Ludwik Stomma

ywoty zda Swawolnych

Spis treci Wstp Armagnac Bidet Camembert Corrida Croissant w kawie Cukier Dziecistwo Gilotyna Imiona Kanapa i inne sowa Kartofel Kawior Kpiel Kot Krew Krlik zy Mi Mocz Musztarda Nago Nazwiska polskie Ortografia francuska Paryskie symbole czyli uroda ludzkiej pomyki Pieprz Poczochy Syfilis optymistyczny Szampan led limak WC czyli gdzie krl piechot chodzi? Znaki zodiaku Zupa cebulowa aba 1 : O, czyli ludzie jak bogowie

Wstp
wiat wok nas jest ciekawy. Zdaj sobie oczywicie spraw, e jest to zdanie beznadziejnie banalne. A jednak powtarzam je sobie kadego dnia. I nie bez kozery. Basia przygotowaa wanie saatk z pomidorw. Pomidor pochodzi z Meksyku. Przywieli go do Europy onierze Corteza. U Aztekw nazywa si tomatl, co Hiszpanie przerobili, nie wysilajc si specjalnie, na tomata. Std te prawie w caym cywilizowanym wiecie nazywa si to warzywo podobnie (angielskie: tomato, francuskie: tomate, niemieckie: Tomate). Do nas jednak, na dwr Zygmunta Starego, dotary pomidory za porednictwem Wochw, ktrzy mieli fantazj nazwa je zotymi jabkami (pommodoro). Tak oto saatka na stole przypomina nam tajemniczych Aztekw (notabene z ich jzyka nahua pochodzi wiele uywanych w Polsce sw, jak choby hamak czy huragan), a take krlow Bon z dalekiego Bari, gdzie z kolei znajduje si grb witego Mikoaja, ktry jeeli istnia nie mia nic wsplnego z sankami ani niegiem etc. W ogrodzie zakwity tulipany. Ojczyzn tulipanw jest Holandia? Ale skd! Docieraj one do Europy z Turcji dopiero w 1562 roku dziki ambasadorowi francuskiemu na dworze Sulejmana Wspaniaego. I najpierw do Anglii. W Polsce pojawiaj si w czasach panowania Stefana Batorego. Z tym e rzeczywicie hodowla tulipanw stanie si od XVII wieku specjalnoci flamandzk. I nie jest wcale fikcj literack opowie o czarnym tulipanie... Pod czereni usiad kos. Nic dziwnego? A jednak. Jest ju przecie listopad. Jeszcze kilkadziesit lat temu odlatyway kosy na zim do ciepych krajw. Dlaczego zmieniy obyczaje? Ju wieczr Basia si kpie. Wydaje si to cakiem naturalne? Kolejny bd. Tak naprawd zaczlimy si kpa pod koniec XIX wieku. Maj swoj histori i rzeczy, i przyzwyczajenia, i zwierzta, i roliny, i uczucia nawet. W historii za peno jest ciekawostek, pomyek, ludzkiego geniuszu i zwykej ludzkiej gupoty. Naprawd, nie sposb si nudzi! Benedykt Chmielowski dedykowa ongi swoje Nowe Ateny: Mdrym dla memoryau. Idiotom dla nauki. Politykom dla praktyki, Melancholikom dla rozrywki. Doprawdy, lepszej dedykacji nie znalazem. Moe wic tylko dorzucibym: i piknym paniom, eby gdy si spotkamy, umiechny si do mnie.

Armagnac
W XV wieku, w ramach tak zwanej wojny stuletniej, toczya si we Francji krwawa i zacieka walka midzy potnymi stronnictwami armaniakw i burgundczykw. Od okoo 1420 programy przeciwnikw byy ju do jasno zarysowane. Sprzymierzeni z Angli burgundczycy proponowali uni personaln midzy Londynem i Paryem, a w dalszej konsekwencji co na ksztat naszej Rzeczypospolitej Obojga Narodw. Armaniacy, ktrych wspara i poprowadzia do zwycistwa Joanna d'Arc, byli jakbymy dzisiaj powiedzieli radykalnymi nacjonalistami. Francja dla Francuzw. Nie moe by nic bardziej francuskiego ni Armagnac. Armaniak rycerz, ale rwnie, co dla nas najwaniejsze, armaniaktrunek. Armaniak jest to wdka pdzona z wina, czyli mona by powiedzie rodzaj koniaku. Niech si jednak koniak schowa. Zupenie nieze koniaki pdzi si na Kaukazie, na Bakanach, nawet w Kalifornii. Armaniak jest unikatowy, ojczysty i jedyny w swoim rodzaju. Koniak jest czsto produktem ubocznym przy produkcji wina. Winnice Armagnac su tylko jemu. Wino, acz cakiem nieze (mogem go jednak sprbowa tylko dziki znajomociom), jest tu tylko pproduktem, nie jest nigdy komercjalizowane ani butelkowane. Dekret z 1909 roku wyznacza precyzyjnie region, z ktrego pochodzi moe armaniak. Ley on na pnoc od Pirenejw, midzy Adour i Garonn, i dzieli si na trzy czci: Haut-Armagnac (Grny Armagnac), Bas-Armagnac (Dolny Armagnac) i Tnarze. Uwaga! Na butelce prawdziwie wykwintnego armaniaku musi (!) widnie adnotacja o jego dokadnym pochodzeniu z jednego z tych trzech podregionw. Jeeli jej nie ma, a widnieje tylko oglna nazwa Armagnac, wiedzmy, e mamy do czynienia z popuczynami niszej kategorii. Mog by one dobrej jakoci, ale to jednak nie to. Armaniaki dolne maj wyjtkowy bukiet zapachw i smakw; za kadym ykiem odnajdujemy w nich nowy ton, s przepojone socem i woni zi. Armaniaki grne s surowsze, twarde, nios

w sobie echo chopskich serw z okolic, maj posmak ziemi. Tnarzes s moe najprostsze w wyrazie, dodaj za to si, pobudzaj aktywno, dodaj odwagi i chci do ycia. Pijemy armaniak w kieliszkach okrgych i przezroczystych. Podkrelamy to ostatnie, gdy zawodowi degustatorzy uywa musz szklanic niebieskich, eby nie wydawali opinii na podstawie samego koloru napoju. My jednak moemy si tym kolorem do woli delektowa. Trzymamy kieliszek pen doni, ogrzewajc w ten sposb pyn. Nie naley si spieszy. Kiedy poczujemy, e szko przestaje by chodniejsze od naszych palcw, wypijamy kieliszek po polsku, jednym haustem. Owszem, jest to kieliszek poniekd zmarnowany; usuwa on jednak z naszego garda wszelkie pozostaoci smakw, ktre mogyby zakci lub umniejszy degustacj nastpnego. Ten drugi pijemy ju nie ykami nawet, ale delikatnymi zwileniami warg i podniebienia. Przerwijmy na chwil rozmowy i powimy si cakowicie smakowaniu. Nie potrzeba ju pienidzy na bilet lotniczy. Jestemy we Francji. Z dali wida wyniose szczyty Pirenejw. Byoby mieszne tumaczy Polakom, jak si pdzi wdk z wina czy czegokolwiek innego. Armaniak ma jednak par wymaga specyficznych. W trakcie destylacji miejscowego wina uzyskujemy ot alkohol majcy pomidzy 52 i 72 procent. Rasowy armaniak ma ich mie 40 ani mniej, ani wicej. Nie ma mowy o adnym rozrzedzaniu wod. To byby doprawdy skandal. Wiadomo natomiast, e beczkowany w suchych i wapiennych warunkach traci trunek 1,5 procent rocznie. Trunek 72procentowy osignie wic norm po 21 latach, 52procentowy ju po omiu... Nie jest to, wbrew pozorom, takie proste. Bo gdzie substancj przechowywa!? Powiedziao si, e w beczkach. Ale beczka beczce nie rwna, a pyn obcujcy z drewnem przesika jego sokami albo podsmakami. Beczki do dojrzewania armaniaku zrobione by mog tylko z dbw z lasu w Monlezun. Ale stop! Nie kady db z tego lasu na beczki si nadaje. Specjalista wie, e wybrane drzewo ma by podne w odzie, co najmniej pidziesicioletnie i rosn musi na terenie suchym, oddalonym od wszelkiej wody, a w szczeglnoci od rde mineralnych. Wystpowanie w pobliu nazbyt licznej populacji grzybw dyskwalifikuje drzewo, podobnie jak zakwitanie sasanek koo pnia na wiosn. Sasanki lubi wilgo, a nasz db winien by na pograniczu usychania. Szczapy dbu idealnego skadujemy w odpowiednich pomieszczeniach przez cztery do siedmiu lat. Jeeli ich aromat nic nie straci na wartoci, moemy tworzy beczk. Mijaj lata i ju armaniak gotowy? Bd. Odla trzeba to, co na wierzchu beczki i to, co na spodzie. Jedno zbyt wyraziste smakowo, drugie zbyt mde. Trzeba znale ow prawdziw rwnowag. Nie darmo pisze Jean dOurcq, e wytwarza armaniak, to jakby wychowywa wasne dziecko. Ale oto ju pijemy nektar. Zapamitajmy, po pierwsze, co pisze Jean Pierre Coffe: Armaniak, jest to trunek dumny. Chowa go mona tylko na stojco. Po drugie e wchodzimy do Europy. Jestem z Europy, to wida; jestem z Europy to wida, sycha i czu. W tym ostatnim bez armaniaku si nie obejdzie. Zdrowie!

Bidet
W domu, ktry kupiem w Szampanii, a ktry suy przedtem co najmniej omiu pokoleniom cakiem dobrze sytuowanej rodziny zajmujcej si porednictwem w handlu szampanem, brakowao azienki. Na parterze by tylko malutki zlewozmywak i oczywicie... bidet. Wynika z tego jasno, e przez dwiecie lat z okadem aden z dawnych mieszkacw mojej siedziby nie odczu nigdy potrzeby pooenia si i wyszorowania w ciepej wodzie. Stop. Nie wycigajmy z tego faktu przedwczesnych wnioskw. Nie chodzi tu bowiem o brak higieny, ale o wierno zasadom elementarnej przyzwoitoci. Kpiel stwierdza raport Rady Regionalnej Nantes do spraw czystoci publicznej z roku 1852 jest praktyk niemoraln. Wiadomo to dobrze i z wielu rde, jakie niebezpieczestwo moralne budzi musi przebywanie nago w wannie. Jeszcze bardziej explicite wypowiada si Pavet de Courteille w dyskusji nad wprowadzeniem wanien do internatw (Hygiene des colleges et des maisons deducation, Paris 1827): Jeeli, co wobec iloci uczniw byoby niezbdne, zainstalowano by wiksz ilo wanien, wychowawca nie

byby w stanie dopilnowa wszystkich kpicych si jednoczenie. Tymczasem myli ucznia podnieconego przebywaniem w gorcej wodzie skaniaj si ku zu, co grozi osabiajcym mode organizmy samogwatnym nierzdem. Kropk na i stawia wreszcie Vincent Trillat, radny miasta Caen (1821): Dowiedzione jest, e zanurzanie ciaa w gorcej wodzie pobudza nieprzyzwoite myli i niezdrowe tsknoty. Nie naley wic ustpowa przed chwilow i bezcelow mod dyktowan przez pozbawionych skrupuw fabrykantw wanien. Wiadomo przecie, e cakowite moczenie si nie jest bynajmniej konieczne dla zdrowia ani estetyki. W rzeczywistoci dranicy zapach wydzielaj niekiedy, i to w przypadku nielicznych tylko osobnikw, miejsca pod pachami, podeszwy ng oraz rejony kroczowe. Tylko tych ostatnich spord nich nie da si, ze wzgldu na delikatno tkani, odpowiednio wyperfumowa... Oto i caa logika bidetu. Stworzy urzdzenie do wymycia tych wyjtkowych zaktkw, ktre trudno zdezodorowa. Na mycie reszty szkoda czasu i atasu. Wierzy si te powszechnie w antykoncepcyjn skuteczno spukiwania przez panie bijcym od dou strumykiem wody intymnych czci ciaa bezporednio po stosunku seksualnym. Dlatego te nawet ostateczny triumf prysznica i wanny nie bdzie oznacza klski bidetu. Nie pokonaj go rwnie piguki i wszelkie inne, realnie skuteczne, rodki zapobiegania ciy. Albowiem... Pojawiajce si we Francji poczwszy od 1760 roku, a upowszechniajce si na przeomie XVIII i XIX wieku bidety budziy od pocztku dziwnie o tym zapomnieli przeciwnicy wanien nader dwuznaczne skojarzenia. Nicolas-Anne-Edme Rtif de la Bretonne pisze o tym z rozbrajajc szczeroci: W mieszkaniu Madame N. zobaczyem porcelanowy bidet. Kaza mi on zwrci uwag na ksztaty wacicielki. Jake byem lepy na wczorajszym obiedzie. O bogosawione naczynie (sic! LS) zachty. Natychmiast zniyem gos, a moje ruchy nabray tej dziwnej gitkoci, ktrej doznaem poprzednio na widok ony Le Pelletiera de Mofrontaine. I pomyle, e gupia Agns (chodzi o Agns Lbegue eks-on pisarza. LS) nigdy nie chciaa zainstalowa bidetu... Bidet ma take konotacj spoeczn. Jeszcze w latach dwudziestych XIX wieku spotyka si go niemal wycznie w rezydencjach szlacheckich i domach bogatych mieszczan. Jest wic znakiem luksusu, a take to dopiero min wiek libertynizmu erotycznego wyrafinowania. Nie darmo Revue de Comt Archologique de Senslis podkrela ze zjadliw satysfakcj, e podczas inwentaryzacji dbr zmarego w 1786 kanonika C.F. Affortyego, dziekana SaintRieul, znaleziono w jego azience bidet. Sapienti sat. Nie warto nawet wspomina, e w Przegld Archeologiczny redagowany by przez wolnomularzy. Georges Vigarello, autor ciekawej ksiki Czysto i brud. Higiena ciaa od redniowiecza do XX wieku, wspomina o bidecie w rozdziale pod jake eufemistycznym tytuem: Ablucje czciowe. Niestety, nie moemy si z nim zgodzi. Bidet od wielu ju lat, ponad wieku, przesta by urzdzeniem ablucyjnym. Bidet to po prostu propozycja.

Camambert
27 listopada 1790 rewolucyjne Zgromadzenie Narodowe przegosowao sawetny dekret zobowizujcy ksiy do przysigi na wierno pastwu. Wszyscy deputowani duchowni (a byo ich niemao) odmwili stanowczo podporzdkowania si ustawie, za co zreszt nic im nie grozio. Mielimy t szlacheck fantazj skomentuje pniej arcybiskup Narbonne bo przecie nie o religi nam chodzio. I rzeczywicie, konstytucj 1791 roku nazwa mona antyfeudaln czy moe antykrlewsk; w adnym jednak przypadku antyreligijn. Czasy si jednak zmieniaj. Terror jakobiski wykorzysta dekret o przysidze do gruboskrnego szantau: przysigniesz sprzeniewierzysz si tym, ktrzy odmwili; nie przysigniesz jeste kontrrewolucjonist ze wszystkimi konsekwencjami, jakie to ze sob niesie, czyli od pozbawienia probostwa do gilotyny. Istotna tre lubowania przestaa si liczy. Wolisz by szmat czy potencjalnym trupem? przyznajmy, e nieatwa to alternatywa. Nic dziwnego, e wielu ksiy wybrao w tej sytuacji podziemie. Rzecz uciliwa. Nie to nawet, eby gorliwie szukali; ale z czego y, gdzie mieszka, kto opierunek zapaci?... S na szczcie na tym wiecie poczciwe dusze. Przygarna opornego ksidza (bo tak si ich zaczo nazywa: oporni rfrataires i konstytucyjni) zaywna MarieFontaine, po mu Harel, z przysika koo Vimoutiers w Normandii. Przysiek... Nazbyt to

pompatyczne sowo dla dwch chaup i gnojowiska porodku. Jedna krzywa studnia, wykorzystywana przez bydo i chopw, p krowy w oborze i trzy kury na krzy, nie liczc zabkanej gsi i wykastrowanego indyka. Co tam si dziao przez trzy lata? Historycy si spieraj, a my wolimy nie wiedzie. Dzieci przybyo dwoje, cho stary Harel skrci sobie kark ju na jesieni 1790. Spad podobno z jaboni prosto na widy... Pomimy te krwawe detale. Ksidz umia by wdziczny. Na wie o upadku Robespierrea ochrzci oboje dzieci, a co wicej, zostawi MarieFontaine pewn na ser receptur, ktr przez ten czas wymyli. W 1926 roku znamienity lekarz amerykaski Joe Knirim ustawi w przysiku granitowy pomnik pani Harel, gdy serem jej przepisu uleczy w Ohio cae rzesze pacjentw cierpicych na raka, zapalenie puc, reumatyzm, kamic nerkow, zeza i inne tym podobne choroby... Bombardowania hitlerowskie zniszczyy posg. Zosta on zrekonstruowany (tym razem w marmurze) na koszt mieszkacw stanu Ohio w 1956 roku. W pobliskiej wiosce zaoono te muzeum imienia MarieFontaine. Zapomniaem powiedzie, i zapyziay nasz przysiek nazywa si Camembert... Podug francuskiego rocznika statystycznego zysk z eksportu camembertw (konsumpcja rodzima nie jest tu wic wliczona) wynis w 1989 roku 790 milionw frankw, czyli okoo 155 milionw dolarw. Gwnymi nabywcami byy: USA, Japonia, Niemcy, Wochy i... Filipiny. A mora z tej opowieci? Przeladowanie kleru zawsze si jako opaci.

Corrida
Zagrzmiay trby i oto byk pojawi si na arenie. Kim jest byk? Byk, dorosy samiec bawoa, jaka, ubra, bizona, osia, jelenia, renifera, byda domowego podaj leksykony. Ucilijmy od razu. Byk z areny to potomek tura bos taurus, cilej jeszcze rasy bos Taurus africanus, a jeszcze cilej odmiany andaluzyjskiej lub nawarryjskiej. Jako taki, naley nasz byk do byda domowego. Jego partnerk jest mlekodajna krowa, za wytrzebion wersj roboczy w. Nasuwa to od razu elementarn opozycj pomidzy wynaturzonym i ujarzmionym a integralnym. W przeciwiestwie do zdegenerowanych krowy i wou jest byk zwierzciem naturalnym i dzikim (niezdatnym do zaprzgu ani moliwym do ujedenia). Ten atrybut naturalnoci byka jest niezwykle mocno podkrelany we wszelkich regulaminach i przepisach hodowlanych. Byk bojowy hodowany by musi w warunkach maksymalnej wolnoci. Pastwiska maj po wiele tysicy hektarw, na ktrych yj byki yciem dzikich przodkw. Zabronione jest zabezpieczanie zwierzt przed dolegliwociami warunkw klimatycznych (np. budowa obr), sztuczne ich doywianie (fura) etc. W dzie i w nocy, zim i latem zachwyca si Claude Popelin ycie byka toczy si na onie dziewiczej natury. Zim byki same musz si broni przed schodzcymi z gr zgodniaymi wilkami. W tym ostatnim zdaniu nie ma, wbrew pozorom, duej przesady. Najsynniejsze hodowle Hiszpanii usytuowane s czsto wysoko w grach. I tak przecitne wyniesienie pastwisk Albarracin wynosi okoo 1800 metrw, Cesera Chico okoo 1500 metrw etc. Poznaj tam byki i upa, i nieg, i susze, i powodzie. Powracaj do natury. Przypomnie tu te naley kategoryczny zakaz ingerencji w integralno fizyczn byka, na przykad ostrzenia czy tpienia mu rogw, podawania wszelkiego rodzaju uywek stymulujcych etc. Nie darmo uylimy terminu byk bojowy. Drugim bowiem, obok naturalnoci, atrybutem byka, jedynego zwierzcia udomowionego atakujcego czowieka i inne zwierzta domowe, jest jego wojowniczo. Lecz nie kady grony byk jest bykiem bojowym. Prawdziw bojowo uzyskuje byk najczciej w szstej smej generacji, gdy wykazali ju t cech, i to w wysokim stopniu, wszyscy jego przodkowie. Std wielka waga, jak przykada si do genealogii stad, ich jednorodnoci i heraldyki. I tak na przykad stado Jandilla, w ktrym piecztuje si byki szecioramienn gwiazd, wyprowadza swoj wielokrotnie sprawdzan genealogi, poprzez pi innych stad, z prastarego stada Salvador Varea. W odrnieniu od genealogii psich lub koskich, byk bojowy nie moe by fenomenalnym znajd udekorowanym medalami na wystawach lub wygrywajcym wycigi, a wic nobilitowanym przez swoj obiektywn rasowo czy sprawno. Odwrotnie byk moe by czasem znacznie nieforemny, byleby

pochodzi z rodu. Ile sporw toczy si dzi jeszcze wok rzeczywistego pochodzenia wspaniaych bykw Don Eduardo Miury, najpikniejszych i najodwaniejszych, jakie zdarzyo mi si widzie, z ktrych wywodz si midzy innymi: synny zabjca Domingo del Campo Deserter; Yoleto, ktry 25 'lipca 1904 w Santander powali po kolei dziewiciu pikadorw, czy Islero, ktry w sierpniu 1947 pooy kres yciu legendarnego Manolete. Wida z tych dyskusji jasno, e bojowo byka to nie tylko jego atrybut fizyczny, ale take historyczny i nie bjmy si sowa metafizyczny. Trzecim wreszcie atrybutem byka, nad ktrym nie bdziemy si dugo rozwodzi, gdy wystarczajco dobitnie dokumentuj go magia, legenda czy paremiologia, jest jego seksualna msko. Byk naturalny, byk waleczny, byk mski... Lecz oto zagrzmiay trby i byk pojawi si na arenie. Naprzeciw toreador z szerok szkaratn pacht z jedwabiu lub perkalu oczekuje zwierzcia, by wykona z nim swoisty taniec: cig kilkunastu z okoo dwudziestu piciu skodyfikowanych figur, pomidzy ktrymi nieunikniona Weronika. Za kadym razem zowroga pachta przycigajca uwag byka i stanowica cel jego szary przesuwa si w ostatniej chwili po jego rogach i bie. Pachta ta nazywa si capa, czyli po hiszpasku spdnica. Przypomnijmy w tym miejscu, i wielu spord najsynniejszych torreadorw hiszpaskich, jak choby Gitanillo de Triana, El Gallo, Fernando Gomez czy Jose Gomez Ortega, byo Cyganami. To jedno tylko z licznych i dobitnych wiadectw pokrewiestwa folkloru cygaskiego i hiszpaskiego, a w szczeglnoci andaluzyjskiego (flamenco!). Istnieje te w folklorze andaluzyjskim obyczaj odpowiadajcy cygaskiej te zamegere es i poditko mageripen, a polegajcy na skalaniu mczyzny, wykpieniu jego mskoci przez zarzucenie mu kobiecej spdnicy na gow. Zreszt w hiszpaskim czasownik capar (spdniczy) ma powszechne znaczenie: kastrowa, umniejsza. W rytuale capy zostaje wic byk symbolicznie wykastrowany, wymiany w swojej mskoci. A oto pojawiaj si pikadorzy. Niech nie myl nas cikie materace chronice ich konie. Wprowadzono je stosunkowo niedawno. Jeszcze w 1992 Colmonero zabi dwa konie, a w 1932 Preciosillo z hodowli Jose Marii Galacha a trzy. Groteskowo pikadora wyraa si w znakach duo bardziej subtelnych i wymagajcych znajomoci kodu. I tak na przykad ubrany jest on w okrgy, niegodny rycerza, chopski kapelusz. Chopstwo (chamstwo) przywouj te prymitywne, elazne strzemiona waciwe mulnikom. Rwnie i bro pikadora jest niestosowna, gdy pozorna duga pika z ostrzem ograniczonym poprzeczk, ktr mona byka rozdrani, lecz nie sposb zrobi mu realnej krzywdy. I wreszcie, niczym jawny donos: wolno pikadorowi porusza si wzdu cian areny tylko w kierunku przeciwnym do ruchu soca, czyli kierunku karnawaowym, bazeskim. Jest wic pikador przeciwnikiem pozornym (przypomnijmy przygody Don Kichota), z ktrym walka nie przynosi chway, ale przeciwnie omiesza. Byk szarujcy brawurowo na pikadorachopabazna wymiany wic zostaje i poniony w drugim swym atrybucie: walecznoci. Pojawiaj si z kolei bandrijerzy. Bd wbija w kark byka bandrije siedemdziesiciocentymetrowe patyki z haczykiem na kocu, przystrojone kolorowymi paskami papieru; od dwch do czterech par (w XVIII wieku wbijano bandrije pojedynczo). Byk udekorowany zostaje jak jarmarczny ko lub osio. Czy moe istnie dobitniejszy znak ujarzmienia ni by ubranym, udekorowanym przez przeciwnika wdzia jego barwy! Tak traci byk swj atrybut ostatni: wolno i naturalno. Byk omieszony i zamany w tym wszystkim, co go wyrniao i nadawao mu godno. Byk nie byk. Lecz oto wychodzi toreador, w tej fazie corridy zwany czciej matadorem, i rozpoczyna si walka. Z kim walka? Z bykiem ponionym i zamanym, z niegodnym bykiem nie bykiem? Ot nie! By zrozumie kondycj byka u progu trzeciej tercji corridy, odwoa si trzeba do starych, jake pielgnowanych w tradycji hiszpaskiej, rytuaw rycerskich, do kodeksw zakonw rekonkwisty z Calatravy czy Alcantary. Nie bdziemy ich omawia w szczegach temat to znany. Przypomnijmy wic tylko, i rytua pasowania na rycerza, najzaszczytniejszego obrzdu w yciu wojownika, skada si z trzech aktw: kpieli inicjacyjnej, ceremonialnego spoliczkowania i przyjcia skadanego na klczkach hodu. Znawcy tematu, z Gautierem na

czele, pisz tu o symbolice powtrnego narodzenia. Maj oczywicie racj. Gdy jednak rozoymy obrzd na czci skadowe, przekonamy si, i w czci pierwszej (kpiel) odebrana zostaje pretendentowi jego msko: myty (rycerz si nie myje) jak niemowl, nago, przez obce kobiety piewajce dziecice pieni, sprowadzony zostaje do obojnaczego stanu dziecictwa. Potem policzek uwaczajcy jego rycerskiej walecznoci wszak rycerz nie ma prawa puci zniewagi pazem; wreszcie padnicie na kolana bdce zaparciem si natury swego stanu. Ta sama dokadnie triada co w przypadku byka. Kime jest wic byk u progu trzeciej tercji corridy? Bykiem bojowym, ktrego szlachectwo si wypenio. Bykiem pasowanym, bykiem, z ktrym matador stan ju moe do dumnej walki na mier i ycie. Matador dobrze rozumie owo przeobraenie byka. Jeeli wic podczas capy walczy z zakryt gow, teraz z szacunkiem zdejmuje monter i odrzuca j w ty za siebie. W rku nie trzyma ju szerokiej pachty, ale krtk mulet znak tarczy raczej. A i orkiestra oywa nagle i gra zaczyna pasos dobles turniejowe, wojskowe marsze niemieckie, importowane do Hiszpanii w czasach Karola V. Rozpoczyna si pojedynek. Istniej dwa zasadnicze style walki: tremendese (szkoa Rondy) i fascinanse (szkoa Sewilli). Czyby Rudolf Otto czerpa swoj terminologi z corridy? Szkoa Rondy to szkoa maksymalnego, przyprawiajcego publiczno o dreszcz ryzyka. Reprezentowali j ongi Pedres, Chicuela II, do niedawna Paco Ojeda; dzisiaj Miguel Baez Litri i El Spartaco. Szkoa sewillaska eksponuje baletow gracj ruchw toreadora. Widzowie oczarowani piknem taca darowuj toreadorowi minimalizacj niebezpieczestwa. Reprezentowali t tendencj choby Juan Belmonte, Paco Camino, El Cordobes; dzisiaj Manzanares. Ogromn wikszo matadorw wpisa trzeba w przestrze midzy tymi dwoma klasycznymi rozwizaniami. Gdzie porodku midzy nimi umieci by na przykad naleao niezapomnianych mistrzw tej miary co Manolete, czy sdzc z zachowanych opisw i sam boski Francisco Montes. Podkrelmy jednak od razu, i nawet w najskrajniejszym wydaniu szkoy sewillaskiej, budzcym nieraz protesty koneserw (synny epizod omieszenia El Cordobesa przez Miguelina podczas ferii w Madrycie 18 maja 1968), byk nie jest nigdy usunity w cie. Gracja matadora eksponowana jest nie w opozycji do ewentualnej nieporadnoci byka, lecz przeciwnie, podkrela gron harmoni jego szar. Jest to pojedynek rwnych. Matador, ktry omieszy chciaby byka, traci respekt widowni, omiesza si sam. Nie ma lepszych i gorszych w witej wsplnocie rycerskiej, w ktrej mier jest honorem i naturalnym przeznaczeniem. I oto mier nadchodzi. Istnieje pi uznanych sposobw zadania estocady, czyli powalajcego byka, decydujcego ciosu szpad volapie, suerte de arrancar, suerte de recibir, suerte de aguantar i suerte a un tiempo. Jedynym, co czy wszystkie te rnorodne techniki, jest symboliczny krzy tworzony przez rce matadora w chwili ostatecznej. Krzy poegnania definitywnie nobilitujcy czy wrcz uczowieczajcy byka-wojownika, ktry speni swj obowizek i w ten sposb zatriumfowa nad hab inicjacji, grzechem pierworodnym rycerza. Byk jest martwy, ale to wanie daje peny i niemiertelny ju wymiar jego walecznoci, mskoci i naturze. Viva la muerte! Oto caa wykadnia hiszpaskiej i rycerskiej nauki o sensie ycia i mierci. A my, skromni spektatorzy corridy, widzc naocznie nico mierci wobec wielkoci honoru, przestajemy take, po trochu, lka si kresu naszych wasnych dni. Moc corridy obmya nas z demonw strachu. Moe zacz si fiesta! Magiczne wito, w ktrym flamenco jest jakby przedueniem corridy: cigiem suertes z przystankami oznaczajcymi mier.

Croissant w kawie
Przybysze z Polski przeywaj w Paryu zrozumiae estetyczne katusze patrzc jak miejscowi maczaj w kawie malane rogaliki zwane croissantami, po czym podnosz je, kapice rzsicie, ku lubienym ustom. Tuste oka pywajce po powierzchni czarnej cieczy w filiance dopeniaj obrazu. Ohydny ten zwyczaj ma swoje historyczne uzasadnienie. W pocztkach XVIII wieku kapitanowi Gabrielowi des Clieux powierzona zostaje misja przewiezienia sadzonki kawy Arabica z cieplarni Ogrodu Botanicznego w Paryu na odlege Antyle.

Podr pena bya przygd i niebezpieczestw. Potne wichury zepchny statek z zaplanowanej trasy. Wkrtce brakn zaczo sodkiej wody. Dzielny des Clieux odmawia sobie kadego yka, byle tylko mie czym podlewa bezcenn rolink. Zorientowawszy si, i nieznana rka usiuje zniszczy sadzonk, przez ostatnie szesnacie dni rejsu nie odstpowa doniczki na krok. Gdy dopywalimy do Martyniki napisze w pamitnikach majaczyem ju z pragnienia i bezsennoci. Po osiemnastu miesicach zebrano na wyspach pierwsze, obfite plony. Wkrtce stanie si kawa najwikszym miejscowym bogactwem. Kapitanowi des Clieux przyznaj wdziczni osadnicy pokan doywotni pensj. W kreolskich tawernach Fort-de-France powstanie piewana do dzisiaj piosenka: Szczliwa Martynika o gocinnych brzegach, Ty pierwsza w caym Nowym wiecie oswoia ten najsodszy owoc Azji, Wzbogacajc go ziemi francuskiej ambrozj. W 1737 sadzonki krzeww kawowych docieraj z Antyli, poprzez Gujan, do Brazylii, gdzie gleby i klimat okazuj si wrcz idealne dla nowej uprawy. Nic dziwnego, e ju w 1763 poda czarnego owocu przekracza popyt. Ceny zaamuj si gwatownie. W 1721 jest ju w Paryu trzysta kawiarni, w 1840 ich liczba przekroczy 1500! A jednak zuycie kawy nie nada za wci rosnc produkcj. Trzeba koniecznie rozszerzy grono konsumentw. Szeroko zakrojona kampania uwiadamiajca, szermujca przede wszystkim argumentem ceny (kawa jest ju niewiele drosza od mleka), wprowadza wreszcie kaw pod francuskie strzechy. Jeszcze par lat i stanie si ona zup ludow. Codziennie rano wlewali francuscy chopi czarn kaw do gbokich talerzy, podkasywali rkawy, kruszyli chleb do zupy, a czasem nawet okraszali j yk smalcu lub sada i siorbali w skupieniu. W pocztkach XX wieku, na skutek umw ograniczajcych produkcj, zaamania koniunktury w Ameryce Poudniowej, a take przemian cywilizacyjnych na wsi francuskiej wraca kawa powoli do filianek. Tradycja jednak przetrwaa. Maczajc croissanta w kawie powtarza Francuz gest swoich przodkw z Owernii, pochylonych nad porann misk przed wyjciem w pole. Dla Polaka jest to opowie dziwna. To niedawno jeszcze pewien Pierwszy Sekretarz proklamowa kaw uywk luksusow i zbdn. wiartka kawy przywiezionej z zagranicy bya wtedy prezentem zapewniajcym wdziczno kadej pani domu. Potem przysza era PEWEX-w i zielonych wyszarpywanych spod serca. Ale eby kaw z miski? Jak wida, ubstwo ma swoje dobre strony. Ucierpi moe podniebienie, ale estetyka ile zyska!

Cukier
Wynalazek cukru przypisuj sobie rwnie stanowczo Chiczycy i Hindusi. Miaby wic cukier pochodzi albo z Kuangtung (tam gdzie miasto Kanton), albo z Bengalu. Przychylamy si raczej do tej drugiej wersji. Z dwch wzgldw. Po pierwsze wspomina o cukrze napisana okoo 200 lat p.n.e. Ramajana; po drugie hinduska jest etymologia sowa. To sanskryckie arkara przerodzio si w perskie szakar, aciskie saccharum, arabskie sukkar, woskie zucchero, francuskie sucre, a po nasz swojski cukier. My, Europejczycy, nie tylko bieg maratoski, ale rwnie cukier zawdziczamy krlowi perskiemu Dariuszowi. Pamitamy wszyscy strofy Kornela Ujejskiego z Maratonu: W Suzie na dworze krl Dariusz ucztuje; Sto cudnych dziewic jemu usuguje, Stu niewolnikw na klczkach si wije... Ot w Dariusz, zanim w 490 p.n.e. dosta od Grekw baty pod Maratonem, odby szereg zwyciskich wypraw do Indii. Tam te znaleli jego wojownicy zdumiewajc rolin, ktra daje mid bez pomocy pszcz. Odkrycie otoczone zostao w Persji cis tajemnic pastwow. Mona sdzi, e przestrzegano jej w staroytnoci pilniej ni za naszych czasw, gdy dopiero w stokilkadziesit lat pniej dociera cukier do Grecji, o czym wiemy od Tyrtamosa, ktry pisze: Okazuje si, e s trzy rodzaje miodu z kwiatw pl i

drzew, z r i ten ciekncy z trzciny. Grecy, jak wiadomo, byli narodem kupieckim, wic nowy produkt potraktowali od razu w kategoriach import-eksport. Droga do ekspansji cukru stana otworem. Tyle e zwaywszy na dugo tras przewozowych prowadzcych przez wiele krajw, z ktrych kady nakada swoje myta, a take bardzo ma produkcj u rda, by to towar superklasowy. Uywano go wic przede wszystkim, a waciwie wycznie jako lekarstwa. W tym wanie charakterze opisuje cukier Dioskurides, ktry pomykowo zapewne znieksztaca perskie szakar, co przejm nastpcy z Pliniuszem na czele, utrwalajc now nazw w aciskim sowniku. Podkreli naley uwag Diosridesa, i paci si za cukier rwnowan iloci srebra. Jest to wszake nadal produkt egzotyczny i importowy. Dopiero ekspansja arabska w VIII IX wieku owocuje zakadaniem plantacji trzciny cukrowej na nowych terenach. W XI wieku znajdujemy je w do znacznej liczbie na pnocnych wybrzeach Afryki; w XII wieku w Andaluzji. Chrzecijaska, redniowieczna Europa zapozna si jednak bliej z cukrem dopiero w trakcie wypraw krzyowych. Jak kiedy Grecy, tak teraz Wenecjanie orientuj si pierwsi w jego wartoci handlowej i od pocztku monopolizuj rynek. W tym czasie jednak wojska rekonkwistadorw posuwaj si w gb Hiszpanii. Grenada (Ju w gruzach le Maurw posady. Nard dwiga elaza, - Broni si jeszcze twierdze Grenady) wpadnie w katolickie rce dopiero w 1492. Jednak pierwsze mauretaskie plantacje cukrowe o prawie wiek wczeniej. Std portugalscy onierze zabieraj trzcin na Mader, Azory, Wyspy Kanaryjskie, gdzie wkrtce powstan ogromne jej pola. Z pocztkiem XVI wieku kady szanujcy si kupiec korzenny, od Bordeaux po Lubek, a nawet Gdask, ma ju na skadzie sodki towar. I tak na przykad w 1516 niejaki Hans von Bingen trzyma w swoim frankfurckim (nad Menem, nie nad Odr) kramie: ser holenderski, szafran, cukier, pieprz, wosk i kamie winny, a take sukno epinalskie, barchan augsburski i ulmeski oraz ty drelich lyoski. Jest to zestaw znamienny cukier jest nadal towarem ekskluzywnym, dostpnym jedynie w wyrafinowanych butikach dla wybrednych. Dopiero w XVIII wieku staje si cukier moe nie powszechnie, ale szeroko dostpny. Traci swj medyczny charakter i zaczyna suy do sodzenia po prostu. Jego smak dziaa ma afrodyzjakalnie, ale wida niewystarczajco, gdy jak mwi polska fraszka sowizdrzalska z epoki: Wiksza ni w cukrze jest rozkosz w taneczku, Gdy si przy grzecznym skacze pachoeczku. Chodzi tu jednak cigle o cukier wyrabiany z trzciny cukrowej. Tymczasem... Ju w 1575 publikuje uczony francuski Olivier de Serres obszerny traktat, i cukier wydoby mona te, i to nawet jeszcze atwiej, z wulgarnych burakw. Ale kto tam czyta zaklte w scjentystycznym jzyku wynurzenia naukowcw. Dopiero w 1747 wpada dzieo Serresa w rce niemieckiego chemika Marggraffa. Praktyczny Niemiec nie publikuje uniwersyteckich manifestw, ale zabiera si od razu do dowiadcze. Posuguje si przy nich nie tylko wskazwkami Serresa, lecz rwnie nawet recepturami Varrona (116-27 p.n.e.), cho owe odnosiy si oczywicie do trzciny. Wkrtce uzyskuje cukier. Niestety, jest on zej jakoci, a i proces produkcyjny kosztuje zbyt drogo. Im za lepsza jako, tym drosza produkcja. Istne bdne koo. Nie dostpi wic ani zaszczytw, ani sawy. Owszem, skorzysta z jego technologii cesarz Napoleon I, ktry kae obsadzi burakami cukrowymi 32 000 hektarw i udziela ponad 500 licencji tym, ktrzy by zaopatrywali jego armi w cukier. Robi to jednak z koniecznoci. Anglicy panuj na morzach i transporty z Ameryki, ktra staa si ju od wieku cukrzanym potentatem, docieraj nieregularnie. Cios cukrowi z trzciny przynosi dopiero zniesienie niewolnictwa na Karaibach i w Stanach Zjednoczonych. Oto robotnicy harujcy na plantacjach zaczynaj nagle kosztowa. Cena produktu skacze gwatownie w gr. Si rzeczy burak staje si konkurencyjny. Od tej chwili rozpoczyna si trwajca do ostatnich lat, a wic ponadstuletnia, nieubagana wojna cukru ze trzciny i cukru buraczanego. W kocu XIX wieku Francja jest najwikszym producentem cukru z burakw 450 000 ton rocznie. Wydaje si, e w zachodniej Europie burak ostatecznie zatriumfuje. Jednak nioscy pomoc Entencie podczas II wojny wiatowej Amerykanie wymuszaj na sojusznikach klauzule uprzywilejowania dla cukru z trzciny. Jest to o tyle paradoksalne, e niedugo ju burak zwyciy wanie w USA. Czy jednak kiedykolwiek politycy myleli perspektywicznie? Pod koniec okresu midzywojennego wiatowa produkcja cukru zbliya si do 25 milionw

ton. W 1987 106 milionw! Burak panowa nad 40 procentami rynku, trzcina nad 60 procentami. Przy pienidzach, jakie tu wchodz w gr, nie ma pardonu. Do walki konkurencyjnej zaangaowano wic rwnie lekarzy. Trzcinofile oskaryli burakowcw o chorb 150, burakowcy oddali z nawizk. Niewiadoma lub nie do koca wiadoma sensu rozgrywki szeroka publiczno dosza do wniosku, e wida cukier jest po prostu szkodliwy, co zreszt wcale nie odwiodo jej od owego cukru konsumpcji. Jest w tym zreszt oglna prawidowo. Kady, kto uczestniczy w yciu publicznym, wie, e dobrze czy le byle o nas mwiono i pisano. Takie s nieubagane prawa marketingu. Tote w krajach najbardziej zaangaowanych w walk z nikotyn najszybciej wzrasta liczba palaczy, a za czasw prohibicji potroio si w USA pogowie alkoholikw. Nie zmienia to sprawy, e na tyto czy wino zwali mona wszystko, a ju w szczeglnoci nasz medyczn niewiedz. Podobnie z cukrem. Spieszymy Ci, czytelniku, uspokoi. Wedug bada, zrealizowanych niezalenie w USA przez profesora Waltera H. Glinsmanna i we Francji przez profesora Guy Granda, cukier rzeczywicie sprzyja prchnicy zbw; pod warunkiem jednak, e si ich porzdnie nie myje. Spoywanie cukru nie ma natomiast najmniejszego wpywu na zachorowania na cukrzyc, choroby serca i raka. Co gorsza wszelkie statystyki udowadniaj, e chudzi jedz duo wicej sodyczy ni otyli. W niektrych za przypadkach, jak to antycypowali staroytni redniowieczni ciemniacy, ma cukier (w umiarkowanych oczywicie ilociach) naprawd waciwoci lecznicze. Historia zatoczya koo i wrcia do punktu wyjcia. Jak zwykle. Nie bjmy si wic cukru. Tym bardziej e gdy dodamy drode i dobr wod oligocesk... po odpowiedniej procedurze... Ale dalej cicho sza, bo to prawem zakazane. Na zdrowie!

Dziecistwo
W sentymentalnej, ale i sympatycznej ksice Giovanniego Mosca Prosz do klasy (Nasza Ksigarnia 1958) jest taka scena: jeden z uczniw pierwszej klasy na zadany temat Staroytny Rzym narysowa gromad dzieci bawicych si kkami. Nadciga zowrogi inspektor w zotych okularach i oglda rysunek. Bzdury powiedzia zniewieciao. Zapytaem go wwczas niemiao, czym jego zdaniem bawiy si dzieci staroytnych Rzymian. W ogle si nie bawiy powiedzia stanowczym gosem. Po czym rzuci zmieniajc ton: Moe si i bawiy, ale powanie, po msku, w maych hemach na gowach, potrzsajc wczniami... Mosca chce tu pokaza ca bezduszno i gupot urzdnikw owiatowych, ale...paradoksalnie w tym przypadku to inspektor wanie jest bliszy prawdy. W wieku omiu lat pisze J.H. Van Den Berg Goethe pisa po niemiecku, francusku, grecku i acinie; mimochodem nauczy si woskiego, ktrego ojciec uczy jego siedmioletni siostr. Czteroletni Turnvater Jahn umia pisa i czyta. Przyszy ojciec Jzef, bdc w tym samym wieku wdrapywa si na stolik i recytowa przed gomi ojca dramat Golgoty. Vauban holenderski, Menno van Coehoorn, mia szesnacie lat, kiedy jako komendant kompanii piechoty wysany zosta z wojskiem z Fryzji do garnizonu w Maastricht. I tak dalej nieprzerwany cig dzieci przedwczenie dojrzaych (jak to dzi nazywamy), przed ktrymi stawiano dorose obowizki i ktre najwyraniej doskonale wywizyway si ze swoich zada. Dotyczy to zreszt rwnie dziewczt: jeli zdecydowano si da im wyksztacenie, nauka zaczynaa si z chwil, gdy ukoczyy dwa lub trzy lata. Niektre w wieku piciu lat miay ju za sob lektur caej Biblii... Nie ma w tym nic dziwnego. rednia dugo ycia ludzkiego w Europie (bez uwzgldnienia miertelnoci niemowlt) wynosia w V wieku okoo 27 lat, w XV wieku 33 lata, w 1850 roku 36,4 lat, w 1900 48,9; w 1950 66,2; dzisiaj 76,5. Powolny, ach, jake powolny postp przez wieki i nagy boom pod koniec XIX wieku. W cigu dwch tysicleci przybyo nam nadziei na trwanie lat osiem wszystkiego, i nagle, w cigu jednego, gupiego stulecia lat czterdzieci prawie. Jest to rewolucja spoeczna i pojciowa, przy ktrej niech si schowaj wszelkie zmiany ustrojw spoecznych i systemw politycznych. Majc perspektyw

rednio trzydziestoletniego ycia nie ma si po prostu czasu na dziecistwo. Czy w redniowieczu byy dzieci? zapytywa ongi Jacques Le Goff. Ot nie, w redniowieczu nie byo dzieci. Dziecistwo jest wynalazkiem XIX wieku! Przypomnijmy patetyczny moment na zamku w Chinon 6 marca 1429, kiedy to Joanna dArc rozpozna przebranego Delfina i zachci go do walki o tron. Ogldaem inscenizacje tego zdarzenia w czterech filmach z rnych okresw. Za kadym razem napicie dramaturgiczne uzyskiwane jest podug tego samego schematu: oto modziutka dziewczyna wkracza miao do zgromadzenia dowiadczonych starcw, ktrzy mierz j nieufnymi spojrzeniami. Jest tu opozycja modoci i staroci, wieoci i patyny, przyszoci i przeszoci. Niestety, historycznie jest to cakowicie bdne. Joanna dArc ma w 1429 roku lat 17. W jakim jednak wieku s jej interlokutorzy? Kto decyduje o losach Francji? Krl Karol VII (ktry samodzieln polityk prowadzi ju od dziesiciu lat) ma lat 26, marszaek Gilles de Rais 25, potny ksi Jan dAlenon 19, jego siostra Charlotte 16, doradca krlewski kanonik Thomas Basin 17... Nie ma tu adnej konfrontacji midzy modoci i staroci. Rzecz rozgrywa si w gronie plus minus rwienikw. I nikogo to nie dziwi. W Krzyakach tak przedstawia Mako z Bogdaca swojego bratanka: Bywao, w dwunastym roku oprze kusz o ziemi, przycinie brzuchem i tak korb zakrci, e i aden z Angielczykw, ktrychemy pod Wilnem widzieli, lepiej nie nacignie. Tu jednak przestraszy si Sienkiewicz, a moe zabrako mu konsekwencji, do, e pasowa Zbyszka na rycerza dopiero w wieku lat osiemnastu. Jak na tak dzielnego junaka byaby to nobilitacja bardzo pna. W bitwie pod Maupertuis (19 listopada 1356) wyrni si najbardziej brawur rycerz Filip, ksi Burgundii, czternastoletni syn Jana II Dobrego. Pasowanie na rycerza w wieku czternastu pitnastu lat byo w XIV/XV wieku rzecz zupenie normaln. Przydarzao si i trzynastolatkom. Jakkolwiekby to wic razio czue nasze serca i Jakkolwiekby przeczyo wpojonym naszej wyobrani obrazom, uzna musimy, e tak pod Azincourt, jak i na przykad pod Grunwaldem, stary si ze sob armie zoone w pokanej czci z nastolatkw. Jeszcze ksi Piotr Aleksiejewicz Kropotkin (urodzony w 1842) skary si we Wspomnieniach, e nie mia w dziecistwie zabawek. Nie tylko on. Przechadzajc si po muzeach zwrmy uwag (choby jeszcze i w XVIII wieku) na rozmiary takich samych ubra. Serie identycznych odzie dla trzynastolatka, dwudziestolatka i pidziesicioletniego starca. Dziecko jest tutaj zawsze miniaturowym dorosym. Nic dziwnego, e nie przysuguj mu specyficzne przedmioty. Wystarczy wyposaenie dorosych w zmniejszonej skali. Kordzik maego Ludwika XIII jest to po prostu maa szpada. Krtsza, ciesza, ale metalowa i ostra. O tyme Ludwiku XIII wiemy skdind, e polowa na grubego zwierza od szstego roku ycia. Ludwik XVI od pitego. Lecz oto koniec XIX wieku. Czas na ycie zaczyna si wydua w sposb tak namacalny, e cho powoli i nie bez obaw, rodzi si wiara w trwao tego procesu. Ju nie mwimy sobie: byle do czterdziestki, ale zaczynaj si wrcz rodzi marzenia o siedemdziesitce! Mamy czas i wszystko wskazuje, e bdziemy go mie coraz wicej. Zaczyna by wystarczajco duo trwania, by dzieli je na kawaki, ubiera w barwy, klasyfikowa. Dziecko nie zawsze byo dzieckiem stao si nim pisze Van Den Berg. Stao si w owej stosunkowo krtkiej i atwej do datowania chwili, kiedy uzyskalimy czas na dziecistwo. C to jednak znaczy klasyfikowa? To znaczy zbudowa opozycj, stworzy now jako. Dziecko bdce dotd maym dorosym ma zacz rni si od niego, ma by kim zupenie innym. I tak rozpoczyna si teatralizacja dziecistwa. Przyznaje si nagle bachorom odmienny strj, dopuszcza zainteresowania (a nawet do nich nakania), tworzy si dla pociech wiat odmiennych obiektw, nie bdcych ju tylko zmniejszeniem przedmiotw uywanych przez dorosych, ale cakowicie pono specyficznych. Powstaje nawet nowy jzyk. Jean de Grve, przedstawiciel to prawda, bardzo ju starszawego pokolenia dziwi si jeszcze w 1990 roku (Dziennik), i nie do e wspczesne matki opowiadaj lub czytaj progeniturze teksty najwyszego infantylizmu, to jeszcze dodatkowo deprecjonuj go przeksztacaniem sw lub poykaniem i zmikczaniem zgosek albo natrtnym powtarzaniem fraz. Do roku mniej wicej 1850 mwiono do dzieci jzykiem normalnym, codziennym, niczym

do partnera. Pionierem infantylizacji na naszych ziemiach bya, i dziw, e aden krytyk literacki tego nie zauway, Maria Konopnicka. upu,cupu!upu, cupu! Cepami w stodole; Poczerniao, posmutniao Nasze czyste pole. (Mcka) Hu! hu! ha! Nasza zima za! (Za zima) Pucu! pucu! chlastu! chlastu! Nie mam rczek jedenastu, Tylko mam dwie rczki mae, Lecz do prania doskonae. (Pranie) Stary kowal motem wali: Buch! buch! buch! Mao brody nie osmali, Zuch! zuch! zuch! (Piosenka w kuni) Posuchajcie... W bok Kruszwicy y Piast w cudnej okolicy... Mia synaczka... Wiemy! wiemy! No i chcecie? Chcemy! chcemy! (Czytanie) Czego naprawd chce ta dziatwa, trudno odgadn. Ale i tak lepsze to ni najbanalniejszy dialog midzy rodzicami (bez wzgldu na pe) a bobasem, ktry syszymy codziennie na kadym skrzyowaniu ulic: ,, Cy dzidziu ce zrobi kupk? A dlacego jzycek wysuwa? A moe woli mlecka nas cacany? Oto zdobycze cywilizacyjne ostatnich stukilkudziesiciu lat. Nie cytujemy tego wszystkiego, eby Konopnick umniejszy. Wrcz odwrotnie. Bya ona bodaj pierwsz w Polsce, ktra zdaa sobie spraw z powstania nowej jakoci. Bez tego nie byoby ani Sierotki Marysi, ani zapoyczonego skdind z Niemiec, w czym nie ma nic zego, Koszaka Opaka. W 1860 nie byo w Paryu ani jednego sklepu z zabawkami dla dzieci, w 1900 jest ju ich 26, obecnie ponad piset. Na przeomie XIX i XX wieku upowszechniy si we Francji pisze Michel Wlassikoff konkursy na najpikniejsze dziecko, ktre towarzyszyy wszystkim waniejszym targom i jubileuszom. Konkursy te miay pretensje naukowe. Dzieci byy podczas nich waone, mierzone i szczegowo badane przez wyspecjalizowanych lekarzy. Wygra mogo tylko dziecko doskonae pod kadym wzgldem dziecko bdce uosobieniem idealnego dziecistwa. Patrzc na konkursowe zdjcia odkrywamy z atwoci cay program ideowy tych imprez. Nagie dziecko na okrytym draperiami stole oznacza ma tu bezbronno i niewinno, co przecie byo ciekawostk i nowoci zupen. W tym czasie dzieci pracuj jeszcze w kopalniach, w fabrykach, w najciszych warunkach, na rwni z dorosymi. Nie ma w tym perwersji ani okruciestwa. Tam, w sztolniach, nie wiedz jeszcze, e dziecko ma si rni od dorosego. Midzy maym i duym grnikiem

istnieje co najwyej, ale niekoniecznie, dysproporcja dowiadczenia i wydajnoci pracy. Ale tam, na powierzchni, dziecistwo ju triumfuje. Nic nie zatrzyma jego zwyciskiego marszu. Moda odzieowa dla dzieci. Wykrelona rwnie arbitralnie jak ta dla dorosych, tym si jednak oznacza, e nigdy nie jest taka sama. Koniec z dzieckiem-maym dorosym. Dziecko ma by inn jakoci. Gdy dla dorosych zalecane s kolory jaskrawe, dziecko odnajdziemy popielate; kiedy doroli nosi si maj obcile, dzieciom na pewno poleci si lune i swobodne... Bajka. Jeszcze bracia Grimm, a nawet Andersen, nic nie pojli. Ich bajki ociekaj prawd. Jest w nich miejsce dla cierpienia, zdrady, sprzeniewierzenia, okruciestwa. wiat dorosych, tyle e odrealniony i zaludniony niezwykym. Dopiero Disney zrozumia. wiat jest u niego przymrueniem oka. Pies Pluto spada w przepa, ale zaraz otrzsa si, ypie lew tczwk; winki trzy triumfuj nad wilkiem... Nie wystarczy dzieci odrni. Trzeba im stworzy ich wiat. Ach, ten wiat naszego dziecistwa... Ktby chcia si go wyrzec? Albo przyj do wiadomoci, e by od pocztku do koca sztucznie skonstruowany? Bo jake ubogi w istocie i prymitywny to wiat. Przypisuje si dzieciom poetyk naiwnoci i nieskrpowania wyobrani. Cienia tego nawet nie znajdziemy w najwikszym pono w Europie sklepie z zabawkami dla dzieci przy bulwarze Sewastopolskim w Paryu. Peny asortyment uzbrojenia, tyle e w rzeczywistoci nie racej przeciwnika; miliony samochodzikw (nieraz wysoce elektronicznie skomplikowanych), sucych nie do transportu; klocki Lego i im podobne, z ktrych skonstruowa mona niemieszkalne budowle... Prosty zabieg odebrania przedmiotowi funkcji przenosi go ma ze wiata dorosych w dziecistwo. Zamiast owej mitycznej nieskrpowanej dziecicej wyobrani prostacka opozycja: funkcjonalne dysfunkcyjne. Zaiste sklep z zabawkami nic nam nie mwi o dzieciach (o ile takie istniej): jest za to wspaniaym miejscem obserwacji, trwg i marze naszych dorosych spoeczestw. redniowiecze i renesans jeszcze daway maluchom jako si rzeko miecze proporcjonalne do ich moliwoci fizycznych, metalowe wszake i prawdziwie ostre. Wiek XX zaproponowa gumowe i plastikowe miecze na niby. Ja ustay staryj klown, ja bodu mieczom kartonnym piewa Wertyski w tym aniele. Klownem i pajacem jest bowiem ten, kto posuguje si niefunkcjonalnym. Czy obok wynalazku maszyny parowej, telefonu, silnika spalinowego... powinnimy umieci z rwn dum wynalazek dziecistwa? Chyba nie. Chcielimy wynale now jako, a stworzylimy tylko karykatur. Lalka Barbie wiadkiem.

Gilotyna
Doktor Jzef Ignacy Guillotin bardzo szczyci si swoim wynalazkiem. Oto zgodnie z powoaniem lekarskim wydatnie zmniejszy cierpienia swoich blinich. Nowa maszyna do cinania gw, jego pomysu, dziaajca szybko oraz jak twierdzi Guillotin (kt to sprawdzi?) bezbolenie, uchodzia powszechnie za szczyt humanitaryzmu i przyniosa swemu twrcy rang niekwestionowanego autorytetu moralnego. Radujemy si jego szczciem i tylko z wrodzonej pedanterii odnotowujemy, e samo urzdzenie nie byo a tak oryginalne. Niemal identyczn konstrukcj odnajdujemy w pocztkach XIII wieku w holenderskim Dendermonde. W 1307, w Neapolu, niejaki Murcod Ballagh city zosta za pomoc ostrza stalowego umocowanego midzy dwoma palami i spadajcego po zwolnieniu sznura. W poowie XIV wieku w Lunebergu i w Norymberdze identyczna machineria wzbogacona zostaa dodatkowo okienkiem, w ktre wkadano gow skazaca, tak by brzeszczot tncy przy samej ramie uderza precyzyjnie w szyj. Ba, nawet we Francji nie brakowao poprzednikw. W 1632 marszaek Henryk II de Montmorency zosta zdekapitowany za pomoc doloire zbudowanej na wzr woski, ale rwnie wzbogaconej w okienko. Zasuga doktora Guillotin (by notabene wiatym propagatorem szczepionek) polega wic przede wszystkim i waciwie wycznie czasem jednak szczeg stanowi o przeomie na nadaniu ostrzu maszyny skonej linii. O ile poprzednio walce si w d elastwo miadyo szyj zamiast j przeci, albo zatrzymywao si na krgach szyjnych, o tyle teraz agodnie, pod ktem wrzynajce si w szyj dawao gwarancj niechybnej i eleganckiej amputacji.

Po okresie terroru rewolucyjnego gilotyna, dziwnym jakim trafem, przestaa si jednak publicznoci tak mio i humanitarnie kojarzy. Pozycja doktora Guillotin ucierpiaa na tym znacznie. Zrezygnowa wic z uprawiania polityki, odsun si w cie i nawet uczone dywagacje o szczepionkach sygnowa pseudonimem. Gdy umar 26 marca 1814, doktor Bourru, dziekan Akademii Medycznej, wypowiedzia nad jego trumn te oto sowa: Odszed od nas przyjaciel, ktrego szlachetno, bezinteresowno i skromno znane byy nie tylko jego kolegom po fachu, ale przede wszystkim licznym pacjentom pokadajcym w nim pene zaufanie. (...) Niestety, jego gboki zmys filantropii kaza mu promowa pewne narzdzie, ktre bezmylna gawied zwizaa z jego nazwiskiem. Zaiste ,nieatwo jest w naszych czasach czyni ludziom dobro, skoro jest si za nie odpacanym zoci i nienawici. Bo czy nie z tego powodu trud ycia zmarego, cakowicie powiconego dobru ludzkoci, nie nagrodzony zosta przez nasz rzd ani nalenymi odznaczeniami, ani stanowiskiem. Spoczywa Jzef Ignacy Guillotin na Pre Lachaise w kwaterze XVIII. Wrmy jednak do samej gilotyny. Pierwsz ofiar gilotyny by niejaki Nicolas Jacques Pelletier zodziej recydywista. Gilotyna przeduya mu, paradoksalnie, ycie o par miesicy. Kiedy bowiem 25 wrzenia 1791 Zgromadzenie Narodowe uchwalio, i kady winowajca skazany na kar mierci bdzie mia ucit gow, czyli wieszanie stao si niezgodne z prawem, machina nie bya jeszcze gotowa. Pelletier skazany 24 stycznia 1792 wbrew zwyczajom francuskim nakazujcym natychmiastow egzekucj sentencji czeka wic musia na fina prac wykoczeniowych. Co si odwlecze, to wszake nie uciecze. 25 kwietnia 1792 wobec tumu ciekawskich przybyych obejrze nowy sposb umiercania woy wreszcie Pelletier gow w tak zwan lunet. Wszystko poszo tak szybko i sprawnie, e widzowie rozgoryczeni tak mao efektownym zjawiskiem zaczli skandowa.: Oddajcie nam nasz szubienic! Oddajcie nam nasz szubienic! Zaspiony by take oprawca Charles Henri Sanson, czwarty ze synnej dynastii katw Parya. Jak napisa w pamitnikach, zlk si, czy taka atwo wykonania wyroku nie zachci sdziw do czstszego ich wydawania. Dodajmy te cho nie wtpimy w szczero Sansona e kaci nie pracowali wwczas we Francji na akord, lecz mieli sta pensj, z ktrej w dodatku opaca musieli midzy innymi sznur do wizania rk skazacom, koszty ostrzenia brzeszczota gilotyny, kosze na ucite gowy etc. Zwikszenie si liczby egzekucji oznaczao wic dla oprawcy i dodatkow prac, i znaczcy spadek realnych zarobkw. Charles Henri Sanson mia oczywicie racj. Sprawno gilotyny ju niedugo uatwi Trybunaom Rewolucyjnym dziaanie. Od marca 1793 do lipca 1794 w samym tylko Paryu uyta ona zostanie ponad 2600 razy (2625 podug Ren Sdiiiot, 2639 podug innych historykw epoki). Pelletier by pierwszym i jednoczenie jednym z ostatnich, ktrzy dostpi mieli przywileju egzekucji indywidualnej. Ju od jesieni 1792 (a oficjalnie terror si jeszcze nie rozpocz) przywozi si skazacw grupami. Ludzie stoj w kolejkach oczekujc na mier. Daje to czas na sformuowanie ostatnich skarg, manifestw, czy bon-motw. Czujne ucho Sansona wszystko to syszy. Francuz pozostanie zawsze Francuzem. Rwnie Sanson, cho profesj wykonuje specyficzn, jest po trosze artyst. Ja to widz, ja to sysz, ja to wszystko gdzie opisz... I rzeczywicie opisa. To dziki wspomnieniom Sansona jestemy w posiadaniu niemaej antologii sentencji i ostatnich sw wygoszonych u stp i na szczycie miertelnej platformy. Oto gar spord nich (w kolejnoci alfabetycznej): Jean-Sylvain Bailly (astronom i mer Parya), na uwag zwrcon mu przez pachoka, e dry: To z zimna, obywatelu. Antoine Bamave (deputowany): Taka jest wic zapata za to wszystko, co zrobiem dla wolnoci. Hrabina du Barry (kochanka Ludwika XV): Jeszcze nie teraz, jeszcze chwil, jeszcze minut... Armand Louis de Biron (ksi, genera): Umieram ukarany za to, e byem niewierny mojemu Bogu, mojemu krlowi i mojemu imieniu. Marie-Nicole Bouchard (17-letni rojalista), lec ju na desce: Obywatelu kacie, czy dobrze si pooyem? Andre de Chnier (poeta): Nie pozostawiem nic, co przeszoby do potomnoci. A przecie byem zdolny... Charlotte Corday (zabj czyni Marata), kiedy kat poleci jej, by nie patrzya na gilotyn: Niech pan mi pozwoli. Mam prawo by ciekawsk. Nigdy dotd jej nie widziaam.

Danton, do kata: Tylko nie zapomnij pokaza mojej gowy ludowi, nieczsto moe takie oglda! Barnab Durosoy (szlachcic), te do kata: Natychmiast po egzekucji oddajcie moje ciao lekarzom eksperymentujcym transfuzj krwi. Chciabym by uyteczny dla ludzkoci. Jean-Baptiste dEstaing (admira, weteran wojen o wyzwolenie Stanw Zjednoczonych) Sprzedajcie moj gow Anglikom; drogo za ni zapac. Charles Henri Hauteroche (genera): To mnie martwi najbardziej, e mam takich parszywych spadkobiercw. Marie La Source (deputowany, pastor protestancki): Umieram w momencie, kiedy lud straci rozum, wy umrzecie, kiedy go odzyska. Ludwik XVI: Umieram niewinny, proszc Boga, by moja krew nie spada na gowy ludu Francji. Louis Pierre Louvel (robotnik): Pospieszcie si. Tam na grze ju na mnie czekaj. Chrtien de Malesherbes (polityk, adwokat Ludwika XVI), kiedy potkn si na schodach szafotu: Doprawdy zy znak; Rzymianin na moim miejscu wrciby do domu. Maria Antonina (krlowa), kiedy nastpia katu na nog: Niech mi pan wybaczy, zrobiam to niechccy! Manon Roland (deputowana): Wolnoci! Ile zbrodni popenia si w twoim imieniu! Tak oto przyczynia si gilotyna do rozwoju aforystyki francuskiej. Nic dziwnego, e przez cay XIX wiek zbiegay si na egzekucje tumy smakoszy ciekawych nowego bon-motu czy celnego paradoksu. Niestety, z biegiem czasu zaczyna instytucja podupada. Dekret z 29 czerwca 1939 zakazuje publicznoci wstpu na miejsce kani. Dekret z 11 lutego 1951 rozciga ten zakaz rwnie na dziennikarzy. Wreszcie 9 wrzenia 1981 zniesiona zostaje we Francji kara mierci. Ostatnim zgilotynowanym by Hamid Djandoubi, gwaciciel i morderca trzech dziewczt. Machina, ktra pozbawia go gowy, waya 580 kg i miaa 4,50 m wysokoci. Szeroko ostrza wynosia 37 cm, a jego waga 7 kg, ciar nad ostrzem 30 kg. Dystans od koca ostrza w stanie spoczynku do szyi skazaca 2,25 m. Cud techniki.

Imiona
Imiona mwi. To prawda. Ale niekoniecznie to, co chcielibymy usysze. I tak Balbina to po prostu jkaa; Barbara barbarzynka lub w zagodzonej wersji cudzoziemka; Bartomiej to chopski syn (w przypadku Bartka Zwycizcy nawet si zgadza); Lech to chytrus (jeszcze lepiej si zgadza); Borys oznacza (co na to Jelcyn?) biedny, maluki; Dionizy pochodzi od Dionizosa, czyli zwyczajnie pijaczyna; Pawe to maluch; Urban natomiast czowiek miejski, grzeczny, kulturalny. Dodajmy jeszcze, e podug Jzefa Flawiusza imi Adam oznacza czerwony, co by zapewne nie wszystkich Adamw w dzisiejszej Polsce zachwycio. S oczywicie i imiona pozytywne. Hilary to czowiek pogodny i wesoy, Agata jest dobra. Judasz (sic!) godny czci, Katarzyna bez skazy. Alfons szlachetny i yczliwy, Sadok (nic wsplnego z sadyzmem) wity i sprawiedliwy, a Magorzata to wrcz pera. Czsto pozostajemy na poziomie banalnych zreszt, cho niekiedy mao dyskretnych informacji. Cezary to chopiec urodzony za pomoc cesarskiego cicia, Bruno brunet, Filip amator jazdy konnej, Karol maonek, ukasz urodzony o wicie, Marta paniusia, Zyta dziewczyna, Otylia rodaczka, Andrzej mczyzna. Jeli chodzi o Aniel istny to przyczynek do wielowiekowego sporu o pe aniow. Jeszcze w renesansie (dowodem Buonarotti) byo to imi przede wszystkim mskie: Angelo, Angel, Angels... Potem pojawiy si Angele, Angeliki, Angeliny czy nasze Aniele. Tak wic Aniela to albo Andrzej, albo Marta; za w zwizku maeskim albo Karol, albo Karolina. Dodajmy jeszcze, e Tomasz to najzwyklejszy bliniak (acz bez drugiej poowy chyba e, z woska, Tomaso i Tomasa), wreszcie Franciszek to przedstawiciel wojowniczego, germaskiego plemienia Frankw, ktre podbio pnocn Francj. Dosy paradoksalny to obrazek: wity Franciszek z Asyu z mieczem w doni pord innych Franciszkw z rogami na hemach, gwaccych i mordujcych kogo popadnie. Niektre imiona wiadcz o dobrym samopoczuciu. Zenon pochodzi wprost od Zeusa (Kliszko?), Piotr to skaa lub opoka, Platon to czowiek krzepki, czyli jeszcze nic przy Bernardzie wojowniku o niedwiedziej sile, i

rwnie mocnej Urszuli, czyli niedwiedzicy. Wszystkich przebija tu jednak Ambroy, co znaczy ni mniej, ni wicej: niemiertelny. Czasami spotykamy w imieniu program ideowy. I tak na przykad Abraham z akkadyjskiego Aba-am-ra-am tumaczy si: kochaj ojca. Zygmunt to obrona przez zwycistwo. Mikoaj oznacza z kolei: zwycistwo ludu (ciekawe, co by powiedzia na to car Mikoaj II?) itd. Niesusznie wic namiewamy si z indiaskich Rczych bawow, Maych bizonw, Sokolich oczu czy Kwiatw prerii. Nosimy kubek w kubek takie same imiona, tyle tylko, e ignorujemy ich rzeczywisty sens. Tytus na przykad to po prostu Dziki gob. Jeeli za chodzi o autorw niniejszej ksiki: Dominik od aciskiego przymiotnika dominicus to Nalecy do Pana (Pan w znaczeniu Bg); natomiast Ludwik z germaskiego chlod(sawny) i wig (bitwa): Synny wojownik. A propos Ludwika. Powszechna niewiedza na temat onomastyki dosza do tego stopnia, e nikt we Francji nie rozumie, i francuski Louis to dokadnie to samo co Ludwik, Ludwig, a skdind: Lewis (nie myli z Levi!), Ludek albo Gino. Jest to oczywista kompromitacja historyczna, gdy pierwszy z Ludwikw na tronie Frankw nazywa si Chlodwig, potem za by od razu Louis II. Komu wic bliej do pierwowzoru? Ludwigowi czy wymoczkowatemu Louis?... Z drugiej strony Alojzy zla si we francuskim uyciu z Ludwikiem, podczas gdy Alojzy to germaski al-wis wszechwiedzcy, czyli zupenie inna brana ni Ludwik. Tego typu pomyek wynikajcych, jako si rzeko, po prostu z niewiedzy jest wicej. Najczciej chodzi po prostu o tumaczenie imion na inne, lub z innych jzykw. Tak wic midzy innymi: Aureusz = Zlatko Aurora = Eos = Zora = angielska Down = wgierska Hajnalka Bogumi = Gottieb Feliks = Szczsny = soweski Srecko = litewski Cesnys = wgierski Boldog Ursus, z ktrego Ursyn = skandynawski Bjm Wawrzyniec = Laurencjusz = Lars = awrientij Wiera = Foi = Fe = nowogrecka Pistis Wioletta = fiska Orvokki (jakie liczne imi!) = serbska Ljubica (te piknie) = wgierska Ibolya Milan = Amat = Aime = Amato etc. etc. Kolejne nieporozumienia rodz si, tak jak w przypadku Ludwika, z przeksztace fonetycznych. Niewielu zdaje sobie spraw, e na przykad Olbracht = Albert Ignacy = egota Jacek = Hiacynt Wilhelm = Guillaume Jzef = Giuseppe = Peppe = Pepi (ksi Pepi, czyli ksi Jzef Poniatowski si kania) = Osip = Sepp Anna = Hanna, przy czym imi to wywodzi si z hebrajskiego hanna (hannah) aska; tak wic wita Anna matka Maryi bya na pewno wit Hann, a nie Ann. Dopiero wita Anna Maria Taigi (XVIII w.) jako Woszka bya naprawd Ann. Dorzumy jeszcze dwa spord licznych przykadw bdnego utosamiania imion: Pod jednym Jacques utosamiaj Francuzi Jakuba i Jacka (np. Jacques Malczewski w katalogu wystawy). Tymczasem dwa te imiona nie maj ze sob nic wsplnego. Jakub pochodzi od hebrajskiego Jaaqob niech Bg strzee. Jacek za od greckiego kwiatka hiacynta, tak nazwanego ku czci modzieca niechccy zabitego przez Apollina. Powinno by: Hyacinthe Malczewski. Wojciech tumaczony jest na angielski i francuski jako Adalbert. Oto typowy przykad pomyki historycznej. Dwa te imiona s sobie zupenie obce. Natomiast wity Wojciech mia rzeczywicie Adalbert na drugie imi. Dla uniknicia zastanawiania si nad ortografi sowiaskiego Wojciecha zachodni hagiografowie posugiwali si czsto jego drugim imieniem. Kolejne pokolenia doszy do wniosku, e to jedno i to samo. I tak ju zostao.

*** Przez wieki, niekiedy dziesiciolecia, a nawet z roku na rok zmieniay si i zmieniaj mody na imiona. Spjrzmy na polskie rycerstwo stajce do bitwy pod Grunwaldem. Ustawia si tam w zbrojnym polskim szyku wielu Janw, Maciejw, Mikoajw, Piotrw, ale take Dobrogostw, Mocicw, Spytkw, ciborw, Ziemowitw... Przywodz im midzy innymi: Zyndram z Maszkowic, Zawisza Czarny, Domarat z Kobylan, Powaa z Taczewa, Gniewosz z Dalewic, Lis z Targowiska. Czy znaj dzisiaj pastwo jakiegokolwiek Spytka albo Gniewosza?... Imiona umieraj, rodz si, znikaj powracaj, osigaj szczyty popularnoci i znowu odchodz w niebyt. Moda na imiona zaley od tradycji kraju, regionu, grupy spoecznej. Doranie decyduj o niej jednak bardzo czsto czynniki przypadkowe. W Polsce mamy dzisiaj urodzaj na Janw, Paww, a nawet JanwPaww; w latach osiemdziesitych popularni byli Lech i Leszek. To dosy naturalne. Ale o sukcesie imion decyduj te postacie fikcyjne. Po wydaniu w Polsce w latach dwudziestych Jana Krzysztofa Romain Rollanda podskoczya nagle w rodowisku inteligenckim popularno rzadkich dotd Krzysztofw. W kocu lat osiemdziesitych pojawiaj si nawet we wsiach nadwilaskich Isaury! We Francji serial telewizyjny May Lord Fauntleroy wprowadzi na rynek imion zupenie dotd nie znanego Cedryka; za niekoczca si Dynastia wylansowaa Lind. Nawet piosenka Gilberta Bcaud Nathalie obrodzia paru tysicami Natalii. Zjawiska takie bywaj cho wcale nie musz by, efemeryczne. Zaley to w znacznej mierze od pocztkowej siy eksplozji. Jeeli nowe imi przekroczy pewien prg ilociowy, staje si swojskie, co wry mu co najmniej dusze trwanie, gdy ywy jest zwyczaj nadawania dzieciom imion krewnych, powinowatych i przyjaci. A skoro ukochana ciotka nazywa si Isaura... S te procesy gbsze i przypuszczalnie trwalsze. Naley do nich na przykad amerykanizacja, dotyczca nie tylko MacDonalda i Coca-Coli, ale take imion. Systematycznie, z roku na rok powiksza si w zachodniej Europie, a take w Polsce, liczba dzieci noszcych takie imiona jak: Audrey, Cindy, Graldine, Jennifer, Jimmy, Kevin, Sandra, Tony w miejsce Antoniego etc. Wyrana staje si te na giedzie imion internacjonalizacja. Granice przestaj istnie nie tylko dla handlu i podry. W ostatnich dziesiciu dwudziestu latach coraz czciej pojawiaj si we Francji imiona skandynawskie: Eric, Olaf, Ingrid; sowiaskie: Serge (Sergiusz), Natacha, Nadia, Dimitri, Boris; czy hiszpaskie: Manuel w miejsce Emmanuela, Elvira etc. S te imiona, na ktre pada gwatowne odium, nieraz tak wielkie, e prawie znikaj z obiegu. Zacytujmy Adolfa (gdy Hitler), ktry po wojnie zanotowa w caej Europie spadek rzdu 97 procent. W Niemczech przegra z kretesem Sepp jako nazbyt nacjonalistycznogermaski albo wrcz SSmaski (Sepp Dietrich). We Francji, w miar utrwalania si ustroju republikaskiego niebywaego upokorzenia dozna Ludwik (Louis) uznany za imi reakcyjne, monarchiczne, z Ancien Rgime zwizane. Z tym Ludwikiem (jeszcze raz naprawd nie dlatego, e ja si tak nazywam) to wielce ciekawa i charakterystyczna sprawa. W dzisiejszej Francji sytuuje si on, wliczajc wszystkie kategorie wiekowe ale nie zapominajmy te o piramidzie wieku dopiero na 29. miejscu. Czowka przedstawia si nastpujco: 1. Michel (Micha) 2. Jean (Jan) 3. Pierre (Piotr) 4. Andre (Andrzej) 5. Philippe (Filip) 6. Alain (Alan) 7. Jacques (Jakub) 8. Bernard 9. Ren (Renat) 10. Daniel

A przecie nie zawsze tak bywao. W znakomitej pracy francuskich znawcw historii imion Philippe Besnarda i Guy Desplanquesa Un prnom pour toujours, Pary 1986, odnajdujemy doskonale opracowany zestaw statystyczny imion najczciej nadawanych w kolejnych dziesicioleciach. Nie chcemy zanudza, wic tylko skaczc po dziejach: 1890-1899: l. Ludwik 2. Piotr 3.Jzef 1910-1919:l.Jan 2. Andrzej 3. Piotr 1940-1944: l. Micha 2. Jan-Klaudiusz 3. Jan 1965-1969: l. Krzysztof 2. Filip 3. Wawrzyniec 1980-1984: l. Mikoaj 2. Julian 3. Sebastian 4. Mickal (tak, tak nie Michel, ale taka wanie forma Michaa). Taki drobny, wyrwany z cigoci i ograniczony do karykaturalnego minimum fragmencik czowek statystyk a ile ju mona z niego wyczyta! O upadku Ludwika bya ju mowa. Lata I wojny wiatowej zwizane z porywem rozpaczliwej dewocji daj awans ortodoksji i apostoom. Rok 1968 wraz z jego anarcholewicowymi mrzonkami umieszcza w czowce chopskoproletariackiego Wawrzyca. Nagle pojawia si Mickal (i to wcale nie z powodu Jacksona). Nie ma go wcale w latach, kiedy amerykaskie i angielskie wojska niosy Francji pomoc i wyzwolenie podczas II wojny wiatowej. Nie ma wtedy w pierwszej trzydziestce adnego anglosaskiego imienia. C wic w rzeczywistoci triumfuje na tym wiecie? Tragiczne wojny czy supermarkety?... Lektura pierwszej czwrki imion najczciej wystpujcych dzisiaj we Francji skania moe do stwierdzenia, e waciwie u nas podobnie: Micha, Jan, Piotr, Andrzej. Ot wydaje mi si, e wcale tak nie jest. Mieszkajc we Francji i nie majc dostpu do polskich rde administracyjnych, robiem swoje mae obliczenia na podstawie listy pikarzy polskich I i II ligi, zamieszczonej w Przegldzie Sportowym jako tak zwany Skarb Kibica, a obejmujcej imiona i nazwiska ponad tysica mczyzn w wieku od 18 34 lat. Oczywicie, zdaj sobie spraw, e nie jest to adna prba reprezentacyjna ani spoecznie, ani zawodowo. Wskazywa moe jednak na jaki trop. I oto przez kolejne trzy lata na pierwszym miejscu pojawiao si imi Dariusz. Dariusz imi staroytnych krlw perskich, pochodzce od staroperskiego darajawachusz majcy majtek, posiadajcy dobra. Nie ma nawet witego Dariusza. Co najwyej wita Daria, ona Chryzanta, ukamienowana wraz z mem za wiar za panowania cesarza Dioklecjana... We Francji Dariusza nie ma nawet w pierwszej setce imion. Wic skd ten Dariusz midzy Odr i Bugiem? Nie wiem, doprawdy nie wiem. Podobnie jak nigdy nie udao mi si doj, dlaczego moja mama wilnianka urodzona w Witebsku nazywa si Elwira. Jaka kryje si za tym rodzinna tajemnica? A jaka spoeczna tajemnica kryje si za Dariuszem? Nie ma po co szuka Atlantydy. Najwiksze i najciekawsze sekrety s wok nas, na wycignicie rki. I ju tylko, dla rwnowagi pci i eby nie by posdzonym o antyfeminizm, lista imion kobiecych najpospolitszych dzi we Francji. Ot, tak tytuem ciekawostki: 1. Marie (Maria) 2. Monique (Monika)

3. Isabelle (Izabela) 4. Jeanne (Joanna) 5. Francoise (Franciszka) 6. Catherine (Katarzyna) 7. Sylvie (Sylwia) 8. Nathalie (Natalia) 9. Jacqueline (Jakubina?) 10. Jeannine (Janina). Z tych wszystkich imion najbardziej lubi: Barbara bo tak si nazywa moja mio, ktra jeszcze dodatkowo jest moj on. Barbara czyli barbarzynka. Egzotyka, spontaniczno i sza.

Kanapa i inne sowa

Lata osa koo nosa. To jeszcze od biedy mona wytrzyma. Przypomnijmy sobie jednak upojne letnie noce, kiedy rozlega si nad nami nagle uprzykrzone bzykanie. Komar zblia si i oddala, raz jest przy lewym uchu, to znowu przy prawym. Ani go w ciemnociach trafi, ani zasn nie sposb. Zapalamy wiato komar znik. Gasimy wiato upiorne bzzz... rozlega si znowu. Nie my jedni bylimy ofiar gada. Ju staroytni Grecy... Grecy poszli po rozum do gowy i wynaleli moskitier. Poniewa komar to po hellesku konops, wic te logicznie uzyska nowy patent, miano konopeion. Rzymianie jak zwykle czciowo zmapowali. aciskie conopeum to owszem, nadal moskitiera, ale rwnie wszelkie kotary osaniajce oe przed oczyma ciekawskich. Rzecz skdind nader praktyczna. I tak na przykad w redniowiecznych zamkach francuskich warty stay zarwno na zewntrz, jak i wewntrz monowadczych sypialni. Wystarczyo jednak rozwiza kokardk i aksamitna materia (zwana ju teraz conop lub canap) otulaa legowisko ze wszystkich stron. Arystokratyczne bara-bara mogo si rozpocz. Zmieniaj si jednak mody. XVIII wieczny libertynizm zada miertelny cios sypialnianym zasonom. Po pierwsze mniej si ju bano wszechobecnoci podstpnego sztyletu, wic suba wyrzucona zostaa na korytarz. Po drugie kocha si teraz wypadao w penym wietle. atwiej si jednak pozby kotar ni natrtnego sowa. Odziedziczy je odsonity brutalnie, nagi mebel. Z biegiem lat bdzie canape zmienia ksztat i uytek (stanie si gwnie wieloosobowym fotelem). Pozostanie ju jednak kanap. Gdy wycigniecie si w niej w upojn letni noc i rozlegnie si nad wami znowu skandaliczne bzykanie, bdziecie ju wiedzieli: wrci swj do swego. Konops do KANAPY. *** Kapa to po polsku narzuta na ko lub tapczan, derka na konia lub szata liturgiczna w ksztacie peleryny zapinanej pod szyj na klamr. Ta ostatnia najblisza jest dawniejszych znacze. Staropolska kapa, o czym przypomina dzi jeszcze kapota, to habit mnisi (Mnichem by, wziwszy kap pisa Wacaw Potocki) lub po prostu paszcz redniowieczna cappa. Lat temu 1650 niejaki Marcin z Sabrii, oficer rzymski, peni sub w Ambianum (dzisiejsze Amiens). Wracajc pewnego razu do garnizonu spotka u bramy miasta drcego z zimna, pnagiego wczg. Niewiele mylc, by ju wtedy katechumenem, zdj wojskowy paszcz, przeci mieczem i poow rzuci ndzarzowi. Nastpnej nocy objawi mu si we nie Chrystus odziany w poow kapy. Byem zmarznity powiedzia ale katechumen Marcin ogrza mnie swoim paszczem. Przyspieszyo to decyzj modego onierza. Wkrtce zdezerterowa, przyj chrzest i uzyskawszy godno biskupa Tours, przeszed do hagiografii jako wity Marcin z tego miasta. Wrmy jednak do Amiens. Po mierci Marcina w miejscu jego witobliwego uczynku dzia si poczy rozliczne cuda. Chorzy cignli tumnie, by dotkn odnalezionej powki kapy (rda nie precyzuj, ktrej), co wiele leczyo dolegliwoci. W grze, na niebie, ukazywaa si rozarzona kula... Nic dziwnego, e krlowie frankijscy postanowili uczci relikwi. Wybudowano zadaszone pomieszczenie, w ktrym zoono niezwyky paszcz. Przylegajcy do poduny barak chroni mia pielgrzymw przed

kaprysami pogody. Cao nazwano paszczowiskiem capelle. Budowle wznoszone ku czci innych ju zupenie witych, z garderob nie majcych nic wsplnego, zachoway miano. Takie byy pocztki KAPLICY. *** Duo mniej pobona jest historia KONGRESU. aciskie congressus oznacza wedug dystyngowanych sownikw: stosunki towarzyskie, obcowanie. Pozwlmy sobie odeufemizmowa jzyk filologw. Chodzio po prostu o spkowanie. Czy pjdzie pani ze mn pokongresowa pyta Rzymianin Rzymiank. A ona na to: blandire i owszem, ale congressus po lubie! U schyku renesansu congressus wyspecjalizowa si znacznie. Sta si nazw konsylium, zoonego z medykw i dowiadczonych matron, stanowicego o wydolnoci seksualnej panwmaonkw, przeciw ktrym wniesione zostao umoliwiajce uniewanienie zwizku oskarenie o impotencj. Pozwanego poddawa kongres prbom(!?), by nastpnie, po naradzie, wystawi mu odpowiedni certyfikat. Procedura owa skasowana zostaa we Francji dopiero w roku 1677. Jak zwykle podmiot znikn, lecz nazwa zostaa. Stosowa si teraz zacza do grona specjalistw dyskutujcych niekoniecznie ju nad impotencj, ale jakimkolwiek zgoa tematem. Jednym krokiem znalelimy si we wspczesnoci. Znajc jednak obyczajowo panw na delegacji, kongresw uczestnikw, z dum przyzna moemy, e nie ginie rzymska tradycja. Kongres renesansowy byby na dzisiejszym bezrobotny. *** Humor-oris to po acinie: wilgo, pyn, ciecz. Co ma on do naszego zego lub dobrego humoru? Rzecz jest stosunkowo prosta, ale nie mniej przez to przewrotna. W czwartym wieku przed nasz er nie by w tym pionierem, ale jego dziea akurat znamy ustali Hipokrates, i na ksztat wszechwiata zorganizowanego przez cztery elementy: ogie, wod, ziemi i powietrze organizm ludzki opiera si na istnieniu czterech podstawowych cieczy, czyli humorw: krwi czerwonej (powietrze), czarnej ci to jest krwi ylnej (ziemia), ci (ogie) i luzu (woda). Rwnowaga tych cieczy (eukrazja) gwarantuje dobry stan zdrowia. Zaburzenia w niej (dyskrazja) s przyczyn chorb. To wtedy wanie trzeba popuci pacjentowi krwi, albo przystawi pijawki. Z przewagi jednego z humorw wynika okrelony temperament: sangwiniczny, flegmatyczny, choleryczny lub melancholiczny. cile medyczna ta teoria spodobaa si wielce Beniaminowi Jonsonowi, angielskiemu poecie, dramaturgowi i aktorowi, ale przede wszystkim, jakbymy dzisiaj powiedzieli, reyserowi. Mia on ju wicie do antycznych koturnw i symboli. Chciaby czego z krwi i koci. Lektura Galena, ucznia Hipokratesa, staje si dla oczekiwanym natchnieniem. A gdyby tak skonfrontowa na scenie reprezentantw wszystkich czterech humorw zabawa murowana! Tak powstaj Every Man in His Humor (1598) i Every Man out of His Humor (1599). Obie te sztuki, acz druga z nich wydaje si po czterech wiekach nudna przeraliwie, s komediami. Niepostrzeenie pynny humor wie swoje imi z wesooci i miechem. I tak ju zostanie. Jedni Francuzi bd si rozpaczliwie opiera. Jeszcze w 1762 pod hasem humorysta czytamy w sowniku Akademii: znawca sokw organicznych. Sowo w angielskim znaczeniu ukae si dopiero w sowniku Littrgo z 1864. Tym razem zabrako abojadom poczucia HUMORU. *** Dzieje COCKTAILU warte s przypomnienia ze wzgldw dydaktycznych. Kade dziecko syszao o koniach penej krwi, koniach pkrwi i beznadziejnych naszych szkapach o to ostatnie zadbaa ju Maria Konopnicka. Nie jest te tajemnic, e z krzywki naszej szkapy z samym nawet zwycizc Derby nic dobrego nie wyronie. Okrutny czowiek podzieli wic biedne zwierzta na klasy pci. Penemu wolno tylko z pen, powce z powk, szkapa niech sobie szuka byle perszerona. eby, bro Boe, nie zdarzay si pomyki, przyjli hodowcy na wyspach prosty znak rozpoznawczy. Koniom rasowym pozostawiono ich pikne, rozwiewajce si w galopie ogony; koniomproletariuszom przycinano je kilkanacie centymetrw od zadu. aosne pozostaoci po ogonie koskich odrzutkw kojarzyy si pogardliwie estetom z kogucimi pirami. Std te nazwa owego bkarciego eksogona cocktailed, co przeoy by si moe dao jako:

ogonskogutowany.Z koni niszego rzdu przeszo okrelenie cocktail na ludzi, podobnie spoecznie zakwalifikowanych: maych zodziejaszkw, oszustw, szulerw, rajfurw... Std krok ju tylko do spelun i alkoholu. Jest za chyba oczywiste, e alkohol wymieszany z innym pynem, choby te majcym procenty, do czystej rasy pretendowa nie moe. Staje si plebejuszem pord trunkw. Ot, koktajlem po prostu. Niech was nie zmyl szumne nazwy Margueritta, Cardinale... Ani to, e chlej to wistwo nawet i bogacze. Bkart pozostanie bkartem, choby mia diamenty, a nie ocukrzone plasterki cytryny przylepione na kieliszku. *** Ktokolwiek bdzie w San Gimignano koo Florencji lub w bawarskim Rothenburgu, niech nie zapomni zwiedzi tamtejszych muzew tortur. Tam dopiero zobaczy, e zasugujemy w peni na dumny tytu homo sapiensw. Pomysowo ludzka jest niewyczerpana. Nie ma doprawdy ani kawaeczka naszej cielesnej powoki, ktrego nie daoby si sponiewiera. Ogniem, wod, kuciem, szarpaniem, ciskaniem, naciganiem... Niech si schowa sir Watt ze swoj maszyn parow. Taka elazna baba to jest dopiero naukowy wyczyn. Wsadzao si do niej gocia i wolno zamykao opatrzone skierowanymi do wewntrz elaznymi kolcami drzwiczki. Kolce tak miay dobran dugo, e wbijay si po kolei w coraz to czulsze organy, dopiero na kocu wraajc si w oczy. Jednak dwa szpikulce zbliajce si powoli do renic widzia przesuchiwany od samego pocztku. I oczywicie w kadej chwili mg zacz zeznawa, co powstrzymywao ruch narzdzia. Tu ju nie tylko anatom si kania, to rwnie pocztki naukowej psychologii. Taki sympatyczny sposb prowadzenia ledztwa okrelany by we Francji terminem gehine, co wywodzi si z frankijskiego: jehjan przyznaj si! Odpowiedniki znajdujemy rwnie w staroniemieckim: jehan i staroprowansalskim: gequir. Wyamali si tylko Wosi, u ktrych gecchire oznacza zaledwie: upokarza, upadla. Blisko fonetyczna, a i ideologiczna w pewnym sensie, sprawia, e gehine popltaa si ju w XVI wieku z gehenn. Sowa te uywane s odtd, w odniesieniu do tortur, wymiennie lub tworz zbitki jzykowe, jak na przykad geyne, gehne etc. Dla przesuchiwanych nie ma to oczywicie wikszego znaczenia. Istotne jest dla nich natomiast co innego. Oto poczwszy od poowy XVIII wieku sdownictwa krajw europejskich usuwa zaczynaj tortury z repertuaru swoich rodkw ledczych. elazna baba odchodzi na bezrobocie. Nie ma ju podmiotu, wic sowo zmienia sens. Geyne oznacza teraz cierpienie duchowe, psychiczne; wkrtce, ju jako gne, po prostu psychiczny dyskomfort. Pamitam, jak pewien znajomy zwierza si kiedy mojemu ojcu, e cierpienia fizyczne s niczym wobec psychicznych. Ojciec pokiwa przeczco gow: Ja jednak wolabym psychiczne. Zgadzam si z nim w peni. Wol by ZAENOWANY na wspczesn mod.

Kartofel
Nie wiadomo waciwie kartofel czy kartofla... U Mickiewicza (a profesor Konrad Grski twierdzi, e to wanie z dzie wieszcza czerpa winnimy wzorce poprawnej polszczyzny) jest kartofla. Kartofla filozofka w inne pjdzie lady: Dobroci jej tysiczne ujrzy wiat przykady. Jest to zgodne z nasz intuicj jzykow, ktra obiekty agodnie zaokrglone widzi przewanie w rodzaju eskim. Std gralska grula czy poznaska pyra. Z drugiej jednak strony wulgarny ziemniak... Wbrew sentymentom i instynktownemu poczuciu pikna pozostaniemy wic przy bezdusznej wersji mskiej. Pierwsze kartofle dotary z Peru do Europy (wyjtkowo znamy precyzyjn dat) 10 kwietnia 1525. Dokadnie tego samego dnia odbywa si w Krakowie Hod Pruski. Z pocztku nie zrobiy wikszej kariery. Krl Hiszpanii Filip II wysa wprawdzie papieowi Piusowi V par egzemplarzy jako lekarstwo; jednak Ojciec wity po spoyciu adnej ulgi nie poczu. Rzecz posza we wstydliwe zapomnienie. Dopiero w 1783 zachci Filip Baldini lombardzkich wieniakw do uprawiania egzotycznej byliny. I wtedy wszake nie staa si ona we Woszech adn konkurencj dla odwiecznego makaronu. Najszybciej przyjy si kartofle w Irlandii i w Niemczech. W drugim z tych krajw suyy jako karma dla wi, ndzarzy i... jecw wojennych. Przypadek zdarzy, e w 1757 wpad w rce niemieckie zdolny pigularz, ale mierny wojak niejaki Antoni Augustyn Parmentier. Jego francuscy towarzysze niedoli jedzc

kartofle rzygali, ciko chorowali, a nawet (sic!) umierali. Parmentier mia jednak wyjtkowo pozytywny stosunek do ycia. W tajemnicy przed rodakami robi eksperymenty. A to przypali kartofelek na wolnym ogniu, a to go usmay na sprzedanym przez skorumpowanego stranika kawaku soniny... Wreszcie zasmakowa. Powrciwszy do ojczyzny sta si prorokiem kartofla. Niestety, prorokiem na puszczy. Zup wedug jego receptury (by wynalazc kartoflanki) wyrzygiwali ebracy przed kocioem Saint-Germam-des Prs (tam sta koci) ku zgorszeniu i obrzydzeniu przechodniw. Wreszcie zdesperowany proboszcz, ktrego opuszcza zacza nie lubica si lizga w wymiocinach mieszczaska klientela, co wyranie odczu mona byo przy podliczaniu dochodw z tacki, wyrzuci Parmentiera wraz z kotem na zbity pysk. Trzeba byo wielu dugich lat, by zrozumia Parmentier, e mody nie lansuje si od dou. Po dugich staraniach uzyska audiencj u Ludwika XVI i wrczy mu sadzonk. Samo warzywo Jego Krlewskiej Moci specjalnie nie zainteresowao. Spodoba mu si natomiast kwiatek. O, bogosawione kaprysy monych tego wiata! Krl zerwa kartoflane kwitnicie i przypi je do krlewskiego kapelusza. Dworzanie zamarli z zachwytu. Nadworny ogrodnik zasadzi natychmiast w Wersalu cztery grzdy nowej dekoracji. I yby sobie kartofel spokojnie midzy rami i piwoniami. Niestety, widmo historii kryo ju nad Europ. Ju pada Bastylia, ju wdziera si zgodniay lud do Wersalu!... I c tam widzi ale smakowite jabka ziemne (pommes de terre), ktre chcia zowrogi tyran ukry przed narodem. Doprawdy, nie ma nic straszliwszego nad egoizm krwiopijcw! My jednak, dzieci rewolucji, oddamy narodowi, co do niego naley. Wolno rwno braterstwo kartofel. Tak staje si kartofel jadem rewolucyjnym i postpowym. Hbert chcia wydziera szlacheckie winnice i sadzi na nich symbol jutrzenki dziejw... Ustaw z 21 ventse roku III nakazuj wadze Parya przeksztaci ogrody Tuileryjskie w pole ziemniakw. Parmentier (jakby go dobrze zlustrowa rojalista i starorzymowiec) mianowany zostaje pierwszym agronomem Republiki. Chwile najwikszej chway przeyje jednak za Napoleona I, podniesiony do rangi generalnego inspektora zdrowia. Leczy oczywicie stara mio nie rdzewieje... kartoflami. Dzisiaj ma w Paryu alej i stacj metra swojego imienia. Drogi czytelniku! Wiedz, e bodaj aden z pokarmw, ktre pochaniasz w pitek i witek, nie ma tak jednoznacznej politycznej wymowy jak kartofel. Jedzc puree gosujesz waciwie na Leszka Millera. I jeszcze rzecz jedna. Mody racjonalizator wynalaz ostatnio w Belgii frytki omioktne. Podobno duo smaczniejsze od ktnych zaledwie szecio. Jak to jest, tak jest kady ma prawo do wasnego, subiektywnego gustu. Najpowaniejsze jadem si zajmujce instytuty potwierdziy wszelako, e jest frytka omioktna korzystniejsza dla naszego zdrowia, a wrcz nieunikniona w ilu tam przypadkach... Nie tylko rewolucja... Nauka te nie zna granic!

Kawior
Kawior, jak wiadomo, jest to ikra ryb jesiotrowatych (kawior czarny), ososiowatych (kawior czerwony), a nawet dorszowatych (kawior norweski). Oczywicie, nie bdziemy si ponia. Obchodzi nas tylko kawior waciwy, znamienity i krlewski rosyjski lub iraski czarny kawior z jesiotrw Morza Kaspijskiego. Dwa razy w roku wntrze jesiotra napenia si ilociami ikry przekraczajcymi 10 procent wagi jego ciaa: wczesn wiosn i na pocztku jesieni. Niech si jednak nikomu nie wydaje, e mgby si z wdk lub zarzuci sieci i tak sprokurowa sobie materia wyjciowy. Nic biedniejszego! Ryba na haczyku czy w sieci miota si i cierpi. Jesiotr za w stanie stresu wydziela od razu rodzaj adrenaliny, ktra zakwasza jaja i nadaje im nieprzyjemny, jakby gnilny zapach. Caa robota na nic. Wielk i wrcz metafizyczn tajemnic kawioru jest to, i musi on pochodzi z ryby szczliwej. Czujc, e nadchodzi czas wydalenia ikry, czyli, antropomorfizujc szczliwego wanie rozwizania kieruj si jesiotry w kierunku pobliskich delt rzecznych, aby pozostawi ikr w wodach sodkich niezbdnych do rozwoju potomstwa. Tutaj wanie czekaj na nie rybacy. Sprytnie blokujc odnogi rzeki skierowuj stada zwierzt do pytkich kanaw, wzdu ktrych ustawione s pomosty. Umiejtny cios pak w ty gowy i ryba zostaje

znieczulona. Jej system nerwowy nie ma czasu wyda sygnau stresowego. Dopiero teraz przystpi mona do dalszych operacji i wydobycia ikry. W najwikszym skrcie podsumowuje to wszystko nadkaspijskie powiedzenie: Kawior musi by umiechnity. Rosjanie znaj czar smaku kawioru od XVI wieku, kiedy to podbili (1558) Chanat Astrachaski. Na to, e poznali si na nim od razu, mamy jeden nieodparty dowd. Oto gdy w roku 1670 wpada Astracha w rce zbuntowanych chopw pod dowdztwem Stienki Razina (tego od Woga, Woga, ma radnaja) co wydziera sobie tuszcza? Soje paskiego kawioru. I wyje z zachwytu. Ju wtedy mia wic kawior rang wyrafinowanego, arystokratycznego przysmaku. Wkrtce staje si ambrozj carskiego stou. Poza Rosj, Persj i wschodnimi kresami Rzeczypospolitej jest jednak nadal zupenie nie znany. Podczas noworocznej audiencji w 1720 roku ofiarowa ambasador rosyjski Ludwikowi XV inkrustowane szmaragdami pudeko z kawiorem. Degustacja nie wypada najlepiej. W chwil po przekniciu yeczki podarku, zacz krl gwatownie plu, a wreszcie zwymiotowa na kwiecisty dywan (dar posa tureckiego, co mogo w jakim stopniu pocieszy carskiego dyplomat). Przykad idzie z gry. Egzotyczny przysmak zosta zdyskwalifikowany i przez nastpne dwa wieki nikt o nim we Francji nie sysza. Sytuacja zmienia si wraz z masowym napywem do Parya rosyjskich biaych emigrantw spragnionych wdki na zalanie robaka, a do wdki oczywicie kawioru. Najlepsze interesy robi si zawsze na narodowych tragediach. Dwaj sprytni ormiascy bracia Petrossian, sami do niedawna carscy poddani, docenili nadarzajc si okazj. Co tam medycyna i palestra a takie byy do tej chwili ich profesje bdziemy importowa kawior! atwo powiedzie, trudniej zrobi. No, bo gdzie jest kawior? W Rosji. A tu nawet Rosji nie ma, tylko bolszewicki chaos. Najskuteczniejsze s metody najprostsze. Siedli dwaj bracia do telefonu. O dziwo! za ktrym razem uzyskali poczenie. Halo, halo, czy Kreml? A kto mwi? Bracia Petrossian z Parya. Z Parya? A z kim chcecie mwi? Z ministerstwem handlu zagranicznego. Macie chyba takie ministerstwo? Owszem, ministerstwo jest, ale nie ma nic do sprzedania. Ale my jednak chcemy kupi... Co? Kawior. Kawior? Kawior... Prosz si nie rozcza. Prosimy pozosta na linii... Przywoany do suchawki urzdnik radzieckiego ministerstwa handlu zagranicznego mao si nie popaka z radoci. W czasach powojennego spustoszenia bezcenny by kady grosz. C dopiero mwi o dewizach umoliwiajcych zakup setek nie istniejcych ju w Rosji towarw. Zreszt komunizmu nie buduje si na puszkach kawioru. Kawior. Dobrze. Ale kupujecie zaraz, duo i pacicie z gry. Bdzie zapacone z gry. W dolarach. To moecie uwaa, e transporty ju ruszyy. A kwestia pierwszestwa zakupw? Mniejsza o szczegy. Chcecie, to bierzcie monopol... Bierzemy monopol. Powodzenia, towarzysze. Powodzenia.

Autentyczno tej rozmowy powiadczya w pamitnikach nieyjca ju telefonistka z Kremla, ktr wdziczni bracia Petrossian odnaleli i zrobili swoj przedstawicielk w Zwizku Radzieckim. Wkrtce dociera zaczy do Parya przemysowe iloci kawioru, przez pierwsze lata zgoa zreszt nie clonego, gdy fiskus francuski nie mia takiej pozycji na swoich listach. Uboejca i deklasujca si biaa emigracja szybko staa si niewystarczajcym klientem. Trzeba byo za wszelk cen rozszerzy sfer popytu. I oto na Wystawie Gastronomicznej 1922 w Grand Palais wznosz bracia Petrossian ogromny stand. Kawior w beczkach, kawior w soikach, kawior na talerzach. Kady moe je i zapija, ile chce. Za darmo! Dookoa dyskretnie ustawione spluwaczki. Spluwaczki byy pene, ale sukces jeszcze peniejszy. Kawior si przyj. Dzisiaj, o czym doskonale wiedz polscy przemytnicy (acz coraz mniej to opacalna kontrabanda), jest kawior poczytywany w krajach Europy Zachodniej, szczeglnie w klasach rednich, za wyrafinowan i wykwintn przystawk, ktrej obecno dodaje stoom pieprzyku i splendoru. Krtko mwic: z kawiorem tak jak z yciem. Jedni si nim delektuj a inni rzygaj. Za potomkowie braci Petrossian miewaj si dobrze. Dla kogo jak dla kogo, ale dla nich bez wtpienia okaza si jesiotr najszczliwsz z ryb.

Kpiel
Staroytni Grecy byli narodem wysportowanym. To to oni w kocu wynaleli olimpiady. Oprcz olimpiad byo i wiele innych (szczeglnie w Sparcie) imprez o charakterze jakbymy dzi powiedzieli sportowym: konkursy zapanicze, walki wiczebne z uyciem rnego rodzaju broni, wycigi rydwanw, rne formy rywalizacji myliwskich etc. Na dugiej licie greckich rozrywek atletycznych jednej, cho wydawaoby si, e naturalnej i oczywistej, konkurencji nie znajdziemy: pywania. Owszem, pywaj poawiacze pere, zapewne pywa umieli niektrzy rybacy i marynarze. Jest to jednak element powinnoci zawodowych, a nie rozrywka, ani tym bardziej przyjemno. Podobnie w Rzymie. Baseny czy sadzawki przy willach patrycjuszy s jednoznacznie pytkie. Mona w nich moczy nogi, mona si ochodzi, ale na pewno nie popywa, ani nawet porzdnie si umy. Posplstwo nurza si w Tybrze, ktry zreszt jest ju wtedy ciekiem. Kpice si w Ostii ony i naonice bogaczy nosz, sdzc po mozaikach z Yilla Amerina, kalesony do kolan i przepaski osaniajce mniej wicej piersi. Kpa zdarza si im jednak raczej rzadko. Nadmorska Ostia peni w Cesarstwie bardziej funkcje Las Vegas ni kpieliska. Rwnie i redniowiecze nie gustuje specjalnie w wodzie, ani dla celw higienicznych, ani wypoczynkowych. Mycie si jest dla rycerza zniewieciaoci. Nie myj si ani templariusze, ani rycerze z Calatravy. Maj ku temu, jak si rzeko, powody ideowe. Synny rycerz i warcho Robert d'Artois jest z kolei pragmatyczny. Nie poddaje si ablucjom, aby nie zmy potu, ktrego zapach podnieca i przyciga kobiety. Nieliczne anie miejskie goszczce go i koedukacyjn klientel s na og lupanarami po prostu i nic dziwnego, e przestaj praktycznie istnie w czasach wielkiej XVIwiecznej epidemii syfilisu. W rzekach moczy si redniowiecze obu pci nago. Rzadko jest to kpiel w naszym dzisiejszym rozumieniu. Najczciej bieganie wzdu brzegw, chlapanie si wod; krtkie, pytkie zanurzenie i powrt na ld. Z punktu widzenia moralnoci publicznej jest to oczywicie najgorsza z moliwoci. Wynurzone z wody wdziki plaowiczw widoczne s wszake nawet z... kociow. Nic dziwnego, e kolejne wadze tak we Francji, jak i w Niemczech zakazuj takich igraszek w centrum miasta. W okresie reformacji kpiel w miejscu widocznym albo uczszczanym, jak i kadym miejscu nieosonitym karana jest w Szwajcarii grzywn z zamian na plagi. Wreszcie, w XVII wieku we Francji, z inicjatywy Madame de Maintenon kobietom zakazuje si kpieli w ogle. Mczyni, na wzr Ludwika XIV, maj wchodzi do wody w koszulach, ktre zdj mog dopiero wtedy, kiedy woda dojdzie im do pasa. Ciekawe, e sposobu wychodzenia z wody przepisy ju nie precyzuj. Przenielimy si tak atwo ze redniowiecza w XVII wiek, gdy w rzeczy samej w zwyczajach kpielowych niewiele si w tym czasie zmienio. Idem jeli chodzi o sztuk pywania. Przypomnijmy dzieje mierci rycerza nad rycerze Zawiszy Czarnego (1428). Armia Zygmunta Luksemburczyka przeprawia si za zgod Turkw na lewy brzeg Dunaju majcego w tym miejscu okoo 200 metrw szerokoci, w tym gbokiego nurtu, na ktrym czowiek nie

gruntuje, okoo 100 metrw. W momencie, kiedy na prawym brzegu zostaa ju tylko ariergarda pod dowdztwem Zawiszy, Turcy wypowiadaj rozejm. Na razie jednak nie atakuj, zadowalajc si bombardowaniem odzi po drugiej stronie. Zygmunt wyprawia ocala dk po Zawisz, ten oczywicie szlachetnie odmawia opuszczenia towarzyszy broni. Wszystko to trwa. W tym czasie rycerze z tylnej stray mogliby spokojnie zdj zbroje, rozebra si do rosou i dotrze wpaw na bezpieczny brzeg. Nie robi tego. Nie ma nawet takiego pomysu. S po prostu z pywaniem na bakier. W niecae dwa i p wieku pniej ma miejsce krwawa bitwa pod Mtwami midzy wojskami krla Kazimierza i buntownikami Jerzego Lubomirskiego. Mtwy to dzisiaj brzydka, przemysowa dzielnica Inowrocawia. Przepywaa tdy w XVII wieku leniwa rzeczka, szerokoci dwudziestu, miejscami do trzydziestu metrw, wliczajc rozlewiska. I w tym to strumyku umiao si potopi kilkuset wepchnitych w jego koryto onierzy koronnych... Doprawdy, nie mieli nasi przodkowie dobrych stosunkw ze sodkowodnym ywioem. Nie tylko nasi zreszt. Pord poborowych francuskich z lat pidziesitych XIX wieku pywa umiao dwch na stu. A w wojsku ich przecie potem tego nie uczono. Wrmy jednak do higieny. Szczyty brudu osiga kultura europejska w postpowej epoce owiecenia. W 1770 istniej w Paryu (a azienki domowe s czym zgoa nieznanym) zaledwie dwie anie publiczne. Pod sam koniec wieku liczba ich wzronie do dziesiciu, z ktrych kada liczya od 10 do 15 wanien. Nadal uchodz one jednak za miejsca prostytucji. Jako tako szanujcy si obywatel, dla ktrego rzecz jasn kpiel w rzece byaby czym niesychanym gdy wzia go chtka na kpiel, wypoycza wann do domu. Bya to caa skomplikowana operacja wymagajca transportu narzdzia (czy moe mebla?), zainstalowania go w salonie, ogrzania wody etc. Zdarzaj si jednak czyciochy. Wiemy na przykad, e baron d'Epinay wynajmowa wann a trzy razy w roku. Nie byo to wcale dobrze widziane. Podrcznik dobrego tonu z roku 1782 zakazuje wrcz uywania wody jako szkodzcej cerze. Dla utrzymania czystoci naley co dzie rano przetrze sobie twarz biaym kawakiem ptna. Przyzna jednak uczciwie musimy, i ten sam poradnik doradza wydubywanie brudu zza paznokci i poucza, e nie naley smarka w goe palce ani w rkaw, w szczeglnoci (sic\) cudzy. atwo si domyli, i w tej sytuacji wytworne towarzystwo wydzielao z siebie do intensywne zapachy. Pisze Boehn: W czasie obiadu, wydanego w roku 1750 przez ksicia de Chaulnes w Rouen, prezydentowa Cussy miaa za ssiada przy stole czowieka, ktry mierdzia tak nieznonie, i tego wytrzyma nie moga, a gdy na prob tej pani oddali si nie chcia, kaza go ksi aresztowa. Uzupenijmy od razu t relacj. Rozgniewa ksicia nie brud delikwenta, lecz fakt, i przychodzc do niego na przyjcie zapomnia si wyperfumowa. Skdind prezydentowa Cussy uchodzia zawsze za jdz i histeryczk. Jake sabe i przewanie faszywe mamy wyobraenie o yciu naszych przodkw. Rewolucja higieniczna to kwestia ostatnich trzydziestu lat XIX wieku. Na plaach w Dieppe pierwsi amatorzy kpieli morskiej (z powodu jej rzekomych waciwoci leczniczych) pojawiaj si pod koniec lat napoleoskich; przybywa ich jednak zaczyna dopiero od okoo 1880 roku. Sto lat temu nikt si jeszcze nie kpa w Dbkach ani w Chaupach. Pierwsze kursy nauki pywania zorganizowano w Bordeaux w roku 1913. Nie cieszyy si frekwencj. Czowiek nie ryba, eby przemieszcza si w wodzie. A i rybka lubi pywa w czym innym.

Kot
Najlepiej cicho siedzie sobie w jamie, A opatrzywszy zewszd bez oskotu Ani by z kotem, ani przeciw kotu... Tak doradza biskup Ignacy Krasicki i trudno odmwi jego sowom zdrowego rozsdku. Ani z kotem, ani przeciw kotu. Kompromis, pluralizm, tolerancja... C, kiedy nale do podgatunku homo sapiens kotw akurat nie znoszcego. Nie jestem w tym wstrcie odosobniony. Podzielali go i wity Ludwik IX, krl Francji, a mj patron, i Ludwik XIV, i Spinoza, i krl polski Wacaw Czeskim pospolicie zwany. Nie tylko oni. Kot pisa okoo 1180 w De nugis curialium teolog angielski Walter Map jest zwierzciem ciemnoci, czyli

pieka i potpienia. Nie kto inny ni przebrzyde czarownice szerzce pniej mier, szkod i zgorszenie cauj koty pod ogonem. Z kolei w Contre les hrtiques de son temps, dziele wydanym midzy 1189 i 1202, dowodzi Alain de Lilie, i nawet nazwa heretyckich katarw wywodzi si od kotw: chat chathares cathares. Biskup Parya Wilhelm z Owemii w 123l widzia na wasne oczy, co poprzysig uroczycie przed trybunaem krlewskim, samego Lucyfera w postaci czarnego kota. Nic dziwnego, e 13 czerwca 1233, w bulli Vox in Roma, potpia papie Grzegorz IX diaboliczne koty jako takie, ktre to oskarenie podejmuje i przekonywajco uzasadnia Cezary de Heisterbach w Dialogus miraculorom. Spalony na stosie w Vesoul, w 1620 roku, Jean Boille zezna, e wanie koty skoniy go do wystpku i zaparcia si wiary. Rzecz tym bardziej zrozumiaa, i po francusku la chatte kotka, oznacza kobiece wosy onowe, a nawet cay wzgrek Wenery. Jean Boille mwi wprawdzie w ledztwie wstpnym o kotach burych, ale ju po pierwszym przesuchaniu z udziaem mistrza katowskiego przyzna, zgodnie z teologi, e jeszcze gorsze s czarne, ktre po prostu dziaay za porednictwem burych i aciatych. Musimy z ulg podkreli, e sd doceni sprostowanie grzesznika i w uznaniu jego prawdomwnoci zgodzi si na uduszenie przed spaleniem. Wspaniaomylno ta nie moga jednak, co jest chyba rzecz oczywist, obejmowa samych kotw. 24 czerwca 1604 nakazuje wic krl Henryk IV, ku czci witego Jana Chrzciciela, spalenie na placu de Grve beczki, czyli okoo setki kotw. Jest w tym kontynuatorem starej francuskiej i chrzecijaskiej tradycji. Niestety, w trakcie ceremonii, syszc miauczenie kremowanych, nastpca tronu pniejszy Ludwik XIII rozwrzeszcza si strasznie, dajc uaskawienia. Racja stanu nie moe si jednak ugina przed kaprysami maolatw. Koty dopalono do koca. Sam Ludwik XIII, kiedy dors i wzi w swoje rce odpowiedzialno za losy kraju, te pali po beczuce mruczkw przy okazji wikszych wit. Przyzna mu jednak trzeba, i dba wyda w tym celu specjalne rozporzdzenia eby byy to tylko koty najzupeniej czarne. Drugim, obok Delfina, obroc skazanych okaza si na placu de Greve niejaki Antoine de Merves. Nie, nie chodzio mu o koty w ogle, ale o jednego konkretnego zwierzaka. Kroniki przekazay nam nawet jego imi: Milou. By czarny, acz z paroma biaymi atami, a przede wszystkim miaucza niezrwnanym, najwspanialszym pono w Europie basem. O co chodzio? Rzecz prosta. Od redniowiecza po XVII wiek nic nie budzio wikszego zachwytu melomanw ni tak zwane kocie organy. Od dwunastu do dwudziestu czterech kotw (gama zaleaa od wraliwoci muzycznej organisty) wsadzano do maych skrzynek tak ciasnych, eby zwierzta nie mogy si rusza. Przez odpowiednie dziurki wycigano im ogony na zewntrz. Ogony, eby uzyska przewidziany zestaw miaucze, mg teraz artysta pociga, nakuwa, przypala lub obstukiwa odpowiednim moteczkiem. W 1549 takimi wanie organami witaa rada miejska Brukseli krla Hiszpanii Filipa II, ktry zachwycony by skal kocich pie od altu do basu. Z tym e, i tu rozumiemy dziaania Antoine de Merves, o basy byo zawsze najtrudniej. Wielki specjalista od kocich organw dominikanin ojciec Kircher (zwolennik nakuwania) stara si wyhodowa kocie basy drog tysicznych eksperymentw. Kastrowa, pkastrowa (nie wiemy, na czym to dokadnie polega, ale tak nam sam relacjonuje), krzyowa rasy i okazy. Wszystko na nic. Okazuje si, e kot miauczcy basem to taki sam dar Boy jak Pavarotti piewajcy tenorem. Z t jedynie rnic, e Pavarottiego nie trzeba b szpikulcem. Ze by sobie wystawia wiadectwo, kto by wtpi w moliwoci kocich organw. Na rzeczone powitanie Filipa II odegray one sze pieni religijnych i dwa marsze wojskowe. Zdech kot tylko jeden, e za kronikarz nie zatrzymuje si duej nad tym przypadkiem, domyli si moemy, i w jego skali miauczenia atwo byo znale odpowiednie nastpstwo. W Chinach, jak wiemy, koty s spoywane. Ot tutaj, niestety, musz Ci, czytelniku, rozczarowa. Jedynie poladki kocie gotowane w curry maj pono smak interesujcy. Pozostae pokocia (pochodne od podrobw) przypominaj polednie czci wieprzowiny, niekiedy wrcz gotowane w niedorobionym sosie eberka. Z tego wic punktu widzenia uyteczno kotw wydaje si minimalna. Poza tym kota trudno si pozby. Pamitam w 1969 roku wypadek przed Uniwersytetem Warszawskim. Trolejbus (byy wtedy jeszcze takie pojazdy w stolicy) uderzy

starsz kobiet. Natychmiast zebra si tumek. Powodowany bezwarunkowym odruchem gapia chciaem i ja wetkn gow. Powstrzyma mnie od tego zaywny pidziesiciolatek opuszczajcy wanie pierwsze szeregi zgromadzonych: Panie, nie ma nic ciekawego... Baby i kota nie dobijesz... Nie wiem, skd czerpa w anonimowy przechodzie swoj wiedz. Jego opini potwierdza jednak w caej rozcigoci, przynajmniej w czci dotyczcej kotw, nie byle jaki autorytet, bo jeden z najwikszych pisarzy japoskich Yukio Mishima (19251970, wydawa te pod pseudonimem Kimitake Hiraka). Opisuje bowiem detalicznie trudnoci w ukatrupieniu kota metodami chaupniczymi. Nie wystarcza, podug jego obserwacji, nawet rozcicie scyzorykiem odwoku zwierzcia na caej dugoci; trzeba jeszcze poprzecina jelita, przeci cigna, a jeszcze futerko si rusza. Mishimie mona wierzy, gdy eksperyment z rozcinaniem odwoku przeprowadzi pniej na sobie samym, popeniajc harakiri na ywo (zarwno w sensie anestezjologicznym, jak i dziennikarskim) w studio tokijskiej telewizji. I rzeczywicie poszo atwiej ni z kotem. Kot jest niewierny, faszywy, peen perwersji, ktre rozwijaj si z wiekiem pomimo pozorw oswojenia. Kocha tylko interesownie, asi si tylko po to, eby wykorzysta... twierdzi synny przyrodnik i filozof Georges Leclerc de Buffon. Nic wic dziwnego, e bywa te kot symbolem wadzy i polityki. Ale nawet w tej roli, w ktrej wystpowa w staroytnym Egipcie, powizany by w systemie mitologicznym nie z Ozyrysem i socem, ale ze mierci, ksiycem i bardzo dwuznaczn bogini Izis. Chyba wic mia racj Stanisaw Ignacy Witkiewicz (Witkacy) piszc: Aa, a, kotki dwa, szare, bure obydwa. Aa, a, kotki trzy, Zjady mzgi szare wszy. Aa, a, kotki cztery, Poszed papa do hetery. Aa, a, kotkw pi, Mama czuje dziwn ch. Aa, a, kotkw sze, Nieskoczono w szklance znie. Cho jest te oczywicie i inna narodowa tradycja: Koci, koci apci, Pojedziem do babci... Pytanie tylko, czy babcia byaby zadowolona i czy kto j przedtem pyta o zgod. Kot jedyne zwierz, ktremu si udao oswoi czowieka napisa Marcel Mauss. Patrzc na ludzko, chyba to on wanie mia racj. Niestety.

Krew
Markiz de Sourches wspomina w Pamitnikach, jak przepycha si przez tum dworzan, by przypa do rki Ludwika XIV. Niestety w powstaym zamieszaniu uderzy nosem w gow jednego z lokajw. Buchna krew, plamic wsy, brod, a nawet kamizelk markiza. Wezwany natychmiast medyk zaordynowa markizowi... puszczenie krwi z ng. Nadworny medyk Karola IX i Henryka III (naszego Walezego), Leonardo Botallo (15301571), dowodzi, jak zbawienne jest popuszczenie krwi od czasu do czasu: Im wicej wyssie dziecko mleka z piersi matki, tym bardziej zapenia si owa pier nowym pokarmem. Nie inaczej jest z krwi. Im wicej jej pucimy, tym wicej nowej ciao wytworzy. Nie trzeba za chyba przekonywa, e krew wiea lepsza jest i zdrowsza od zuytej, skisej i noszcej w sobie wszelkie minione choroby. Spadkobierca jego idei, JeanAlexandre Hecquet (16611737), stawia za kropk nad i: Puszczanie krwi jest niezbdne do ycia.

Puszczanie krwi staje si wic w XVIXVIII wieku istnym panaceum. Medyk dworski Ambroise Par odnotowuje, e puszcza krew choremu na gryp szambelanowi dwadziecia siedem razy w cigu czterech dni. Nie jest to bynajmniej rekord. Niejakiemu panu Mentel, choremu na chroniczny katar, puszczano krew sto trzydzieci dwa razy. Dziennik Zdrowia Ludwika XIV (Le Joumal de sant du roi Louis XIV, de lanne 1647 1711) dowodzi, e wykonano na nim w zabieg ponad dwa tysice razy. Tak! Dwa tysice! Nie jest to adne przejzyczenie ani bd korektorski. Puszczaniem krwi leczono nawet syfilis. I to podobno z dobrym rezultatem, jak w przypadku Gabriela Vallope, u ktrego po trzydziestym dziewitym puszczeniu krwi znikny wszelkie objawy tej nieprzyjemnej choroby. Inna sprawa, e umar w dwa miesice po wyleczeniu. Ale na zapalenie puc. Moda na puszczanie krwi trwa a do koca XVIII wieku. Warto podkreli, e jest ona uzasadniona podbudowana autorytetem naukowym najwybitniejszych lekarzy epoki. Nawet Molier, niemiosiernie skdind wyszydzajcy medykw, tego akurat zabiegu nigdy nie poda w wtpliwo. Nowa, moda krew i krew zepsuta, zuyta... Czy mona si w tej sytuacji dziwi wierze w wampiry? Dracula, jak pamitamy, wysysa tylko dziewice, a wic istoty nienaruszone i mode. Odwieajc tak permanentnie wasn krew, zapewnia sobie wieczne zdrowie, a w konsekwencji nocn tylko bo musi by kara za ksanie niewinnych ale jednak niemiertelno. Nasza krew, krew z krwi, ko z koci, mie to we krwi wbrew pozorom nie byy to wyraenia przenone. Krew odwiea si rwnie w potomstwie. Nasza, specyficzna krew. redniowieczna, renesansowa i jeszcze nawet owieceniowa pregenetyka przekonana jest, e dziedziczymy poprzez krew. Jest wic rzecz oczywist, e krew krwi niepodobna. Pomijajc ju niuanse rodowe; inn krew maj cudzoziemcy, inn ydzi, inn chopi. Krew mieszana pozostanie na zawsze nieczysta, a wic podatna na wszelkiego rodzaju schorzenia. Mylili si historycy marksistowscy upatrujc w zakazach midzystanowych maestw li tylko wyrazu konfliktw klasowych. To take, a moe przede wszystkim, kwestia biologii i hematologii. Mieszanie krwi pisze Bernard de Savigny (XVII w.) prowadzi zawsze do kalectwa albo szalestwa. Niech nie myl nasi nieroztropni panicze z wielkich domw, e zapadniajc chopki przyczyniaj si do poprawy stanu populacji. Wszelkie badania wykazuj, e potomstwo tak poczte jest cherlawe, zidiociae, a krew z nich puszczona ma kolor czarnawy i cierpki zapach, porwnywalny z woni koziego gnoju, aczkolwiek nieco bardziej kwany i dranicy nozdrza wchajcego. Krew szlacheckochopskich bkartw jest wic czarnawa. Czy mona si dziwi, e krew arystokratyczna moe by bkitna? Tutaj od razu komentarz. W Polsce jest ona akurat bkitna, w innych krajach przybiera bardzo rne kolory. Chodzi o to, eby bya inna. Pisze godny zaufania kronikarz, e z piersi zranionego pod Poitiers 19 wrzenia 1350 krla Jana II Dobrego krew uchodzia zotymi kroplami. Z kolei Filip Pikny, gdy odnaleziono go miertelnie rannego w lesie, w ktrym polowa na jelenie, lea w kauy swojej podniosej krwi, ktra mienia si w socu kolorem rubinw. I jeszcze wity Ludwik IX, lekko raniony (historycznie nieprawdziwe) pod Damiett, na ktrego pancerz kapay srebrne krople krwi do ez miosierdzia podobne. Nie wiemy wprawdzie, czym rni si zy miosierdzia od innych, wiemy wszake na pewno, e krew ma taki kolor, na jaki si urodzeniem zasuyo. Przylepiajc wic plaster na nasz skaleczon proz, obtarte kolano, palec przecity przy patroszeniu kurczaka i widzc czerwony kolor tego, co si z nas wylewa, skonstatowa musimy z blem (bo ranka boli), e chcc nie chcc naleymy do obozu komuchw. Chyba eby z nas wypyno co niebieskawego. Ale tego nikomu nie yczymy.

Krlik
Dlaczego krlik? Rzymianie widzieli w nim przede wszystkim zwierz, ktre robi dziury w ziemi, std nazwali go cuniculus, co pierwotnie oznaczao chodnik podziemny albo szyb grniczy. Std woskie coniglio,

kastylijsiae conejo, kataloskie conill czy portugalskie coeIho. W redniowiecznej Francji nazywano go connin, co przej staroniemiecki ze swoim Kanin, ktry stopniowo przeksztaci si w Koning, a jeszcze pniej w Kaninchen. Zostamy jednak przy Koningu, bo w czasie, kiedy tak wanie nazywaj zwierz Niemcy, dociera ono do Polski. Sowo Koning zblione jest fonetycznie do Knig krl. Std te, przez pomyk po prostu, nasz krlik. Krlik rni si od zajca licznymi aspektami anatomicznymi, ale te, i moe przede wszystkim, obyczajami. O ile zajc yje sam lub z maonk i lubi due przestrzenia o tyle krlik woli ycie spoeczne stoczony w podziemnych norach, ktre opuszcza tylko na dystans zasadniczo nie przekraczajcy 500 metrw. Z tymi piciuset metrami rzecz jest doprawdy osobliwa. Ot swoj europejsk ekspansj zaczyna krlik z Hiszpanii. Robert Delort zarcza, e mona dokadnie datowa przemarsz krliczy na wschd: po p kilometra rocznie. Ani mniej, ani wicej. Za to wytrwale i konsekwentnie. Gdziekolwiek pojawiy si krliki (przynajmniej od czasw, co do ktrych dysponujemy rdami pisanymi), wybucha od razu klasowy spr midzy myliwymi, czyli ongi szlacht, a rolnikami, czyli chopstwem. Dla szlachty zwierz gniedce si w paacowym ogrodzie i nie oddalajce si z niego, na ktre mona wic zapolowa podczas porannego spaceru, dostarczao sympatycznej, a i opacalnej (futerko, miso) rozrywki. Czym mg by krlik dla wieniaka, ukazuje moe najlepiej przykad australijski. Na Boe Narodzenie 1859 sprowadzono tu i wypuszczono w natur dwanacie par krlikw. Zwierzta, ktrym klimat australijski wyjtkowo zasmakowa, nie tylko rozmnaay si byskawicznie, ale na stachanowski wzr porzuciy europejskie normy i pdziy przed siebie z szybkoci do trzech (sic!) kilometrw rocznie. Na swojej drodze wyeray wszystko: uprawy, rolinno stepow, wreszcie kor drzew, ktre od tego usychay. Wobec setek milionw krlikw myliwi byli bezsilni. Ju w 1930 wypowiedziano wic najedcom wojn bakteriologiczn. Pocztkowo bezskuteczn. Dopiero w 1950 roku udao si uczonym zarazi par krlikw odpowiednim wirusem. 20 czerwca 1952 doktor Armand Delille powtrzy w eksperyment we Francji. Skutki byy straszliwe. W cigu dwch lat pado tu i tam okoo 99,8 procent krlikw. Dopiero w 1954 pojawiy si osobniki uodpornione na zaraz. I tutaj kolejna krlicza zagadka: pogowie ich w Australii, podobnie jak we Francji, zrekonstruowao si do poziomu 23 procent stanu sprzed 1950. Kiedy jednak przekracza ten prg, wybucha od nowa epidemia... Rolnicy mog by usatysfakcjonowani. Uczonym za to tgiego zabija to do dzisiaj wieka. Oczywicie byskawiczne mnoenie si krlikw uczynio z nich szybko i atwo symbol seksualny. Dowodem synne Bunnies z klubw Playboya. Przyjrzyjmy si jednak tej symbolice bliej. Co naprawd reprezentuje kobietakrliczek z naszego ulubionego miesicznika? Owszem, jest tu odwoanie do kopulacji. Ale jakiej? Szybkiej i promiskuitycznej. Peny idea macho. Krlik, jak wspomnielimy, jest domatorem, niejako do dyspozycji hodowcy albo myliwego. Moe by dowolnie konsumowany. A jednoczenie... Podug przeprowadzonych we Francji w 1983 roku bada marketingowych 37 procent miejscowych pociech przedkada krlika nad misia. Krlik jest bardziej puszysty, agodny i nie ma swojego odpowiednika w gronym niedwiedziu grizzy, ktrym strasz westerny. Na tym wanie polega geniusz propagandystw z Playboya schowawszy si za mie w dotyku i sympatyczne zwierztko, stworzy wizj kobietyobiektu. Uszka Bunnies to znacznie wicej ni pornografia; to upowszechnianie i utrwalanie obrazu pci ulegej i suebnej. Artykuy o wyzwoleniu seksualnym, wywiady z feministkami to tylko bardzo powierzchowne alibi. W gruncie rzeczy mamy tu ten najstarszy program wiata: dzieci, kuchnia, koci; plus moe jeszcze szybki numerek na boku (no, ale bez tego nie byoby dzieci). Zrozumia to Walerian Borowczyk i nakrci nowel filmow wysoce i mile perwersyjn. Oto dziewczynka uywa krlika do nieprzyzwoitych zabaw. Zauwaaj to rodzice, zabijaj zwierztko i podaj crce na kolacj (w potrawce). Kiedy maa dowiaduje si, co zjada, bierze n i morduje tatusia i mamusi. Jest w tym zawarta caa zabawa symboliczna. Zabicie krlika jest znakiem zabicia dziewczcoci crki. Zjedzenie go przez ni staje si wic aktem swoistego kanibalizmu, tak ostatecznego przekroczenia tabu, e potem wszystko staje si moliwe. Oto wyzwolenie kobiety, ale jakim si odbywa kosztem.. Poplta wszystko Borowczyk, siedzi gdzie z boku i mieje si

zoliwie. Interpretuj widzu, jak wolisz. Jedno jest pewne. Kada dyskusja o krliku jest dyskusj o statusie pci piknej w naszym spoeczestwie.

zy
Zacznijmy t scen ze znanej wszystkim obowizkowej w szkole lektury Faraona Bolesawa Prusa. Mody nastpca tronu Ramzes przychodzi pocieszy pobitego przez nieznanych sprawcw asyryjskiego posa Sargona, ktrego doradc jest szlachetny Istubar, i wrcza im acuch wysadzany rubinami i szafirami. Olbrzymi Sargon zapaka, co wzruszyo ksicia, lecz nie rozczulio obojtnoci Istubara. Kapan wiedzia, e Sargon ma zy, rado i gniew na kade zawoanie, jako pose mdrego krla. Namiestnik posiedzia przez chwil i poegna posa. Za wychodzc pomyla, e jednak Asyryjczycy, pomimo barbarzystwa, nie s zymi ludmi, skoro umiej odczu wspaniaomylno. Zaiste, mao dowiadczony by egipski namiestnik i nastpca tronu. Gdyby by biegym politykiem, sam by take zapaka... Ann VincentBuffault stworzya termin wymiana ez. Brzmi on moe zabawnie, ale celnie oddaje sedno sprawy. Dajcemu zy trzeba je odda zaleca francuski savoir vivre z XVIII wieku. Jeeli kto pacze, jest po prostu niegrzecznoci nie paka z nim razem. Jest to szczeglnie istotne w stosunkach rodzinnych. Marivaux w Spectateur franais opisuje scen, w ktrej ojciec zastaje dzieci paczce z powodu problemw finansowych rodzicw. Chodcie szybko do waszej matki woa niech ona, ktra te pacze, zobaczy zy w waszych oczach. W momencie, w ktrym wchodz do pokoju matki, ojciec te oczywicie zaczyna szlocha. Tyle e zaznacza Marivaux wraz z ow rodzinn komuni paczu nie byy to ju zy blu, ale szczcia. Rwnie na dworze krlewskim wadca nie pacze nigdy sam. Karol IX mia atwe zy, wic dworzanie nosili przy sobie specjalne mikstury dranice oczy, by mc wspbole z monarch. Pacz rycerze. Nawet okrutny krl Anglii Edward III, pacze na widok zwok zabitych w bitwie pod Poitiers nieprzyjaci, a potem znowu podejmujc uczt pokonanego krla Francji, a teraz jeca, Jana II Dobrego. Tym razem wzruszy go widok ponionego (przez siebie samego) majestatu. Z kolei Henryk IV popakiwa mia zwyczaj z powodw bardziej, chciaoby si rzec, spoecznych. I oto widzc owego biedaka, ktry licie z dbu dar na jedyne poywienie, rzuci mu zot monet i gono zaszlocha. Rzecz jasna trzeba wiedzie, gdzie, kiedy i z jakiego powodu paka. Ju od przeomu XV na XVI wiek skodyfikowa tu mona pewne reguy. Mczyzna moe i powinien paka na widok cudzej krzywdy, sieroctwa, kalectwa etc. Kobieta ma prawo paka take nad sob. Z tym e, uwaga! nikt nie powinien roni ez nad skutkami swoich wasnych dziaa. wiadczyoby to bowiem, e podaje ich sens w wtpliwo. W 1621 kat z Narbonne, ktry rozszlocha si po spaleniu dziewitnastoletniej i jak zawiadczaj wiadkowie bardzo piknej czarownicy, zosta natychmiast dyscyplinarnie zwolniony z mistrzowskich obowizkw i cudem unikn wizienia. W paczu zachowana by musi hierarchia. Jeeli wadca nie widzi powodu do ez, to nie powinien si te maza poddany. Jeeli nie zapacze dowdca, nie ma do tego prawa podkomendny to ostatnie figuruje expressis verbis w hiszpaskim regulaminie wojskowym z XVII wieku. W dwa wieki pniej taka adnotacja nie byaby ju potrzebna. zy stay si bowiem generalnie wstydliwe. Wprawdzie jeszcze pod koniec XIX wieku pacze Sta, jest to ju jednak rzecz wyjtkowa, e zacytujemy W pustyni i w puszczy: Lecz potem staa si rzecz dziwna. Oto ten sam Sta, ktry przed chwil byby zdumia sw zimn krwi i spokojem najwytrawniej szych strzelcw caego wiata, poblad nagle, nogi zaczy mu si trz, z oczu puciy mu si zy... Rzeczy wyjtkowo sprowadzona zostaje jednak ju poprzednio do porzdku przez spontaniczne wyznanie Nel: Nel! rzek chopak Medinet to byo zudzenie, ale wiem na pewno, e nas cigaj, wic nie martw si i nie pacz. Na to dziewczynka podniosa ku niemu zazawione renice i odpowiedziaa przerywanym gosem: Nie Stasiu... ja nie chc paka... tylko mi si tak... oczy poc... Okazuje si, e ju i dziewczynce paka nie wolno. Wstydliwo ez podyktowa Francji, a poprzez ni Europie, libertynizm francuski XVIII wieku. Chodzio najpierw o to, e cierpienie tak fizyczne, jak i psychiczne

jest nieoddzielnym skadnikiem rozkoszy seksualnej. W blunierczych sowach kpi Mirabeau z ez Maryi pod krzyem. Pacz sta si nie tylko oznak saboci, ale pospolitoci i wrcz uomnoci charakteru czowieka, ktry nie jest w stanie stawi czoa rzeczywistoci, zmuszajcego do brutalnych decyzji losu. Krtko mwic pacz staje si spraw wstydliw. Ofiary stosw z XVI i XVIII wieku pakay i tym budziy wspczucie widowni. Skazani przez terror Robespierre'a licytuj si w tym, eby najmniejsza za nie zabysa w ich oku. Co moda, to moda. W jednym ze sprawozda z egzekucji czytamy, e mieszczka z Libourne wstpowaa na szafot ze szlochem. I lud przyj to jak donosi wspczesny sprawozdawca z obrzydzeniem. I niewane, e dziewczyna skazana zostaa za jakie gupie zdanie typu za monarchii atwiej byo kupi drode, ktre wyrwao si jej w publicznym miejscu co powinno byo budzi wspczucie publicznoci. Nic podobnego. Popsua spektakl swoim niemodnym zachowaniem, wic zostaa wygwizdana. W porwnaniu do standardw francuskich Polska dugo jeszcze pozostanie krajem rozbeczanym. Niezwykle skonny do paczu nad sob, nad ojczyzn, nad minion modoci jest przykadem dla narodu wieszcz Adam Mickiewicz. Wcale nie tylko: Polay si zy me czyste, rzsiste, Na me dziecistwo sielskie, anielskie... Ale rwnie: le mnie w zych ludzi tumie, Pacz, a oni szydz... Albo: W naszej rozmowie nie potrzeba sowa. Ja twe westchnienie, ty me zy zrozumiesz... itd. itd. Mody na dusz met nie mg i Mickiewicz pokona. Zdoa jednak uczyni w niej pewien wyom. Oto w Polsce wolno paka artystom. Pacze Broniewski, pacze Wierzyski, pacze nawet Wojaczek. Nie s to bynajmniej zy ekshibicjonistyczne. Wrcz odwrotnie, s to zy przenone i symboliczne. A takie zy roni nawet naley. Kodeks uywania ez obiektywnie spoecznie istnieje, trzeba go tylko spisa i co najwaniejsze precyzyjnie datowa, gdy w kadej chwili moe przyj nowa moda paczu. Na wszelki wypadek, gdyby zobowizano nas znowu do pakania, przekazujemy, co powiedziaa Jacques'owi Seurat grecka zawodowa paczka pogrzebowa z okolic Janiny: eby naprawd dobrze paka, trzeba by wyspanym. Rano zje niadanie obfite, ale nie tuste i raczej bez serw; zapi najlepsz butelk modego wina, ale nie retziny, bo naley unika pynw oleistych. Bezwarunkowo nie wolno pali papierosw, od ktrych gardo wysycha i pacz zrobi si podobny do kaszlania. Po niadaniu nie wychod na soce. Sid w miejscu ocienionym i od czasu do czasu wypij co (najlepiej jako si rzeko mode wino). Bezporednio przed paczem zrb par skonw i przepucz gardo. Kiedy bdziesz ju paka, pamitaj, eby w przerwach gboko zaczerpywa powietrza. Nie naley ociera powiek, bo psuje to efekt i podrania oczy. Po paczu nie zapomnij zje solidnego posiku i zanim pooysz si spa, zrobi cho krtkiego spaceru. Spa naley na plecach, z rkami wycignitymi ku grze. Kiedy chcesz zapaka na prb, nigdy nie zdawaj si na swj wasny osd. Nigdy sam siebie dobrze nie syszysz. Popro kogo bliskiego, a znajcego si na rzeczy, eby posucha i da swj opini. Prawda, jakie to proste? Wic teraz ju tylko: ezka do ezki A bd niebieski W smutnym kolorze blue Jak chodny jedwab Pustego nieba Zapiewa Kolor blue.

Jonasz Kofta Paczmy, paczmy, bo wesoo z trzynastowiecznej pieni trubadurskiej.

Mi
Prosz pastwa, oto mi. Mi jest bardzo grzeczny dzi, Chtnie pastwu ap poda. Nie chce poda? A to szkoda. Jan Brzechwa Pluszowy mi, taki, jakim go znamy, wynaleziony zosta w roku 1903. Wiosn owego roku polowa ot prezydent Theodore Roosevelt, a by myliwym tak zapalonym, e wrcz maniakalnym, w Grach Skalistych. Jak zwykle prcz obstawy towarzyszyo mu rwnie grono wcibskich dziennikarzy penicych mimowolnie, lecz skutecznie, rol bezpatnej nagonki. Nagle na stoku, wrd kosodrzewiny, pojawi si may niedwiadek. Wszyscy oczekiwali na celny strza. Tymczasem prezydent zachwycony zwierzciem zama fuzj i da znak do zakoczenia oww. Dziennikarze zaniemwili z wraenia. To jest dopiero temat! Prezydent oszczdza ycie maemu, puszystemu stworzonku! Lito prezydenta. Prezydent i przyroda. Przyroda i prezydent. Prezydent i macierzystwo. Nastpnego dnia z caej prasy amerykaskiej pola si sentymentalny lukier. Tydzie pniej obdarzony kapitalistycznym refleksem producent z Massachusetts rozpocz ju sprzeda Teodorowych misiw teddy bear (tak si mi do dzisiaj w USA nazywa) w trzech wersjach: gumowej, pluszowej i sztruksowej. Pluszowa sprzedawaa si zdecydowanie najlepiej i nie tylko najlepiej, bo po prostu wspaniale! Kiedy w czerwcu 1917 lduj we Francji pierwsze amerykaskie oddziay w swoich westernowych kurtkach koloru khaki i pilniowych, szerokich kapeluszach teddy bear nie jest jeszcze dziecic zabawk, lecz symbolem Ameryki, jej przywdcy, bliskiego zwycistwa, dobrego i susznego adu wiata. Zachowaa si notatka inwentaryzacyjna, e przy onierzach z Ohio, Wirginii czy Arizony, ktrzy padli 30 i 31 maja 1918 w krwawej bitwie obronnej pod ChateauThierry, znaleziono midzy innymi 67 misiw. Z krwawych pl nad Mam trafiaj misie do francuskich domw, by wkrtce sta si ulubion zabawk dzieci caej Europy. Pierwszy to bodaj, grubo przed coca-col i dinsami tak totalny sukces modej amerykaskiej kultury. C, kiedy w Polsce niedwied kojarzy si raczej z naszym wschodnim ssiadem. Std te pewna magistrantka z Wrocawia, ktrej nazwiska z litoci nie wymieni, powizaa misia z rzekomym kultem niedwiedzia u Sowian wschodnich. Co wicej... magisterium obronia. Wymowny to dowd, e czar ciekawej konstrukcji intelektualnej zawsze zatriumfowa musi nad prostackimi faktami. Jak jasno z tego wynika, ani Wadysaw Jagieo, ani Stanisaw August Poniatowski nie bawili si w dziecistwie misiami. Gorzej jeszcze by to stwr nie znany nawet naszym pradziadkom. Inne mielimy wic dowiadczenie dziecistwa i tak naprawd nigdy do koca bymy si nie zrozumieli. Bo c to za dojrzewanie bez misia? przynajmniej jeli chodzi o pe msk... Owszem, mogli pradziadowie oglda prawdziwe misie, wytresowane w wyspecjalizowanej szkole w Smorgoniach na Biaorusi, z kkiem w nosie, taczce na dwch apach pod cygask muzyk. Nie ma to jednak nic wsplnego z misiem pluszowym partnerem i wiadkiem naszych pierwszych uczu ojcowskich i dozna erotycznych. Facet, ktry nie umia pieci misia mawia Wacek Kisielewski nigdy nie potrafi dogodzi kobiecie. Mia wit racj. Bo takie s te nasze mioci: puszyste, mikkie, pluszowe. Jakie byy kobiety naszych antenatw? Przyznajmy z pokor, e nie umiemy sobie tego nawet wyobrazi. A Kubu Puchatek, ktrego ostatnio w imi translacyjnej prawidowoci przechrzczono na jakie okropiestwo? Kime by on by dla naszych przodkw? Trywialnym jakim stworzeniem z ckliwej i wydumanej opowiastki. Bo przecie wiadomo, jakie s prawdziwe niedwiedzie. Przykadem Breniew. Z tym, e nie generalizujemy midzynarodowej popularnoci misia. Pierwsz zwierzc zabawk, jak widzi kade francuskie dziecko, czy to chopiec czy dziewczynka, jest akurat yrafa. Tak, yrafa wanie. yrafa ma, jak wiadomo, cztery dugie

nogi i na dodatek dug szyj. Innymi sowy pi koczyn, ktre moe bobas z atwoci wygin i obgryza. Dlaczego w takim razie nie omiornica? Odpowied na to wydaje si do prosta. Ot w procesie ewolucji blisi jestemy jednak yrafom ni stworzeniom wodnym. Cho skdind jaka to jednak pasjonujca przygoda ludzkoci: kiedy chebia, a teraz Czesaw Miosz... W tym wzgldzie nasi przodkowie okazali si jednak jeszcze bardziej racjonalni. Mj tata, ktry urodzi si w roku . 1908, a wic na dziesi lat przed drug bitw nad Marn, dosta na urodziny wacian map. Mapa ta jakim cudem przetrwaa wszystkie zawieruchy wojenne i zasiadaa co roku pod familijn choink. Bya ju tylko map w domyle, gdy zb czasu zrobi swoje. Byem do niej bardzo przywizany. Pomimo to wolaem swoje misie. Dlaczego? Moe dlatego, e s mapy nazbyt samodzielne. Podczas kiedy mi... Chtnie pastwu ap poda. Nie chce poda? A to szkoda.

Mocz
Inna znw dziewczynka bya, A woali j Ludmia. (...) Czsto nio si jej w nocy, e j Rycerz mia w swej mocy (...) Jednej nocy, bawic wsplnie, Rycerz czuy by szczeglnie. Cigle mwi: Ach! Ludmio! (Niby tak si to jej nio). Wci mniej sobie poczyna, A ko wpado w Uryna. Zauwamy, sowo uryna pisze Tadeusz eleski Boy z duej litery. Nic dziwnego, chodzi tu o szacunek dla profesji. Boy, zanim zosta tumaczem (genialnym!) i poet (wymienitym!), ukoczy studia medyczne. e by za jednoczenie wyrafinowanym znawc historii, wiedzia, i przez stulecia emblematem fachu lekarskiego nie by aden wymylony przez snobw i pretensjonalny w Eskulapa, ale nocnik wanie! W Tacu mierci Mermeta (1410) widzimy medyka z nocnikiem w rku. To samo w Godzinkach Anny z Bretanii, gdzie Kosma i Damian (jak pamitamy, byli lekarzami) trzymaj to samo naczynie. Ten sam motyw znajdziemy w malarstwie Gerrita Dou, ucznia Rembrandta, Van Hoogstratena, Roberta Nanteuil etc. etc., eby wspomnie ju tylko o synnym Lekarzu z urynaem Gabriela Metsu. W tym skojarzeniu utensylium i profesji nie ma adnej kpiny ani ironii. Jest to po prostu stwierdzenie faktu. Od czasw staroytnych przypisywaa medycyna ogromne znaczenie diagnozom stawianym na podstawie koloru, zapachu i smaku moczu pacjenta. Zarwno Hipokrates, jak i Galen uwaali, e mocz jest zwierciadem zdrowia i choroby. Swj prawdziw karier rozpocza jednak moczologia poczwszy od poowy XII wieku, kiedy to publikuje Gilles de Corbeil monumentalne Liber de Urinis. Dowiadujemy si z owego dziea, i mocz oglda naley w przezroczystym naczyniu, nie w socu, ale te nie w cieniu, wiato ma za na pada bardziej z gry, ni z boku. Wyliczonych tam te zostaje czterdzieci sze smakw moczu, z ktrych kady stanowi rzecz jasna niezwykle wan wskazwk, kapitaln dla wskazania odpowiedniej terapii. Tymczasem niektrzy medycy jakby si brzydzili popijania wydzielin... Oburzony tym krl Francji Henryk II, na ktrego dworze przebywa nie tylko Nostradamus, ale rwnie Pierre Ronsard, Gerolamo Cardano, Henryk Estienne..., a wic monarcha nowoczesny i wiaty, wydaje stanowczy dekret: Dochodz do nas gosy, e wiele zgonw naszych poddanych spowodowanych jest przez zaniedbania medykw. Owiadczamy wic, e wszyscy ci lekarze, ktrzy odmawiaj smakowania uryny swoich klientw, w wypadku zgonu tych ostatnich uznani zostan za winnych ich mierci ze wszystkimi wynikajcymi z tego konsekwencjami. Dekret dekretem, ale i bez niego moczologia rozwija si przez wieki i triumfuje. Antonie

Chrau lekarz i farmaceuta paryski z przeomu XVIII i XIX wieku (sic\) reklamuje si, e po samym kolorze pynu rozpozna od razu pe i wiek tego, ktry go wydzieli, jego temperament, stan zdrowia, a rwnie... warunki, w ktrych moczodawca przebywa, z kolorem firanek w pokoju wcznie. Nic dziwnego, e sukcesy wici take uromancja. Z tym e to akurat nie powinno nas dziwi. Wrenie z nocnika czy z gwiazd jest wszake kubek w kubek tak samo racjonalne; z t tylko rnic na korzy moczu, e mona z niego istotnie wyczyta niektre dolegliwoci klienta, a wic atwiej i pewniej przepowiedzie mu rychy zgon. Niezwyke waciwoci uryny wprowadzaj j w ycie rodzinne i towarzyskie. Na rycinach francuskich z XVIII i jeszcze XIX wieku widzimy maonkw (lub kochankw?) ogldajcych rano zawarto nocnikw partnera, chccych bowiem wiedzie, w jakim bdzie on w budzcym si dniu humorze. Nie wchodzc w mao apetyczne detale, sygnalizujemy jednak, e podug Franois Bruarda poranny mocz o kolorze intensywnym, przechodzcym w oran i o kwanym zapachu zwiastuje, i sikajcy bdzie swarliwy, niezadowolony z ycia, a nawet skonny do zaczepek i brutalnoci. Pierwsze wyprawy arktyczne przynosz sensacyjne wiadomoci o Eskimosach myjcych si pono we wasnym moczu. Eksploratorzy zachwycaj si jednoczenie cer mieszkanek Grenlandii woln od krost, brodawek i points noirs. Mora wydaje si oczywisty? Niezupenie. Eskimosi to jednak egzotyczne dzikusy, ktrych skra nie moe by dokadnie do naszej cywilizowanej podobna. Powani eksperci proponuj wic europejskim panom i paniom me, nie mycie si we wasnej urynie, ale regularne sikanie na buty dla zakonserwowania skry. Kto nie wierzy odsyam do Histoire de la scatologie znakomitego Jeana Feixasa (szwajcarskie wydawnictwo Liber, rok 1996, strona 72). O urofilach nie bdziemy ju wspomina, cho kady, kto zaszed do toalety publicznej w Paryu koo metra Strasbourg St.Denis, zobaczy musia... i prdko wybiega, eby nie zwymiotowa. Tak wic nawet mocz ma swoj kulturaln histori. Patrzc na ostatnie krople znikajce w pisuarze przypominajmy sobie zawsze, e wiat jest ciekawy. Warto y i sika, aby go poznawa.

Musztarda
Mwi Chrystus: Z czym porwnamy krlestwo Boe lub w jakiej przypowieci je przedstawimy? Jest ono jak ziarnko gorczycy... (Marek 4,3031). Innymi sowy znali ydzi czasw ewangelicznych gorczyc. Dziwne tote si wydaje, e nigdzie w Biblii, a jest ona znakomitym przewodnikiem gastronomicznym, nie ma adnej wzmianki o musztardzie. Nie wspominajc niej rwnie inne ksigi stanowice o prawach i obowizkach narodu wybranego. Nie wiadomo wic do dzisiaj, czy jest musztarda koszerna, czy te nie. Tym to dziwniejsze, e w owym czasie Grecy i Rzymianie objadali si wprost musztard wyrabian z ziarenek gorczycy, oliwy, octu i miodu, a wic bardzo podobn do tej, ktr jemy dzisiaj. Zajadym wrogiem musztardy, jak i wszelkich innych przypraw z sol wcznie, by podobno Sokrates. Uwaa je za zbdne dla trawienia i zastpowa poobiedni gimnastyk. Sta si w ten sposb wynalazc joggingu. Widzc go biegajcego zaraz po posiku, wtedy gdy kady porzdny Grek udawa si na drzemk, zapyta jeden z uczniw: Po c si tak mczysz, mistrzu? Odpowiedzia filozof: Czy nie widzisz, e przyprawiam moje dania?... Na szczcie by Sokrates wyjtkiem. W rywalizacji pomidzy tradycj judeochrzecijask i klasyczn wygrali w przypadku musztardy Rzymianie. W redniowieczu jest musztarda obecna od stow kmiecich po krlewskie. Kady wyrabia j i doprawia podug wasnego gustu, ale ju w pocztku XIII wieku pojawiaj si musztardnicy, czyli zawodowi producenci przyprawy, a wraz z nimi zbanalizowane receptury wypierajce owoce indywidualnej kulinarnej wyobrani. Papie Jan XXII (pontyfikat 13161334) mia wyjtkowo gupiego bratanka, co gorsza skompromitowanego w wielu erotycznych skandalach i zrujnowanego przez hazard, ale z tego wanie powodu szczeglnie natarczywie ubiegajcego si o okruchy ze witobliwego stou. Chcc pozby si natrta, czyli zapewni mu z kieszeni wiernych wystarczajco okrg pensyjk, a jednoczenie uniemoliwiajc jakikolwiek realny wpyw na polityk Stolicy Apostolskiej, mianuje go oficjalnie musztardnikiem papieskim. Sprytny ten wybieg gowy Kocioa stanowi jednak, niezalenie od jego intencji, obiektywn nobilitacj zawodu.

Wkrtce mie bd swoich musztardnikw krlowie Francji, Hiszpanii, Portugalii i wszyscy szanujcy si ksita od Atlantyku po Ren. Tym bardziej e... Papie Klemens VII (15231534) ten sam, ktry ingerujc w sprawy kowe Henryka VIII spowodowa utrat jednoci kocielnej Rzymu z Angli by fanatycznym wrcz wielbicielem musztardy. Uywa jej nie tylko do mis, ale nawet do serw i..., jak zawiadczaj rda, nawet do lodw i ciastek z waniliowym kremem. Nic dziwnego, e w tej sytuacji posada musztardnika papieskiego staa si przedmiotem wyrafinowanych zabiegw, intryg i przetargw, ktrym nie byy obce ani sztylet, ani trucizna. Sama musztarda osiga wtedy szczyty wysublimowania. Wspomina kronikarz, e w podanej Ojcu witemu 14 czerwca 1531 znajdowao si, prcz zasadniczych, siedemdziesit sze innych skadnikw. Rwnolegle jednak pojawia si w tym samym czasie we Francji okrelenie papieski musztardnik (moutardier du pape) pitnujce karierowicza, czowieka, ktry stara si wykorzystywa sabostki monych tego wiata. Do naszych czasw przetrwao to pojcie w okrutniejszym jeszcze powiedzonku: II se prend pour le moutardier du pape Bierze si za papieskiego musztardnika. Chodzi o durnia, ktry chciaby by lizusem i pochlebc, ale nawet tego nie potrafi. W tym miejscu dygresja. Niech nas nie szokuje musztarda na ciastku z kremem. Na dworze Stanisawa Augusta Poniatowskiego, a wic rwnie podczas wykwintnych obiadw czwartkowych, zraszano talerze przed uyciem zarwno te do zupy, te do mis, jak i te do przystawek i deserw pachnidami z paczuli. Schabowy w zapachu paczuli... Tymczasem nie wspomina ani Karpiski, ani Trembecki, ani smakosz marszaek wielki litewski Ignacy Potocki, eby ktokolwiek wybrzydza. Co nas tu bowiem gorszy? Ani samo paczuli, ani piecze wieprzowa, ani sama musztarda, ani ciastko z kremem. Zgodzi si nie moemy tylko na obce naszym gustom zestawienia. Jednake w nie tak znowu odlegych pocztkach naszego (jeszcze) wieku twierdzili futuryci, e zestawia mona wszystko ze wszystkim. Std, na poziomie metafory sownej: misiste niezapominajki, stalowa sabo, zardzewiay ruch i im podobne. Dzieje udowadniaj, e tak waciwie to oni mieli racj. Czy u nas, dzisiaj, przychodzi komukolwiek do gowy, e aby si rozczula wizyt w kraju Jana Pawa II, naley przedtem przesta bi on i kopa dzieci? A przecie mogoby si wydawa, e dowolne to zestawienie: feretron z sercem Jezusowym i niosce go rce jeszcze sine od pobicia teciowej (zgodnie bowiem z prawami Newtona kto bije, ten i sam dostaje). Ale wiemy: De gustibus et coloribus non est disputandum. Tego pozornie nas ucz dzieje wyrobw z gorczycy. Lecz naprawd czego zupenie innego (Klemens VII by zym papieem): nie chcesz je sodyczy z musztard, to najpierw przesta bi on. Harmonia wiata jest niepodzielna.

Nago
O tym, e wstyd nagoci jest kwesti kulturow, a nie wrodzon co nam si niekiedy usiuje wmawia wiemy ju choby obserwujc ewolucj strojw kpielowych w cigu ostatniego wieku. Historia nagoci jest jednak duo ciekawsza ni ten jej jeden tylko element. Pne redniowiecze ma do nagoci stosunek ambiwalentny. Owszem, jest czsto obnaenie siebie lub kogo kar i pokut; bywa jednak take oczyszczeniem. Co wicej, ogldanie nagoci nie stwarza spektatorom problemw. Skonni s nawet do pikantnego jej uatrakcyjniania.

W 1262 para kochankw w Agen ukarana zostaa przykadnie tak oto: rozebrano cudzoonikw do naga; na penisie grzesznika zawizano sznurek, za ktry grzesznica oprowadzaa go przez cay dzie po miecie. Przed mijanymi kocioami zatrzymywali si i kobieta gono krzyczaa: Que va premeira ou dezen que aital penra, co mona przetumaczy: Kady, kto zrobi to samo, bdzie ukarany w ten sam sposb. W tej samej epoce poeta Jean de Meung, ktry nazwa damy dworu kurwami, ukarany mia zosta surow chost. Dla wykonania wyroku rozebrano go ju do rosou. W ostatniej chwili zapytano go jednak o ostatnie yczenie. Odpar, e prosi tylko o to, by pierwsze razy wymierzya mu najbardziej puszczalska. W ten sprytny sposb unikn biczowania. Winny podobnego przewinienia Pierre de Merezdac mia ju mniej szczcia. Chosta nie bya wprawdzie dotkliwa, ale za to rozzoszczone kobiety szczypay, draniy i targay jego czonek mski. Osobliwoci pnego redniowiecza, trwajc a do przeomu XVI i XVII wieku, byy organizowane przez diecezje tak zwane nagie procesje pokutnicze. Stopie nagoci jej uczestnikw zalea od ich temperamentu, zarzdze lokalnego biskupa, ale take powagi sytuacji. W lecie 1245 trwaa w rejonie Lige wyjtkowa klska suszy, w obliczu ktrej mnisi z Cornillon wezwali wiernych do procesji boso, w samych tylko koszulach. Niestety, ani chmurka nie pojawia si na niebie. Nie lepszy by rezultat kolejnego przemarszu do kocioa w. Wawrzyca. Dopiero trzecia procesja tym razem ju bez koszul, sprowadzia upragniony deszcz. Najpeniejsze i najbardziej szczegowe relacje mamy jednak z nagiej procesji, ktra przesza ulicami Parya w 1589 na znak protestu przeciw zamordowaniu przywdcy katolickiego ksicia Gwizjusza. Opisuje naoczny wiadek: W tumie zmierzajcym do katedry jedni byli w samych tylko koszulach, inni cakiem nadzy, tylko z krzyami lub herbami Gwizjuszy zawieszonymi na szyjach. Mczyni i kobiety. Bogu dziki mona si byo napatrze uroczych rzeczy... Domylamy si, e narrator nie by raczej z lotaryskiego obozu. W par dni pniej przebywajcy w tym czasie w Blois Henryk III (nasz Walezy) przeciwko niemu wymierzona bya paryska procesja, podczas ktrej nazywano go tylko Walezjuszem, a nie krlem, jakby abdykowa dowiedzia si, e do miasteczka przyby jaki mieszczanin, owej procesji uczestnik. Natychmiast wezwa go do siebie na wczesn, rann godzin. Biedak odmwi nie mg. Przyby trzsc si ze strachu. Henryk przyj go w ou. Wywiza si wwczas w synny dialog, ktry relacjonuje nam LEstoile: Znasz mnie moe? Ale Wasza Wysoko odpowiedzia mieszczanin przecie to wy jestecie moim krlem, panem i wadc... A t tutaj w tym momencie Henryk podnis kodr i pokaza zupenie nag krlow t tutaj, z ktr wanie spkuj, znacie? To jest moja pani i krlowa odpowiedzia bliski omdlenia go. A jake tam mj biedny przyjacielu nazywaj mnie ostatnio w Paryu? Podobno Henrykiem Walezym po prostu? Tak, Najjaniejszy Panie... Wedug nich tedy ju nie jestem krlem. Spjrz oto (w tym momencie krl wcieli sowa w czyn), obcuj z krlow. Jed wic, przyjacielu, do stolicy i opowiedz wszystkim, e widziae na wasne oczy, jak w... Walezjusz sypia z krlow Francji. I prosz ci, a nawet ci pozwalam nie zapomnij adnego detalu.

Nie jest to bynajmniej sytuacja wyjtkowa. Moni tego wiata chtnie przyjmowali interesantw w ou, nie krpujc si obecnoci w nim on i kochanek. Dokadnie opisuje to Brantme: Jeden z najwybitniejszych panw naszego krlestwa zaskoczony zosta wejciem lokaja, ktry mia go obu. Wkadano mu wic buty, podczas gdy pani M. trzymaa go za wdziki. Ludwik Orleaski nie by bardziej delikatny. Kiedy przyszed odziewa go dworzanin, z ktrego on wanie spdza noc, zakry jej gow, a odsoniwszy ca reszt dyskutowa z gupim sug, ktry nie zorientowa si, e o jego wasn poowic chodzi, o doskonaociach jej czonkw i najintymniejszych czci ciaa. Istniaa jednak oczywicie hierarchia nagoci. To, e suba ogldaa codziennie nago pastwa, nie oznacza, by pastwo mieli dopuszcza do skandalu nagoci poddanych. Z tym e nago wyej postawionych nie zawsze bynajmniej bya przywilejem; czsto wrcz uciliw powinnoci. W epoce, w ktrej wizy rodzinne decydoway o pienidzach i wadzy, kwestia (na przykad) skonsumowania maestwa, ktrego podanie w wtpliwo niszczyo alianse i wywoywao wojny, byo spraw pierwszorzdn. Nic dziwnego, e w trakcie nocy polubnej czynnociom pastwa modych przygldali si liczni wiadkowie. Poniewa pisze Gaye ksi de Berry przez dugie godziny nie by w stanie pobudzi swojej mskoci, posano po wino i zakski. Rzecz trwaa dugo, ale zakoczya si sukcesem Jego Ksicej Moci, w czym jednak wiksz zasug co wszyscy powiadczaj-miaa ksina nie skpica... Tu przyzwoito, czyli trwoliwa pruderia, nakazuje nam przerwa cytat. Nie mniej ciekawym widowiskiem by pord krlowych Francji (tym razem chodzio o legitymizacj potomstwa). Wszystkim stadiom narodzin przygldali si nie tylko dworzanie, ale rwnie ambasadorzy pastw ociennych i specjalni wysannicy zainteresowanych sojusznikw. eby rzuci nieco wiata na rozmiary spektaklu, wspomnie wystarczy, e pierwszy pord Marii Leszczyskiej, ony Ludwika XV, obserwowao ponad pidziesit osb. Napisa potem szambelan krlewski, e rodzia Maria z godnoci, a ksztat jej piersi wskazuje, e bdzie miaa wiele pokarmu. Zawsze jest za lepsze dla nastpcy tronu, by mleko pobiera z piersi odpowiedniej, ni od byle jakiej mamki. Rodzia potem Leszczyska jeszcze dziewi razy. Owszem, zainteresowanie byo ju znacznie mniejsze. Przy dziesitym dziecku spado do niecaych dwudziestu osb. Kultura si zmienia. W kocu XX wieku, w Polsce, czsto nie wolno byo mom asystowa przy porodach ich wasnych on... Mijajc po lewej stronie (patrzc od Parya) ogrody wersalskie, przejedamy obok tak zwanego stawu muszkieterw. To w nim w bogiej beztrosce kpali si w upalne dni, jak ich Pan Bg stworzy, onierze przybocznych formacji krlewskich, co oglda mogy spacerujce midzy fontannami szlachetne damy. Dwa wieki pniej na play w Dieppe kpi si mczyni, na plaach oddzielonych od kobiecych, ubrani w podkoszulki i dugie kalesony pokrywajce obowizkowo ydki. Kolejny wiek i na tych samych plaach pojawiaj si nudyci. Oto jak igraj z nami historia i moda. Jeeli przekazuje nam wic dziejopis albo hagiograf, e kto by wstydliwy lub cnotliwy zapytajmy od razu: kiedy? A kpa si wygodniej nago.

Nazwiska polskie
Ot nie. Kowalski nie jest bynajmniej najpospolitszym polskim nazwiskiem. Nawet rwna si nie mog Kowalscy z Nowakami. Kowalskich jest w ojczynie sztuk 131 940,

Nowakw 220 217! 220 217 to w przyblieniu populacja miasta Radomia wliczajc starcw, kobiety i noworodki; to szereg dywizji wojsk. W tym miejscu drobna uwaga: przydomek Nowak, ktry pierwszy raz odnotowany jest w dokumentach polskich w roku 1335, oznacza przybysza, czowieka nowego, przybyego z zewntrz. Niech wic stranicy czystoci narodowej krwi wystrzegaj si Nowakw; istnieje due prawdopodobiestwo, e pywaj w ich yach cudzoziemskie, a nawet nie sowiaskie krwinki. Skdind z Kowalskimi niewiele lepiej. Byli wprawdzie Kowalscy herbw Abdank, Gozdawa, Jasieczyk. Korab (jak pan Roch Kowalski z Potopu), Murdelio. Ostoja, Stawicz. lepowron i Wieruszowa, na ktrym kozio ma majtki w kratk. Nie wyczerpuje to jednak sprawy. Walerian Nekanda Trepka wylicza w Liber Chamorum wielu Kowalskich, ktrzy si pod herby najbezczelniej podszyli. Kowalski na przykad nazywa si Grygier kowal w Wieliczce, ktry wdow Grewczykow tame w Wieliczce pojmujc roku 1624, odtd Kowalskim pocz si zwa. Tam w Wieliczce mieszka, a za szlachcica udawa si. Byli te Kowalscy Czesi, Kozacy, Rusini i liczni ydzi. Biez wodki nie rozbieriosz. Wrmy wic do danych obiektywnych. Oto lista dwudziestu najpopularniejszych nazwisk polskich: 1. Nowak 220 217 2. Kowalski 131 940 3. Lewandowski 89 366 4. Wjcik 88 932 5. Kamiski 87 935 6. Kowalczyk 87 690 7. Szymaski 84 527 8. Kozowski 72 368 9. Wojciechowski 63 519 10. Kwiatkowski 62 629 11. Kaczmarek 59 403 12. Mazur 59 069 13. Krawczyk 58 246 14. Piotrowski 57 934 15. Grabowski 54 652 16. Pawowski 52 744 17. Michalski 51 325 18. Nowicki 49 771 19. Jaboski 46 728 20. Krl 46 458 Dodajmy od razu, e na 21. miejscu znajduje si Olszewski (44 638), a na 23. Pawlak (43 556). Jest to istotne, gdy wskazuje, na jaki elektorat, przy wprowadzeniu rzecz jasna surowej dyscypliny w stosunkach rodzinnych, mogliby liczy czoowi nasi politycy. Niestety, szans nie s tutaj rwne. Co do Lewandowskiego, Kozowskiego, Olszewskiego i Krla, widzicie pastwo sami. Dalej jednak jakie niesprawiedliwe dysproporcje. Bo oto: Borowski 24 889 Urban 19396 Bielecki 18230 Zych 14 083 Kwaniewski 9474

Miller6221 Oleksy 5087 Rokita 43 91 Labuda 3229 Moczulski 2544 Olechowski 1391 Wasa 933 Michnik 866 Milczanowski 735 Onyszkiewicz 442 Kuro 357 Koodko 324 Mazowiecki 295 Pieronek 260 Geremek 215 Jaskiemia 105 Glemp 42 Jaruzelski 34 Stomma 30 Cimoszewicz 17 Innymi sowy ma Olszewski 2626 razy wiksze poparcie ni Cimoszewicz! Czy to jest zgodne z demokracj? Jeeli, co wicej, od 17 Cimoszewiczw odejmiemy jego samego, on i dwjk dzieci... C pozostanie? Ledwie trzynastka. C oni mog zdziaa przeciw Nowakom!? Na szczcie nie musimy si zdawa na aktualny ukad polityczny. Patrzc na nazwiska polskie moemy sobie uwiadomi, e i przeszo kraju i jego przyszo s przed nami. Do wyboru, do koloru. Starczy i dla monarchisty, i anarchosyndykalisty, i liberaa, i rewolucyjnego socjalisty, i dla klerykaa. Bo oto samych Wyszyskich (a kady sobie wybierze, czy woli kardynaa, czy komisarza i prokuratora) jest w Polsce 6614. A propos dowcip z roku 1966. Suchacze Radia Erewan zapytuj: czy to prawda, e kardyna Wyszyski chcia odda Ziemie Zachodnie Niemcom? Odpowied: prawda, ale z trzema drobnymi sprostowaniami. Po pierwsze nie kardyna Wyszyski, ale komisarz; po drugie nie Ziemie Zachodnie, ale Wschodnie; po trzecie nie odda, ale zabra. Modziey wyjaniamy, e by Andriej Wyszyski doradc Stalina i gwnym oskarycielem w sfaszowanych procesach politycznych lat 19361939, potem nawet ministrem spraw zagranicznych ZSRR (19491953). Czy wic jest ju mieszny? Tak? To jedziemy dalej. Oprcz Wyszyskiego (Wyszyskich?) s w Polsce wsplnicy w imieniu i innych luminarzy: Mickiewicz 3130 Mocicki 3016 Bach 2263 Gomuka 1684 Trocki 1223 Gierek 965 Szela 930 Marat 791 Kociuszko 676

Dzieryski 672 okietek 590 Jezusek 371 Batory 316 Romanw 246 Herod 188 Dyzma 157 Kopernik 119 Sowacki 88 Piast 76 Budda 64 Cezar 57 Kaasznikow 42 Waza 37 Rokossowski 32 Kohl29 Kutuzow i Suworow po 12 Kadar i Narutowicz po 11 Pisudski i Traugutt po 8 Heydrich i Norwid po 5 Odys 4 Kennedy, Newton i Wallenstein 3 Achilles, Carter, Mohomet, Molier i Neron 2 Oprcz tego w wojewdztwie warszawskim zamieszkuj Kasandra i Stalin, w zielonogrskim Bonaparte, w szczeciskim Danton, w bielskim Casanov, a w chemskim Gagarin. Skoczmy jednak z polityk i patosem. Najprzyjemniej czyta si nam przecie te nazwiska, ktre sami najbardziej chcielibymy nosi. Oto one: Ku 11 007 Fiut 1211 Oszust 1083 Krcichwost 733 Owsik 454 Bindas 345 Cipa 299 Glista 266 Kuper 226 Kupa 204 Moczygba 199 Kuciapa 121 Fujara 85 Stolec 49 Burdel 44 Moczyrg 36 Mocz 21

Kutas i Chujeba po 14 Jebas i Pierdoa po 5 Menda i Nocnik po 4 Dupka 3 Kiep i Pidzior 2 Wystpuj take pojedynczo: Kurwacz, Minetka, Piczka, Pizdulka, Sracz i Sraka... Pomimo tej rozmaitoci nazwisk kraj nasz jawi si ubogi. Zotych w nim tylko 285 + 740 Groszy, Rubli 92, a Dolarw zaledwie 14, z ktrych dwunastu mieszka w Koszaliskiem, a dwoje w Lubelskiem. Wszelkie dane do tej opowieci zacignlimy z benedyktyskiej pracy profesora Kazimierza Rymuta, a cilej z jego wspaniaej encyklopedii Sownik nazwisk wspczenie w Polsce uywanych i erudycyjnego dziea Nazwiska Polakw. Niestety Rymutw jest w naszym kraju tylko 238. Najwicej w Rzeszowskiem i Tarnowskiem. Tam trzeba si wic uda, by rozszyfrowa tajemnic swojego zawoania. Niestety, mog z gry zapewni wtpicych: wszyscymy ydzi.

Ortografia francuska
We Francji zreformowa cokolwiek bez pomocy rewolucji lub co najmniej wstrzsu psychicznego po przegranej wojnie jest ogromnie trudno. S jednak rzeczy, na ktrych zmian nawet gilotyna nie poradzi. Naley do nich przede wszystkim ortografia francuska. W cigu ostatniego wieku przedoono odpowiednim instancjom kilkadziesit projektw poprawek w tej dziedzinie. Niektre z nich popieraa ze wszystkich si sama Akademia Francuska, a wic symboliczny stranik czystoci narodowego jzyka. Na prno. Za kadym razem tumult podnoszony przez pras, protesty nauczycieli i listy wysyane masowo przez rencistw i emerytw bray gr nad zdrowym rozsdkiem. Z biegiem lat i staczanych bitew niektre sowa urosy wrcz do wzniosych symboli bratobjczej walki. Taki na przykad nnuphar. Nnuphar to swojski, polski nenufar, zwany te grzybieniem albo grelem bylina wodna zakwitajca na jeziorach duymi biaymi lub tymi kwiatami (uwaga, zrywa nie wolno! gatunek pod ochron!). Ot po francusku ph wymawia si jak f, ktre te w abojadzkim jzyku istnieje, czego dowodem sama ju France. Dlaczego wic ph? Ph zastpuje bezmylnie f w wyrazach pochodzcych z greckiego. Pech w tym, e nenufar przywdrowa nad Sekwan prosto z Iranu, gdzie nosi perskie imi nelufar bez adnego ha, a potomkowie Achillesa w dostarczaniu roliny do Europy w najmniejszym nawet stopniu nie poredniczyli. Ale czytamy w licie do Le Parisien, podpisanym przez siedemnastu byych nauczycieli literatury z okolic Tours: zamiana ,ph na ,f odebraaby kwieciu jego pokrewiestwo z philosophie, a w konsekwencji brutalnie zwulgaryzowao percepcj gbi jego pikna... Liryczni staruszkowie klimakterium robi jednak swoje zapomnieli ju, e przez f pisze si femme kobieta, czy jeszcze fantaisie albo ferie (tumaczenie chyba zbdne). Inny podobny przypadek to dompter poskramia, ujarzmia, obaskawia. P i tak si tutaj nie wymawia. Bierze natomiast to sowo swj pocztek w aciskim domitare, gdzie przecie p ani widu, ani sychu. Co wicej, we wczesnym redniowieczu pisao si toto donter. P pojawia si dopiero w XV wieku i doprawdy najtsze gowy nie potrafi

wyjani, po jak choler. Tym razem przeciwnicy jakichkolwiek zmian nie znaleli ju romantycznych argumentw. Pozostay im: tradycja, wite zasady, czyli innymi sowy a wanie e my i tak nie pozwolimy. I kwita. Poniewa opr przeciw zmianom najsilniejszy by kadorazowo w najstarszych kategoriach wiekowych, w roku 1990 wystpia Najwysza Rada Jzyka Francuskiego z tak oto propozycj kompromisu do ludu Republiki: Nasze propozycje nie bd w adnym przypadku narzucane starszym uytkownikom pisma. Formy ortograficzne nowe i stare uznawane bd za cakowicie rwnouprawnione i jednako poprawne a do chwili wymiany generacji i cakowitego zapanowania nowej pisowni. Trzeba przyzna (cho niektrzy dalej wierz, e elegancja Francja), i so w sklepie z porcelan zachowaby si delikatniej. W przekadzie na jzyk potoczny oznacza to bowiem: rypnijcie skostniae matuzalemy kopytami w kalendarz, bo bez tego wasze nieszczsne dzieci dalej dostawa bd szau przy okazji, kadego dyktanda... Doroli odczytali to prawidowo i zafundowali reformatorom taki konflikt pokole, e projekt ten szybciej ni inne polecia do kosza na mieci. Uznano go bowiem, ni mniej, ni wicej za prb rozbijania rodziny. Argument ten okaza si szczeglnie chwytliwy. Bo jake to? Syn miaby pisa inaczej ni ojciec? A jeli dzieci zaczn kpi z pisowni rodzicw? Kiedy ju Cham wymiewa swego ojca Noego i wiadomo e nie miao to dobrych skutkw dla harmonii podstawowej komrki spoecznej... W rzeczywistoci, o czym nikt si jednak nigdy nawet nie zajkn, chodzio jak niemal zawsze o pienidze. Przy drobnych nawet zmianach w reguach pisowni nieaktualne staj si wszystkie bdce w uyciu sowniki ortograficzne. Wycofa trzeba by z obiegu miliony podrcznikw szkolnych. Do tego momentu sdzi bymy mogli, e przynajmniej lobby wydawcw powinno popiera reform. Ale przecie w toku opracowania znajduje si ile tam encyklopedii i leksykonw. Pierwsze tomy s ju na rynku czy mog by one drukowane inn pisowni ni nastpne? Trzeba by wic wymieni (darmowo?) setki tysicy tomw. Kiedy w ZSRR potpiono Beri, redakcja Wielkiej Encyklopedii Sowieckiej wysaa abonentom uzupenienie informacji o Morzu Beringa, ktre miao by wklejone w miejsce wraego biogramu. W przypadku francuskim sprawa byaby jednak daleko bardziej skomplikowana. Nowo pisane swka wystpowa mogy przecie co trzeci stron. W sumie nikt wic nie widzia w reformie finansowego interesu. Wrcz odwrotnie. Krtko mwic, zbdzilimy podajc na chwil w wtpliwo formu Francja elegancja. Jest bowiem elegancj, a nawet subtelnoci, mylc wycznie o szmalu dyskutowa problem soczystoci barw i metafizyki wodnych nenufarw. za si w oku krci.

Paryskie symbole czyli uroda ludzkiej pomyki

Pamici Profesora Aleksandra Jackiewicza Akt l. Wiea Eiffla Powstaa wiea Eiffla z okazji Wystawy wiatowej 1889, ktrej miaa by ozdob i atrakcj. Jej twrc by, jak nazwa wskazuje, inynier Gustaw Eiffel, znany wczeniej jako konstruktor wiaduktu nad Sioule (1869), mostu w Porto (1876), a przede wszystkim wysokiego na 122 metry wiaduktu Garabit (1878) cudu techniki owych czasw. Wiea przyniosa mu nie tylko niemierteln saw, ale rwnie Legi Honorow, ktr udekorowa go w dniu inauguracji (31 marca 1889) minister handlu Edward Lockroy (w zastpstwie premiera Piotra Emanuela Tirarda, ktry dostawszy zadyszki nie dotar na najwysz

platform, jako e windy zaoono dopiero par tygodni pniej). Wysoko wiey: 300 metrw i l centymetr, waga: 9699 ton. Jest ta wiea spenieniem odwiecznego marzenia... powiedzia w inauguracyjnym przemwieniu premier Tirard i niewiele przesadzi. Projekty wysokich konstrukcji na miar stolicy wiata przedstawiono ju Karolowi VIII, Franciszkowi I, Henrykowi IV, Ludwikowi XV, Napoleonowi... Realizacji monumentalnego pomysu Alfreda Picarda przeszkodzia niemal w ostatniej chwili Rewolucja Lipcowa. Konkurentem za Eiffela by, a do koca 1886, Juliusz Bourdais zwolennik budowy cylindrycznej wiey, rwnie na 300 m wysokiej, zwieczonej koron stu potnych reflektorw, ktre owietlayby rwnomiernie nie tylko cay Pary, ale take Lasek Buloski, Neuilly i Levallois a po Sekwan. Zwaywszy na wysoko naszych domw pisa o tym projekcie zoliwy dziennikarz stojcych jak skay wzdu wskich kanionw, jak i na to, e ulice Parya nie rozchodz si koncentrycznie z miejsca przeznaczonego na t monstrualn kolumn, przypuszcza naley, i tylko dachy miasta zalane zostan wiatem; tak wic, co zapewne nie jest w zamiarze twrcw, skorzystaj na tym nasze koty, podczas gdy przechodnie po staremu ama bd nogi w ciemnociach. Pomimo odwiecznych marze ostateczna decyzja o przystpieniu do budowy konstrukcji stalowej podug wylicze inyniera Gustawa Eiffela, podpisana 8 stycznia 1887 przez Edwarda Lockroy i prefekta Parya Eugeniusza Poubellea (tak! tego od pojemnikw na mieci), wywoaa burz najsolenniej szych protestw. 14 lutego publikuje Le Temps list otwarty do Adolfa Alphanda naczelnego architekta Parya. Podpisuj go midzy innymi: Guy de Maupassant, Aleksander Dumas, Sully Prudhomme, poeci: Franciszek Coppe, Leconte de Lisle; malarze: Jan Ludwik Meissonier, Leon Bonnat, Adolf Bouguerau, Adolf Willette; architekci, z twrc Opery paryskiej Karolem Garnier na czele, muzycy, z Karolem Gounodem, aktorzy, z Wiktorianem Sardou... Obywatelu i drogi rodaku! My, niej podpisani, pisarze, malarze, rzebiarze, architekci, wielbiciele nie skaonego dotd pikna Parya, w imi dobrego gustu Francuzw, w imi Francji, jej historii i sztuki, protestujemy z oburzeniem przeciw planowanemu wzniesieniu w samym sercu stolicy bezuytecznej i monstrualnej wiey Eiffia, ktr gos gminu, peen zdrowego rozsdku, obwoa ju teraz now wie Babel. Bez popadania w szowinistyczn przesad moemy miao stwierdzi, i jest Pary bezsprzecznie najpikniejszym miastem wiata. Wzdu jego ulic, szerokich bulwarw, zachwycajcych nadbrzey i promenad wznosz si najwspanialsze dziea ludzkoci. Dusza Francji, twrczyni tych arcydzie, delektuje si tym rozkwitem kamiennego dostojestwa. Wosi, Niemcy, Holendrzy, acz susznie dumni ze swojego dziedzictwa artystycznego, nie posiadaj nic, co byoby porwnywalne z naszym, i dlatego te budzi Pary ciekawo i uwielbienie po wszech zaktkach wiata. Czy mamy to wszystko sprofanowa? Czy Pary ma si podporzdkowa kupieckiej wyobrani konstruktora maszyn, tracc pikno i honor? Nie! Ta wiea, ktrej nie chciaaby nawet skomercjalizowana Ameryka, jest ponad wszelk wtpliwo obelg dla miasta. Wszyscy to czuj, wszyscy to powtarzaj, wszyscy tym si trapi; jestemy tylko sabym echem jake susznie zaniepokojonej opinii publicznej. Cudzoziemcy przybywajcy na nasz wystaw zakrzykn zdumieni: A wic to tak obrzydliwo wybrali Francuzi, aby da wiadectwo swoim gustom? I tak kpic z nas bezlitonie bd mieli racj. Bowiem Pary wzniosych gotykw, Pary Jana Goujon, Pilona, Pugeta, Rudea, de Baryego etc... stanie si Paryem pana Eiffela. By zrozumie zasadno naszego oburzenia, wystarczy wyobrazi sobie tylko t omieszajc wie panujc nad Paryem niczym gigantyczny sup

czarnego, fabrycznego dymu i przywalajc swoim barbarzyskim ciarem Notre Dame, Saint Chapelle, wie w. Jakuba, Luwr, kopu Inwalidw, uk Triumfalny... Oto wszystkie nasze zabytki upokorzone i pomniejszone, znikajce w tym obkanym nie. Przez dugich dwadziecia lat bdziemy zmuszeni patrze, jak na to miasto, drce niespokojnym geniuszem wiekw, kadzie si jak plama atramentu ohydny cie ohydnej kolumny z poskrcanej mutrami blachy. Zwracamy si do Pana, ktry tak kochasz Pary, ktry tyle mu pikna przydae, ktry tyle razy bronie go przed dewastacj i wandalizmem przemysu, do ktrego wic naley honor broni go raz jeszcze. Zwracamy si do Pana bronic sprawy Parya, gdy wiemy, i jako artysta miujcy to, co pikne, wielkie i sprawiedliwe, powicisz jej prawie ca energi i elokwencj. A jeli nasze woanie na alarm nie zostanie wysuchane, jeli odrzucone zostan i paskie argumenty, jeli Pary uprze si, by by zhabionym, zostawimy przynajmniej potomnoci Pan i niej podpisani ten protest, ktry przynosi nam zaszczyt. Riposta nie daa na siebie czeka. Wiea nie jest obiektem bezuytecznym replikowa sam Lockroy nie jest te zwyk atrakcj Wystawy wiatowej: przeciwnie, oddaje nauce nieocenione usugi. Jest wiea stwierdza EugeniuszMelchior de Voge wiekopomnym zwycistwem l masoskich nad skarlaymi klerykaami, ciosem w parafialne mistyfikacje, rewanem za porak wolnomularzy z Senaaru, uosobieniem wszechpotgi nauki wznoszcej wie Babel, budowy, ktrej biblijny Bg zakaza. Wspaniay dowd potgi przemysowej naszego kraju; pomnik wieckiego geniuszu; niebyway wzlot myli wieckiej... dorzucali inni. Za Gaston Tissandier konkludowa: Ta wiea symbolizowa bdzie nie tylko kunszt wspczesnej inynierii, lecz cay ten wiek Nauki i Przemysu, w ktrym yjemy; stanie si pomnikiem wdzicznoci dla bohaterw odrodzenia naukowego w kocu XVIII wieku i Rewolucji 1789 roku, ktrzy wytyczali drogi postpu. W miar posuwania si robt i podnoszenia si wiey gosy zwolennikw staway si coraz goniejsze i bardziej egzaltowane. Znany nam ju de Voge zwraca si w imieniu wiey Eiffla do dzwonnic katedry Notre Dame: O wy stare, opuszczone wiee, ktrych nikt ju nie sucha. Czy nie widzicie, i zmieniy si bieguny Ziemi krcej teraz wok mojej stalowej osi? Jestem si wszechwiata ujt w karby geniuszem rachunku. Myl ludzka biegnie wzdu moich czonkw. Moje czoo opasane jest blaskiem przyniesionym ze rde wiata. Wy byycie ciemnot, ja jestem Nauk! W nie mniej podniosym tonie sekunduje mu anonimowy autor Oficjalnego przewodnika po wiey Eiffla: To std tylko (z drugiej strony platformy wiey przyp. LS) ogarn mona wielko postpu Dziejw. Natura i Historia ukazuj tutaj swoj peni. To tam na tej rwninie rozcignitej u waszych stp dokonaa si przeszo. To tutaj (na wiey LS) wypeni si przyszo. (...) Dziki swojej formie fabrycznego komina wprowadza Wiea triumfalnie do Parya ten przemys, ktrego starano si go pozbawi. Wznoszc si dumnie przypomina niebom o potdze postpu, o zwycistwie Nauki i Przemysu. Wieczy peany powicone wiey kompozycja Adolfa Davida Poemat symfoniczny, opus 63: Inynierowie i robotnicy przybywajcy na Pola Marsowe (lento) Pocztki prac i fundamenty wiey {moderato) Szczk elaza (moderato e martellato) Pracownicy elaza {allegro et gaiement)

 Zmieszanie i obawy pord robotnikw (allegro mouvement} Pierwsza platforma, wiea si wznosi, coraz bliej szczyt {andante cantabile) Ludzie na wiey {moderato accelerando e crescendo jusqua la fin) Hymn i flaga francuska {lento e grandioso). Doda wypada, i lokalizacja wiey Eiffla podkrelaa w oczach zwolennikw jej symboliczny wymiar. A do 1765 roku winnice pokryway Pola Marsowe, przez pitnacie nastpnych lat byy one placem wicze eleww pobliskiej Szkoy Wojskowej. Od tego jednak czasu rozsawiy Pola liczne spektakularne wydarzenia: 1783 Bracia Robert ekspediuj std wielki balon (ktry spadnie w Gonesse koo Ecouen, siejc panik wrd wieniakw). 1794 - Balon Blancharda. 14 lipca 1790 wito Federacji pod przewodnictwem Talleyranda. Ponad 300 tysicy paryan skada w ulewnym deszczu przysig na wierno Narodowi i Konstytucji. 10 listopada 1794 Egzekucja Jana Bailly, astronoma i mera Parya (tego wanie, ktry na zwrcon przez kata uwag, e dry ze strachu przed mierci, mia powiedzie: Ale nie, przyjacielu, to z zimna). 8 czerwca 1794 wito Apoteozy istoty Najwyszej zorganizowane przez Robespierre'a. 10 listopada 1804 Napoleon rozdaje legiom ory. 1863 Start dwugondolowego balonu Le Gant skonstruowanego przez Nadara. 1867 Wystawa Techniczna. 1878 Wystawa wiatowa. Budowa wiey trwaa 26 miesicy (dokadnie 795 dni). Prasa paryska relacjonowaa jej przebieg z wzrastajcym entuzjazmem: Robotnicy rywalizuj ze sob w zapale i uwielbieniu dla wsplnego dziea. Nie straszne im zmczenie ani niepogoda; czy to zima, czy najgortsze dni lata, pracuj z cakowitym oddaniem, odwag i niezomn wol zwyciskiego zwieczenia wiey donosi Le cri de peuple z czerwca 1887. Za Le Rappel dorzuca 13 sierpnia: Liczba ciekawskich, przygldajcych si budowie, wci ronie. Cudzoziemcy, przejazdem w Paryu, wracaj z terenw wielkiego przedsiwzicia zachwyceni i nieco zazdroni. (...) Wszyscy s zgodni, e wiea wyrasta jakby sama z siebie. Wreszcie, l kwietnia 1889, po przemwieniach, celebrach, orderach i wstgach, wtargnli na wie turyci. Ksiga pamitkowa wyoona przy wejciu na schody pozwala nam pozna ich pierwsze wraenia: Jakich szczytw signie geniusz Francuzw w 1889? Odpowiedz oboki (go z Brazylii); O Egipcie, ukochana moja ojczyzno, jake chciabym zobaczy kiedy ze szczytw piramid, wzniesione rkami twoich dzieci, dzieo rwnie potne i wspaniae jak wiea Eiffla!; O moja ojczyzno! Kiedy taki sukces osigniesz? (Wgier); Geniuszu francuski, ty zawsze pierwszym bdziesz w wiecie!; Widzc wie Eiffla jestem dumna, e jestem Francuzk, Tak jak na wiey Babel, jest i tutaj wielkie popltanie jzykw, lecz nie dzieli ono ludzi przeciwnie, czy w jednogonym uwielbieniu Francji (Greczynka); Znalazem na wiey bezmiar ojczystych mrz (Bretoczyk). I tylko niejaka Bloumette zdobya si na nieco dystansu, odnotowujc: Im bardziej podziwiam wie Eiffla, tym bardziej odczuwam znikomo wysokich obcasw; za sierant 18 regimentu piechoty, wyprzedzajc wszelkie reinterpretacje freudowskie, skreli dosadnie i krtko: Imponujcy penis! Natomiast jedyna reakcja sceptyczna i zgorzkniaa naleaa tego dnia (czy to nie dodatkowy symbol?) do rodaka znad Wisy: Budujemy coraz wyej, upadamy coraz niej.

Stanislas Skaryski. Ale gos jego znikn na szczcie w oglnej wrzawie. Przeciwnicy wytaczali przeciw wiey argumenty natury estetycznej: Jest monstrualna, obrzydliwa, omieszajca, ohydna, nie jest z kamienia, ale z poskrcanej mutrami blachy, przywala barbarzyskim ciarem zabytki miasta, powoduje, e Pary gotykw stanie si Paryem pana Eiffela etc.; etycznej: wiea profanuje, odbiera honor, upokarza, jest obelg, jest now wie Babel...; utylitarne: Jest bezuyteczna i wreszcie socjoideologiczne: stworzya wie kupiecka wyobrania konstruktora maszyn, nie chciaaby jej nawet skomercjalizowana Ameryka, Jest wytworem przemysowym... Wrd kontrargumentw odnajdujemy natomiast zwycistwo nad klerem, nad parafialnymi mistyfikacjami, ciemnot, przeszoci; triumf elaza, przemysu, nauki, wolnej myli, wieckiego geniuszu, przyszoci, tradycji Owiecenia i Rewolucji Francuskiej, uytecznoci i patetyczne wyznanie: Tak, jest to nowa wiea Babel. Nietrudno zauway symetri argumentw i kontrargumentw. Ukadaj si one jakby w dwa cykle opozycji. 1 przemys : sztuka; inynier : artysta; elazo : kamie 2 przyszo : przeszo; nauka : religia; wolno : tradycja. Zacznijmy od pierwszego zestawienia przemys : sztuka. Francuskie sowo 1industrie (zreszt i w polskim: industrializacja) wywodzi si z aciskiego industria, czyli dziaalno zbiorowa, dziaalno zamknitej grupy wtajemniczonych... Jeszcze w XVIII wieku chevalier d'industrie oznaczao rzezimieszka, czonka gangu zodziejskiego. Negatywne zabarwienie sowa przetrwao a do poowy XIX wieku, sugerujc dziaalno niestosown, gminn, a nawet poniajc. Sztuka natomiast l'art, z aciskiego ars-tis (zdolno, talent) i gbiej indoeuropejskiego aritus/ritus odwouje si do obrzdu, dziaalnoci sakralnej, witoci, jednostkowego ze witoci spotkania. Na poziomie etymologicznym rozrnienie przemysu i sztuki wyznacza wic dalsze przeciwstawienia: przemys : sztuka zbiorowe : indywidualne wieckie : sakralne Rwnolegle opozycja : elazo : kamie, gdzie elazo jest tworzywem przetworzonym, kamie za z interwencji ludzkiej poczty, stawia nas wobec fundamentalnej, strukturalnej opozycji kultura : natura Mit twierdzi Roland Barthes polega na odwrceniu kultury w natur, lub co najmniej spoecznego, kulturowego, ideologicznego, historycznego w naturalne: to, co jest tylko wynikiem podziaw spoecznych, estetycznych, moralnych, przedstawiane jest nam jako oczywiste samo z siebie, zdrowy rozsdek, suszne prawa, norma ludzka... jednym sowem doxa (rzecz dana u pocztkw). Podstawowa funkcja wyobrae zbiorowych polega wic na permanentnym przetwarzaniu kulturowego w naturalne, na mitycznym usprawiedliwianiu i integrowaniu kultury. Tymczasem, w osobliwym przypadku zwolennikw wiey Eiffla, mamy do czynienia z tendencj dokadnie odwrotn. My odrzucamy natur! Opowiadamy si wiadomie po stronie przetworzonego. Nie chcemy objawionych tradycji, lecz prawd przez nas samych ukutych. Jestemy przyszoci! Jestemy heretykami!... Ile w tym snw Castropa i Settembriniego, zapowiedzi futuryzmu i surrealizmu! Antropolog wie jednak, i w tym bolesna dolegliwo jego (nomen omen) zawodu, e prawdy nie ma i e nie ma wolnoci, e mit tylko mit poprzedni zastpuje. Mitem

zwolennikw wiey stao si spoeczestwo wyzwolone bez tradycji, religii, przeszoci; z postpem pnce si ku wolnoci niewzruszonej i ju, ju jej sigajce. Wolnoci, w ktrej nie ma nudnych zakazw i otpiaych tabu sprzed lat. Przemys, elazo, nauka! W pidziesit lat pniej mae wieyczki Eiffla reklamoway (a niekiedy i dzi reklamuj) miejsca intymnych schadzek w Portugalii, Ameryce rodkowej, na Dalekim Wschodzie, po wszech zaktkach wiata. Dekoracje przedstawiajce wie Eiffla s te, i w naszej dobie, niezbdnym elementem paryskich kabaretw, ktre jak Folies Bergre czy Crazy Horse, czuj si lub sprzedaj, jako po parysku prawdziwie wyzwolone. Nawet w prywatnych apartamentach burdelowych przy St. Denis maa, zota makietka wiey jest obiektem rytualnie nieuniknionym. Ongi przemys, elazo, nauka; teraz nago, pira, Chanel... Nowe pokolenia nieubaganie strawestoway idee zwolennikw inyniera Eiffela. Czy jednak naprawd zdradziy przesanie? W czerwcu 1984 roku lesbijki Parya, domagajce si prawa legalnego zawierania zwizkw maeskich, niosy na czele pochodu kartonow wie Eiffla. Z tyu wida byo transparent: Niech zwyciy myl wiecka... Soce wyszo zza obokw i umiechno si do wiey. Akt II. uk Triumfalny Zadekretowana przez Napoleona na polu bitwy pod Austerlitz budowa uku Triumfalnego potrwaa lat trzydzieci (15 sierpnia 1806 29 lipca 1836). W tym czasie obejrzaa Francja upadek Cesarstwa, wkroczenie Kozakw do Parya, restauracj Burbonw Sto dni, powtrn Restauracj, Rewolucj Lipcow, pocztek rzdw Ludwika Filipa... Pierwotnie przewidywano lokalizacj uku w okolicach dzisiejszego placu Bastylii, tamtdy bowiem, przez ulic Przedmiecia w. Antoniego, wracay armie ze wschodu. Zmiana tego projektu jest zasug ministra spraw wewntrznych, Jana Chrzciciela Champagny, ktry zrcznie zasugerowa Cesarzowi, i wznoszc si na rogatce Gwiazdy bdzie uk widoczny z Tuilerii, a wic zawsze przed oczyma Triumfatora, a co wicej Najjaniejszy Pan bdzie pod nim przejeda udajc si do Malmaison... Mury uku wznosiy si na 5,40 metrw, gdy zmar nagle (20 stycznia 1811) twrca jego projektu i naczelny architekt Jan Franciszek Chalgrin. Prace pod nadzorem jego wiernego ucznia Gousta doprowadziy budowl, w tragicznych dniach upadku Cesarstwa, do wysokoci 20 metrw. Nastpia teraz siedmioletnia przerwa. Wznowiono budow dopiero 9 padziernika 1823 na mocy zarzdzenia Ludwika XVIII, z nowym jednak programem dekoracyjnoideowym: uk rozsawia mia teraz burboskie przewagi w Wojnie Hiszpaskiej. Goustowi przydzielony zostaje polityczny kontroler ultrarojalistyczny architekt Huyot, ktry kwestionujc systematycznie wszystkie rysunki Chalgrina, powoduje ostatecznie, w lutym 1830, dymisj Gousta. Triumf Huyota jest jednak krtki. W pi miesicy pniej Rewolucja Lipcowa zmiata Burbonw. Ludwik Filip powraca do pierwotnej koncepcji uku pomnika chway zwycistw Rewolucji i Cesarstwa, a jej realizacja powierzona zostaje Ablowi Blouet, ktrego te imi wyryte zostanie, na wieczn rzeczy pamitk, u szczytu wschodniego filaru. Ma uk 49,5 metra wysokoci i 22 gbokoci. Zdobi go rzeby, paskorzeby i liczne inskrypcje. 1. Rzeby Od strony Pl Elizejskich: na prawym filarze Wymarsz ochotnikw Franciszka Rudea (ucznia Cartelliera); rzeba

znana dzi popularnie pod nazw Marsylianki od dominujcej kobiecej postaci geniusza wojny; na lewym filarze Triumf Napoleona Jana Piotra Cortota. Od strony Neuilly: dwa alegoryczne przedstawienia Antoniego Etexa: Obrona Francji przed koalicj 1814 (po prawej) i Pokj (po lewej). 2. Paskorzeby Od strony Pl Elizejskich: po prawej: mier Franciszka Marceau pod Altenkirchen 21 wrzenia 1796, po lewej: Bitwa pod Aboukir (25 lipca 1799). Kincei Mustafa poddaje si Bonapertemu i Muratowi. Od strony Neuiy: po prawej: Atak na most pod Arcole (17 listopada 1796). Na pierwszym planie Bonaparte i dobosz Andrzej Etienne; po lewej: Zdobycie Aleksandrii przez Klebera (2 lipca 1789). Od strony alei Wagram: Bitwa pod Austerlitz (2 grudnia 1805). Napoleon wyprowadza Gwardi do ataku. Od strony alei Klbera: Bitwa pod Jemmapes (6 listopada 1792). Karol Dumouriez rozpoczyna atak kawalerii. W gbi, pord sztabowcw, rozpozna mona posta hrabiego Chartres pniejszego krla Ludwika Filipa. 3. Inskrypcje. A. 150 nazw miejscowoci zwizanych z sukcesami ornymi Republiki, Dyrektoriatu i Cesarstwa. Patrzc na map wspczesnej Europy, 35 spord nich odnajdujemy we Woszech, 29 w RFN, 25 w Hiszpanii, 10 we Francji, 9 w byym ZSRR, 8 w Niemczech, 7 w Belgii, po 5 w Egipcie, Austrii i Polsce (zachowujc pisowni z uku: Putusk, Ostrolenka, Eylau, Danzing, Breslaw), 4 w Holandii, 2 w Portugalii, oraz po jednej w Czechach (Austerlitz), Luksemburgu (Luxembourg), Jugosawii (Montenegro), Szwajcarii (Zurich), Izraelu (Jaffa) i na Wgrzech (RaabGyr). B. Nazwiska 660 dowdcw wojskowych reprezentujcych znw kilkanacie narodowoci. Oprcz Francuzw s tu Niemcy, Wosi, Belgowie, Holendrzy, Szwajcarzy, Hiszpanie, siedmiu Polakw: Kniaziewicz, Poniatowsky (Poniatowski), Lasowki (azowski), Dombrowsky (Dbrowski), Zayonscheck (Zajczek), Sulkosky (Sukowski), Klopisky (Chopicki)... a nawet i przybysze z Austrii (Scherer), Irlandii (Kilmaine), Dominikany (Bruix) czy Wenezueli (Miranda). Z wieczonego przez uk Triumfalny placu Gwiazdy (obecnie place Charles de GaulleEtoile) rozchodzi si promienicie dwanacie (od 1854) szerokich alej: Pola Elizejskie oraz liczc od nich w kierunku ruchu wskazwek zegara aleja Marceau (Franciszek MarceauDesgraviers, 17691796, rewolucyjny genera, zwycizca spod Koblencji i Neuwied, ginie pod Altenkirchen w wieku 27 lat), aleja Jeny (zwycistwo Napoleona nad armi prusk 14 padziernika 1806), aleja Klbera (Jan Chrzciciel Klber, 17531800 zwycizca spod Fleurus, dowdca armii egipskiej, zasztyletowany w Kairze), aleja Wiktora Hugo, aleja Focha, aleja Wielkiej Armii (od 1805 nazwa oficjalna armii Napoleona), aleja Carnota (azarz Carnot, 17531823 czoowy dziaacz Rewolucji Francuskiej, czonek Dyrektoriatu, przejciowo minister wojny Napoleona, pniej jego przeciwnik, przyjmuje

jednak podczas stu dni tek ministra spraw wewntrznych; wypdzony w 1816 r. powica si pracy naukowej), aleja MacMahona (EdmePatryk MacMahon, 18081893) genera, rojalista, zasuony podczas Wojny Krymskiej i pod Magent, pogromca Komuny Paryskiej, prezydent Francji (18731879), aleja Wagram (zwycistwo Napoleona nad Austriakami 46 lipca 1809), aleja Hochea (azarzLudwik Hoche, 17681797 genera rewolucyjny, okrutny pacyfikator Wandei) i aleja Friedland (zwycistwo Napoleona nad armi rosyjska. 14 lipca 1807). Zamyka uk jedna z najpikniejszych perspektyw urbanistyki wiatowej: plac Gwiazdy Pola Elizejskie plac Zgody z obeliskiem luksorskim (XIII w. przed Chrystusem) Ogrody Tuileryjskie uk Karuzelu Luwr. Wielko kamienia na wielko chway napisa Wiktor Hugo (w poemacie zadedykowanym skdind swojemu ojcu, generaowi, dla ktrego nazwiska nie znalazo si miejsce na uku Triumfalnym). Mia by uk Triumfalny pomnikiem siy ora francuskiego, dumy narodowej, niezomnej potgi imperium. To std wyruszyy wojskowe kondukty pogrzebowe Ferdynanda Focha (1926), Jzefa Joffrea (1931), Filipa Leclerca (1947), JanaMarii Lattre de Tassigny (1952) czy bohatera wojen kolonialnych. Ludwika Lyautey (1934). To tu, przy ustanowionym w 1921 roku Grobie Nieznanego onierza, dokonuj si uroczyste zmiany wart. To tdy wiedzie obowizkowa trasa wszystkich dtych wojennych parad. Turyci jednak, z radosn nieznajomoci splamionych kart militarnych dziejw, w kolorowym Paryu tak odlegym od huku armat i bitewnego kurzu, z zadartymi gowami wypatruj na uku nazw rodzinnych miejscowoci lub swojsko brzmicych nazwisk. Anglicy przywaszczaj sobie Clarkea, MacDonalda, Hatryego, Pricea; Niemcy Kellermana, Stroltza, Stengla...; Hiszpanie Almerasa, Miquela, Loverda... Portugalczycy Cosmao, Dugua... Litwini Baltusa, Czesi (sam syszaem) Zayonschecka... niewane, e owi w grobach si pewnie przewracaj. W beztroskim jzykw pomieszaniu staje si uk Triumfalny znakiem kosmopolityzmu, wyrasta ponad narody, granice, armie i szabelkowe spucizny. Paradoksalnie, to wanie niewiadomi rzeczy turyci maj najgbsz racj. Od samych bowiem pocztkw, acz niezalenie od inwencji swych twrcw (o ile oczywicie uznawa bdziemy za nich krelce szkice jednostki, a nie zbiorowy geniusz historii), by ju uk symbolem tego, co najbardziej bodaj obce sile ora i potgom imperiw symbolem tolerancji. Jedyna to by moe budowla na wiecie, z ktrej spogldaj zgodnie rewolucjonista Dumouriez, cesarz Napoleon i krl Burbon Ludwik Filip; na ktr otwieraj si wyloty alej ku chwale krlobjcy Carnota i reakcyjnego monarchisty MacMahona. MacMahona kata komunardw, i obrocy prawa azylu dla tyche Wiktora Hugo (zosta za to wysiedlony z Belgii), krwawego wroga religii Hocha, i Focha zdeklarowanego klerykaa... A przypomnij my sobie jeszcze t perspektyw zstpujc od uku, poprzez XIX wiek (Pola Elizejskie), ku staroytnemu Egiptowi, wiekom XVI (Ogrody Tuileryjskie) i XIII (Luwr)... Okae si wtedy, e jest plac Gwiazdy miejscem przezwycienia i zniesienia przeciwiestw midzy epokami, ideologiami i narodami. Miejscem jednoci, miejscem dla kadego, miejscem azylu. Coincidentio oppositorum. Tym bardziej e patronuje owemu miejscu pogodzenia sprzecznoci potny cie Tego, ktry by jednoczenie Bogiem wojny i maym kapralem, monarch i wyzwolicielem

narodw w imi ideaw rewolucji, woskim Korsykaninem i najwikszym z Francuzw, tyranem i tym, ktry ludziom wolno le z wygnania (Puszkin). Oczywicie, powiedzie zawsze mona, e s to tylko intelektualne spekulacje i teoretyczne paradoksy. Spjrzmy wic do ksigi pamitkowej uku. Jakie szczcie zobaczy wrota do wolnoci (Czech); Dwa tylko razy w yciu dane mi byo przey podobne wzruszenie widzc Statu Wolnoci w Nowym Jorku i uk Triumfalny w Paryu! (Marokaczyk); Witaj ziemio azylu i praw czowieka! (Rumun); Francjo! Ty jeste zawsze ojczyzn wolnoci! (turysta spod Londynu)... To nie przypadek, i przewodniki i albumy ukazujce Pary jako miasto wielokulturowe, stolic wolnoci, maj z reguy uk Triumfalny na okadkach; wraz z nocnym yciem i szalestwami miasta pojawia si natomiast nasza stara znajoma wiea Eiffia. Dopki Ravic z uku Triumfalnego Ericha Marii Remarquea znajduje w Paryu ucieczk i schronienie, dopty wysoko w grze wznosi si jak z pynnego srebra masywny, szary ksztat uku Triumfalnego. Gdy jednak policja francuska aresztuje i wysiedla uciekinierw, gdy wiemy, e powraca mroczny czas hord narodowych i ideologii, Plac sta si morzem ciemnoci. Zgin w niej uk Triumfalny. Akt III. Bazylika SacrCoeur Winnice, myny, drewniane chatki, dwanacie krystalicznych rde, gbokie groty pozostae po niegdysiejszych kopalniach gipsu, may kociek w. Piotra, osiem przytulnych uliczek, may placyk. Fakt, e wzgrze Montmartre (od martray miejsce strace) zachowao a po lata siedemdziesite XIX wieku swj arkadyjski charakter, dziwnym jest kaprysem historii, zwaywszy na to, e ju Ludwik XVI chcia tu postawi krlewsk nekropoli (projekt zaawansowany), Dyrektoriat mauzoleum, Napoleon wityni Pokoju, Ludwik XVIII monumentaln kolumn (rozpoczto subskrypcj). Nie oszczdzaa te wzgrza historia. W 1814 roku biwakoway tu (i spaliy p wioski) wojska rosyjskie, w 1815 roku angielskie. W czerwcu 1848 roku powstacy stoczyli tu swoj ostatni, krwaw bitw; 22 maja 1871 roku synny pluton kobiecy komunardek z Luiz i Elbiet Dmitireff stawi rozpaczliwy opr I Korpusowi wojsk wersalskich generaa Ladmiraulta. Lecz znw zieleniy si winnice, rozkwitay sady, drzewa zapominay... To wanie uudna tsknota za sielank! wolnoci oraz bardziej racjonalne za taszym yciem, przywioda tutaj, w latach 18601865, modych malarzy, tak zwan Manetow Kompani, ktrzy okrelaj si na wzgrzu. Renoir ma pracownie, kolejno, na ulicach: Tourlaque, Caulaincourt (to troch niej) i Cortot; Degas na Blanche, Lepie i Fontaine; Czanne na Hgsippe-Moreau; Van Gogh z bratem Teo zamieszkaj na Lepic. A jeszcze Manet, Monet, Pissarro, Sisley... Ta grupa rwienikw (najstarszy Pissarro ma w 1865 roku 35 lat, najmodszy Renoir 24) rozsawi Montmartre na caym wiecie. Miejsce ich spotka Cafe Guerbois, przejdzie do legendy. Stanie si to jednak wtedy... gdy ju ich na wzgrzu od dawna nie bdzie. 24 maja 1873 roku 362 gosami przeciw 342 zmuszony jest do dymisji rzd Adolfa Thiersa. Tego samego Thiersa, ktrego polskie podrczniki historii przedstawiay jako reakcjonist i kata Komuny Paryskiej, a ktry jednak uznany zostaje oto przez parlamentarn wikszo za nazbyt mikkiego, liberalnego i republikaskiego. Jednym z pierwszych posuni nowej, monarchistycznej ekipy jest zadekretowanie 24 lipca 1873 roku, na wniosek znanych ultrasw Huberta Rohau de Fleury i Aleksandra Legentil, budowy na szczycie

Montmartre bazyliki Najwitszego Serca (SacrCoeur). Natychmiast zostaje rozpisany konkurs i ju w grudniu tego 1873 roku, spord siedemdziesiciu omiu prac nadesanych, wybrany zostaje projekt architekta Pawa Abadie, wzorowany na romaskobizantyjskim kociele w SaintFront (Prigueux). W tekcie uchway z 14 lipca 1873 roku czytamy o przebaganiu za haniebne dni komuny, jak rwnie za utrat wadzy wieckiej przez Papiestwo... Stanowia wic ona, co spoeczestwo francuskie doskonale zrozumiao, aroganck demonstracj klerykalnego konserwatyzmu nowej wadzy. Nie tylko wszake. W kraju czciowo jeszcze okupowanym przez wojska pruskie (opuszcz one Nancy 5 sierpnia 1873 roku, a Conflans i Jarnay dopiero 16 wrzenia) miaa ona rwnie posmak twardego przeciwstawienia si, prowadzonej konsekwentnie przez Berlin, antyreligijnej polityce Kulturkampfu (14 maja 1872 prawo przeciw jezuitom, 14 maja 1873 rozwizanie seminariw mniejszych i ograniczenie jurysdykcji biskupw), a wic mutatis mutandis posmak antyniemiecki. Wreszcie w wyborze projektu Abadiego mona atwo zauway symboliczny gest prorosyjski. Nie bez kozery zreszt na pierwszy pokaz makiety zaproszony zosta uroczycie carski ambasador Aleksander Gorczakow. Odwoujce si do tradycji Wschodu biae kopuy SacrCoeur sugerowa miay francuskorosyjskie zblienie polityczne. Niestety, nadmiar polityki nie ma na og nazbyt dobrego wpywu na dziea sztuki... Budowa SacrCoeur trwaa lat 38 od pooenia kamienia wgielnego l lutego 1874 roku do zwieczenia dzwonnicy w 1912 roku; ale i wtedy jeszcze kontynuowa musiano, przerywajc je podczas I wojny wiatowej, prace wykoczeniowe we wntrzu, tak e konsekracja bazyliki odbya si ostatecznie dopiero 16 padziernika 1919 roku w obecnoci 9 kardynaw, 12 arcybiskupw i 98 biskupw z caej Europy. Wszyscy s zgodni pisze Josette Devin co do niebywaej brzydoty tej budowli, niestety jednej z najbardziej widocznych i znanych w Paryu. Wojna 1870 okazaa si wic rwnie nieszczsna dla Francji, jak i dla pikna Parya... Po chwili jednak dorzuca: O dziwo, tak jak w brzydocie ukochanej twarzy odnajdywa zaczynamy w kocu wdzik i urod, paryanie przyzwyczaili si do SacrCoeur, a nawet obdarzaj bazylik szczerym uczuciem. W rzeczywistoci nie wszyscy musieli si przyzwyczaja. Jest ten koci ywym dowodem francuskiej niefrasobliwoci i pogardy dla utartych kanonw pikna pisa Times w padzierniku 1919 roku tak jak impresjonici przeamywali wyobraenia estetyczne swojej epoki, tak jak dzisiaj, na tym samym miejscu, te biae mury... Za reyser Wilhelm Dieterle posuwa si jeszcze dalej w wywiadzie udzielonym Le Figaro z okazji realizacji filmu Zola and his Time (1937): Nie dziwi si, i impresjonistw tak fascynowaa paryska lekko tej fantastycznej budowli w bielejcej powiacie... Gdy okoo 1907 roku mury SacrCoeur wyrosy ju na tyle, by wyobrazi sobie mona byo ich ostateczny ksztat Maneta (+1883), Van Gogha (+1890), Sisleya (+1899), Pissarra (+1903), Czannea (+1906) nie byo ju na tym wiecie. Inni od dawna wynieli si z Montmartru, skd wygoni ich midzy innymi, jak Moneta, rejwach wielkiej budowy. Lecz c to komu przeszkadza??? Na schodach wiodcych ku bazylice zalegaj dniami i nocami barwne tabuny turystw, spragnionych niefrasobliwej lekkoci paryskiego ycia, chccych chon legend Montmartru impresjonistw i bohemy, fotografujcych si na tle bizantyjskich wrt sanktuarium. Gdy pytaem ich nie ze zoliwoci, lecz ciekawoci antropologa jakie

dzieo impresjonistw podoba im si najbardziej, ponad 50 procent odpowiedziao: SacrCoeur. I nie dziwi im si czytajc podrne prospekty, ogldajc kolae na kartkach pocztowych lub ptna tysicznych pacykarzy na placu Tertre. Pomieszaa si, sprzga bazylika z bohem; tak zwane historyczne fakty raz jeszcze okazay si nieistotne i rozwiay si tym razem w oparach absyntu. Posowie Uroda ludzkiej pomyki? Waciwie trzech pomyek: zmiany podmiotu ideologii (wiea Eiffla), zmiany samej ideologii (uk Triumfalny), wreszcie przemieszczenia chronologicznego (SacrCoeur). Rnice te maj jednak drugorzdne znaczenie. Istot jest dynamika znakw emanowanych przez obiekty wydawaoby si niezmienione i statyczne. Wydawaoby si gdy jest to statyczno pozorna. Czym innym jest wiea Eiffia w pozytywnych i optymistycznych czasach Juliusza Vernea, czym innym w namitnej i dekadenckiej Belle poque. Podobnie zmienia si sens katedry NotreDame, Mony Lisy, Sonecznikw Van Gogha. Historyk sztuki ma opisa dzieo (historyk wydarzenie) samo w sobie lub, ewentualnie, na tle jego dziea czasw. Jego a wic tych, dla ktrych dzieo byo przeznaczone. Antropologa interesuje obiekt w dynamicznym kontekcie kultury, obiekt wiecznie ywy, obiekt mityczny. Urok ludzkiej pomyki. A czy nie jest pomyk ju choby to, e katedra NotreDame jest zabytkiem, e chodzi si j zwiedza, e policja reguluje ruch w jej nawach podczas Pasterki? Czy nie jest to znak nowy w nowym systemie wartoci? Mit nowy? Zarzuca si antropologii strukturalnej, e zgubia autora, e nie pamita ju, kto by architektem uku Triumfalnego, a kto namalowa Soneczniki. C za nieporozumienie! Antropologia strukturalna nie zajmuje si tym, co znale mona w kadym leksykonie. Za to studiujc subteln gr znacze i mitw odnajduje wci na powrt ich autora prawdziwego: uwikany w labiryncie dziejw, niewiadomy, a przecie niezmoony geniusz wyobrae spoecznych. A poza tym wszystkim to prawda: jest Pary miastem wolnoci, niefrasobliwoci, kosmopolityzmu, lekkoci, swawolnej dwuznacznoci, i jest take miejscem azylu, i stolic wiata, i coincidentio oppositorum. I kady, kto pooy si na trawniku pod wie Eiffla, poczu moe, jak przebiega przez jego ppek o wiata - Axis Mundi.

Pieprz
Czy z powodu pieprzu odkryto Ameryk? Pytanie to jest tylko pozornie paradoksalne. Jak mawia jeden z politykw polskich: co jest na rzeczy. Zacznijmy jednak od pocztku. Ojczyzn pieprzu s rodkowe Indie. Stamtd te pochodzi nazwa pipelli, ktra przeksztacia si u Grekw w peperi, u Rzymian w piper, Wochw pepe, Niemcw pfiffer, Anglikw pepper, Francuzw poivre, Finw pippuri, Polakw pieprz. Wyamali si tylko Hiszpanie. Czarne, pikantne kuleczki znane s w Europie ju od przeomu VI/V wieku p.n.e. Jak kada nowa przyprawa, stosowane s najpierw w charakterze lekarstwa (wspomina o tym Hipokrates), potem oczywicie afrodyzjaku. Jednak ju od III wieku p.n.e. zaczyna by pieprz stosowany na nasz wspczesn mod, tyle e czciej (Rzymianie uywaj go rwnie do sodyczy) i intensywniej. W ogle zreszt, co jako dziwnie mao mi pasuje do opisw uczt rzymskich Sienkiewicza, wszelkie wiadectwa wydaj si potwierdza, e bya kuchnia

rzymska bardzo ostra i korzenna. Lubo popularny i poszukiwany, by pieprz w Rzymie nadal bardzo drogi. Pliniusz Starszy zdumiewa si nawet w Naturalis historia (ksiga XII) tak masow konsumpcj przyprawy kupowanej najzupeniej dosownie na wag zota. C z tego pisze i pieprz pobudza apetyt. Czy nie taniej i zdrowiej byoby przegodzi si i w ten sposb uzyska popd do biesiadowania? Pliniusz by wprawdzie geografem, astronomem, przyrodnikiem, antropologiem, etnologiem, mineralogiem, historykiem sztuki, a nawet technologiem (sic! ksigi XXXIVXXXVI) etc., nie by wszake ekonomist. Uszo wic jego uwagi, i owszem pieprz by powszechnie uywany, jego obecno w daniach stanowia te o prestiu kuchni, ale co wicej jeszcze sta si patniczym rodkiem wymiennym i form lokaty kapitau. Po triumfalnym wejciu do Rzymu 24 sierpnia 410 krl Wizygotw Alaryk I kae sobie wypaci kontrybucj wojenn w wysokoci: 5000 lirw zota, 30 000 srebra i 3000 (czyli zwaywszy na to, e jeden lir rzymski rwna si 327 g 981 kg) pieprzu. Jest chyba oczywiste, e tony pieprzu nie przejadaby armia Alaryka w cigu roku; tym bardziej e Wizygoci w przeciwiestwie do Rzymian w przyprawie tej wcale nie gustowali. Chodzio po prostu o swoisty rodzaj waluty. Jeden z amerykaskich badaczy gospodarki staroytnego Rzymu zauwaa przy tym, i w pocztkach V wieku kurs zota ksztatowa si w stosunku do srebra jak 6 do l. Gdyby wysnu z tego przypuszczenie, e opodatkowa zwycizca pokonanych w trzech rwnych czciach, wynikaoby, i parytet pieprzu by wwczas wyszy od zota. Upadek Rzymu nie umniejszy rangi przyprawy. W pewnych okresach, kiedy import stawa si szczeglnie uciliwy nawet j powikszy. Ze redniowiecznych dokumentw nawarryjskich, aragoskich i francuskich dowiadujemy si, e czci darw wasalnych, na rwni z innymi kosztownociami takimi jak kruszce czy szlachetne kamienie, by rwnie pieprz. Klotar III, syn Clovisa, ktry w VII wieku kae paci mnichom pieprzem za nadane im ziemie, to s oczywicie stare dzieje. Ale rwnie krl Francji, Ludwik VII (11371180), pobiera od wasali daniny, ktrych pieprz jest niezbdn czci. Podobne ma wymagania w XIV wieku Jakub II w Aragonii. Nie warto mnoy przykadw. Uznajemy jednak, e w XV wiek wkracza Europa przywizujca zupenie inne znaczenie do pieprzu ni my dzisiaj. My spord wielu rodkw zabezpieczenia kapitau istniejcych w wiekach poprzednich wybralimy akurat zoto. Nie usprawiedliwiaj tego ani jego wasnoci chemiczne, ani uyteczno techniczna. Jest to kwestia konwencji, abstrakcyjnej waciwie umowy. Kiedy jednak umowa taka raz zostanie zawarta (acz moe si w nastpnych wiekach zmieni), pobudza ona ludzi do marze i szalestw. Std potomkowie Inkw, ktrzy zoto zgoa sobie lekcewayli, tyraj teraz w nieludzkich warunkach botnistych podziemnych korytarzy w poszukiwaniu tej jednej grudki. Pamitamy te amerykask gorczk zota, ktra przyniosa jej wicej ofiar ni niejedna spora wojna. Ot wystarczy zda sobie spraw, e w XV wieku istniaa rwnie, moe na nieco mniejsz skal, gorczka pieprzu. Lecz oto co si dzieje. W pocztkach XIV wieku Turcy osmascy wkraczaj do Azji Mniejszej. W 1326 sutan Orchan zdobywa Brus, a nastpnie przekracza Dardanele. Po bitwie na Kosowym Polu podporzdkowana zostaje Turkom Serbia. W 1396 wnuk Orchana Bajazyt I zdobywa Bugari i Macedoni, czyli innymi sowy otacza Konstantynopol. Na nic si zdaje rozpaczliwa prba odsieczy (1444) prowadzona przez Jagieowego syna Wadysawa III, pniej Warneczykiem zwanego. W nocy z 29 na 30 maja 1453 pada Konstantynopol.

Wystarczy rzut oka na map. Drogi do Indii, do pieprzu, zostaj przecite. O obejciu pnocnymi brzegami Morza Czarnego nie ma te mowy, bo tam z kolei rzdz Tatarzy. Pozostaje szukanie drg nowych, morskich. Wszystko, a w kadym razie bardzo wiele, zaley w historii od budetu. I oto w nowej sytuacji geopolitycznej monarchowie wysupuj talary z kieszeni. Marynarze i onierze, ktrzy wyruszaj wtedy w nieznane, s ludmi niewyobraalnej dla nas dzisiaj odwagi i determinacji, a moe desperacji. To ruszali poza krace znanego wiata. Na antypody wypenione, w co wicie wierzyli, potworami, demonami i wszelk groz. Pod sztandary Corteza czy Pisarra garnli si ndzarze z wypalonych socem wyyn Estramadury. To te by akt ostatecznego zdecydowania. Oni wiedzieli ju jednak, e tam gdzie jest ld, a na tym ldzie zoto. Marynarze Bartolomeu Diaza, a pniej rwnie Kolumba i Vasco da Gamy nie wiedzieli nic. Zreszt pynli nie po zoto, ale po pieprz do Indii. Bardzo piknie przechoway pami o tym jzyki europejskie. Autochtoni amerykascy to podug nich Indianie. Portugalczycy wygrywaj wycig do Indii, Hiszpanie do Nowych Indii, czyli Ameryki. W szkoach ucz nas o przewrocie cen w Europie, o niesychanym, stymulowanym przez zoto napywajce z Nowego wiata, rozkwicie Hiszpanii. Rozkwitaa jednak rwnie Portugalia. Nie bez dugiej i uporczywej walki ustpowa powoli pieprz przed zotem. Paradoksalnie, porak pieprzu spowodowali sami Portugalczycy. W kupieckim rozpdzie sprowadza zaczli z Azji inne rwnie przyprawy; z wybrzey Zatoki Gwinejskiej tak zwany pieprz afrykaski i przeforsowali w Indiach gwatowne zwikszenie produkcji. Popyt w Europie zosta omale nasycony. Co gorsza, okazao si, e niektre nowe korzenie, w smaku pieprzopodobne, daje si sadzi rwnie w Ameryce (ktrej waciwy pieprz nie lubi), a nawet na Wyspach Kanaryjskich. Pieprz przesta by monopolist i jego cena zacza gwatownie spada. Nie znaczy to oczywicie, e sta si bezwartociowy. Dzisiaj jeszcze kilogram dobrego gatunkowo pieprzu kosztuje w zachodniej Europie rednio okoo 40 dolarw (Alaryk zarobiby wic 39 240 dolarw). Od drugiej poowy XVI wieku staje si jednak jednym z wielu korzeni. Okresami taszym nawet od innych, jak na przykad pimentu z Cayenne sprowadzonego przez Francuzw z Gujany pod koniec XVII wieku. Zachowa pieprz na rynku pozycj godn szacunku. Wielka kariera bya ju jednak definitywnie zakoczona. Jednym ze znacze obocznych sowa pieprzy jest w jzyku portugalskim: wzbogaca, uszlachetnia, co nie tylko potraw dotyczy. We francuskim se poivrer (pieprzy si) oznacza naduywa alkoholu, trepoivr (by pieprzonym) to by pijanym, wreszcie poivreau to po prostu pijak. Zwaywszy jednak na narodow sympati francusk do obywateli pocigajcych rne trunki w bistrach nie s to pojcia deprecjonujce przypraw. Istnieje te powiedzenie drogi jak pieprz. Podobnie w niemieckim: nie jest to aden pieprznik oznacza, i rzecz nie jest warta zamanego grosza. W Polsce pieprzy oznaczao najpierw zaprawia rozmow pikantnymi, nieprzyzwoitymi anegdotami (pieprzne dowcipy); potem mwi gupstwa i rwnolege (wulgarnie): kopulowa. Zauwamy przy tym, e w owej ewolucji znaczeniowej nastpio zerwanie. Dzisiaj nie pieprzy ten, kto mwi wistwa, ale ten, kto wypowiada si bez sensu. Nieszczsny piper nigrum sta si u nas symbolem skretynienia. Czy nie za to go przypadkiem ukaralimy, e nigdy nie byo nam dane skorzysta finansowo z jego dobrodziejstw i e to nie my odkrylimy Ameryk? I nie odkrywamy jej nadal... Albowiem na pytanie, od ktrego zaczlimy: Czy z powodu pieprzu odkryto Ameryk? moemy ju teraz odpowiedzie. Tak, nie da si zaprzeczy. Co jest na rzeczy!

Na zakoczenie uwaga natury praktycznej. Nie naley kupowa pieprzu mielonego. Raz zmielony szybko traci swoje waciwoci smakowe, a w opakowaniach plastikowych wrcz bardzo szybko. Lepiej nabywa pieprz ziarnisty i kiedy potrzebujemy go w formie sypkiej zemle na chwil przed uyciem w domowym myneczku lub utuc w modzierzu. Jednak nawet i ziaren nie naley przechowywa w plastiku. Wytrawni znawcy krytykuj te pojemniki szklane. Optymalnym rodowiskiem dla pieprzu jest metal. Ideaem byby zoty sejfik (ach, te zwizki pieprzu ze zotem!), ale wystarczy blaszane pudeko. Dorzumy jeszcze, e pieprze biay, zielony czy tak zwany afrykaski s bkartami pieprzu jedynie naprawd pieprznego: Czarnego Pieprzu.

Poczochy
Znamy wszyscy opowie o tym, co zaszo w kwietniu 1348 podczas balu wydanego przez krla Anglii Edwarda III. Oto podczas tacw hrabinie Salisbury odpia si i wypada na podog podwizka. Dworzanie wybuchnli rubasznym miechem. Wwczas krl osobicie podj podwizk z podogi, spojrza zimnym okiem na rozdziawione sprone gby i wycedzi przez zby: Honni soit qui mal y pense, co mona przetumaczy: niech si wstydzi, kto ma brudne myli. Niech nas nie dziwi, e krl mwi po francusku, bo tego wanie jzyka uywaa wtedy angielska arystokracja i dopiero Joanna d'Arc zmarnowaa ostateczn szans zromanizowania wysp brytyjskich i narzucenia im francuskiej dominacji kulturalnej. Nastpnego dnia powoa Edward, na pamitk zdarzenia, zakon rycerski Podwizki, ktry z pocztku obejmowa tylko krla wielkiego mistrza, ksicia Walii i dwunastu rycerzy. W 1805 Jerzy III rozszerzy liczb czonkwrycerzy do dwudziestu piciu, z tym e musieli mie oni godno lordw. Dopiero w XX wieku staa si kapitua Orderu Podwizki dostpna bez liczbowego limitu dla tych, ktrzy w subie koronie angielskiej oddali niemiertelne zasugi. Nadanie The Most Noble Order of the Garter poprzedza jednak zawsze uszlachcenie. Doprawdy atwiej ju dosta Nagrod Nobla, ni dosta si do tego towarzystwa. Dlaczego kwestia gupiej podwizki miaa dla Edwarda III takie znaczenie? Niestety, nie lubimy tego specjalnie, ale odwoa si musimy do psychologii. Ojciec Edwarda III Edward II by homoseksualist, z czym nie umia, a moe nie chcia si kry. Matka Izabela, crka Filipa Piknego, wie si wic, te zupenie jawnie, z hrabi Mortimerem, ktry obala Edwarda II i eby pohabi, kae go zgadzi w sposb przypominajcy jego seksualne upodobania. Do odbytu krla wcinity zostaje przedziurawiony na kocu rg, przez ktry wepchnito z kolei do wntrznoci rozpalony prt. Caa Anglia o niczym innym nie mwi, zgorszona i przeraona obyczajami monarszej rodziny. Mona sobie tylko wyobrazi, jak przeywa to modociany Edward III. To wiemy, e od dziecistwa by skryty i surowy; nie znosi spronych artw, ktre zawsze uwaa za aluzj do dziejw swoich bliskich. Okaza si te pniej wzorowym i wiernym mem, chorobliwie a uczulonym na punkcie honoru ony. Doprawdy, le si wybrali dworzanie ze swoim spronym rechotem. Dlaczego jednak tyle emocji wzbudzia wanie podwizka? Ot podwizka podtrzymuje poczoch. W pismach pornograficznych spotykamy niezwykle czsto zdjcia kobiet ubranych tylko w pas do podwizek i zamocowane na podwizkach poczochy. Najczciej biae lub czarne. W synnych burdelach francuskich okresu midzywojennego by to wrcz

obowizkowy uniform usugujcych panienek. Nie biustonosz, nie majtki, ale wanie poczochy wpywa miay najbardziej podniecajco na samcz klientel. Ma to swoje historyczne uzasadnienie. Przez wieki ot suknie damskie czyy w sobie zdobycze krawiectwa i nie zawahamy si uy terminu architektury. Do swoistego szczytu doprowadzona zostaa ta moda w XVIII wieku, kiedy to damy nosiy na sobie przyczepion do gorsetu istn klatk zbudowan z kilkunastu obrczy, na ktrych dopiero ukadana bya tkanina. Jednak wiek XIV i nastpne te miayby si czym w tej mierze pochwali. Wytworne damy owych lat ubieray si, i to przy pomocy wywiczonej suby (mamy obfito danych z okresu francuskiej Regencji), okoo godziny. Tyle czasu zajmowao wizanie gorsetu, podwieszanie rusztowania, nakadanie na nie sukni, formowanie fad etc. Rozbieranie si nie byo o wiele krtsze, a te praktycznie niemoliwe bez cudzej pomocy. Raz tak zainstalowanej kreacji nie mona byo oczywicie rozluni, poprawi (kobieta nie sigaa po prostu rkami trenu swojej sukni), a ju tym bardziej podkasa. C wic zrobi w wypadku potrzeby? Nic prostszego. Suknie sigay z reguy do ziemi. W paru za dziesicioleciach, kiedy byy nieco krtsze, wystarczao lekko zgi nogi w kolanach. Zastosowanie tej, jedynej zreszt moliwej, techniki wykluczao rzecz jasna noszenie majtek. Tote ich wykwintne damy nie nosiy. W tym jednak momencie wanie poczochy staway si fragmentem odzienia najbliszym intymnym czciom kobiecego ciaa, obiektem erotycznej fascynacji, dwuznacznych aluzji i fetyszyzmw. Potem moda mina tradycja zostaa. Teraz dopiero zrozumie moemy reakcj Edwarda III. I jeszcze mae wyjanienie. Mwi si i pisze, e poczochy nosili take mczyni. Jest to po prostu mae nieporozumienie terminologiczne. Przez par wiekw paradowali wykwintnisie w spodniach do kolan. By zakry reszt nogi, wkadali wic pod, a cilej, nadkolanwki. Nie byo jednak, poza wyjtkowymi przypadkami, mskich podwizek. Poczochy nie sigay wic u panw tak daleko, by wzbudzi to mogo grubiaskie asocjacje. C wic w gruncie rzeczy powiedzia nam Edward III? Niech wstydzi si ten, kto widzi w kobiecie tylko obiekt seksualny. Bo to zreszt nudne spojrzenie. Pikne natomiast, e rzecz si staa dewiz pastwow.

Syfilis optymistyczny
Historia syfilisu jest w gruncie rzeczy pocieszajca i serca krzepica. Pierwszym autorem europejskim, ktry powici dzieo syfilisowi zwanemu wwczas, na skutek symptomw zewntrznych dolegliwoci Joba opisanych w Biblii, chorob tego witego by niejaki Jacques de Bthencourt z Rouen. Napisa on w 1527 roku: Jest zniewag dla bogosawionego Joba wizanie go w jakikolwiek sposb z tym plugastwem. Jest te ostateczn profanacj przypisywanie witemu mowi choroby zrodzonej z grzesznych namitnoci i nieczystej rozpusty. Zaniechajmy tego witokradztwa i nadajmy zu jedyne miano na, ktre zasuguje: choroby bezbonej Wenery. Tak powsta termin. W dalszym cigu pisze Bthencourt o karze za zbrodnie ludzkoci i kocu wiata. Jest to zrozumiae. Nie chodzi nawet o rzeczywisy miertelno spowodowan przez pierwsze epidemie syfilisu. Ale zo byo nieuleczalne, uderzajce niespodziewanie i bez widocznej przyczyny (o tym, e

pierwsze objawy pojawiaj si dopiero w par tygodni po zaraeniu, ludzie renesansu jeszcze nie wiedz), nie oszczdzajce zdawaoby si nikogo, poraajce poprzez zwizane z wyuzdaniem organy. Czeg wicej trzeba dla eschatologicznych wizji!? Syfilityczna mier Franciszka I jest duga i patetyczna. Kronikarze pozostawili nam nazbyt detaliczne opisy pojawiajcych si i nikncych wrzodw, atakw i odpyww nieszczcia. A przecie Franciszek to nie byle kto, to boski pomazaniec, sam obdarzony moc uleczania. Wic jeli nawet on... Groza pada na Europ. Pieko jest tu. Z biegiem wiekw, a i agodnieniem objaww choroby, przyzwyczaja si ludzko do kiy. Oczywicie, jest ona nadal straszakiem, ale daleko jej ju do Lucyfera. Wchodzimy w okres choroby sentymentalnodrobnomieszczaski. Pisze (1925) profesor medycyny Emil Wyrobek (a nie moemy si oprze przyjemnoci przytoczenia obszernych fragmentw historyjki): Nasz modzieniec, bdc ju trzeci rok z rzdu na studiach w Krakowie, odnajmowa pokj u pewnego starszego i powanego maestwa, majcego jedynaka syna w ostatniej gimnazjalnej klasie i prcz dwch crek, milutkich podlotkw, jeszcze jedn najstarsz, ktrej lub z zacnym czowiekiem mia si ju odby owego roku w karnawale. Pani domu, niewiasta podobno pobona i surowych zasad dla siebie i swych modych crek, wyrozumiaa jednak bya na bdy i uomnoci ludzkie i na potrzeby ciaa mczyzny modego. Modemu krew si burzy, wic i naturalne ujcie znale musi, mawiaa nieraz do swoich ssiadek, chcc okaza im sw wyszo nad ich przestarzae pojcia i zacofane na kwestie pciowe zapatrywania. (...) Liberalno zapatrywa tej kobiety na stosunki pciowe w tem take si objawia, e do domu swego przyja na sub mod i pikn dziewczyn, w tej nadziei, e jedynak jej atwo zdobdzie aski sucej, a palony dz, nie pjdzie do domu publicznego. (...) Dziewczyna dobra i potulna nie przeczuwaa nawet niebezpieczestwa jej grocego, gdy mtw ycia jeszcze nie poznaa; tote gdy razu pewnego pani z mem i panienkami do teatru si wybraa, a panicz w domu z powodu blu gowy pozosta, biedna dziewczyna nie powzia ani nawet cienia podejrzenia uplanowanego na sw cnot zamachu. Skorzystawszy z nieobecnoci rodzicw, zaprosi wtedy w student do siebie naszego modziana i gdy ta dziewczyna do kuchni si udawszy, ju na spoczynek nocny si uoya, wtargnli obaj modziecy do jej ka i tam prob, zaklciami, wreszcie przemoc! si t mod dziewczyn zdobyli. Prdko miny kilka tygodni rozkoszy, jak na przemian owi modzi ludzie w objciach dziewczyny uywali, bo koniec tego stosunku by ju rycho bardzo aosny... Pani domu wprawdzie zauwaya blado i pewn ociao sucej, lecz domylajc si sprawcy tego w swym synie, do jdra rzeczy nie dochodzia, bdc pewn, e jak si dziewczyna do takiej mioci przyzwyczai, rumieniec dawny, wieo i swoboda wrc jej na nowo. Tymczasem stan zdrowia sucej coraz bardziej si pogarsza, przyszed dziwny i cigy bl garda i jakie szalone po kociach amanie, rwnoczenie za i panicz co zbyt tajemniczo j si zachowywa i na zdrowiu cokolwiek zapada. Wezwano pomocy lekarza, a ten badajc dugo i sumiennie, wywietli dla wszystkich spraw bardzo smutn. Oto suca miaa ju wybitne zmiany syfilityczne drugorzdne na caem ciele i na bonach luzowych garda; to samo mia i ten mody synalek, a na domiar nieszczcia caego lekarz straszn diagnoz doda, e przez uywanie tych samych yek, co panicz i suga, zarazili si od nich ki oboje rodzicw i ich creczki. Pacz i lament okrutny powsta w caym domu, sug zabrano do szpitala, a caa rodzina pocza aplikowa sobie szpilki rtciowe. W kilku ju sowach skrel dalszy bieg wypadkw; moda narzeczona nie majc odwagi i siy, aby zerwa swe maestwo lub straszn prawd narzeczonemu powiedzie, skoro tylko jako tako znikny u niej zmiany kiowe, wysza za m. Oszukawszy za w ten

sposb swojego maonka, w rok niecay pniej z rozpaczy omal nie oszalaa, wydawszy na wiat, wrzodami i ranami okryt dziecin. (...) Pozostali w domu rodzice, panicz i panienki wszyscy ciko chorowali, a najbardziej ojciec, ktry zgryzszy si tem nieszczciem strasznie, niedugo potem ten pad ez opuci, przenoszc si do lepszej, jak twierdzi, krainy. Moda za dziewczyna, biedna stosunkw subowych ofiara, nie odzyskaa straconego zdrowia, wskutek bowiem dziedzicznej skonnoci do grulicy, nie mogc znie leczenia rtci, ju w par miesicy potem wrd cierpie i ndzy modego ywota dokonaa. (...) Wrci nasz modzieniec po paroletnim pobycie w Krakowie do swej biednej i nieszczliwej matki, ktra utraciwszy w tym czasie obie swoje crki, poprzednio uwiedzione i sponiewierane podstpem nieuczciwych kochankw, przytulia do siebie swe nieszczliwe dzieci, i wszelkich si i resztek majtku nie aowaa, aby go z naogu pijastwa wyrwa i na uczciw skierowa drog. Niestety, prby te poszy cakiem na marne, modzieniec stacza si coraz bardziej w kau upadku i ndzy i po takim ataku delirium ju mu ratunku i zdrowia wcale nie rokuj. Zauwamy cay zesp wizi nie majcych niby medycznego ani logicznego zwizku, a jednak koniecznych: syfilis alkoholizm utrata resztek majtku liberalne pogldy chodzenie do teatru pospolitowanie si ze sub (stosunkw subowych ofiar). Oto syfilis mieszczaski i pedagogiczny. Nie ma ju w nim cienia metafizyki, jest za to kategoryczna socjologia: zaraasz si w wyniku naruszenia norm spoecznych, a twoje zaraenie ostatecznie tkank spoeczn rozpruwa. Jeste nie tylko wini, ale i burzycielem porzdku, obywatelu zaraony... Wstyd si podwjnie. Niby lepiej si wstydzi ni mie poczucie ostatecznego potpienia. Ale... Chory na ki (wwczas z kolei mwio si lues) znakomity socjolog i etnograf polski, Jan Stanisaw Bystro, tak by poraony wizj omieszenia w rodowisku, tak ba si wskazujcych palcw kolegw, i by ukry chorob zrezygnowa nawet z prb jej leczenia... C, wychowa si, jak i nasz modzieniec, w Krakowie i patrzy na wiat oczyma tamtejszej jagielloskiej profesury... W tym samym czasie u wd, w Marienbadzie czy Karlsbadzie inaczej ju bywao. Chorzy tworzyli tutaj zgoa wesoe kka towarzyskie, w ktrych opowieci o okolicznociach zaraenia, im bardziej skandaliczne, tym lepiej, naleay do obowizkowych atrakcji. We Francji Guy de Maupassant przechwala si swoim syfilisem na lewo i prawo, a w licie do Roberta Pinchona, w marcu 1877 (Bystronia nie byo jeszcze na wiecie) pisa: Mam ki! Nareszcie! Najprawdziwsz na wiecie. Nie jakiego tam mieszczaskiego tryperka, nie byle jakie pryszcze. Nie, nie wielkiego syfa takiego, na ktry umar Franciszek I. I jestem z tego dumny. A nade wszystko gardz burujami. Alleluja mam syfa, wic nie musz ju y w strachu, e go zapi. Robert Pinchon nie zawid przyjaciela i pokazywa jego korespondencj wszystkim z szanowanych obywateli, ktrzy go jeszcze przyjmowali. Postpy medycyny, dziki ktrym sta si syfilis w peni wyleczalny, przyniosy ostateczny triumf libertynom. Chorob leczy si dzi atwo, ale i (we Francji) obowizkowo. Obdarzeni przypadoci spotykaj si wic w poczekalniach wyspecjalizowanych komisji lekarskich. Francuzi nie s na og atwi w nawizywaniu kontaktw. Tutaj jednak wsplny los, jak i losu owego dwuznaczna pikanteria, sprzyjaj miaym arcikom i od sowa do sowa nawizywaniu kontaktw towarzyskich. Przyjaciel mj (ze wzgldu na krakowsk profesur zachowam jego anonimowo) nabawi si naszej dolegliwoci w pierwszych dniach francuskiej emigracji. Mylaem, e to

pech mwi ale oto w przychodni poznaem dwch antykwariuszy, komisarza policji, sdziego i kontrolera podatkw... Takie znajomoci od pocztku pobytu! Rzecz jasna, dalsza moja asymilacja w Paryu posza jak z patka. Mandatw nie pac do dzisiaj. Obywatelstwo przyznano mi poza kolejnoci. I tylko, widzisz, pech taki. Tamta panienka, ktrej wszystko zawdziczam, te si ju wyleczya. Nie mog wic rodakom suy adresem. No, ale w kocu kiedy si kto decyduje na emigracj, musi si wykaza minimum przedsibiorczoci. Niech szuka sam! Jak wida, nie przesadzilimy piszc na pocztku, e jest spoeczna historia syfilisu serca krzepic. Nie pierwszy to i nie ostatni paradoks w dziejach dziwnej naszej kultury.

Szampan
Pierre dom Prignon urodzi si w 1638 roku w bardzo bogatej rodzinie mieszczaskiej spokrewnionej na co wskazuje dom przed nazwiskiem ze szlacht hiszpask. Za kilkadziesit lat odlegy czonek familii Dominique de Prignon zostanie markizem i marszakiem Francji. Oto jaka kariera czeka moga bardzo zdolnego i inteligentnego Pierrea. C, kiedy on wybra postanowi ycie zakonne i w 1658 zamkny si za nim wrota klasztoru benedyktyskiego w Verdun. Mnisi szybko poznali si na intelektualnej sprawnoci nowicjusza i powierzyli mu prac rwnie odpowiedzialn co zaszczytn studia nad histori zakonu. Dom Prignon zabra si do nich z takim zapaem, e parokrotnie upominany by musia przez opata za przekraczanie czasu przeznaczonego na prac. Benedyktyni synli zawsze z troski o higien ycia i zdrowia swoich wspbraci. Zauwayli wic szybko, e jest ich nowy dziejopis anemiczny i nader sabej kondycji, trzeba wic, aby si maksymalnie oszczdza. Nieatwo byo jednak oderwa upartego dom Prignona od ksig. Zapada tedy radykalna, ale i mdra decyzja. Brat Pierre przeniesiony zosta do toncego w zieleniach winnic, wiejskiego klasztoru w Hautvilliers nad Marn, pi kilometrw od Epernay, z surowym poleceniem picia na wzmocnienie jak najwikszych iloci biaego wina. Z winem nie byo kopotw, gdy zaoone w 650 roku opactwo Hautvilliers dysponowao nie lada relikwi komi witej Heleny, matki cesarza Konstantyna, ktra odnalaza drzewo Krzya witego. Za pielgrzymie pienidze zakupiono 40 hektarw winnic, z ktrych wino sprzedawano po wysokiej cenie. O tej cenie, o czym przekona si z przykrym zdziwieniem dom Prignon, decydowaa jednak bardziej blisko relikwii ni rzeczywista jako trunku. Tymczasem mianowanemu szafarzem zakonnym dom Prignonowi polecono wanie podnie dochodowo winnic. Dalsze rubowanie ceny byoby ju jawn nieprzyzwoitoci, wydajno bya cakowicie zadowalajca. Pozostawaa jedyna moliwo: poprawi jako. Celowi temu powici si mody szafarz bez reszty: szczepi, nawozi, podcina, degustowa, zmienia drewno beczek, degustowa znowu, zmienia temperatury w piwnicach i degustowa raz jeszcze. Okrzep, wyzdrowia, a przy okazji sta si takim rzeczy znawc, e na podstawie owocw winoroli okreli umia z nieomyln precyzj, jaki bdzie bukiet smakw z wypdzonego z nich wina. Wszystko to jednak bez widocznego rezultatu, jeli chodzi o sam jako wytworu. Kto inny daby sobie moe spokj. Dom Prignon zauway jednak pewn specyficzn waciwo klasztornego i szerzej okolicznego wina. Oto po otworzeniu butelek, do ktrych wlewano ju oczywicie wino dojrzae i gotowe, wydobywaa si z nich znaczna ilo bbelkw, jak gdyby w butelce dokonaa si druga, ulotna fermentacja. Co wicej pierwszy kieliszek, wypity natychmiast

po odkorkowaniu, w ktrym wino jeszcze musowao, mia specyficzny i przyjemny smak. Trwao to jednak kilkanacie sekund zaledwie. Bbelki uchodziy i z kieliszka, i z otwartej butelki. Dalej pozostawao to, co przedtem: przecitne i banalne blanc de blancs. Istna czarna rozpacz. Jak zatrzyma bbelki w butelce, sprawi, by trunek zachowywa swoje musujce waciwoci? I znowu nastpiy lata mudnych eksperymentw. Nie darmo mwi si benedyktyska cierpliwo. Tyle e tym razem cel by jasno wyznaczony. Ratowa bbelki! A wreszcie przyszed ten dzie! Wze gordyjski, jajko Kolumba! Przypomnijmy, co znacz te symbole. W Gordian, dawnej stolicy Frygii, pokazano Aleksandrowi Macedoskiemu rydwan, ktrego dyszel zwizany by tak misternym wzem, e oba koce sznura nikny we wntrzu supa. Proroctwo orzekao, e kto rozwie wze, bdzie krlem wiata. Nie wahajc si ani chwili doby Aleksander Wielki miecza i rozci pltanin na p. Podobnie Kolumb, gdy kazano mu dla kpiny postawi jajko na sztorc, uderzy nim w st i nadtukujc skorupk dziea dokona. Lubimy te opowieci o ludziach, ktrzy szli naprzd, nie ogldajc si na wyimaginowane przeszkody. Dom Prignon dokona jednak czego znacznie wikszego. Wojska Aleksandra dotary a do granic Indii, Kolumb odkry Ameryk, Kopernik obali kanony astronomiczne Ptolemeusza... Zmieniay si epoki, teorie, style, ustroje, mocarstwa... Przez cay ten czas, od tysicy lat, wino niezmiennie leakowao w piwnicach. Leakowao, czyli co samo sowo definiuje spoczywao i dojrzewao w lecych poziomo butelkach. I oto dom Prignon przestawia butelki szyjkami na skos do dou. C za nieprawdopodobna zuchwao przeciwstawienia si odwiecznej, gincej w mrokach dziejw tradycji. To przecie i herezja, i rewolucja, i trzsienie ziemi do kupy. Rzecz niebywaa w kultury dziejach! Lecz staje si cud. Odstae w ekstrawaganckiej pozycji butelki nawet po otwarciu zachowuj bbelki. Wino musuje i pieni si w kieliszkach. Zyskuje te delikatny bukiet smakw, ktry w szampaskim blanc de blancs tumiony by przez dominujca cierpkokwaskowato. Eureka! Pierwsza zakochaa si w nowym trunku Madame de Pompadour. Jedyne to wino orzeka ktre moe pi kobieta bez obawy, e twarz jej opuchnie, a cera brzydko si zaczerwieni. Czy mona nie podziela fascynacji osb, ktre kochamy? Tote nastpny szampanem zachwyci si krl. Od tej chwili sukces nowego trunku by przesdzony. W cigu nastpnych lat stanie si on nie tylko jednym z najpopularniejszych, ale i najbardziej francuskich win. Poniewa serwowano go podczas dworskich, witecznych audiencji, skojarzy si wkrtce z czasem uroczystym i radosnym. Nie ma wita bez szampana, a i rzadkoci jest szampan bez wita. Dom Prignon zmar w wielce sdziwym na owe czasy wieku 77 lat, bdc ywym dowodem, e obfite zraszanie organizmu szampanem czy szerzej biaym winem, jest zbawienne dla zdrowia i jasnoci umysu. Pochowany zosta, na wasne yczenie, pord klasztornych winnic. Podczas rewolucji opactwo zostao zniszczone, a prochy spoczywajcych w krypcie mnichw sprofanowane. Grb Prignona pozosta nietknity. Co jak co, ale s na tej ziemi witoci, na ktre nawet najsroszy jakobin nie poway si podnie rki. Osierocone winnice wykupili w 1794 panowie Mot i Chandon. Najlepszemu ze swoich szampanw, pochodzcemu z najbardziej nasonecznionych stokw, wyrniajcych si te niezrwnan, tak zwan szar gleb, nadali imi Dom Prignon. Taki jest pomnik

benedyktyna, geniusza i wynalazcy, ktry jak moe mao kto inny rozpromieni i upikszy nasze ycie. I jedna tylko uwaga praktyczna. Jeeli nie dopijecie pastwo butelki szampana, nie zatykajcie jej prowizorycznym korkiem, lecz wcie w szyjk srebrn yeczk. Szampan nie wywietrzeje. Dlaczego tak si dzieje nikt nie wie. Ale rzecz dziaa. We wrzeniu 1997 zoy prezydent Jacques Chirac wizyt w Moskwie. Dyskutowa z Borysem Jelcynem o NATO, ksztacie wiata, prawach czowieka i broni nuklearnej... Uzyska jeden wspaniay sukces. Rosja zgodzia si wycofa z etykietek swoich gazowanych win nazw szampanskoje. Historia potoczy si swoj drog. Jakie bd wojny, przymierza, katastrofy ani Chirac, ani Jelcyn, ani aden z nas przewidzie nie moe. Natomiast nikt ju plugawi nie bdzie imienia jedynego w swoim rodzaju, tutejszego i narodowego szampaskiego trunku. Francja potrafi dba o swoje interesy. Chapeau bas monsieur Chirac!

led
Panie! Wymw po grecku nastpujce zdanie: Jezus Chrystus, Boga Syn, Zbawiciel. Dobrze. Oto mwi!... C z tego? A teraz we pierwsze litery kadego z tych wyrazw i z je tak, aby stworzyy jeden wyraz. Ryba! rzek ze zdziwieniem Petroniusz. Oto dlaczego ryba staa si godem chrzecijan odpowiedzia z dum Chilon. Chilon z Quo vadis Sienkiewicza ma tylko czciowo racj. Owszem, pierwsze litery formuy lesous Christos Theou Yios Soter ukadaj si w sowo ichthys po grecku ryba. Specyficzna pozycja ryby w wiecie chrzecijaskich wyobrae ma jednak rwnie wiele innych uzasadnie. Nie zapominajmy, e pierwsi apostoowie byli rybakami, e wanie chleb i ryby rozmnaa Chrystus, e reprodukuj si ryby na sposb w ludzkim rozumieniu aseksualny, czyli niepokalany; e yj w wodzie, ktr dokonuje si sakramentu chrztu etc. W redniowiecznej tradycji astrologicznej wspomina si te o kolejnych erach zodiakalnych: byka (zoty cielec), ryby i barana (Baranek Boy gadzcy grzechy wiata)... Tak czy owak ma ryba w chrzecijastwie status specjalny. Miso jej (w przeciwiestwie do misa zwierzt ldowych)je mona i w pitki, i w czas Wielkiego Postu, i przy okazji postw pomniejszych. Rzecz to wcale niebagatelna, gdy w XIII wieku liczba dni postnych dochodzia do stu dwudziestu, czyli jednej trzeciej roku. W misoernym spoeczestwie europejskim nawet z dala od rzek, jezior i mrz roso wic gwatownie zapotrzebowanie na ryby. Spord ryb morskich najpospolitszy, a wic i najtaszy, by przez wieki led. W pocztkach XIII wieku odnotowuje Saxo Grammaticus, e ledzie w Batyku mona byo owi rk, a ich nieprzebrane awice utrudniay wrcz nawigacj. A jeszcze w XVIII wieku pisze Bernard Germain Etienne de Lacpde: Los ilu ludzi zwizany jest ze ledziem! To on decyduje o chwale i potdze imperiw. Nie ziarna kawy, nie licie herbaty, nie kokony jedwabiu, nie orientalne korzenie, ale led wanie! Za bardziej sceptyczny Voltaire komentuje: Aczkolwiek solenie i sprzeda ryb nie wydaj mi si spraw najwaniejsz w historii ludzkoci, przyzna jednak uczciwie trzeba, e wiele miast wyroso dziki ledziom Amsterdam w szczeglnoci. Czy dziwi nas w tej sytuacji moe entuzjazm Galla

Anonima, ktry widzc druyn Bolesawa Krzywoustego opanowujc batyckie plae, sowem wizanym chwali zdarzenie: Naszym przodkom wystarczyyby ryby sone i cuchnce, my po wiee przychodzimy, w oceanie pluskajce! Dziatw szkoln, ktra chciaaby zwrci sdziwemu kronikarzowi uwag, e Batyk to nie ocean, pouczamy solennie, i morze czy ocean s to pojcia wzgldne. Na przykad Morze Sargassowe (tam, gdzie zapadniaj si wgorze) ley porodku oceanu. Z kolei a do Gibraltaru siga Ocean Atlantycki. Dalej jest Morze rdziemne. Jakby dobrze wcelowa, to mona si kpa od krgosupa na lewo w oceanie, a na prawo w Morzu rdziemnym. Kochana wasza szkoa wiele podobnych przyniesie wam paradoksw. Wiedza szkolna, nawet ta, ktr przekazuje wam ksidz katecheta, jest to bowiem najczystszy postmodernizm. Gdyby chciano wam zaprzecza, zapytajcie ksidza, kim bya Maria Magdalena, i na czym polega jej zawd, i jak to si w ogle robi... Apage, Satana! Wrmy ju lepiej do ledzia (Clupea harengus). W Polsce ledzik kojarzy si natychmiast i jednoznacznie z wdk. Bd! Od czasu kiedy (okoo 1350) wpadnie Wilhelm Beuckelszon na pomys peklowania ledzi, do chwili pojawienia si wdki nad Wis, min jeszcze dwa stulecia. Nawet rolmops wynaleziony zosta przed wdk! Czym wic zapijali ledzia przodkowie? Z pamitnikw Jeana dHauteville: Na deser podano ledzie i sok brzoskwiniowy. Rybka lekko podlana miodem i posypana cynamonem. Znakomite! Znawcw kuchni led na sodko na pewno nie zdziwi. Zaskoczy ich mog natomiast jego wasnoci, chciaoby si powiedzie metafizyczne. Nadmierne spoywanie ledzi pisze Hermami Katz ma zowrogie skutki dla mzgu. Widziano wielu ludzi, ktrzy po zjedzeniu przesadnej iloci ryb popadali w stan szalestwa, w ktrym porywali si na ycie maonek, a nawet niewinnych dziatek... Innymi sowy mamy do wyboru: albo pogasko nie poci, albo zatruwa ycie onie i potomstwu do ostatecznoci wcznie. To wanie dlatego nasz geniusz narodowy doda do ledzia wdeczk. Zjesz dobr rybk i popijesz bez adnych teologicznych ani psychiatrycznych problemw. Te ostatnie pojawi si, owszem, nastpnego dnia, ale bdzie to bl gowy, niespjno ruchw i pilne zapotrzebowanie na piwko. W sumie nic niezwykego. Trzy czwarte rodakw przeywa rzecz na co dzie. I ojczyzna trwa.

limak
Archeologowie powiadczaj, e spoywano limaki ju w czasach prehistorycznych. Pierwsze wiadectwa o tym przysmaku pochodz ze staroytnych Grecji i Rzymu. Pierwszy znany przepis na limaki pieczone znajdujemy u Apicjusza. W redniowieczu zajadaj si naszymi miczakami niemal wszyscy mieszkacy basenu Morza rdziemnego. Dzisiaj, co jest czciowo tylko suszne, jedzenie limakw kojarzy si przede wszystkim z Francj. Mamy tu zreszt do czynienia ze swoistym paradoksem: Francuzi, owszem, za limakami przepadaj, ale prawie ich dzisiaj nie hoduj. Rabunkowe zbiory w pierwszej poowie XX wieku przetrzebiy pogowie wszystkich najlepszych gatunkw i obecnie produkcja miejscowa zaspokaja zaledwie 89 procent narodowych potrzeb. limaki zwane nadal dumnie burgundzkimi importowane s w rzeczywistoci z Grecji, Turcji, Niemiec, Sowacji, Czech... Wbrew rozpowszechnionym u nas legendom, Polska znajduje si poza pierwsz dziesitk dostawcw. Jedzono od wiekw limaki nie tylko ze wzgldw odywczych i smakowych, lecz take

symbolicznych i magicznych. limak jest to bowiem bydl dziwne i tajemnicze, najrniejsze budzce skojarzenia. Zacznijmy od tego, e wraz z pierwszymi zimowymi przymrozkami zwierz chowa si w skorup, ktr hermetycznie zamyka i... spokojnie zamarza. Wydaje si, e wszelkie czynnoci yciowe ostatecznie ustay. A przecie na wiosn skorupa otwiera si i miczak wystawia rogi na wiat jakby nigdy nic. Czy trzeba wicej, by uczyni go znakiem wiecznego powrotu, zmartwychwstania, odradzania si ycia? Tote w okresie renesansu misy limakw byy w poudniowej Francji, we Woszech, w Dalmacji czy na wyspach greckich niezbdn rytualn okras witajcych wiosn karnawaowych szalestw. Nie jest to bynajmniej najbardziej frapujca z osobliwoci naszego zwierzcia. limaki s te wyjtkowymi erotomanami. Bdc jajorodnymi hermafrodytami lubi rwnolegle (dla czystej wydawaoby si przyjemnoci) kopulowa, i to tak zaarcie, e niekiedy padaj potem z wyczerpania. Doda naley, e narzdy genitalne usytuowane maj w pobliu otworu gbowego. Piszcy o tym JeanPierre Coffe nie bez kozery zauwaa: Kiedy czowiek o tym myli, to rozumie, e ewolucja go oszczdzia! Jest oczywiste, e tak sprone stworzenie wcieli w siebie musiao wszelkie waciwoci afrodyzjakalne. Zreszt ju sam fakt, e wysuwa rogi, potem je chowa, potem znowu wysuwa... limak, limak, poka rogi... W wyobrani francuskiej nie czy si to bynajmniej z mk na pierogi. O ile jednak eska ostryga oddziaywa ma przede wszystkim na pe msk, o tyle limak rzecz jasna zmikcza opr pa. Przed przyrzdzeniem trzeba limaki przez dwa dni przegodzi, a nastpnie karmi sam saat przez dwa tygodnie, eby oczyciy si ze wszelkich szkodliwych substancji. Nastpnie szoruje si i pucze muszl w kilkakrotnie zmienianej wodzie zmieszanej z octem i sol. limaki, ktre nie wysuwaj gowy ze skorupek, powinno si odrzuci, pozostae wrzuca si ywcem na wrzc wod i gotuje przez pi minut. Po odsczeniu i ochodzeniu wyciga si je ze skorupek i odcina worki trzewiowe. Nastpnie gotuje si limaki w maej iloci rosou, a zmikn. Skorupki obgotowuje si w wodzie z dodatkiem sody i oscza. Jest to receptura jedna z wielu, gdy czsto zamiast cackania si z saat wpuszcza si limaki do zamknitego pomieszczenia pokrytego sol, gdzie odluzowuj si szybciej i skuteczniej. Jest take niepena, gdy nie wspomina o sosie malanopietruszkowoczosnkowym, ktrym zalewa si zwierz po powtrnym wepchniciu do skorupki. Tymczasem sos ten, acz pojawi si dopiero w 1825 roku (Nouveau Dictionnaire de cuisine Borela),jest dzi nierozerwalnie zwizany, w odczuciu smakoszy, ju nie tylko ze limakiem jako takim, ale wrcz ca parotysicletni ide limactwa. Ale limak jak to limak. Moe by odrodzeniowy, moe by podniecajcy. Prawdziwy cymes to dopiero limacze jajka. Kilogram limaczych jaj kosztuje dzisiaj w eksluzywnym sklepie Fauchon 1200 dolarw amerykaskich, czyli 840 zotych za 200gramowy soiczek. To dopiero interes! Problem w tym, e jaja trzeba pobra i schodzi natychmiast po zniesieniu. Zoliwy limak zachowuje si jednak niezwykle podobnie przed sjest, nocnym snem i porodem. Trzeba wieloletniej, eksperymentalnej wiedzy o psychologii limakw, znajomoci ich obyczajw i najsubtelniejszego drgnicia rogw, by wiedzie, kiedy bdzie znosi. A w warunkach hodowlanych musi si obserwowa par tysicy limakw jednoczenie. Nie bez znawstwa, umiejtnoci obserwacji i refleksu. S takie profesje na ziemi, o jakich si nie nio naszym kapitalistom. Oczywicie, smutne jest, e limaki najpierw s torturowane, a potem ywcem wrzucane do kota. Same sobie winne, gdy kopuluj bez myli o prokreacji. Dokadnie to samo i nas czeka w czeluciach piekielnych.

WC czyli gdzie krl piechot chodzi?

Ponokrates, jak pamitamy, wykada Gargantui Pismo wite. Pod wpywem przedmiotu i treci tych lekcji nieraz w sercu Gargantui budzio si uczucie czci i zachwytu, potrzeba modlitwy i obcowania z dobrym Bogiem, ktrego majestat i cudown sprawiedliwo poznawa z onego czytania. Pniej szed na ustp, aby wydzieli z siebie produkty naturalnego trawienia. Tam preceptor powtarza mu to, co wprzdy czytano, wykadajc najbardziej trudne i niejasne punkty. Wbrew naszym dzisiejszym pojciom, nie ma w tych liniach Rabelaisego nic blunierczego. Ustp by w redniowiecznej i wczesnorenesansowej Francji, jeli za chodzi o klasy nisze niemal a do czasw Rewolucji, miejscem lektury, edukacji, dyskusji, a przede wszystkim spotka towarzyskich. W wieloosobowych (od dwch do dziesiciu dziur) latrynach ustawiano deski naprzeciw siebie lub te w czworobok, by uatwi konwersacj. W klasztorach, gdzie nacisk kadziono na medytacj nabonych tekstw, dostawiano czsto przed deski st. Niech wic nas nie dziwi fragment reguy zakonnej witego Lafranka (rozdz. IV, kol. 486), w ktrym zaleca on sprawdzenie podczas wieczornego obchodu, czy bracia nie pozasypiali w ustronnym miejscu. Krl Ludwik VI przyjmowa w ustpie petentw, e za niejeden z nich cierpia, jak pisze kronikarz, na cacothes loquendi (niepohamowane gadulstwo) lub inne dolegliwoci, spdza tam, na wysuchiwaniu skarg i po par godzin dziennie. Kolejni interesanci czekali w tym czasie na przygotowanej w rogu przybytku specjalnej awce. Kres salonowym funkcjom latryny przynosi dopiero odrodzeniowa pruderia. Stop. Powiedzmy sobie od razu: pruderia niejedno ma imi. Nie chodzio bynajmniej o wstydliwo samych czynnoci fizjologicznych. Raczej, a waciwie wycznie, o niestosowno pomieszczenia. Architektura wiata, splendoru i apoteozy pikna ciaa ludzkiego nie chciaa i nie moga znale miejsca dla tego ciaa przyziemnoci. Brud jest by moe niezbywalnym elementem brutalnej realnoci, nie ma dla jednak miejsca w idealnej wizji, kreujcej wiat nieskazitelnej, harmonijnej symetrii. I tak oto w nowo powstajcych paacach i rezydencjach (zainteresuj si tym, turysto, zwiedzajc zamki nad Loar) nie ma ju klozetw. Sowo mody jest rozkazem. Zaczynaj wic znika ustronne miejsca i z budowli wczeniejszych. Co (a waciwie: gdzie?) robi w tej sytuacji? Bogactwo wtkw defekacyjnych (przewanie zreszt humorystycznych) w literaturze francuskiej XVI i XVII wieku jest porednim wiadectwem zaistniaych trudnoci. Owszem, podczas uczt kr wci wok stow roznosiciele nocnikw. Przynaglony go bierze naczynie i usuwa si z nim za najblisz kotar. Odbierajc napeniony pot, wrcza lokaj wyprnionemu biesiadnikowi kielich wina reskiego najlepiej dostosowanego do sytuacji, majcego bowiem pono waciwoci wstrzymujce. Kiedy jednak nie ma wyspecjalizowanej suby lub te jest jej za mao? Zaatwia si z koniecznoci gdzie tylko popadnie: w przylegych komnatach, na schodach, tarasach, balkonach... Sikajcy do kominka panowie nie przerywaj sobie nawet subtelnej konwersacji. Stwarza to oczywicie niejakie problemy higieniczne. W 1578 pisze JeanClaude Bologne zdenerwowany Henryk III (nasz Walezy LS) wymg na subie conocne czyszczenie zamku, ktre ukoczone by musiao obowizkowo przed jego przebudzeniem. W 1606 Henryk IV zakaza wszelkiego wyprniania si w murach zamku SaintGermain;

c, kiedy tego samego dnia zobaczy wasnego syna, sikajcego po cianie sypialni. Ludwik XIV jedn znalaz tylko ucieczk przed powodzi ajna w Wersalu comiesiczne przeprowadzki w trjkcie WersalLuwrFontainebleau. Kiedy jeden paac zanieczyszczano, szorowano dwa pozostae. Cudzoziemcy spogldali na te francuskie brewerie z mieszanymi uczuciami. Przewaao zapewne obrzydzenie, do liczne byy jednak gosy wychwalajce wolno i naturalno miejscowego obyczaju. Przypomnie warto, by odda hod galanterii epoki, i hrabia Berg spryskany rozwolnieniem ksiny d'Aubign, gdy wstpowa na schody zamku Chambord rzec mia, i honorem jest dla niego tak intymne z ni zblienie i do koca wieczoru nie pozwoli subie zmy ladw przygody z peruki. Zasada gdzie popado obowizywaa take na zewntrz domostw w parkach, miejscach publicznych, na ulicach miast. Tallemant de Raux przytacza charakterystyczn anegdot o Jamesie Hailbrunie pukowniku szkockich gwardzistw kardynaa Richelieu. Oto przynaglony potrzeb wpad on w Paryu do pierwszego z brzegu domu, gdzie te obficie zanieczyci korytarz. Rzecz nie w smak bya wacicielowi, ktry oderwany przez haas od obiadu, uy sw uznawanych pospolicie za obelywe. Mj Panie odpowiedzia Szkot jestem w subie Jego Eminencji. W takim razie zmitygowa si gospodarz moesz pan sra, gdzie tylko dusza zapragnie. I szerokim gestem wskaza wntrze mieszkania. Z tej wanie epoki pochodz tysiczne paryskie opowiastki o lubienych spryciarzach podgldajcych zaatwiajce potrzeby naturalne panie z okien suteren; czy te o paniach szacujcych walory siusiajcych mskich instrumentw, co prowadzi miao pniej nie raz (jeli okaz oceniony zosta pozytywnie) do erotycznych zblie. Pamflet mieszczaski wykpiwa te niemiosiernie czyciochw (wic jednak byli tacy?), usiujcych uchroni swoje domostwa przed skalaniem. Byo to wszake o tyle nierealne, e dugie suknie dam, paszcze mistrzw cechowych czy sutanny ksiy nieuniknienie zamiatay i przemieszczay ozdoby chodnikw. Trzeba by wic byo wyrzec si towarzyskiego ycia. Wprowadzenie, na mocy rewolucyjnych zarzdze, pierwszych szaletw publicznych wywouje u czci spoeczestwa egzaltowany entuzjazm (poeci opiewaj w sonetach instalowane pisuary); spotyka si jednak rwnie ze zdecydowanym oporem. Obawa pierwsza: szalet jako potencjalna bro polityczna. Kt zabroni jakobiskim merom wyznaczania miejsc nieczystych przed kocioami, klasztorami czy figurami witymi? Albo pod bramami rezydencji przeciwnikw politycznych? Obawa druga: ekonomiczna. Poprzez odpowiednie rozmieszczanie pisuarw sterowa mona spekulacj nieruchomociami. Jest oczywiste pisa Michel Bauret i po ustawieniu podobnego obiektu wydzielajce si ze sosy (sic!) dokuczliwoci swych woni zmniejsz atrakcyjno okolicznych kamienic, a wic przyczyni si do obnienia ich ceny. Jeli nabywajcy podwczas, moe nastpnie zadecydowa o oddaleniu owych wity plugastwa (powtrne sic!), uzyskuje oszukacz korzy. Obawa trzecia: moralna. Jest, owszem, przykr nieskromnoci obnaanie si, kobiet w szczeglnoci, w dowolnych zaktkach miasta. Miejsce jednak, w ktrym nastpuje konieczno, wyznacza wycznie przypadek. Ludzie powodowani zymi i spronymi intencjami nie mog wic folgowa im z premedytacj! w sposb systematyczny. Zmienia si to zasadniczo przy wprowadzaniu szaletw zbiorowych, w ktrych oddajmy raz jeszcze gos Bauretowi skoncentrowanie nieprzyzwoitoci na wyznaczonej, ograniczonej przestrzeni, nie ma co do tego wtpliwoci, podnieca bdzie chore zmysy ju choby poprzez suchanie odgosw i odmalowywanie w wyobrani wydajcych je czci ciaa...

Obawa czwarta: moralna rwnie. Defekacja w otwartych miejscach publicznych odbywaa si si rzeczy pod obiektywn kontrol spoeczn. Przeniesienie jej w miejsce izolowane i cieszce si specyficzn opini, sprzyja moe wszelkiego rodzaju perwersjom, a nawet do nich zachca. Argumenty powysze byy przez cay XIX wiek niejednokrotnie dyskutowane i rozwaane przez najpowaniejsze gremia. Zaowocowao to wreszcie oklnikami zachcajcymi oficjalnie architektw i wacicieli nieruchomoci mieszkalnych do zakadania gabinetw na strychach i klatkach schodowych kamienic, a nawet (to ju druga poowa wieku), jeli takie bdzie yczenie lokatorw, w gbi ich apartamentw. W tym ostatnim przypadku zaleca si jednak czenie ubikacji z azienkami. Nie, nie ze wzgldw oszczdnociowych bynajmniej. Jest po prostu niepotrzebne, i wpywa moe le na harmoni rodzinn, tworzenie enklaw, w ktrych maonkowie mogliby si od siebie wzajemnie izolowa. Co innego pisze wczesny moralista gdy oddajc si przedsennym zajciom we wsplnym pomieszczeniu, skonfrontowa bd mogli pogldy o wydarzeniach minionego dnia, uzgodni projekty na dzie nastpny i wymieni owe sowa serdeczne, na ktre w wypenionych prac i opiek nad dziemi godzinach zabrako dotd czasu... Tak oto zatoczya historia koo i raz jeszcze, acz bardzo zawywszy grono uczestnikw, przywrcia wychodkowi jego spoeczn funkcj. azienka zrosa si z ubikacj i nikogo dzi bodaj nie dziwi koegzystencja tych dwch instytucji w naszych M2, 3, 4 etc. Tyle tylko, e nie umiemy z ycia cymesu czerpa. To, co stworzone i wymylone zostao w celu wykorzystywania jednoczesnego, uytkujemy w trybie albo albo. Puka m do drzwi sawojkiazienki i syszy gromkie: zajte! Gdyby zna sens tradycji, odpowiedziaby bez wahania: Dlatego wanie wchodz, kochanie.

Znaki zodiaku
Jednym z najgupszych zabobonw ludzkoci jest wiara w gwiazdy. Jedynym jej pozytywnym skutkiem jest to, i daje utrzymanie wcale sporej gromadzie cynikw, ktrzy co miesic wysysaj z palca horoskopy dla mniej i bardziej poczytnych periodykw. Przy tej okazji mog zaatwi par spraw osobistych. Jedna z moich znajomych dziennikarek trudnicych si ubocznie (pienidz nie mierdzi) wypisywaniem zodiakalnych przepowiedni miaa gupi najlepszy dowd, e wierzya w gwiazdy a co wicej, nieznon, ssiadk. Babsko byo ze znaku raka i do tego czytao pismo redagowane przez moj znajom. Innymi sowy okazja sama pchaa si w rce. W kolejnych numerach przeczyta byo mona, e koziorocw oczekuj meduzy i w trzech smakach drb; wiat si umiecha do wodnika; baran zrobi karier; byki bd miay miesic po byku, skorpion wielk mio etc. etc. Na jednego tylko raka spada miay wszelkie klski i choroby. Babsko czytao, przejmowao si i wysychao z przeraenia. Zeszo te na zawa serca pod znakiem kozioroca, ku radoci caego osiedla. Skdind wyznawcy horoskopw mogli z wydarzenia wycign wniosek o ich susznoci. Na stycze bowiem sugerowaa rakom nasza znajoma choroby wiecowe. eby jednak przekona pastwa, rodzi si mog (cho niby ju po sprawie) w dowolny dzie roku i adne z tego fatum nie wynika, oto przykadowo par co ciekawszych zestaww ludzi urodzonych ju nawet nie pod tym samym znakiem zodiaku, ale wrcz w ten sam dzie: 1.01. Andrzej Towiaski i Zbigniew Nienacki 3.01. Cyceron i Zygmunt Konieczny 6.01. Joanna dArc i Wiesaw Grnicki

8.01. David Bowie i wity Maksymilian Kolbe 12.01. Herman Goering i Bolesaw Lemian 15.01. Molier i Janusz Kusociski 16.01. Romuald Traugutt i Ewa Demarczyk 18.01. Monteskiusz i Alan Milne (ten od Kubusia Puchatka) 19.01. Janis Joplin i Leszek Balcerowicz 21.01. Wanda Wasilewska i Jacek Wjcicki 26.01. Paul Newman i Stanisaw Krlak (Wycig Pokoju) 3.02. Daniel Mrz i bogosawiona Dorota z Matoww (ascetka) 4.02. Mikoaj Rej i Tadeusz Kociuszko 6.02. Ronald Reagan i Wadysaw Gomuka 12.02. Karol Darwin i Wacek Kisielewski (Marek i Wacek) 16.02. Michai Tuchaczewski i Kazimierz Kutz 18.02. krlowa Jadwiga i Bolesaw Piasecki 19.02. Wadysaw Bartoszewski i Mikoaj Kopernik 22.02. Fryderyk Chopin i Karol wierczewski 4.03. Eddie Murphy i Kazimierz Puaski 5.03. Ra Luksemburg i wita Kinga 6.03. Bronisaw Geremek i Walentyna Tierieszkowa 9.03. Wiaczesaw Mootow i Omella Muti 12.03. ksidz Tischner i Liza Minelli 17.03. Gabriel Narutowicz i Borys Polewoj 22.03. Ludwik Stomma i Katarzyna Figura 27.03. Ludwik XVII i Siergiej Kirow 28.03. Maksym Gorki i wita Teresa z Avila 30.03. Eric Clapton i Gabriela Zapolska 1.04. Otto Bismarck i Jzefa Hennelowa 3.04. Hanna Suchocka i Marlon Brando 10.04. Omar Shariff i Ewa SzelburgZarembina 14.04. Wojciech ukrowski i Pola Raksa 15.04. KimIrSen i Claudia Cardinale 17.04. Nikita Chruszczow i bogosawiona Julia Ledchowska 18.04. Bolesaw Bierut i Tadeusz Mazowiecki 20.04. Adolf Hitler i biskup Jzef Michalik (z Gorzowa) 22.04. Wodzimierz Lenin i Izabela Katolicka 26.04. Rudolf Hess i Jan Pietrzak 2.05. Katarzyna II Wielka i Wojciech Pszoniak 5.05. Karol Marks i Henryk Sienkiewicz 18.05. Jan Pawe II i Bertrand Russell 20.05. kardyna Franciszek Macharski i Joe Cocker 23.05. Hans Frank i Maria Konopnicka 24.05. JeanPaul Marat i krlowa Wiktoria 30.05. Aleksander Fogg i Aleksander Newski 2.06. markiz de Sade i wity Pius X 4.06. Ireneusz Iredyski i bogosawiony Antoni Kowalczyk 6.06. Tomasz Mann i Eliza Orzeszkowa (niby ten sam zawd, ale...)

12.06. Anna Frank i Otto Skorzenny 18.06. Jan Maria Rokita i bracia Kaczyscy. Ju bymy byli skonni powiedzie, e co w tym jest, bo jeszcze admira Horthy, ale rwnie Paul Mc Cartney! 22.06. Jzef Oleksy i Tadeusz Konwicki 26.06. Sawomir Mroek i Willy Messerschmitt (od samolotw) 30.06. Walter Ulbricht i Czesaw Miosz 5.07. Klara Zetkin i kardyna August Hlond 13.07. Juliusz Cezar i Maria Koterbska 22.07. Bolesaw WieniawaDugoszowski i papie Klemens XI 26.07. Magdalena Samozwaniec i Mik Jagger 3.08. Jerzy Urban i Antoni Macierewicz 4.08. Witold Gombrowicz i papie Urban VII 5.08. Janusz Tazbir i Roman Bramy 8.08. Stefan kardyna Wyszyski i Marceli Nowotko 13.08. genera Jzef Haller i Fidel Castro 16.08. Edward Ochab i Madonna 18.08. cesarz Franciszek Jzef i Roman Polaski 29.08. Henryk Dbrowski (marsz, marsz...) i Michael Jackson 5.09. Ludwik XIV krl Soce i Waldemar Pawlak 8.09. Mme de Lamballe (nie komentujemy) i Najwitsza Marya Panna 18.09. Greta Garbo i Jerzy Poomski 29.09. Lech Wasa i Trofim ysenko 2.10. Mohandas Gandhi i Paul von Hindenburg 13.10. Margaret Thatcher i Nana Mouskouri 23.10. wity Ignacy Loyola i Leszek Koakowski 24.10. Szymon Szymonowic i Aleksander Ford (od Krzyakw) 29.10. Joseph Goebbels i Zbigniew Herbert 3.11. Monica Vitti i Andrzej Micewski 7.11. Lew Trocki i Maria SkodowskaCurie 25.11. Jan XXIII i genera Pinochet 30.11. Kazimierz Jagielloczyk i Jan Himilisbach 5.12. Jzef Pisudski i Walt Disney 10.12. Jerzy Turowicz i prokurator Andriej Wyszyski 19.12. Hanka Sawicka i Edith Piaf 24.12. Adam Mickiewicz i Jzef Berman Wry mona te z rki, z ucha, z krysztaowej kuli, z kuli szklanej, ale nie krysztaowej, z odchodw, z imion, z kart, ze zwierciada etc. etc. Zawsze jednak wyjdzie to samo: e Pawlak = Ludwik XIV. Kto uznaje ten aksjomat, niech sobie wry dalej.

Zupa cebulowa
C prostszego nad zup cebulow? Potrzeba (dla czterech osb): 1,25 litra rosou, sze cebul redniej wielkoci, 50 g masa, 5 kromek chleba, soli, pieprzu i ewentualnie, acz niekoniecznie, 120 g tartego, tego sera. Obieramy i tniemy cebule. Leciutko przypalamy chleb. Wkadamy cebule i maso do garnka i gotujemy a do chwili, gdy minimalnie si zaci. Teraz dolewamy ros (moe te

by dodatkowo szklanka biaego, wytrawnego wina), solimy, pieprzymy i gotujemy na maym ogniu okoo 30 minut. Na dno talerza kadziemy chleb i posypujemy serem. Zalewamy chleb zup i czekamy chwil, a rozmiknie. I to ju wszystko. Smacznego! Zupa cebulowa bya przysmakiem Karola VIII i Ludwika XIII ale take, by nie popada w: zbdny arystokratyzm. La Fayettea, Dantona i Maupassanta. W Paryu istnieje nawet sekta religijna Wielbicieli Cebuli zarejestrowana najzupeniej oficjalnie w Prefekturze Policji. Ostatnio karier na zupie cebulowej zrobi pewien rodak z Jasa zakadajc koo paryskich Hal ma knajpk z t wanie specjalnoci. Zaczyna od kota podgrzewanego na ulicy maym, turystycznym palnikiem gazowym. Potem bya budka. Dzi ju lokal z prawdziwego zdarzenia. W roku 1987 zebrano w Polsce 815 000 ton cebuli odpowiednik 2,5 biliona talerzy zupy cebulowej, czyli 70 talerzy na gow mieszkaca rocznie, bez odliczania niemowlt, starcw i uczulonych. Lecz nic z tego. Z lekkomyln abnegacj rezygnujemy z takich moliwoci. W Polsce nie je si zupy cebulowej! Dla Francuza jest to sytuacja niepojta. Nie tylko ze wzgldw smakowych, acz jest ci ta zupa przysmakiem nie lada, ale i kulturowych zgoa. Polska legenda historyczna twierdzi, i gdy pod Samosierr wyda Napoleon szwoleerom Kozietulskiego rozkaz szary, zdumiony Murat wykrzykn: Trzeba by pijanym, by takie zadanie wykona! W par godzin pniej pord rozbitych hiszpaskich lawet, przypinajc zwyciskim Polakom ordery, mia Cesarz owiadczy: Jaimarais que tous mes soldats soient ivres comme les Polonais. Chciabym, by wszyscy moi onierze byli pijani jak Polacy. Pojcie pijany jak Polak miaoby wic swj heroiczny wymiar, wizao si z honorem, spenion misj i ofiar krwi... Niestety Francuzi s przewanie wielce na bakier z nauk historii. Zachowali wic tylko sens trywialny i bezporedni powiedzonka. Saniajcy si na nogach i zmordowany alkoholem pojawia si wic Polak w piosenkach Moustakiego, Sardou czy Ferr. Takim te, jake niewinnie, ugrzz w miejscowym stereotypie. Wrmy teraz do zupy cebulowej. Kiedy j Francuzi pij? Przewanie po pnocy, nawet o drugiej, trzeciej nad ranem. Po kinie i kolacji, po teatrze i kolacji. Jest bowiem nasza zupa wspaniaym, niezawodnym rodkiem profilaktycznym na kaca! Po paru butelkach wina niezbdnych przy paryskiej kolacji zagroenie kacowe jest cakiem realne. Postawmy si teraz na miejscu racjonalnego i kartezjaskiego narodu, zakadajcego, susznie lub niesusznie, e jego bracia znad Wisy za konierz nie wylewaj. Wylewajcym grozi za czsto przykra poranna dolegliwo, ktrej tak atwo zapobiec. Ale, masz tu babo placekw Polsce nie je si zupy cebulowej!... W dodatku, przyznajmy szczerze, dobre wino z rzadka tylko uboczne ma skutki. Oto perwersja kultury: jedni lecz si, na co nie cierpi; drudzy uporczywie trwaj w cierpieniu, odrzekajc si leku smacznego i dostpnego. Jeden Dostojewski moe by zrozumia.

aba
Czytamy w Ksidze Wyjcia: To mwi Jahwe: Wypu lud mj, aby Mi suy. A jeli ich nie wypucisz, to dotkn cay kraj twj plag ab. Nil zaroi si od ab. Wejd do paacu twego, do sypialni twojej, do oa twego, do domw sug twoich i ludu twego, jak rwnie do twoich plecw i do dzie twoich. (...) I wyszy aby i pokryy ziemi egipsk. (...) a ziemia

wydawaa przykr wo. Albo te w Apokalipsie: I ujrzaem wychodzce z paszczy smoka, i z paszczy bestii, i z ust Faszywego Proroka trzy duchy nieczyste, jakby aby. Eucheriusz z Lyonu uwaa ab za wyobraenie szatana, a take heretykw, ktrzy tkwi w mule najniszych namitnoci i bezustannie pust gadanin czyni wok siebie wiele haasu. Dla Alberta Wielkiego jest aba figur grzechu i diabelskiego plugastwa... Jak wida, w tradycji katolickiej nie maj biedne aby nazbyt wysokich notowa. W 1612 roku staje przed sdem w Labourd niejaka Jeanne z przysika zwanego La Pyle, oskarona o czary i obcowanie z diabem: Azali prawd jest, e zjadaa aby, by wystpkiem si nasyciwszy diaba tym ochotniejszego do wszeteczestwa przywabi? Azali prawd jest, e diabe w postaci aby nasieniem swym j darzy, ktre, na swoje potpienie, do lubczykw mieszaa? Nie znamy sentencji wyroku ani dalszych losw Jeanne. Sdzc jednak po dorobku zawodowym jej sdziego Pierrea de Lancre, bez stosu si nie obeszo, a co byo wczeniej, te mona sobie zasadnie wyobrazi. W tym samym mniej wicej czasie pojawiaj si aby na niektrych stoach francuskiej arystokracji. Wiemy to od Champiera, ktry jednak przyznajmy mu uczciwie odnotowuje w fakt ze wzgard i najwyszym obrzydzeniem. Uznanym pokarmem staj si we Francji aby dopiero w 1775 roku. Wtedy to bowiem wcza je do menu swojego zajazdu w Riam, w Owernii, niejaki Simon znany smakosz i przyjaciel okolicznych libertynw. Wkrtce jadanie ab la Simon staje si prowokacyjn mod rozpustnikw caego kraju. Lubi aby, mam bowiem wraenie, e pachn siark napisze ksi de Rohan Guamene; a hrabia Lauraguais dorzuci. Gdy gaszcz wargami abie udko, wydaje mi si, e naley do zakonnicy. Jest rzecz naturaln, e Rewolucja poprze musiaa z entuzjazmem tak jednoznacznie wiecki pokarm. W 1794 roku przenosi si Simon do Parya, gdzie wkrtce robi fortun. aby, sprowadzane z rodzinnej Owernii, trzyma w wielkich rezerwuarach zainstalowanych w piwnicach i ogrodzie. Prefektura miasta Parya oddali w najbliszych latach kilkanacie ssiedzkich skarg na zakcajce spokj, nadmierne nocne kumkania. Po Simonie odziedziczy restauracj syn Legar. Sawa jego kuchni przetrwa a do czasw Drugiego Cesarstwa, kiedy to dopiero zniszczy go konkurencja sprowadzajca aby z Fresnes tasze i podobno tustsze. A potem, to ju wiadomo bezbony nard abojadw... Jake daleko jestemy od dni, kiedy wity Marcin cudownie ucisza aby, by grzesznymi swoimi gosami nie obraay Pana Boga. Wiemy ju teraz, dlaczego aby na pewno nie przyjm si w Polsce. I tylko ten Mickiewicz, twierdzcy, i adne aby nie piewaj tak piknie, jak polskie... Dwuznaczne, bardzo dwuznaczne...

1:0, czyli ludzie jak bogowie

Zawodnicy staj na starcie. Wszyscy maj rwne szans. Zaczyna si rywalizacja. W jej wyniku jedni bd zwycizcami, inni przegranymi; jedni lepszymi, inni gorszymi. Z chaosu wyonia si hierarchia, z bezadu klasyfikacja. Oto istota sportu. Na pocztku Bg stworzy niebo i ziemi. Ziemia za bya bezadem (...) Wtedy Bg rzek: Niechaj si stanie wiato! I staa si wiato. Bg wiedzc, e wiato jest dobra,

oddzieli j od ciemnoci. I nazwa Bg wiato dniem, a ciemno nazwa noc. A potem Bg rzek: Niechaj powstanie sklepienie w rodku wd i niechaj ono oddzieli jedne wody od drugich. Uczyniwszy to sklepienie. Bg oddzieli wody pod sklepieniem od wd ponad sklepieniem; a gdy tak si stao. Bg nazwa to sklepienie niebem... Akt rywalizacji sportowej przeksztacajcej niezorganizowane w zorganizowane, bezad w porzdek, jest wic powtrzeniem aktu stwrczego. Tumaczy to doskonale zarwno odwieczno sportu, jak i eksplozj jego popularnoci w naszych zewiecczonych czasach. W miejsce sakry krlewskiej i uwiconych podziaw spoecznych wprowadzilimy pojcie oglnoludzkiej rwnoci. Ludzie s oczywicie nierwni: jedni s modzi, inni starzy, jedni silni, inni sabi, mdrzy i gupi, szlachetni, zbrodniczy i tak dalej. Mao jest wic zabobonw tak idiotycznych jak wiara, e ludzie s rwni dixit J.M. Bocheski. Wiara w rwno jest dzi wszake narzuconym przemoc przy musem. Pod groz marginalizacji jako rasici, reakcjonici, egoici etc. jestemy sygnatariuszami zbiorowej umowy wiary w chaos. Sport staje si wic niezwykle istotnym wentylem bezpieczestwa. To dziki niemu stwierdza moemy naocznie, e jednak jestemy lepsi, e jednak istnieje porzdek na tym wiecie, gdy nasi tamtym dooyli. Moemy bezkarnie mia si w nos mitycznej rwnoci i odtwarza ad na nowo. Liderzy byej NRD niebywaego tworu wykrojonego dowolnie z narodowej tkanki postanowili stworzy nieistniejc tosamo, co z niczego, poprzez sport. Pomys bazeski? Wcale nie. Raz wydzielona, bo sklasyfikowana w hierarchii, zyskaa enerdowsko swoje miejsce pod socem. Z bezadu wyoni si fakt. S dwa typy rywalizacji sportowej: indywidualna i zespoowa. W tej pierwszej istnieje oczywicie podzia na zawodnikw naszych i tamtych. Jest to jednak opozycja pynna i cigle zaburzana. Przede wszystkim nie zatarte s tu cechy jednostkowe sportowcw ich osobowo, styl, wygld zewntrzny... Utosamienie kibica dokonuje si wic czsto, szczeglnie w stosunku do indywidualnoci ekspresywnych, jak na przykad: Nicklaus czy Ballesteros w golfie, Mc Enroe lub Nastase w tenisie, Hagler, Duran, Clay, Ray Leonard w boksie etc., niezalenie od dychotomii grupowych. Skania do tego dodatkowo fakt, i a priori nasi czsto walcz midzy sob; w wielu za spektakularnych i popularyzowanych przez rodki masowego przekazu dyscyplinach (Formua l, eglarstwo, boks) s nasi praktycznie nieobecni, co zmusza do szukania preferencji pomidzy potencjalnie tamtymi. Nic wic dziwnego, e w wielu sportach indywidualnych (tenis, golf, jedziectwo, automobilizm) insygnia grupowe nie pojawiaj si wcale lub te (kolarstwo, szermierka, ucznictwo, lekka atletyka) tylko w przypadkach specyficznych imprez. Zastpuj je za to coraz czciej, ewokujce mit Kopciuszka, listy pac zawodnikw. C prywatniejszego od pienidza? Ego w znacznej mierze dominuje Nostri. Klasyfikacja ustanawiana przez sporty indywidualne staje si wic, z powodu nakadania si wielu elementw, nazbyt skomplikowana i nazbyt szczegowa, by uruchomi prawdziwie masowe i ywioowe reakcje. Na jedn tylko rzecz, nawet gdyby j uwaay za najistotniejsz dla swoich celw, nie powa si ani ruchy studenckie, ani rewolty miejskie, ani najzajadlejsi nawet kontestatorzy: na najechanie boiska podczas niedzielnego meczu. Sama ju proporcja takiej akcji uznana zostanie za absurdaln kpin. Sprbujcie j przedoy: zamiej wam si wno. Sprbujcie j powtrzy: uznaj was za prowokatorw. Hordy studentw mog zabawia si w niszczenie koktajlami Mootowa samochodw jakiejkolwiek policji. Ze wzgldu na racj stanu, presti pastwa, wymogi jednoci narodowej... represje bd stonowane, wic i starcia nie nazbyt krwawe: czterdziestu

zabitych, co najwyej. Natomiast atak na stadion podczas meczu spowoduje natychmiast straszliw i lep masakr dokonan przez obywateli poraonych miar zniewagi, ktrzy nie majc nic waniejszego do obrony ni owo najwysze, pogwacone prawo, gotowi byliby do generalnego linczu. Sprbujcie zaj katedr: biskup bdzie oczywicie protestowa, znajdzie si paru oburzonych katolikw, ale take popierajcych rzecz dysydentw; lewica bdzie wyrozumiaa, antyklerykaowie koniec kocw zadowoleni. Albo zajmijcie siedzib ktrejkolwiek z partii politycznych: inne partie pokrewne czy nie myle bd naprawd, e dobrze tak tamtym, maj, na co zasuguj. Gdyby jednak ktokolwiek targn si na stadion, liczy nie mgby na niczyj solidarno. Koci, lewica, pastwo, palestra. Chiczycy, Liga Kobiet, anarchici, zwizkowcy... potpiliby zbrodniarza jednogonie. Istnieje wic taka sfera wraliwoci spoecznej, ktrej podrani czy to z przekonania, czy z oportunizmu nie poway si nikt. Istnieje wic taka najgbsza struktura spoeczna, ktrej spjno nie moe by naruszona bez zagroenia wszelkich form ycia zbiorowego i w konsekwencji samej obecnoci ludzkiej na tym wiecie. Owa struktura to podug Umberta Eco sporty zespoowe. Jest rzecz oglnie znan, e Ecopublicysta lubuje si w paradoksie i retorycznej przesadzie. Od czasu jednak ukazania si w Quindicijego wyej cytowanego artykuu miay miejsce wydarzenia na Heysel, w Bogocie, w Leeds, w Cali... Najistotniejsz cech sportw zespoowych jest ich emblematyczno. Co przez ni rozumiem? Oto skad reprezentacji narodowej Francji w pice nonej podczas Turnieju Francuskiego 1988: MartiniAmoros, Ayche, Boli, Kastendeuch Casoni, Femandez, Ferreri, Passi Stopyra, Fargeon. Znajdujemy tu trzech imigrantw woskich: Martini, Ferreri, Casoni; dwch hiszpaskich: Amoros, Femandez; jednego Polaka; Stopyra, yda: Ayche; Murzyna: Boli; pAraba: Passi i tylko dwch Francuzw, z ktrych jeden (Kastendeuch) jest wszake o ironio Alzatczykiem, drugi za (Fargeon) ma rwnie obywatelstwo szwajcarskie. To samo powtarza si w druynach klubowych, z t tylko rnic, e tutaj zbdna jest uciliwa formalno naturalizacji. Olympique Marsylia: Olmeta Amoros, Boli, Moser, Di Meco Stojkovic, Cantona, Vercruysse Waddle, Pel, Papin. Jest tu przedstawiciel Ghany: Pel, Anglii: Waddle, Jugosawii: Stojkovic, Wybrzea Koci Soniowej: Boli, Brazylii: Moser... Pozostaje rodzimy rodzynek Papin ale i on take nie z poudnia kraju rodem. W Polsce nie majcej prawie rodkw na zakup zawodnikw zagranicznych (jedynie Marozzi w lsku, Michajow w Motorze, Niefiodorow, Soodownikow w Jagiellonii, Anaszkin, Kaniszew w Pogoni i paru innych) zjawisko sytuuje si na innym nieco poziomie: policzmy ilu jest warszawiakw w Legii, ilu lubinian w Zagbiu Lubin... Tego samego, szanowanego, obywatela miasta Lubina, ktry na okrelenie Murzyna nie znajduje innych stw ni asfalt, goryl, smoluch, nie razi zgoa czarny koszykarz Startu Kent Washington. By przecie nasz. Podobnie francuski buruj gardzcy imigrantami i wszelkiego rodzaju mieszacami (mtc/ues), gdy tylko wo odpowiedni koszulk, zauwaa przestaje kolor skry Boliego, Trsora, Tourgo, Pelgo, Fofanyego, Weahea, Omam Biyka etc. Nikn nagle uprzedzenia regionalne, spoeczne, nawet estetyczne (naga czaszka Ben Mabroucka, plereza Ziobra, homoseksualny look kostiumw Bella...). Emblemat znosi przeciwiestwa, wcielajc oznaczonego cakowicie i nieodwoalnie (to znaczy, a do zmiany barw) w grono naszych. Naszych w sensie mitycznym,

pozbawionym jakichkolwiek konotacji realnych, uzyskujcym za to wymiar mistycznej harmonii. Mit przenosi si na trybuny. Poczeni komuni z tymi samymi, zapominamy o obowizujcych poza stadionem podziaach klasowych, wiekowych, pciowych, ekonomicznych... Razem krzyczymy, zrywamy si z miejsca, wpadamy sobie w ramiona po bramce. Jak starzy znajomi dyskutujemy, wymieniamy komentarze, klniemy i trcamy si butelkami piwa. Nie ma ciasnych gorsetw codziennego savoir vivre. Znika wstyd. Pamitam dziewczyn, ktr caowaem w usta i w piersi po zwycistwie Auxerre nad Bordeaux wiosn 1983. Trwa to jednak tylko do kocowego gwizdka lub ewentualnie wyganicia pozwyciskiego amoku. egnamy si, obcy sobie jak przed meczem. Nie zobaczyem ju nigdy tamtej dziewczyny. Normalne ycie przywraca swoje prawa. Koniec chaosu. wiat zosta znw stworzony. To chwilowe zawieszenie praw spoecznych charakterystyczne jest dla wielu wit plemiennych typu karnawaowego jakby powiedzia Bachtin. wit, podczas ktrych uczestnicy upowanieni s do lekcewaenia obowizujcych tabu, a nawet do odwracania sensu uwiconych regu dnia codziennego. To ostatnie tumaczy zapewne szczegln popularno piki nonej, ktrej sam ju regulamin wspiera i ilustruje zasad karnawau. Podstaw jest tu wszake rezygnacja z posugiwania si w walce rkoma. Rzecz jednoznacznie i raco sprzeczna z natur. Po francusku poznaje si rk artysty w jego dziele, wyrabia si rk, czyli uczy profesjonalnego dziaania, poycza rk, czyli wspomaga kogo, atakuje si nie martw rk, ale rk zbrojn wzgldnie siln, chwyta si sytuacj w rk, umiejc wiele rzeczy ma si wiele rk etc. Po polsku podobnie: zaamuje si rce, umywa je, leci przez nie, nosi na nich lub patrzy na nie, zostawia si woln rk, przychodzi z rkami pustymi lub penymi, idzie si komu na rk, ma si rk szczliw lub dwie lewe, trzyma si rk na pulsie, przykada si j do czego, bierze spraw w swoje rce, podnosi si rce na znak kapitulacji, tymi rcami buduje si szklane domy... Pozbawiony rk moe by godnym litoci kalek lub przewrotnym kpiarzem. Jeli jednak postrzegany nie jest aden z tych sposobw, wiadczy to, i znajdujemy si w kontekcie oglnego odwrcenia porzdku wiata, bo w ten dopiero wpisuje si logicznie wojownik dobrowolnie wyrzekajcy si instrumentu rk. A przecie nie jedyna to inwersja w pice nonej. Druyny walcz zaciekle o opanowanie piki. Celem ostatecznym tej walki jest jednak... zwrot zdobyczy do bramki przeciwnika, przekazanie jej w samo serce okupowanego przeze terenu. Desmond Morris widzi w tym symbolik ukrytych oww: Gracze usiuj wyprzedzi jedni drugich, by jako pierwsi dokona liturgicznej ofiary strzau w paszcz bramki. Niestety, interpretacja taka nie wyjania w niczym inwersji rce : nogi, jedynej, ktra odrnia football od piki rcznej, koszykwki, rugby etc. Tymczasem Morris sam podkrela, e popularno piki nonej jest, w skali wiatowej, nieporwnywalna z ktrymkolwiek innym sportem. Dlaczeg wic? Skojarzenie na przykad polo i oww powinno by przecie o wiele atwiejsze i bardziej sugestywne. Zaproponujemy inn odpowied, bardziej osadzon w specyfice ukochanej naszej dyscypliny. ycie spoecznoekonomicznopolityczne postrzegane jest najczciej (na poziomie tak zwanego zdrowego rozsdku uczyniono z takiego spojrzenia istny paradygmat) jako nieustanna wojna majca na celu przywaszczenie sobie dbr innego, innej grupy, innego narodu. Ukady i prawa to tylko odwieczne preteksty. Nie chcemy gin za rop woali

pacyfici w dniach wojny w Zatoce Perskiej. W grze, ktra odzwierciedlaaby taki sposb mylenia, widzie winnibymy dwa zespoy wyrywajce sobie pik i odnoszce ten symboliczny up do siebie, do swoich woci, a wic dokonujce dziaa dokadnie przeciwnych tym, ktre obserwujemy na boisku. Uprawnione wydaje si wic przypuszczenie, e owa inwersja zdobyczy i daru, rwnolega do inwersji nogi : rce, ma swj gbszy symboliczny sens. Jerzy S. Wasilewski analizowa parokrotnie funkcje postaci bohaterazodzieja poredniczcego pomidzy tym i tamtym wiatem. Najbardziej znanym z tych tricksterw jest dla nas oczywicie Prometeusz, ale podobne postacie odnajdujemy we wszystkich bodaj mitologiach. Nie wchodzc w detale i nie pretendujc do syntezy la Dumzil, wyszczeglni moemy trzy etapy dziaania trickstera: 1. Samotnie, dziki szczeglnym, nadprzyrodzonym najczciej, umiejtnociom, zblia si on do magicznego miejsca. 2. Stawia czoo sile miejsca strzegcej (najczciej potworowi: cyklopowi, wielogowemu smokowi, bazyliszkowi lub podstpnym zasadzkom: cianom ognia, szklanym grom, podchwytliwym zagadkom...). 3. Kradnie podany obiekt i odnosi go do ojczyzny do naszego wiata. Nietrudno spostrzec, e mecz pikarski jest odwrceniem, a moe semantyczn parodi, tego mitycznego schematu: 1. Caa druyna, kolektywnym wysikiem, wypracowuje jednemu ze swoich korzystn pozycj. 2. W decydujcym momencie pokona on musi jedynego normalnego (zgodnego z natur) uywajcego rk bramkarza. 3. Pika-up pozostawiona zostaje na terytorium wrogim, na tamtym wiecie. Pikarz strzelajcy bramk jest wic antyPrometeuszem zwracajcym ogie bogom. Jaki sens ma taka figura metaforyczna? Ot wiat zosta ju przez Boga raz stworzony i ustanowiony. Gdyby jednak zachowa go w pierwotnym adzie, czowieczestwo stracioby cel i rozmyo si w bezprzedmiotowoci. Std bunt Adama i Ewy. Trzeba wic odtworzy chaos, by mc powtrnie dokona aktu stworzenia, choby nie na kosmiczn, ale spoeczn tym razem skal. Oto prawdziwa, najgbsza stawka sportu. Jedna z druyn zejdzie z boiska zwyciska i dzielc ze swoimi barbarzysk liturgi triumfu i klasyfikacji, uczyni ich lepszymi, mieszkacami rodka wiata, prawdziwymi ludmi! A do nastpnego meczu. Albowiem geniusz kultury nie uznaje cigoci, rwnoci ani jednorodnoci. Zapomnieli o tym bogowie wracajc na Olimp. Czowiek przej wic ich zadania i sta si na t chwil meczu bogom rwny. Jak Maradona. Jak Jacek Ziober.