode expresar: a) a actitude do falante a respecto do contido do enunciado, como certamente, realmente, naturalmente, felizmente, infelizmente desenvolvronse, realmente, como recollen os xornais b) a producin do enunciado (a tanto do punto de vista do falante como do ouvinte; o caso de honradamente, sinceramente, francamente, honestamente etc.: Non me interesa nada do que dixeches, honradamente c) referido ao texto como tal, podendo ser metatextual ticamente, resumidamente etc.), temtico (formalmente, etc.) e de orde ou relacin lxica posteriormente, neamente, consecuentemente, finalmente etc.):

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

(a) Resumidamente, non gostei da sa exposicin (b) a obra aspectos interesantes (temtico) (c) Primeiramente, con el e, posteriormente, decidiremos (de orde) Os marcadores de funcin textual para Casado (1993: 35), un conxunto numeroso e aberto de pezas lingsticas, non catalogbeis nos repertorios tradicionais de clases de palabras, que se caracterizan pola sa sada" o que dificulta a delimitacin entre o seu valor xeral de lingua e os diferentes usos Estabelece este autor un ampio catlogo de funcins textuais etc. etc., at e seus respectivos marcadores. Por sa parte, Vilela (1999: 261-274) parte do concepto para, tras de partculas de realce ou de palabras como de , na certeza, distinguir entre partculas gradativas ou apenas, exclusivamente, simplemente, meramente, precisamente, sobre todo, polo menos, case, aproximadamente, tamn, anda, mis, mis anda etc.) e partculas aquelas que se ao contido total da clusula, ou a unha parte importante e transportan un xuzo de valor por parte do enunEntre os exemplos que nos achega, volven a aparecer palabras como mais, apenas, tamn etc., xa citadas nos grupos anteriores, pois palavra ou pode ser levada para tratamentos e diferentes: ou se na dito, ou na categora ou na categora de conector discursivo, ou na categora partcula modal" (Vilela 1999: 263), mostrando a sa preferencia pola designacin comn de Aps insistir en que a partcula modal comporta o punto de vista do enunciador con relacin ao contido proposicional e que hai adverbios que son partculas modais (homnimos de adverbios) e que transmiten unha modalizacin que ten o seu punto de partida na subxectividade do produtor do enunciado, admite que estes adverbios tanto poden ser colocados no dominio das partculas modais "por a subjectiva do enunciador, como no dominio dos marcadores discursivos por remeterem para o contexto anterior" (Vilela 264).
101. Algunhas das partculas "tidas seguramente como partculas modais" son para Vilela (1999: 264) acaso, afina], c, mas, nao, sempre, entao, en coincidencia con Franco quen distingue entre partculas modais, adverbios e adverbios de clusula, terminando o seu con estas palabras: "A anlise dos de sempre e entao enunciados interrogativos, respectivamente descritas, que as [partculas modais] tm a ver, entre outras coisas, subentendidos e pragmticas do falante e as suas expectativas e que, disso, anafrica ou, se se quiser, de entre acto de ou anterior (ou nao imediatamente anterior) ao acto de fala em que respectivamente que faz de conectivos conversacionais" (Franco 1990: 196). Para unha lingstica completa das partculas modais no portugus e no alemn, vxase Franco (1991). Outros estudos parciais de comparacin co alemn canto ao uso de marcadores discursivos en portugus poden verse en Schmidt-Radefeldt (1993) e en Brauer-Figueiredo (1995).

RAMN

MATO

Previamente, este mesmo autor distinguido adverbios que afectan o verbo e calquera dos seus actantes, e adverbios extrafrsicos ou adverbios de enunciacin, que son exteriores clusula, non participan na referencia clausal e son produto da intervencin do enunciador, podendo un mesmo adverbio funcionar como intrafrsico ou extrafrsico 1999: 245): director francamente (b) director francamente intelixente (c) Francamente, o director levaba razn (d) director sinceramente (e) director, sinceramente, falou moi ben En (a) e (b) o adverbio propiamente intrafrsico e depende, respectivamente, do verbo e do adxectivo, en canto que en (c) funciona como adverbio de enunciacin; en (d) o adverbio est integrado no actancial e en (e) funciona como exofrsico. (1999: clasifica os adverbios extrafrsicos en funcin da sa forma de incidencia na enunciacin: a) adverbios que inciden no (informacin contida no enunciado e colocada a disposicin do interlocutor): son os avaliativos e asertivos, os a apuntaren para a avaliacin ou apreciacin do enunciador sobre o contido preposicional (estraamente, naturalmente, curiosamente, miraculosamente, etc.) e os segundos reportndose ao valor de verdade e comportando un valor epistmico -certeza ou incerteza a respecto do proposicional- ou altico -necesario ou continxente- (certamente, seguramente, posibelmente, probabelmente, indubitabelmente, (a) Estraamente, el non apareceu por (b) Probabelmente, desta vez (avaliativo) as eleccins (asertivo)

b) adverbios que inciden no dicere (escolla de unidades e de son os adverbios que implican unha ordenacin discursiva (primeiramente, seguidamente, finalmente, antes, despois), unha determinada distribucin (respectivamente, sucesivamente), analoxa (igualmente, paralelamente), oposicin (contrariamente) etc., a se tamn neste grupo os adverbios metalingsticos, tanto relativos forma lingstica do texto (textualmente, concretamente, literalmente, brevemente), como sa reformulacin exactamente, pretamn inciden no discurso os de encadramento nocioque definen o campo nocional en que se ou punto de vista de que se parte (politicamente, moralmente, comercialmente, etc.):

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

(a) Seguidamente, (b) Chamoulle parvo, (c) persoa,

do problema pesqueiro literalmente competente

c) adverbios que inciden no dicere (ou querer son adverbios que tratan da intencin comunicativa, isto , din algo sobre o acto ilocutorio (francamente, sinceramente, honestamente, seriamente, persoalmente, confidencialmente etc.): (a) Eu non confo honestamente (b) seriamente, o que que pasou Para destes adverbios exofrsicos, que el admite no mbito dos marcadores discursivos, (1999: 265) trata dos dores da coherencia/cohesin que sendo para el os marcadores do discurso propiamente ditos, dos privilegiados para ordenar, hierarquizar, ligar, tornar fluido o movimento frico do discurso", xuntamente pronomes, repeticins, sinonimia, hiponimia, anfora asociativa etc. Estes marcadores proveen de adverbios ou locucins adverbiais, de conxuncins, de adxectivos, de verbos e doutras combinacins varias, mais pre funcionan en bloque como expresins total ou parcialmente lexicalizadas, sen funcin que a frica, relacionando o que precede co que no texto. Sen estabelecer unha clasificacin propiamente dita, indica que sa funcin organizadora do texto se sita no plano interdiscursivo (bon!, por unha parte, entn, por certo etc.), no plano de interaccin enunciador-interlocutor (pois, bon, non ? etc.) ou no plano meramente enunciativo (ora ben, por iso, quere dicir, para terminar etc.), a se situaren outros no plano directamente nocional (con valor argumentativo, aditivo, contraargumentativo, causal, temporal ou organizador da informacin textual) ou con valor de reformulacin (ou sexa, dito, quere dicir, isto etc.). Anda no apartado dedicado polo autor interxeccins e outros marcadores de expresividade 1999: 269-274) se achan frecuentes referencias s funcins textuais que cumpren, cualificando as como "marcadores Koch (2003a: 30-58), para dos a que se far referencia en 8.5, distingue os marcadores de presuposicin (verbos que indican mudanza ou permanencia de estado, verbos factivos e certos conectores circunscomo desde que, antes que, despois que, visto que), indicadores ou ndices de modalidade (como probabelmente, certamente, posibel102. Vxase Vilela (1999: 270): "As parte de um conjunto de processos que devemos designar como marcadores conversacionais. a do componente expressivo no discurso: e intensificando de forma global o enunciado ou um dos fragmentos desse enunciado. Podemos imaginar a pluralidade de meios de que o ser humano para levar a cabo essa parte da

MATO

mente, seguramente, indicadores francamente, pesarosamente), ndices de avaliacin extremamente feliz) e ndices de dominio ou modo resumidamente, concisamente). Por sa vez, Fraser 946-950) sinala das clases de marcadores discursivos: os que relacionan mensaxes e os que relacionan tpicos. Os en relacin algn aspecto das mensaxes expresadas polos segmentos S2 e e poden dividirse seguintes subclases: a) marcadores contrastivos que mostran pretacin explcita de S2 contrasta con unha interpretacin de de anda que, inversa, a pesar disto/diso, porn, en (con isto/iso), en contraste (con isto/iso), en lugar (de facer) por contra, polo contrario, por outra parte, isto/iso, anda as, en canto que que a inter o caso comparacin isto/iso, non que (facer) ao

(a) Marchamos tarde da casa. Non obstante, chegamos a acto de inauguracin (b) Anta pesa 60 quilos. En comparacin, Xurxo pesa 70 (c) Nuno ten carcter. Mais lvase ben amigos

b) marcadores elaborativos ou que indican unha relacin en que a mensaxe de S2 garda paralelismo coa de coa posibilidade de acrecentar ou clarificar esta; trtase de marcadores como sobre todo, tamn, mellor anda, disto/diso, por riba, mis, quero dicir, en particular, a saber, entre parnteses, isto , dicir, de modo anlogo, de forma parecida, en correspondencia, igualmente, da forma, do modo/xeito, as doutro modo, de non ser as, ou, sexa como for, dito isto etc.: (a) Esta festa un fracaso. Case non hai ningun. A bebida acabouse. diso, agora ponse a chover (b) Deberas ser mis convidados. Sobre todo, deberas portarte con educacin (c) non quixeron asistir ao casamento da filia. En correspondencia, non iremos ao da sa

103.

Fraser (1999: 939) as conxuncins coordenadas como e (tamn ou, mais) funcionan como marcadores discursivos cando unen ou relacionan das clusulas independentes (Xos traballa moito, e Uxa estuda todo o da), mais non en clusulas elpticas do tipo de Xos e Uxa no primeiro caso de das mensaxes diferentes e no segundo nica mensaxe. Por outro lado, canto conxuncin subordinante que en casos como presidente dixo que buscara unha solucin ao tema escolar, tampouco funcionara como marcador discursivo por non en relacin das mensaxes diferentes ao estar S2 incrustado en e, por tanto, tratarse as mesmo dunha soa mensaxe (Fraser 940, nota 12).

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

c) marcadores inferenciais que mostran S2 como unha conclusin baseada en son por tanto, por suposto, por conseguinte, en consecuencia, consecuentemente, como conclusin lxica, como resultado, por isto/iso, por razn, en conclusin, pode concluirse que, neste/nese caso, nestas/nesas condicins, tendo isto/iso en conta (a) Est chovendo moi forte. Nestas condicins, non deberas sar de viaxe (b) Hoxe da festivo. Por esa razn, os comercios estn fechados (c) Estudou durante o curso. Como consecuencia, aprobou todas as materias d) outras subclases de marcadores que teen un nmero de unidades relativamente menor son, para Fraser, a dos que especifican que fornece unha razn para o contido presentado en como porque, por esta/esa posto que, despois de todo, ao fin e ao cabo, a dos marcadores que especifican o de S2 con relacin a (antes, despois, mentres) ou a de marcadores compostos como se... entn: (a) Hoxe a Despois de todo, o noso aniversario (b) Procura acabar canto antes, porque se nos tarde (c) Se consegues destacar na ta carreira, entn ters un futuro brillante Canto segunda clase de marcadores, os que relacionan tpicos ting discourse implican un aspecto da direccin do discurso, de modo que o tpico a que est a contribuir, mis do que a sa mensaxe, o que est relacionado co tpico presentado en S2; trtase de marcadores de cambio de tpico change como volvendo ao tema cambiando de tema, antes de que me esqueza, a de paso, de X, iso recrdaque, mentres niso, respecto de, con relacin a, canto a etc.: moi elegante esta noite. A propsito, en que tenda praches o vestido? (b) Por fin terminou o pesadelo en que estabas metido. Iso recrque existe tamn un problema sanitario importante (c) problema da pesca est a se agravar. A respecto da agricultura, a situacin tampouco mellora Finalmente, aludiremos clasificacin de 135-146), quen tenta evitar o feito de unha unidade aparecer en diferentes grupos de marcadores con valores tamn distintos, en contraposicin coa clasificacin de Casado, por exemplo; a se basear na teora da pertinencia, estabelece uns (a)

RAMN

MATO

ros (os marcadores discursivos poden pertencer categoras gramaticais de adverbio, ou para chegar seguinte clasificacin, sobre que volveremos: da informacin, conectores, reformuladores, operadores discursivos e marcadores de control de Excle este autor 65) da nmina de marcadores discursivos os adverbios oracionais e, mis en concreto os oracionais da enunciacin ou adverbios francamente, sinceramente, en serio etc., tanto pola de se integraren clusula co significado como por posuren un significado conceptual que permite seren interrogados, negados ou 8.3. marcadores discursivos na tradicin gramatical galega

Na tradicin gramatical galega, dada a por razns ben coecidas, non abundan as referencias a aquelas unidades lingsticas que cumpren algn tipo de funcin discursiva, como os marcadores textuais, os adverbios dores ou as interxeccins, anda que, non faltan notas relativas a certas partculas ou expresins que non encaixan ben clases de palabras convencionais e que, anda sen seren nalgns casos propiamente marcadores discursivos, cumpren funcins pragmticas similares ou prximas das destes. Faremos, pois, un na procura de referencias mis ou menos explcitas a este tipo de elementos gramaticais, independentemente de que poidan ou non encaixar con rigor no concepto de marcadores do discurso. As, por Saco Arce (1868: 124) refrese a ande e como palabras "de naturaleza ambigua, participando la vez de adverbios, conjunciones interjecciones, siendo verdaderas oraciones elpticas"; afirma da ltima, que palabra "expletiva, muy frecuente en la conversacin" e que "incluye de ordinario algo de contradiccin restriccin de lo dicho anteriormente". Canto s conxuncins, alude sa funcin conectora cando afirma que "denotan las relaciones que median entre los pensamientos" (Saco Arce 1868: 134), ofrecendo a seguir unha clasificacin en que transparecen algunhas das funcins textuais: identidade (copulativas), (disxuntivas), (adversativas), dependencia (determinativas), concesin (concesivas), causa condicin ilacin (ilativas), comparacin (comparativas),
104. clasificacin restritiva pdese en Bez San Jos (2002: 159-174), proposta por M. P. Garcs Gmez, que estrutura os marcadores discursivos en marcadores de e de os por sa vez, divididos en (uns implican orde linear do enunciado e outros non) e non

105. Porn, Martn Zorraquino (1998: 36-37), no caso de francamente, sinceramente, naturalmente etc., distingue o seu uso como "adverbios de incidencia verbal" sinceramente) do seu uso como "marcadores" sinceramente): os poden ser sometidos a interrogacin parcial e os segundos non, os primeiros admiten a coordenacin con elementos equifuncionais en tanto que os marcadores non, estes non son focalizbeis ou enfatizbeis por medio dunha de como acontece con aqueles etc.

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

cita naturaleza ambigua" como e conforme, a que chama adverbios conxuntivos "porque presentan este doble carcter". Ao tratar das (Saco Arce 1868: 138-141) afloran valores tamn prximos de certas funcins textuais, como (b!) etc., idea tamn presente en Lugrs 83-84), cuxo traballo neste campo concreto, e tamn en non nos achega novidades a respecto do realizado polo relixioso ourensn. Da locucin e logo Saco Arce afirma que se pode considerar vez como adverbio interrogativo e conxuncin, empregndose para manifestar "cierta sorpresa por alguna cosa cuya causa explicacin se inquiere, y para redargir"; achega os seguintes exemplos deste elemento discursivo: (a) Cau o Ministerio ~E logo? (b) Eu iso fago -E logo, non dixeche onte que o Anda cita este autor a seguir o caso de el ou "usado adverbialmente" como "principio de toda interrogacin, cualquiera que sea el sujeto del verbo", de modo que na realidade funcionara como un marcador da funcin textual e pouco adiante (Saco Arce 1868: 194) alude a que o adverbio (variante de al) "se emplea al principio de la frase, especialmente cuando se quiere hablar con cierta vaguedad", palabras que vai repetir mis ou menos Alvarellos (1967: 144) despois; ambos dan os seguintes exemplos de como marcador conversacional: (a) Qu rapaz? -El, que viese xunto de vost pra un favor (Saco Arce) (b) seique o seu filio Xurxo, disque veu do servicio (Carr) (c) ti que o que queres, neno? eu se me dera unha mazan (Carr) A gramtica de Arce non chegou a ser superada at ltima parte do scuXX e beberon os estudiosos posteriores, como se acaba de ver nun caso concreto. As, tamn Santiago y Gmez (1918: 243) afirma que as locucins conxuntivas "obedecen al propsito de sealar la relacin entre los pensamientos", para un pouco mis adiante criticar a denominacin de orde lxica das palabras como porque en casos "nos obligados a recurrir a un artificio de estilo para colocar en distinto orden los elementos de la preposicin (sic), que con el pretendido orden lgico no seguira la marcha del pensamiento".

154

En nota afirma este mesmo autor: "Nada mas que la pregunta en las conversaciones entre nuestros paisanos, aun sirvindose del castellano", palabras que serven a Vzquez & Fernndez (1996) de punto de partida para o estudo deste marcador como un caso de interferencia lingstica.

XOS RAMN

MATO

Alvarellos (1967: 144-145), aps reiterar o valor discursivo de xa. sinalado por Saco, ampla os valores textuais de e logo variante ai dindo aos casos en que o adverbio non "no expresa negacin, sino que puede considerarse expletivo o enftico" frmulas discursivo-conversacionais non certo? ou non si? A respecto das conxuncins, son dignas de se resaltaren das sas observacins, como que pero "se usa pocas veces en gallego, prefirindose el empleo de mas o (Carr e que perdeu uso na conversa e "slo se emplea algo en formas literarias"; de pois resalta os seus usos discursivos cando afirma que a nica conxuncin que pode empregarse despois do verbo, que ao inicio da clusula responde ou fai relacin a outra anterior, que como conxuncin continuativa se utiliza "en las transiciones para apoyar o continuar oracin", ou cando combina con e precedente equivalendo a que ou cando e pois se utiliza "para iniciar una relacin", achegando os seguintes exemplos correlativos: (a) Se te deixas amorriar ests pois espilirte (b) Pois por andaba (c) Os contos populares galegos, pois, son do mais rico en cantidade e variedade (d) Juche tamn daquela! (e) el era unha vez un que filios... Tamn recolle este autor (Carr 1967: unha ampia listaxe de interxeccins, con observacins que frecuentemente e de ou menos indirecta apuntan para funcins textuais. As, alude actitude do emisor cando define a interxeccin como a palabra con que se expresa "un afecto vehemente del alma" polo xeral de forma repentina e espontnea, constitundo por si unha "oracin completa en forma sinttica" e a manifestar "alegra, admiracin, tristeza, burla, espanto, enojo etc.", substantivos que se repiten con frecuencia cando pasa a explicar cada unha Acrecenta, as que algunhas poden expresar diferentes valores, mesmo contrarios, en funcin do ton de voz empregado ou "aparentemente" coa mesma entoacin. E sublia a intensificacin emotiva que a frecuente repeticin de interxeccins, como vaites, vaites! (dbida, desconfianza e irona), boh, boh, boh! (incredulidade, desprezo, indiferenza e mesmo ou para terminar aludindo posibilidade de certos vocbulos, especialmente adverbios e verbos, valores interxectivos (axia!, ben!, fuxe!, corre! etc.), da existencia de expresins co mesmo valor (As Deus m'axude!, Que o me leve! etc.). Na gramtica Calero podemos achar tamn algunhas isoladas que apuntan para valores textuais ao tratar sobre algns adverbios e nexos. De ben di que pode modificar "a toda una oracin" e de case ou cuase

G R A M T I C A DA LINGUA G A L E G A . Gramtica do texto

resalta o seu uso como "adverbio modal ponderativo" tardan os rapaces! tardan os e o seu frecuente sentido irnico (case compriches a palabra! ben cumpriches a (Carballo 1979: 326), este ltimo valor tamn destacado por Saco Arce (1868: 198). Repara, as mesmo, Carballo (1979: 328) formas velaqu e "que pueden considerarse adverbios de lugar, pero que llegan a tener valor de adverbios de afirmacin o de interjecciones", igualmente citadas por Saco Arce (1868: 195) como en tanto que o os equipara franceses o segundo faino coas expresins espaolas he aqu, ah tienes tu, he ah lo que son las Incide Carballo (1979: 328-329), por outra parte, nos valores conectivos da locucin conxuntiva "de tipo adversativo o simplemente ilativo o continuativo o expletivo" e mais, para a que achega os seguintes exemplos: (a) semella bo, e mis non o (b) e mis hoxe non veu teu pai (c) e mis non foches ta (d) e mis non (e) e mis si por (f) e mis ben pesar de (g) e mis tes razn ben mirado, resulta e mis ben , tes moitsima (i) e mis inda mis tamn) De (d) e (e) di que negan e afirman con sorpresa "como adverbios de aseveracin modal", igual que (h), en tanto que de (i) di que se usa, aps se teren utilizado con anterioridade outros copulativos, cando se quere engadir un novo sumando. Trata tamn da adverbializacin de mesmo, exemplificndoa con verusos discursivos desta palabra (Carballo 1979: 330): (a) mesmo entrar non quixera na (b) mesmo da ve-la (c) esta nena mesmo a sua nai (d) mesmo onte dixen sen primeiro pasar por

En (a) e (b) prodcese un uso discursivo ao afectar todo o texto, non sendo tan claro en (c) e (d). De e logo? destaca o seu valor interrogativo para preguntar pola causa e o valor de adverbio de afirmacin, con estes (a) onte rifei con Xan. (b) vas moi elegante hoxe. logo? (pregunta pola causa) logo claro que si, como non?)
vela, tirados dos textos literarios galegos, en Snchez

107. Vxanse exemplos da "funcionalidade pragmtica" de velaqu Rei (2002a: 413-415).

RAMN

MATO

Presta Carballo (1979: 330-331) atencin especial a partcula discursiva utilizada en galego, principalmente como marcador conversacional: o "adverbio de duda interrogativo" ho, apcope do substantivo home "en vocativo", veces "prolongado en at se confundir coa oh, ouh, e en ocasins utilizado como home ou "vulgarmente" anda con mulleres; para Carballo ho interrogativo, vaciado de sustancia significativa, y gramaticalizado como un mero indicador enftico de carcter inquisitivo de la frase, carece tambin de toda referencia sexual", achegndonos estes exemplos: (a) es a filia do alcalde, ho (b) poderei hoxe te ver a noite, ho En (a) tradceo ao espaol por no? e en (b) por no es as?, indicando que ten este uso a locucin galega non si? Acrecenta este autor unha casustica de locucins formadas coa partcula citada por Saco (vxase que son n, pois; n, logo; n, n, tamn; o primeiro elemento n funcionara como un adverbio que "de algn modo enerva o neutraliza, o adversamente califica una afirmacin de nuestro interlocutor", as diferentes expresins "un sentido variable, que depende del contexto y de la situacin psicolgica de los hablantes, por lo que no se pueden dar frmulas para su versin castellana". De todas as formas, Carballo acode ao de Rodrguez Gonzlez na procura dunha traslacin ao casteln. Neste dicionario (Rodrguez Gonzlez s. v. n) amplase a lista a por n, n, e, aps afirmar de n que incle "de ordinario algo de contradiccin o restriccin de lo que anteriormente se dijo por persona que habla o por otra con quien se habla", pon o seguinte exemplo: Este neno non crece. N, pois l, comer ben come Da gramtica publicada por Galaxia na dcada dos 80, descritivamente completa que as anteriores, destacaremos algn aspecto moi concreto. Por unha parte, ao tratar de logo resltase a importancia da entoacin tanto no estabelecemento dos seus valores de adverbio como de "partcula ilativa ou resultativa" (lvarez, Regueira & Monteagudo 1986: 438): (a) facmolo logo (b) Primeiro entrei e logo entrou o Marcial (c) Logo, (d) Logo (e) logo
108. Esta forma posibelmente sexa consecuencia da de non ho. Na zona de cuente a frmula de negacin enftica Non ha, ho! (e Si ha, ho! de afirmacin cando menos, tamn moi freTi vas -Non ha, ho!

157

G R A M T I C A DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

En (a) o adverbio logo equivale a despois, de (b) afirman que se se pronuncia "facendo breve pausa na entoacin despois do logo, dmoslle o valor de tarde, mentres que se o pronunciamos de seguido o senso mis concreto de seguida, de pero cando menos na escrita ambiguo". En (c) e (d) "o seu valor depende da entoacin do enunciado", sendo en (c) unha partcula resultativa equivalente a ou e en (d) temporal equivalente a En (e) "prodcese unha oracin con dous posibles significados, xa que non hai diferencia de pronunciacin entre mbalas das", podendo equivaler a ou Por outra parte, estes autores & Monteagudo 1986: 469-475) definen a como "a expresin emocin ou a apelacin atencin ou aleos" e, aps frases e palabras doutras clases, como galegas mis frecuentes ah, ai, bah, ca, cant, ei, fou ou fo, hala, ho, oi, ola, ouh e vaites, cada unha con diferentes valores que encaixan dentro das funcins textuais e case todas frecuentes como conversacionais, nomeadamente en contextos coloquiais. Citaremos algn caso non con de ca dise que serve para negar o que "o interlocutor acaba de afirmar ou para manifestar con estes exemplos: (a) -Xa me ests pagando eses cinco mil pesos. -Ca, nin o (b) -Disque pasa dos quince ferrados. Non fagas caso de todo o que che din En relacin con ho, a que xa nos referimos, citan as formas che, ne e aieu, a para apelar "a aquelas persoas que se trata de ti", implicando dade, a segunda "oponse a ho por apelar a persoas de sexo feminino ou a nenos", e a terceira tratamento de cortesa": (a) Non, che, ests moi (b) Ai, ne, btame unha man aqu, que eu xa non estou afeito (c) Aieu, pdeme dicir se Sanxenxo? Da gramtica publicada pola editora Va Lctea digna de se resaltar a innovadora clasificacin dos adverbios, cun grupo de declarativos, especificadores (de identificacin e de realce) e (de inclusin) onde estn insinuadas diferentes funcins textuais (Costa, Gonzlez, & Rbade 1988: 247-253). No segundo desta gramtica aparecen referencias aos marcadores discursivos sobre todo ao tratar da expresiva dos adverbios, preposicins e
109. Vxase Freixeiro (2000: e 595-620), para do apartado dedicado de palabras (687-708), tamn encaixbel na gramtica do texto. estruturas informativas e orde

RAMN

MATO

Para este superficial repaso pola tradicin gramatical, hai que prestar atencin ao contributo tirado do a gramtica de rez & Xove (2002), onde se tratan por extenso os adverbios que poden funcionar como marcadores discursivos, dos usos que desempean certas preposicins, conxuncins e interxeccins como elementos textuais. Dentro das funcins do adverbio distinguen estes autores & Xove 600-609) a de oracional (complemento circunstancial, complemento predicativo, complemento preposicional, atributo), constitunte da frase (modificador do ncleo dunha frase adverbial ou adxectiva, ou modificador nunha frase nominal) e, por ltimo, modificador da oracin ou de constituntes oracionais, funcin asimilbel dos marcadores textuais. Os que desempean esta ltima funcin son clasificados en tres 1. Adverbios que inciden sobre toda a predicacin son perifricos e non cumpren ningunha funcin oracional bsica; por sa vez, poden subdividirse en: a) adverbios conectores: son aqueles que axudan "a relacionar e concatena-las distintas partes de que se un texto", como por certo, finalmente, ao cabo, total, despois de todo etc., estabelecendo con frecuencia unha relacin consecutiva (daquela, entn, logo, consecuentemente, as, por iso, xa que logo etc.), (con todo, por iso, as e todo etc.) ou adversativa (agora, agora ben etc.). b) adverbios presentan ou localizan no contexto extraverpodendo tamn se referiren ao contexto lingstico; son as formas velaqu, normalmente para anunciar algo que est a seguir, e polo xeral referido a algo dito con e reforzando a expresin de causa, e as formas analticas velo velos vela aqu, velas al, velo etc. (vxase tamn Snchez Rei 2. Adverbios que funcionan a nivel da clusula: poden incidir sobre a predicacin en xeral ou sobre algn constitunte en particular (unha frase ou unha clusula dependente); en: a) adverbios de negacin e de afirmacin: excluidas as respostas concisas s preguntas, os de afirmacin si e si que se usan cando se quere en relevo o significado afirmativo, pois non son necesarios; os de negacin son non e nin, cumprindo outros adverbios negativos como nunca, nada ou ningures funcin oracional ou frstica.
corresponder mente (vxase adverbios con funcin extraoracional ou extrafrsicos, segundo Casado e Vilela, respectiva-

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

b) adverbios modalizadores: para dos morfemas verbais, o modo se pode expresar mediante adverbios, como seica disque (para indicar que as aseveracins estn fundadas palabras doutros), se cadra, ou seguramente (para atenuar aseveracin), ben, ou mellor dito ou canto (para introducir rectificacins ou anunciar da informacin), ou polo sequera, cando menos, como etc. (para facer valoracins a respecto da existencia); outros adverbios funcionan como marcas de desiderativa (se, as, que) ou imperativa (que). c) adverbios o adverbio anda continuativo, pois expresa o temento da situacin, e xa indica un cambio e un resultado cambio. d) inclusivos e exclusivos limitadores: os marcan a inclusin dentro dun grupo mis ampio, tamn para reforzar a coordenacin copulativa entre frases ou clusulas (at, anda, tamn, tampouco, inclusive, incluso, por riba, a res, de por parte etc.); os exclusivos limitadores o grupo ao elemento mencionado, con exclusin doutros soamente, te, simplemente etc.); polo uns e outros actan como

3. Adverbios que inciden sobre un da clusula: sitanse no exterior das frases a que acompaan, particularizndoas ou identificndoas, como maiormente, especialmente, mxime, sobre todo, xusto, exactamente, precisamente etc. Por outra parte, estes autores & Xove 2002: 643-645), ao trataren das preposicins, afirman que tamn poden indicar "relacins de tipo lxico", utilizadas para clusulas que expresan causa (por, de, con, por mor de, por amor de, por causa de, a causa de, por cousa de, por culpa de, a resultas de, de resultas de, co gallo de), condicin (de, con, sen, (en) caso de, con tal de), concesin con, a pesar de), fin (para, a, por, por norte de, co adaxo de, fin de, co gallo de), e contraposicin (en vez de, en troques de, en lugar de, no canto de, no sitio de). Nestes casos, por introduciren clusulas, as ou locucins prepositivas estaran a funcionar como As mesmo, sinalan preposicins (para, segundo, consonte, conforme, de con) que poden introducir sintagmas que funcionan como modalizadores, "marcando a posicin dun dos participantes respecto dos feitos relatados", con estes exemplos: (a) Para todo o que dixo o conferenciante eran banalidades (b) Segundo o as autovas van estar rematadas antes de que acabe o milenio

160

RAMN

MATO

preposicins e locucins, como sobre, acerca de, en relacin con, verbo de, respecto a/de, canto a, tocante a, introducen sintagmas funcionan como dos argumentos, e centrando o mbito que de aplicacin o contido da con exemplos como: (a) Sobre oceanografa, ningun sabe (b) Tocante asunto da estou de ca Pepe

Canto s conxuncins, para do seu valor normal conectores interclausais, sinalan outras funcins "que non son propiamente de relacin intraoracional" ou. mesmo a posibilidade de careceren "de toda funcin sintctica" & Xove 2002: 650); para dos casos de que e se, convertidas en adverbios modalizadores (vxase supra), citan as que progresin do discurso, pero non coordinan nin subordinan o sintagma que introducen co precedente", sendo principalmente conxuncins copulativas ou de significado adversativo, concesivo e consecutivo, polo xeral situadas ao inicio dunha clusula, como pois, e, pero, polo tanto, e logo; dan os exemplos: (a) -Pois agora vaiche de Deputado para o Hrreo. de que lado se vai (b) Pero de onde iso? (c) Ti es Braulio e ests nunha mala Polo tanto, tes (d) logo que novidades traes? -Pois que a Carmela casa no outono A respecto do significado das interxeccins tinguen tres grupos: & Xove 2002: 670), dis-

as que indican reaccin, veces emocional, do locutor perante determinados feitos, a expresaren "alegra, tristeza, sorpresa, dor, decepcin, alivio, menosprezo, noxo, reserva mental, como ah, ai, aleluia, anda, bah, boh, ca, cant, coiro, epa, miau, hurra, , oh, oi, ou, puf, vaites, vaia etc. b) as apelativas, relacionadas co alocutario: chaman a sa atencin ou procuran asegurarse da comprensin (ei, ai, eh, ou), outras son imperativas ou exhortativas (ala, ale, anda, ei, opa, upa, palas, o alocutario (che, eh, xo, alto, basta), conteen unha advertencia ou (ai, eh, che), ou avisan dun (eh, alerta); tamn as hai que se dirixen a (churra, mis, arre, x, xo, isca, so, c) voces de resposta para faceren notar unha presenza (ei, eh) ou para dar conformidade (amn, vale).

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

De todo o visto neste repaso polas gramticas galegas pdese deducir que referencias, ou menos explcitas, ao uso de marcadores e outros elementos lingsticos discursivos en galego nalgns adverbios que desempean funcins oracionais, conxuncins e nalgunhas preposicins, ambas a funcionaren como conectores interclausais, e 8.4. e interferencia

Como palabras gramaticais ou partculas invaribeis, os marcadores discursivos son instrumentos gramaticais na do texto, e teen unha grandsima frecuencia de uso tanto na lingua oral como na lingua escrita. Igual que acontece en con todas as clases de palabras gramaticais (os diferentes tipos de pronomes, as preposicins, adverbios, as conxuncins), que constiten inventarios normalmente reducidos, ou relativamente reducidos en comparacin coas palabras lexicais, os marcadores discursivos, anda dentro da sa heteroxeneidade, conforman tamn un conxunto mis ou menos limitado de unidades de aparicin moi frecuente en calquera tipo de construcin textual. Tal frecuencia de uso conduce a un alto grao de polisemia, como, por exemplo, acontece no campo dos onde -io entre os apreciativos e -eiro entre os nocionais, por seren os que teen un ndice de aparicin, son tamn son que acaban por asumir mis valores ou A multifuncionalidade dos marcadores discursivos tamn se fai tanto mis alta canto maior a sa frecuencia de uso, como ficou patente nalgns que se tirando da gramatical no apartado anterior: pois, boh, logo, e logo, e etc. Casado (1993: 38-41) analiza algns dos casos mis relevantes no espaol; uns son compartillados, mis ou menos, polo galego e outros nesta lingua son produto da interferencia, como logo tamn se ver. caso mis relevante o de bueno, hoxe utilizado en galego valores do que en casteln. Claro est, consideramos que esta forma non resulta admisbel como forma galega e, por conseguinte, parcenos desexbel e facta sa substitucin por outra que tea plena lexitimidade, cal ou ben, como de feito xa est a acontecer, anda que de forma minoritaria; estes marcadores tamn teen no portugus valores equivalentes aos do marcador casteln (Scotti-Rosin 1984: 205). Partindo, por exemplo, da forma ben por non presentar problemas de distribucin dialectal nin de escolla normativa, estes son algns dos seus usos discursivos, a dependeren tamn da entoacin con que se emite: (a) Ben, parece que xa van sendo horas de marcharmos, non ? (b) -Tomas un vaso de ribeiro -Ben. Que non estea moi (c) Cando terminamos a eran as das da Ben, as tres

RAMN

MATO

(d) -Cal a sa opinin sobre o comportamento do afundimento do Prestige? desde logo, nun principio, nada positiva

no

En ben funciona como introdutor dun enunciado que fecha o texto, en (b) indica ou asentimento, mis ou menos equivalente a un adverbio de afirmacin, en (c) opera como corrector ou matizador do dito anteriormente, e en (d) utilzase como frmula de inicio de resposta, de carcter retardatario en tanto se procuran as palabras Outro exemplo de multifuncionalidade o caso do marcador ou sexa, tamn en ocasins usado baixo a denominacin castelanizada o sea, para a que Casado (1993: 38-39) propugna un valor de lingua de co sentido de "evidenciacin", distinguindo varios usos, como de os seguintes exemplos: galego unha lingua que entende a prctica totalidade da poboacin de Galiza; ou sexa, case (b) A cea comezar nove. Ou sexa, dez (c) A mia filia Ou sexa, arquitecta tcnica (d) pblico aplaudiu entusiasmado; ou sexa, que a foi un xito (e) Ti es un cidadn galego de pleno ou sexa, podes optar a esta praza (f) que dixeches estivo moi mal; ou sexa, moi mal En (a), (b), (c) e (d) ou sexa opera co valor de do dito, a introducir unha expresin que indica en (a), en (b), en (c) e en (d); en (e) indica do que non se e en (f) do expresado inmediatamente antes. Outro marcador que ten diferentes usos discursivos, e que tamn est suxeito a interferencia formal do casteln, entn: (a) Est a chover Entn, non darei o paseo habitual (b) Deba terminar o traballo, imprimilo, corrixilo, voltalo a imprimir... Entn, acendn o computador (c) Os alumnos estaban a facer un grande balbordo na aula e, entn, chegou a profesora (d) Entn dixo Uxa: cando
Porn, non parece ter ben o valor do bueno para "exteriorizar el desacuerdo total" (Casado 1993: 40). Canto a en portugus, Scotti-Rosin 205) di que ten a funcin de de respostas e aparece vezes quando lugar a outro locutor ou no inicio de novo canto a bom, di este mesmo autor que "inicio ao depoimento de um dos interlocutores e traduz normalmente e espera. Muitas vezes pausa que a retardante".

(a)

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

En (a) entn ten valor entre de inferencia, e mis ou menos equivalente a por en (b) Casado (1993: 40) de valor pois ao (ou volver a lia discursiva, ao mesmo que pode contribuir a reter a atencin interlocutiva, anda que non semella afastarse do valor que pose en (a); en (c) e (d) un indicador de de ou protagonista; para Pereira 54) entn un marcador de tpico que pode funcionar como introdutor, secuenciador e finalizador. En tanto que o galego compartilla estes usos discursivos de entn que ten en espaol entonces, forma tamn usada por aquel, existe as mesmo outro marcador discursivo en galego que pode substituir entn en todos os usos anteriores; trtase de daquela, que curiosamente tamn se adoita empregar, baixo a forma de aquella, no casteln en Galiza valores. As como son dos marcadores discursivos mis utilizados os que asumen funcionalidade, tamn que son estes os mis expostos interferencia do casteln. Na realidade, pasa o mesmo con algunhas formas pronominais (mesmo-*mismo, adverbios agora-*ahora, onte-*ayer, preposicins (at*hasta, segundo- *segn, senou conxuncins (anda mentres*mentras, ou simplemente acontece que se deixan de usar algunhas das partculas que non achan correspondencia no espaol (ags, perante, en canto, en tanto, porn, aps etc.). Se isto est a acontecer con estas palabras gramaticais e pasa o mesmo con outras palabras lexicais de grande uso na vida diaria (av-*abuelo, Deus-*Dios, mbel-*mueble, forte-*fuerte etc.), lxico que a interferencia castelanizadora afecte tamn os marcadores discursivos, deles provenientes das clases dos adverbios, das preposicins ou das conxuncins. Non podan estes importantes elementos lingsticos ficaren da tendencia seguida pola Nun caso de interferencia entre das linguas como o que se en Galiza, en que unha opera como lingua A ou lingua teito (o casteln) e outra como lingua B ou lingua cuberta (o o normal que o sentido da interferencia opere na direccin de B para A, sendo as formas galegas as sacrificadas en favor das castels. tamn existen casos en que algunhas formas galegas ou usos lingsticos do galego se introduciron no casteln; un dos mis relevantes, para do caso de daquela e de aquella, precisamente o marcador e logo, traducido para o espaol como y luego, mais a conservar os valores discursivos que pose en galego (vxase Vzquez & Fernndez Moitos mis son, por suposto, os casos aqueles en que os marcadores discursivos do casteln se introducen no galego, coas sas formas e a sa alta a que confire unha especial relevancia no avanzado proceso de en que a lingua galega se acha na actualidade e a que os converte en smbolos representativos da desnaturalizacin que est a

RAMN

MATO

padecer o galego, pois hoxe resulta totalmente habitual que unha persoa galegofalante, mesmo culta e especialmente coidadosa no bo uso da lingua galega, utilice, inclusive tamn en actos de grande como conferencias, entrevistas en radio ou televisin, ou outro tipo de intervencins pblicas, certos marcadores discursivos que de forma notbel a galeguidade da sa expresin e que transmiten o estigma da alleacin lingstica. Sen intencin do que unha leve aproximacin ao tema, centrada na propia intuicin persoal e non en estudos rigorosos, hoxe por hoxe inexistentes, mais que levar a cabo, poderiamos clasificar, desde a ptica da interferencia lingstica, os marcadores discursivos en varios a) tirados directamente do espaol: o sea, vamos a ver, sin embargo, hombre, en primer lugar, de todas formas, de todos modos, mismo, hasta, sin duda, verdaderamente etc. b) parcialmente adaptados ao galego: decir ou quere mentras, anque etc. de todos xeitos,

c) marcadores de dubidosa galeguidade, nalgn caso, e perfectamente prescindbeis: entonces, sen embargo, en cambio, esto , eso , xa desbotados da norma, pero etc. d) marcadores en que alternan formas coincidentes co casteln de uso e outras diferencialistas: en efecto con efecto, con respecto a a respecto de, en realidade na realidade, en canto a canto a, alen de aconsellbel priorizarmos as segundas. e) marcadores plenamente galegos, mais preteridos no uso normal: porn, en canto, en tanto, entre tanto, at f) sinais conversacionais calcados do espaol: vale!

Un caso especial constiteo pero, de grande vixencia na lingua oral e escrita, coincidente na sa forma e nos seus usos discursivos co que pose o casteln como marcador de contraargumentacin que pondera a suficiencia argumentativa 100). Estes usos en galego e en casteln foron comprobados por Fernndez (2002), que acaba por dous valores en ambas as linguas, contrastivo de insuficiencia e contrastivo de valores que en galego tamn asume o marcador discursivo mais:

Afirma a este respecto Harguindey ("A referencia", A Nosa Terra 3-9/4/2003): "se a xente nova de agora (e a non tan nova) est a incorporar o como frmula de despedida, tamn a nosa xeracin o que no seu momento

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

(a) A cerimonia a ser pero houbo que a retrasar (b) -Pero mira, acabas de afirmar algo inexacto En (b) o marcador utilzase como estratexia discursiva para quenda de semellando perder o seu valor semntico e argumentativo e a ficaren como valores "os pertencentes aos niveis interaccional e cognitivo: o seu valor como estratexia discursiva e como marcador de relevancia" (Fernndez 2002: 79), que tamn pose en portugus mas, como se pode observar na frecuencia da frmula mas repara 1984: Dado que a forma histrica do galego era de onde resulta a forma sincopada pro & RAG 1995: 183), a explicacin mis acada se pode para o predominio actual de pero o feito de este ser o marcador utilizado en casteln, para doutras explicacins que tamn poderan lexitimar a forma en galego, mais taivez non o seu uso esmagador na actualidade. pois, sospeitas de pero ser un castelanismo no galego, e tendo en conta o carcter popular da forma galega pro (Ferreiro 1999: 205), semllanos recomendbel nun modelo de lingua culta a sa substitucin por mais, con ampia na nosa tradicin literaria moderna, en especial no sculo XIX, e en ocasins por porn, segundo os casos: (a) Le mais estuda pouco (b) durante horas. Porn, o seu rendemento baixo (c) -Mais eu acho que iso incorrecto -Porn, eu acho que iso incorrecto Deixando parte o caso de pero, de todos os castelanismos introducidos neste importante mbito da expresin lingstica, non hai dbida de que o mis frecuente e chamativo, debido tamn sa multifuncionalidade, bueno, verdadeiro retrouso omnipresente en calquera acto conversacional, popular ou culto, formal ou informal, desenvolvido en lingua galega e inclusive tamn nos monlogos da mis diversa condicin. De conseguirmos xunto marcadores discursivos que son produto da interferencia, a autenticidade do galego na sa audibilidade ou na sa visualizacin escrita altamente reforzada.

Para usos de mais en francs vxase, por exemplo, Anscombre & Ducrot (1994: 249-260). De todas as formas, debemos ter en conta que non existen equivalentes perfectos entre os marcadores das diferentes linguas, pois aqueles que os dicionarios bilinges consideran equivalentes "slo coinciden en parte de su significado" 2001: 149); ao resultar inslita a equivalencia perfecta, non se deben esperar correspondencias directas lingua para outra sen termos en conta o contexto, pois se un marcador "est bien traducido en un determinado contexto por outro, unas lneas ms abajo bien pudiera deber traducirse por un marcador diferente o simplemente dejar de traducirse"

RAMN

MATO

8.5. Conclusin De co visto anteriormente, interpretacin ampia do concepto, tanto os adverbios modificadores oracionais como os conectores discursivos e os marcadores conversacionais poden incluirse dentro da nmina dos marcadores textuais. Para destes, caracterizados principalmente pola sa invariabilidade e gramaticalizacin, existen outras expresins que, sen teren a consideracin de marcadores por posuren variacin formal ou por se non ter completado o proceso de gramaticalizacin, eventualmente poden desempear a funcin propia dos marcadores discursivos: (a) Por tanto, chegarei tarde (b) Por este motivo, chegarei tarde En (a) por tanto un marcador discursivo, non propiamente por este motivo en (b), pois admite variacins como por aquel motivo, por estes motivos, igual que acontece con por esta causa, por esta razn etc. Mais en (b) por este motivo est a desempear funcin equivalente de marcador discursivo, de modo similar ao que acontece coa expresin resumindo o dito con relacin ao marcador discursivo en resumo. Por outra parte, os adverbios modificadores oracionais, do tipo francamente, realmente etc., xa tratados con anterioridade en 8.2, na sa condicin de tales son marcadores discursivos, mais poden non o ser cando funcionan como complemento circunstancial ou aditamento dentro da clusula: (a) Sinceramente, eu non coido que el (b) Eu non coido que el sinceramente En (a) sinceramente opera como marcador discursivo, en tanto que en (b) non. Por conseguinte, este tipo de adverbios non se deben incluir nun catlogo de marcadores que funcionan como tales. Tendo isto en conta, procuramos ofrecer a seguir unha clasificacin dos marcadores discursivos propiamente ditos en

para isto na clasificacin de 137-146), realizada, prudentemente, con criterios restritivos, criterios que canto consideracin de discursivos propiamente anda que non na sa totalidade, como xa ficou dito. Canto este autor considera propiamente marcadores discursivos as chamadas coordenantes mais, e, talvez, anda que, pola sa significativa a tamn se debe ter en conta o criterio de Fraser (ver de as considerar marcadores discursivos cando en relacin das mensaxes diferentes. conxunto de elementos lingsticos que, eventualmente, poden ser marcadores discursivos e algunhas das expresins que en ocasins poden desempear a funcin propia deles xa vieron sendo ao longo das pxinas precedentes. A enumeracin das diferentes unidades lingsticas que a seguir realzase sen afn de exhaustividade.

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

da informacin: son unidades que non posen significado argumentativo e que permiten a creacin de e comentarios, cona regular a organizacin informativa do texto. Entre pdense sinalar tres grupos: a) introducen un novo comentario, distinto do anterior; os son pois, pois ben, as as cousas, dito iso etc.

b) ordenadores: teen, por un lado, a funcin de indicaren o lugar que ocupa un do discurso no conxunto dunha secuencia discursiva ordenada en varias partes, e, por outro lado, presentan o conxunto da secuencia como un nico comentario en que cada parte constite un hai tres clases de (i) marcadores de apertura: serven para unha serie no discurso, como en primeiro lugar, primeiramente, por unha parte, por un lado, por unha banda, dunha parte, dun lado, dunha banda etc. (ii) marcadores de indican que o membro que acompaan forma parte dunha serie de que non o elemento inicial; son en segundo (terceiro, cuarto lugar, por outra banda), por outro (lado), por sa parte, doutra (parte, banda), doutro (lado), de igual (modo, maneira, xeito), as mesmo, igualmente, logo, despois etc.; de precedidos da conxuncin copulativa e adoita entenderse que fechan unha lista. (iii) marcadores de indican o final dunha serie discursiva; son por ltimo, en ltimo lugar, en ltimo termo, en fin, por fin, finalmente, polo etc. c) digresores: introducen un comentario lateral a respecto da planificacin do discurso anterior; son por certo, a propsito, a todo isto 2. son marcadores discursivos cuxo significado instru-

(1995: 54) denomnaos de e clasifcaos en introdutores, secuenciadores e "Sao os marcadores responsveis pela do texto: bom, agora, entao, e, agora funcionam como introdutores. Entao pode funcionar como e E emprego ampio. de exercido a de como seqenciador e Sobre a digresin, a sa relacin coa coherencia do texto, e os tipos de digresin (case digresins, digresins baseadas no enunciado, secuencias inseridas e digresins baseadas na interaccin) vxase Koch (2003b: 147-154). Sobre o concepto de nos diferentes estadios da teora da argumentacin na lingua, de Ducrot, que utilizou por vez o termo a propsito de mais en francs, vxase (2002). Por outra parte, Mateus et (2003: 104-105) de adverbiais e preposicionais", ofrecendo unha listaxe de formas e valores en portugus, e a acrecentaren que expresses adjectivais e frases nao finitas ser utilizadas como conectores": primeiro, segundo, a seguir, continuando, para para terminar, recapitulando, etc.

RAMN

MATO

cins argumentativas que orientan as inferencias derivadas do conxunto dos membros relacionados; os conectores vinculan semntica e te un do discurso con outro anterior ou cunha suposicin contextual de fcil acceso; poden ser de tres clases: a) conectores aditivos: a un membro discursivo anterior acrecntaselle outro coa orientacin argumentativa, as a inferencia das conclusions pertinentes; hai dous grupos: (i) os que vinculan dous membros discursivos que se ordenan nunha mesma escala argumentativa, como incluso, inclusive, mis ou mis anda. os que vinculan dous membros discursivos que non se ordenan nunha mesma escala argumentativa, como por riba, anda por riba ou parte. b) conectores consecutivos: presentan o membro do discurso en que figuran unha consecuencia dun membro anterior; son pois (cando pose valor consecutivo), as (pois), entn, por tanto 2002: xa que logo, por conseguinte, de en consecuencia etc. c) conectores estabelecen tal vinculacin entre dous membros do discurso que o segundo se presenta como supresor ou atenuador conclusin que se puider deducir do primeiro; existen varios tipos: (i) aqueles que presentan un contraste ou contradicin entre os membros vinculados, como en troca, en troques, por contra, pola contra ou polo contrario. (ii) os que introducen contrarias esperadas dun primeiro membro, como porn, non obstante, con todo, as e todo, agora ben (iii) os que atenan a forza argumentativa do membro anterior, como mais, pero (Fernndez Ferreiro 2002) ou iso
Sobre os marcadores e a argumentacin vxase Anscombre & Ducrot e Fernndez Ferreiro (2002: 67-69); tamn Koch (2003: 29-46; 2002: 102-108; 2001: 65-70). Un estudo sobre os que a autora denomina argumentatipode verse en (1996: 61-87), onde se presta unha especial atencin a mais, ao lado de pois ben, pois, porque, xa tamn trata dos desde a ptica do francs, en Maingueneau (1997: 159-185). A respecto das conxuncins como operadores de argumentacin vxase (2002: 33-186). Por outra parte, Koch (2003a: 30-46) dos como elementos da gramtica dunha lingua que teen a funcin de indicaren a forza argumentativa dos enunciados, "a (sentido) para o appntam", e distingue: operadores que sinalan o argumento mis forte dunha escala orientada no sentido de determinada conclusin

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

introducen un do discurso que realiza unha nova formulacin daquilo que se pretenda dicir con un membro anterior; tal formulacin pode ir desde a explicacin dun primeiro membro mal comprendido at sa (a) ser humano omnvoro, isto , alimntase tanto de como de vexetais (b) Xacobe omnvoro, dicir, come e gosta tanto da carne como do peixe Se no caso dos conectores hai que ter en conta os dous membros do discurso para a sa continuidade de sentido, no caso dos reformuladores a nova formulacin a que vai prevalecer no texto. Poden subdividirse en: a) reformuladores explicativos: introducen reformulacin que explica ou clarifica o que se quixo dicir con outro membro anterior que puidese resultar algo difcil de comprender; son isto , ou sexa, a saber, (dito) noutras palabras, (dito) con outras palabras, (dito) noutros termos, (dito) con outros termos, dito doutra maneira, dito doutro xeito, dito doutra dito doutro modo etc. b) reformuladores rectificativos: introducen unha reformulacin que ou a formulacin contida no primeiro membro; son (ou) mellor dito, (ou) ben, quere dicir etc. c) reformuladores de distanciamento: introducen unha nova formulacin que priva de pertinencia a contida no membro anterior do discurso,

at inclusive), operadores que suman argumentos a favor dunha conclusin (e, tamn, anda, e non), non mais tamn, tanto... como, a par operadores que introducen unha conclusin relativa a argumentos presentados en enunciados anteriores tanto, logo, por pois, en decorrencia, consecuentemente), operadores que introducen argumentos alternativos que levan a conclusins diferentes ou opostas (ou, ou quer... sexa... sexa), operadores que estabelecen relacins de comparacin con vistas a unha dada conclusin (mis que, menos que, tan... como), operadores que introducen unha xustificacin ou explicacin relativa ao enunciado anterior (porque, que, xa que, pois), operadores que argumentos orientados para conclusins contrarias (mais, con todo, no entanto, anda que, a pesar de operadores que teen por funcin introduciren no enunciado contidos presupostos (xa, anda, agora), e operadores que se distriben en escalas opostas (un pouco, pouco; case, apenas, s, 120. Fernndez Salgado (1992: 74-75), que estuda a correccin como acto de conversacional, afirma que unha relacin semntica de contraste non vn dada s pola estrutura do enunciado fonte e do enunciado senn que tamn se pode estabelecer a travs dun "marcador ou iniciador de correccin", podendo ser este de natureza prosdica (pausas, de vogais, entoacin, acentuacin, vacilacins, intensidade de voz etc.), mis frecuente na lingua oral, ou unha expresin verbal, mis propia da escrita. neste ltimo caso os "marcadores verbais", constitutivos dunha clase bastante heteroxnea formada por dous grupos: (i) expresins verbais estereotipadas, mis propias doutras formas de reformulacin que de correccin ( dicir, isto por e adverbios, e interxeccins como "marcador por excelencia da correccin total", bueno, que e ou. Por outro lado, Koch (2003b: 88-90) distingue entre cuxa principal funcin reforzar a argumentacin, e que pode ocorrer baixo a forma de ou reparos e de repeticins ou parfrases saneadoras.

RAMN

MATO

facndoa irrelevante para a deste; son en calquera caso, en todo caso, de todos os xeitos, de todas as formas, de todos os modos, de calquera forma, de calquera xeito, de calquera maneira, de calquera modo etc. d) presentan o do discurso que introducen como unha ou recapitulacin a partir de un ou de varios membros precedentes; uns poden introducir membros recapituladores que manteen a orientacin argumentativa dos anteriores, como en resumo, en conclusin, en sntese ou en suma, e outros, disto, poden introducir membros con orientacin oposta, como en fin, total, despois de todo, en resumidas contas, en definitiva, ao cabo, e ao cabo, no fin de contas, en resumidas contas etc.

4. Operadores discursivos: condicionan, polo seu significado, as posibilidades discursivas do membro do texto en que se inclen ou que afectan, mais sen o relacionaren significativamente con outro membro anterior. Poden distinguirse os seguintes grupos: a) operadores de argumentativo: o seu significado como argumento o membro do discurso en que se acharen, fronte a outros argumentos posbeis, tanto explcitos como implcitos, que se vern as limitados como desencadeadores de conclusins; uns mostran o membro discursivo en que aparecen como unha realidade ou un feito fronte a outros argumentos posbeis, como na realidade, no fondo, de feito, con efecto, a verdade ou en rigor, outros presentan o membro discursivo en que figuran como evidente, caso de claro, e logo!, desde logo, e mis si, as , entn!, pois xaora ou por b) operadores de concrecin: presentan o membro do discurso en que figuran como unha concrecin ou exemplo dunha xeneralizacin que pode ou non aparecer nun membro anterior, como por exemplo, en especial, en particular, en concreto ou verbi gratia. c) operadores de formulacin: presentan un membro do discurso como unha formulacin que transmite satisfactoriamente a intencin
121. Vxase Garca Represas (1992). Por unha parte, Garca Represas (1992: 48) considera por suposto e como "pouco e, por tanto, "innecesarios", dndolle a xaora o valor de claro (xaora que si, xaora que non). Por outra parte, a claro e xaora outrgalles o trazo [+evidencia] e considera abof, abofellas e de certo como as "formas mis neutras de confirmacin de certeza" que acrecentan unha enfatizacin, en tanto que cualifica pois si, si tal e xa tal como formas de contradicin; entn! e e logo! son consideradas formas de enfatizacin "que presentan o afirmado como algo evidente" (Garca Represas 1992: 55-57); e mis si caracterizada polos trazos e (Garca Represas 1992: 50, 54); na expresin pois si acha o autor dous signos diferentes, un trazos e [+acordo] -Pois si), e outro co trazo [+contradicin] vs Non non? -Pois si) (Garca Represas 1992: 51).

GRAMTICA DA

GALEGA. Gramtica do texto

nicativa do falante, feito que permite a sa maior independencia a respecto do discurso precedente, favorecndose as o seu uso como modificador ou renovador da planificacin discursiva; o caso de ben ou 5. Marcadores discursivos de control de contacto: son aqueles que de a relacin entre os participantes da conversacin e a destes seus enunciados, podendo servir tamn como ou xustificacin dos razoamentos do locutor, como elementos retardatarios na comunicacin, como chamadas de atencin para ou comprobar o contacto, ou ben como frmulas exhortativas e apelativas que implican o alocutario de activa, estes ltimos usos xustificados por procederen de vocativos ou imperativos. Admiten certa variacin morfolxica e capacidade combinatoria, mais non posen unha liberdade sintctica ou de flexin completas; son ho, home, anda e ande, mira, mire e miren; olla, ollade, e ouve, ouvide, ouza, ouzan ou oe, ode, aos que poderiamos acrecentar tamn non ?, non sabe?, sabes?, entendeu?, entendiches? ou A este tipo de marcadores de control de contacto Marques (2002) chmalles
122. (2001: 144) que o nico operador de formulacin en a interxeccin bueno, tamn totalmente presente no galego (Fernndez Salgado 1992: 75), anda que rexeitbel por ser un caso de interferencia, como se viu. Parcenos que ben e bon poden cumprir ese papel en galego, como acontece en portugus (Scotti-Rosin 205), mais non as a forma normativa bo. Por tanto, anda a tomarmos esta como a forma estndar do adxectivo, tal e como recollen as normas propugnamos a introducin de bon como marcador discursivo operador de formulacin por o considerarmos un instrumento til, dentro do noso sistema lingstico, para o galopante avanzo da forma castel.

123. De con 145). Romero Trillo (1997) de "attention-getting devices" ou "markers to draw attention to what is being talked about" en espaol e en ingls, usados para captar a atencin do interlocutor; para a primeira lingua cita os marcadores oye, oiga, mira, mire, escucha, escuche, e para a segunda look e listen (Romero Trillo 1997: 209). Do seu estudo destes marcadores das linguas tira as seguintes (i) o falante tende a omitilos nun rexistro formal, onde se adoitan utilizar outros mecanismos pragmticos para captar a atencin do interlocutor; (ii) sanse con mis frecuencia das linguas look e mira, o que pon en evidencia que os verbos con capacidade visual cumpren un papel pragmtico importante no proceso da fala; (iii) o espaol fai un maior uso destes marcadores do que o ingls, pois esta unha lingua "more prosody-oriented", en tanto que aquela "needs lexical expressions to highlight the most relevant information"; por ltimo, resalta a importancia deste tipo de anlises, pois "help communication and promote verbal interaction between people of different languages" (Romero Trillo 1997: 220-221). 124. Vxase Silva & Macedo (1992) e (1997). Esta trata da "polite function" de me entiendes? en espaol, que pode ser usado como "an interpersonal discourse marker", equivalente ao ingls you know e ao portugus entendeu? (Chodorowska 1997: 368), se ben non pode ser usado como marcador discursivo en posicin inicial da clusula, mais si "may be as a DM [marcador discursivo] to encode interpersonal distance only in the medial and final position of an utterance" (Chodorowska 1997: 369). Por parte, Silva & Macedo estudan os seguintes marcadores discursivos no portugus falado de Rio de Janeiro: (contraccin de non ?, en ingls sabe entendeu? you ah bom e para estas autoras occurs most frequently in argumentation and will be called feedback occurs most frequently in narratives and procedures and will be called the sequencing marker. Ah, bom, and olha are frequent in dialogues and citations, as tors. Assim occurs in all genres, except for direct quotations, and we will call it the marker of (Silva & Macedo 1992: 238). Para o estudo do marcador y'know en ingls, que "gains attention from the hearer to open an interactive focus on speaker-provided information", vxase Schiffrin (1987: 267-295). En galego existe tamn unha peculiar de "certeza afirmativa", non si?, que ten outra correlativa (non non para a expresin de "certeza negativa", moi viva cando menos na fala de Ponteareas (Garca Represas 1992: 51).

RAMN

MATO

que define como quase cclicas, de carcter automtico, que pontuam o discurso dele parecerem fazer parte" e que caracteriza por (i) chamaren a atencin para a mensaxe que est a ser transmitida seguinunha estratexia discursiva de "getting-attention", teren unha funcin social que regula un uso que o locutor tende a omitir nun rexistro formal, e (iii) seren unha marca cortesa (Marques 2002: 35). Trata esta autora o caso particular do conector ftico portugus ouviu?, coas variantes gramaticais ouviste? e ests a que testemuan a fsica dos locutores e que ratifican os comunicativos asumidos por focalizando o serven para comprobar que o canal comunicativo est a funcionar e marcan unha relacin interaccional corts que tenta captar a benevolencia do alocutario cando ocono inicio do ou nun enunciado autnomo; de en final de clusula, teen un funcionamento e funcins diferentes, a marcaren a existencia dun entre os interlocutores en que transparece unha relacin asimtrica caracterizada pola autoridade do locutor sobre o alocutario; vexamos os exemplos achegados por Marques (2002: 36-37), perfectamente vlidos en galego coas leves adaptacins que (a) Mara, ests a ouvir... (b) Ouve, quero dicirche unha cousa (c) Ouve, anda non acabei (d) Ests a ouvir? que estabas tan calada! (e) Nunca mis saias sen me avisar, ouviches? (f) a ltima vez que o aviso, ouviu? En (a), (b), (c) e (d) marcan unha relacin de cortesa destinada a captar a vontade do alocutario, claramente o semantismo do verbo, en tanto que en (e) e (f) indican unha autonoma do pois cuestionan a sa competencia para desempear o papel comunicacional que corresponde, esvandose o semantismo verbal case por completo. Acrecenta Marques que estes marcadores en posicin final transmiten unha "agressividade" derivada do feito de o locutor cuestionar o alocutario dose do seu excesivo poder sobre el e, ao desean o estado emocional do locutor, incapaz de cumprir a norma social de ser corts, de modo que ouviu? "nao nunca acto de pergunta, que maximiza o valor ilocutivo do acto de linguagem
125. Por outra parte, Marques (2002: 37-38) resalta a presenza do conector ftico como fundamental, pois infle tanto no nivel microdiscursivo macrodiscursivo, a exercer unha funcin reguladora da dos interlocutores, da relacin que estaentre si e da continuidade do discurso, "na medida que todo o eixo da prpria do discurso fica condicionado pelas imagens que se reforzar a imaxe positiva ou negativa dos intorlocutores significa marcar unha relacin que condiciona a argumentatividade do discurso e que, por tanto, na construcin do sentido.

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

Os marcadores de control de contacto, pola funcin discursiva que desempean, son propios dun discurso que implica a compresenza e a relacin recproca e asimtrica dos interlocutores. Estabelecen unha relacin entre interlocutores identificados e identificbeis, feito que vn explicar a ausencia deste tipo de marcadores en textos escritos que seleccionan un universal. Neste sentido, Marques (2002: 38) fai notar a perda de forza ilocutoria de actos lingsticos de orde dirixidos por un locutor despersonalizado a un tamn despersonalizado, en contraste con outros actos dirixidos a unha persoa concreta: (a) Non fumar (b) Non fume, ouviu?

9.1. Definicin e caracterizacin A conectividade (vxase 2) a propiedade mis destacada da textualidade, existindo unha conectividade secuencial ou cohesin e unha conectividade conceptual ou coherencia, que a interdependencia semntica das textuais que resulta dos procesos de apropiacin do real, as como da configuracin e contido dos esquemas cognitivos que definen o noso saber sobre o mundo. Con outras palabras, a coherencia textual un factor de textualidade que resulta da interaccin entre os elementos cognitivos presentados polas cias textuais e o noso coecemento de mundo. Deste modo, un texto ser coherente se os elementos ou esquemas cognitivos activados polas expresins lingsticas foren conformes con aquilo que sabemos que a dos estados, procesos e eventos, co que sabemos que son as relacins lxicas entre estados de cousas e co que sabemos seren as propiedades caractersticas dos obxectos dun mundo De con Beaugrande & Dressler (1997: 135), un texto ten sentido porque o coecemento activado polas expresins de que se vai unha de Se os receptores detectaren a ausencia desa continuidade, o texto en algo sen sentido, consecuencia da existencia dunha serie de desaxustes entre a organizacin dos conceptos ou das relacins expresadas no texto e o coecemento previo do mundo que teen os receptores. A continuidade do sentido est, pois, na base da coherencia, entendida como a regulacin

126. Vxase Mateus, Brito, Duarte & Faria (1994: 147). Porn, fronte escolas de lingstica do texto e de anlise do discurso que explican a do texto mediante o mantemento da cohesin e da coherencia, en que esta consiste na congruencia entre as diferentes partes dun discurso a sa compatibilidade co coecemento do mundo dos falantes, a teora da pertinencia 29) presenta unha posicin distinta: o efecto de coherencia ou incoherencia dun discurso depende do logro dun contexto oportuno que facilite as inferencias desexadas; de con esta teora, os falantes non pretenden construir discursos coherentes, senn realizaren discursos pertinentes que o interlocutor obter as inferencias que se desexaren comunicar. Sobre a teora da pertinencia, como a denomina ou da en relacin marcadores discursivos, vxase tamn Montolo (1998).

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

da posibilidade de que os conceptos e as relacins que subxacen baixo a superficie textual sexan accesbeis entre si e dun modo Na continuidade de sentido insiste tamn Joaquim Fonseca (1992: quen distingue no tratamento da coherencia do texto entre a ptica do locutor, que atende a unha intencin comunicativa global que se torna no texto e polo texto, e a ptica do receptor, que atende ao modo como se interpreta o texto, isto , como se a intencin comunicativa global manifestada no texto e polo texto, sendo esta segunda ptica a que se na reflexin lingstica. Os enunciados que conforman o texto deben ordenarse e articularse de modo que se desenvolva a mensaxe na sa totalidade, sen rupturas; tal desenvolvemento o que garante a coherencia do texto, que desta se definir, con Fonseca, como a consequente dos contedos manifestados cada dos ENs [enunciados] que concretizam o texto". a continuidade de sentido a que asegura esta e sobre repousa a posibilidade de atribuir un sentido global, que xustamente representa a normalmente aproximativa, da intencin comunicativa do locutor. do texto alude 447) cando distingue a coherencia exterior ao texto, que vn do suxeito que o interpreta, e a coherencia interior, que existe no propio texto, sendo o interpretante quen de a sua prpria coerncia, reconstruir os textos, ser activo". Tamn para & Koch 553) a coherencia "diz respeito ao modo como os elementos expresos na superficie textual e aqueles que se implicitados vm a permitir aos do texto a de um sentido, devido de de fatores de cognitiva, situacional, interacional, para citar os mais importantes". A coherencia non unha dimensin exclusiva do texto, anda que adquira unha especial relevancia, senn que propia de todos os produtos verbais manifestados en signos extensos, tanto conformen unha clusula como un enunciado ou un texto. Unha caracterstica fundamental da nocin de coherencia textual a configuracin dun campo de referencias ou "campo temtico" integrado e o de um rumo discursivo consistente", ambos enraizados na intencin comunicativa global que preside o acto verbal e domina o seu (Fonseca Outras caractersticas definitorias na nocin de coherencia textual, por veces tomadas mesmo como exclusivas, son os principios de non tautoloxa, de non contradicin e de relevancia (comunmente chamadas cins de coherencia entre o comunicado en sucesivos enunciados e en sucesivas secuencias de enunciados do texto.

127. Esta organizacin subxacente nun texto o que se denomina que non ten por que concordar coa visin intersubxectiva sobre o que se adoita compartillar socialmente, isto , coa visin das cousas considerada vlida por un grupo social determinado ou pola sociedade en (Beaugrande & Dressler 1997: 136).

RAMN

MATO

Hai mltiplos puntos de vista a respecto da coherencia, sobre todo ao tratar de explicar o modo como esta funciona, onde subxacen diversas teoras. autores que integran a coherencia na cohesin e outros que inclen a cohesin dentro da coherencia, que pode ser interpretada en sentido restrito ou en sentido ampio; ora, anda que non sexa fcil marcar as entre os fenmenos de cohesin e coherencia, pois "existem zonas ou menos ampias de entre na realidade trtase de "fenmenos distintos", como afirma Koch (2003b: 45), quen define a coherencia como o fenmeno que indica o modo en que os elementos subxacentes superficie textual venen a constituir na mente dos interlocutores unha configuracin vehiculadora de sentidos (Koch 2003b: 52). Para esta autora a coherencia non constite unha propiedade ou unha mera cualidade do texto, senn que o resultado dunha feita polos interlocutores situacin de interaccin dada, mediante a actuacin conxunta dunha serie de factores de orde cognitiva, situacional, sociocultural e raccional. A coherencia non est no texto, mais debe ser construida a partir del, estabelecndose nos niveis sintctico, semntico, temtico, estilstico e rial, todos eles na da coherencia Segundo se viu, hai autores que centran a coherencia nos aspectos semnticocognitivos, deixando os medios sintcticos. Tamn hai quen insiste te pistas lingsticas presentes no texto, de modo que seran estas as que conducen sa interpretacin, o que equivale a afirmar que a travs da cohesin se chega coherencia. Para Koch (2003b: 53) sempre que se fai necesario algn tipo de clculo a partir dos elementos expresos no texto, como adoita acontecer na dos casos, xa se est no campo da coherencia, producndose momentos en que cohesin e coherencia se aproximan ou confunden con ocasin do procesamento textual (a anfora semntica ou profunda, a forma como se fai a remisin, a referencia por medio de expresins definidas, a seleccin dos campos lexicais e do lxico en a ambigidade referencial, os encadeamentos por xustaposicin A presenza de recursos cohesivos nun texto non garante a sa coherencia; a cohesin non condicin suficiente nin necesaria para un texto resultar coherente; mesmo hai textos poticos modernos onde a cohesin pode resultar estraa, anda que noutros, como os didcticos, cientficos, xurdicos etc., se torna desexbel. Mais nos textos en que a cohesin est presente pdese afirmar que ambas, cohesin e coherencia, a constituir as duas faces de ou "o verso e o reverso desse complexo fenmeno que o texto" (Koch 2003b:

128. Vxase Koch (2003b: 53-57), quen, a partir destes e doutros casos fenmenos diferentes, vezes,

concle: entre eles por

coeso e coerncia consdo processamento textual".

129. Pdense achar moi claros da existencia de coherencia sen cohesin, e inversa, as como da relacin entre ambas, en Koch & Travaglia (2002b: 9-52), onde tamn se consideran ambos os conceptos como as faces da mesma

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

atencin a teora que considera o texto "como feito por e obedecendo a 1999: 448). texto deber presentarse como coherente "tanto ao nivel local (ou como ao global (ou como afirma Fonseca (1993: 183). Con relacin a estes dous niveis de articulacin hai que ter en conta que (i) a coherencia dun enunciado debe ser determinada conxuntamente desde un punto de vista local e global, non hai diferenza fundamental entre as regras de macrocoherencia e de microcoherencia, (iii) certas restricins especficas aparecen no nivel macroestratural, e (iv) unha condicin necesaria para que un texto sexa globalmente coherente que se poida asociar, por unha secuencia de e microestruturas coherentes (Charolles 2002: 48). 9.2. Tipos de coherencia Existen diferentes tipos de coherencia parcial que contriben para o estabelecemento da coherencia global do texto, entre os que destacan, de co dito anteriormente, os Coherencia semntica: a relacin entre os significados dos enunciados do texto ou dos seus constituntes debe obedecer ao principio da contradicin, isto , no texto non se poden contradicir contidos expresos ou

2. Coherencia sintctica: os elementos lingsticos utilizados (os recursos cohesivos en conectores, anafricos, etc.) para expresar a coherencia semntica deben ser os adecuados. Coherencia temtica: os enunciados do texto deben obedecer ao principio de relevancia, isto , dalgn modo teen de ser relevantes para o desenvolvedo tema. 4. Coherencia xnero textual de que se trate. darse unha adecuacin ao esquema ou

5. Coherencia temporal: os feitos referidos no texto deben sucederse

"Como se pode notar, a entre coesao e coerncia nao ntida quanto vezes se pensa e sugere. Na verdade, a a na medida que um dos fatores que permite e, do ponto de vista analtico seja interessante nao esquecer que duas faces do mesmo fenmeno" (Koch & Travaglia 2002b: 52). Vxase tamn "Conceito de coerncia e sua com a coesao" en Koch (2002a: 11-25). 130. Vxase Vilela & Koch 554) e Koch & Travaglia (2002b: 42-47), onde se fai referencia aos tipos de coherencia sinalados por Van & Kintsch (1983): semntica, sintctica, estilstica e pragmtica.

RAMN

MATO

ramente sen saltos demasiado longos non xustificados polo narrador ou, por contra, evitando unha excesiva fragmentacin temporal se esta non vn exixida polo desenvolvemento da narracin. Tamn se pode de con Fonseca (1992: 55-58), por unha parte, dunha coherencia (a nivel de microtextos ou microactos de discurso), (a nivel de macrotextos ou macroactos de discurso) e coherencia intertextual nos dilogos (coherencia no fragmento discursivo correspondente a cada intervencin, coherencia entre os fragmentos discursivos que corresponden a todas as intervencins dun locutor, e coherencia entre as sucesivas tomadas de palabra). Por outra parte, de coas diferentes turas que a tipoloxa textual, poderase falar de coherencia (exposicin, n, desenlace, avaliacin), coherencia argumentativa (premisas e conclusin), coherencia retrica, coherencia estilstica etc. En resumo, un texto ser coherente se os feitos, acontecementos ou situacins que reproduce interligam e do que no mundo cognitivamente ordenado pelos enquanto seres inteligentes, ou imediata ou derivadamente acessvel na base dos principios da do e do exerccio do (Fonseca 1993: 184). 9.3. Microestruturas, e superestruturas

Os enunciados que conforman o texto constiten a sa cumplimento das condicins de non tautoloxa, de non contradicin e de relevancia garante a coherencia microestrutural (linear, secuencial ou local) do texto porque esas condicins van referidas directamente a relacins entre o comunicado nos sucesivos enunciados que aquel. Por outra parte, a macroestrutura do texto a representacin semntica global que corresponde "totalidade de intendida pelo locutor", isto , a define o do texto. As microestruturas e a coherencia linear do texto enraizan na sa macroestrutura, pois esta precisamente a que delimita un "universo de discurso a projectar ordenada e consequentemente" na cadea de enunciados que materializa o texto. Entre as microestruturas e a macroestrutura do texto hai un movemento continuo de interaccin, pois aquelas proxectan esta, que se gradualmente, se retoca e mesmo se refai sobre as ras; tal interaccin fundamental para a comprensin do texto (Fonseca 1992: 41). A coherencia linear do texto dominada por coherencia global; existe, pois, un duplo plano na coherencia textual, o das microestruturas e o das macroestruturas, de modo que para que un texto sexa coherente deber posur coherencia microestrutural e coherencia macroestrutural. A macroestrutura

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

constite, por tanto, un todo coherente e non unha lista de palabras clave ou unha lista dos puntos mis importantes, anda que se ocupa dos puntos esenciais dun texto. As serven para reducir un texto esencial mensaxe comunicativa, apuntando para o que constite a esencia do De con Van Dijk a macroestrutura dun texto unha configuracin da conexin global do texto, o seu sentido textual, e sitase no dominio cognitivo e semntico; a macroestrutura texto - o u profunda textual- a que explica a sa coherencia, a estratura temtico-semntica global, sendo diferente da estratura profunda dos enunciados simples e da estratura superficial dos textos singulares, como indican Fvero & Koch (2002: 79-80) ao tentaren explicar o concepto de macroestrutura en Van Dijk. As sitanse a un nivel mis baixo e estn formadas polas proposicins Un nmero determinado de proposicins pode constituir unha unidade de sentido no plano global; o utente da lingua pode refacer o texto, substitundo expresins e mesmo acrecentando proposicins que sexan tiradas da de longo do texto. Formalmente unha macroestrutura non se distingue pois ambas se dunha serie de proposicins. concepto de macroestrutura , pois, un concepto relativo: unha macroestrutura unha estratura global a respecto doutras menores ou dun nivel inferior, de modo que nun determinado texto normalmente hai varios niveis posbeis de macroestrutura. Un texto completo ten unha macroestrutura e determinadas partes del tamn posen unha macroestrutura. Se un texto estiver formado por unha nica clusula, a microestratura ser igual macroestrutura; ambas tern de obedecer condicins de conexin semntica (conectores, identidade entre os referentes etc.). Tomando o exemplo dun libro (Van Dijk & 1983: 53), o nivel mis alto da macroestrutura pode ser expresado simplemente polo ttulo, o nivel pode ser o ndice, logo os diferentes captulos, cada un dividido en subseccins base do texto que pode ser considerado o nivel mis baixo da macroestrutura. Mais hai que ter en conta que cada lector, seus peculiares obxectivos e experiencias ou previos, acta co texto dunha forma diferente, podendo producir unha macroestrutura tamn diferente. A macroestrutura, como sntese do contido semntico global do texto, unha especie estratura profunda semntica do texto e est representada por unha macroproposicin, que se pola aplicacin de macroestratexias ou

131. Vxase Van Dijk & Kintsch (1983: 52): "Macroestructures were designed to capture the intuitive notion of the of a discourse Whereas the textbase represents the meaning of a text in all its detail, the macrostructure is concerned only with the essential points of a text. But it, too, is a coherent whole, just like the textbase itself, and not simply a list of key words or of the most important points. Indeed, in our model the macrostructure consists of a network of interrelated propositions which is formally identical to the microstructures. A text can be reduced to its essential components in successive steps, resulting in a hierarchical macrostructure, with each higher level more condensed than the previous one".

RAMN

MATO

proposicins que cada secuencia, reducindo e xerarquizando o seu (Van & Kintsch 1983: 190). Estas que se aplican recursivamente at chegar a esa macroproposicin global, son as seguintes: 1. Supresin: a estratexia de supresin (ou seleccin) que se eliminen as ou sexa, que se eliminen aquelas proposicins que non son necesarias para a comprensin doutras proposicins que van aparecer secuencialmente no texto, seleccionando a informacin relevante. As, se temos as proposicins (a) Xon chega ao aeroporto (b) El entra no avin (c) El vai para Bruxelas podemos eliminar informacins que, con base no noso saber necesario e ficarmos coa seguinte proposicin: Xon vai en avin a Bruxelas 2. Xeneralizacin: varios referentes textuais sexan substituidos polo seu hipernimo ou por un concepto xeral que os incla As, dados os enunciados (a) castieiro ficou sen follas (b) carballo ficou sen follas (c) A ficou sen follas podemos aplicar a regra de xeneralizacin e As rbores ficaron sen follas a construcin (ou integracin) explcitas ou implcitas no texto sexan xeral capaz de englobar (ou integrar) todas tema do texto. Dadas as proposicins (a) Xosefa nace nunha (b) Xosefa estuda arquitectura na Corua (c) Xosefa traballa en Roma
132. Van Dijk & Mintsch (1983: 191): "Many propositions need not be expressed, as the speaker may assume that they are to, or can be inferred by, the hearer. Just as for the establishment of local coherence, the rules presuppose that a number of propositions can be supplied by the knowledge set of a language user. Thus, this knowledge set, K, indicates when a proposition is an interpretation condition for other propositions. For the GENERALIZATION rule, K specifies when a concept is a superconcept for other concepts. Similarly, specifies when a sequence of propositions jointly entails a higher level proposition as is required for the CONSTRUCTION rule".

non

esta proposicin:

que as proposicins por outra proposicin de modo que contea o

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

(d) Xosefa casa e ten das filias (e) Xosefa regresa coa familia sa se a regra de

natal

obteremos o tema

Percurso biogrfico de Xosefa As do texto, modelo cognitivo, non serven para daren conta de nocins como o tema o esencial do texto, para explicaren a sa coherencia global. Estas son regras de e organizacin da informacin, pois grandes secuencias de semnticas complexas non poden ser adecuadamente manexadas sen algunha clase de estruturas de nivel (Van Dijk & Mintsch 1983: 194). Os conceptos presntanse unidos a outros conceptos na nosa mente, de modo que as relacins entre representan estruturas ou estratexias cognitivas que configuran relacins dun dominio da realidade, falndose no mundo da cognicin de Unha definir todos os textos que tean un significado global, podendo estaren subxacentes a un grande nmero de textos concretos; todo o que vara nos exemplares de textos lexical ou sentido secundario. Son as macrorregras as que permiten a separacin do esencial do accidental As como as macroestraturas son de carcter semntico, as teen carcter sintctico e corresponden a unha especie de macrosintaxe textual. As superestraturas, descritas por Van Dijk en varias obras, son esquemas ou modelos para os diferentes tipos de textos convencionais 4), cuxo coecemento facilita a xeracin, e reproducin de Cada esquema ou as macrocategoras propias de cada tipo de texto (descritivo, narrativo, argumentativo etc.), que poden ser ou facultativas, e tamn a orde cannica da sa secuenciacin no texto, modificbel segundo a do autor. Desta forma, a superestratura do texto narrativo componse das categoras orientacin, complicacin, avaliacin, resolucin e coda, das cales a complicacin obligatoria por ser condicin necesaria para a existencia deste de texto, en canto que a avaliacin e a coda son categoras facultativas (vxase 4.4). A partir das microproposicins que a orientacin, mediante a aplicacin das correspondentes macroestratexias, obterase a macroproposicin 1; ope133. Sobre os diferentes tipos de modelos cognitivos esquemas, planos, scripts, superestraturas ou esquemas textuais) vxase Koch & Travaglia (2002b: 72-73), onde se define os scripts como "conjuntos de conhecimentos sobre modos de agir altamente estereotipados dada cultura, inclusive termos de linguagem; por exemplo, os rituais religiosos (batismo, casamento, as frmulas de as praxes jurdicas". 134. Vxase Van Dijk & Mintsch (1983: 54): "There are, however, special types tures, the superstructures". schemata that are peculiar to macrostruc-

RAMN

MATO

de igual forma coa secuencia da complicacin, chegarase macroproposicin 2, ou se foren, como moitas veces, varias secuencias, obterase unha macroproposicin de cada unha para logo chegar a unha macroproposicin de toda a categora mediante a nova aplicacin das macroestratexias aquelas; e as sucesivamente coas categoras de avaliacin, resolucin e coda. Unha vez obtida unha macroproposicin para cada unha das aplicaranse novamente as macroestratexias a todas at obtermos a macroproposicin global, que se converter na macroestrutura semntica do texto (Vilela & Koch 2001: 557). Debido a que os diferentes ouvintes ou lectores dun texto non aplican as macroestratexias de igual forma, pois, por exemplo, na da supresin ou seleccin o que resulta irrelevante para un pode non o ser para outro, as macroproposicins obtidas en cada categora e, como consecuencia, a macroestrutura de todo o texto pode ser diferente en cada caso, feito que explicar a diversidade de lecturas que un mesmo texto permite. Tamn se podera dar o caso de que un lector ou ouvinte non fose capaz de construir unha macroestrutura dun determinado texto, que modo se convertera nun texto destituido de coherencia para aquel. Fica, as, claro que fixar a macroestrutura dun texto verificar a sa coherencia, cando menos semntica. Neste sentido, e para finalizar, un texto necesita para a sa propia existencia que haxa algun que o procese como tal. Un texto constitese en texto cando os participantes nunha actividade comunicativa manifestada lingisticamente son capaces de para un determinado sentido mediante a actuacin dunha complexa rede de factores situacionais, cognitivos, socioculturais e interaccionais. Non que o sentido no texto, senn que se a partir del no curso dunha interaccin, pois o texto un evento comunicativo en que concorren non accins lingsticas, senn tamn cognitivas e Mais consun sentido do texto e non o sentido, pois este ten de se adecuar a un contexto determinado. A partir do dialoxismo de Bakhtine, e a se basear na interpretacin que del realiza afirma que o texto deixa de ser considerado como algo fixo para pasar a ser imaxinado como un dilogo ou o resultado dun dilogo entre o autor, o lector e o mbito cultural en que se produce, a se inserir desa forma na como traxectoria diacrnica ou no contorno cultural como marco sincrnico.

135. Vxase Vilela & Koch (2001: 560), que, superficie exposta e imensa rea sentido, necessrio o recurso aos social e a de processos e

metfora do iceberg, afirman: "todo texto possui apenas pequesubjacente. Para se chegar profundezas do implcito e dele extrair sistemas de conhecimento na enciclopdica ou cognitivas e interacionais".

REFERENCIAS BIBLIOGRFICAS

Alvarez, M. (2000 Tipos de escrito I: Narracin y descripcin. Madrid: Arco Libros, 5 ed. Alvarez-Cccamo, (1993): "The pigeon house, the octopus, and the people: The ideologization of linguistic practices in Galiza". Plurilinguismes 6, 1-26. C. (1996a): "Building alliances in political discourse: Language, institutional authority, and resistance". Folia 30, 3/4, 245-270. Alvarez-Cccamo, C. (1996b): "The power of reflexive Code displacement in reported speech". Journal of Pragmatics 25, 33-59. Alvarez-Cccamo, C. (1997): a Lingua no discurso Prticas e ideologias Aglia 50, 131-150. X. L. & H. Monteagudo (1986): Gramtica Galega. Vigo: Galaxia. Alvarez, R. & X. Xove (2002): Gramtica da Lingua Galega. Vigo: Galaxia. & O. Ducrot (1994): La argumentacin en la lengua. Madrid: Gredos. Austin, J. L. (1962): How to do things with words. Oxford: Oxford University Press. Azeredo, J. C. de (2001 Iniciao Sintaxe do Rio de Janeiro: Jorge Editor, ed. San Jos, (2002): Desde el hablar a la lengua. Prolegmenos a una teora de la sintaxis y la semntica textual y oracional. Mlaga: Agora. Bagno, M. (2001 A lingua de Novela sociolingstica. Sao Paulo: Contexto, ed. Bagno, M. (2003 Preconceito lingstico. que , como se faz. Sao Paulo: Loyola, 2 1 ed. Bakhtin, M. (2000 Esttica da Verbal. Sao Paulo: Martins Fontes, 3 ed. Barros, D. L. Pessoa de (1992): "Mecanismos de da En R. Lorenzo (ed): Actas do XIX Congreso Internacional de Lingstica e Romnicas (Universidade de Santiago de Compostela, 1989). Vol. 3. A Fundacin "Pedro de la Maza", Barros, D. L. Pessoa de (2001): Semitica do Paulo: tica. Bassols, M. & A. M. Torrent (1997): Modelos textuales. Teora y prctica. Barcelona: Octaedro Bastos, L. Cabrai (1995): "Adjetivo e predicao: gramaticais e discursivas". En J. Heye Flores verbais. homenagem lingstica e para Eneida do Monteiro no seu 70 Rio de Janeiro: Editora 34, 87-102. Beaugrande, R.-A. de & W. U. Dressier (1997): Introduccin a la lingstica del texto. Barcelona: Ariel. Benveniste, E. (1966): de Linguistique Gnrale. Paris: Gallimard. Blakemore, D. (1992): Understanding utterances. Oxford: Blackwell. Braga, M. L. (1995): "A seu fluxo e as clivadas". En J. Heye Flores verbais. homenagem lingstica e para Eneida do Rego Monteiro Bomfim no seu 70 Rio de Janeiro: Editora 34, 283-292. Brando, H. H. Nagamine (2002): Introduo Anlise do Discurso. Editora da ed. M. F. Viegas (1995): "Aspectos do falado Portugal e na In M. F. Viegas Brauer-Figueiredo (org. e Actas do 4 Congresso Internacional de Lusitanistas (Universidade de Hamburgo, 6 a 11 de Setembro de Lisboa: 35-54. Brown, G. & G. Yule (1983): Discourse analysis. Cambridge: Cambridge University Press.
a a o

Carballo Calero, R. (1979 Gramtica elemental del gallego comn. Vigo: Galaxia, 7 ed. Carr L. (1967): Gramtica gallega. A Moret. Casado Velarde, M. (1991): "Los operadores discursivos es decir, esto es, o sea y a saber en espaol actual: valores de lengua y funciones textuales". Lingstica Espaola Actual

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

Casado M. (1993): Introduccin a la gramtica del texto del espaol. Madrid: Arco Libros. Castro, R. de Follas novas. Habana: La Propaganda Literaria. M. (2002): aos problemas da dos textos terica e estudo das prticas En Galves, E. Orlandi & P. Otoni texto: leitura & escrita. Pontes, 339-90. Chodorowska, M. (1997): the polite function of me entiendes? in Spanish". of Pragmatics 28, Conte, M. E. (1977): La linguistica testuale. Feltrinelli Economica. Nunes (2001): da referencia: para (nova) proposta". En A. da Silva e A Perspectiva da Cognitiva. Braga: Portuguesa de Universidade Catlica Portuguesa, 341-353. Coseriu, E. (1955): "Determinacin y entorno. De los problemas de la del hablar". Romanistisches Jahrbuch 7: 29-54. Coseriu, E. (1987): "L'ordre des au Colloque de et perspectives". Travaux de Linguistique Costa Casas, X. M. A. Gonzlez Refoxo, Fraga & X. Rbade (1988): Nova gramtica para a aprendizaxe da lngua. A Lctea. Cueto Vallverd, N. & J. Bobo (2003): La interjeccin. y Pragmtica. Madrid: Arco Libros. F. (1974): Sentence Perspective and the Organization of the Text". In Papers on Functional Sentence Perspective. Praga: The Hague. Diessel, H. (1999): Demonstratives. Form, function, and grammaticalization. Amsterdam Philadelphia: John Domnguez Seco, L. (1993): "Na do galego legtima: anlise dos textos de do bacharelato". Aglia 34, 147-166. Escandell Vidal, M. Escandell Vidal, M. (1991): "Sobre las reduplicaciones lxicas". Lingstica Espaola Actual (1996): Introduccin a la pragmtica. Barcelona: Ariel.

Fvero, L. L. & I. G. Koch (2002 Lingstica Textual: Sao Paulo: 6 ed. Fernndez M. (2002): "Marcadores do discurso e cognicin: o caso de En Fernndez Roca, X. A. & M. J. Martnez bonus docendi peritus. Homenaxe a Jos Prez Riesco. A Facultade de Filoloxa Universidade da 65-83. Fernndez Salgado, X. A. (1992): "Actos de reformulacin conversacional: a correccin". de Lingua 6, 65-76. Ferreiro, M. (1999 Gramtica galega I. Fontica e Santiago de Compostela: Laiovento, 4 ed. (2002): procedimento da anfora resumativa: A propsito de A Caverna de Jos En I. M. J. Barbosa, S. Matos & T. Comemorativo dos 25 anos do Centro de da Universidade do Porto. 2. Porto: Centro de da Universidade do Porto, Figueroa, A. (1988): Diglosia e texto. Vigo: Xerais. A. da Mata Machado (1957): "Uso e abuso da Anais do Congresso de Verncula. II. Rio de Janeiro: Casa de Rui Barbosa, 245-257. Fonseca, J. (1992): Lingstica e Texto/Discurso. Lisboa:
a a

RAMN

MATO

Fonseca, J. (1993): de e Pragmtica do Portugus. Porto: Porto Editora. Fonseca, J. (1994): Pragmtica e Descrigao do Portugus. Porto: Porto Editora. Fox, B. (ed.) (1996): Studies in Anaphora. Amsterdam/Philadelphia: Benjamins. Franco, A. (1990): do Revista da Faculdade de Letras de Porto 7, 175-196. Franco, A. (1991): Descrigao das Partculas Modais no Portugus e no Editora. Fraser, B. (1999): "What are discourse markers?" of Pragmatics 31, 931-952. Freixeiro Mato, X. R. (2000): Gramtica da Lingua Galega II. Vigo: A Nosa Terra. Fuentes Rodrguez, (1998 La sintaxis de los relacionantes supraoracionales. Madrid: Arco Libros, 2 ed. Fuentes Rodrguez, (2000): Lingstica pragmtica y Anlisis del discurso. Madrid: Arco Libros.
a

Garca Represas, D. (1992): "A afirmacin". de Lingua 6, 47-64. Givn, T. (2001): Syntax. An Introduction. John Benjamins, vols. I, II. M. (2002): conceito de nos diversos do sistema terico de Ducrot e da sua equipa". En I. M. J. Barbosa, Matos & T. Comemorativo dos 25 anos do Centro de da Universidade do Porto. Vol. 2. Porto: Centro de da Universidade do Porto, 203-216. Grice, H. "Logic and conversation". In P. Cole & J. L. Morgan Syntax and Semantics 3: Speech Acts. Nova Academic Press. Gutirrez S. (1997): remas, focos, tpicos y comentarios. Madrid: Arco Libros. Gutirrez Ordez, S. (2002): De pragmtica y semntica. Madrid: Arco Libros. Halliday, M. A. K. & H. Hasan (1976): Cohesion in English. London: Longman. Halliday, M. A. K. "Spoken and written modes of meaning". In R. Horowitz & S. J. Samuels Comprehending oral and written language. San Diego: Academic Press. Halliday, M. A. K. (1994): An Introduction to Functional Grammar. London: Arnold, Second Edition. Herrero M . J . (1993): "Guerre des et conflit glottopolitique: lignes de discours dans la sociolinguistique Plurilinguismes 6, Instituto da Lingua Galega & Real Academia Galega do idioma galego. Vigo: & RAG. Jimnez Normas ortogrficas e

T. (1986): Aproximacin al estudio de las funciones informativas. Mlaga: Librera

Kleiber, G. (2001): "El posesivo via la anfora asociativa". In M. L. Donaire Problemas de semntica y referencia. Oviedo: Universidad de Oviedo, Koch, I. G. (2002 e Linguagem. Sao Paulo: Cortez, 7 ed. revista. Koch, I. G. (1987): "Dificuldades na de textos: os conectores cos". In M. & E. Clemente Lingstica Aplicada ao Ensino de Portugus. Porto Alegre: Mercado Aberto, 83-98. Koch, I. G. (2001 A Textual. Sao Paulo: Contexto. Koch, I. G. (2003a A pela linguagem. Sao Paulo: Contexto, 8 ed.
a a

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

Koch, I. G. Koch, I. G. Koch, I. G. 14 ed.

a

(2003b texto e a construgo dos sentidos. Sao Paulo: Contexto, 6 ed. & L. Travaglia (2002a Texto e Coerncia. Sao Paulo: Cortez, 8 ed. & L. Travaglia (2002b A Coerncia Textual. Sao Paulo: Contexto,
a

Lugrs

M. Gramtica do Idioma Galego. A Corua: Moret, 2 ed. A. R. (1980): Lenguaje y pensamiento. Barcelona: Fundamentos.

D. (1976): "Frmulas interlocutrias do dilogo no moderno coloquial". Biblos 55, 153-266. Maingueneau, D. (1997 Novas Tendencias emAnlise do Discurso. Pontes, 3 ed. Maingueneau, D. (1996): Pragmtica para o discurso Sao Paulo: Fontes. Maingueneau, D. (2000 Termos-chave da anlise do discurso. Horizonte: UFMG. Marcushi, L. A. (1983): Lingstica de Texto: o que e como se faz. Recife: Universidade Federal de L. A. (2001 Anlise da Sao Paulo: tica, 5 ed. L. A. (1995): e explicitude na entre fala e escrita. Recife: Universidade Federal de Pernambuco. Marcuschi, L. A. (2002 hipertexto novo de escrita sala de aula". En J. de Azeredo Lingua portuguesa em debate. Conhecimento e ensino. Petrpolis: Vozes, Marques, M. A. (2002): "Conectores fticos e da interlocutiva". En I. M. Duarte, J. Barbosa, S. Matos & T. Comemorativo dos 25 anos do Centro de da Universidade do Porto. 2. Porto: Centro de da Universidade do Porto, 31-39. Martn M. A. "Los marcadores del discurso desde el punto de vista gramatical". Martn Zorraquino, M. A. & E. Montolo Los marcadores del discurso. Teora y anlisis. Madrid: Arco Libros, 19-53. M. H. A. M. Brito, I. Duarte & I. H. Faria (1994 Gramtica da Lingua Portuguesa. Lisboa: 4 ed. Mateus, M. H. M. et (2003): Gramtica da Portuguesa. Lisboa: Caminho. Metzeltin, M. & M. (1982): Semntica e Sintaxe do Portugus. Coimbra: Almedina. M. Semntica, pragmtica y sintaxis del espaol. Wilhelmsfeld: Gottfried Egert Verlag. Meurer, J. L. & D. (orgs.) (2002): Gneros textuais. R. (1976): in the study of referentials Portuguese". In J. Schmidt-Radefeldt Readings in Portuguese Publishing 267-287. Meyer-Hermann, R. "Formas de no ensino do como lingua estrangeira". In J. G. Herculano de & J. Estudos de Portuguesa. Coimbra: Coimbra Editora, 173-194. Meyer-Hermann, R. (1993): "Processos de e no portugus falado". In J. Schmidt-Radefeldt Semitica e e romnica. Homenagem a Jos Herculano de Carvalho. Tbingen: Gunter 21-57. Meyer-Hermann, R. (1995): dados sobre a de palavras no portugus falado culto na cidade de Sao Paulo". In M. Viegas Brauer-Figueiredo (org. e Actas do 4 Congresso Internacional de Lusitanistas (Universidade de Hamburgo, 6 a de Setembro de 1993). Lisboa:
a a a o

RAMN FREIXEIRO MATO

Montolo E. (1998): "La teora de la relevancia y el estudio de los marcadores discursivos". Martn M. A. & E. Montolo Los marcadores del discurso. Teora y anlisis. Madrid: Arco Libros, M. Leite de (1995): "Manda pode. Ou nao juzo. estudo de diretivos no discurso empresarial brasileiro". En J. Heye Flores verbais. homenagem lingstica e para Eneida do Monteiro no seu 70 Rio de Janeiro: Editora 34, 73-86. Orlandi, E. P. (2002 Anlise de Discurso: Principios & Procedimentos. Pontes, 4 ed.
a

Paredes Silva, V. L. "Ao correr da pena: aspectos da tpica cartas pessoais". En J. Heye Flores verbais. homenagem lingstica e para Eneida do Monteiro Bomfim no seu 70 Rio de Janeiro: Editora 34, Pcheux, M. (1997): "A Anlise do Discurso: tres pocas In Gadet & T. Hak Por Anlise Automtica do Discurso: obra de Michel Editora da Unicamp, 3 Pereira, M. G. Dias "Marcadores discursivos em de congresso em lingstica". En J. Heye Flores verbais. homenagem lingstica e para Eneida do Monteiro Bomfim no seu 70 Rio de Janeiro: Editora 34, Pereiro Rozas, A. X. & Juncos Rabadn (2000): "Referencia cohesiva no discurso narrativo na vellez". Verba J. (ed.) (1986): Text from a psychological point Hamburgo: Buske. Pontes, E. (1987): tpico no do Brasil. Pontes. J. (2001): Marcadores del discurso. Barcelona: Ariel, 2 ed. Prieto Alonso, D. (1986a): Prosodie et syntaxe. La position des clitiques en galicien-portugais. Groningen: Imprimerie Regenboog Stichting. Prieto Alonso, D. (1986b): "Movimentos dos clticos em galego-portugus". In Actas do I Congresso Internacional da Lngua Galego-Portuguesa Galiza (Ourense, 1984). A AGAL, 357-366.
a a

Reyes, G. (2002 Rods Martnez, M. X.

El abec de la pragmtica. Madrid: Arco Libros, 5 ed. "Procesos de exemplificacin no discurso".

de Lingua

Rodrguez Campos, X. (1997): "Lingua, paisaxe e identidade: unha aproximacin entre a semntica e a pragmtica da lingua galega". En X. Rodrguez Campos: As linguas e as identidades. de e de interpretacin Universidade de Santiago de Compostela, 85-104. Rodrguez Gonzlez, E. (1958-1960-1961): Diccionario enciclopdico gallego-castellano (3 Vigo: Galaxia. Romero Trillo, J. (1997): "Your attention, please: Pragmatic mechanisms to obtain the e's attention in English and Spanish conversations". Yournal 28, 205-221. Saco Arce, J. A. Gramtica gallega. Lugo: Imprenta de Soto Snchez Rei, X. M. (2002a): dos elementos decticos adverbiais apresentativos". En Fernndez Roca, X. A. & M. J. Martnez Lpez: Vir bonus docendi peritus. Homenaxe a Jos Prez Riesco. A Facultade de da 407-417. Snchez Rei, X. M. (2002b): "Sobre a dexe e os pronomes demostrativos". Revista Galega de Filoloxa 3, 167-198.

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

Snchez Rei, X. M. (2002c): Os demostrativos. A Monografa 1 da Revista Galega de Sanmartn Rei, G. (2002a): Lendo Lingua e compromiso (1863-1936). A Espiral Maior. Sanmartn Rei, G. (2002b): Os (pre)textos galegos (1863-1936). Santiago de Compostela: Sotelo Blanco. Santiago y Gmez, J. (1918): Filologa de la lengua gallega. Santiago: Tip. de El Eco Franciscano. D. (1987): Discourse Cambridge: Cambridge University Press. Schmidt-Radefeldt, J. "Partculas discursivas e interaccionais no e no espanhol em contraste o In J. Schmidt-Radefeldt Semitica e portuguesa e romnica. Homenagem a Jos Herculano de Gunter 63-78. M. (1984): "Frmulas no texto In J. G. Herculano de Carvalho & J. Schmidt-Radefeldt Estudos de Portuguesa. Coimbra: Editora, 195-212. Searle, J. (1969): Cambridge: Cambridge University Press. Silva, (1999): "A cognitiva na associativa: um exemplo". In M. & Silva Actas do Internacional de Cognitiva (Porto, 29/30-598). Porto: Faculdade de Letras, 253-268. Silva, F. (2002): "Do e em demonstrativa En I. M. J. Barbosa, S. Matos & T. Comemorativo dos 25 anos do Centro de da Universidade do Porto. Porto: Centro de da Universidade do Porto, 141-156. Domnguez, Frases con posesivo en galego. Estrutura e valores Santiago de Compostela: Universidade (Anexo 50 de Silva, G. M. de Oliveira & A. T. de Macedo "Discourse markers in the spoken Portuguese of Rio de Janeiro". Language and Change 4, 235-249. Sperber, D. & D. Wilson (1986): Relevance. Communication and cognition. Oxford: Blackwell. Travaglia, L. (1995): entre de gramtica e de textos e de lxico". En J. Heye Flores verbais. homenagem lingstica e Eneida do Rego Monteiro no seu 70 Rio de Janeiro: Editora 34, Van Van Van Van de para

Dijk, T. A. (1972): Some aspects The Hague: Mouton. Dijk, T. A. Text and context. London: Longman. Dijk, T. A. (1980): Macroestructures. Hillsdale, N. Lawrence Erlbaum. Dijk, T. A. & W. Kintsch (1983): Strategies of discourse comprehension. Nova Iorque: Academic Press. Vzquez Veiga, N. (1994/1995): "Una aproximacin a algunos marcadores con funcin textual de y Estudios de Lingstica 10, 349-390. Vzquez Veiga, N. & Fernndez Bernrdez (1996): "Un caso de interferencia lingstica: la forma y luego en el castellano de Galicia". En M. Casado, A. J. E. Lpez & J. I. Prez (eds): Scripta in memoriam Manuel Taboada Cid. 2, A Universidade da Vigner, G. (2002): "Tcnicas de aprendizagem da escrita". En Galves, E. Orlandi & P. Otoni texto: leitura & escrita. Pontes, 3 Vilela, M. (1999): Gramtica da Portuguesa. Coimbra: Almedina, 2 ed. Vilela, M. & I. Koch (2001): Gramtica da Portuguesa. Coimbra: Almedina.
a a

H. (1974

Le

Paris: Seuil.

11. NDICES

11.1,

De

materias

acento contrastivo 96, 97 acento principal 98 aceptabilidade 30, 79 90, 149 actitude comunicativa 127 actitude comunicativa do comentario 128 actitude comunicativa do relato 128 actitude do actitude do locutor actividade verbal 17, 29, 59 actividades 68 acto conversacional 166 acto de 41 acto de enunciacin acto director 60 acto global 17 actor fixo 56 actor principal 56 actos comunicativos 46 actos actos da fala directivos 69 actos de fala 16, 17, 60, 133, 146 actos interaccionais 21 actos preparatorios 69 acumulacin de marcadores 142 adicin adverbial 87, 102, 124, 159 adverbios aspectuais 160 adverbios conectores 159 adverbios de clusula 22, 148 adverbios de enunciacin 149 adverbios de lugar adverbios de modo 55 adverbios de negacin e de macin 159 adverbios decticos presentativos 123 adverbios exofrsicos 150 adverbios extrafrsicos 149 adverbios inclusivos 160 adverbios 149 adverbios modalizadores 161 adverbios 153 adverbios presentadores 159 adverbios pronominais 123 adverbios que inciden no dicere 149 adverbios que inciden no 149 adverbios que inciden no dicere 150 adxacentes

adxectivacin 54 adxectivo 25, 54, 55, 172 adxectivos especificativos 54 afirmacin enftica 26, 157 alborada altico 149 aliteracin 55 alocutario 30, 31, 5 1 , 7 1 , 76, 80, 161, 172, 173, 174 alocutario universal 174 alteracin do ton de voz 85 alteracin do tpico 85, 86 alternancia de vez 20, 21 alternancia dos locutores 37 alternancia dos suxeitos 37 nos turnos de palabra 62 mbito de aplicacin 45, 53 50 59 anfora 25, 31, 46, 52, 59, 92, 107, 115, 116, 117, 150, 179, 190, 191, 194 anfora asociativa 52, 92, 116, 119, 150, 191 anfora demostrativa conceptual anfora demostrativa fiel anfora demostrativa infiel anfora nominal anfora profunda 92 anfora pronominal anfora resumativa 117, 119, 190 anfora resumativa nominal anfora semntica 92, 179 anfora temporal anaforizacins 53 anlise da conversacin 7, 19, 20, 21 anlise do discurso 177, 189, 192, 193 anlise oracional 23 anlise 22, 24 anteposicin do rema 90, 91 antepretrito 128 50, 59 antonimia anuncios 36, 38, 53, 54, 62 anuncios por palabras 36 anuncios publicitarios 36 aposicins 54 apstrofo 50 rea da cognicin 24 argumentacin 19, 45, 46, 48, 49, 50, 5 1 , 56, 57, 168, 169, 170, 189

argumentar 48, 134 do discurso 173 46, 49, 50, 161, 170, 171 argumento da persoa 50 argumento de autoridade 50 argumento por inercia 49 argumentos por asociacin 49, 50 argumentos por disociacin 50 de argumentos 49 articulacin dos temas 46 articulacin son-sentido 67 articulacin tema/rema 70 textuais 95 artigo 122, 124 artigo de opinin asentimento 22, 163 asercin 16, 2 1 , 133 asertivos 17, 149 asndeto 59 asociacin 49, 50, 53 aspecto imperfectivo 55 aspecto verbal 127, 129 atenuacin 69 aula 47 ausencia de pasivas auto sacramental 38 autonoma do alocutario 173 autor do texto 40 avaliacin 53, 57, 149, 151, 181, 184, 185 bagaxe cognitiva 67 base do texto bilingismo 74 biografa cadro campo 66 campo de referencias 178 capacidades de accin 40 capacidades discursivas 40 capacidades lingstico-discursivas 40 caractersticas textuais internas 46 caricatura 38, 54 36, 62, 66, 85, 89, 117, 119, 124, 193 carta oficial 47 carta persoal 39, 85 36 cartas ao editor 47 case sinnimo 125 castelanismo 163,

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

73, 107, 115 catlogos 36 categora gramatical 26, 142 categoras de significado gramatical 26 categoras textuais 47 cedencia de vez 20 certeza negativa 172 32 clusula ecuacional 87 clusula fragmentada 58 clusula pseudoclivada 90 clusulas cindidas 90 clusulas clivadas 90, clusulas de relativo 54, 90 clusulas declarativas 87, 88 clusulas desiderativas 101 clusulas exclamativas 88 clusulas imperativas 88 clusulas inacabadas clusulas interrogativas 61, 88, 101 clusulas marcadas polo foco 95 clusulas marcadas polo tpico 95 clusulas neutras 95 clusulas propias da argumentacin 50 clusulas simples 97 57, 184, 185 cdigo 72 cdigo vacilante 73 cdigos simblicos 30 coherencia argumentativa coherencia estilstica coherencia exterior 178 coherencia global coherencia interior 178 coherencia intertextual 181 coherencia linear coherencia macroestrutural coherencia microestrutural 181 coherencia narrativa 181 coherencia parcial coherencia retrica 181 coherencia semntica 180 coherencia sintctica coherencia 180 coherencia temtica coherencia temporal coherencia textual 23, 130, 177, cohesin cohesin cohesin cohesin endofrica 107 exofrica 107 frsica gramatical 3 1 , 107,

cohesin lexical 3 1 , 55, 107, cohesin referencial 7, 3 1 , 113, 135 cohesin temporal cohesin textual 90, 126, 129, 139 colocacin (ou contigidade) colocacin dos clticos 102 columna 38 combinacin de marcadores 142 comedia 38 comentadores 2 1 , 25, 32, 80, 81, 82, 86, 96, 99, 102, 127, 128, 147, 168, 191 50, 52, 55 competencia 23, 39, 74, 75, 173 competencia en galego 74 competencia lingstica 75 competencia textual 23 complexidade sintctica 36 complicacin 56, 57, 184, 185 informativa 79 compresenza fsica dos locutores 173 comprobacin 90, 133 en congresos 36 conclusin 102, 110, 132, 133, 134, 152, 163, 167, 169, 170, 171, 181 condicins de non tautoloxa 181 conectividade 30, 177 conectividade conceptual 3 1 , conectividade secuencial 30, 177 conector(es) 3 1 , 50, 52, 53, 55, 58, 94, 109, 130, 131, 132, 135, 140, 143, 148, 150, 153, 159, 160, 161, 162, 167, 168, 169, 170, 172, 173, 182, de subordinacin 58 conectores aditivos 169 conectores 52 conectores 150 conectores consecutivos 169 conectores 169 conectores de introducin de argumentos 50 conectores de introducin de conclusin 50 conectores fticos 192 conectores conectores de comparacins 55

conexin 50, 59, 68, 109, conexin entre os argumentos 50 conexin semntica conferencia(s) 36, 47, 113, 165 configuracin prosdica 30 lingstico 70, 72, 74, 75 73 constatacin de obviedades 49 constatativos 17 da frase 159 constitunte director 60, 61 constitunte focal 97 constitunte oracional 159 constitunte subordinado 61 constituntes dialxicos 62 construcin (ou integracin) clivada 96 construcin de textos 25, 26 construcin do sentido 68, 80, 9 1 , 173 construcin pseudoclivada 96 construcin ttica 89 con tema e rema marcados 84 construcins que construcins modais 52 construcins non marcadas 83 consulta mdica 46 contacto acstico 46 contacto local 46 contacto temporal 46 contexto cognitivo 7, 65, 66, 67 contexto cultural 66 contexto de situacin 7, 65, 66 contexto diglsico 47, 70, 72, 7 3 , 76 contexto 46 contexto histrico-social 32 contexto pragmtico 23 contexto sociocultural 67, 71 contexto sociolingstico 7, 65, 70 contido temtico 37 contigidade semntica 3 1 , 129 continuidade do texto semntica 29 continuidade temtica 66, conto 71 contorno verbal 65 contraargumentativos 22, contradicins pragmticas 73 contraste 100, 134, 151, 174, 194 contraxuncin 133 control social 72

RAMN

MATO

conversa familiar 46, 47 conversa radiofnica 47 conversa telefnica 46 conversacin 7, 19, 20, 2 1 , 59, 6 1 , 62, 153, 172 conversacin ordenada 20 25, 3 1 , 52, 109, 131, 132, 140, 141, 142, 144, 146, 150, 151, 153, 154, 155, 158, 159, 161, 162, 164, 167, 168, 169, 170 inconexo de clusulas 35 coecemento 50, 52 comunicacional 68 coecemento do mundo coecemento enciclopdico coecemento gramatical 67 coecemento ilocucional 67 coecemento 67 coecemento lingstico 67 coecemento 68 coecemento previo 177 coecemento procedural 67, 68 coecemento 68 copretrito 55, 58, 69, 128 coproducin discursiva 37 2 1 , 36, 37, 135, 170, 190 correferencia 25, 107, 113,

correspondencia oficial 47 cotexto 65, 66 criterio de autoridade 49 criterio de forza crecente 49 criterio de forza decrecente 49 criterio funcional 83 criterio homrico 49 criterio posicional 83 crtica 38, 56, 74 crtica literaria 56 crnica 38 dado/novo 70, 82 debate televisivo 74 decodificacin 69, 105 dedicatorias 57 definicins 32, 50 decticos 58, 62, 65, 123, 124, 193 121, 123, 193 dexe indicial 123 demostrativo(s) 38, 55, 98, 108, 112, 115, 117, 118, 119, 121, 193, 194

densidade lexical 35, 36 descricin(s) 15, 16, 19, 24, 40, 4 1 , 45, 46, 48, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 79, 102, 114, 124, 148 descricin impresionista 56 descricin obxectiva 53, 56 descricins definidas 124 desencadeadores de 171 desenlace 56, deslocamento dereita 96 deslocamento esquerda deslocamento de constituntes 83, 84 deslocamento do foco 99 deslocamento do rema 83 deslocamento do tema 83 destinador 32 destinatario 18, 32, 52, 53, 56 detalle 60, 141 determinantes dialectalismos 73 dilogo 19, 20, 30, 39, 4 1 , 59, 60, 6 1 , 62, 185, 192 dilogo conversacional 62 dilogo reportado 60 dilogos humorsticos 36 dilogos literarios 62 dialoxismo 185 diglosia 7, 190 digresin 168 digresores 168 discurso cientfico 39 discurso conversacional discurso descontinuo 60 discurso directo 58 discurso directo libre 58 discurso escrito 30, 74 discurso falado 20, 30 discurso ideolxico 39 discurso indirecto 58 discurso indirecto libre discurso literario 38 discurso poltico 38, 75 discurso pblico 74, 75, 76, 189 discurso relixioso 38 discurso reportado 58 discusin cientfica 47 discusin por escrito 47 disociacin 49, 50 dispersin de enunciados 19 divagacin 86 diversidade dos xneros discursivos 7, 33 documento oficial dominante secuencial dramaticum 38

editorial elemento cognitivo novo elemento coecido 83 elemento de referencia 115, 120 elemento destacado 86 elemento focal 90, 96 elemento presuponente 108 elemento presuposto 109 elemento superordenado elemento topicalizado 86 elementos anafricos elementos de cohesin 139, 140 elementos enfticos 22 elementos implcitos 60 elementos interactivos 62 elementos 29, 37 elementos perifricos 141, 145 elementos retardatarios elementos textuais 65, 159 elexa elipse 3 1 , 60, 107, 108, 109, 113, 114, 117, 121 elipse clausal 109 elipse do verbo modal 109 elipse lexical 109 elipse nominal 109 elipse verbal 109 emisor 45, 46, 52, 62, 66, 7 1 , 82, 145, 155 encadeadores do discurso 132 135 encadeamento de accins lingsticas 21 encadeamento de clusulas 23 nclise 98, 100 endfora nfase 17, 97, enlaces .140 ensino da gramtica 25 entoacin 22, 25, 29, 60, 83, 86, 99, 100, 101, 143, 155, 157, 158, 162, 170 entoacin enunciativa 100, 101 entrevista 38, 46, 54, 70 entrevista mdica 70 entrevistas 36 enumeracin 2 1 , 25, 167 enunciacin 149, 153 enunciado enunciados categricos 89 enunciados isolados 17, 60 enunciados tticos 89 epfora 59

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

epstola 38 eptetos 54 escala argumentativa 169 escenario 184 escolla do xnero 39, 40 escolla estilstica escrituralidade 29 especificacin ou 134 da diglosia 73 esquelas 36 esquema cognitivo(s) 3 1 , 129, 177 esquema explicativo esquema narrativo 56 esquemas textuais estilstica 74, 90, 113, 180, 181 estilo 2 3 , 25, 37, 38, 40, 59, 66, 52 argumentativa estratexia de 96 estratexia de supresin (ou seleccin) 183 estratexia de focalizacin 97 cognitivas 68, 69, 92, 184 estratexias de balanceamento 70 estratexias de formulacin 70 estratexias de interaccin 68 estratexias de procesamento textual 68 estratexias de referenciacin 70 estratexias de rematizacin 90 estratexias de tematizacin 83, 84, 90 estratexias interaccionais 69 estratexias sociocognitivas 24 estratexias textuais 70 argumentativa 50 bimembre 90 estrutura categrica 89 estrutura da informacin 7, 80, 95 estrutura informativa 89 estrutura informativa ttica 89 estrutura informativa unimembre 89, 90 estrutura marcada 99 estrutura non marcada 99 estrutura profunda estrutura profunda textual estrutura superficial 109, 182 estrutura temtica 80, 81, 87, 88, 123

estrutura tpico-comentario estrutura total dun texto 86 do texto 30 da informacin estruturalismo 15 modalizadoras 52 61 estruturas sintcticas 55, 127 etopeia 54 eufemismos 69 84, 113, 140, 148, 154, 155, 156, 157, 158, 160, 161, 162, 163, 173, 179 explicacin 45, 46, 48, 5 1 , 53, 133, 154, 166, 170 exposicin 148, 181 expresin adverbial anafrica 124 expresin adverbial catafrica 124 expresins de valor cero 22 expresins 65 expresins verbais estereotipadas 170 extrema dereita da clusula 97 extrema esquerda da clusula 97 fbula 38 farsa 38 fecho da conversa 21 fenmenos de dbida 69 fenmenos 25 fetiches 47, 71 figuras de estilo 59 do texto 73 filosofa da linguaxe 164, 168 fluxo discursivo 36 focalizacin 7, 82, 85, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102 focalizacin do suxeito 100, 101 focalizacin marcada 95 focalizadores 22, 160 foco marcado 99 foco-dado 95, 99 folletos 36 forma elidida forma 114, 115 forma remisiva lexical 126 forma substitutiva formas formas de argumentacin 49 formas de atenuacin 69 formas de contradicin

formas de enfatizacin 171 formas de siloxismo 49 formas remisivas 124 formas repetidas formas verbais remisivas 124 frmula de negacin enftica ilocutiva 60, forza perlocutiva 184 frase adverbial 87, 159 frase complexa 87 frase composta 87 frase nominal 54, 87, 113, 115, 116, 117, 118, 120, 159 frase preposicional 87 funcin anafrica funcin catafrica 117, 123 funcin continuativa 90 funcin didctica 53 funcin discursiva funcin localizadora 121 funcin metalingstica 53 funcin pragmtica funcin secuenciadora funcin textual 25, 26, 147, 148, funcins discursivas 84 funcins informativas 82, 88 funcins textuais 25, 153, 154, futuro 46, 69, 75, 100, 128, 152 galego culto 75 galego litrxico 74 galego oficial 75 genera 38 genus deliberativum 38 gramtica da clusula 24, 25, 26, 85, 95 gramtica da oracin 26 gramtica da palabra 24 gramtica do enunciado 26 gramtica textual 26 gramtica tradicional 25, 26 gramtica transoracional 25 gramtica xenerativa 23, 40 142, 146, 167 grao de contencin 48 grao de incerteza 32 grao de 32 grao de pulidez 69 grao de relacin afectiva 36 graos de integracin sintctica 90 guins televisivos 62 haxiografa 38

RAMN

MATO

hedges 69 heteroxeneidade 39, 142, 162 dos xneros discursivos 39 52, 55, 114, hipernimo 183 58 58, 94 hipertexto 40, 3 1 , 52, 55, 112, 114, historia 38, 57, 52, homila 38, 47 humor grfico 38 185

identidade 108 ideoloxa 19, 20, 29, 48, 72, 75 ideoloxa lingstica 75 ilocucionarios 16 56, 60 imperativo 101 implicacin 144 implicatura(s) 18, 145 implicatura conversacional 18 imprecisin semntica 143 indicadores actitudinais indicadores de ordenacin textual 130 indicadores 150 ndices de avaliacin ndices de dominio ou modo indirectividade 60 17, 18, 68, 69, 86, 92, 116, 141, 145, 164, 169, 177 inferenciacin 92 informacin coecida 7, 32, 79, 93 informacin non coecida 82, informacin nova 79, 82, 84, 9 1 , 92, 93, 95, 96 informacin remtica 93 informacin temtica 93 30, 91, 118 insercin 4 1 , 70 institucionalizacin 72 de conexin 120 instrucins de consecuencia instrucins de sentido 126 instrucins referenciais instrumentos de cohesin integracin 25, 56, 62, 83, 84, 90, 94, 147, 183

integracin argumentativa 62 intencionalidade 30, 3 1 , 46, 68, 70, 79, 80, 145 intensidade tonal 96 interaccin 16, 17, 18, 20, 29, 31, 32, 36, 37, 50, 52, 59, 66, 67, 68, 69, 70, 7 1 , 75, 76, 79, 9 1 , 96, 150, 168, 177, 179, 181, 185 interaccin face a face 37 interaccin social 16, 52 interaccin verbal 18, 29, 69, 79, 96 intercambio 59, 60, 62 intercambio confirmador 60 intercambio dialxico 60 intercambio reparador 60 intercambios verbais 59 interdependencia semntica 30, 177 interferencia 8, 154, 162, 163, 164, 165, 166, 172, 194 internet 40 interpretacin textual interrogacin retrica 50 interrogativa parcial 88 interrogativa total 88 intertexto 39, 40 intertextualidade 30, 3 1 , 40, 79 intervencin 4 1 , 50, 57, 59, 60, 75, 149, 181 intervencin iniciativa interxeccin(s) 142, 143, 144, 145, 146, 153, 154, 155, 157, 158, 159, 161, 162, 170, 172 interxeccins impropias 145 propias 145 introducin do tpico 130 142, 145, 167 inversin do cltico 97 inversin do foco 95, 97, 98, 99 irona 50, 60, 155 isolacionismo 73 lazos cohesivos 107 da exhaustividade 32 da informatividade 32 lei da modalidade 32 letras de cancins 36 lexitimacin do galego 75 libro de texto da cadea significante lingua lingua da diferenza 70 lingua de cultura 71

lingua de imposicin 70 lingua minorizada lingua natural 30 lingua normalizada 72 lingua padrn 72 lingua ritual 74 lingua teito 164 lingstica cognitiva 24 lingstica da lingstica do texto 7, 13, 15, 16, 19, 22, 23, 24, 25, 29, 40, 149, 177, 190 lingstica estrutural 15 lingstica pragmtica 15, 191 lingstica textual propiamente dita 23 liturxizacin do galego 74, 75 localizadores 16 locucins discursivas locucins pragmticas 144 locutor despersonalizado 174 lugares 49 17, 181 macrocategoras 68, 184 macrocoherencia macrodiscursivo 173 macroestratexias 182, 184, 185 46, 47, 53, 86, 180, 181, 182, 184, 185 macroestrutura semntica do discurso 46 macroestrutura semntica do texto 185 macroproposicin(s) 40, 68, 183, 184, 185 global 183, macroproposicins temticas 68 macrorregra da supresin 184 macrosintaxe do discurso 23 macrotextos malentendidos 67, 69 manutencin de vez 20 manutencin do tema 129 marca de cortesa 173 marcacin do elemento focal 90 marcador de contraargumentacin 165 marcador discursivo 84, 141, 142, 144, 145, 146, 151, 164, 165, marcadores argumentativos 22 marcadores contrastivos

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

marcadores conversacionais 2 1 , 130, 139, 143, 150, 167 marcadores de apertura 168 marcadores de atenuacin 69 marcadores de cambio de tpico 152 marcadores de conclusin 22 marcadores de continuidade 168 marcadores de 168 marcadores de expresividade marcadores de foco marcadores de funcin textual 147, 148 marcadores de pausa marcadores de presuposicin 150 marcadores de situacin 130 marcadores discursivos de control de contacto 172 marcadores discursivos propiamente ditos marcadores do discurso propiamente ditos 150 marcadores do suxeito enunciador 53 marcadores elaborativos marcadores inferenciais 152 marcadores pragmticos 22 marcadores textuais 134, 135, 140, 143, marcadores verbais marcas de expresividade 62 marcas gramaticais 48, 50 marcas prosdicas marcas verbais 46 materialidade lingstica 30 mxima da cantidade mxima da cualidade mxima da pertinencia mxima da relevancia mxima do modo mximas 50 mecanismos de referencia medios de atenuacin 69 66 melloras da informacin melodrama 38 memoria do 129 memoria dos interlocutores memoria pasiva do alocutario 80 memoria textual 32 memoria textual colectiva 66, 79, 80, 83, 87, 144, 152, 161, 173, mensaxes megafnicas 36 114, 117 metfora(s) 50, 55, 60, 185 metonimia 55

microactos de discurso microcoherencia microproposicins 184 microtextos 181 38 mobilidade distribucional 143 32, 4 1 , 48, 90, 141, 160 modalidade no do tema 48 modalidades do discurso 38 modalizacin 148 modelo cognitivo modelo de lingua 12, 73, 75, 166 modelos cognitivos 67, 184 modelos 65 modelos 86 modelos textuais 32, 40, 48, 68 modelos textuais globais 68 modificacin da voz 60 modificador da oracin 159 modo 66 modo de 29, 72 modo indicativo 92 momento da enunciacin 52 monlogo 47, 59 moral 54, 57, 72 moralidade 57 movemento do cltico movementos das 37 mudanza de tpico 85, 86, mudanza de vez 62 mudanzas de tpico 69 multifuncionalidade 8, 135, 143, 148, 162, 163, 166 multifuncionalidade dos marcadores textuais 135 mltiplo referenciamento mundo comentado 128 mundo narrado 128 mundo textual narracin 38, 4 1 , 45, 46, 48, 54, 189 narracin breve 38 narrador 57, 58, 59, 181 narrador heterodiextico 58 narrador homodiextico 58 38 negociacin 59 neoloxismos 52 nexos 22 nexos consecuenciais 22 nexos contrastivos 22 nivel informativo 79

microsocial 69 pragmtico semntico 79, sintctico 79, textual 24 xenrico xerais nominalizacins 125 non-texto 25 normas 69 nota de axenda 47 nota de servizo 39 noticia de 47, noticia do 46 noticia radiofnica 47 noticias 36, 100 novela 38, 189 ncleo clasificador 45 ncleo da conversacin 61 nmero de 48 obxecto da conversacin textuais 30, omnisciencia 58 operacins explicativas 52 operador inherentemente focal 97 operadores 68, 109, 132, 133, 134, 139, 140, 150, 153, 169, 189 operadores argumentativos operadores de concrecin operadores de formulacin 171 operadores de argumentativo operadores discursivos 68, 109, 153, 171, 189 operadores pragmticos 140 ptica do locutor 178 ptica do receptor oralidade 61 orde categrica 90 orde de palabras 25, 3 1 , 158 orde dos constituntes 88, 89 orde dos elementos 49 orde militar 39 orde normal 83 orde suxeito-verbo 89 orde ttica 90 orde verbo-suxeito 89 ordenacin dos argumentos 50 ordenacin linear 30 ordenadores 130, 140, 168 ordenadores do discurso 140

nivel nivel nivel nivel nivel nivel nivel nivel

180 macrosocial 69

RAMN

MATO

ordenadores 130 ordenadores ordenadores organizacin da conversacin 21 organizacin da informacin 7, 70, 77, organizacin do texto 70, 91 organizacin da informacin 24 orientacin 56, 57, 6 1 , 132, 134, 184 orientacin argumentativa 132, ouvinte 16, 20, 2 1 , 30, 4 1 , 60, 69, 86, 92, 9 3 , 102, 113, 116, 121, 127, palabra interrogativa palabras 162, 164 palabras lexicais 110, 116, 124, 162, 164 palabras 62 parbola 38 parfrase(s) 37, 68, 127, 170 saneadoras 170 pargrafo 40, 4 1 , 86, 94 paralelismo sintctico 127 paralelismos 50 7 1 , 194 parceiro(s) 22, 32, 67, 69, 75, 92 partcula focalizada 101 69, 88, 90, 93, 97, 100, 101, 109, 123, 130, 140, 142, 144, 148, 153, 157, 158, 162, 164, 191, 194 partculas de ligazn 109 partculas de realce 90, 148 partculas focalizadoras 144 partculas gradativas 148 partculas 144, 148, 191 partculas secuenciadoras 130 partner 48 pausas 2 1 , 29, 4 1 , 62, 69, 130, 143, 144, 147, 170 17 perfrases 50, 53 perlocucin perlocucionarios 16 perspectiva contextual 82 perspectiva oracional 82 perspectiva retrospectiva pertinencia 18, 32, 50, 58, 141, 152, 170, 177 pistas 9 1 , 141

36, 90 planificacin do discurso 59, 168 plano escrito 29 plano oral 20, 29 poema 38 polifona 19 posesivo 85, 191, 194 posicin dos clticos 7, 95, 98, 100, 102 posicin final 96, 173 posicin inicial 8 1 , 83, 86, 143, 144, 172 posicin posverbal 97, 98, 99, 101, 102 posicin preverbal 99, 100, 101 posicin pospretrito 69, prcticas sociais 35 prcticas socioculturais 29 pragmtica 15, 16, 17, 18, 2 3 , 46, 59, 8 1 , 102, 141, 144, 156, 180, 190, 191, 192, 193 pragmtica conversacional 18 38 pregunta alternativa 69 pregunta alternativa negada 69 pregunta na ra 47 preguntas premisa 48 premisa menor 48 premisas 49, 133, 181 presente de indicativo 52, 54, 58, 128 presente histrico 58 presenza distante do receptor 37 preservacin das faces 69 prestixio do locutor 50 presuncins 49 presuposicin 6 1 , 93, 150 pretrito 55, 58, 128 pretextos plano do relato principio cooperativo 59 principio da non contradicin principio de da conclusin principio de 80 principio de cooperacin 18, 32 principio de cualidade 80 de pertinencia 32 principio de relevancia principio de 32 proadverbio 147 problematizacin 57 de progresin temtica 93

procedementos inferenciais 46 procedementos literarios 55 procedementos topicalizadores 84 procesamento inferencial 145 procesamento textual 23, 67, 68, 69, 179 proceso inferencial 69, 145 proceso interpretativo do texto 141 proceso orientado e complicado 56 procesos cognitivos 30 procesos de textual 105 procesos de secuencializacin 30 procesos de topicalizacin 85 prclise 97, 100, 101 producin de textos 23 producin do discurso 29 producin do enunciado 16 producin escrita 29, 47 producin escrita en galego 47 producin verbal 29 produtor do texto 16, 40, 68 proformas 120, 124 progresin con salto temtico 94 progresin con tema derivado 94 progresin da informacin 93 progresin de tema constante 58 progresin de temas derivados 58 progresin por subdivisin do rema 94 progresin temtica 7, 46, 52, 55, 58, 62, 75, 81, 82, 93, 94, 129 progresin temtica linear 52, 82, 129 prlogos 57 3 1 , 55, 58, 92, 98, 101, 108, 113, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 150, pronomes cuantificadores 120, 122, 123 pronomes demostrativos 108, 118, 121, 193, 194 pronomes identificadores pronomes interrogativos 122 pronomes ordinais 120, 122 pronomes pronomes posesivos 122 pronomes relativos 84, 99 pronominalizacin do CD topicalizado 84 proposicin(s) 16, 40, 50, 52, 55, prosa potica 38 prosopopeia 54, 55 prospectos 36 proverbios 50

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

proxecto de publicidade pulidez 69

40 54, 56

quebra do tpico 130, querida de fala 166 59 receita de 46, 47 receitas mdicas 36 recepcin 23, 70, 72, 73, 76 receptor 50, 66, 7 1 , 95, 128, 145, 178 reciprocidade 50 recorrencia de contidos semnticos 127 recorrencia de estruturas recorrencia de recursos fnicos recorrencia de verbal recorrencia de termos 127 recuperacin da informacin 107 recursos de cohesin 52, 55 recursos non verbais recursos retricos 50 recursos suprasegmentais recursos verbais 21 redaccin escolar 47 redenominacin anafrica demostrativa reducin ao absurdo 50 reduplicacin lexical 84 referencia comparativa referencia demostrativa referencia 55 referencia persoal 108 referencia textual 22, 70 referente 40, 84, 107, 108, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 123, 124, 125, 126 70, 127, 149, reformulacin conversacional 170, 190 153, 170, 171 de distanciamento 170 reformuladores explicativos 170 reformuladores recapitulativos 171 reformuladores rectificativos 170 regra de inversin do foco 98 regra de proximidade 123 regra de xustiza 50 regras de topicalizacin 85 reintegracionismo 73 reiteracin 65, 111, 114, 127

relacin anafrica 109, relacin comparativa relacin de causalidade 131 relacin de condicionalidade relacin de relacin de disxuncin relacin de mediacin 131 relacin de modo 132 relacin de temporalidade relacin entre os argumentos 50 relacin mdico-doente 70 relacin remisiva relacin tpico-comentario 25 relacionantes supraoracionais 140 relacins argumentativas relacins 22 relacins semnticas de inclusin 52 36 relevancia 18, 19, 2 1 , 30, 45, 55, 56, 65, 83, 139, 164, 166, 178, 180, 181, 193 rema 94 83, 84, 90, 91 32, 91, 107, 120, 121, 135, 179 renegociacin implcita 69 reorientacin temtica 22, 52, 55, 58, 59, 80, 85, 9 1 , 111, 113, 119, 126, 127, 155 repeticin lxica 58 reportaxe 38, 47 representacin positiva do 69 res ficta 38 res gesta 38 resea acadmica 47 resolucin final 56, 57 retomada de referentes textuais retrica 37, 38, 50, 181 retrica clsica 37, 38 retrato 54, 57 escrito 62 oral 62 ridculo 50 ritmo 29, 59, 127 ritualizacin do galego 75 romance 38, 39 rotulacin 126 rtulos 36 salmo 38 salto de tema 86 sados 20, secuencia de comentario 127

secuencia linear 30 secuencia pronominal 113 secuencia temporal 56 secuenciacin 83, 126, 127, 128, 129, 130, 184 secuenciacin con procedementos de recorrencia secuenciacin frstica 129 secuenciacin parafrstica 128 secuenciacin sen procedementos de recorrencia 129 secuenciador secuencializacin 2 1 , 30 secuenciamento cohesivo de enunciados 106 secuencias descritivas 53, 55, 56 secuencias explicativas 52 secuencias expositivas 48 secuencias instrucionais 48 secuencias narrativas 48 secuencias textuais secuencias 60, 61 segmentacin sintctica do enunciado 83 segmento do discurso 141 segmentos textuais 40, 93, 107 segundo plano dun relato 128 sentenzas clivadas sentido carnavalesco do texto 74 sermn 38, 66 significado procedural 144 significado proposicional 144 silencios 60 siloxismo 48, 49 smbolo de identificacin 72 sinais conversacionais 22, 62, 158, 165 sinais conversacionais interactivos 22 sinais conversacionais 22 sinais de articulacin 68, sinais de puntuacin 37 sinais sinais indicativos de avaliacin 53 sincdoques 60 sinestesia 55 sinonimia 31, 50, 55, 58, 114, 125, 150 sinnimo 86, 125 sintaxe 15, 26, 36, 37, 97, 140, 192 situacin comunicativa 46, 62, 65, 66, 7 1 , 107, 116, 145 situacionalidade 30, 3 1 , 79 sobreentendidos 46

RAMN

MATO

socio 48 socioloxa interaccional 20 soliloquio 59 soneto 38, 66 subordinacin 3 1 , 58, 75, 139 substantivo 54, 85, 92, 116, 120, substantivos substitucin 25, 3 1 , 75, 107, 108, 109, 112, 113, 114, 147, 162, 166 substitucin lexical substitucin por cero subtemas 46, 53 subxneros 38 subxuntivo 69, 92 sucesividade 30 suficiencia argumentativa 165 sumarizadores superficie textual 30, 3 1 , 67, 92, 105, 114, 130, 178, 179 suxeito gramatical 82, 84 suxeito produtor 50 teatro 38, 39 telegrama 46 tema da conversacin tema(s) deslocado(s) 82, 86 tema duplo tema fixado 46 tema marcado 87, 88 tema simple 87 tema-rema 83, 84, 86, 87, 89, 93, 95, 129 7, 19, 25, 82, 83, 84, 86, 90 tempo da enunciacin 46 tempo do enunciado 46 cero (sen perspectiva) 128 do mundo comentado 128 tempos do mundo narrado 128 tempos prospectivos 128 tempos retrospectivos tempos verbais 22, 26, 58, 69, 129 teor 66 da actividade verbal 17 teora da argumentacin 168 teora da enunciacin teora da frase 22 teora da literatura 45 teora da pertinencia 18, 141, 152, 177 teora do texto 15, 22, 23

teora dos actos de 16, 17 teora dos xneros 38 teora polifnica da enunciacin teora semitica do texto 32 tese inicial 49 tese nova 49 teses coecidas 49 texto argumentativo 49 texto dialxico 29 texto didctico texto escolar texto(s) escrito(s) 23, 29, 35, 36, 37, 47, 76, 85, 174 texto(s) explicativo(s) 7, 48, 5 1 , 52, 53 texto(s) falado(s) texto(s) 47, 70, 7 1 , 72, texto monolxico 29 texto oral 29, 36, 76, 90 texto 29 textos argumentativos 7, 48, 50 textos conversacionais 7, 20, 2 1 , 48, 59 textos de estrutura heteroxnea 40 textos de estrutura homoxnea 40 textos descritivos 7, 48, 53, 54, 55 textos espontneos 47 expositivos 48 textos galegos 73, 194 textos 48, 53 textos instrucionais 48 textos narrativos 7, 48, 56, 58 textos non espontneos 47 textos dialxicos 75 textos poticos 179 textos polticos 48 textos publicitarios 48, 56 textos puros 48 textos utilitarios 47 textos 48 textualidade 29, 30, 3 1 , 79, 105, 106, 114, 177 textura 35, 66, 106 textura externa 66 textura interna 66 tipo de rexistro 46 tipoloxa(s) de textos 7, 24, 43, 45, 46, 47, 181 tipos de anforas asociativas tipos de coherencia 8, tipos de cohesin 7, 107, tipos de digresin 168 tipos de xneros 40 tomada de turnos 20 tomada de vez 20, 2 1 , 75

85, 155 topicalizacin 7, 25, 82, 84, 85, 86, 92, 96, 98, 99, 101, 102 topicalizacin semntica 85 tpico(s) discursivo(s) 80, tpico-comentario 25, 8 1 , 86, 99 tpicos frsicos tpicos marcados tpicos non marcados tpicos oracionais 80 tpicos secundarios 86 topoi clsicos 49 tradicin gramatical 8, 153, 159, 162 da conversa 21 transicin heteroxnea tratado cientfico 53 traxedia 38 trazos suprasegmentais tropos 60 truncamentos 37 turno(s) de palabra 20, 59, 60, 62 unidade comunicativa 29 unidade conversacional bsica 20 unidade mxima monolxica 60 unidade mnima dialxica 60 unidades conversacionais 20 unidades globais 68 uso discursivo 156 uso dos decticos 58, 92 uso remisivo do verbo ser 124 usos discursivos 143, 155, 156, 162, 163, 164, 165 valor anafrico 118, 121, 145 valor catafrico valor discursivo 145, 155 valor 149 valor 146 valoracin do parceiro 75 valores abstractos 49 valores concretos 49 valores 49 valores informativos 79 de ton 62 verbalizacin 36, 37 verbo dicendi 58 verbos factivos 150 verbos 22, 69 verdades 49 versatilidade 143 verso 38, 179 voz 2 1 , 46, 47, 60, 85, 155, 170 vulgarismos 73

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

ou extensin 134 xnero deliberativo 38 xnero demostrativo (ou epidptico) 38 xnero xudicial 38 xnero de discurso primario 39 xnero de discurso secundario 39

xnero 38 xneros 7, 33, 37, 38, 39, 40, 45, 56, 116 xneros primarios 39 xeracin de implicaturas 145 entre entes 49 xestos faciais 37

xuncin aditiva xuncin alternativa xuncin contrastiva xuntores de tipo lxico xustaposicin 19, 129, 130, 135, 179

RAMN

MATO

De autores

40, 45, 46, 57 Alcina, J. 141 lvarez, M. 53, 54, 56, 189 157, 158, 189 2 1 , 72, 74, 189 J. 19, 166, 169 Aristteles 49 J. L. 16, 189 Azeredo, J. 9 1 , 96, 189, 192 Bez San Jos, V. 141, 144, 153, 189 Bagno, M. 72, 102, 189 M. 16, 19, 37, 39, 45, 189 Barros, D. L. Pessoa de 32, 189 Bassols, M. 47, 48, 50, 56, 57, 59, 62, 93 Bastos, L. 92, 189 R. A. de 23, 32, 79, 178 46 Benveniste, E. 16, 189 D. 144, 189 Blecua, J. M. 141 Braga, M. L. 9 1 , 189, 190 H. H. Nagamine 19, 20, 40 Brauer-Figueiredo, M. F. Viegas 109, 148, 189, 192 Brito, A. M. 30, 3 1 , 70, 80, 81, Bronckart, J. R 40 Brown, G. 19, 36, 66, 113 Campo, Marica 127 Calero, R. 94, 111, 128, 155, 156, 189 L. 189 Casado Velarde, M. 25, 80, 89, 90, 102, 109, 142, 143, 147, 148, 152, 159, 162, 163, 164, 189, 190, 194 Castro, R. de 7 1 , 125, 134, 190 Crculo de Praga 82 Nunes 115, 190 Coseriu, E. 15, 90, 190 Costa Casas, X. X. 190 Vallverd, N. 145, M. 25, 180, 190 Chodorowska, M. 2 1 , 172, 190 Chomsky, N.

82, 93, 190 Diessel, H. 121, 190 J. 40 Domnguez Seco, L. 75, 190 Dressler, W. U. 23, 32, 79, 105, Duarte, I. 30, 3 1 , 70, 80, 8 1 , 177, 190, 191, 192, 194 Ducrot, 19, 49, 166, 168, 169,

H. 165 113 H. 35, 65, 66, 81, 105, 106, 107, 109, 110, 112, 115, 129, 131, 191 Helbig 48 Herrero M. J. 73, 191 Instituto da Lingua Galega Jimnez T. 79, 82, 83, 93, 191 Juncos Rabadn, 115, 193 Kintsch, W. 180, 182, 183, 194 Kleiber, G. 117, 191 Koch, G. 15, 16, 19, 20, 2 1 , 22, 24, 25, 26, 29, 30, 32, 36, 37, 40, 47, 48, 52, 57, 66, 67, 68, 82, 83, 84, 90, 9 1 , 92, 93, 105, 106, 113, 114, 116, 120, 126, 127, 129, 132, 139, 150, 168, 169, 170, 178, 179, 180, 182, 184, 185, 190, 191, 192, 194

Vidal, M. V. 84, 190 Escola de Praga I. H. 30, 31, 70, 80, 192 Fvero, L. L. Fernndez Bernrdez, 194 Fernndez M. 2 1 , 139, 165, 166, 169, 190 Fernndez Salgado, X. A. 2 1 , 139, 170, 172, 190 Ferreiro, M. 190 Figueiredo, 109, 148, 192 Figueroa, A. 47, 70, 7 1 , 73, 74, 185, 190 A. de Mata Machado 121, 190 J. 82 Fonseca, J. 24, 8 1 , 178, 180, 181, 190, 191 Foucault, M. 19 Fox, B. 117, 191 Franco, A. 72, 148, 191 Fraser, B. 140, 144, 151, 191 Frota, S. 30 Fuentes Rodrguez, 40, 46, 47, 48, 140, 191 Garca Represas, D. 2 1 , 22, 171, 172, 191 Givn, T. 96, 191 46 Gonzlez Refoxo, A. 157, 158, 190, 193 Grice, H. P. 18, 59, 80, 191 Glich, E. 23 Gutirrez Ordez, S. 45, 48, 84, 191 Halliday, M. A. K. 24, 35, 36, 37, 65, 66, 81, 83, 87, 88, 89, 105, 106, 107, 109, 110, 129, 131, 191

Labov, W. 57 Lacan, J. J. 19 Lpez Bobo, M. J. 145, 146, 190, 193, 194 Lugrs M. 154, 192 Luria, A. R. 17, 192 Macedo, A. T. de 2 1 , 172, 194 Maingueneau, D. 17, 20, 32, 40, 85, 108, 169, 192 L. A. 20, 40, 106, 192 Marques, M. A. Martn M. A. 142, 143, 146, 153, 192, 193 Mateus, M. H. Mira 30, 3 1 , 70, 107, 114, 117, 168, 177 Mathesius, V. 82 Matos, G. 30 Metzeltin, M. 85, 192 Meurer, J. L. 47 R. 69, 85, 96, Monteagudo, H. 157, 158, 189 Montolo E. 18, 109, 141, 177, 192, 193 Fraga, 158, 190 Motta-Roth, D. 47, 192

GRAMTICA DA LINGUA GALEGA. Gramtica do texto

Oliveira,

30 M. Leite de 69, 193,

194 Orlandi, E. Paredes P. Silva, V. L. Pcheux, M. 19, 193 Pereira, M. G. Dias 36, 141, 164, 168, 193 Pereiro Rozas, A. X. J. 23, 193 Pontes, E. 190, 192, 193, 194 J. 18, 69, 109, 140, 141, 142, 144, 152, 153, 165, 166, 167, 172, 177, 193 Posner, R. 46 Prieto Alonso, D. 85, 95, 96, 97, 98, 99, 193 Rbade X. Real Academia Galega 166, 191 Regueira, X. L. 157, 158, 189 Reyes, G. 17, 18, 65, 193 Rieser, 46 Rods Martnez, M. X. 139, 193 Rodrguez Campos, X. 72, Rodrguez Gonzlez, E. 157, 193 Romero Trillo, J. 172, 193 Roulet, E. 40, 46

Saco Arce, J. A. 153, 154, 193 Snchez Rei, M. 121, 156, 159, 193, 194 Sandig 46, 47 Sanmartn Rei, G. 7 1 , 194 Santiago y Gmez, J. 82, Scotti-Rosin, M. 109, 162, 166, 172, 194 Schiffrin, D. 65, 67, 140,

156, 123,

Travaglia, L. 116, 179, Ulrich, M. 90

24, 25, 30, 106, 184, 192, 194

163, 141,

Schmidt, S. J. 45, 46, 109, 148, 194 J. 109, 148, B. 40 Searle, J. 194 82 Silva Domnguez 194 F. 117, 118, 119, 194 Silva, G. M. de Oliveira 2 1 , 172, 194 Sitta 46 Sperber, D. 18, 194 M. 19 A. M. 36, 38, 39, 40, 45, 46, 47, 48, 50, 56, 59, 62, 93, 189

Van Dijk, T. A. 17, 23, 26, 30, 45, 46, 57, 180, 182, 183, 184, 194 Vzquez Veiga, N. 154, 164, 194 M. 30 Vigner, G. 194 Vilela, M. 16, 18, 20, 2 1 , 22, 24, 25, 29, 30, 36, 37, 40, 47, 48, 66, 82, 84, 85, 86, 87, 93, 109, 114, 116, 120, 127, 142, 143, 148, 149, 150, 159, 178, 180, 184, 185, 194 Villalva, A. 30 Weil 82 Weinrich, H. 15, 23, 46, 126, 127, 128, 129, 194 Werlich 46, 48 Wilson, D. 194 Wunderlich, D. 23 Xove, X. 82, 95, 159, 160, 161, 189 19, 36, 66, 113, 189

208