A mús ic a e n Mo nd o ñe d o

A D ie go e Anxo c o n agarimo ,
agard and o q ue algún d ía ap ro ve it e n
e st e t rab allo no q ue e mp re gamo s
t ant as ho ras e lle s sir va p ara
c o ñe c e r un p o uc o a his t o ria d a
mús ic a na c id ad e d e Mo nd o ñe d o .
Ás no s as familias
q ue no s ap o iaro n p ara q ue
le varamo s a c ab o e s t e p e q ue no
t rab allo .
A t o d a a xe nt e q ue c o lab o ro u co n
nó s e no s animo u ne st a lab o r.
Mo nd o ñe d o , 1 d e Ago sto d e 2.0 0 2
A hist oria da música popular ou t radi cional profana est á
moi unida á música relixiosa e cult a, como se pode ver ó
longo da historia.
As Capelas de música nas Catedrais Galegas comezaron a
for marse a par t i r do século XIV. Nun pri ncipi o est aban
for madas por cant ores, pero chegado o Renacement o, a
comezos do sécul o XVI i ncor pór anse os pr i mei r os
instrumentistas: sacabuches (especie de trombóns) e chirímias
(ant ecesores do óboe), que se usaban pol o xeral nas
procesións do Corpus, co tempo foron pasando ós cadros
de persoal das Capel as. Despois incorpóranse t amén as
vihuelas de arco e o cl avicordio.
Para facer un estudio da música en Mondoñedo é obrigado
comezar fal ando da Capela de músi ca da Cat edral, que
durante tant os anos é a máis impor tant e canteira musical
da cidade. Alí se forman virtuosos cantores e instrumentistas
e por alí pasan t amén unha grande cantidade de músicos
procedentes de outros lugares.
Na Catedral de Mondoñedo t eñen a súa impor tancia xa na Idade Media os moci ños (mozos de coro),
que ademais de formación musical recibían as roupas de mozo e certa cantidade de cartos para comer.
No ano 1.316 na Catedral de Mondoñedo perfílase a necesidade dun mestre de música, outorgándoselle
unha ración ao cóengo placentino Pascasio Ximeno por ensinar aos nenos e cregos. Arredor do ano
1.400 Juan Ingrés figura como o primeiro organista da Catedral de Mondoñedo do que se ten noticia.
No século XVI, sendo bispo Di ego de Soto constrúese un órgano novo. Polo ano 1.714 sendo bi spo
Muñoz y Salcedo encárgaselle a Bernabé Seares, dos Muíños de Arriba, a construcción das caixas e
balaústres para un órgano que sería const ruído por Manuel de la Viña Elizondo, mest re organero de
Salamanca que residía en Santiago. Aproveitaríase a canut ería do órgano vello. Máis adiante, no século
XIX, o órgano é reparado polo gran Mestre Tafall.
Os bispos da Catedral de Mondoñedo mostraron sempre unha grande preocupación polos órganos, e
polos organistas e mest res de capela. O Nadal e a festa do Corpus eran as dat as máis impor t ant es
da música na Cat edral.
Roel del Río, Custodio González Sant avalla, Al meida y Mott a, Jiménez de Cancio, Ángel Rodríguez,
Mariano Casares, Bartolomé Puceiro, Enrique Parga, Ildefonso Ínsua, Enrique Iglesias, Valentín Pérez,
Manuel Ledo, González Amieiro, son algúns dos músicos máis impor tantes que deixaron o seu nome
escrito na historia da música da Catedral mindoniense, sen esquecer os grandes mestres e compositores
José Pacheco e Pascual Veiga.
A mús ic a na C at e d ral
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
TRASCORO DA CATEDRAL
A música profana en Galicia consérvase viva a través dos
séculos, nas al deas, nas vi l as e nas xent es do pobo,
evolucionando t amén co paso do t empo e adopt ando
novas formas, o mesmo que as outras músicas.
A histori a da música en Mondoñedo est á moi unida a
t odas aquelas manifest acións popul ares fest ei ras nas
que os músi cos mi ndoni enses eran e si guen sendo
protagonist as.
Os past or es coas súas f r aut as ou r equi nt as, as
pandereteiras dos fiadeiros, os cegos cos seus cantares
acompañados pol a zanfona ou vi ol ín, os gai t ei r os,
acordeonist as, rondallas, orfeóns e bandas de música,
todos eles contribuíron a crear a nosa tradición musical.
Hai que lembrar as festas onde tocaba o gaiteiro de Zoñán
ou Pepe da Gai t a de Figueiras, as San Lucas onde se
podía ver a Coruxeiras runfar na gaita coa súa comparsa,
as fol iadas que ameni zaban o Cego dos Muíños ou o
acordeonist a Santiago Doural, as fías onde se bailaba a
muiñeira ao son das pandereteiras de Cesuras, os xigantes
e cabezudos bailando ao son dos pasodobres de Brisas
do Masma, os maios coas rondallas e coros do Pallarego,
os concertos da Banda Municipal no quiosco da Alameda,
as gloriosas act uacións do Pacheco e do Veiga ou os
bailables amenizados polas orquestras de Manolo Araújo
e Melodías del Jazz.
Foron moit os os que coa súa música fixeron que, nesta
fermosa cidade e na súa bisbarra, as xent es se sentiran
cheas de ledicia en tantas ocasións, contribuíndo tamén
a que a nosa música se transmitira de xeración en xeración
ao longo de tantos anos.
Anque falar de t odos eles sería imposible, polo menos
da maior par te deles quixeramos deixar aquí un recordo
nuns breves apunt es acerca da hist oria da músi ca en
Mondoñedo que foron confeccionados con moito agarimo
e unha gran ilusión.
A mús ic a p ro fana
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
CEGO DE VILOALLE SUSO SORDO
FESTA DOS MAIOS
BRISAS DO MASMA (SAN ISIDRO)
MELODIAS DEL JAZZ (LINDÍN)
Ángel Custodio Félix González Santavalla nace arredor
do ano 1.747, aínda que non se sabe exactament e
suponse que na cidade de Tui posto que al í recibe
par te da súa formación musical da man do mestre
de Capela da Cat edral onde moi novo ingresa como
neno de coro.
En 1.763, cando conta coa idade de dezaseis anos,
estudia o arte do violín chegando un tempo despois
a ser admit ido como violinist a da mesma Catedral
polo que recibe un estipendio de dous reais diarios.
Poucos anos despois, o 19 de Decembro do 1.770,
é nomeado organista da Catedral en substitución de
Juan Ant onio Bast erra. Est e úl t imo pasaría a ser
mestre de capela.
En Agosto do ano 1.774 concédeselle unha licencia de t res meses para perfeccionar o seu ar te na
capit al de España, e despois de obt er unha prórroga por dous meses mais regresa a Tui no mes de
Xaneiro de 1.775.
Despois de presentarse ás oposicións para mestre de capela da Catedral de León, sen obter resultado
posit ivo, instálase en Mondoñedo no ano 1.782, cando cont a coa idade aproximada de uns 35 anos,
para realizar as funcións de mestre de capela.
No arquivo da Cat edral mindoniense consérvanse a maior par te das obras compostas por Sant abaya
ent re as que se encontran vari as misas, sal mos, himnos, mot et es, t onadil las, arias, e numerosas
panxoliñas, algunhas destas con letra en lingua galega.
O día 23 de Decembro do ano 1.796 acepta o encargo do Cabido de prest ar coidado, asi st encia e
tamén educación ó neno de coro José Pacheco, que anos despois sería o seu substitut o.
Hai que lembrar que Santavalla e o seu discípulo José Pacheco foron os compositores da música das
panxoliñas escritas polos poetas da Escola Mindoniense de Cant ores do Nadal a finais do século XVIII
e principios do XIX.
Morre en Mondoñedo o día 15 de Decembro de 1.804, víct ima dunha longa enfermidade, despois de
exercer o maxisterio da capela durante vintedous anos. O seu corpo descansa na Cat edral da cidade.
C us t o d io G o nzále z S ant avalla
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
CLAUSTRO DA CATEDRAL DE MONDOÑEDO
Ant oni o Vent ura Roel del Río foi un dos mái s i l ust res
mestres de capela da Catedral de Mondoñedo.
Non era natural da cidade, pero despois dos anos que viviu
nela pódese considerar coma un músico mi ndoni ense.
No ano 1.723 aprende a tocar o órgano na Cat edral de
Santiago, onde t ivo como mestre a Pedro Rodrigo.
Tamén exerce como músi co na Capela do Most eiro da
Encarnación, en Madrid.
O 16 de Maio de 1.730 é nomeado mestre da Capela da
Cat edral de Mondoñedo. No ano 1.739 i ncorpórase á
mesma como músico de órgano, violín e clavicordio, o seu
irmán Vicente Roel.
Roel posuía unha gran formación músical. No ano 1.748
publicou I nst i t uci ón armóni ca o doct ri na músi co-t eóri ca y
prácti ca que t rata del canto l lano y de órgano, libro do que
aínda hoxe se conserva un exemplar no Arquivo da Catedral
adicado ó Bispo Sarmiento.
No ano 1.760 publicou o seu segundo escrito Razón natural
y ci ent ífica de la música en muchas de sus más importantes
mat eri as.
Tivo algunhas disputas, moi sonadas na época, por escribir cont ra o Padre Feijoo e contra Rodríguez
de Hita. Menéndez Pelayo t ratouno de retrógrado e conservador, pero os estudios post eriores acerca
de Roel demostraron que fora un músico digno do seu tempo e de calquera outro, moi equilibrado e
documentado, e por eso non podía sopor tar as cont radiccións de Feijoo e doutros músicos da época.
Roel defende o ar te do seu t empo e considera normal a evolución da música relixiosa.
Por aquela época nas capelas de música españolas había unha grande influencia da música italiana.
Roel foi o introduct or desta t endencia na Capela da Catedral.
Despois dos estudios realizados con posterioridade polos musicólogos, Roel é un dos músicos españois
máis interesantes e ademais un dos grandes teóricos da música do século XVIII. Os seus escritos eran
coñecidos e comentados polos mellores músicos da época. No Arquivo da Catedral consérvanse máis
de t rinta composicións do ilustre músico.
Morre o 17 de Febreiro do 1.767, o seu corpo descansa na Catedral da cidade despois de exercer o
maxisterio na Capela da mesma durante máis de trinta anos. O seu substituto será Bernardo Samillán
Martínez.
R o e l d e l R io
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
MONDOÑEDO, PRAZA DA CATEDRAL
José Eusebio Pacheco nace en Mondoñedo, na Rúa de Bat itales
Alta, o 15 de Decembro do ano 1.784.
Con once anos ingresa como neno de coro na Capela de Música
da Catedral, e alí comeza a súa preparación musical tendo como
instructor ó mestre D. Ángel Cust odio González Santavalla.
En Decembro do ano 1.804 encárgase temporalmente da dirección
da capela de música, debido á mor te de Santavalla.
Continúa despois os estudios en Sant iago, nos primeiros meses
do 1.805, baixo a dirección do ilustre músico madrileño Melchor
López, mestre de capela da Catedral Compostelana. É importante
dici r que Melchor López recuperou e compuxo melodías para
gaita, e foi transmisor da fermosa melodía A Nosa Gait a.
O día 7 de Febrei ro do ano 1.806, con 22 anos de i dade,
concédesel l e a praza de Mest re de Capel a da Cat edral de
Mondoñedo.
Realiza unha viaxe a Madrid, onde se relaciona con músicos da época, de for t e tendencia italiana.A
súa obra musical é moi extensa, no Arquivo da Catedral de Mondoñedo consérvanse unhas 250 partituras
súas. Citaremos algunhas das máis coñecidas como son o Plorans e o Miserere que aínda hoxe continúan
interpretándose nas procesións da Semana Santa Mindoniense, e os famosos Vi ll anci cos de Navidad,
al gúns del es escrit os en gal ego. Ademais das obras de caráct er relixi oso, t amén compuxo pezas
profanas e diversas obras instrumentais.
Da concert os de piano na casa de José Mª Luaces. Este últ imo déixalle no testamento o piano e unha
colección de máis de 180 par tituras, entre as cales se at opaban dez óperas de Rossini e os cuar tetos
de Haydn. Pol o ano 1.809 di r i xía unha
comparsa composta de gaita, tambor e outros
inst rumentos. Foi mestre de Pascual Veiga,
e acolleuno como neno de coro catedralicio.
Morre en Mondoñedo o 23 de marzo do 1.865,
onde residiu e foi mestre de Capela da Catedral
durante case sesenta anos. O Axunt amento,
uns anos despois, dalle o nome de Pacheco
á Rúa de Bat it ales Alt a. No mes de decembro
do 1.984 cel ébrase en Mondoñedo unha
homenaxe con mot i vo do seu segundo
centenario.
O me s t re P ac he c o
MONDOÑEDO, ÓRGANO DA CATEDRAL
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
MÚSICA DE CÁMARA. ESCENA TÍPICA DO SÉCULO XVIII
Pascual Manuel Francisco Veiga Iglesias nace o 9 de Abril do
1.842 en Mondoñedo, na Rúa dos Templ arios que hoxe l eva o
seu nome. Era irmán de Manuel María Veiga, contralto da capela
da Catedral.
Con dez anos ingresa como neno de coro na Catedral e recibe
clases do mest re Pacheco. Tres anos despoi s compón a súa
primeira obra Sept enari o á Vi rxe das dores, para t res voces e
orquestra. No ano 1.856 comeza a preparación para organista,
da man de Tomás Burón e Rafael Tafal l . Pasados set e anos
concédeselle unha nómina de 4 reais diarios por tocar o órgano
na ausencia do mestre.
No ano 1.864 fixa a súa residencia na Coruña acadando a praza
de organist a da Real Colexiat a de St a Mª do Campo, funda a
capela da mesma no ano 1.875. Na Coruña tamén imparte clases
part iculares, e alcanza un notable éxit o polos carnavais do ano
1.876 cando compón xunto con Constantino Fernández a música das coplas que se cantan nos festexos.
Funda e dirixe o Orfeón Coruñés, unha das primeiras agrupacións corais de Galicia. Compón a música
de varias obras do seu amigo Francisco de la Iglesia entre as que destacan Os Árt abros, unha ópera
en galego. No 1.880 compón a música de A estrela coruñesa, que mais adiant e acadaría o t itulo de
Alborada de Veiga. Estrena esta peza dirixindo o Orfeón Brigantino.
Funda, dous anos despois, El Nuevo Orfeón que posteriorment e pasará a chamarse El Eco. Set e anos
mais tarde funda o Orfeón Coruñés nº 4, que sería o cuar to dos fundados por el na Coruña.
No mes de Abril do 1.890 for ma par t e do xurado do Cer t ame Musical de Tui, onde par ticipan cinco
gaiteiros.
En 1.889 interpreta a Alborada en París, co gallo da Exposición Universal, e obtén a Medalla de Ouro,
recibindo numerosas homenaxes polo camiño, na vi axe de vol t a a Gal ici a. Nese mesmo ano, en
col aboración con Pondal, compón a música do poema Os Pinos, que anos despois pasaría a ser o
Himno Galego. Uns anos despois marcha a Madrid, onde t rabal la como profesor do Conser vatorio
Nacional de Música e ó mesmo tempo dirixe o Orfeón Mat ritense e o Orfeón do Centro Galego.
Morre na Capit al no ano 1.906, sendo ent errado no cemiterio da Almudena. En decembro do 1.907
interprét ase Os Pinos, como Himno, no Gran Teatro do Centro Galego da Habana. E alí o ano seguinte
apróbase unha moción para que sexa declarado Himno Oficial.
En 1.912 os seus restos son trasladados a Mondoñedo, celebrándose unha serie de actos na cidade.
O Orfeón Mindoniense, dirixido por D. José Castañeda, int erpret a a Alborada i o Himno, este últ imo
en colaboración coa Banda Milit ar de Isabel la Católica.
No ano 1.992 celébrase en Mondoñedo unha seri e de concer t os en homenaxe a Vei ga no seu 150
aniversario.
P as c ual Ve iga
O ILUSTRE COMPOSITOR
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
O rq ue st ra d a Cat e d ral
Mo nd o ñe d o , 1.910
C at e d ral d e Mo nd o ñe d o .
Be rc e d o q ue un d ía fo r a
c o mp o s it o r d as mús ic as
d a Alb o rad a e d o Himno
G ale go .
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
Jaime Cabot Bujosa nace na parroquia de
Sta. María de Banyalbufart na illa de Mallorca
o día 24 de Xullo do ano 1.913. Alí realiza
os est udi os de bachar el at o e d e
cont abi li dade. Con doce anos comeza os
estudios musicais e de piano.
Desde neno si nt e que a súa verdadei ra
vocaci ón é o sacerdocio t rasladándose no
ano 1.941 ó Seminario de Mondoñedo onde
comeza a carreira eclesiástica e ó mesmo
t empo cont inúa os est udi os musicais coa
fi nal idade de exercer o seu ofi ci o nunha
parroquia.
O día 4 de Xul l o de 1.948 é ordenado
sacerdote en Mondoñedo polo bispo Fernando Quiroga Palacios. Comeza t raballando nas oficinas do
Palacio Episcopal.
O día 5 de Agost o do ano 1.955 é nomeado organista accidental da Catedral en substitución de Felipe
Bangueses Bande. Cinco anos despois, previa oposición, acada a praza de beneficiado-organist a da
mesma desempeñando o cargo ata o ano 1.981 en que obt én a xubilación.
Alí encárgase de tocar no coro diariamente e tamén nas festas relixiosas que se celebran co mot ivo
da lit urxi a. Tamén se encarga de t ocar os órganos do Santuario da Virxe dos Remedios e da Igrexa
parroquial de Santiago nalgunhas ocasións e ó mesmo tempo exerce as funcións de capellán no Convento
das Monxas Concepcionist as.
Admirado polas xent es da cidade polo seu ledo caráct er e pola súa bondade, sempre está disposto
para axudar a calquera que o necesite. En Mallorca promove unha fundación benéfica chamada S' Olivar
de Estellencs, situada nunha finca que herda da súa familia.
É nomeado Bispo Honorífico polo Papa Juan Pablo II, e no ano 1.988 os veciños de Mondoñedo réndenlle
unha merecida homenaxe organizada por varias asociacións locais.
No ano 2.000 inaugura o órgano do século XVIII, construído en Vigo e pertencente ó Museo Mindoniense,
interpretando algunhas composicións de Bach e Beet hoven.
J aime C ab o t Bujo s a
INAUGURACIÓN DO ÓRGANO DO SÉCULO XVIII
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
"Alb o rad a G ale ga"
Arr ib a q u' a auro r a
C o me nza a e sp unt ar,
A lus q ue namo ra
Na t e rr a e no mar.
D e ixad e o s le it iño s ,
Me niñas, d e ixai,
Q ue o s vo s o s o llíño s
D an máis c r arid á.
C o mo e se S o l q ue alo me a
Tan galán e e sp e llad o r,
Vind e vó s, so le s d a ald e a,
A avivar o no s o amo r,
Q ue , si c o n lume s e fro r e s
S ale a auro r a a re b uld ar
Vo so s c ánd id o s amo r e s
S ab e n millo r fe it izar.
Vind e , fillas d a alb o r ad a
Vind e a ve r nac e -l-o S o l
C o o s lab iño s d e granad a
Q ue d an c e lo s ô arr e b o l.
E ô re mans o d o s airiño s,
D a fo nt iña go rgullar
Bailare mo s e n re muíño s
D e d ulzo so so sp ir ar.
Ála ve n xa, r ap arigo s,
Me u amo r, miña ilus ió n,
C o c hand o e nt r e b ranc o s p rigo s
S e u fe rid o c o r azó n.
N' hay auro r a c o mo e la,
nin máis fr e s c o c arab e l:
Miña r ula, miña e st re la
Mo rr e re i p o r se rc he fie l.
No n ve s, miña p re nd a,
Aq ue l S o l no O ur e nt e :
S e u lume c re c e nt e
E ne ve p ra min.
Ve n t i ô s me us b razo s
Y o mund o o lvid e mo s,
E amant e s se r e mo s ,
D a vid a has t ra o fin.
le t ra: Franc is c o Mª d e la Igle s ia
mús ic a: P as c ual Ve iga
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
Os orfeóns teñen unha grande importancia na historia da música da cidade, moitos foron os mindonienses
que formaron parte destas agrupacións e que ao longo de todos estes anos representaron o seu pobo
baixo os est andar tes da "Sociedad Coral Pacheco" (o primeiro que se funda na cidade no ano 1.881),
"Orfeón Veiga", "Sociedade Coral Brisas del Masma", "Coral Mindoniense", "Masa Coral de Educación y
Descanso" e "Orfeón da Sociedade de Obreiros" que aínda hoxe continúa a súa labor par ticipando nos
act os de maior relevancia da cidade e representando ó pobo de Mondoñedo por todo o país. Tamén
hai que lembrar a existencia de out ras corais como "Alborada" e o "Orfeón O.A.R." entre out ras, que a
pesar de ter unha cor ta duración tamén t eñen a súa impor tancia, sen esquecer a labor realizada pola
Schola Cantorum do Seminario, a Schola Cantorum dos Picos, as corais masculina e feminina da V.O.T.
e a Coral do Instituto Laboral nos seus comezos.
O s o r fe ó ns mind o nie ns e s
O 16 de setembro de 1.881 chega a Mondoñedo o Orfeón Gallego
de Lugo, sendo recibido no barrio dos Remedios pola Banda de
Música e polas xentes do pobo. Era o primeiro que act uaba na
cidade. Ese mesmo día comézase a organizar a Soci edad Coral
Pacheco, sendo elexido president e honorario D. Pascual Vei ga,
que por entonces era director do Orfeón Bri gant i no da Coruña.
Na xunta xeral celebrada o día 6 de Outubro apróbase o regulamento
for mándose a direct iva, sendo nomeado president e: Fernando
Paz Vivero, vicepresidente: Antonio Ferreiro Hermida, tesoureiro:
Al ejo Ferrei ro Soil án, director: Enri que Parga García -vir t uoso
violinista-, vicedirector: Nicolás Teijeiro Carranque e vocais: Andrés
Mancebo Rey, Manuel Vaamonde Gasteluzar, Cándido Rodríguez
del Riego, Guillermo Bernigaray Rego, Víct or da Silva Posada e
o médico e poet a Manuel Leiras Pulpeiro.
A Soci edad Coral Pacheco é o primeiro orfeón que se organiza en Mondoñedo, e toma o nome do ilustre
músico que fora mestre da Capela da Catedral. Conta con 60 voces, e dá o primeiro concerto no Circulo
de Recreo o 23 de Out ubro dese mesmo ano, i nterpretando a mazurca Ingrat a de Juan Mont es, La
Aurora de Revent ós e un Alalá de Valverde. Os orfeonistas locen no peito uns lazos vermellos con liras
de prata, regalo do Presidente Fernando Paz Vivero. A batut a do director foi un regalo de Víctor da
Silva.
O 19 de Marzo do 1.882 Catalina Méndez de Vaamonde regala ó Orfeón unha artística batuta de prata
con incrustacións de ouro. Polos carnavais dese ano forman unha tuna que, dirixida por Parga, percorreu
as rúas cant ando acompañados por viol íns, fraut as, gui tarras e bandurrias. O día 25 de xuño, con
motivo dun concer to no Circulo de Recreo, faise ent rega dun valioso estandar te que fora bordado por
algunhas rapazas da cidade. En Maio do ano 1.883 cantan a misa no sant uario da Virxe de Villaselán
e act úan en Ribadeo e na Veiga sendo moi ben recibidos nestas localidades.
Na primavera do 1.883, por motivos políticos, Enrique Parga abandona o orfeón e funda out ro, que
non chegou a dar ningún concert o. Ramón Teijeiro, discípulo de Pacheco, que fora baixo das Capelas
da Cat edral de Toledo, Mondoñedo e do Teatro Real, ó seu regreso á cidade sucedeu a Enrique Parga
na dirección do Orfeón. Ant es das feiras de San Lucas dese ano o orfeón queda desfeito.
A par tir desta data reorganizaríase en varias ocasións pero sen ter cont inuidade. No ano 1.884 baixo
a bat uta de Ánxel Rodríguez Gómez, para cantar na festa de Santos ante as tumbas de Pacheco e dos
orfeonist as Enrique Parga, Nicolás Teijeiro e Santiago García, no ano 1.886 para dar un concer t o a
beneficio das víct imas dos terremotos de Andalucía, e pola chegada do Bispo Cos y Macho dirixidos
de novo por Rodríguez Gómez e polas fest as de San Lucas do 1.895 baixo a dirección de Enrique
Teijeiro, no ano 1.904 baixo a do violinista Cesar González Seco, que volve a reorganizalo no 1.909,
aínda que pouco despois volvería a desfacerse.
O r fe ó n P ac he c o
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
José Castañeda Jurado funda este orfeón mindoniense no mes de Abril do ano 1.908, coa idea de
amenizar as Fest as de San Lucas. Est a primeira formación está compost a por unhas trint a voces.
Pola fest a de Corpus organizase unha velada no Salón Teatro do Casino co mot ivo de recadar fondos
para a organización das festas. Actuarían na mesma o Orfeón, a Banda Municipal, o cuarteto tradicional
Os Pacheco e o cantant e Julio Brandón.
Polas festas de San Lucas actúan na Praza da Constitución os días 18 e 19 e polo mes de Novembro,
despois de actuar no local da Sociedade de Obreiros, disólvese a agrupación.
No ano 1.912 fórmase unha comisión, co motivo do traslado dos restos de Pascual Veiga a Mondoñedo,
e acórdase reorganizar o orfeón. No mes de Agosto, baixo a batuta de José Castañeda Jurado, comeza
a ensaiar un grupo de mozos da localidade.
Os membros do Orfeón xunto coa Banda Municipal e Os Pacheco ofrécenlle unha serenata ó Presidente
do Centro Galego na Habana na súa chegada á cidade.
O 17 de Setembro chegan os restos á cidade e son conducidos
ata a Cat edral. Esa noite o Orfeón e a Banda Milit ar ofreceron
unha serenat a ás aut or i dades present es na ci dade e a
cont i nuaci ón pecháronse no Casi no para ensai ar o Himno
Rexional de Veiga, que máis adiante sería o Himno Galego.
O 18 de Setembro, ten lugar a Misa de Réquiem, coa colaboración
da orquestra da Capela e Coro dirixidos polo competente mestre
León Díaz Rubín. Segundo cont an as cróni cas con pouca
preparación para o canto por par t e dalgúns orfeonistas, que
fixeron lembrar os bos tempos do Pacheco, cando era dirixido
polo mestre Parga. Unha vez rematada a misa o féretro é levado
ó lombo por seis membros do Orfeón.
Despoi s do ent er r o o Or feón i nt er pret a a Al bor ada e
conxuntamente coa Banda Militar de Isabel la Católica interpreta
o Himno Rexional de Veiga, que despois sería o Himno Galego.
En Decembro do mesmo ano ten lugar un concer t o no Salón
de Act os do Casino e no mes de Marzo do 1.913 disólvense,
previa repartición dos fondos sociais ent re os orfeonistas.
O r fe ó n Ve iga (1.90 8)
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
CONVENTO DE SAN PEDRO DE ALCÁNTARA
Pou c o d es p oi s d e
desfacerse o Orfeón que
se funda co mot i vo do
t r asl ado dos rest os de
Veiga á Mondoñedo, José
Castañeda Jurado, Alfredo
Mar tínez e Andrés Pérez
Balsa propóñense de novo
vol ver a r eor gani zal o
presentando as bases no
Goberno Civil o día 15 de
Abril do 1.913.
A nova cor al est aba
composta por eles t res e
vint eci nco mozos máis.
Levaba o nome de Orfeón Veiga, e era dirixida por Castañeda. Un ano despois, o 24 de Abril de 1.914,
o pintor Jesús Santeiro regala á Coral un retrato de Veiga e a colectividade agradecida acorda nomealo
socio de mérito.
Os ensaios t iñan lugar na anti ga Casa Consistorial (actual ment e Biblioteca Pública). Algunhas das
pezas que forman parte do seu reper torio, ademais das obras de José Pacheco e Pascual Veiga, eran
La Vendimia, El adios del recl ut a, Los barqueros e A Foli ada de Chané, sen esquecer as composicións do
seu director Pepe Cast añeda coma Crepuscular, Barcarol a e Nas San Lucas.
Hai que dest acar que, ademai s das diversas act uacións que levaron a cabo, foron escoi tados pol a
Infanta Isabel de Borbón co motivo do seu paso pola cidade e interpretaron a obra de Veiga no Palacio
Episcopal diante do Nuncio Apost ólico Monseñor Ragonesi, o cal fixo un donativo en metálico para a
asociación. Ademáis das actuacións que realizaron en Mondoñedo tamén se desprazaron para actuar
por distintos pobos da comarca. O 28 de Xuño do 1.914 actúan en Vilanova de Lourenzá, o 4 de Xullo
do 1.915 en Ferreira do Valadouro e no ano 1.916 en Viveiro.
O ministerio de Ilust raci ón Pública y Bellas Artes concédelle ó Orfeón unha subvención de 2.000 ptas.no
ano 1.916 que serven para est ablecer as Escolas de Músi ca e Inst rument al , encargándose de dirixilas
José Castañeda e Ángel Rodríguez, este últ imo era o director da Banda Municipal.
O día 23 de Out ubro de 1.917 chega a Mondoñedo a coral coruñesa Cánt igas da Terra, para renderlle
unha homenaxe a Veiga. Celébrase ó día seguinte unha festa no Campo dos Remedios na que actúan
a coral coruñesa, os orfeóns Veiga e Bri sas del Masma e o cuar teto Os Pacheco. O 26 de Decembro do
ano 1.918, por iniciativa de Castañeda, acórdase que o Orfeón cante a seis voces. No ano 1.925 desfaise
este orfeón debido á morte do seu director, posteriormente algúns dos seus compoñentes pasarían a
formar parte do Orfeón Brisas del Masma .
O r fe ó n Ve iga (1.913)
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
ORFEÓN VEIGA
Est e orfeón organi zado e di ri xido por
Ant oni o Tei j ei r o Pri et o, vi ol i ni st a da
cat edral , act úa por pri meira vez nos
act os que se cel ebran con mot ivo da
Semana Santa do ano 1.916.
Posteriormente tamén será dirixido pola
exper t a bat ut a de I l def onso I nsua
Pedrosa, mestre de capela da Catedral.
Don Emi lio Tapia, que fora president e
da Deputación, é nomeado presi dent e
honorario.
O 23 de Out ubr o do 1.917 chega a
Mondoñedo a coral Cánt igas da Terra da
Coruña sendo recibida polo alcalde da cidade, a Banda Munici pal , os orfeóns Veiga e Brisas del Masma,
o cuart eto Os Pacheco e unha multitude de xente do pobo. O día 24 sae de Alcántara a coral coruñesa
acompañada polos orfeóns e polas autoridades do pobo dirixíndose ó cemiterio para levar dúas coroas
de flores á tumba de Pascual Veiga. Pola t arde celébrase na Alameda dos Remedios unha fest a onde
a Coral Bri sas del Masma interpret a a Al borada de Vei ga, cont inúa o cuar t et o Os Pacheco con Ai res
Regional es, a Fol i ada de Chané é int erpret ada polo Orfeón Veiga, act uando tamén a coral coruñesa.
O 16 de Decembro do ano 1.917 realizan unha excursión a Lugo con todos os compoñentes, actuando
no Teatro Coliseo da capital. No mes de Outubro do ano 1.918 celébrase unha homenaxe a Pascual
Veiga actuando de novo Cántigas da Terra e o Orfeón Brisas del Masma.
En Novembro do 1.919, pola festividade de Santos, a coral interpreta diante as tumbas de Emilio Tapia,
Pacheco e Veiga a composición de Pacheco Li béra me Domine, que é escoitada polo público asistent e
con un relixioso silencio.
O día 31 de Decembro do 1.919, por aclamación, foron nomeados president e e vi cepresi dent e da
Sociedade Coral os señores César González-Seco Romero e Rafael Mar tínez Gómez. Nas festas de San
Lucas dese mesmo ano ofreceron un concer t o na Praza da Catedral xunto co Orfeón Vei ga e a Banda
de Infantería de Marina. O tema La canci ón del soldado foi interpretada con acompañamento da Banda
Militar.
O di rect or Il defonso Insua morre nun barco a mediados dos anos t ri nt a cando viaxa á Repúbli ca
Arxentina onde residen algúns fillos seus. O seu corpo é arroxado ao mar onde repousan os seus restos.
Algúns mindonienses que formaron par te deste orfeón foron Graciano Fraga, o Xirigaito, Ricardo Veiga,
o Macizo, Pixiñas, La Francia, Clemente, José Mª Rego, o Cosco, Augusto Insua, o Penasco, o Pinto, o
Gabacho, Yoyas, o Cociñeiro e os cregos Balbuena e Manuel Rico Prieto.
S o c ie d ad e C o ral "Bris as d e l Mas ma"
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
COLECTIVIDADE "BRISAS DEL MASMA"
Despois da Guerra Civil o movemento
cultural da cidade renace de novo e
fór mase est a coral que nos seus
comezos polo ano 1.939 é dirixida
polo sacerdote Manuel Pérez Fanego,
natural da parroquia de San Nicolás
de Neda (Fer r ol ), ordenado en
Mondoñedo no ano 1.936.
A nova coral, que é o primeiro orfeón
mi xt o que se organi za na ci dade,
está composta por unhas cincuenta
voces e ensai a no edi f i ci o da
Sociedade de Obreiros Católicos que
est á na act ual Rúa de Pacheco
post eri or ment e t rasl adaríanse os l ocai s da Acci ón Soci al . Os gast os dos desprazament os e da
uniformidade da sociedade coral eran sufragados polos compoñent es.
Pouco tempo despois da súa formación o director t en que t rasladarse a Ferrol, onde post eriorment e
sería nomeado Capelán da Empresa Bazán e fundador da Coral Polifónica da mesma, aínda que continúa
acudindo aos ensaios da coral mindoniense e cando non pode desprazarse a Mondoñedo déixalle as
par tituras a Antonio González Amieiro coñecido polo nome de O Gaspar que se encarga de dirixir os
ensaios.
Hai que destacar entre as actuacións que realizan a interpretación do Plorans de Pacheco nas procesións
da Semana Santa Mindoniense, o encargado de facer a voz solista é o prestixioso tenor e violinista da
Catedral Enrique Iglesias coñecido tamén como Enrique das Daniel as.
Act úan nunha velada que se celebra no día da Inmaculada Concepción como homenaxe ás forzas de
infantería dest acadas na cidade. O día 4 de Xaneiro do 1.940 act úan no Seminario presentando oito
obras musicais. Ademais de actuar en Mondoñedo tamén se desprazan a Lugo, Vilalba, Ribadeo, Viveiro
e out ros pobos da provincia para par t ici par en diversos act os. En Lugo par ti cipan nun concurso de
orfeóns interpretando a peza obrigada O malpocadiño acadando o segundo posto tras da Coral Polifónica
de Pontevedra. Non acadan o primeiro debido a que o xurado achácalles que na coral participan tamén
voces brancas. Trasládanse a Ferrol co motivo da celebración dun Congreso Eucarístico int erpretando
o Pan divino, o Aleluya de Haendell e a opereta Un día na sega. No ano 1.945 co motivo da consagración
do bispo Souto Vizoso act úan acompañados de orquest ra.
Posterior mente moit os dos compoñent es dest e orfeón entre os que se encontran Cuco Camarena,
Ricardo Caeiro, José Docal, Ramón Reigosa, Lino de Agapito, os irmáns Palacios, Pepe do Penasco,
Angelit o Freire, Milagros Veiga, Pilarita das Roxicas, Pepita de Bot ón, Elviro Lorenzo, Laura Insua, os
irmáns Amor e Angelina Reigosa continúan formando par te do orfeón que despois se coñecería polo
nome de Masa Coral de Educaci ón y Descanso.
C o ral Mind o nie ns e
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
CORAL MINDONIENSE, ANO 1.945
Na súa última et apa a Coral Mindoniense, denominada entonces Masa Coral de Educación y Descanso,
pasa a ser dirixida polos músicos da cidade Manolo Araújo e Ant onio González Amieiro (O Gaspar). O
encargado era Antonio Canle García e os ensaios pasan a realizarse no novo local do Frente de Juventudes,
situado na casa nº 5 da actual Rúa do Progreso.
A coral nesta época esta composta por máis de cincuenta intérpretes ent re os que destacan a solist a
Maruxa González, a Zapat ill era, veciña do barrio dos Muíños de Arriba. Nunha ocasión par ticipan nun
concurso de corais, que t en lugar na Praza de España en Lugo, acadando o primeiro premio. O Sr.
Méndez, director da banda de música lucense, cando escoita cantar a Maruxa queda tan impresionado
que a baut iza como o Mi rl o cantor de Mondoñedo.
Esta masa coral leva a cabo a súa labor ata os anos sesenta, realizando actuacións por toda a provincia
e participando en distintos actos de relevancia social na época como as Festas de Exaltación do Traballo
que organizadas pola Delegación Provincial de Sindicatos celébranse tódolos anos o día 18 de Xullo.
Tamén par ticipan nos act os da Semana Santa mindoniense ademais de ofrecer concer tos por varias
localidades da provincia.
Post eriormente é dirixida polo frade carmelit a burgalés Alejandro Gonzalo Celorrio. Este frade chega
a Mondoñedo por mediación do rector do Mosteiro dos Picos e ademais de encargarse de levar a batuta
da coral presume de ser un mest re no manexo do acordeón.
Nos súa última etapa par te dos compoñentes deste orfeón, entre os que se encontran Manolo Araújo,
Robert o Michelena e Cuco Camarena, abandonan a coral e forman un novo orfeón denominado O.A.R.
que se disolve pouco tempo despois.
Mas a C o ral d e Ed uc ac ió n y D e s c ans o
MASA CORAL DE EDUCACIÓN Y DESCANSO
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
O Orfeón fúndase no ano 1.967, cando
se xuntan un grupo duns trinta homes
co mot i vo de colaborar nun ciclo de
festivais a beneficio do Asilo de Anciáns
da cidade.
Pouco máis t arde pasou a ser mixto e
toma o nome da Sociedade de Obreiros
Cat ól i cos ó i nt egr ar se na vet erana
asociación, que lle deu acollida no seu
local social.
Primeiro baixo a batuta de D. Uxío García Amor, mestre da Capela da Catedral, e dende 1.982 baixo
a de D. Alfonso de la Torre Piñeiro, cura párroco de Burgás (Vilalba), actúa por toda Galicia, Asturias,
Santander, León, Salamanca e t amén en Por tugal.
Do medio millar de actuacións públicas destacan as de Torrevieja del Mar (Alicante), con mot ivo do
Festival Internacional de Habaneras, no que par ticipa por dúas veces, onde actúa xunto coas mellores
corais de España e do Continente Europeo.
Hai que destacar tamén a gravación dun disco de cancións galegas coa firma Movieplay, a act uación
en diversos programas das televisións nacional e autonómica e algunhas interpretacións para emisións
radiofónicas. Tamén consigue varios premios en concursos de corais de Galicia.
O seu reper t orio estivo compost o sempre por pezas de tódolos estilos musicais: habaneras, cant os
espirituais, canción relixiosa, clásica e canción galega.
A Al borada Gal ega e o Himno Gal ego de Pascual Veiga sempre foron temas obrigados, como t amén o
son a interpretación do Plorans e o Miserere de Pacheco nas procesións da Semana Santa mindoniense,
sendo acompañados nalgunhas ocasións pola Banda Municipal.
No ano 1 . 9 9 2 c el eb r ou
solemnemente as súas Vodas de
Prata: 25 anos cant ando.
Na act ual i dade é di ri xi do por
Xul i a Noguei ra, pr ofesor a de
coral da Escol a Muni ci pal de
Música da cidade.
No ano 2.000 foi nomeado socio
de honor do Orfeón o ant eri or
di r ect or Al f onso de l a Tor r e
Pi ñei r o, agradecéndol l e así a
l abor que real i zar a dur ant e
tantos anos no mesmo.
O r fe ó n d a S o c ie d ad e d e O b re iro s
ORFEÓN NO ANO 1.969
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
ORFEÓN DA SOCIEDADE DE OBREIROS A FINAIS DOS ANOS 70
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
Pola década dos anos trinta a xuventude católica feminina organiza na cidade veladas literario-musicais.
A dirección ar tística e musical, as presentacións escénicas e o vestiario corrían a cargo da asociación.
Nalgunha ocasi ón as int erpret acións e os inter medios eran amenizados por músicos mindonienses
dirixidos polo mest re Eduardo Rodríguez.
Mª Carmen Insua, Pepita García, Carmiña Cigarrán,Conchita Tapia, Lolita Lombardero, Victorina Artiaga,
Celia Polo, Lupe de la Peña, Conchit a Díaz e Maruja Iglesias eran algunhas das mozas mindonienses
que par ticipaban nas veladas.
Ve lad as lit e rario -mus ic ais
Na segunda met ade da década dos anos trint a as corais masculina e feminina da Venerabl e Orden
Tercera de San Franci sco de Asís (V.O.T.) reali zan numerosas act uacións con mot ivo de di ferent es
celebracións int erpretando o himno da orde e alusivos e piadosos mot et es (pezas cur tas de carácter
relixioso), nalgunhas ocasións son acompañadas con música de harmonio. Tamén realizan actuacións
tódolos anos pola Festa de San Francisco e contribúen a dar solemnidade aos actos da Semana Santa
que teñen lugar na cidade.
C o rais d a V.O .T.
TERCIARIAS FRANCISCANAS, FESTA DE SAN FRANCISCO - 1.935
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
c=¤ció¤s ¤o oisco oo oercó¤:
0 ncu =noe (co¤ c=i)=)
¬in¤o 6=ttcco
|os c=¤cieos
^oios = H=eiouiH=
|cce= 3onse=
0 co¤soto
Ti ouc ttc occncs (co¤ c=i)=)
^ vcie= oo tunc
^tsoe=o=
RosiH= reincie= (co¤ c=i)=)
vcxo vico
Disco grafía mind o nie nse na d é cad a d o s se t e nt a
oc csouceo= = oceci)=
¤= ro)oce=ri= o= roe)=o= oo oisco:
R=nó¤ P=z (re=u)=)
L=to Pce¤=s (cui)=ee= c voz)
len= |cie= (voz)
0=vio Louecieo (cui)=ee=)
^¤)o¤io 0oni¤cucz (cui)=ee= c voz)
MOVIEPLAY / STEREO / S-21.495
O quiosco constrúese no Campo da Alameda no ano 1.895. Para a súa inauguración, que se celebra
no mesmo ano, fórmase un sexteto composto de tres violíns, unha viola, un violonchelo e un contrabaixo.
O sext et o, dirixido polo mestre e compositor Mariano Casares, interpreta varias composicións para o
públ ico asistente ó concer to. Os compoñent es do sext et o son músicos da orquest ra da Capela da
Catedral.
A Banda de música Municipal que por ent onces dirixía Ángel Rodríguez, t ocaba no quiosco os xoves
pola tarde, e no Cant ón os Domingos pola mañá.
A pri nci pios de Set embro do 1.904 remodélase col ocándoll e uns balconci ños, columnas e demais
materiais de ferro, para estrealo nas festas dos Remedios. Púxoselle entón o nome de quiosco Buenos
Ai res dedicado aos fillos da cidade que se encontran na Arxentina. No ano 1.907 lévase a cabo o seu
decorado por competentes ar tistas de fora da cidade, e recóbreselle o tellado de Zinc.
Despois de moito tempo, no ano 1.980, sufre unha rest auración que é levada a cabo polos irmáns
Leivas dos Muíños de Arriba. No acto da inauguración, ante a falla dunha Banda de Música na cidade
por esas datas, act úa o Orfeón de Mondoñedo.
O q uio s c o d a Alame d a
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
Band a P o p ular d e
Mo nd o ñe d o
(re mat e d o sé culo XIX)
A pr i mei r a Banda de Músi ca en
Mondoñedo aparece na segunda
met ade do sécul o dezanove cunha
pequena for maci ón duns qui nce
músi cos adest r ados por Manuel
García. Despois aumentaría o número
de instrumentistas ata chegar a estar
composta por máis de trinta.
Nos seus comezos é di ri xi da por
Her menegi l do Mancebo Vázquez,
bai xo e t r ompa da or quest a da
Cat edr al é despoi s por Ángel
Rod r í guez Gómez, p i ani st a,
composi tor e segundo organist a da
Catedral. Ángel recibe no ano 1.893 unha batuta de prata con incrustacións de ouro pola festa de Santa
Cecilia, regalo de tódolos músicos. Xa no remat e do século a banda pasa a ser municipal dependendo
do Concello da cidade. Os instrumentos e os uniformes eran propiedade deste último.
No ano 1.895 constrúese na Alameda dos Remedios o quiosco Buenos Aires que sería ut ilizado pola
banda para dar concertos os xoves pola tarde.
O violinista César González-Seco é tamén organizador da Banda Municipal nout ra das súas etapas,
nos primeiros anos do século vinte. Naquela época a banda amenizá os paseos da alameda de 6 a 8
da tarde e tamén ofrece concertos no Cantón interpretando temas como o valse Azul, a mazurca Solit a,
o pasodobre El fut uro ou a
composi ción t radicional Na
fest a. Tamén par t i ci pa no
a c o m p a ñ a m en t o d a s
pr ocesi óns e nas fest as e
act os sol emnes que se
celebran na cidade.
No ano 1.913 celébrase unha
animada verbena no Campo
de Alcántara amenizada pola
banda. No mesmo ano na
compaña do Orfeón Vei ga
obsequi an cunha serenat a
nocturna ó benfeitor Miranda
Luaces co mot i vo da súa
est ancia na localidade.
Band a Munic ip al (1)
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
BANDA DE MÚSICA MUNICIPAL DIANTE DO QUIOSCO "BUENOS AIRES"
DIANTE DO CONSISTORIO A PRIMEIROS DO SÉCULO XX
Arredor dos anos vi nt e a banda encóntrase moi
necesitada de uns uniformes novos, por este motivo
o edil August o Insua, encargado da mesma por
aquelas datas, decide organizar unhas rifas e vender
lotería de Nadal para recadar fondos, sendo tamén
impor tant e os donativos dalgúns par ticulares.
Debido a falt a de medios económicos algún dos
membros chega a coment ar que era mellor que
repar ti ran os car t os en l ugar de empregalos na
roupa nova. O xénero para a realización da mesma
é mercado no comercio da familia Rego (Xacinto)
na praza da Cat edral. O pantalón do novo uniforme leva unha franxa de cor vermella longa e estreit a
cosida á man, un dato curioso é que esta franxa era descosida por algúns dos músicos co fin de poder
usar o pantalón a diario.
Polos anos vinte crease unha escola de música na localidade, correndo a cargo do Concello o profesorado
e o mat erial, i nvi tándose a t ódolos veciños maiores de 12 anos que est ean capaci tados para ler e
escri bir. Os alumnos máis avant axados t erán como premi o o seu ingreso na Banda Municipal con
dereit o a un salario mensual. O presi dente da comisión encargada da escol a é Augusto Insua, que
xunt o con Ángel Rodríguez, direct or da banda, serán os encargados de exami nar as apt i t udes e
condicións dos solicitantes.
No ano 1.921 da un concer t o no campo da desaparecida ermida de San Caet ano. Tamén asist en á
bot adura do barco Espiñei ra-Mondoñedo que t en lugar na fact oría naval dos Reimunde e López na
Espiñei ra, t ocando a Marcha
Real e post er i or ment e na
compaña do cuarteto Os Veiga
amenizan un animado baile. Na
primeira visita do xeneral Primo
de Rivera a Mondoñedo, o día
18 de Agost o do 1.924, a
Banda interpreta a Marcha Real
e o Himno Naci onal.
No mes de Agost o do 1.926
chega a Mondoñedo Julián de
Di ego Al col ea, arcebi spo de
Sant i ago, sendo obsequi ado
cunha ser enat a di ant e do
pal acio episcopal a cargo da
banda.
Band a Munic ip al (2)
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
NA INAUGURACIÓN DO MONUMENTO DOS CAIDOS
FESTAS DOS REMEDIOS DO ANO 1.960
No ano 1.930 o Axuntament o suprime a praza
de director, por medo a que os músicos pasaran
a ser funcionarios. Créase entonces a Academia
de Músi ca, asi gnándosel l e á banda unha
subvención simbólica, quedando o director da
mesma como empregado municipal.
Por esas datas reciben a par tit ura principal do
Himno Naci onal Arxentino, enviada desde aquela
nación a Ángel Rodríguez para que figure no
arquivo da colectividade.
O día 15 de Xuño do 1.933 celebrase no Princi pal Ci nema de Mondoñedo un festival benéfico organizado
pola Banda Municipal para recadar fondos, proxectaríanse varios filmes e no intermedio actua o cuarteto
de gaiteiros Os Veiga.
No verán do ano 1.934 a banda volve a amenizar os paseos nocturnos da Alameda dos Remedios e
no mes de Maio do ano 1.935 reciben, xunto co cuarteto Os Pacheco, ó novo bispo da cidade Benjamín
de Arriba y Castro.
No mes de Maio do ano 1.937 visit a Mondoñedo Pilar Franco, irmá do xeneral, sendo recibida polas
aut oridades da cidade e pola Banda Municipal.
Polas festas dos Remedios do ano 1.944 cel ébrase o 1º concurso de Bandas Civis de Música. Os
premios son o primeiro de 10.000 ptas., o segundo de 5.000 ptas. e o terceiro de 3.000 ptas.
O músico mindoniense Lodeiro Piñeiroa finado o 22 de Decembro do 1.934 na Coruña, legou unha
cuantiosa cantidade para a organización e celebración deste concurso
que el mesmo i mpulsa, celebrándose despoi s cada tres anos na
cidade.
O día primeiro de Agosto do 1.954 chega á cidade o Cardeal de
Tarragona e diante da Casa Consistorial a Banda Municipal interpreta
nesta ocasión o HImno Nacional.
Na última etapa a banda é dirixida por Eduardo Rodríguez González,
fillo do anterior director. Sendo éste director a agrupación desaparece
no ano 1.960 e post er i or ment e no ano 1.977 supr ímese no
axuntamento a praza de director.
Baixo a batuta de Eduardo Rodríguez chega a cont ar con un grupo
de gait as forxándose tamén o nacement o do que será o cuar t et o
t radicional Brisas do Masma. O lugar ut ilizado para os ensaios era
un baixo da rúa Pardo de Cela.
Band a Munic ip al (3)
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
CON PASO MARCIAL POLO CANTÓN
MÚSICOS DA BANDA
Na primeira metade do século vinte había unha banda de música
na parroqui a de St a. María Mai or, per t encente ó concell o de
Mondoñedo, que t ocaba pol as fest as, procesións e bail es da
zona. Est a banda chega a contar cun grupo bastante numeroso
de membros dirixidos polo prestixioso músico e veciño da Quintá
Antonio Pér t ega Rodríguez, que ademais de tocar o clarinet e
t amén era un bo gaiteiro e con ant erioridade formara par te do
grupo tradicional do Val de Lourenzá Los Celi tas.
Ent re os membros da agrupaci ón est án José Ant oni o Frei re
(clarinet e 1º), José Manuel Pérez do Fatiga (clarinete), Salvador
Braña (clarinete), Victor Bouso de Piepito (saxo 1º e óboe), Delfino
Muíño Pértega (saxo 2º), Faustino Pértega Saavedra (saxo), Daniel
Comendeiro Gut iérrez (saxo t enor), Feliciano Bouso (trombón),
Manuel Ri vas do Mi l l ei ro (fi scor nio), Vi ctor Morales de Beni t o
(t r ompet a), Emi l i o Muíño Nei r a (bai xo), At i l ano Gómez
(bombardino), Julio Rivas do Mi ll ei ro (bombo), Eladio Pérez do
Fat i ga (plat illos), Jesús Morales (caixa), Eulogio García Muíño
(requi nt a), Leoncio Pérez Xarará (baixo e trompet a) e Samuel
Pér tega (clarinete e gaita).
Os ensaios teñen lugar na Casa de Ami ei ro, posteriormente trasládanse á casa do direct or, na Quintá,
e na últ ima et apa da banda ensaian na casa de Leoncio Pérez Xarará.
Ant onio Pér t ega era o que mellor dominaba o ar t e do solfexo e ademais de realizar as funcións de
direct or t amén exerce de mestre preparando a algúns veciños para ampliar e rexuvenecer a banda.
Nos primeiros tempos desprázanse a pé para ir a tocar as festas da zona. Tocan sempre nas de Santa
Mari ña, San Roque, Nosa Sra. das Neves e as de San Antonio na capel a de Veira do Río. Despoi s
comezan a cont rat alos para out ras fest as tendo que desprazarse en bi ciclet as polo que era moi
pint oresco velos cando se dirixían a tocar nas de Sant a Mª de Bretoña ou cando marchaban para o
San Andrés de Masma. Tamén tocan na Filomena de San Adrián, en Fitoiro de Bretoña, nas fest as do
15 en Trabada, en Lindín, Argomoso e nas de Santa Leocadia de Castro de Rei.
Nas festas do San Cristovo en Cesuras (Mondoñedo) teñen t anto éxito entre os veciños que o dono da
capela, Antonio Crespo López (Mont erroso), deixa dito antes de finar que pola celebración do santo ten
que t ocar sempre a Banda de Sant a María Maior, mentres exista. Tódolos anos chegaban polas dez
da mañá e ,despois de aparcar as bicicletas nunha cabana, comezaban a t ocar at a o anoitecer.
Un dat o curioso é que nal gunhas ocasi óns divi díanse para i r a tocar, for mando dúas bandas. Nos
últimos anos chegaron a cobrar 80 pesos por unha actuación.
A banda debido á algunhas disputas e á emigración dalgúns dos membros a out ras cidades e países
do estranxeiro (Arxentina, Venezuela, Uruguai e Barcelona) disolveuse a principios dos anos 60.
Band a d e S t a. María Maio r
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
ANTONIO PÉRTEGA
Despois dunha longa et apa sen banda de música, na Semana Santa do ano 1.988 as procesións son
acompañadas por unha formación de músicos novos e vet eranos da l ocalidade que se xuntan por
iniciativa propia formando así as bases do que pasaría a ser a nova Banda de Música Pascual Veiga.
Esta nace como unha asociación creada para a promoción e o ensino musical a finais dese ano, creando
un calendario de actividades para o ano seguinte, programando actuacións nas dist intas festas que
se celebran na cidade, así como o acompañamento de procesións e pasarrúas polos distintos barrios.
Entre os músicos que a compoñen encóntranse algúns que xa formaran parte da antiga Banda Municipal
como o tamborileiro Chamosa e Caet ano Cabanas.
O 29 de Novembro do mesmo ano, par ticipan no enterro de Eduardo Rodríguez, que fora director da
ant erior Banda Municipal, acompañando os seus restos ata o templo.
As clases de solfexo comezan impar t índose nos baixos da Praza de Abast os e despois as aul as de
ensino trasládanse á Casa da Cultura, no antigo Colexio das Monxas. Os profesores que levaban a cabo
as tarefas de preparar os alumnos que desexaban formar part e da banda eran os veteranos Antonio
Seivane, Enrique Teijeiro e Antonio Caselas que ao mesmo t empo alternábanse para a dirección da
Banda nas actuacións. Nas San Lucas do ano 1.990 as corais das Pontes e de Mondoñedo en conxunto
coa Banda interpretan unhas pezas ó remate do pregón.
Hai que dest acar a act uación no día das Letras Galegas dedicado a Cunqueiro, no ano 1.991, onde
reciben as aut oridades e académicos que se reúnen en Mondoñedo e acompañan a ofrenda floral que
ten lugar no Cemiterio Vello, onde descansan os restos do ilust re escritor..
O 5 de Xaneiro do 1.992 réndeselle unha homenaxe a Alfredo Chamosa, o mái s vet erano dos seus
compoñentes, músico da antiga Banda Municipal dende o ano 1.928.
Aínda que a súa duración máis ben foi curta, pois no ano 1.996 practicamente estaba desfeita, realizaron
un bo número de actuacións.
No va Band a d e Mús ic a "P as c ual Ve iga"
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
PASARRÚAS DA NOVA BANDA PASCUAL VEIGA
No ano 1.996, por i ni ci at i va do
Axuntament o sendo alcalde Xabier
Loira, créase unha Escola de Música,
nun moment o no que a Banda
Pascual Veiga est á pract icament e
desapar eci da. O mot i vo er a
pot enci ar a for maci ón musi cal e
acádemica da xuventude do Concello
e l evar a cabo t odo t i po de
act ividades musi cais, t endo como
primeiros obxectivos, a medio prazo,
a creación dunha banda de música
e unha orquest ra de vento e corda.
A escola comeza a funcionar nese mesmo ano cun número de alumnos que roldan o centenar, entre
os que se encontran xent es de tódalas idades, aínda que a maior par te son rapaces novos.
Contrátase para levar a cabo as labores de docencia e dirección a Xan Carballal, direct or da Orquest ra
Sinfónica de Xove, que fora violinista do grupo lucense de música folk Brath e á súa dona, Xulia Nogueira,
encargándose das clases de corda, solfexo e coro, Marcos Galán como profesor das clases na modalidade
de vento-madeira e música t radicional e Xosé Antonio González profesor de vento-metal.
Pola falt a dun local en condicións comeza a rehabil it arse o Mat adei ro Munici pal vel lo, no barri o da
Pontepousada, para que sirva de local da nova escola. O día 13 de Set embro do 1.997 inaugúrase,
sendo bendicido polo Bispo Gea Escol ano, e pónselle o nome de Escol a de Músi ca O Pal larego, na
honra do prestixioso músico da cidade.
A escola realiza un primeiro fest ival de fin do curso 96-97 onde se pode obser var a evolución dos
alumnos que xa comezan a sacar proveito dos ensinos.
Paralelamente ás clases celébranse ao longo do ano concertos, organizados pola escola, de diferentes
estilos musicais, onde tamén participan grupos de fora da cidade. Tamén se organizan cursos de verán
e un concurso de panxoliñas de nadal en colaboración co Orfeón da Sociedade de Obreiros.
No ano 1.999 fórmase unha banda que par ticipa no
acompañamento das procesións que se celebran na
cidade e unha orquest ra que comeza interpretando
algún pequeno concer t o, t amén varios grupos de
corda e vent o ent re os que empezan a dest acar os
mellores alumnos. No ano 2.000 realizan actuacións
nos festivais de fin de curso, par ticipan no Mercado
Medieval que se cel ebra na cidade e t amén gravan
un programa para a t elevisión de Galicia co motivo
das festas de San Lucas.
Es c o la Munic ip al d e Mús ic a "O P allare go "
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
1º FESTIVAL FIN DE CURSO
LOCAL DA ESCOLA MUNICIPAL DE MÚSICA
As organizacións da xuvent ude da cidade en Febrei ro do ano 1.938 comezan a preparación dunha
banda de cornetas e tambores, abríndose unha subscrición pública para a adquisición dos instrumentos.
Recíbense os donativos no cuar tel de F.E.T. y de las JONS, na librería de Lombardía e na sede de Acci ón
Soci al.
Esta formación musical sería organizada polos cadet es, flechas y pel ayos do Frent e de Juventudes e os
uniformes serían os da organización, que estaban compost os por unha boina vermella, camisa azul,
pantalón curt o gris, medias brancas e bot as negras.
A banda est aba compost a por set e cornetas e seis t ambores e o seu encargado era Ant onio Canl e
García. Ensaiaban no act ual edificio do Banco Bi lbao onde se encontraba naquela época a sede do
Frent e de Juvent udes que posteriormente se trasladaría a un local da act ual Rúa do Progreso.
A banda desfilaba e tocaba cando se celebraban certos acontecementos políticos e nalgunhas ocasións
co motivo de outras celebracións e actos públicos como as visit as a Mondoñedo de Pilar Primo de
Rivera ou o Xeneral Rolando Tella, ademais de tocar nas procesións que había na cidade.
Tamén se desprazaron para t ocar a Lugo, Ribadeo, Foz, Valladol id e nunha ocasi ón a Madrid para
asistir a unha concentración nacional de bandas.
Os compoñentes desta banda realizaban tamén instrucción militar no Campo de Alcántara e na Alameda
dos Remedios.
Band a d e C o rne t as e Tamb o re s -1.938
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
"CADETES, FLECHAS Y PELAYOS" NO CAMPO DA ALCÁNTARA
Esta banda fórmase arredor do ano 1.995
coa intención de acompañar as procesións
da Semana Sant a que se cel ebran en
Mondoñedo.
A i dea é de José Luís Fer nández, mái s
coñeci do por Keno, veci ño de Vi l al ba e
casado cunha mi ndoni ense, que t amén
exerce as funcións de director.
Nos primeiros anos os ensaios desta banda
realízanse nas inmediacións da Capela da
V.O.T., que se encontra no antigo Campo da
Al cánt ar a. Al í é onde se xunt an os
compoñentes durante todo o ano para preparar os toques e os pasos que chegado o momento executaran
polas rúas acompañando ás fermosas imaxes que se mostran nas procesións desta cidade. Actualmente
ensaian nos baixos da Praza de Abast os da localidade.
A maior par te dos i nstrument os de que dispoñen per t enceron con ant erioridade a unha banda de
Vilalba, sendo facilitados polo director, outros son propiedade dos membros e algúns foron mercados.
As contribucións realizadas polas xentes da localidade serviron para encargar os primeiros traxes desta
banda de cornetas e tambores. Máis adiant e, durant e a celebración dun curso de cor te e confección
patrocinado polo Concello, foi elaborada outra vestimenta tomando como modelo o traxe da imaxe de
San Francisco de Asís da Capela da V.O.T.
Por iniciativa desta banda cel ébrase
en Mondoñedo desde o ano 1.999 a
procesi ón do Prendement o que vai
desde a capela de Santiago no barrio
dos Muíños ata a capela da Alcántara,
sendo a máis l onga de t ódalas que
teñen lugar na cidade.
Na act uali dade est a for maci ón est á
composta por uns trinta membros, que
son os encargados de facer sonar os
bombos, cor net as e t ambores coa
solemnidade característica neste tipo
de bandas.
Band a d e C o rne t as e Tamb o re s - 1.995
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
BANDA DE CORNETAS E TAMBORES DIRIXIDA POR "KENO"
PROCESIÓN DO SANTO ENCONTRO, ANO 2.002
Esta comparsa foi creada por un
grupo de amigos co mot ivo de
par ticipar nas festas do entroido
do ano 1.993. A súa composición
é mixta e conta con compoñentes
de idades que van desde os oito
ata os sesenta e oito anos.
O president e é Luis Rubal , que
foi elixido pola maioría. O nome
da comparsa t amén foi el ixi do
ent re vari os, propost os pol os
membros da mesma.
Realizan actuacións pola maior par te dos pobos da comarca, animando as rúas de Lourenzá, Ribadeo,
Vilalba, Monterroso, Foz, Viveiro, Trabada, Alfoz e, como non, de Mondoñedo. Tamén se desprazaron
a tocar nalgunha ocasión fóra de Galicia, destacando a actuación que tiveron en Cacabelos, na provincia
de León.
O repertorio da comparsa é bastante numeroso e consta dunhas corent a pezas musicais entre as que
figuran temas de tódolos estilos: pasodobres, valses, rumbas e ademais dúas composicións do tamén
músico mindoniense Kike Teij eiro tituladas Luisiño Xosé e Xuntoiro dos Farrucos.
Trompet as, saxofóns, acordeóns, e t odo t ipo de percusións, incluído o espectacular charrasco, son os
instrumentos que utilizan para animar as rúas e as festas onde actúan deixando ás xentes engaioladas
en tódalas actuacións.
A comparsa est á for mada na
act ual i dade por uns t r i nt a
compoñent es e para os seus
ensai os, que con ant eriori dade
tiñan lugar no Pavillón Municipal
de Deportes da cidade, empregan
os bai xos da Praza de Abast os
debido á necesi dade dun l ugar
espaci oso par a pr epar ar os
desf i l es. Teñen por cost ume
cambi ar de t r axe a mi údo,
vest índose con roupas de moito
colorido. Todo est o unido á súa
músi ca f est ei r a f ai dest a
compar sa unha das mái s
apreci adas de t oda a Mar i ña
lucense.
C o mp ars a "Manc a na C he d a"
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
GRUPO MUSICAL DA COMPARSA
FOTO DA COMPARSA NO ANO 1.999
C uart e t o d e c o rd a
"Las Margarit as "
Mo nd o ñe d o , 1913
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
José Castañeda Jurado nace en Mahón
(Menorca), no ano 1.881 e cando t en
cat r o anos de i dade a súa fami l i a
trasládase a vivir a Mondoñedo, onde
máis adiant e traballaría de tipógrafo.
De neno comeza a est udiar música
con Manuel Iglesias, director da banda
municipal, chegando a ser un virtuoso
clarinetista.
Con tan só 17 anos dirixe unha banda
de música en Ferreira do Valadouro
sendo raro o ano que pol o ent roi do
non organizaba algunha artística e alegre comparsa na cidade de Mondoñedo. Posteriormente contrae
matrimonio con Emilia Pernas Nieto, natural da veciña vila de Abadín, froito da súa unión nacen Ángel,
José e Luís.
Foi o fundador do Orfeón Veiga no mes de Abril do 1.908 coa idea de amenizar as festas de San Lucas,
anque a duración dest a coral sería máis ben cur ta. No ano 1.912 con motivo da chegada dos rest os
de Pascual Veiga á cidade volve a reorganizarse o orfeón baixo a súa dirección at a o mes de Marzo
do ano 1.913 en que se disolve de novo. Xunto con Andrés Pérez Balsa e Alfredo Martínez propóñense
volver a formar o orfeón no mes de Abril do 1.913 present ando as bases no Goberno Civil.
Por Real Orden do 4 de Maio de 1.916 o ministro de Ilustraci ón Pública y Bellas Artes concédelle á coral
a cantidade de 2.000 ptas., establecéndose as Escuelas de Música e Instrument aci ón. Encargaríanse de
dirixilas Pepe Castañeda e Ángel Rodríguez, direct or da Banda Municipal da localidade.
Polos carnavais do ano 1.920 ameniza as rúas de Mondoñedo unha comparsa formada polos membros
do Orfeón Veiga, acompañados de gui tarras, violíns e out ros inst rument os de corda, dirixida por
Cast añeda. No 1.921 diri xe a rondall a La Li ra act uando nas fest as máis impor t ant es da cidade,
amenizando bailes no Salón Teatro do Casino e ofrecendo concertos e serenatas polas rúas. O presidente
da agrupación é Alfonso Martínez Terrón.
Castañeda tamén é un mestre no difícil manexo da guitarra española, un especialista no arte de facer
arranxos e un exemplar compositor. Ademais de ser o autor de obras como Barcarol a ou Crepuscular
e varias obras máis para orfeón e rondalla t amén compuxo temas como Nas San Lucas, que era unha
recompilación de pezas tradicionais e que formaba part e do reper torio do Orfeón Vei ga e do cuar teto
de gaiteiros Os Pacheco, a xota La Mi ndoniense ou Balada e Mazurca para gai ta.
Despois de traballar na imprenta de Mancebo pasa a rexentar a de Acción Social. Morre en Mondoñedo
na súa casa da rúa de Rigueira, cando conta con 44 anos de idade.
P e p e C as t añe d a
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
COMPARSA DE CARNAVAL
César Gonzál ez-Seco Romero nace en Mondoñedo o 20 de Decembro do ano 1.877. Con 21 anos
remata os est udios de Dereito e no ano 1.904 funda na cidade a revista quincenal De todo un poco que
posteriorment e en 1.907 pasaría a chamarse Mondoñedo.
Caracterízase por ser un home moi emprendedor chegando a fundar varios negocios na cidade, un
est ablecement o tipográfico, a fábrica de chocolates La mi ndoniense no ano 1.911 e unha t abl aj ería
modelo-reguladora no 1.912. No ano 1.914 pode presumir de ter unha das primeiras motociclet as da
cidade.
Cont rae nupcias con Josefa Seoane Hermida e froit o do seu mat rimonio son os fi llos María, Cesar,
Elvira, Paulina, Micaela, José Mª e Nazario.
Desempeña o cargo de Fiscal Municipal durante varios anos sendo tamén encargado do Rexistro da
Propiedade. Paralelamente exerceu a profesión de avogado e foi elixido Deputado Provincial en Maio
do 1.915.
En canto á súa act ividade cult ural foi president e da Soci edade de Obreiros, reorganizador da Banda
Municipal e organizador de seccións de declamación, festas populares e demais actividades culturais
no Mondoñedo da época. Foi t amén un gran afeccionado á lectura chegando a t er unha bi bl iot eca
persoal duns 2.000 exemplares.
Como músico foi un gran violinista e tamén director do Orfeón Pacheco encargándose de reorganizalo
en dúas ocasións, no ano 1.904 e no mes de Abril do ano 1.909. No ano 1.919 foi nomeado presidente
da Soci edad Coral Bri sas del Masma que dirixía o mestre de piano Ildefonso Insua.
Nas noites de verán saía moitas veces
a tocar pol as rúas mindonienses na
compaña de outros músicos da cidade
como Eduardo Lence Sant ar, Pepe
Cast añeda, Teijeiro e out ros ami gos.
Tamén deleitaban ás xentes da cidade
coa súa música nas vel adas que se
celebraban ao longo do ano no Salón
Teat ro do Casi no e na Soci edade de
Obreiros Cat ólicos.
Morre o día 19 de Febrei ro do ano
1.921 con 43 anos de idade, víct ima
dunha grave e traidora enfermidade.
C é s ar G o nzále z-S e c o
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
CABECEIRA DA PUBLICACIÓN "MONDOÑEDO", FUNDADA POR CESAR
Valentín Pérez Díaz nace en Mondoñedo na Rúa das Moscas
do barrio dos Muíños de Arriba o día 2 de Xulio do ano 1.886.
No ano 1.896 i ngresa como neno de coro na Capel a da
Catedral onde aprende música tendo como mestre ó organista
Mariano Casares, natural de Valladolid. Son compañeiros seus
Pibardos, Antonio González Amieiro, Jesús López Díaz e tamén
Manuel Ledo entre outros.
Exerce como salmista da Capela durante moito tempo. Nesta
etapa soe acudir a t ocar ós enterros de primeira na compaña
dos antes nomeados.
Polo ano 1.920 t rasládase a Ourense onde comeza a t ocar
no Teatro Apolo da cidade. Chega a ter fama sendo coñecido
polas xentes como O Calvo do Apolo.
A finais dos anos vi nt e regresa a Mondoñedo e comeza a
traballar de bedel no Casino, tendo dereito a unha habitación
e cociña no segundo piso do local onde vivirá durante moitos anos, despois casa con Ramona Louzao
natural de Chavín (Viveiro) que traballa de criada no barrio de San Lázaro. Como non lle poden abonar
o soldo íntegro rexenta o bar do local percibindo os beneficios do mesmo, tamén se encarga das labores
da limpeza e de cobrar os recibos dos socios.
Ensaia tódalas tardes nas horas en que acude pouca xente ó Casino. Chega a ter tres violíns, un da
marca Guarnerius e tamén unha guitarra. Nalgunhas ocasións arroupa o instrumento entre as mantas
da cama para que colla máis temperat ura, pois asegura que así soa mellor. Tamén exerceu de mestre
de violín, guitarra e acordeón tendo como alumnos a Enrique Cabanela, César González-Seco, Raúl e
Ricardo Mourelle, Ramón Iglesias e o sacerdote José Luís Betoño entre outros. Como compositor realiza
algunhas pezas como A Fonte da Ponte Pousada, feita en colaboración con Pepe Cast añeda.
Ademais de exercer as funcións de bedel vestido coa
súa gorra de prat o e chaqueta con botóns dourados
t amén é un gran amante das plantas, un meticuloso
encadernador e un mest re no ar te do xogo do billar.
O mesmo que se enfrontaba a unha composición de
Vivaldi empuñando o seu Guarneri us era capaz de dar
clases no manexo do taco para realizar unha carambola.
Morre o día 19 de Maio do ano 1.962 na súa casa
da Rúa Pardo de Cela, e cando pasa o seu ent erro
pola por t a do Casino pódese ver no balcón do local
unha bandeira española cun crespón mouro de loito.
Vale nt ín d a Maruxa
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
APRENDE A TOCAR O VIOLÍN NA CAPELA
VALENTÍN (PRIMEIRO POLA ESQUERDA)
Eduardo Pernas Bot ana, nace no ano 1.909 na parroquia de San Pedro
de Candia per tencente ao concello de Abadín.
Cando cont a con t an so dous anos de idade a súa famili a trasl ádase a
vivir ao barrio do Río de Sixto da cidade de Mondoñedo debido a que o
seu pai, Jesús Pernas, traballa como funcionario do Xulgado.
De novo xa sint e unha grande afección pola música e ingresa na Capela
da Cat edral onde ademais de acadar uns bos coñecementos de solfexo e
har monía aprende a t ocar o vi ol ín, chegando a ser vi ol ín segundo da
orquestra. Tamén chega a dominar out ros instrumentos como a guitarra,
o clarinete e a trompeta.
Nos anos trinta é subdirector da rondalla O Eco dirixida por Manuel Ledo (O Pal larego) da que tamén
formaban par te músicos como O Gaspar, O Bolero, Clemente e Rafael da Confi tería, par ticipando nas
diversas comparsas que se preparaban para t ocar polas rúas na celebración das festas do entroido.
Part icipa tamén como violinista nunha orquestra que toca durante o rezo dos salmos e na celebración
das misas dos enterros de primeira ou de a oito. Esta orquestra está formada por catro nenos de coro,
dous salmistas, bombardino, saxofón, contrabaixo, violín e frauta.
Forma part e da orquestra de cámara de Educaci ón y Descanso, t oca a trompeta na Banda Municipal e
durante cer to tempo toca nunha das primeiras orquestras que se forman en Mondoñedo coa finalidade
de int erpret ar a banda sonora das pel ícul as que se emi ten no Pri nci pal Cinema e para amenizar as
obras de teat ro que se realizan na cidade.
Eduardo, máis coñecido na localidade mindoniense como Pi bardos, ademais de par ticipar en moitas
das actividades musicais que se organizan na cidade traballa como repartidor no servicio de Telégrafos.
Tamén se dedica ó ensino musical, tendo como alumnos a varios mozos da bisbarra. Os seus fillos,
aínda moi noviños gozan do privilexio de ter como mest re ó seu pai de quen aprenden as primeiras
notas musicais.
Morre en Mondoñedo debido a unha enfermidade na casa da actual Rúa do Progreso o día 2 de Xaneiro
do ano 1.952, cando conta coa idade de 43 anos.
Continúa a t radi ción familiar o seu fillo Lalo, que ademais de tocar a guit arra polos anos cincuent a
na rondalla do Frente de Juventudes, tamén formaría parte do grupo Os Trovadores e do Orfeón de Obreiros
Cat ól icos, apor tando a estas agrupacións a súa pot ente e harmoniosa voz. Na actualidade é un dos
compoñent es da Rondall a de ant i gos alumnos do Pall arego e aínda hoxe conserva o violín de Eduardo.
Ed uard o P e rnas , P ib ard o s
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
EDUARDO PERNAS
Enri que Díaz Igl esias nace en Mondoñedo no ano 1.889. No mes de
Agosto de 1.896 é admitido como neno de coro da Catedral onde doce
anos despois obt ería autorización para vestir sobrepel liz coa obriga de
tocar o violín cando fora necesario.
No ano 1.910 é cantor e vi ol ín pri mero da orquesta da Capela, con un
salario de catro reais diarios. No mesmo ano casa con Milagros Veiga
González.
Durant e moit os anos forma par t e da Banda Municipal de Mondoñedo
tocando o clarinet e baixo a dirección de Ángel Rodríguez.
Traballou como redactor na Imprenta da Acción Social, onde se imprimía,
ent re outras publicacións, o diario mindoniense Vall ibria.
Foi socio honorífico do Casino da cidade.
Enrique tamén era un mestre no manexo da gaita e no ano 1.907, xunto
con August o Insua, José Cendán e Leopoldo Tapia, for man o cuar tet o t radici onal Os Pacheco. Est a
formación acadou un notable éxito en tódalas actuacións que levaron a cabo. No ano 1.928 dirixe unha
coral integrada por socios de Juventud Católica que actúa no Principal Cinema da localidade interpretando
algunhas obras galegas.
Nas festas do entroido mindoniense do ano 1.934 funda e dirixe, coa colaboración de Antonio González
Amieiro (O Gaspar), a rondalla Os Veiga, formada por uns trinta compoñentes. Esta rondalla amenizou
durant e varios anos os carnavais da cidade ademais de t ocar noutros pobos da zona como Lourenzá,
Foz, Viveiro e Ribadeo. Tódolos anos pola Fest a de Defuntos realizaban unha actuación di ante das
tumbas de José Pacheco e Pascual Veiga.
Nos actos celebrados pola Semana Santa do ano 1.936,
na antiga Praza da Constitución, a Schola Cant orum dos
Pasionistas e a Orquestra da Catedral interpretan o Plorans
de Pacheco dirixidas por Enrique Iglesias.
Durante a Guerra Civil dirixe a Banda Municipal da cidade,
debi do a que Eduardo Rodr íguez, act ual di rect or,
encontrábase no fronte.
Pouco tempo despois de rematar a guerra forma par te
da Coral Mi ndoni ense bai xo a bat ut a do mest re Pérez
Fanego, sendo o encargado de execut ar a par te solista
do Plorans nas procesións da Semana Santa.
Morre en Mondoñedo o día 30 de Maio do ano 1.941,
cando conta con 52 anos de idade.
Enriq ue d as D anie las
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
GAITEIRO DOS PACHECO
ENRIQUE IGLESIAS (SENTADO NO CENTRO)
O P allare go
Manuel María Ledo Ber múdez nace nos Muíños de Abai xo, en
Mondoñedo, o 30 de Xaneiro do 1.899.
Ós nove anos é admi t i do como neno de coro da Cat edral e os
dezaseis pasa a t ocar o vi ol ín na orquest ra, at a o ano 1.930 en
que o bispo aproba a desaparición da mesma.
Polo ano 1.916 comeza a traballar de barbeiro nun baixo situado
pret o da Font e Vella, conver t éndose a súa barbería no cent ro do
movement o musi cal e i nt el ect ual da ci dade. Al í podíase ver a
Cunqueiro, Aqui li no Igl esi a, Trapero, Vidar t e, Sant eiro e t ant os
outros. Tamén facía as funcións de academia musical, onde Manuel
exercía de mest re de violín, guitarra, laúde e cant o.
Foi un dos piares básicos do movemento musical na cidade formando
diversos grupos ent re os que hai que destacar a primeira rondalla
O Eco, os coros infantís dos Maios e posteriormente a rondalla do Frent e de Juvent udes. As fest as do
entroido da cidade, nos anos trinta, tamén eran animadas por comparsas de carnaval preparadas por
el. Xunt o con Ant onio González Amieiro dirixiu as escolas de música da Fundaci ón Lodei ro Pi ñei roa e
uns anos despois,no ano 1.960, foi nomeado Presidente da Soci edad de Obreros Cat óli cos.
Axudado por Cunqueiro, que era o encargado de confeccionar as letras, compuxo as coplas dos Maios
dos anos 30 e tamén unhas panxoliñas para que as cantara a súa filla Remediños. Tamén Compuxo a
música das Cantigas de Arri eiro, con letra de Cunqueiro e do Cantar de Segadores, con letra de Aquilino
Iglesia Alvariño. Durante toda a súa vida recolleu cantares populares da bisbarra mindoniense.
No ano 1.963 publi cou o Cant ar das Coruxei ras co mot ivo do ingreso de Alvaro Cunquei ro na Real
Academia Galega.
Morreu en Mondoñedo dun infar t o de miocardio o día 14 de Xullo do 1.964, supoñendo unha gran
perda para a música tradicional
da cidade. Vint e anos despois,
o 14 de Agost o do 1. 984,
celebróusel le unha homenaxe
póstuma na cidade que rematou
coa act uaci ón no Inst i t ut o de
Bacharelat o da nova rondall a
formada polos antigos alumnos.
No ano 1.996 por iniciativa do
Axuntamento crease unha Escola
Muni ci pal de Músi ca en
Mondoñedo que levará o nome
do Pall arego.
MANUEL LEDO "O PALLAREGO"
RONDALLA DO "FRENTE DE JUVENTUDES", 1.960
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
Ant oni o María Gonzál ez Amiei ro nace en Mondoñedo no barri o dos
Castros o día 18 de Set embro do ano 1.900.
No ano 1.910 é proposto para neno de coro da Cat edral onde tamén
aprende a tocar o violín, tendo como compañeiros a Eduardo Pernas
(Pi bardos), Manuel Ledo (O Pal larego), Jesús López Díaz, Valentín da
Maruxa, Taíño Ramallal e a Enrique Iglesias ent re outros. Chega a ser
violín primeiro da orquest ra da capela, demostrando que é capaz de
manexar o instrumento con excelente vir tuosismo.
For ma par t e da Banda Muni ci pal da l ocal i dade diri xi da por Ángel
Rodríguez nos anos vinte tocando o clarinete.
Máis adiant e casa con Remedios Cabanela López e residen na rúa de
José María Pardo. A súa profesión é a de carpinteiro chegando a traballar
nalgunhas das obras i mpor tant es que se reali zan na cidade como a
const rucci ón da i grexa do Seminario Concil iar e a const rucci ón do
Institut o Laboral que se leva a cabo na década dos anos cincuenta.
Participa en diferentes comparsas que se forman na cidade para amenizar as festas do entroido, como
Domi nó e Os románt i cos no ano 1.932. Dirixe xunto con Enri que Iglesias a rondalla Os Vei ga que se
funda no ano 1.934.
Desenrola as labores de mestre, xunt o co Pallarego, na Academia de Música que se funda na cidade
despois da Guerra Ci vil, formando e dirixindo diversas corais e rondallas.
Tamén colabora nas t arefas de dirección da Coral Mi ndoni ense que dirixía o mestre Fanego polo ano
1.939 e despois encárgase de dirixir a Coral de Educaci ón y Descanso.
Na década dos cincuenta toca durant e
un tempo na orquestra Radio Jazz de Santo
Tomé de Lourenzá, coñecida tamén como
dos Foregos, o inst rument o que toca é o
contrabaixo.
Nalgunhas ocasións tamén participa como
reforzo na orquestra Melodías del Jazz, de
Mondoñedo tocando o violín. Interpretando
con excelente virtuosismo os Tangos.
Morre na súa residencia da rúa José Mª
Pardo o día 2 de Febreiro do ano 1.976.
Ant o nio G o nzále z Amie iro , O G as p ar
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
O GASPAR
BANDA MUNICIPAL NOS ANOS 20
José Ruiz Tejero nace na cidade de Toledo e sendo aínda un mozo
ingresa na Academia de Infantería da mesma localidade. Alí aproveita
par te do tempo para aprender os segredos da música chegando a
dominar o art e das par tituras e o manexo do saxofón.
Uns anos despois trasládase á cidade da Coruña onde durante certo
tempo exerce o cargo de director da Banda de Música do Colexio
dos Salesianos.
A vinculación de José coa música na cidade mindoniense débese
a que na súa est ancia na capit al galega coñece a Car men Leivas
Gallego, veciña de Mondoñedo, que posteriormente se conver tería
na súa muller.
Máis adiante debido a un ascenso na súa carreira milit ar acada o
cargo de Brigada de Infantería, sendo nomeado subdirector da Banda Mil it ar del Regimiento de Isabel
la Cat ól ica, encargándose tamén de tocar o saxofón.
Rematada a Guerra Civil xubílase e trasládase coa súa familia a Mondoñedo. Debido a que por aquela
época a pensión militar que recibe non da para moit os luxos decide dedicar part e do seu tempo libre
ao ensino musical impar tindo clases de solfexo, saxofón e clarinete nun local da súa casa que estaba
situado na Rúa Méndez Núñez da localidade.
Germán Sordo, Daniel Lorenzo, David Fernández, Toño Caselas e Suso Sordo, entre outros, son algúns
dos mozos mindonienses que entrando pola porta da súa hor ta, fronte ao Seminario Conciliar, recibían
as leccións de José que tódalas tardes se empregaba a fondo para que os seus alumnos chegaran a
dominar o ar te musical.
Morre o día 1 de Marzo do ano 1.942, cando se encontraba facendo os arranxos musicais dunha peza
por encargo da Banda Musical de Sta. María Maior. O seu enterro foi acompañado por unha multitude
de xent e da cidade e tamén polos soldados destinados no bat allón que estaba emprazado na cidade.
J o s é R uiz Te je ro
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
JOSÉ RUÍZ TEJERO
O Ec o , agrup ac ió n mus ic al
Esta agrupación que foi fundada e dirixida por Manuel
Ledo, O Pal larego, era unha escola de músi ca onde
os alumnos podían aprender o manexo de calquera
dos instrumentos de corda e tamén o ar te do canto.
Nel a chegaron a for mar se dúas rondal l as, unha
compost a polos alumnos mai ores de vint e anos e
outra polos máis novos, esta última composta por uns
catorce nenos de i dades comprendidas ent re os 12
e os 19 anos.
Hai que dicir que o ensino era gratuíto e contaba con grandes colaboradores como Alvaro Cunqueiro,
Díaz Jácome, Raimundo Aguiar, Bernardino Vidar te, Pepe Robles ou o excelente músico Pernas Botana.
Unha labor impor tant e dos coros e rondallas da Agrupación foi a participación nos carnavais desde o
ano 1.929 at a o 1.936, for mando comparsas que ani maban e alegraban as rúas da ci dade nas
t radicionais fest as. As let ras das coplas eran compost as por Cunqueiro, Jácome ou Iglesia Alvariño,
e da música encargábase o Pallarego.
Tamén t ivo unha grande impor tancia a par ticipación das rondallas da Agrupación O Eco na festa dos
Maios, contribuíndo a mellorar esta fermosa tradición, sobre todo nos anos 1.934, 1.935 e 1.936 cando
Manuel Ledo organizou un coro duns cincuenta rapaces que cantaban as coplas, con letra de Cunqueiro,
e vestían de azul e branco lembrando as cores da nosa bandeira galega.
O camiño dest a agrupación remat a coa chegada da Guerra Civíl , cando están a piques de perderse
dúas grandes manifestacións t radicionais do pobo galego como eran a festa dos Maios e a fest a do
entroido, hoxe en día recuperadas de novo.
"OS ROMÁNTICOS" COMPARSA DA RONDALLA O ECO, 1.932
FESTA DOS MAIOS, 1.934
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
A rondal la Os Vei ga nace como unha
comparsa para animar os carnavais da
cidade no ano 1934.
Era dirixida polos prestixiosos violinistas
Enrique Díaz Iglesias e Antonio González
Ami ei ro, O Gaspar. O presi dent e era
Germán Vázquez.
Entre os compoñent es da agrupación
encontrábanse Taíño Ramallal e Ramón
Fernández, O Portugués, que xunto con
Eduardo Rodríguez, director da Banda
de Música da cidade, formaron un trío durant e a súa estancia en filas, chegando a dar un concer to
en Huesca no que deixaron ó público engaiolado co seu violín prodixioso e os sol os do acordeón do
Portugués.
Os traxes da rondalla foron feitos a imit ación dos que usaba a Tuna de Compostela por aqueles anos,
As irmáns de Germán Vázquez, presidente da rondalla, axudadas por outras rapazas do pobo, servíronse
para confeccionalos dunha fotografía que conservaba Manuel Devesa, o cal tamén formaba par te da
rondall a. A bandeira foi confeccionada pol a madri ña da rondalla, Antoñi ta Viadé e out ras ami gas.
Ademais de actuar na cidade de Mondoñedo desprazáronse tamén para animar as rúas de Viveiro, Foz,
Lourenzá, Ribadeo e out ros pobos da zona. Os ensaios realizábanos na Alcántara.
Pola festividade de Defuntos interpretaban tamén algúns temas no cemiterio da cidade ante as tumbas
de Pascual Vei ga e José Pacheco, acompañados do seu est andar t e por t ado por Manolo Vázquez.
R o nd alla O s Ve iga
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
RONDALLA "OS VEIGA"
NAS FESTAS DO ANTROIDO DO ANO 1.934
Despois do ano 1.936 o Pallarego continúa
no seu empeño de for mar á xuvent ude no
arte do solfexo e no manexo dos instrumentos
de corda preparando rondallas e corais.
Nos anos cincuenta crease na cidade unha
Academia de Solfexo per tencente ao Frente
de Juventudes en colaboración coa Fundación
Lodeiro Piñeiroa, que estaba dirixi da polos
músicos Manuel Ledo, O Pallarego, e Antonio
González Amieiro, O Gaspar.
Os alumnos unha vez iniciados no solfexo preparábanse para entrar nas corais ou nas rondallas que
se for maban, organi zando t amén grupos de gait eiros. Nace así a rondal la do Frent e de Juvent udes,
agrupación que chegou a tocar en actos moi import antes.
Ent re as numerosas actuacións que realizaron ao longo de varios anos dest acan algunhas diant e de
personalidades impor tant es. O día 12 de setembro do ano 1.954, con mot ivo da coroación canónica
da Virxe dos Remedios chega a Mondoñedo o Cardeal Arcebispo de Tarragona Benjamin de Arriba y
Cast ro, a rondalla do Frent e de Juventudes int erpreta diversas composicións na súa presencia. Tamén
actúan na localidade de Ribadeo diante do Xeneral Franco, co motivo da inauguración do Parador de
Turismo da vila.
En Xaneiro do 1.954 con motivo da inauguración do Institut o Laboral da cidade actúa a rondalla do
Frente de Juvent udes interpretando diversas composicións baixo a batuta de Manuel Ledo. No mesmo
ano desprázanse a Lugo xunto coa Coral da Cent uri a Cardenal Cisneros, act uando nas compet icións
nacionais do sect or e obtendo un notable éxit o. Act úan pola fest a de Santo Tomás de Aquino e na
celebración do Día de l a Canci ón, ademáis de t ocar serenat as polas rúas da cidade en numerosas
ocasi óns. Tamén asist en a di ferent es concursos de rondall as que se celebran na provincia. O seu
reper t ori o est aba compost o por pasodobres,
valses, polcas, minuetos e algunhas pezas de
aire tradicional galego.
A sección de gaitas do Frente de Juventudes abre
a Cabalgata de Reis da Capital lucense no ano
1.955 con un brillante éxito.
Acompañan ás autoridades do Axuntamento de
Mondoñedo cando se desprazan a Lugo para
facer a ofrenda e t amén t ocan en Ferreira do
Valadouro o día da inauguración do cine da vila.
R o nd alla "Fre nt e d e J uve nt ud e s "
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
RONDALLA DO "FRENTE DE JUVENTUDES"
TOCANDO NA CABALGATA DE REIS DE FOZ, 1.959
R o nd alla Milit ar
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
C uart e t o d e G uit arras
RONDALLA MILITAR NOS TEMPOS DA "GUERRA CIVIL"
MANOLO ARAÚJO, ABELARDO GONZÁLEZ, MANUEL LEDO E RICARDO MOURELLE
A mediados dos anos sesenta Eduardo
Pernas (Lalo) e David Loureiro, que foran
gui t arri st as da rondal l a do Pal larego,
xunt o coa mindoniense Irma Neira, que
tiña unha voz das que non se cansa un
de escoitar, forman o trío Os Trovadores
de Mondoñedo, dedicándose a cult ivar
a canción Hispanoamericana e tamén a
canci ón gal ega. O nome fora i dea do
periodista Jorge Sueiro.
Est e t río musical refórzase con motivo
de par ticipar no famoso Canci oneiro das
San Lucas de canción gal ega que por
entonces se celebraba na cidade, pasando
a formar par t e do grupo Ramón Paz (O
Latonei ro) que era un virt uoso da frauta t raveseira, o sacerdote Antonio Domínguez que acompañaba
na guitarra e tamén facía coros, e o acordeonist a Manolo Araújo. Os ensaios tiñan lugar nos baixos
da Acción Social, que se encontraban na casa nº 19 da actual Praza da Catedral.
Con est a formación preséntanse ao concurso onde compiten con músicos da talla de Xoán Rubia, Jei
Noguerol e o famoso grupo Fuxan os Ventos. Acadan o 1º premio na modalidade de canción inédit a
int erpretando a peza compost a por Uxío García Amor O meu corazón. Tamén acadan o 2º premio na
modalidade de canción libre interpretando a melodía tradicional Rosi ña primeira. Remat ado o fest ival
Manolo Araújo abandona o grupo. Durante algún tempo tamén formaron parte do grupo Antonio Canle
(contrabaixo) e César Marful (guitarra).
Despois do éxit o acadado continúan a
súa andaina dedicándose á interpretación
da canci ón gal ega con di ver sas
act uaci óns na ci dade e pol a zona,
act uando t amén na i nauguraci ón do
Teleclub do Castro de Vilaronte. Participan
t amén noutras edicións do Canci oneiro
e preparan a gravaci ón dun t rabal l o
discográfico que ten lugar no salón de
act os do Inst ituto Laboral por cor tesía
da casa Movieplay.
Ademais desta gravación tamén participan en actuacións benéficas con motivo de recadar fondos para
varios asilos da zona, e desprázanse a Madrid para par t icipar no programa de t elevisión El Cl ub del
Medi odía que present aba Boby Deglané. Tamén gravan en Mondoñedo para outros dous programas:
Habl emos de España e España en di rect o, nos que se proxectan tamén pint orescas imaxes da cidade.
O s Tro vad o re s
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
OS TROVADORES DE MONDOÑEDO
DAVID, IRMA E LALO
No ano 1.984 celébrase en Mondoñedo unha homenaxe a Manuel Ledo (O Pallarego). Despois de vinte
anos, xúntanse algúns dos antigos alumnos para actuar no remate dos actos que teñen lugar o día 14
de Agost o. A raíz dest a act uación deciden formar unha rondalla e continúan ensaiando e t ocando a
pesar de que algún dos compoñentes reside fóra da cidade, aproveitando as épocas de vacacións para
alegrar as rúas mindonienses coas súas melodías.
Remedios Ledo (guitarra), Lalo Pernas (guitarra), Manolo González (guitarra), Marta González (guitarra),
Rubén Leivas (laúd), Ramón Díaz (laúde e mandolina), Manuel Leivas Ledo (viola, bandurria e laúde),
Juan Muíño (violín), Sergio Seivane (violín) e Rubén Leivas Ledo (bandurria e violín) son os compoñentes
desta nova rondalla do Pallarego.
Os ensaios realízanos no Barrio dos Muíños de Abaixo, nun local da casa onde residira Manuel Ledo,
alí preparan con entusiasmo o extenso e variado reper torio formado por temas que abarcan desde a
músi ca clásica at a a música popul ar. No ano 1.988 const it úense como unha asoci ación que será
rexistrada no Axuntamento de Mondoñedo e no Goberno Civil de Lugo.
En Mondoñedo veñen realizando concer tos tódolos anos polo verán, act uando no Salón de Actos do
Instituto. Tamén ofrecen algúns concer tos no Asilo de Anciáns e no Hospital de San Pablo e par ticipan
no IV Centenario da Festa da Árbore que se celebra na cidade. Nalgunha ocasión tamén se desprazan
a Foz para tocar na Fest a do Libro.
No mes de Agosto do 1.990 ofrecen o tradicional concert o de verán no salón de act os do Inst it ut o de
Bacharelat o. O acto é presentado por Ramón Pérez Díaz, catedrático de Lat ín en Torrejón de Ardoz.
No ano 1.991 actúan nunha homenaxe ó escritor Álvaro Cunqueiro co motivo do Día das Letras Galegas,
estreando unha peza inédita: Madri gal do sécul o XVII, que fora musicada polo escrit or coa axuda do
Pallarego.
Fundan o Concert o Xacobeo de Corda e Coral, onde ademais da par t e musical ofrécense conferencias
relacionadas coa música e o Camiño Nor te.
R o nd alla d e ant igo s alumno s d o P allare go
RECITAL NO SALON DE ACTOS DO INSTITUTO DE MONDOÑEDO
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
GRUPO FOLK "HOXE" (ABRIL 1.982)
GRUPO FOLK "VENTO" (OUTUBRO 1.985)
Na década dos anos oit enta fórmanse na cidade varios grupos de música que se caract erizan pol a
int erpret ación de temas galegos. Arredor do ano 1.982 o grupo folk Hoxe e polo ano 1.984 o grupo
Vento realizan actuacións para as xentes da cidade acadando un notable éxito.
G rup o s d e mús ic a fo lk
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
O Cancioneiro das San Lucas era un
festival de canción galega inédita que
se comezara a facer nos anos sesenta
en Mondoñedo e no cal t riunfaran
grupos como Fuxan os Vent os e Os
Trovadores.
No ano 1.986 con motivo das festas
das San Lucas vólvese a recuperar
e celébrase a quint a edición na que
par ti ci pan varios grupos e solist as
de t oda Galicia.
O grupo folk Nós, de canción galega,
fórmase no mes de set embro coa
intención de participar nese festival, no que interpretan a canción Meu Mondoñedo da ialma compost a
por Moncho García, gaiteiro e guitarrista do grupo, acadando o segundo premio. A raíz desta actuación
comezan a súa andaina polos escenarios da provincia, part icipando en diversos fest ivais, concursos
e festas.
A mai or par te dos seus t emas eran composi ci óns propi as, i ncluíndo tamén cancións populares e
al gunhas de grupos como Xocal oma ou Fuxan os Vent os. Na súa música ademais das voces e os
i nst rument os de corda podíanse escoit ar t amén i nst rument os tradici onais como gait as, fraut as e
pandeiros. Os ensaios tiñan lugar no local da Sociedade de Obreiros, posto que algúns dos compoñentes
do grupo tamén formaban par te da coral da mesma.
No seu palmarés contan con diversos premios: 2º no Festival de Castroverde no ano 1.986, 1º no Festival
de Palmeiro (Xove) no 1.987 e 2º no
fest ival da Pont enova en Xuño do
1.987. Tamén hai que dest acar a
par ticipación no fest ival de Nadal de
Vilaronte en decembro do 1.986 e nos
festivais de Becerreá e Sarria. Un dos
t emas que máis éxito acadou nest es
fest i vai s foi a Cant i ga da espranza
composta tamén por Moncho García.
O grupo foi considerado pola prensa
como un dos maiores expoñentes do
folclore do norde nesas dat as, aínda
que a súa traxectoria sería máis ben
cur ta, desfacéndose no ano 1.987.
G rup o Fo lk Nó s
FESTIVAL DE NADAL, VILARONTE 1.986
GRUPO REVELACIÓN DO 5º CANCIONEIRO DAS SAN LUCAS, 1.986
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
O rq ue s t ras "Manhat an" e "R it mo "
Na década dos anos trinta a orquestra
Manhat an, formada por compoñent es
da Banda Muni ci pal e di r i xi da por
Eduar do Rodr í guez, t ocaba nos
int ermedios e durante as veladas que
se organizaban en Mondoñedo e que
tiñan lugar no salón do Principal Cinema
da localidade. A labor desta orquestra
remat a no comezo da Guerra Ci vil.
Nos anos corent a fórmase unha nova
agrupación para amenizar os bailes da
ci dade e da bi sbar r a mi ndoni ense
dirixida tamén por Eduardo Rodríguez
que leva como nome orquest ra Ri tmo.
Magín Pérez (t rompet a), David Fernández (saxo), Ramón Paz (saxo), Manolo Araújo (saxo), Daniel o
Farraco (saxo), Toño (trombón), Mauricio Rivas de Godoy (t rompeta), César Rivas de Godoy (trompeta),
José R. García Piñeiroa (trompeta), O Gorrito (contrabaixo), Tatá de Polo (batería) e Antonio de Tupinamba
(vocalista) son algúns dos músicos que ademais de tocar na orquestra tamén formaban parte da banda
de música da cidade. Nalgunha etapa tamén actúa de vocalista un soldado catalán que estaba destinado
en Mondoñedo chamado Miguel Prats, máis coñecido como O Moreno.
Por aqueles anos, en que a palabra discot eca non exist ía no di ccionari o e os micrófonos aínda non
chegaran a esta zona (o vocalista cantaba por unha especie de embude), os mindonienses acudían os
fins de semana e polas fest as que se celebraban ao longo do ano ó baile de San Lázaro ou ó Salón
Teat ro do Casino. A orquestra Ri t mo encargábase a maior par te das veces de amenizar os bail ables.
Coa chegada do verán o traballo aumentaba sendo cont ratados para t ocar en moitas das fest as que
se celebraban pola bisbarra. Tamén foron contratados para tocar no prestixioso Salón Mosquera da vila
de San Miguel de Reinante e no Salón Cageao de Foz.
Algunhas das festas que amenizaron na cidade foron a do San Isidro na Praza do Cantón, a noite de
San Xoán no Crist o dos Remedios e a verbena do San Pedro na Fonte Vella.
Ensaiaban no mesmo local que a Banda Municipal, e para o t rasl ado do mat erial e dos músicos, a
maior par te das veces, alugaban a rubia de Manolo de Chao.
Esta orquestra queda desfeita no ano 1.953, o principal motivo foi a incompatibilidade do director por
est ar ao cargo das dúas formacións musicais.Remat a así unha et apa que despois cont inuará coa
formación das orquest ras de Manolo Araúj o, Mel odías del Jazz, Royalt y e Royalt y Melodías, t odas elas
compostas por músicos da localidade.
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
ORQUESTRA RITMO NO SALÓN CAGEAO DE FOZ
O rq ue s t ra d e Mano lo Araújo
Manuel Pérez de Araúj o funda est a
agrupaci ón músical na década dos
anos 50 en Mondoñedo. Formada por
membros da Banda Munici pal e da
ant erior orquestra Ri tmo.
Araújo, que ademais de cantar, tocaba
a guit arra, o acordeón ou o saxofón,
era o direct or. Xunto con Manolo de
Pancho e Ant oni o de Tupi namba
formaban un trío moi ben conxuntado,
i nt er pret ando pr odi xi osament e as
rumbas e os bol eros, acadando un
notable éxito nas súas actuacións.
Vestidos con chaquetas verdes e pantalóns, camisa e zapatos brancos executaban os temas con moito
entusiasmo. Os saxofóns de Ramón Paz e David Fernández, o trombón de Toño, as trompetas de Magín
e Sergio do Cadavedo, na base rítmica o contrabaixo do Gorrito e a batería de Mauricio Rivas do Godoy,
facían que nos bailes as xentes non pararan de bailar. Tamén era todo un espectáculo escoitar os temas
hi spanoameri canos acompañados polos ti mbais, as maracas e o ri tmo de corda das gui tarras e o
contrabaixo.
O lugar onde se realizaban os ensaios para preparar o reper torio era a parte traseira da casa de Manolo
Araújo, que estaba na rúa Rigueira. Act uaron en bailes e fest as por toda a comarca, chegando a ter
tamén algunhas actuacións nas provincias da Coruña, León e Asturias. A antiga sala de baile Rosa Lar
en Ribadeo, a sala Os Pi nos na Veiga, o salón Bahía de Foz, o casino de Ast orga ou o Quiosco Al fonso
da Coruña foron algúns dos locais onde se escoit ou o son desta fantástica orquestra que chegou a t er
unha gran fama.
No ano 1.955 ameni zaron os
bailables das festas dos Remedios
os días 10, 11 e 12 de Setembro,
os dous últ imos na compaña da
orquestra Spall ant da Coruña.
Algúns cont rat empos que foron
aparecendo e as di ferenci as de
opinión ent re os músicos fixeron
que a orquestra pasara a ser parte
da historia da música mindoniense
a finais dos anos 50.
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
BAILE AMENIZADO POLA ORQUESTRA DE ARAÚJO
ORQUESTRA ARAÚJO, 1.956
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
O rq ue s t ra d e Mano lo Araújo
"Me lo d ías d e l J azz"
Pol o ano 1.955 os músi cos
Magín Pérez Anel l o, Davi d
Fer nández e Ramón Paz
abandonan a Orquest ra de
Manol o Araújo e for man a
Melodías del Jazz. Ademais de
est es tres tamén tocaban na
mesma Julio Rodríguez Guerra
(t rompeta), Enrique Teijeiro
( t r ombón) , Ed el mi r o o
Venéreo (saxo), Cayet ano
Cabanas (saxo), Al ej andr o
Sot o (cont rabai xo), Rafael
Legide (batería) e Luís Tudea
Chinchón (vocalista).
Ensaiaban a carón da panadería de Crespo, no barrio dos Remedios. O primeiro equipo de amplificación
foille encargado a García, empregado da ferraxería mindoniense de Castañal, anque pouco despois foi
relevado por outro procedente do establecemento Radio Record de Lugo e máis adiante dous compoñentes
do grupo encargáronse de mercar un de mellores prestacións no comercio Radio Meil án da capital. A
primeira vestimenta da orquestra estaba composta por casaca negra, pantalón gris e paxara. Tamén
tiveron uns xerseis moi rechamantes e un traxe gris.
Dur ant e o ver án f acían numer osas
actuacións, chegando a tocar ata seis días
nal gunha l ocal i dade. Par a os seus
desprazamentos alugaban un vehículo de
San Cosme de Barreiros. Tamén viaxaban
algunhas veces nos de José Luís Tri go e
José da Forneira.
Ademai s de t ocar pol a bisbarra t ocaban
t amén pol as provi ncias de Ast uri as e de
León. No ano 1.956 t i veron numerosas
actuacións. No mes de Maio actuaron nunha
verbena popular con motivo da festa do San
Isidro que se celebrou no Cant ón. Os días
16 e 17 de Xulio amenizaron as fest as do Carme, xunto cun cuar t et o tradicional de gait as. O 18 de
Xullo dese mesmo ano foron cont ratados para unha gran verbena popular que se celebrou en Viveiro
e o 29 tocaron na festa do San Cristovo. Os días 18 e 19 de Agosto nas festas do San Roque. Amenizaron
amén as San Lucas do 1.958 xunto coa Orquest a X da Coruña e a Royal ty de Mondoñedo.
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
MELODÍAS DEL JAZZ
MELODIAS DEL JAZZ, NUNHA FESTA NO CANTÓN, ANO 1.958
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
O rq ue s t ra "Me lo d ías d e l J azz"
O rq ue s t ra "R o yalt y"
A finais dos anos cincuenta Manolo Araújo e algúns dos músicos que tocaban con el deixan de formar
par te da orquestra que leva o seu nome. O resto dos compoñent es deciden continuar e buscan novos
músicos para substituílos.
Os membros desta nova agrupación son Eduardo Luaces (saxo, clarinet e e acordeón), Sergio Seivane
(trompeta), Manuel Vieites (trompeta), Daniel Lorenzo (saxo), Juan Muíño Rochi l (saxo e violín), Ramón
Insua o Camaruxo (saxo e violín), José Rodríguez Soto (batería), Ángel Freire Gorriz (cont rabaixo) e
Manuel Rico de Xil (vocalist a), máis adiante t ocaría tamén nesta orquestra Antonio Caselas (trombón)
e sería o vocalista Jesús Amieiro. Araújo nalgunhas ocasións continuou colaborando e tocando con esta
nova formación orquestral.
Pola fest a do San Vicent e en Rábade bautizan a nova formación co nome dunha cafetería exist ent e
nesa localidade a onde acudían en numerosas ocasións, chamándose desde esa data Orquest a Royalt y.
Ensaian nunha caset a de Xaquina da Cordei ra na rúa Rigueira e para os seus desprazamentos alugan
o automóbil de Manolo de Chao de San Vicente ou o de José Luís Trigo de Mondoñedo.
Ademais de actuar por toda a bisbarra son contratados para tocar bailes e festas nas terras da veciña
Asturias e pola comarca leonesa de El Bierzo.
Nas festas de San Lucas do ano 1.958 en Mondoñedo act úan na compaña da Orquest a X da Coruña e
da orquestra Melodías del Jazz.
A Orquest a Royal t y desfai se no ano 1.964, formándose pouco tempo despois unha nova con algúns
membros desta e outros da Melodías del Jazz.
ORQUESTA ROYALTY, 1.964 - CASINO DE MONDOÑEDO
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
O rq ue s t ra "R o yalt y-Me lo d ías "
No ano 1.964 al gúns músi cos das
desapareci das or quest ras Royal t y e
Mel odías del Jazz deci den xunt arse e
formar unha nova agrupación musical.
Nace así unha nova or quest r a en
Mondoñedo que se chamará Royal t y-
Melodías.
Os membros que compoñen est a nova
orquestra son Manuel Vieites (trompeta),
Ant oni o Sei vane (t r ompet a), Dani el
Lorenzo (saxo), Cayetano Cabanas (saxo),
José Carrei ras (saxo), Sergi o Sei vane
(acordeón e viol ín), Al ejandro R. Sot o
(contrabaixo), José R. Soto (batería) e Jesús Amieiro (vocalista). Máis adiante os músicos Pedro Rivas,
Armando Irimia e Jesús Cigarrán ocuparán os postos de Alejandro, Sergio e Jesús Amieiro.
Primeiro ensaian no obradoiro que t en na Faxina o músico Alejandro (Pat rul la) e posteriormente nun
local da rúa da Rigueira propiedade de Xaquina a Cordeira. O primeiro equipo de amplificación per tence
a dous dos membros da orquest ra (Cayetano e Carreiras), máis adiant e é subst it uído por out ro máis
moderno da marca Music-Son, propiedade do empresario mindoniense Alfredo Losada. Dispoñen dunha
variada e moi elegante vestiment a para realizar as actuacións como se pode ver nas fotografías.
Ademais de amenizar moit as festas por t oda Galicia t amén tocan polas provincias de Ast urias e de
León, chegando a ter moito éxito por t oda a comarca de El Bi erzo onde son cont rat ados en numerosas
ocasións. A Royal t y-Mel odías é a primeira orquest ra que t en un represent ant e, nat ural da zona de
Cacabelos (León), a axencia que os representa leva o curioso nome de Prada a t ope.
Na maioría das ocasións alugan a rubia
de Claudio o Mui ñei ro para real izar
os seus desprazamentos.
No ano 1.971 algúns dos músicos que
forman est a orquest ra deciden levar
a cabo unha renovación da mesma,
nunha época en que comezan a
apar ecer novas t endenci as na
act i vi dade musi cal . Desapar ece
ent onces a Royal t y-Mel odías dando
paso a unha nova e moder na
agrupación que levará o nome de Los
Royal .
ROYALTY-MELODÍAS, XUÑO DE 1.969
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
SALÓN DE BAILE DE SAN LÁZARO, MARZO DE 1.965
O rq ue s t ra "R o yalt y-Me lo d ías "
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
Arredor do ano 1.965 fórmase en Mondoñedo o grupo
musical Los Caver. Os primeiros compoñent es eran
Juan Meilán (guitarra), Paco Fanego (batería), Cuquiño
(baixo) e Antonio Augusto Canle (guitarra) que ademais
era o que facía as funcións de encargado.
Est e grupo aparece nun moment o en que o grupo
británico The Beat les triúnfa a nivel mundial chegando
exercer unha grande influencia na xuventude da época,
de aí o nome de Los Caver, posto que o cuar tet o de
Li verpool comezou t ocando nun l ocal chamado The
Cavern.
Pouco tempo despois de comezar a ensaiar abandona
o grupo Cuquiño, encargándose Antonio Canle de tocar
o baixo. Despois comeza a ensaiar con eles o guitarrista
Jesús Cigarrán.
A pr i mei ra act uaci ón públ i ca t en l ugar nun bai l e
celebrado no Casino da cidade arredor do ano 1.967
amenizado pola orquestra da cidade Royalty-Melodías,
facendo o seu debut no descanso e sendo esperada a
súa actuación con moito entusiasmo polas xentes que
acudiron a velos.
Despois das primeiras act uacións únese a eles Cesar
Marful que pasaría a ser o vocalista ademáis de t ocar
a guit arra nalgúns t emas. Máis adiant e Paco Fanego
abandona o grupo por mot ivos de traballo e comeza a tocar con eles o batería Ibaset a, de San Miguel
de Reinant e. O lugar onde realizan os ensaios son os baixos da casa de Antonio Canle na actual Rúa
da Fonte e tamén nos baixos da casa de Augusto Insua, na actual Rúa do Progreso.
Un dato curioso é que construían eles mesmos as guitarras eléctricas que tocaban aproveitando o taller
de Cant il, chegando tamén a fabricar un micrófono polo que cant aba Juan Meilán coas pezas de un
teléfono vello.
O seu repertorio está composto por temas dos grupos máis escoitados da época como Los Bravos, Los
Si rex, Los Mi t os, Los Bri ncos e Si mon & Garfunkel ent re out ros, sendo obri gados al gúns t emas do
emblemát ico grupo The Beat l es. Tamén chegaron a compoñer e int erpretar algúns temas propios.
Ademais de act uar nos bailes que se realizaban no Casino de Mondoñedo tamén realizaron algunha
act uación na praza da cidade e desprazáronse para t ocar en Vilalba, Ribadeo e Burela. O motivo de
que se desfixera este grupo foi por razóns de est udios o ter que marchar fóra da cidade algúns dos
compoñentes.
G rup o mus ic al "Lo s C ave r"
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
"LOS CAVER", OUTUBRO DE 1.966
G rup o mus ic al "Lo s R o yal"
Chegado o ano 1.971 a remodelación da orquestra Royalty-Melodías da paso a un novo grupo que levará
o nome de Los Royal.
Forman este grupo os músicos Kike Teijeiro (batería, baixo, guitarra e voz), Antonio Seivane (trompeta
e bai xo), Ar mando Irimia (órgano el éct rico, acordeón e voz), Dani el Lorenzo (saxofón e clarinet e),
Manuel Vieites (batería e trompet a) e José Carreiras (saxofón e clarinete).
Os ensaios seguían realizándose na propiedade de Xaquina a Cordei ra, na rúa da Rigueira e para os
desprazament os do grupo o músico José Carreiras Carbal lei ra mercou unha furgonet a. O equipo de
amplificación de marca Music-Son era o mesmo que utilizaba a desaparecida Royalty-Melodías, propiedade
do i ndust ri al mi ndoniense Al fredo Losada. Os membros do grupo para a renovación de mat erial
(micrófonos, sopor tes, instrument al) tiveron que pedir un crédito bancario.
A primeira actuación da nova formación Los Royal tivo lugar o día 31 de Decembro do ano 1.971 no
Salón do Casino da localidade co motivo do t radicional baile de Fin de Ano.
Durante o ano 1.972 realizan numerosas actuacións por Galicia, Asturias e León, a maior part e delas
na época de verán. Chegaron a tocar 28 días seguidos polos pobos da comarca leonesa de El Bierzo.
As comidas e o aloxamento corrían a cargo das comisións de fest as. Os ingresos por act uación eran
os mesmos que os da ant eri or orquest ra Royal t y-Mel odías t ocando máis a repar tir por ser menor o
número de músicos.
Un ano despois da súa formación, o 31 de Decembro de 1.972, desprázanse ó pobo asturiano de
Cornellana onde tocan no baile de Fin de Ano e t amén os días 1 e 2 de Xaneiro. Est a sería a última
actuación que realizan, desfacéndose o grupo posteriormente, despois de un breve e intenso camiño
musical.
"LOS ROYAL" NO CASINO DE MONDOÑEDO EN DECEMBRO DE 1.971
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
G rup o mus ic al "Bahía"
Os i r máns Zalo e Moncho García de Pedomont e
forman no ano 1.992 un dúo musical para amenizar
as verbenas que tiñan lugar polo verán na Praza do
Concello int erpretando música de t ódolos est ilos.
No ano 93, xunto con Mónica Barreira que comezaba
a súa traxectoria musical como vocalist a, forman o
trío Acordes que se encargaba de animar os bailes
que se celebraban os sábados pola noite no Sal ón
do Hot el Mi rador, rexent ado daquel a por Jesús
Lombardía.
Un ano despois Mónica (voz), Moncho (guitarra,gait a e voz) e Zalo (teclados e caixa rítmica) xunto co
veterano músico ribadense Xosé Ramón Alonso (baixo e voz) forman o grupo musical Bahía, reforzándose
este cuar tet o coa colaboración do músico de Masma Lino Rico, pianist a e acordeonista .
Ensaiaban no baixo da casa dos irmáns Pedomont e, na Rúa da Concepción. Hai que dest acar dest e
grupo a compenet raci ón que exist ía ent re os músi cos e a capaci dade de improvisaci ón nas súas
act uacións. O reper t orio do grupo era moi variado interpretando t emas de tódolos estilos musicais,
tamén executaban algúns t emas tradicionais acompañados pola gaita de Moncho García.
Dende os comezos as actuacións do grupo foron numerosas, percorrendo toda a provincia de Lugo, e
tamén a zona occidental asturiana, actuando tamén nas festas máis impor tantes de Mondoñedo como
as San Lucas e as Quendas. Hai que destacar a par ti cipaci ón do grupo no IV Fest ival da Canci ón do
Landro en Viveiro e algunhas gravacións en directo para programas da Televisión de Galicia, como a
realizada no ano 1.996 para o Magazine Galicia enteira.
No ano 1.997 deciden reali zar a
mai or par t e das act uaci óns en
locais cubertos como salas de baile,
casinos e discotecas, sendo tamén
cont rat ados durante varios anos
para t ocar como grupo oficial no
Hotel-Restaurant e do Val do Naseiro
de Viveiro.
Despois abandona a formación o
ri badense José Ramón Al onso e
por esas dat as o gr upo t roca o
nome de Bahía polo de Tal i smán,
comezando de esta maneira unha
nova andaina.
ACTUACIÓN DO GRUPO "BAHÍA", 1.997
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
ZALO E MONCHO GARCÍA, 1.992
Ao principio dos anos noventa tres
xóvenes músicos da mariña lucense,
movidos pola idea de crear un estilo
persoal coas súas composi ci óns
propias baseadas nunha mixtura de
estilos que van desde o rock clásico
at a os ri t mos el ect róni cos mái s
modernos, comezan a ensai ar na
cidade coa idea de formar un grupo
musical.
Nace así a banda Diglósicos & Porco
Jones composta polos mindonienses
Fran Lourei r o (gui t ar r a e voz),
Ernesto González (bat ería) e Ignacio Castro (teclados e baixo), este últ imo de Vilanova de Lourenzá.
Os t res cursan estudios de terceiro de BUP no Institut o da cidade. O lugar de ensaio era ent onces a
casa de Ignacio na Tilleira, en Lourenzá.
No ano 1.994 actúan no Punt eiro Rock pola festa do Conde Santo, cos Skornabois, Gravilla e Necesidade
de Parafusos. Un ano despois gravan en plan caseiro unha maqueta con catro cancións que serve como
punto de partida para unha serie de concer tos por diversos lugares da xeografía galega.
As primeiras actuacións demostran que o seu traballo merece a pena ser escoitado e deciden continuar
a labor musical part icipando no Festival da Canción V Centenario. O premio consiste na gravación de
dous temas de cada un dos mellores grupos par t icipantes. As gravacións realízanse no mes de Xullo
do ano 1.996 nos est udios da Radio Galega.
A peculi ar voz de Fran cant ando O rock da l avadora, Capi t án Fi l loa e Hai tant o t empo pódese escoitar
nalgúns dos festivais que se organizan en Mondoñedo. Hai que dest acar as act uacións que realizan
na sala Nasa de Santiago, por onde desfilan os mellores grupos galegos de tódolos estilos, sen esquecer
o seu paso por Lourenzá, Barreiros, Ribadeo, Vilalba, Lugo, Vigo e Caldas de Reis.
No ano 1.998 actúan en Mondoñedo no festival que ten lugar co motivo
do IX Encont ro de Mal abarist as, no que t amén par t icipan out ros
i mpor t ant es gr upos gal egos como Dhai s e Chout ei ra. A anual
concentración de motos que se celebra na cidade polos anos novent a
remata cun festival musical que en varias ocasións é amenizado polos
Digl ósicos.
Polo ano 1.999 as dist int as ocupacións dos membros da banda e a
difi cul t ade de reunirse para trabal lar cont ri búen a que o grupo se
disolva despois de ter realizados arredor de unha vintena de concertos.
"D igló s ic o s & P o rc o J o ne s "
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
EN VIVO E EN DIRECTO
Lino Rico Fernández nace na parroquia de Masma en Mondoñedo
no ano 1.957. Cando aínda non contaba con dez anos comeza
a estudi ar músi ca para cont inuar a súa t radición familiar. O
seu avó era acordeonista e o seu pai tocaba o saxofón, foron
músicos de varias das orquest ras que se formaron no Val de
Lourenzá. Nalgunha ocasión, t en tocado con eles o acordeón
antes de marchar á Coruña para cont inuar os seus est udios
musicais.
No conservatorio realiza os estudios de piano e paralelamente
forma par te de diversos grupos e orquestras que se forman
na capital chegando a t ocar en máis de vinte diferentes. Hai
que destacar a súa etapa como músico en grupos como Impacto
68 e Foliada que percorreron toda a xeografía galega chegando
a t ocar tamén nalgúns pobos de fóra da rexión.
Durant e al gún t empo t oca no t r ansbordador que vai de
Sant ander a Londres e t amén en di ferent es locais musicais
pasando despois a ser o pianista do Gran Hot el na capital lucense, tarefa que desempeña ó longo duns
cinco anos.
Polos anos oitenta volve a Mondoñedo onde se dedica ó ensino musical impar tindo clases de solfexo
e piano. For ma par te do grupo Royal-5, no que tamén t ocaba seu pai e o músico mindoniense Kike
Teijeiro, e das orquestras Superstar e Met ropol. Despois encárgase dos teclados do grupo Los Mej oranos
e posteriormente trasládase a Barcelona para rematar os est udios de acordeón.
Durant e algúns anos dedicase o ensino musical na vila de Lourenzá chegando a organizar un grupo
musical chamado Cucaina composto por alumnos seus que destacan no manexo de instrumentos como
o piano, viol ín, acordeón e t amén a gait a que nas
súas actuacións interpretan temas de tódolos estilos
musicais.
A medi ados dos novent a for ma par t e do grupo
mindoni ense Bahía e despois t rasládase a Viveiro
onde pasa a formar par t e do cadro de persoal de
pr of esores do conser vat or i o musi cal da vi l a
encargándose de impar tir clases de solfexo, piano
e acordeón.
Como compositor ten rexistrados máis de dez temas
na Sociedade Española de Aut ores , todos eles de
cor te romántico.
Lino R ic o
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
ACTUACIÓN CO GRUPO "BAHÍA"
NO PIANO DO "GRAN HOTEL" LUCENSE
Miguel Anxo Lust res Blanco nace en Mondoñedo no ano 1.958 e alí
comeza os estudios musicais desde neno. Despois ingresa no Seminario
Sant a Cat al i na da ci dade, onde ademais de reali zar os est udios de
ensino medio cont inúa a súa preparación musical coa axuda dalgúns
profesores do cent ro.
Dende moi novo domina o ar te do solfexo e comeza a tocar a fraut a
e o piano chegando a execut ar as melodías que interpret a cun estilo
moi persoal. Nal gunhas ocasi óns acost uma a ensai ar no pi ano do
Hospit al de San Pablo, na alameda dos Remedios.
Despois trasládase a Santiago de Compostela onde comeza os estudios
de Filoloxía Galego-Por tuguesa asistindo paralelamente as clases do
Conser vat orio de Músi ca e cantando no Coro Uni versit ario. Cando
remat a a li cenci at ura comeza e exercer a profesi ón de mest re en
diversos centros de Galicia.
Como autor literario ten escrit o diversos ar tigos e poemas en dist intas publicacións ademais de ser
coaut or da t raducción dun episodio de El i ngeni oso hidalgo Don Quij ote de la Mancha ó galego.
Aprende t amén o manexo do acordeón e cando se despraza a Mondoñedo en época de vacacións,
acostuma a tocar nalgunhas ocasións deleit ando a amigos e coñecidos coas súas melodías.
A finais dos anos setenta forma parte do grupo de música tradicional Tangaraño, que despois de realizar
numerosas act uacións e acadar un notable éxito disólvese nos oitenta cando preparaban a edición do
seu primeiro t raballo discográfico. Pol as fest as de San Lucas do ano 1.978 actúan en Mondoñedo
acompañados polo grupo lucense Fuxan os Vent os, xunt ándose así na cidade dous dos grupos máis
represent ativos da música galega do momento.
O día 23 de Decembro do ano 2.000 t en l ugar a
pr esent aci ón do seu pr i mei r o t r abal l o como
acordeoni st a no Salón de Pl enos do Concel l o de
Mondoñedo, sendo moi apl audi da pol o públ i co
asistente a composición titulada Tango Mindoniense.
O disco compact o que leva por t ítulo Para que nada
se perda, do que só se edi t aron cen copias, é un
t raballo dedicado as xentes e á cidade do Masma e
nel ademai s fi guran out ros t emas como París-La
Habana, Antón, Mareant es e Habanera senti mental de
Luís Pimentel.
Migue l Lus t re s
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
MIGUEL LUSTRES, ANO 2.000
PORTADA DO TRABALLO "PARA QUE NADA SE PERDA"
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
A gait a xa é c o ñe c id a e n G alic ia s e is s é c ulo s ant e s d o nac e me nt o d e C r is t o , s e gund o
afirma Faus t ino S ant alic e s , e d e s d e aq ui d ifúnd e s e p o lo r e s t o d a P e níns ula e p o r t o d a
Euro p a. P ó d e s e afir mar q ue e s t e ins t r ume nt o é r e p re s e nt at ivo d e G alic ia xa na Id ad e
Me d ia. D as C ant ígas d e S ant a Mar ía d e Alfo ns o X p ó d e s e d e d uc ir q ue t amé n e r a un
ins t rume nt o c ult o .
G AITEIR O E TAMBO R ILEIR O DO S ÉC ULO XVIII
Cando por t oda Galicia soaban os nomes
de Ventosela e Perfecto Feij oo como grandes
mest res da gait a, en Xuño do ano 1.907
fórmase o cuar teto tradicional Os Vei ga en
Mondoñedo. Contribuíndo os mindonienses
coa súa achega económica para axudar a
conseguir os instrumentos e os traxes típicos
fei t os na xast rería de Cándido Carrei ras
Domenech.
Os músicos que compoñen esta agrupación,
de derei ta a esquerda na fot ografía, son:
Vi ct or Domenech (gai t a), Andrés García
(requinta), José Cendán (caixa) e Gervasio
Bermúdez (bombo).
A gait a encárgasell e a un home da Casa de Argolazas en Láncara (Sarri a), que probablement e fora
Ant onio López Qui roga y Somoza, ar t esán de gai t as e prest ixi oso gai t eiro, un dos primeiros en
ornamentar a gaita con aneis de prat a.
No Salón Teatro do Casino t ivo lugar a súa primeira actuación, t endo que repet ir a maior par te das
pezas i nt erpret adas a pet ici ón do públ ico. José Lodei ro Pi ñei roa, Músi co Mayor del Regi mi ent o de
Alcántara, desde Barcelona remitiulles unhas composicións feitas por el mesmo expresament e para a
comparsa: Os Pel amios (pasodobre), Viva Gal icia (xota) e Os Muíños d'arriba (muiñeira).
Esta comparsa en pouco tempo acada moita aceptación, sentíndose tódolos mindonienses moi orgullosos
dos seus compoñent es.
Ao pouco de comezar a súa andaina son solicit ados para t ocar nas festas do Carmen e do Sant iago
en Mondoñedo, San Juan de Alaxe, Ourol, Cel eiro, Rei nante, Meira e San Ramón Nonat o en Adelán
entre out ras, pero non puideron asi sti r a t odas por coincidir algunhas nas mesmas datas. Tamén
tocaron no Conde Santo en Lourenzá e nas festas do San Froilán en Lugo.
Vest ían moi engalanados para aquela época, con traxes compostos por chaquet a, pantalón, chaleco
e montei ra escuros. As xentes admiraban a súa maneira de t ocar a muiñeira. Un dos temas máis
populares que tiñan no repertorio era Airiños da Terra, o público cantaba con eles cando o interpretaban.
No mes de Xuño do 1.933 present ase de novo outra formación co nome de Os Vei ga actuando nun
fest ival benéfico organizado pola Banda Municipal que se celebra no Princi pal Ci nema da localidade
mindoniense, interpretando dúas pezas: unha balada e muiñeira que se titulaba Gloria de Galicia e unha
xota composta por Pepe Castañeda titulada La Mindoniense.
O s Ve iga
CUARTETO "OS VEIGA", 1907
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
O mesmo que Os Vei ga no ano
1.907 en Mondoñedo for mase
t amén est e gr upo de gai t ei ros,
naquela época denominado cuarteto
típico gallego.
Os mi ndonienses que o int egran
eran: Augusto Insua (gaita), Enrique
Iglesias (gaita), José Cendán (caixa)
e Leopoldo Tapia (bombo).
Fan a súa pr i mei r a act uaci ón
pública nunha velada que se celebra
no Salón Teatro do Casino o 18 de
Xuño de 1.908, día de Corpus, con
mot ivo de recadar fondos para as
Festas de San Lucas, actuando tamén o Orfeón Mindoniense e a Banda Municipal.
Tamén hai que destacar a actuación que realizan en conxunto co Orfeón e a Banda de Música co motivo
da chegada a Mondoñedo do president e do Cent ro Galego da Habana o 20 de Xull o do 1.908 e a
actuación na Praza da Const itución polas festas de San Lucas dese ano, sendo un dos números do
programa post o que interpret an tódalas pezas cunha grande mestría, sendo moi aplaudida a que leva
por título Nas San Lucas, potpourri de temas galegos recollidos por Pepe Castañeda.
Unha das cousas que máis chama a atención dest e cuar t eto é a gaita de Augusto Insua, que ten o
ronco e o punteiro de prata e que fora const ruída por el coa axuda do seu pai.
No mes de Setembro do 1.913 preséntanse de novo Os Pacheco, por iniciativa de Pepe Castañeda,
nest a nova for maci ón do cuar tet o ut ilizan a combinación gait a-clarínete, sendo executado ést e por
Baldomero García e a gaita por Enrique Iglesias,
os dous eran prestixiosos clarinetistas da orquesta
da Cat edral, da percusión encargábanse Romero
Rivas e Veiga González.
As festas das San Lucas en Outubro do ano 1.917
tamén son amenizadas por eles con aires rexionais.
Como se pode ollar nas fotografías o traxe é similar
ó do cuar t eto Os Veiga, composto por chaquet a,
chaleco e pantalón escuros, camisa e medias claras,
con monteira típica tamén escura.
O s P ac he c o
CUARTETO "OS PACHECO" NO ANO 1.908
CUARTETO "OS PACHECO", 1.913
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
O grupo de música t radicional Brisas do
Masma comeza a súa andaina a finais dos
anos 50 en Mondoñedo. Naquel a época
a Banda Municipal da cidade, que t iña o
l ocal de ensaio na casa de Jai me Díaz
Doural na rúa Pardo de Cela, incluía no
seu repertorio algunha peza interpretada
tamén con gaitas.
Ent re algúns dos compoñent es, nace a
idea de preparar un grupo de música do
país debido a que na localidade non había
ningún por aquelas datas.
Na súa primeira for mación conta cos seguintes músicos, de esquerda a dereit a na fot ografía: Alfredo
Chamosa (caixa), Baltasar Graña (bombo), Pedro Rivas (gait a e clarín), Jesús Sordo (gait a) e Cesar
Rivas (gait a). Est e últ imo e mái s Eduardo Rodríguez, di rect or da Banda Municipal , son os que se
encargan de preparar e organizar o reper torio.
Chegan a ter un cento de partituras no seu poder, algunha das cales van preparando ó longo do tempo
para aumentar o repert orio. Algunhas das pezas máis típicas que soen int erpret ar nos pasarrúas son
Manoli ño, Festa na Vil a e Sant iago, sen esquecernos da tan coñecida Muiñeira de Lugo, que non pode
faltar. Nalgunha ocasión acompañan ó Orfeón da Sociedade de Obreiros nas súas actuacións, interpretando
algúns temas en conxunto como a Alborada de Vei ga ou Rosi ña Primei ra.
Ademais de ser coñeci dos en t oda a comarca,
t amén t eñen moi t a acept aci ón nas t er ras do
occidente de Ast urias. Nas San Lucas acompañan
ós Xigant es e Cabezudos no seu recorrido polas
rúas da ci dade. Nas fest as da Veiga tocan case
tódolos anos. A primeira Rapa das Bestas celebrada
no Campo do Oso o 6 de Xuño de 1.968 tamén é
amenizada por eles.
Brisas do Masma ven a ser unha agrupación de moi
l onga duraci ón, a finais dos anos oit ent a aínda
seguían tocando polos pobos da comarca, anque
da súa primeira formación só permanecía no grupo
o veterano t amborileiro Alfredo Chamosa.
Bris as d o Mas ma
PRIMEIROS ENSAIOS DO GRUPO
UN PASARRÚAS NOS ANOS SETENTA
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
Bris as d o Mas ma
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
Bris as d o Mas ma e O s Mariñáns
A fi nai s do ano 1.982 créase na ci dade unha escola de gai t a e bail e t radi cional por iniciat iva do
Axuntamento, encargándose do ensino dous profesores da cidade de Viveiro contratados polo Concello.
De esta maneira comeza a funcionar o que se chamará Grupo de baile e música tradicional Vall ibria.
As clases de aprendizaxe t eñen l ugar os sábados nos bai xos do Col exi o Públ ico Al varo Cunquei ro.
A primeira actuación pública, que serve tamén como presentación da agrupación, organízase co motivo
do Día das Letras Galegas no mes de Maio do 1.983, actuando na Praza da Catedral. O grupo componse
para esta ocasión de seis gaitas, pandeiro, tamboril, dúas pandeiretas e bombo, contando t amén con
un numeroso corpo de baile.
O 16 de Setembro do 1.984 actúan co motivo da celebración do 2º Centenario do músico mindoniense
José Pacheco. Durante a década dos oitenta ademais das actuacións nas principais festas de Mondoñedo
tamén actúan nalgunhas que t eñen lugar na bisbarra e no resto da provincia.
O faiado do Casino da localidade e maila primeira planta do l ocal da Sociedade de Obreiros tamén
son utilizados para os ensaios do grupo de gait eiros da asociación durant e algún tempo.
A principios dos anos noventa deixan de pertencer ó Axuntamento pasando a formar parte da Asociación
Cultural Lei ras Pul peiro, os ensaios nesta et apa t eñen lugar nun local do barrio dos Remedios onde se
encontran actualmente as oficinas do INEM. Uns anos despois volve a encargarse o Axuntamento da
súa organización.
O grupo Vallibria foi un piar básico para a formación de gaiteiros e bailadores e contribuiría a fomentar
a música tradicional na cidade que daquela contaba só coa última formación do grupo Brisas do Masma,
a piques de rematar a súa andaina.
Vallib ria
GRUPO DE GAITAS "VALLIBRIA", MAIO 1.983
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
O grupo de gaitas Val do Brea, formado por algúns dos músicos da agrupación Vall ibría, comeza a súa
andai na no ano 1.986. Nace co mot ivo de independizarse da escola e levar a cabo act uacións nas
romarías e fest as da provincia continuando a tradición.
A primeira formación está composta por Xan Bermúdez (Canelo), Xesús Lombardía, Xabier da Chant a,
Marcelino Gacio e Moncho García (Pedomont e). Aínda que polo grupo pasarían algúns músicos máis
entre os que figuran Fran Fernández do Pi nt o, Anuska Lombardía, Mabel Rodríguez, Enrique Picoaga
e Xosé María Fernández (Machi).
Amenizan as principais festas de Mondoñedo en numerosas ocasións ademais de tocar na maior par te
das que se celebran pola bisbarra. Tamén levan a súa música polas vilas e pobos de Burela, Barreiros,
Reinant e, Bret oña, Riotor t o, Meira, Cast ro de Rei,
Mar tiñán, O Bizarro, Viveiro, Lourenzá, Ribadeo entre
outros. Hai que destacar a súa par t icipación na 1ª
Noit e de Merl ín que se organizou en Mondoñedo no
ano 1.990 e a act uaci ón na Xi ra de Sant a Cruz en
Ri badeo, onde ó l ongo de moi t os anos veñen
participando os mellores grupos de gaitas de Galicia.
O longo camiño deste grupo de gaiteiros aínda non
rematou no ano 2.000 e continúan amenizando coas
súas melodías as romarías, feiras e fest as que se
celebran por toda a provincia, agardemos que por
moitos anos máis.
Val d o Bre a
1ª NOITE DE MERLÍN, VERÁN DO 1.990
UNHA FESTA NO VERÁN DO 1.987
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
"G ard a a gait iña, gait e iro ,
vó lve t e a t o c ar p r a ald e a
q ue o s vile go s d e sle igad o s
xa e st o xan a muiñe ir a..."
Manue l Le ir as P ulp e iro
A música d o no so p o b o e st á viva, e ho xe máis q ue
nunca, p o la lab o r d e t o d o s aq ue le s q ue a cult ivaro n
c o n agarimo ao lo ngo d o s t e mp o s ...
ELADIO FERNÁNDEZ, "O CEGO DOS MUÍÑOS"
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
No século dezanove un dos gait eiros de máis sona nas t erras de Mondoñedo era o Gai tei ro de Zoñán
que ademais de ser contratado para tocar nas fías, festas e romarías da zona tamén tocaba nalgunhas
das procesións que se celebraban na cidade episcopal.
A véspera da festa de Corpus baixábanse as imaxes de San Isidro e Santa María da Cabeza en procesión
desde a capela do Couto de Outeiro ata a Catedral. Os labregos levaban as andas dos santos e diante
deles coa gaita ó lombo marchaba o gai teiro de Zoñán. Ó día seguinte dous cabalos marchaban diant e
na procesión do Corpus que percorría as rúas da cidade, tras deles, abrindo o paso ás imaxes de San
Pascual Bailón e San Xoan, ía o gaiteiro Lerín de Fanoy e despois as imaxes da capela do Couto rodeadas
de labregos e acompañadas pola comparsa do gaiteiro con t amboril e bombo e cerraba a procesión a
imaxe da Virxe camiñando tras dela os salmistas, o bispo, a corporación e a banda de música dirixida
por Hermenegildo Mancebo (Menexildo).
Nas romarías e festas populares o gaiteiro tamén tocaba nas misas, subía ó coro (poleiro) e acompañaba
os cantos con rit mo lent o de muiñeira. Despois tamén tocaba na procesión con bombo e redobrante
e xa polo serán despoi s dunha boa enchent a comezaba a fest a onde a gait a xa non t iña descanso
interpretando muiñeiras, fandangos e zapateados.
Pola relleira de Cesuras cóntase que o t ío do gait eiro deulle de beber ó demo unha cazola de leit e e
este entrou no corpo do home ata que llo sacou un crego da mariña catorce meses despois.
Unha das festas que t ocou foi a do San Ramón na parroquia de
Viloalle en 1.869. Tamén tocaba os martes e xoves na fía de Cesuras,
segundo escribe Noriega Varela no seu poema De ruada, premiado
nun cer tame literario que se celebrou nas San Lucas do ano 1.895
en Mondoñedo. Nori ega refírese ó fraut ei ro de Zoñán en varias
ocasións:
O G ait e iro d e Zo ñán
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
Que o fraut eiro de Zoñán;
anque vi st e ci rigolas,
en tendo a frauta na man
acaba por volver tolas
ás nenas que á fia van.
Unha noi te de Inverno das máis escuras
tent oume seique o demo de ir a Cesuras
......................
Onda ás casas parei me xunt a dun carro,
arrimei me a unha roda, piquei ci garro,
e buscando o libril lo pol a chaquet a
ouvín o ruxe-ruxe da pandeireta;
poi s preti ño, moi pret o, de donde est aba
o bodego da fía de alí cadraba,
.......................
e onde mart es e xoves toca o frauteiro
cal tocara decot e a non ser careiro,
ou si as pícaras novas, mái s dadi vei ras,
máis cadelas tiveran nas faldri queiras.
GRABADO, AUTOR: X. PRADA
A principios de século nas terras de Mondoñedo pódese escoitar a gaita de Xosé Rivas, coñecido polas
xent es como Pepe da Gai t a, que é un gait ei ro que resi de no l ugar de Pena da Moa per t encent e á
parroquia de San Martiño de Figueiras. Tamén é un dos compoñentes da banda de Fanoy, fundada no
1.880 por Fernando González, que chega a ter uns catorce músicos dos cales o máis famoso é Pepiño
(Boca torta), que toca o baixo poñendo de lado a boquilla do mesmo debido a un defecto na súa faciana.
Esta banda desaparece no ano 1.909.
Pepe tocaba a maior part e das veces acompañado polo seu veciño Mar tiño que tocaba o redobrante,
aínda que nalgunha ocasión tamén o acompañaba Lourenzo, un compañeiro da banda que era un
artist a no manexo do clarín.
Nos seus anos mozos, cando reinaba na nosa terra a pantasma da emigración e as xent es fuxían a
out ras t erras en busca de for t una, coma t ant os galegos Pepe coll eu a gait a e marchou a facer as
Américas, e aló, na Arxentina percorreu varias provincias tocando, incluíndo a de Bos Aires. Despois
duns anos, volveu a Galicia e trouxo moitos car tos que fixo por aló.
Xa de volta na súa casa continua tocando polas festas dos arredores, como a de Santa Marta no barrio
de San Lázaro en 1.922.
Post eri or ment e o seu fi llo Antonio t amén t ocou a gai ta,
continuando de esta maneira a tradición familiar.
Era ami go de Eduardo Lence, e cando vi ña a t ocar a
Mondoñedo, sabedor de que est e t amén era ami go da
música galega, acost umaba a t ocar unhas pezas diant e
da súa casa.
Cont an que Pepe era dos que opinaban falando da gai ta
que: os mell ores foles eran os de pel de ovella ou de carneiro
curt idos con mexos de cri st iano.
Segundo dicían os entendidos daqueles t empos Pepe era
mellor gait eiro que Coruxeiras, anque non chegou a ter a
popularidade dest e.
Parou de tocar debido a unha hernia que lle impedía soprar
no instrumento e morreu a finais dos anos vinte, sen chegar
a vello.
P e p e d a G ait a
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
CARTEL DO ANO 1.912, BOS AIRES
¡ Cántos marchan no vapor, mozos do val e da serra,
que van deixar noutra t erra a virtú do seu sudor !
Noriega Varel a
Nos derradeiros anos do século pasado tiveron grande e merecida
sona os gaiteiros Lerín de Fanoy e O Xugo de Cangas. Despois apareceu
Coruxeiras. O seu verdadeiro nome era Manuel Prieto Rego, o sobrenome
víñalle de haber nacido no barrio das Coruxei ras en San Vicente de
Reigosa (Pastoriza), no 18 de Outubro de 1.852. Foi un gait eiro moi
popular, que t ocou na mai or par te das festas que se cel ebraron en
Mondoñedo no primeiro tercio do século XX.
Vest ía cun gran chambergo, for tes botas e traxe de escuro pano con
reforzos de pana e marchaba sempre paseniño, arrandeándose, dicían
que era o gait eiro que máis tempo aguantaba t ocando. As foli adas
de San Vicente de Reigosa tocounas el todas, ata que morreu.
En Mondoñedo t iña por costume poñerse na Alameda dos Remedios
ou no adro da Cat edral, esperando que a Paula dera as doce. Case
sempre estaba rodeado de nenos que lle cantaban as seguintes coplas:
Eí ven Coruxeiras coa gait a a runfar que os mozos e mozas veñan xa bailar.
Eí vai Coruxeiras, deixadeo pasar, leva a gai ta rota e non pode t ocar.
Sacaba a gait a, que t raía envolt a nun pano ver mello, con moit o coidado est iráballe os farrapos e,
dispost o para t ocar, inflaba as meixelas cos ollos aber tos ao ceo e comezaba unha nova, que viña a
ser a mesma peza de tódolos anos.
Aínda que non foi un gran gaiteiro, presumía de ser un mestre do instrumento, e non deixaba de alegrar
o pobo coas súas melodías. Cando o gait eiro de fama Vent osela veu a tocar a Mondoñedo contan que
lle dixo a Coruxeiras despois de que éste lle t ocara a Vil lalbesa:...O primei ro gai tei ro do mundo son eu,
pero o segundo érel o ti , Manuel . Outra peza que interpretaba con habilidade era a Xota-valse de Est eto.
Coruxeiras chegou a formar un cuar teto para
t ocar nas fest as máis impor t ant es for mado
por gait a, clarinete, tambor e bombo. Como
os catro músicos eran labregos, de parroquias
opostas, xuntábanse para ensaiar no lugar de
encontro, que era o Cristo do Fiouco. Pepe do
Regimiento, que tocaba o clarinete, era o único
que sabía de música.
Morreu o 10 de Febreiro de 1.927 na casa do
seu ir mán Franci sco, no lugar coñecido por
Córneas da par roqui a de San Vi cent e de
Reigosa (Pastoriza).
C o ruxe iras
COMPARSA DE CORUXEIRAS
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
O GAITEIRO CORUXEIRAS
Eduardo Lence-Santar y Guitián nace en Mondoñedo, na rúa de Batitales, no ano 1.876. No ano 1.898
aprende a t ocar a gai ta nun punt eiro que lle mercara ao famoso gait eiro Marañas de Vilapedre, no
concello de Sarria, onde viviu durante uns anos. O mest re que lle ensinou a tocala foi o gai teiro de
renome Navás de Orteá (Sarria), aprendeulle tamén a construír as palletas e os pallóns para o roncón,
de caña macho.
Sent ía tamén unha grande afecci ón pol o baile. Cont an que era un excelent e bailador da muiñeira.
De out ro mest re gaiteiro, o Vi zano, aprendeu unha vella alborada, unha xot a e dúas muiñeiras, unha
das cales era a do Quirogués. Tamén lle ensinou a tocar unha fermosa marcha, á que Lence puxo letra.
Ó Vizano foi a quén ll e mercou unha gaita no ano 1.900, por corenta reais, fei ta de buxo. Era unha
gaita redonda, (na tonalidade de DO maior). Tamén lle encarga outra tumbal (de tonalidade máis baixa)
ao Dradas das Encrucilladas, en Tóldaos no concello de Triacastela. Lence tamén era un excelente tocador
da sinfonía ou zanfona.
En Maio do 1.901 trasládase de novo a Mondoñedo, cidade da cal é nomeado Cronista Oficial no ano
1.917. O goberno da nación en 1.949 concédelle o ingreso na Orden Ci vil de Alfonso X el Sabio.
En Mondoñedo acost umaba a t ocar nas veladas do Casi no e da Sociedade de Obreiros Cat ólicos.
Tamén ten tocado algún verán polas rúas da ci dade na compaña dos seus amigos Cesar Seco, os
Teixeiros e os Castañedas. A raíz das súas actuacións comezou unha grande afección pola gaita na
localidade, da cal ninguén se lembraba. Pepe da Gait a de Figueiras tamén era amigo seu e cando viña
a tocar a Mondoñedo, int erpret aba sempre unha muiñeira e unha alborada diant e da súa por ta.
Morre en Xaneiro do 1.960 na Rúa de Cándido Mar tínez.
Noriega Varela no seu libro Montañeses dedicoulle o poema
O Gait ei ro do Masma:
O G ait e iro d o Mas ma
Quere cantar o poet a
pra compracert e, gaiteiro;
mái s ¡ t i que fas no punt ei ro
se che sacan a palleta !
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Incha o fol e, por favor,
nesa gait a col orada
t oca unha meiga alborada,
que xa rufa o meu tambor;
No hai poesia mel lor
pra alegrar o corazón;
os meus versos -con perdón
das t úas barbas-, ¡ moit o bombo !
botaos por riba do lombo,
como botas o roncón.
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
EDUARDO LENCE-SANTAR
Augusto Insua Amieiro naceu na cidade de Mondoñedo no ano 1.887.
Traballou de reloxeiro nun pequeno taller sit uado na par te baixa da
súa vivenda, t endo fama de desempeñar ben o oficio.
O mesmo que moitos galegos viaxou á República Arxentina nos seus
anos mozos.
Foi edil do Axuntamento de Mondoñedo, tendo ao seu cargo a Banda
Municipal e tamén foi mestre da Escola de Artes e Oficios que funcionaba
por aquel t empo na cidade.
Contan que lles tocaba a gaita as xentes cando subían polo camiño
da Infesta desde a Alameda dos Remedios ás mont erías de Toxoso.
No ano 1.907 xunto con Enrique Díaz Iglesias foi un dos fundadores
do grupo de gait as Os Pacheco de Mondoñedo, compost o na súa
primei ra for mación por dúas gai tas, t ambor e bombo e que tanto
éxito acadou por aquelas datas.
Ademais da gaita t amén t ocaba outros instrumentos como o laúde,
a guitarra e o acordeón, demostrando que era un dos músicos máis
completos que había na cidade.
Cont an que un ano pol as San Lucas, escoit ando a un
grupo de gaiteiros da Coruña, achegouse a un deles cando
pararon de tocar e comentoulle que tiña a gaita desafinada,
despois levouno ao seu t aller onde lle ensinou como se
afinaba.
Un ano despoi s polas fest as o grupo coruñés vol veu a
Mondoñedo e tocoulle unhas pezas diante a porta da casa
como most ra de agradecemento.
Posuía unha Gaita que tiña o punteiro, o ronco e as buxas
de prat a, feita por el coa axuda do seu pai Jesús Insua.
Est a gai t a chamaba moi t o a at enci ón pol o mat er i al
empregado e polo seu característico son. O punteiro, como
se pode ollar na fotografía da dereita, tiña unhas chaves,
que posi bl ement e foran para acadar al gunhas not as
sostidas. Hai que lembrar que o gaiteiro de fama Ventosela
por aquela época tamén usaba punteiro con chaves.
Augusto morreu en Mondoñedo o 23 de Xullo do 1.973,
na actual rúa do Progreso, onde residía.
Augus t o Ins ua
AUGUSTO INSUA
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
PUNTEIRO E RONCO DE PRATA
As procesións que se celebraban na cidade e na bisbarra con motivo das fest as e romarías na maior
par t e das ocasións eran acompañadas por agrupacións musicais (bandas, gaitei ros, comparsas...)
para dárlles máis solemnidade.
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
PROCESIÓN DE SAN ANTONIO NO CARRASCAL
PROCESIÓN DO SAN BARTOLOMÉ DE ESTELO
José Antonio López Ledo nace no ano 1.888 en Zoñán, no lugar de Os Pardos pertencente á parroquia
mindoniense dos Remedios.
Sendo moi novo t en que viaxar a Cuba sen poder recibir educación escolar algunha, aínda que pouco
t empo despois regresa a Mondoñedo e no barco que o t rae de volt a é onde aprende as cat ro regras
(suma, resta, multiplicación e división).
Xa na súa casa de Zoñán comeza a tocar a gaita, tendo como mest re ó seu tío Ant onio que era moi
bo gait eiro e cont i nuador da t radición famil iar. José pon moit o i nt erese en aprender a dominar o
instrumento e cando pode péchase para ensaiar nunha habitación da súa casa.
Como non ten coñecementos musicais toca de oído, aínda que como e sabido se funciona ben a orella
non fan falta papeis para interpretar ben as melodías.
José, a quen t amén se coñece pol o sobrenome de Xóxaras, t raball a t oda a súa vida no campo e ó
mesmo tempo exerce o oficio de carpinteiro pois a música non da para comer todo o ano, anque tamén
toca a gait a polas fías de Zoñán e Cesuras, amenizando tamén as comidas dos cal los que se celebran
nas casas do lugar cando chega a época da matanza do porco. Tamén ten por costume tocar nas festas
do entroido.
A maior par te das veces é acompañado ó bombo por José María Candia Rubiños, coñecido tamén como
Tat o, veciño de Zoñán.
Tamén t oca nas fest as de San Lucas e nas da Vi rxe dos
Remedios, nas romarías do San Cristovo, Sant a Margari ta,
Nosa Sra. do Camiño en Zoñán, San Xoán de Romariz e na
fest a da Fát ima en Gont án. Nunha ocasi ón vai andando a
t ocar a Lugo na compaña dun veci ño de Romari z (Abadín)
chamado Zacarías.
Morre de repente en Zoñán na casa dun veciño seu chamado
Xust o Ot ero (o Neno) no ano 1.969, cando cont aba con 81
anos de idade.
A súa gait a aínda se conserva na actualidade t éndoa no seu
poder un veci ño da par r oqui a dos Remedi os que est á
aprendendo a tocar nela.
J o s é Ant o nio Ló p e z, Xó xaras
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
"OS PARDOS", ZOÑÁN
"Escoita chirlar a gait a,
si nt e o teu peit o est oupar
mentras ao ceo se erguen
as notas do seu penar".
Manuel López González nace o 14 de Agost o do ano 1.903 en San
Pedro de Bogo (Pontenova-Villaodriz).
De novo sinte unha grande afección pola música e comeza a tocar a
gaita de oído, sen ter coñecementos de solfeo.
Mais adiante desprázase a Mondoñedo para asistir ó sorteo que ten
lugar na Caixa de Reclutamento da cidade. Nesta etapa é cando coñece
á súa futura muller, que traballa na Fonda Mei lán.
Post eri or mente é desti nado a León onde real iza o ser vi ci o mi lit ar
no Regi mi ento de Caball ería Al mansa nº 5, na sección de Sement al es.
Unha vez remat ado est e periodo cont rae mat rimonio e fixa a súa
residencia no Barrio das Casas Novas de Mondoñedo.
Despois de casar continúa tocando a gaita amenizando algunhas das festas e romarías que se celebran
na bisbarra mindoniense como as da Guadalupe no Grove e as da Santa Margarita en Cesuras.
Manuel López, coñecido como o Gait eiro das Casas Novas,
t iña unha gait a de madeira de ébano con dúas let ras de
prat a incrust adas no punt eiro: L. L. que eran as iniciais
do home que lle regalou a gaita, Luciano Losas. Os farrapos
que penduraban do ronco t i ñan as cores da bandeira
republicana: vermella, amarela e violeta.
Hai que destacar a súa participación nas tradicionais festas
dos Maios que se celebran en Mondoñedo nos anos anteriores
á Guerra Ci vi l , acompañando as explendorosas carrozas
que percorren as rúas da ci dade, festas nas que t riunfa
tamén a rondalla O Eco dirixida por Manuel Ledo O Pallarego
i nt erpret ando as copl as compost as pol os escr i t ores
Cunqueiro e Díaz Jácome.
Manuel mor r e o día 11 de Novembr o do 1. 965 en
Mondoñedo, no seu domicilio das Casas Novas.
A súa gait a foi vendida por 300 pesos a Alfonso Rei gosa
do Coci ñeiro, veciño da Rúa do Pumar.
O G ait e iro d as C as as No vas
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
MANUEL LÓPEZ
FERRERÍA DA FAMILIA LÓPEZ NO BOGO
José Chao López nace no lugar de Xastoso pertencente á parroquia de Santiago de Mondoñedo no ano
1.906. Dende moi novo t en unha grande afección pol a músi ca e aprende a t ocar a gai t a sen t er
coñecementos musicais.
Nos anos vinte part icipa na Guerra de África e cando volve a Mondoñedo despois de casar trasládase
a vivir ó Carball o na parroquia de San Vicent e onde traballa de labrego, exercendo tamén a profesión
de zoqueiro.
Ademai s da gai t a que fora mercada no ano 1.940 por sei s pesos ó veciño de Angüín José Ramón
Cabanas, que traballaba de peón caminero en Mondoñedo, tamén tiña unha requinta de tres pezas feita
con madeira de buxo e unha ocarina de barro.
Ten tocado moitas veces nas fías ou muiñadas que se realizaban nas Aceas de Chao, acompañado polos
irmáns Jesús e José Manuel Chao Ledo que tamén tocaban a gaita e a requinta.
En San Vicente tiña por costume tocar na noit e de San Xoán cando se lle prendía lume ó folión, tamén
t ocaba polas fest as e polas fías da parroquia como as que se facían na casa de Li ñares, na ai ra de
Atilano o Serrador, na Casa de Ri ba e na da Taberna de
Golil la ó pé da est rada.
Tamén t oca en numerosas ocasións nas fías que se
celebran no cruce de camiños coñecido como O Espi ño
onde tamén tocaban un grupo de pandereiteiras formado
por Aurora García A Meilana, Leonor A Xastosa e Trinidad
García.
No ano 1.954 deixa de tocar por motivos de saúde aínda
que a tradición familiar e musical non se perde pois o
seu fil lo Jesús Chao Cabanela ademais de exercer o
oficio de zoqueiro toca a gait a dende os quince anos e
aprende a t ocar t amén a ocarina e a requi nta que lle
deixara seu pai.
José Chao morre dun ataque ó corazón no verán do ano
1.971 cando cami ñaba por unha rúa da ci dade de
Mondoñedo.
Posteriormente tamén tocaron a gaita na parroquia de
San Vicente os veciños Marcelino de Pedro, Alfonso do
Zulo e Manolo de Chao.
J o s é C hao Ló p e z
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
JESÚS CHAO CABANELA TOCANDO A GAITA DE SEU PAI
Ramón Barreira Rivas nace no ano 1.921 en San Bar tolomé
de Estelo, no lugar de Porta de Galdo pertencente á parroquia
dos Remedios.
O mesmo que os seus irmáns José e José Antonio comezan
a tocar as primeiras melodías nun pínfano de lat ón que ll e
fora mercado na rúa Méndez Núñez ao latoeiro da cidade,
máis adiante continúan ensaiando nunha frauta de madeira.
Posteriorment e t ocan nunha gait a mercada polo seu irmán
José, e algunhas veces t amén uti lizan para t ocar a dúo a
que ten o seu tío Antonio, fillo do gaiteiro de sona José Rivas
de San Mart iño de Figueiras (Pepe da Gaita).
No ano 1.942 desprázase a Betanzos para cumprir o servicio
mili tar, permanecendo al i durant e tres anos nun depósi to
de víveres. Aproveita parte do tempo para ensaiar chegando
a formar un cuarteto con outros compañeiros composto por
dúas gai tas caixa e bombo. Con este grupo par t icipa nos
act os que se cel ebran o 18 de Xull o e nalgunha ocasi ón tamén amenizan as fest as dos Caneiros.
Mércalle a gaita a un pontevedrés que t oca con el no grupo pola cantidade de vinte pesos.
De volta a Mondoñedo comeza tocando no barrio de Est elo e no ano 1.946 cont rát ano para tocar na
fía de Zoñán, onde tocaría durante varios anos acompañado por Patricio de Xan do Campo que tocaba
nun bombo con plat ill os. Nalgunha ocasión tamén toca en Tronceda.
No seu reper torio ademais de muiñeiras e pasodobres inclúe outras pezas de diversos estilos musicais
como valses e mazurcas. Ademais da gait a t amén manexa con destreza unha har mónica que posúe
interpretando con ela as cancións máis populares.
Toca a gai ta polo concel lo de Abadín nas foli adas de Romari z acompañado ao bombo por un dos
veciños do lugar chamado Zacarias. Nas festas do entroido de Estelo ameniza os bailes e acompaña
as máscaras polo barri o, tocando tamén ao l ongo do ano nos bai les que se celebran os domi ngos
cobrando polas súas actuacións os car tos que se xuntan ó pasar a gorra entre os asistentes.
Durante trinta e cinco anos traballa de garda forestal nos montes da zona dependentes do patrimonio
forestal. Co paso dos anos deixa de tocar debido a falta de ensaio e axilidade nos dedos.
Na parroquia de Estelo tocaban tamén a gaita os veciños Eulogio Cor tiñas, Jaime e Feliciano da Chalana
e Amadeo Candia.
R amó n Barre ira R ivas
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
RAMÓN BARREIRA
Pablo Otero Ares nace en 1.911 no lugar de
Burgo de Arri ba en Val iño, per t encent e á
parroquia dos Remedios de Mondoñedo.
Desde moi novo Pablo mostra unha grande
afección pola música e aprende a tocar nun
acordeón que lle cómpra a un veciño seu de
Val i ño chamado Vi ct or de Ramón Grande,
sendo instruído no manexo do mesmo polo
acordeoni st a Jesús Rubal Chao do bar rio
mindoniense de San Lázaro.
Uns anos despoi s casa con Concepci ón
Vázquez Gonzál ez, veci ña do bar ri o dos
Remedi os, fi l l a do capat az dos peóns
camiñeiros.
Durante algúns anos t raballa de obreiro nunha finca situada no lugar da Brava en Masma e un tempo
despois dedícase a traballar para os Pais Pasionistas do mosteiro dos Picos encargándose de conducir
un carro t irado por unha mula que se empregaba para recoller a rogaci ón polos concellos de Abadín,
Vilalba e outros.
No tempo que lle queda libre dedicase a pract icar no acordeón, sendo contratado para tocar nas fías
e fest as que se celebran pol a zona. Algunhas das que ameni za son as que se cel ebran en Zoñán,
Pelourín, As Curuxeiras, Rego de Cas, Cesuras, Valiño, Seivane e tamén chega a tocar nas de Est elo.
Uns anos despois comeza a traballar na construcción,
profesión que exerce at a a súa xubilación, sendo
contrat ado por diferent es empresas da localidade.
Como tantos mindonienses par ticipa nas obras do
novo edificio do Seminario Conciliar da cidade.
Como do seu mat rimoni o non t en descendenci a,
os derradeiros anos da súa vida reside en Pumariño
na casa dun ir mán seu onde morre o día 11 de
Xaneiro do ano 1.992.
O seu acordeón foi mercado polos Pais Pasionistas
do mosteiro dos Picos a comezo dos anos sesenta.
P ab lo d o Ne no
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
PABLO OTERO (TERCEIRO POLA ESQUERDA)
MOSTEIRO DOS PICOS
Tomás Gruñeiro Reigosa nace o día 30 de Novembro do ano 1.915
no Barrio da Cuba, parroquia de San Pedro de Argomoso e uns anos
despois desprázase a vivir cuns tíos seus que non tiveran descendencia
ó lugar de As Plazas, onde residirá durante t oda a súa vida.
Sendo moi novo xa most raba unha grande afección pol a música e
comeza a tocar a gaita de oído, máis adiante t amén aprende a tocar
nun acordeón que fora propiedade de Manolo Araújo.
Par ticipa como soldado na Guerra Civil sendo destinado ó rexemento
de infant ería do Ferrol. Despois regresa a Argomoso e dedícase a
t raballar de labrego ademais de t er fama de ser un bo mat achín de
porcos pola zona.
No pouco tempo de lecer de que dispón aproveita para ensaiar a maior par te dos t emas musicais que
despois int erpreta polas festas e romarías da bisbarra. Os veciños da súa parroquia recordan que era
frecuente velo tocar na xanela da súa casa.
Ademais de levar a súa músi ca polas fías que t eñen lugar nos barrios da parroquia de Argomoso e
Lindín t amén t oca polas t radicionais fest as do entroido e nas que organizan algúns veciños da zona
ao longo do ano. Polas súas actuacións percibe os cart os que se xuntan ent re os asistentes ós bailes
que ameniza.
Polo día do San Pedro de Argomoso, cando remata a misa e comeza
a procesión, non pode faltar a melodía da gaita de Tomás camiñando
con solemnidade detrás da imaxe do patrón.
Outra das súas grandes afeccións ademais da música é a de xogar
á brisca, chegando a percorrer toda a parroquia dende o Orxal ata
o Carballo, demostrando que era un ar tista no manexo das car tas
da baralla.
Morre no Barrio das Prazas no ano 1.978 cando conta coa idade de
63 anos, despois de padecer unha longa enfermidade, sen chegar
a cumprirse un dos seus grandes desexos que era o de cobrar a
pensión de xubilación.
Ademais de Tomás tamén t oca a gaita pola zona de Argomoso un
veciño de Escourido chamado Gervasio.
To más G ruñe iro , O P áxaro
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
PROCESIÓN DO SAN PEDRO
TOMÁS GRUÑEIRO
Ramiro Bot ana Pérez nace en Mondoñedo, no barrio de Estelo
pertencente á parroquia dos Remedios, no ano 1.922.
De neno comeza a xogar coas notas musicais nun pínfano, fraut a
de latón, feit o polo latoeiro da cidade que residía na rúa Méndez
Núñez. Máis adiant e seu pai regálall e unha gait a pequena pol a
cal ten que pagar a prazos a cantidade de dez pesetas a Sigiberto
do Gaiteiro, veciño de Zoñán.
Rami ro i ncorpórase a fi l as no ano 1.943, sendo dest i nado ó
Regimi ento de Infant ería Mérida do Ferrol.
Oito meses despois co motivo dunha baixa por enfermidade aproveita
para asistir ós ensaios da banda do rexemento que conta cun grupo
de vinte gaiteiros dirixidos polo cabo Gabriel Mato, compoñent e
tamén do cuarteto Os Garceiras de Melide, e despois de demostrar
que el t amén sabía tocar o inst rument o ent ra a formar par t e da
agrupación onde permanece ata que remat a o servicio milit ar.
Unha anécdota curiosa é que estando en Ferrol desprázase andando
uns 14 quilómetros, ata chegar a Valdoviño, para mercar unha gaita grileira de madeira de buxo a un
constructor daquel pobo, t endo que pagar por ela arredor de duascentas pesetas.
Con esta banda percorre distintos pobos da xeografía galega coma O Barco de Valdeorras, Becerreá,
Chant ada e Escai rón ent re out ros, t ocando t amén en Mondoñedo pol as fest as da Nosa Sra. dos
Remedios.
Pouco tempo despois de volver a Mondoñedo casa cunha veciña do lugar de A Cabana (Viloalle), fixando
alí a súa residencia. En Viloalle toca nalgunha ocasión acompañado por Alfredo Chamosa co redobrante
pola festa do San Ramón, tamén é contratado para tocar na celebración das misas onde, como era
cost ume, int erpretaba o Himno Nacional no momento do ofertorio.
A razón pola que deixa de tocar con frecuencia
e por motivos de saúde despois de sufrir diversas
int ervencións cirúrxicas en un período cur t o de
t empo. Despois véndelle a gait a a un veci ño de
Pumariño pola cantidade de duascentas pesetas.
A derradeira vez que t oca na gaita é polos anos
novent a co mot ivo do casamento dunha veciña
do Cot o da Recadeira que se celebra no Host al
Montero de Vilalba.
R amiro Bo t ana
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
CAPELA DO SAN RAMÓN DE VILOALLE
O GAITEIRO DE ESTELO
Manolo Chao Falcón nace en 1.925 no lugar de Combarro que
per tence á parroquia mindoniense de San Vicente.
Sendo moi novo comeza a asistir as clases de música que imparte
na cidade Eduardo Rodríguez, direct or da Banda Municipal. De
esta maneira comeza a dominar o manexo da gaita e do clarinete.
Manolo aproveita calquera momento para tocar. Cando se despraza
para bot arl les auga ós prados da Fabega acost uma a levar o
clari net e ou a gai t a e vai t ocando, a mai or par t e das veces
acompañado por algúns veciños que camiñan con el entusiasmados
escoitando as melodías que interpreta.
Tamén t oca cando chega a época de mondar o t ri go, despois
da cea que t en l ugar no pal lei ro da súa casa, e pol a fest a do
San Vicente organiza un animado baile no comedor acompañado
por algúns músicos da orquestra que son invit ados á xantar na
súa casa.
Uns anos despois é destinado a Tetuán, cidade do Norte de África
onde realiza o servicio militar e paralelamente continúa ensaiando
e tocando a gaita. Co motivo dunhas festas que se celebran nesa
localidade participa nun desfile de carrozas percorrendo as rúas
tocando a gaita no alto dunha delas.
Cando regresa a Mondoñedo merca unha rubia propiedade do practicante Andrés Bahamonde e durante
varios anos dedícase ó transporte de materiais e persoal das orquestras da cidade. Nalgunha ocasión,
animado polos músicos e polas xentes do baile, sube ó palco para realizar algún número no clarinete.
No mes de Xulio do ano 1.953 casa con Escolástica Deán, mest ra de San Vicent e. Tres anos despois
trasládanse á localidade de Viveiro onde Manolo t raballa de t axista ata a súa xubilación.
Na actualidade segue tocando a gaita e continúa os seus estudios musicais no Conservatorio de Música
da cidade, ademais de formar par te dun grupo de gaitas da localidade viveirense.
Tódolos anos pola festa do San Vicente desprázase a Mondoñedo e t oca a gait a na procesión que se
celebra arredor da capela do santo sendo acompañado polos seus irmáns nalgunha ocasión.
Mano lo d e C hao
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
EN SAN VICENTE NO ANO 2.001
José Manuel Torres Rey nace o día 17 de Xuño do ano 1.929 en Mondoñedo
no lugar de Supena en Argomoso.
Comeza a tocar a gaita cando conta con dezaseis anos de idade. Cómpralle
a primeira ó gait eiro Marceli no de Pedro, veci ño da parroquia de San
Vicente, que é o que lle ensina a tocar as primeiras melodías. Posteriormente
mércalle out ra a Tomás Gruñeiro, veciño de Argomoso.
Ao longo do ano é raro o día en que Manuel non descolga o instrumento
do t eit o da súa habit ación para int erpret ar algunhas pezas, sendo moi
grande a afección que manifesta pola música, aínda que nalgunha ocasión
ten que aguantar as críticas dos máis achegados, pois a gaita non é dos instrumentos máis silenciosos
como todos sabemos.
A finais dos anos sesent a casa cunha veciña da parroquia de Argomoso pasando a residir ao lugar de
O Vilar na compaña da súa familia.
Ademais de tocar en Supena tamén se despraza a outros lugares da bisbarra para amenizar as diversas
festas, fías e foliadas que se celebran ao longo do ano. San Vicente, Argomoso, Maariz e Cadavedo son
algúns dos lugares onde toca. Na noit e do San Xoán cando se xunt an as xentes ó pé das fogueiras e
nas festas do ent roido son datas de moito o t raballo. Cando regresa de t ocar de Cadavedo at ravesa
os montes do Fiouco montado no seu cabalo e aproveita para tocar polo camiño.
Para pagarlle por amenizar os bailes os veciños que o contratan teñen por costume pasar a gorra entre
os asistentes. Nas festas onde toca unha das pezas obrigadas é A Conga, e cando a interpreta fórmase
unha roda na que Manuel t amén se integra mentres vai tocando a famosa melodía.
A súa devoción polo San Cosme faille desprazarse at a o santuario de Galgao en Abadín tódolos anos,
acompañado sempre pola súa gaita.
Par ticipa na repoboación da Fraga de Rioseco polos
anos cincuent a e nunha ocasión encónt rase co lobo
cando vai de cami ño pol o Campo da Tenda,
curiosamente o animal fuxe ao escoitar o son da gaita
de Torres.
José Manuel morre o día 23 de Xulio do ano 1.990
no l ugar de O Vi l ar sendo víct i ma dunha grave
enfermidade.
To rre s d o Vilar
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
J. MANUEL TORRES
O VILAR
Alfonso Rodríguez nace no mes de Decembro do ano 1.932
en Mondoñedo, no lugar de O Carballo que pertence á parroquia
de San Vicente.
De neno most ra un grande i nt erese pol a músi ca e seu pai
mércalle un pínfano, que ben a ser unha especie de frauta de
lat ón. Por aquelas dat as moi t os nenos aprenden a tocar as
primeiras melodías neses instrumentos fabricados polo latoeiro
Ramón Paz da rúa Méndez Núñez da localidade.
A penas t en opor t unidade de asi st ir á escola, a maior par t e
do tempo ten que levar as ovellas ó monte realizando as labores
de pastor e así aproveit a para tocar o pínfano de tal maneira
que parece que os animais andan máis ledos.
A finais dos anos corent a seu pai decide regalarlle unha gait a
e desprazase a Abeledo no concello de Abadín, onde por esas
datas reside un home que se dedica a construílas, mercándolle
unha de madeira de buxo pola cant idade de 250 pesos.
Moi ledo coa gaita nova, comeza a practicar e ensaiar todo tipo de melodías. Cando vai a feira a Gontán
aproveit a para mercar coplas das que venden os cegos, preparando despois moitas delas para tocar
na gaita. Ademais das tradicionais muiñeiras, xotas e pasodobres tamén toca outro tipo de pezas como
polcas, chot is, valses e rumbas.
Ensaia tódolos días algunha peza, sentado no escano a carón do lume da lareira, mentres as mulleres
preparan a cea. Algúns dos lugares onde soe tocar Alfonso son Maariz, A Valiña, San Vicente, Lousada,
Ximil e tamén ameniza as foliadas do Espiño.
Polo ano 1.957 casa con Carmen García Rego, veciña do lugar de A Val iña fixando alí a súa residencia
ata que no ano 1.963 emigra a Suíza o mesmo que moit os galegos, traballando naquel país durant e
algúns anos ata que regresa de novo a Galicia.
Na actualidade conserva a súa gaita gardada nunha hucha de madeira, das que hai anos se utilizaban
para gardar o trigo.
Unha das derradeiras ocasións nas que volve a tocar a gait a é co mot ivo do casament o da súa filla,
interpretando unhas melodías despois do xantar que ten lugar no restaurante Padornelo de Mondoñedo,
coincidindo co seu veciño e t amén gait eiro Manolo de Chao que coma sempre estaba acompañado
pola súa inseparable gaita.
Alfo ns o R o d rígue z, O Zulo
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
O ZULO NA PONTE DE TOXEIRO
José Sánchez Gómez nace no ano 1.879 en Mondoñedo, no lugar
de Marquide (Masma). Cando aínda é un mozo comeza ensaiar as
primeiras melodías nun vello acordeón de bot óns que hai na casa
da súa famili a. Como non t en coñecement os musi cai s aprende a
tocalo de oído sen recibir consellos de ninguén.
As fías e as esfolladas do millo que se celebran pola zona de Masma
nos primeiros anos do século vinte son amenizadas nalgunhas ocasións
por Xosé que acompañado por algunha das mulleres que acoden ó
lugar para tocar a pandeireta fai sonar o seu serra-serra (acordeón)
para que os mozos e mozas de Marqui de, San Andrés de Masma,
Vilar e Viloalle bailen sen parar ata que remata a festa.
Traballa de labrego durant e t oda a súa vida e aprovei t a par te do
pouco t empo de l ecer de que dispón para ensai ar al gunhas das
cancións que despois interpreta.
Mái s adiant e casa con Ant onia Gómez, veciña de Masma. Moit as
das noites do ano, na súa casa de Marquide, escoit ase o son do acordeón de Xosé que interpret a as
mellores pezas para a súa familia e amigos.
Nos días festivos os veciños do lugar teñen por costume xuntarse no Campo de Marquide para organizar
unha pequena festa con acordeón, pandeireta e cantos. Tamén ten tocado no lugar o famoso acordeonista
Maseda do Valadouro.
As foliadas que se organizan en Maderne, da parroquia de San Andrés, tamén son amenizadas polo
Tío Xosé de Xorxe.
Posteriormente aprenderon a tocar no serra-serra
os seus fillos José, Manolo, Jesús e Germán aínda
que non chegaron a manexalo t an ben como o
facía seu pai. A súa filla Josefa e algunhas sobriñas
tamén cantaron e tocaron a pandeireta en moitas
das f ías e fol i adas que se organi zaban na
parroquia demostrando de esta maneira que a
familia Sánchez contribuíu a manter a tradición
musical da zona.
O Tío Xosé morre en Marqui de no ano 1.961
cando conta con 87 anos de idade.
O Tío Xo s é d e Xo rxe
O TIO XOSÉ DE XORXE
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
ACORDEÓN DO TIO XOSÉ
Jesús Rubal Chao nace no Cot o da Recadeira, en Mondoñedo, o día 18 de Abril do 1.893. Con doce
anos era monaguillo da Catedral. Na súa mocidade, sen ter coñecementos musicais de solfexo, chegou
a tocar o acordeón de oído.
Jesús acostumaba a t ocar no Coto da Recadeira, nunha fest a onde se realizaba o tradicional Ri to do
Galo que consistía en enterrar un galo no chan e tapalo cunha lousa que tiña un burato no medio por
onde se lle sacaba a cabeza ó animal, despois os participantes cos ollos tapados intentaban decapitalo
cun fouciño.
Tamén tocaba nas festas do San Xoán na Aira do Músico, nas festas de Maariz, San Vicente, Sopena,
Argomoso, Cesuras, Zoñán, Seivane e outras moitas das que se celebraban pola bisbarra.
Durant e algún tempo tamén tocou pola zona de Bret oña, a onde acudía acompañado por Caetano da
Viveiresa, veciño de Viloalle. Chegaban a pasar ent re quince e t rinta días fóra da casa e cando viñan
de volt a ademais dos cart os das actuacións traían patacas, carnes e outros productos que lles daban
nos lugares onde tocaban.
Foi vixiant e da liña eléct rica La Mindoniense na época de Don Hilario. Co paso dos anos foi perdendo
a vist a debido a que padecía de cat aratas, aínda que seguía tocando no seu acordeón de chaves como
se pode apreciar na fotografía.
Jesús Rubal residiu t oda a súa vida ent re o Coto e o Barrio de San Lázaro, onde morreu o día 3 de
Setembro do 1.973.
J e s ús R ub al
FOTO FAMILIAR NO CALEXÓN DA LEÑA,1.969
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
José Rico López, máis coñecido polo sobrenome de O Peto
nace no barrio da Seara en Masma (Mondoñedo) no ano
1.909. Con poucos anos demostra ter unha grande afección
pol a músi ca e apr ende a t ocar o acordeón de oí do.
Posteriorment e asist e a clases de solfexo en Mondoñedo e
continua a súa aprendizaxe no manexo do instrumento.
Primeiro tocaba nas esfolladas do millo, nas fías, nos bailes
e nas festas que se celebraban polos barrios da zona. Masma,
Couboeira, Oi rán, San Vicent e, Maariz, Vil amor e Pedrido
foron algúns dos lugares a onde se desprazou andando ou
en biciclet a para tocar. Máis adiante tivo unha moto Vespa
e despois un SEAT 600 podendo así ampliar as súas actuacións
pola zona do Valadouro.
Despois de casar trasládase a vivir ó lugar da Ribeira en Villapol (Lourenzá) e cando o seu fillo aínda
é pequeno recibe a notificación para participar na Guerra Ci vil.
Rematada a guerra comeza a tocar na Orquesta Lorenzana e despois continúa a súa traxectoria musical
formando par te de Ibéri ca, Los Rumberos e Los Vil las de Vilanova de Lourenzá e Os Beni de Romariz,
coñecidos tamén polo curioso nome de Os cachelos.
O longo da súa vida t ivo varios acordeóns, o primeiro era un de
dous t eclados, despois mercou un da marca it aliana Guerri ni e xa
por último un acordeón-piano.
José Rico morre no lugar da Ribei ra, onde resi día no ano 1.980
debido a unha grave enfermidade do corazón.
O seu fil lo José Ramón Rico recibe clases de música na vila de
Lourenzá e post erior ment e en Mondoñedo, t ocando despois o
saxofón na orquestra de Vi dart e e for mando par t e, xunt o co seu
pai, de Los Rumberos e Los Villas.
Outras orquestras nas que tocou son Marina Show de Bretoña, Doble
Sonido, Royal -5, Superstar e Metropol. Tamén foi músico da Banda
de Música Pascual Vei ga de Mondoñedo a finais dos anos oitent a.
O fillo de José Ramón, Lino Rico, act ualmente é profesor de piano
e acordeón no conservatorio de Viveiro, continuando así a tradición
musical da familia.
J o s é R ic o Ló p e z, O P e t o
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
JOSÉ RAMÓN RICO
O ACORDEONISTA JOSÉ RICO
Vicent e Villalba Maseda nace en Mondoñedo
no l ugar de Grove, parroquia de St a. Mª de
Vilamor, no ano 1.910.
Perde a vi st a de neno despoi s de sufri r un
desgraciado accidente ó estouparlle un barreno
que encont ra cando xoga polas cant ei ras de
As Pedrei ras en Vi l amor. A pesar de ser
t rasladado á un hospi t al da Coruña non se
pode facer nada por conservarlle a vista.
Despois desto suponse que ingresa nun colexio
de cegos posto que ademais de escribir e ler
brail l e dispón duns coñecement os cul turai s
aceptables e aprende a tocar o acordeón.
A pesar de carecer do sentido da vista desenvólvese perfectamente levando a pacer o gando ó mont e,
t ranspor t ando auga desde a font e para a casa, ademais de realizar algunhas t arefas domésti cas.
Comeza a tocar o acordeón pola bisbarra coincidindo nalgunhas ocasións co Praviano, que despois
chegaría a ser o seu acompañante durant e varios anos nas xiras que realiza cantando e vendendo
coplas. Posteriormente casa coa nai deste último na Igrexa parroquial do Carme de Mondoñedo fixando
a súa residencia no barrio das Abiduei ras. Máis adiant e trasládanse a vivir ó lugar de San Pedro da
Torre.
Mantén unha boa amizade co cego de Viloalle, coincidindo con
el nalgúns lugares de Galicia durante as súas xiras.
O día 6 de Xulio do 1.955 ingresa na Organi zación Nacional
de Cegos pero como non l le fai moit a graci a o de vender os
cupóns segue exercendo a profesión musical tocando o acordeón
polas vilas e pobos da bisbarra.
Uns anos despois trasládanse a vivir a vila de Ribadeo e continua
t ocando polas feiras e fest as da comarca acompañado pol a
súa dona. Tamén t en por costume tocar ás portas das igrexas
cando entra e sae a xente da misa.
Nos últimos anos volve a Mondoñedo residindo coa familia da
súa dona no Coto de Outeiro at a que o día 29 de Out ubro do
ano 1.985 morre tres días despois de sufrir un infar to.
O c e go d e G ro ve
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
AS PORTAS DA IGREXA
VICENTE E A SÚA DONA
Celest ino Chao López nace no ano 1.914, no lugar de Xast oso,
per tencente á parroquia de Santiago de Mondoñedo.
Desde moi novo sinte unha grande afección pola música, sendo
o acordeón o instrument o que máis atrae a súa at ención.
Despoi s de l i cenci ar se do ser vi ci o mi l i t ar, pol o ano 1.936 é
mobilizado para participar na Guerra Ci vil.
Unha vez rematada est a comeza a recibir inst rucción no manexo
do acordeón da man de Xosé Ant oni o Pardo, da fami l i a dos
Xanpardos do Vilar.
Dedícase a ensai ar t oda a semana pol as noi t es i ncl uíndo os
domingos, xa que polo día había que traballar nas faenas do campo
e domésticas, e o t empo non daba para máis. Pouco a pouco e
sen ter coñecementos musicais vai aprendendo, chegando a acadar
un bo nivel no manexo do instrumento.
Ameni za os carnavai s da parroquia de Argomoso durant e vi nt eset e anos. Tamén t oca en Li ndín,
Cadavedo, Lagoa, Sasdónigas, Lousada, San Vicente e Sopena, principalmente nas fías e foliadas como
a que t en l ugar no fi adeiro de Pousalido, e ademais toca nalgunhas fest as populares da bisbarra.
O t empo das actuacións que realiza ten unha duración dunhas catro horas, t ocando desde as cinco
do serán at a as nove da noit e. Algunha vez dei xa de asist ir a
al gunha por ser requi rida a súa presenci a ata al t as horas da
madrugada.
Entre as pezas que compoñen o seu repertorio destacan algunhas
como o Pasodobl e Marci al , Doce cascabel es, Manol o mío e a
popular Carmiña, Carmela.
O acordeón no que t oca durante uns trinta e cinco anos mércao
na Coruña, e cando dei xa de t ocalo véndello a uns veciños da
Valiña.
Act ualmente reside na rúa da Rigueira en Mondoñedo, fora de
t oda act ivi dade musi cal. Lonxe quedan os t empos en que as
xentes despois do traballo se xuntaban a cantar e bailar as ledas
melodías que Celestino tocaba.
C e le s t ino d e Xas t o s o
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
CELESTINO CHAO, 87 ANOS
FIADEIRO DE POUSALIDO
Anque o acordeón e un i nst rument o procedente dout ras t erras,
tamén acabou asent ando raíces en Galicia, onde foi acollido polas
xent es, se cadra cando escoi t aron saír del as l edas not as dun
pasodobre ou quizais dunha muiñeira. E hoxe en día xa forma par te
do noso folclore.
Sant iago Doural García nace no barrio de Maariz per t encent e ao
Concello de Mondoñedo, no ano 1922.
Desde moi novo t en afección pola músi ca e aprende a t ocar o
acordeón con Manuel Ledo, o Pallarego.
O primei ro acordeón que posúe ven por encargo de Her nani, no
Pais Vasco, terra de moi bos acordeonistas.
Sant iago comeza a t ocar nas fías que teñen l ugar nos fi adeiros,
lugares onde se xunt an as xent es do lugar nas longas noi t es de
inver no para fiar e cont ar cont os, rematando cun bai le que dura
at a a media noite.
Polas fest as de San Vicent e tamén era cost ume que vel o tocar algunhas pezas para os veci ños da
parroquia, sendo ademais contratado para amenizar moitas das festas que se celebran pola zona como
as de Zóñan, Cesuras, Sasdónigas, Argomoso, Maariz e Galgao.
Durante a súa vida t raballa de labrego, carpinteiro e por suposto como músico, anque o da música
máis que un traballo debía ser para el un pasatempo pois cont an que ademais t ocaba moit as veces
para os amigos que se xuntaban diante da súa por ta para escoitar as ledas melodías que saían do seu
acordeón.
Out r a das af ecci óns de Sant i ago é a caza,
dedicándolle unha par t e do pouco t empo que ll e
queda libre. Os días festivos cando non ten que tocar
col le a escopet a que garda a carón da xanel a da
súa habi t aci ón e marcha pol o mont e adi ant e en
solitario ata que chega o serán, sempre acompañado
polo seu can Pirri.
Morre en Agost o do 1.988 no lugar de O Pedroso
na parroqui a de San Vi cent e. cando contaba con
66 anos de idade.
O acordeón e a escopet a aínda hoxe consér vanse
na casa do seu fil lo Guil ler mo no l ugar de Vi cos
en Galgao (Abadín).
S ant iago D o ural
SANTIAGO AMENIZANDO UNHA FESTA FAMILIAR
SANTIAGO DOURAL
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
Emilio López Villaverde nace o 13 de Setembro do ano 1.923
en San Vicente de Reigosa na Pastoriza. O sobrenome de O
Turut a procede dun ir mán que tocaba a corneta no servicio
milit ar.
Toca o acordeón sen ter coñecementos de música e ó mesmo
t empo acompaña as melodías val éndose dun aparel l o de
madeira moi curioso, cando o pisa fai sonar o bombo e ó soltar
o pé fai sonar os pl at i l l os, pódese di cir que O Turut a é un
aut éntico home-orquest ra. Tamén manexa con moita destreza
a pandeireta.
De novo comeza a percorrer os pobos da zona co seu acordeón
tocando nas fías, fest as e bailes onde é contratado. Algunhas
veces t arda ent re dúas e t res semanas en vol ver á casa,
chegando a t ocar nal gunhas ocasi óns pol as t er r as da
Fonsagrada.
Un dos lugares onde ameniza os bailes é no Sal ón Fal cón de
Bretoña. Chega a acadar un bo nivel no manexo do acordeón
aínda que non lle dedicaba moito tempo os ensaios.
Pouco t empo despois de casar, cando os seus fillos aínda eran pequenos, trasládase a Mondoñedo
residindo no barrio dos Muíños de Abaixo onde cont inúa a súa afección pola música at a os últimos
días. Xa instalado en Mondoñedo chámano para t ocar nas fías que se realizan pola zona, como son
as de Zoñán, Cesuras, Argomoso e Maariz. Os desprazamentos para ir a tocar realízaos montado nun
burro ou nun cabalo que t iran dalgún dos carros que posúe.
Na aira de Remedios Varela en Maariz toca durante moitos anos e tamén na taberna de Jaime García,
onde realiza o número especi al de tocar o acordeón por detrás da cabeza acadando os aplausos das
xentes que acoden a velo. Outro dos lugares onde toca é na Casa de Santiago do Fi l liño en Maariz, onde
se celebran fías de moit a sona.
Un ano polas festas do antroido é contratado para actuar en Bretoña a onde se despraza acompañado
polo mindoniense Albino Leiras, veciño do Río de Sixt o, que rasca na guitarra. Outro mindoniense que
t oca a guitarra con el nalgunhas ocasións é José Insua, veci ño do Cout o de Out eiro coñecido como
Pepucho do Mouro. Tamén realiza unha xira pola zona da Ribeira de Piquín facendo un dúo con Vicente
veciño do lugar de Vigo (Mondoñedo) que toca o acordeón. Outro dos lugares onde toca con frecuencia
é diante da caset a dos peóns camiñeiros na parroquia de San Vicente e t amén t en tocado o acordeón
polas festas de San Pedro da Torre en Mondoñedo.
Emilio López morre no mes de Marzo do ano 1.973 no barrio dos Muíños de Abaixo en Mondoñedo.
Act ualmente a súa net a Silvia cont inúa a tradicción musical da familia for mando part e da orquest ra
Nueva Generación de Viveiro e conver tida nunha das mellores voces do actual panorama musical galego.
Emilio Ló p e z, O Turut a
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
EMILIO LÓPEZ NO SEU CABALO
José María Gómez Fernández, coñecido tamén
como O Praviano, nace en Vilaodriz, no Concello
da Pontenova, no ano 1.928 aínda que despois
fixa a súa residencia en Mondoñedo.
Aprende a tocar as primeiras melodías nunha
frauta que constrúe el mesmo con madeira de
bieiteiro.
Cando ten pouco máis de vint e anos comeza
a t ocar o acordeón de oído na súa casa.
Al gunhas veces ment res real i za a t arefa de
levar as vacas ó prado aproveit a para ensaiar.
Ademais de tocar o acordeón t amén aprende
a t ocar a gaita e a redobrar na caixa.
Posteriormente comeza a tocar nas ruadas das
aldeas, nas fías da zona e polas festas do ent roido, tocando tamén nalgunhas das fest as das que se
celebran por toda a comarca.
Nalgunha ocasión ten tocado a dúo co Turut a dos Muíños, chegando a realizar unha xira os dous xuntos
pola zona da Ribeira de Piquín.
Despois dedícase á música no sentido profesional comezando a tocar por tódalas feiras da provincia
como as de Gontán, Meira e Viveiro ent re out ras. Pouco tempo despois de casar é acompañado nas
xiras pola súa dona que tamén colabora cant ando e vendendo as coplas.
Xunt os percorren as catro provincias galegas ademais de León e Asturias. Toca t amén nas Pontes de
García Rodríguez, Betanzos, Xinzo de Limia, Verín, Benvibre, Ponferrada, Pont evedra, A Est rada e
noutras moitas vilas e cidades máis. Para os seus desprazamentos utilizan os autobuses do mercado
e nalgunhas ocasións tamén viaxan no t ren.
Para realizar as xiras dividen o ano en dúas et apas, a primeira comeza antes das fest as do Nadal e
finaliza polas fest as do entroido, cando chega a cuarent ena e non se poden facer bail es. A segunda
etapa comeza unha vez rematada a Semana Santa chegando ata finais de Setembro que é a temporada
en que remat a a vendima na provincia de Ourense. As coplas son encargadas na Imprent a Paredes de
Pont evedra.
José María chega a ter varios acordeóns e gaitas ao longo do seu camiño musical. Nos últimos anos
da súa vida dedícase á venta de roupa polos mercados da bisbarra. Morre de repente na súa casa do
Couto de Outeiro o día 26 de Novembro do ano 1.994.
J o s e Mª G ó me z, O P raviano
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
JOSE MARÍA E A SUA MULLER VENDENDO AS COPLAS
Certo é que os cegos tiveron a súa importancia a nivel social na Galicia de hai non moitos anos tocando
e cantando polas rúas de tantos pobos e vilas. Ademais de interpretar calquera tipo de temas (valses,
xot as, muiñeiras, polcas, mazurcas...) o máis propio deles eran os cantares de cego que podían trat ar
de crít icas sociais, romances ou t odo t ipo de sucesos t ráxicos como crimes, asasinat os, desastres
nat urais e out ros.
A Pachacha é unha cega do Couto de Outeiro, na terra de Mondoñedo, que toca o violín en moitas das
festas e romarías que se celebran na bisbarra aló polo século dezanove. Tamén leva a súa música
durante moitos anos por outros pobos da Galicia chegando a tocar nas provincias de León, Ast urias,
as dúas Castelas e o Nor te de Por tugal.
Unha das festas nas que toca é a do San Ramón, na parroquia de Viloalle, en 1.869 onde tamén est a
contratado o Gaiteiro de Zoñán, dividíndose as xentes en dous grupos, namentres o gaiteiro acompañado
polo bombo e redobrante t oca as muiñeiras, os fandangos e os zapateados no lugar da festa, a cega
toca ó pé do río onde se xuntan os par tidarios dos bailes agarradiños. Un dos temas que t oca no violín
é a peza popular Me gust an t odas.
Ten unha criada chamada Toña, nat ural da parroquia de Labrada que ademais é cost ureira, bot a a
peneira, levanta de palabra a espiñela e sabe moitos cantares, adiviñas, contos populares e romances,
entre eles o de Delgadi ña.
Posteriormente o violín da Pachacha vai parar á familia do que fora tenor e violinista da Catedral Enrique
Iglesias, que toca nel desde os doce anos.
A P ac hac ha
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
¡D e lgad iña, d e lgad iña,
d e lgad a d a miña ialma!
P illáime a e sa t raid o ra,
p illáime a e s a malvad a.
C e r rád e ma nunha s ala,
c o n sie t e llave s c e rrad a
Q uit áro nlle o viño ,
q uit áro nlle a iauga,
i a c o me r lle d ab an
t o uc iño i vac a salad a.
D e lgad iña c o a s e d e
s e aso mó a una ve nt ana,
víra vir a sus he r manas
a la fue nt e c at ar agua...
CEGA TOCANDO O VIOLÍN
O seu verdadeiro nome é Benigno Sot o Pajón. Nace en Ourol (Viveiro) no ano 1.877. Aprende a tocar
o violín e comeza a tocar nos derradeiros anos do século dezanove. Mais adiante contrae nupcias con
Maripepa Car vajal fi xando a súa residencia en Mondoñedo, no lugar de Rego de Cás per tencent e a
parroquia dos Remedios, froito do seu matrimonio nacen os fillos Jesús, Josefa, Nieves e José.
Ensaia nun corredor de madeira que hai na súa casa, situada na beira da estrada que vai a Zoñán. Os
veciños e os nenos do lugar xúnt anse diante da súa port a para escoitalo.
Chega a manexar o violín con moita mestría e forma un dúo co seu veciño José das Mont añesas, que
t oca nun bombo de reducidas di mensións. Xunt os tocan nos bailes que se celebran polas vilas de
Romariz, Labrada, Espiñarcao, San Vicent e, Galgao, Bretoña, St a. María Maior, Trabada, chegando
algunhas veces a amenizar festas pola comarca da Terra Cha. Durante certo tempo tamén o acompaña
a súa filla Josefa.
Cando saen de xira soben polo camiño da Infesta acompañados dun burro que levan para o transport e
dos instrumentos e despois de permanecer entre 15 e 30 días tocando fora das casas, cando regresan
t raen o animal cargado con diversos alimentos (carnes, ovos, patacas, chourizos...) que lles dan nos
lugares onde tocan, tamén xuntan algúns car tos que recadados nos bailes, onde cada un dos asistentes
apor ta o que pode.
Cont an que nal gunha ocasi ón encont rase co l obo cando
at ravesan a montaña, pero Benigno di:... con dous gol pes de
bombo o lobo asust ase e bota a correr, e t amén opina que: ...é
mel l or t er ó l obo de compañei ro que a un mal home. Segundo
contan os veciños do lugar O Roso é un home alegre e ten fama
de ser un bo contador de contos.
Benigno ademais de tocar ben tamén canta e presume de ter
unha boa voz. Na maior par te dos lugares onde t oca sempre
hai unha casa onde comer e durmir por cont a dos veci ños.
No i nverno cando chega a estación da mat anza dos porcos
toca polas casas de Cesuras, Zoñán e Pelourín onde se celebran
as tradicionais comidas e ceas dos callos.
Morre viúvo cando conta coa idade de 72 anos, o día 26 de
Abri l de 1.949. O seu fil l o Jesús Sot o Car vajal cont i núa a
t radición familiar tocando o violín durante uns anos at a que
emi gra a Cuba, aínda que uns anos despoi s ó regresar a
Mondoñedo volve a tocalo de novo.
Be nigno S o t o , O R o s o
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
CRUCEIRO NO LUGAR DE "REGO DE CÁS"
Out ro dos músicos da zona de Mondoñedo que
percorría vilas e cidades cant ando as copl as e
t ocando o violín, na primeira met ade do século,
era Ant onio Lexide Fernández, o Cego de Viloal le.
Nace o 9 de Xaneiro do 1.895 en Mi llarado, na
parroquia de Viloalle.
A enfer midade da viruela prívao da vist a cando
só ten oit o anos, ingresando despois nun colexio
en Compostela onde aprende a tocar o violín. De
volta a Mondoñedo comeza a frecuentar as feiras
dos ar r edor es t ocando e vendendo c opl as
acompañado polos seus irmáns Ramón e Marcial,
máis adiante pola súa muller, e despois pola súa filla Sabina, que vai con el desde pequena e as veces
canta algunha copla ment res Antón toca o violín e faille os coros. Durant e un tempo tamén toca con
el o seu sobriño Rafael.
É fácil velo nas San Lucas vendendo os panfletos do último crime, ou preparando o arco para interpretarlle
as xent es que veñen de t oda a zona o romance máis espect acular da temporada. Pode presumir de
ser amigo do ilustre escritor Alvaro Cunqueiro, a quén tantas veces acode para que lle amañe as coplas
dos acontecementos, a maior par te delas están baseadas en feitos reais. Tamén int erpreta outro tipo
de pezas entre as que destacan algúns cuplés.
Tódol os anos real iza unha xi ra que comeza pasado o
carnaval e remat a pol a fest a do San Xoán. Percorrendo
as cat ro provincias galegas, León e Ast urias e chegando
ata Medina de Rioseco onde para polo San Isidro.
Ant ón sempre esta de bo humor, o pi t il lo ent re os beizos
é al go que non ll e pode falt ar. Cont an que chega a t er
problemas cos familiares de acusados en cert os delictos,
os cales se opoñen á venta e canto das coplas. Moitas delas
son sacadas do semanario El Caso, diario famoso na época
por rel at ar t odo t ipo de cri mes. Ent re as cant i gas que
interpreta Antón encontramos Romance de las dos gemelas,
Cuat ro niños envenenados, Vinde moci ños e mozas, Cart a de
Pepe a Rosa e A t ola de Cangas de Onís (que quixo comer ó
seu home pola noi te, morrendo desangrado).
Morreu no l ugar de A Cabana na parroquia de Viloalle, o
día 30 de Abril do ano 1.976.
O C e go d e Vilo alle
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
VENDENDO AS COPLAS
ANTÓN E SABINA
Eladio Fernández Rodríguez nace en Aldixe, parroquia do Concello
de Abadín, en Decembro do ano 1.927.
De neno ingresa como int erno nun colexio de cegos en Santiago
de Compostela, onde aprende Cul tura Xeral e t amén a escribir
e ler brail le.
Ademais complementa os seus estudios aprendendo a tocar varios
instrument os: vi olín, acordeón e gai t a, t amén chega a t er uns
plati llos e un bombo.
De novo toca nas foliadas e nas fías que se celebran polas aldeas
dos Concellos de Abadín, Vilalba e Mondoñedo.
Nalgunhas ocasións tamén toca pola festa do entroido na parroquia
de San Vicent e, onde ten lugar unha curiosa competición ent re
os veci ños que consi ste en ver quén aguant a máis bai lando A
Raspi ta.
Despois de casar dedícase a cant ar e vender Coplas de Cego polas feiras de Gont án, Vilal ba, Meira,
Cospeit o e outras da comarca.
No ano 1.963 trasládase a Mondoñedo, residindo pri meiro no barri o do Pasat empo e despois nos
Muíños de Arriba. Nesa época abandona a súa labor musical e comeza a traballar como vendedor de
loterías na cidade, anque nalgunhas das festas que se celebran, animado polos veciños e amigos, colle
o violín ou a gaita para interpret arlles unhas melodías. Algúns aínda o lembran t ocando no Folión dos
Muíños pola noite de San Xoán ou na festa do San Pedro da Fonte Vella e tamén nalgunha casa particular
da Rúa Méndez Núñez.
Cando a súa mull er Mat il de morre,
Eladi o fixa a residencia na Coruña,
onde segue vendendo lotería.
Xa nos últ imos anos i nt ent an que
actúe para a televisión de Galicia no
programa Luar, aínda que el denega
a invitación.
Morre na Coruña o día 6 de Xaneiro
do ano 2.000. O acordeón, o bombo
e os platillos que posuía foron vendidos
a outro músico mindoniense, e a súa
gait a e mailo violín consér vanse na
casa dun familiar.
O C e go d o s Muíño s
ACOMPAÑADO POR ARAUJO NO ACORDEÓN
ELADIO TOCANDO O VIOLÍN
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
Le ve re le n, c arne iro d 'a c ho c a,
Le ve re le n, n-a P e na d a R o c a,
Le ve re le n, ¿Q ué n vai co -as o ve llas ?
Le ve re le n, S an Ant o ño e nt re e las .
Le ve re le n, mand al-o c riad o .
Le ve re le n, é mal mand ad o .
Le ve re le n, mand al-a criad a.
Le ve re le n, é mal mand ad a.
Le ve re le n, mand al-a cad e la.
Le ve re le n, marc ho u p ra Bure la.
Le ve re le n, ¿Q ué vai a cat ar?
Le ve re le n, unha c arga d e s al.
Le ve re le n, ¿P ra q ui-e o s al?
Le ve re le n, p r'as s o p as d 'as ve llas .
Le ve re le n, ¿P r' a q ue s o n as ve llas ?
Le ve re le n, p r'a mo nd al-o millo .
Le ve re le n, ¿P r' a q ui-e o millo ?
Le ve re le n, p r'o s p it iño s no vo s .
Le ve re le n, ¿P r' a q ue s o n o s o vo s ?
Le ve re le n, p r'o s c re guiño s no vo s .
Le ve re le n, ¿P r' a q ue s o n o s c re go s ?
Le ve re le n, p r'a d e c il-a mis a.
Le ve re le n, ¿P r' a q ui-e a mis a?
Le ve re le n, p r'a alab ar a Dio s .
E vait e c o n D io s .
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
R e co llid a p o r Ed uard o Le nce S ant ar
e n Tro nc e d a a p r ime iro s d e s é c ulo
Muiñe ira P o p ular
A primeiros de século nas terras de Mondoñedo facían
gaitas Ant ón de Vicent e de San Lázaro e Val de San
Mar tiño dos Cucos, ademais pola zona tamén había
out ros const ruct ores como José For t es Por t ela e
Ar t uro Parga de Abel edo (Abadín), Venanci o de
Riguei ra (Lagoa), Gabín de Crecent e (Past oriza) e
Misen do Rapeto de Carballido (Alfoz).
A maior parte das gaitas que se tocaban na bisbarra
eran de buxo, aínda que tamén se facían al gunhas
de esvedro, de teixo e de oliveira. As palletas facíanse
de cana macho que é a que ten os nós máis mestos.
Os mellores foles eran os de pel de ovell a ou de carneiro, cur t idos con ferment o, auga quente e sal
ou con cebola picada, mant eiga crúa e auga quente.
Para curtilas deixábanse dous días no esterco das vacas ou dos bois ou catro días enriba dunha táboa.
Despois sacábaselles a la, enchíanse de palla ou de herba e finalment e colgábanse para un perfecto
secado. A maior par te das gait as da zona de Mondoñedo eran grileiras.
O pandeiro de Zoñán, Estelo e Tronceda o mesmo que os de Romariz, Labrada e Montouto era redondo,
cuber t o de pel de ovella ou de carneiro. O pandeiro da
zona de Viloalle era cadrado o mesmo que os de Riotorto,
Val de Lourenzá e Past oriza, e tiña dent ro unha ou dúas
campaíñas e dúas cordas de guitarra, cuberto tamén de
pel de ovella ou de carneiro.
Al gúns dos que t ocaban no pandei ro pol a zona de
Mondoñedo eran o tío Xan de VIvá (Viloalle) e os da casa
de Rubiños en Zoñán.
Facían pandeiros na zona de Mondoñedo o Berbés veciño
de Viloalle e Cesareo Losada veciño da rúa Méndez Núñez.
Este último tamén facía pandeiretas, peneiras e barquillos,
que vendía polas feiras dos arredores.
O s ins t rume nt o s t rad ic io nais e n Mo nd o ñe d o
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
PANDEIROS CADRADOS
PANDEIRAS (PANDEIROS REDONDOS)
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
ACORDEÓN PROCEDENTE DE CUBA
QUE FOI RECOLLIDO EN MONDOÑEDO
OCARINA E REQUINTA QUE PERTENCERAN A JOSÉ CHAO LÓPEZ
GAITEIRO DE SAN VICENTE
Ao longo de moitos anos os veciños de Cesuras reúnense para realizar as fías en diversos lugares.
Ao pé da Casa do Valeco (Pacios de Abaixo), no lugar coñecido polo nome de Naquel cabo, na Cuadra
da Santa, na beira da estrada ou na Aira de Roque son algúns dos lugares onde se celebran as fías máis
concorridas da comarca.
O poeta Noriega Varela no seu poema De Ruada falando das fías que alí se celebran a finais do século
dezanove conta que os mart es e xoves t oca o frauteiro e que alí acoden xentes de tódalas clases, mozos,
vellos, militares, poetas, habaneiros e madrileños. Ademais de gozar, baixo a luz do candil, da música
e do baile que en moitas ocasións é amenizado polo carismát ico gaiteiro de Zoñán, tamén se contan
cont os, lendas e historias de moi diversos t emas (a guerra, os mouros, o demo, a santa compaña, o
mal de ollo, as fachas).
Na primeira met ade do século vinte as fías teñen lugar principalment e os mércores e os sábados, no
t empo do entroido tamén acoden mazcaras e algúns domingos organízanse fest as. A Cesuras veñen
xentes da cidade, das Curuxeiras, Zoñán, Valiño, Pumariño, Pelourín e moitos lugares máis. Os sábados
a música dura ata as tres da madrugada e os mércores as xentes recóllense máis cedo posto que ao
día seguinte hai que madrugar de novo para traballar.
Por esta época ademais dos gait eiros, vi olinist as e acordeonistas que acoden a t ocar a elas t amén
animan os bailes un grupo de boas pandereiteiras entre as que se encontran Esperanza Doural, Manuela
e Pilar Fanego, Josefa Crespo (a Est anqueira), Manuela Ledo e Concha Díaz (de Ramoneiro), tamén toca
con elas un pandereiteiro incansable chamado Luís Fernández (de Caseiro).
Por alí pasan a maior parte dos músicos da zona, O Roso (violín), O Valeco (acordeón), Santiago Doural
(acordeón), Ramiro Botana (gaita), Rubal (acordeón) e Pablo de Valiño (acordeón) entre outros.
As fías d e C e s uras
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
Unha noit e de i nverno das mái s escuras
t ent oume sei que o demo de ir a Cesuras
por mor dunha rapaza mái s feiti cei ra,
que as frol iñas que nascen na primaveira.
...........................
cheguei á Margari da, brinquei o río
e seguín cara adi antre, sin medo ó frio.
...........................
Onda ás casas parei me xunt a dun carro,
arri meime a unha roda, piquei ci garro,
e buscando o l ibrillo pola chaqueta
ouvín o ruxe-ruxe da pandeiret a
poi s pret iño, moi pret o, de donde est aba
o bodego da fía de alí cadraba.
............................
Na parroquia de San Vicente, per tencente ó Concello de Mondoñedo,
ent re os lugares de O Carbal l o e O Combarro encont rase O Espi ño,
un espacio grande que está situado nun cruce onde se xuntan catro
camiños.
Remat ada a Guerra Ci vi l este era un dos lugares onde se celebraban
as fías e fol iadas mái s animadas de t oda a parroqui a. Unha vez
remat ada a faena do día xunt ábanse alí os veciños e ao son dun
grupo de pandereiteiras cantaban e bai laban sen parar. Ao abrigo
dos loureiros, coa luz da lúa e dos pit illos dos homes, que calzaban
zocos de madei ra a maior par t e deles, comezaba a foli ada coa
chegada do solpor e non remataba ata a media noite.
O grupo de pandereiteiras que tocaban estaba composto por Trinidad
García, Leonor (A Xastosa) e Aurora García (A Mei lana). Ademais de
t ocar nas pandeiret as t amén t iñan fama de cant ar ben. As xent es
quedaban engaioladas cando as escoit aban cant ar pola parroquia mentres realizaban o segado e
mondado do trigo, o sachado do millo ou a recollida da herba verde para o gando.
No Espiño tamén se facían as fogueiras do San Xoán, aínda que sempre había problemas para xuntar
os cueiros, xa que a maior par te deles picábanos para o lume os seus donos.
A estas foliadas viñan xentes de Sasdónigas, Maariz, Vicos, Samordás, Invernegas, Quende, A Ribeira
e moit os lugares máis. Alí realizábase un sor teo que consistía en escribir e met er nunha saqueta os
nomes dos homes que asistían á festa e noutra os nomes das mulleres, a continuación sacábase un
de cada e formábanse as parellas para o baile. Non podían entrar no sorteo as persoas casadas, aínda
que algún se l le dei xaran seguro que ent raba de boa gana, e tamén podía result ar que algún vello
solt eiro resul tara agraciado cunha rapaza nova, armándose un gran alborot o ent re as xentes que
par ticipaban na fest a.
Facíanse rifas para sor tear caramelos, bolos de pan e saquetas de peras e vendíanse por dúas perras
gordas.
Nalgunha ocasión estas foliadas foron amenizadas polo acordeón de Santiago Doural e tamén teñen
tocado alí os gaiteiros Manolo de Chao, Marcelino de Pedro e Alfonso do Zulo.
Pola Semana Santa estaban prohibidas as foliadas e algunha vez t ivo que acudir a parella da Garda
Civil para que non se realizaran.
As fo liad as d o Es p iño
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
A PANDEREITEIRA TRINIDAD GARCÍA
A mediados do século vint e as xent es da parroquia de Zoñán
xuntábanse nun lugar chamado O Campo para realizar as fías.
Había dous locais que se encontraban no mesmo lugar separados
por un camiño, un era propiedade de Just o Carreiras e out ro
de Remedios Oseira, preparábanse para celebrar as fías limpando
o chan, que estaba cuber to de terra, cunhas vasoiras de ramas
e colocando unhas táboas de madeira polas paredes que eran
utilizadas polos asistent es como bancos para sentarse.
A il uminación dos reci ntos facíase cun candil de carburo at a
finais dos anos cincuenta cando nas últimas fías xa se dispoñía
de luz el éctrica. Por aquel as dat as o veci ño de Zoñán Jorge
Candia Rubiños encargábase de colocar unha pequena taberna
dentro do local, onde podían repoñer forzas os asist entes aos
bail es. Nun dos l ocai s case sempre tocaba un gait ei ro e no
outro un acordeonista. As fías comezaban dúas ou tres semanas
antes da fest a do ent roido e cel ebrábanse os mércores e os
sábados. Tamén se aproveitaban os locais para celebrar outras
fest as os domingos.
Cando remataba a fía, despois de cear os mozos xunt ábanse arredor do local e comezaba o baile que
duraba ata as dúas da madrugada e en ocasións sinaladas era amenizado polo violín de Benigno Soto
mais coñecido polo sobrenome de O Roso.
As fías de Zoñán eran de moita sona pois a parroquia tiña fama de boas mozas, viñan a elas mozos
da zona de Mondoñedo e de toda a súa bisbarra. Os músicos que tocaban nas fías cobraban pola súa
actuación o que se lograba recadar entre os asistent es ao baile, apor tando cada un o que podía. Nos
anos corenta a cant idade de cinco peset as por actuación para o músico xa supoñía un bo día.
Algúns dos músicos da zona de Mondoñedo que tocaron en Zoñán foron os acordeonist as Pablo do
Neno, O Turuta e Santiago Doural, os gaiteiros Ramón de Estelo, Xóxaras e o gaiteiro de Zoñán ademais
do violinist a de sona Benigno Soto.
Un ano cando estaba tocando o gaiteiro Ramón de Estelo acompañado ao bombo por Patricio de Xan
do Campo cont an que est e último deulle un golpe t an fort e ao instrumento que o mazo at ravesou o
coiro do mesmo. Pódese asegurar que aquela peza foi ben cargada de bombo.
O entroido tamén era moi celebrado no lugar, as xentes disfrazábanse xa unha semana antes e o martes
de Carnaval t iña lugar a Gran Rumbada, nese día comezaba a festa despois do xantar. Os homes e
mulleres que percorrían os camiños disfrazados e acompañados de gaitas e botas de viño t iñan que
ir acompañados polo respaldeiro, sendo este o encargado de responder por todos os que levaban a cara
tapada.
As fías e o Ent ro id o d e Zo ñán
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
RECINTO ONDE SE CELEBRABAN AS FÍAS
Arredor dos anos trinta do século vinte na parroquia de Sta. María
Maior había un grupo de pandereiteiras que tocaban os domingos
nas airas, nas fías e t amén nalgúns bodegos do lugar.
As fías, que se realizaban nas cor tes do gando, comezaban polas
catro da tarde e dábaselles a cea ás fiadoras. Algunhas mulleres
fiaban nas súas casas e despois levaban o material preparado ós
fiadeiros que tiñan lugar nas casas onde se cultivaba o liño.
Cando se celebraba unha fía corríase a voz pol a zona para que
asistiran as xent es. Polas doce e media da noite parábase de fiar
e comezaba o baile, permitíndoselle a entrada ós homes.
As fías de Santa María Maior tiveron moit a sona acudindo a elas
rapaces dout ros l ugares como Sopena, Argomoso, Li ndín ou
Cadavedo.
A maior par t e das veces t ocaban e cant aban as pandereit eiras
entre as que se encontraban as veciñas da parroquia María Gruñeiro, Balbina de Maseda, María Méndez,
Clara de Baltasar e Amadora Saavedra que tiñan fama de tocar ben na pandeireta. Nalgunhas ocasións
contratábase ós gait eiros da Quintá, os irmáns Antonio e Samuel Pért ega Rodríguez, que amenizaban
o baile interpretando xotas, valses e muiñeiras, sendo acompañados polas pandereiteiras.
Cando remat aban as fías quedaban as cor t es t ri lladas de bai lar e t roular ao son das gait as e das
pandeiretas. Algunhas das coplas que se cant aban nel as foron recollidas de María Méndez que na
actualidade conta con 82 anos e son as seguint es:
P and e re it e iras d e S t a Mª Maio r
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
MARÍA MÉNDEZ, 82 ANOS
A Panderet a non toca
porque lle doe a barriga,
hai que ll e dar chiculate
como a unha muller pari da.
Pensas que che quero ben
porque me río pra t i,
Ai se Di os me faiga ben
me est ou burl ando de ti .
Se queres que veña a vert e
de noit e pol o luar
has prender a cadeliña
que non fai máis que l adrar.
Moito che quero escopeta
porque es mi ña encubridora,
pensan que veño de caza
e veño de vela novia.
Vil alba corral de vacas,
Mondoñedo de cabritos,
Vil anova de embusteros,
que tres pobos máis bonit os.
Adiós Mondoñedo, adiós,
as costas che vou virando,
vent anas e corredores
todas me quedan mi rando.
No comezo do século vinte a parroquia de Lindín, no Concello de Mondoñedo, é unha das poucas que
poden presumir de ter unha pequena banda de música.
José Barreira Seivane, Ramón Barreira Reigosa, José Alvite, Manuel Ferreira e José Ferreira Fernández
son algúns dos músicos que dirixidos por José Martinez de Narci so forman a Banda de Música de Lindín
encargándose de amenizar as festas e bailes que se celebran por t oda a zona.
Algúns dos compoñent es da agrupación müsical tamén se encargan de par ticipar nas procesións e
outras celebracións relixiosas da parroquia. José Mar tinez e Ramón Barreira tocan nalgunha ocasión
os ent erros cos seus bombardinos e Manuel Ferreira toca a gaita e cant a nas misas xunto con José
Ferreira que o acompaña redobrando na caixa ou t ocando o acordeón.
As foliadas e gaitadas que se celebran os días festivos en diversos lugares da parroquia son amenizadas
a maior parte das veces por grupos de mulleres que cantan e tocan nas pandeiretas. En ocasións tamén
é contratado un gaiteiro ou un acordeonista.
O mesmo que noutros lugares da bisbarra mindoniense a festa do entroido en Lindín tamén ten a súa
impor t ancia. Nos carnavais dos anos 1.930 e 1.931 un grupo de veciños da parroquia xúntase para
formar unha rondalla e amenizar as festas.
Esta agrupación musical bautizada co nome de Os Entusiastas de Lindín leva as cores da bandeira galega
no seu estandar te e nas boi nas de cada un dos membros que a compoñen. Ademai s de cant ar as
coplas que compoñen por toda a parroquia alugan un autocar dos Hermanos Verdegas para desprazarse
a Gontán, San Miguel de Reinante, Ribadeo, Mondoñedo e Vegadeo.
A mús ic a e n Lind ín
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
RONDALLA "OS ENTUSIASTAS" DE LINDÍN
Moi boas tardes moci ñas
nos somos os dos mai s anos
con gana de divertirnos
vol vemos a vi si talos.
... ... ... ... ... ...
Nesta t erra os de Lindín
quizaves naide os conoce
pois asi eu medre e l uza
somo-l os que vimos hoxe.
... ... ... ... ... ...
Polos seus procedement os
non ll es daremo-las graci as
si un día van por Lindín
confien nos Ent usi astas.
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
CARROZA DOS MESTRES DO PARTIDO
NENOS DA ESCOLA DE ZÓÑAN
Fe s t a d o Árb o l, ano 1.927
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
Fe s t a d o s Maio s
NENOS DO COLEXIO "ALVARO CUNQUEIRO". FESTA DOS MAIOS, 2.001
CORO INFANTIL DA RONDALLA "O ECO". FESTA DOS MAIOS, 1.933
Ei ve n o Maio ,
s e ño r C ap it án.
Bó t e lle as maio las
d a huc ha d o p an.
Ei ve n o Maio
galán e fro lid o .
P o la lúa c he a
nac é u p e q ue niño .
Ei ve n o Maio
fro lid o e galán.
Tó d alas rap azas
amo re s lle d an.
O Maio b ulre iro
q ue ric o q ue ve n.
Dín q ue t rae as fro le s,
d ín q ue t rae a me l.
Dín q ue t rae as he rb as
p ara namo rar,
i o c arave l ro xo
d a b e ira d o mar.
O Maio d o s ve nt o s ,
s e ño r C ap it án.
Bó t e lle as maio las
d a huc ha d o p an.
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
C o p las d o s Maio s
P o la mañán o io a P aula,
p o la no it e o io a Mart iña,
amane zo xunt o ó Mas ma
e ano it e zo e n Fo nt e Miña.
Es t a no it e hai unha fía,
t amé n hai unha e s p ad e la,
b ó t e me o c ald o , mamai,
q ue e u t amé n q ue ro ir a e la.
Ne na q ue át alo p an
na Ve iga d e Valo ría,
c and o b ó t e lo ve nc e llo ,
ap art a b e n q ue rid iña.
As rap azas d e C e s uras
e mailas d as C uruxe iras
c and o van mo nd ar o t rigo
t o d as c ant an q ue rab e an.
P as e i Valiña d e Fre ire
e d in a vo lt a na Infe s t a,
vin as ne nas d e C e s uras
re vo lve nd o na he rb a s e c a.
He i d e ir á fe ira a G o nt án
he i t rague r zo c as c hine las ,
p ra gas t ar a miña filla
q ue p e ns a t amé n p o ñe las .
Fun lavar a miña ro up a
ó río d e P umariño ,
c and o viña d e lavar
c ant ab an o s p axariño s .
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
R e c o llid o s p o r Manue l Le d o
"O P allare go "
Cant are s d a zo na d e Mo nd o ñe d o
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
P o la d e re it a na fo t o grafía: Vid art e , Mo ure , Xus t o d o G ait e iro ,
C o me nd e iro e Ant o nio P é r t e ga (q ue p o s t e rio rme nt e s e r ía
d ire c t o r d a Band a d e S t a. María Maio r)
Algúns músicos mindonienses t amén colaboraron na formación de diversas agrupacións musicais da
vila de Lourenzá...
J o s é R ic o Ló p e z (ac o rd e ó n) e o s e u fillo J o sé R amó n R ic o (saxo )
fo r maro n p art e d e algunhas o rq ue s t as q ue s e fo r maro n no Val d e
Lo ure nzá c o mo Lo s Valle s , Ib é ric a, Lo s R umb e ro s , Lo r e nzana, e t c .
ORQUESTRA "IBÉRICA" DE LOURENZÁ
QUINTETO TRADICIONAL "OS CELITAS" DE LOURENZÁ
Nas festas que se celebran o 24 de Outubro do ano 1.611
na honra de San Rosendo contrátanse cinco gaiteiros pola
cantidade de oit o reais cada un.
O día 5 de Out ubro do ano 1.618 celébrase unha fest a
t aurina na praza da ci dade e as aut ori dades acordan
chamar un tamborileiro e dous gaiteiros para que asistan
á mesma dándoll es a cada un a cant idade de dezaseis
reais.
O 28 de Maio de 1.664 cont rátase a t res gaiteiros para o
t radicional baile das tres danzas que se celebra co gallo
da subida da Virxe dos Remedios desde a Cat edral ata o
seu Santuario.
Nas fest as dos Remedi os do ano 1.699 fór mase unha
mázcara, acompañada de gaiteiros, tambor e danzadores.
Pola festa do Corpus, nos comezos do 1.700, as imaxes
de San Isidro e Stª María da Cabeza báixanse en procesión
ata a Cat edral acompañadas de gaita e foguetes.
No ano 1.703 o gremio dos xastres encargase de pagar os oito danzadores e máis o gaiteiro que actúan
co motivo da celebración da fest a do Corpus en Mondoñedo.
O 29 de Maio do ano 1.706 a Cofradía de l a Sant ísima Trinidad admit e por fundadores a Domingo do
Rego, da Graña de Villarente e a súa dona María López, habéndose obrigado a t ocala gait a mentras
el viva, na véspera e no día da Santísima Trinidad, por cat ro reais. Asi mesmo tamén se obriga a t ocar
no día de Corpus e a súa oitava por 22 reais no ano.
O día 14 de Xuño do ano 1.709 o Cabido da licencia para que os músicos da Capela da Catedral asistan
á procesión do San Isidro, con instrumentos e cuber tos de sobrepell iz.
Co motivo da inauguración do actual sant uario da Igrexa dos Remedios no mes de Setembro do ano
1.738 actúan os tambores da Compañía de Milicias de Mondoñedo, recibindo do concello vinte reais,
Os gremios de mercería, xastres, labregos e zapateiros acoden á procesión, realizando os zapateiros
a súa Danza de Espadas.
No ano 1.715 a Catedral dispoñía de un órgano por t át il coñecido como real exo que se tocaba nas
funcións que non eran corais: Se advi erte al organist a que no debe de t ocar los órganos en l as funciones
de las cofradías, que en su l ugar toque el realexo, a cuyo fin se manda ponerlo en el plan del segundo órgano,
que en baut izos de parti culares no toque el segundo órgano.
C urio s id ad e s - I
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
O 23 de Maio do 1.750 é admitido na Cofradía de la Santísima Trinidad o gaiteiro Tomás López, do Couto
de Outeiro, que terá que tocala gaita gratuitamente tódolos anos no día da Santísima Trinidad e as súas
vésperas.
A 1ª Asemblea do Rexement o Provinci al celébrase en Mondoñedo no día 7 de Agost o do 1.770. Os
cornetas e tambores que tocan nese acto ensaian no Carrascal, nunha finca de un ferrado.
O día 5 de Xuli o do ano 1.773, finado Sebast ián López gait ei ro da Sant ísi ma Tri ni dad e veciño de
Argomoso, son admit idos por fundadores o seu fillo Manuel López e a dona dest e último, quedando
Manuel obrigado a tocála gaita mentres viva no día da Trinidad e vésperas.
No ano 1.774 publícase en Compostela unha ópera do célebre músico por tugués Joao Pedro de Almeida
y Motta que por entonces era tenor da Capela da Catedral mindoniense. Posteriorment e sería músco
de cámara do rei Carlos IV.
O mest re de Capel a da Cat edral Ángel Cust odio Sant abaya arredor do ano 1.798 pon músi ca ás
panxol iñas dos escri tores mindonienses da época para que sexan cantadas polas fest as do Nadal.
Polo ano 1.809 o mestre da Capela da Catedral José Eusebio Pacheco dirixe unha comparsa composta
de gaita, t ambor e outros instrumentos.
Nas festas que se celebran en Mondoñedo co gallo da aprobación da Constitución de 1.812 o Concello
convoca a tódolos gaiteiros do contorno e t amén aos tambores e pínfanos de al arma para t ocar polas
noit es nas fogueiras que terán lugar na Praza da Cat edral, alternando coa Capela de Música que se
colocará no balcón do Consistorio.
En Novembro do ano 1.833 co motivo da proclamación de Isabel II a comparsa do gremio dos zapateiros
executa a danza das espadas e a Orquestra da Catedral costeada polo gremio do comercio toca unha
marcha composta para dita festa.
No 10 de Xunio do 1.838 é admitido
na Cofradía de l a Sant ísima Trinidad o
gait eiro Ramón Ot ero, que cobrará
anualmente a cantidade de seis reais.
Para celebrar a maioria de i dade de
Isabel II nos días 1 e 2 de Decembro
do ano 1. 843 dous gai t ei r os
acompañados por dous tambores de
milicia percorren o pobo anunciando
a festa a part ir das oito da mañán.
C urio s id ad e s - II
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
Vi ctor María de Silva morre o 25 de
xuño do 1. 855. Ás súas honr as
fúnebres concurre toda a capela de
música da Cat edral, da cal era neno
de coro Pascual Veiga, dirixida polo
mest re Pacheco que compuxo para
a ocasión o Libera me.
O día 6 de Xullo do ano 1.857 o alcalde
comunícalle ao depositario do Teatro
de Alcántara: Sírvase recibir a D. Enrique
Espi na, i nvent or del i nst rument o de
músi ca de paj a y madera.
Co motivo da inauguración da Xuventude Católica celébrase unha gran festa no Teatro de Alcántara o
primeiro de Maio do 1.871, interpretándose un himno composto por Francisco de Paula Buón, presbítero
e violonchelist a da Catedral, musicado por José Ramón García, organísta da Catedral.
No ano 1.872 nas Ordenanzas da Policia Urbana e Rural para Mondoñedo e o seu término, no ar tigo
227 expónse o seguint e: Los t i t irit eros, salt i mbanquis, ciegos y músicos que por razón de su ocupaci ón
suel en at raer gent e para verl os y escucharlos, podrán col ocarse en sit ios en que no embaracen el tránsit o,
pero dej ando siempre l ibres las aceras y bocacalles y si empre que en sus acci ones, discursos y cantares se
abst engan de t odo lo que pueda ofender l a moral pública.
O día 13 de Set embro do ano 1.873 polas fest as dos Remedios celébrase unha animada velada no
Campo da Alameda que rematará ás doce da noit e, actuando a Banda de Música de afeccionados e
un grupo de gaitas do país.
No último tercio do século XIX os enterros de xente importante ademais de acudir os crégos e salmistas
t amén eran acompañados por Fl oupes no fagot e polo Barrol o que tocaba no fi gle: do-sol-mi-sol-do.
Detrás deles marchaban con paso solemne as aut oridades da cidade episcopal.
No ano 1.888 polas festas de San Lucas celébranse carreiras de pollinos e un cer tame de gaitas, sendo
premiado o popular gaiteiro O Xugo de San Pedro de Cangas. Out ro dos gaiteiros que se present an o
cer tame é o vir tuoso Lerín de Fanoy.
En numerosas ocasións de 1.896 a 1.926 é contratado pola Catedral o gaiteiro Coruxeiras, para t ocar
a gaita na procesión de San Roque e no mes de Agosto pola festividade da Asunción.
A finais do século XIX cando as mozas e mozos nas noit es de fest a se xunt aban para cantar o alalá
destacaba a voz melosa e ben timbrada de Pilar do Lindego, rapaza nacida no barrio das Curuxeiras.
C urio s id ad e s - III
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
En Xaneiro do 1.907 celébrase nos salóns da xuventude carlista unha velada literario-musical interpretando
a rondalla dirixida por Ramón Rey unha marcha adicada á xuventude carlist a e compost a para est e
acto polo organista da Cat edral Mariano Casares.
No ano 1.907 na festa do Santiago do Barrio dos Muiños, que as malas língoas chamaban Triana, según
conta a prensa da época ten lugar un desagradable suceso, despois dunha noite axetreada na que se
producen varias rifas (peleas) a gait a do famoso Coruxeiras bota t odo o aire para fora ao recibir un
navallazo.
Co gallo da consagración do Bispo Solis no mes de Maio do ano 1.907 a Banda Municipal percorre
as rúas da cidade e posteriormente ofrece un concerto diante do Seminario desde as nove ata as once
da noite.
O cuar teto de gaiteiros Os Veiga recibe do fabriquero da S. I. Catedral a cantidade de vintecinco pesetas
por amenizar unha festa que se organiza o 6 de Xuño do 1.907 como obsequio o Bispo Solis.
O día 26 de Novembro do ano 1.907 co gal lo do milenario do nacemento de San Rosendo a Banda
Municipal act úa pola noite no Cant ón.
A veciña do Coto da Recadeira Aurora Lombán a primeiros de século toca na pandereta e nun acordeón
que mercou pola cantidade de corenta reais.
O día 20 de Setembro do 1.909 celébrase no Círculo de Recreo un concerto a cargo do tenor sevillano
Sr. Mariani, acompañado no piano polo profesor Ángel Rodríguez Gómez.
O día 5 de Xuño do ano 1.910 ten
lugar no Salón Teatro do Casino da
cidade unha gran velada lit erario-
musical, i mpoñendosell e ó poet a
Nor i ega Var el a unha ar t íst i ca
medal l a de our o regal ada pol os
mi ndoni enses r esi dent es na
Arxentina.
As f est as do San Vi cent e en
Mondoñedo a pri meiros do século
vinte son amenizadas pola Murga de
Aldixe (Abadín).
O 14 de Out ubro do 1.913 celébrase unha animada verbena no Campo de Alcántara amenizada pola
Banda Municipal co motivo da inauguración da Residencia dos Pasionistas.
C urio s id ad e s - IV
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
A infant a Isabel visit a a cidade no día 2 de Xullo de 1.914, sendo recibida no Campo dos Remedios
polas autoridades e pola Banda Municipal que interpret a a Marcha Real.
O día 24 de Outubro do ano 1.917 nunha homenaxe a Pascual Veiga actuan a Coral Coruñesa Cántigas
da Terra, os orfeóns Veiga e Brisas del Masma e o cuar teto de gaitas mindoniense Os Pacheco.
A principios de século Paquito de Benino, que é un dos cacharreiros da cidade, toca o baixo na banda
municipal e ademáis ten fama de ser un bo cantador, segundo cont an as xentes cant a tan ben o meigo
Cant ar das Curuxeiras que da xenio oílo.
Polos anos vinte o baile de San Lázaro é clausurado polo
Axunt ament o por mot i vos de orde públ i co, hi xi ene e
moralidade, sendo permiti da a súa reaper t ura no mes de
Outubro do 1.923.
Para amenizar a fest a do San Cosme do ano 1.925 son
contratados o cuar teto Os Pacheco, a Banda Municipal e o
incansable gaiteiro Coruxeiras.
A Schol a Cant orum do Seminario i nt erpret a os t emas A
Barcarol a, O Consolo e a alborada O sol da Primavei ra nunha
velada que se celébra o día 12 de Xaneiro do ano 1.936.
O 26 de Setembro do ano 1.936 o Gobernador Civil de Lugo,
Ramón Bermúdez de Castro, prohibe a celebración de calquer
tipo de bailes públicos en t oda a provincia.
A toma de Bilbao o 19 de Xuño do ano 1.937 é moi celebrada
na ci dade. Mult it ude de mi ndoni enses percorren as rúas
precedidos pola Banda de Música Pascual Veiga e nos días
seguintes celébranse dúas verbenas na Plazuela de Oswaldo
Codina que tamén son amenizadas pola Banda.
A Capela de música pola fest ivi dade do Corpus no ano 1.937 cant a na Cat edral a Misa do mest re
Réficet a tres voces mixtas, nos intermedios o organista Sr. Casares interpreta diversas composicións
eucarísticas. A procesión que se celébra a continuación, acompañada pola banda de música Pascual
Veiga, deténse diante dos altares colocados na por ta da igrexa de Sant iago e no Cristo dos Remedios
interpret ando a Capela de Música a catro voces o Ave Verum de Mozar t e a tres voces O sacrum cum
vivium, obra alemana do século XVI.
As festas do San Cosme de Galgao do ano 1.939 son amenizadas pola Banda Municipal de Mondoñedo
e polos gait eiros de Zoñán, par ticipando tamén algunha charanga.
C urio s id ad e s - V
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
O día 7 de Decembro do 1.939 o 3º Batallón do Rexemento da Infant ería de Mont aña nº 30 organíza
uns fest exos na honra da súa patrona, a Inmaculada Concepción, realizándose diversas actuacións.
Cant o Flamenco int erpret ado polo sol dado Francisco Gavira, Tangos Arxenti nos int erpret ados polo
soldado Juan Fi gueroa, sendo acompañados os dous por Pascual Cigarrán coa gui t arra. O grupo
for mado por Her menegi l do Fernández (gai t a), José Ni ñeiro (acordeón), Faust o Gardón (t ambor)
acompañados por unha coral interpret an t emas galegos e na par t e de baile par ticipan os soldados
Casiano López e José Eiriz.
En Decembro do 1.939 celébrase unha velada organizada pola xuventude masculina de Acci ón Católica
en homenaxe ás forzas da Infant ería dest acadas na ci dade, cont ando coa colaboración da Coral
Mindoniense int egrada por cincoent a voces di rixi das polo mest re Manuel Pérez Fanego e bai xo a
presidencia do Bispo de Mondoñedo.
O gaiteiro e o tamborileiro de Zoñán son contratados para tocar tres días nas festas dos Remedios do
ano 1.939, cobrando a cantidade de noventa pesetas pola súa actuación.
A música dentro das igrexas nos anos corenta caracterízase pola presencia de violinistas de moita sona
como Valentín da Maruxa, O Gaspar, O Pallarego e Pibardos.
Os ent erros dos anos corent a nal gunhas ocasións son acompañados por Angeli t o de Ríos co seu
bombardino.
O 18de Febreiro de 1.948 Felipe Bangueses Bande, ex-benedictino, é nomeado Mestre de Capela da
Catedral, tomando posesión no mesmo día.
No ano 1.952 fórmase unha nova coral que baixo o nome de Orfeón Alborada part icipa nun concurso
rexional celebrado en Lugo acadando pola súa brilant e actuación o segundo premio.
No ano 1.955 fórmase unha schola cant orum no recént ement e inaugurado Insti tut o Laboral. A coral
estaba a cargo das profesoras do centro Ángeles Alvarez Gago e Trinidad Valcarce Pestaña. Os alumnos
son preparados no arte do solfexo, e despois pasan a formar par te da Coral.
Pola festa de Sto Tomás de Aquino do 1.955 actúa o coro do Instituto e interpreta un variado repertorio,
destacando unha peza do folclore da comarca.
Uxío García Amor, presbítero da diócese e profesor do Seminario, acada a praza de Mestre de Capela
da Catedral mindoniense, desempeñando o cargo ata o ano 1.971.
Polos anos sesenta, cando chegan á Mondoñedo os primeiros magnetófonos, o electrónico e veciño de
Mondoñedo Ángel Cast añal reúne á Rondalla do Pallarego para efectuar unha grabación que despois
será enviada ó Centro Galego de Bos Aires na Arxentina.
C urio s id ad e s - VI
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
Ind ic e
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
A música na Catedral
A música Profana
Roel del Río
Ángel Custodio Santabaya
O mest re Pacheco
Pascual Veiga
Orquestra da Catedral
Xaime Cabot Bujosa
Alborada Galega
Os orfeóns mindonienses
Orfeón Pacheco
Orfeón Veiga (1.908)
Orfeón Veiga (1.913)
Coral Brisas del Masma
Coral Mindoniense (1.939)
Masa Coral de Educación y Descanso
Orfeón da Sociedade de Obreiros
Veladas literario-musicais
Corais da V.O.T.
Discografía na década dos set enta
O Quiosco da Alameda
Banda Municipal
Banda de Sta. Mª Maior
Nova Banda de Música Pascual Veiga
Escola de música O Pallarego
Banda de Cor net as e Tambores (1.938)
Banda de Cor net as e Tambores (1.995)
Comparsa Manca na Cheda
Cuarteto de Cuerda
Pepe Castañeda
César González-Seco
Valentín da Maruxa
Eduardo Pernas
Enrique das Danielas
O Pallarego
Ant onio González Amieiro
José Ruiz Tejero
Agrupación músical O Eco
Rondalla Os Veiga
Rondalla Frente de Juventudes
Os Trovadores
Rondalla de Antígos Alumnos do Pallarego
Grupos de música folk nos oitenta
Grupo folk Nós
Orquestras Manhatan e Rit mo
Orquestra de Manolo Araújo
Orquestra Melodías del Jazz
Orquestra Royalty
Orquestra Royalty-Melodías
Grupo musical Los Caver
Grupo musical Los Royal
Grupo musical Bahía
Diglósicos & Porco Jones
Lino Rico
Miguel Lustres
Os Veiga
Os Pacheco
Brisas do Masma
Vallibria
Val do Brea
O Gaiteiro de Zoñán
Pepe da Gaita
Coruxeiras
O Gaiteiro do Masma
Augusto Insua
José Antonio López
O Gaiteiro das Casas Novas
José Chao López
Ramón Barreira Rivas
Pablo do Neno
Tomás Gruñeiro
Ramiro Botana
Manolo de Chao
Torres do Vilar
O Zulo
O Tio Xosé de Xorxe
Jesús Rubal
José Rico, O Pet o
O Cego do Grove
Celestino de Xastoso
Santiago Doural
Emilio López, O Turuta
José Mª Gómez, O Praviano
A Pachacha
O Roso
O Cego de Viloalle
O Cego dos Muíños
Muiñeira Popular
Instrument os tradicionais
As Fías de Cesuras
As Foliadas do Espiño
As fías e o entroido de Zoñán
Pandereteiras de Sta Mª Maior
A música en Lindín
Festa do Árbol
Festa dos Maios
Cantares da zona
As procesións
Curiosidades
Índice
Colaboracións
Bibliografía e outras fontes
C o lab o rac ió ns
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
Graciñas pola súa colaboración a:
Mª Carmen Insua
Ant onio Canle
Angelina Reigosa
Hnas Amor
Fillas de Enrique Iglesias
Suso Sordo e Xosefa Méndez
Basilio do Rato
María Méndez
Kike Teijeiro
José Luís Fdez. "Keno"
Jesús Rico
Cándido Pérez
José dos Castros
Manuel Devesa
David Loureiro
Irma Neira
Luis Rubal
Daniel Rubal
Rubén Leivas
Ant onio Caselas
Cayetano Cabanas
Mª Carmen Fdez Legaspi
Amelia Vázquez
Sergio e Vicent e Fernández
Monserrat Sánchez
José Ruíz Leivas
Manolo Montero
Jesús Cigarrán
Enrique Cal Pardo
Magdalena dos Muíños
Pedro Rivas
Leonardo Pérez
Juan López Torres
Jesús Chao Cabanela
Antonio Mel
Ramiro Botana
Ramón García Nogueira
Milagros Doural
Ricardo Torres
Alfonso Rodríguez
Socorro Rubal
José R. Rico
Lino Rico
Viuda do Praviano
Celestino Chao
Vda. de Emilio López
Elba Candia
Sabina Legide
Mónica Barreira
Trinidad García
Toñit a Seco
Gonzalo García Fdez
Fernando López
Ramón Barreira
Maruja Pernas
Magdalena Domenech
Alicia Tella Villamarín
Rusé González-Redondo
Carmiña Salgueiro
Reigosa de Zoñán
Jacinto Otero
Daniel Lorenzo
Victorino García
L. Joaquín Salaberri
Tarsicio Rico
Fran, Ernesto e Ignacio (Diglósicos)
Bib lio grafía e o ut ras fo nt e s d e info rmac ió n
A mús ic a e n Mo nd o ñe d o
Fontes consultadas:
E. Lence Santar - El Sant uario de los Remedios - Imprent a: César González-Seco, 1.909.
E. Lence Santar - Del obispado - Tomos I, II y III (1911-1915).
E. Lence Santar - Los gremios de Mondoñedo
Enrique Cal Pardo - Estudios mindonienses - Tomo II (1986), Tomo IV (1988).
Enrique Cal Pardo - La música de la Catedral de Mondoñedo - Alvarellos (1.996)
Joam Trillo y Carlos Villanueva - Estudios mindonienses - Tomo IX (1993).
Isidro Fdez. Villalba - Mondoñedo, regreso al pasado - Tomos I, II y III - Suc. de Mancebo
Armando Requeixo - Etnografía mindoniense - Follas Novas.
Armando Requeixo - Escritores mindonienses - Ensaio.
Francisco Mayán - O Pallarego - Diput ación Provincial de Lugo.
Xe Freire - Mondoñedo - Editorial Everest S. A.
Galicia Et erna - Tomo IV - Ediciones Nauta S.A.
Xan de Masma - A besta - Galaxia.
Noriega Varela - Do Ermo - Galaxia.
Xosé de Cora e Xulio Pardo - Pascual Veiga - Xunta de Galicia.
Rexistro Civil de Mondoñedo.
Prensa consultada:
Publicación de Acción Social
Bisemanario Mondoñedo
Semanario Vallibria
Semanario Mondoñedo
De todo un poco
Diario Justicia
La Voz de Mondoñedo
La defensa
El Progreso
El Ideal Gallego