Está en la página 1de 211

1

2

Do Coniraio Social
Jcan-Jacqucs Fousscau

Ediao
Fidcndo Casiigai Morcs

Vcrsao ara cDool
cDoolsDrasil.con

Fonic Digiial
www.jaIr.org

CoyrigIi
Auior. Jcan-Jacqucs Fousscau
Traduao. Folando Foquc da Silva
Ediao clcirnica.
Ed. Fidcndo Casiigai Morcs
(www.jaIr.org}
Todas as olras sao dc accsso graiuiio. Esiudci scnrc or conia
do Esiado, ou nclIor, da Socicdadc quc aga inosios; icnIo a
olrigaao dc rciriluir ao ncnos una goia do quc cla nc
roorcionou." Nclson JaIr Carcia (1947-2002}
3

NDICE
BIOGRAFIA DO AUTOR 7

O CONTRATO SOCIAL
LIVRO I 9
I Assunio dcsic rinciro livro.
II Das rinciras socicdadcs.
III Do dirciio do nais foric.
IV Da cscravidao.
V rcciso rcnoniar scnrc a un rinciro
convcnio.
VI Do acio social.
VII Do solcrano.
VIII Do csiado civil.
IX Do donnio rcal.

LIVRO II 36
I A solcrania c inalicnavcl.
II A solcrania c indivisvcl.
III A voniadc gcral odc crrar.
IV Dos liniics do odcr solcrano.
V Do dirciio dc vida c noric.
VI Da lci.
VII Do lcgislador.
VIII Do ovo.
IX Coniinuaao do caiulo rcccdcnic.
X Coniinuaao.
XI Dos divcrsos sisicnas dc lcgislaao.
4
XII Divisao das lcis.

LIVRO III 78
I Do govcrno cn gcral.
II Do rincio quc consiiiui as divcrsas fornas
dc govcrno.
III Divisao dos govcrnos.
IV Da dcnocracia.
V Da arisiocracia.
VI Da nonarquia.
VII Dos govcrnos nisios.
VIII Ncn ioda forna dc govcrno c aroriada a
iodos os ascs.
IX Dos sinais dc un lon govcrno.
X Do aluso do govcrno c dc sua icndcncia a
dcgcncrar.
XI Da noric do coro oliico.
XII Cono sc nanicn a auioridadc solcrana.
XIII Coniinuaao.
XIV Coniinuaao.
XV Dos dcuiados ou rcrcscnianics.
XVI Quando a insiiiuiao do govcrno nao c un
coniraio.
XVII Da insiiiuiao do govcrno.
XVIII Mcios dc rcvcnir as usuracs do
govcrno.

LIVRO IV 142
I A voniadc gcral c indcsiruivcl.
II Dos sufragios.
5
III Das clcics.
IV Dos concios ronanos.
V Do irilunaio.
VI Da diiadura.
VII Da ccnsura.
VIII Da rcligiao civil.
IX Conclusao.

NOTAS 197
6

DO CONTRATO SOCIAL

Jean-Jacques Rousseau
7

BIOGRAFIA DO AUTOR



Jcan-Jacqucs Fousscau nasccu cn Ccnclra
no ano dc 1712 c norrcu no dc 1778.
Doiado dc ccccionais qualidadcs dc
inicligcncia c inaginaao, foi clc un dos naiorcs
cscriiorcs c filosofos do scu icno. En suas
olras, dcfcndc a idcia da volia naiurcza, a
ccclcncia naiural do Ioncn, a ncccssidadc do
coniraio social ara garaniir os dirciios da
colciividadc. Scu csiilo, aaionado c cloqucnic,
iornou-sc un dos nais odcrosos insiruncnios
dc agiiaao c roaganda das idcias quc Iavian
dc consiiiuir, nais iardc, o incnso calcdal
icorico da Crandc Fcvoluao dc 1789-93. Ao lado
dc Didcroi, D'Alcnlcri c ianios ouiros noncs
8
insigncs quc clcvaran, naqucla coca, o
cnsancnio cicnifico c liicrario da Frana, foi
Fousscau un dos nais rcciosos colaloradorcs
do novincnio cnciclocdisia. Das suas
nuncrosas olras, odcn ciiar-sc, dcnirc as nais
noiavcis. Julia ou A Nova Hclosa (1761},
ronancc cisiolar, cIcio dc grandc
scniincnialidadc c anor naiurcza; O Coniraio
Social (1762}, ondc a vida social c considcrada
solrc a lasc dc un coniraio cn quc cada
coniraianic condiciona sua lilcrdadc ao lcn da
conunidadc, rocurando roccdcr scnrc dc
acordo con as asiracs da naioria; Enlio ou
Da Educaao (1762}, ronancc filosofico, no qual,
ariindo do rincio dc quc o Ioncn c
naiuralncnic lon" c na a cducaao dada cla
socicdadc, rcconiza una cducaao ncgaiiva
cono a nclIor, ou anics, cono a unica loa"; As
Confisscs, olra ullicada aos a noric do auior
(1781-1788}, c quc c una auioliografia sol iodos
os onios-dc-visia noiavcl.
9


O CONTRATO SOCIAL
...Focdcris acquas
Dicanus Lcgcs.
(zncid., XI}

LIVRO I

Eu qucro invcsiigar sc odc Iavcr, na ordcn
civil, alguna rcgra dc adninisiraao, lcgiina c
scgura, quc ionc os Ioncns iais cono sao c as
lcis iais cono odcn scr. Cuidarci dc ligar
scnrc, ncsia csquisa, o quc o dirciio crniic
con o quc o dirciio rcscrcvc, a fin dc quc a
jusiia c a uiilidadc dc nodo algun sc cnconircn
divididas.
Eniro na naicria scn rovar a inoriancia
dc ncu assunio. Pcrguniar-sc-nc-a sc sou
rncic ou lcgislador, ara cscrcvcr solrc
oliica. Sc cu fossc rncic ou lcgislador, nao
crdcria ncu icno cn dizcr o quc c rcciso
fazcr; cu o faria ou nc calaria.
Nascido cidadao dc un Esiado Livrc(1} c
ncnlro do solcrano, or fragil quc scja a
10
influcncia dc ninIa voz nos ncgocios ullicos,
lasia-nc o dirciio dc voiar ara nc inor o dcvcr
dc nc insiruir no iocanic a isso. fcliz, iodas as
vczcs quc ncdiio solrc os govcrnos, dc acIar
scnrc, cn ninIas csquisas, novas razcs ara
anar o dc ncu as.
I - Assunto deste primeiro livro.
O Ioncn nasccu livrc, c cn ioda aric sc
cnconira sol fcrros. Dc ial nodo acrcdiia-sc o
scnIor dos ouiros, quc nao dcia dc scr nais
cscravo quc clcs. Cono c fciia cssa nudana?
Ignoro-o. Quc c quc a iorna lcgiina? Crcio odcr
rcsolvcr csia qucsiao.
Sc cu considcrassc iao-soncnic a fora c o
cfciio quc dcla dcriva, diria. Enquanio un ovo c
consirangido a olcdcccr c olcdccc, faz lcn; iao
logo clc ossa sacudir o jugo c o sacodc, faz ainda
nclIor; orquc, rccolrando a lilcrdadc graas ao
ncsno dirciio con o qual lIa arrclaiaran, ou
csic lIc scrvc dc lasc ara rciona-la ou nao sc
rcsiava cn alsoluio ara sulira-la. Mas a
ordcn social c un dirciio sagrado quc scrvc dc
aliccrcc a iodos os ouiros. Essc dirciio, iodavia,
nao vcn da Naiurcza; csia, ois, fundancniado
solrc convcncs. Mas anics dc cIcgar a, dcvo
csialclcccr o quc vcnIo dc avanar.
II - Das primeiras sociedades.
11
A nais aniiga dc iodas as socicdadcs, c a
unica naiural, c a da fanlia. As crianas acnas
crnancccn ligadas ao ai o icno ncccssario
quc dclc ncccssiian ara a sua conscrvaao.
Assin quc ccssc ial ncccssidadc, dissolvc-sc o
lao naiural. As crianas, cinidas da olcdicncia
dcvida ao ai, o ai iscnio dos cuidados dcvidos
aos filIos, rccniran iodos igualncnic na
indccndcncia. Sc coniinuan a crnancccr
unidos, ja nao c naiuralncnic, nas
voluniariancnic, c a roria fanlia acnas sc
nanicn or convcnao.
Esia lilcrdadc conun c una conscqucncia
da naiurcza do Ioncn. Sua rincira lci consisic
cn roicgcr a roria conscrvaao, scus
rinciros cuidados os dcvidos a si ncsno, c iao
logo sc cnconirc o Ioncn na idadc da razao,
scndo o unico juiz dos ncios aroriados sua
conscrvaao, iorna-sc or s scu rorio scnIor.
a fanlia, orianio, o rinciro nodclo das
socicdadcs oliicas; o cIcfc c a inagcn do ai, o
ovo a inagcn dos filIos, c Iavcndo nascido
iodos livrcs c iguais, nao alicnan a lilcrdadc a
nao scr cn iroca da sua uiilidadc. Toda a
difcrcna consisic cn quc, na fanlia, o anor do
ai clos filIos o concnsa dos cuidados quc
csics lIc dao, ao asso quc, no Esiado, o razcr
dc conandar sulsiiiui o anor quc o cIcfc nao
scnic or scus ovos.
12
Croiius ncga quc iodo odcr Iunano scja
csialclccido cn favor dos govcrnados. Sua nais
frcqucnic nancira dc raciocinar consisic scnrc
cn csialclcccr o dirciio clo faio(2}. Podcr-sc-ia
cnrcgar un nciodo nais conscqucnic, nao
orcn nais favoravcl aos iiranos. , ois
duvidoso, scgundo Croiius, salcr sc o gcncro
Iunano cricncc a una ccnicna dc Ioncns, ou
sc csia ccnicna dc Ioncns c quc cricncc ao
gcncro Iunano, nas clc arccc cndcr, cn iodo
o scu livro, ara a rincira oiniao. csic
ianlcn o scniincnio dc Hollcs. Eis assin a
csccic Iunana dividida cn rclanIos dc gado,
cada qual con scu cIcfc a guarda-la, a fin dc a
dcvorar.
Assin cono un asior c dc naiurcza
sucrior dc scu rclanIo, os asiorcs dc
Ioncns, quc sao scus cIcfcs, sao igualncnic dc
naiurcza sucrior dc scus ovos. Dcsia nancira
raciocinava, no rclaio dc Flon, o incrador
Calgula, concluindo nuiio accriadancnic dcssa
analogia quc os rcis cran dcuscs, ou quc os
ovos cran aninais.
O raciocnio dc Calgula rciorna ao dc Hollcs
c ao dc Croiius. Arisioiclcs, anics dclcs iodos,
iinIa diio quc os Ioncns nao sao naiuralncnic
iguais, c quc uns nasccn ara cscravos c ouiros
ara doninar.
13
Arisioiclcs iinIa razao, nas clc ionava o
cfciio cla causa. Todo Ioncn nascido cscravo
nascc ara cscravo, nada c nais ccrio. os
cscravos iudo crdcn cn scus grilIcs, inclusivc
o dcscjo dc sc livrarcn dclcs; arccian a
scrvidao, cono os conanIciros dc Ulisscs
csiinavan o rorio cnlruiccincnio. Porianio,
sc Ia cscravos or naiurcza, c orquc Iouvc
cscravos conira a naiurcza. A fora consiiiuiu os
rinciros cscravos, a covardia os crciuou.
Eu nada dissc do rci Adao, ncn do incrador
Noc, ai dc ircs grandcs nonarcas quc
ariilIaran cnirc si o Univcrso, cono o fizcran
os filIos dc Saiurno, nos quais sc acrcdiiou
rcconIcccr aquclcs. Escro quc nc agradcan
or csia nodcraao, orquc, dcsccndcnic quc sou
dc un dcsscs rncics, quia do rano nais
vclIo, qucn salc sc, cla vcrificaao dos iiulos,
cu nao nc scniiria dc algun nodo cono o
lcgiino rci do gcncro Iunano? Scja cono for,
nao sc odc dciar dc convir cn quc Adao nao foi
solcrano do nundo cono Folinson o foi cn sua
ilIa, cnquanio crnancccu o unico Ialiianic; c o
quc Iavia dc cnodo ncssc incrio cra o faio dc
quc o nonarca, scguro cn scu irono, nao iinIa a
rcccar ncn rclclics, ncn gucrras, ncn
consiracs.
III - Do direito do mais forte.
14
O nais foric nao c nunca assaz foric ara scr
scnrc o scnIor, sc nao iransforna cssa fora
cn dirciio c a olcdicncia cn dcvcr. Da o dirciio
do nais foric, dirciio ionado ironicancnic na
aarcncia c rcalncnic csialclccido cn rincio.
Mas clicar-nos-ao un dia csia alavra? A fora
c una oicncia fsica; nao vcjo cn alsoluio quc
noralidadc odc rcsuliar dc scus cfciios. Ccdcr
fora consiiiui un aio dc ncccssidadc, nao dc
voniadc; c no naino un aio dc rudcncia. En
quc scniido odcra scr un dcvcr?
Inagincnos un insianic cssc suosio dirciio.
Eu dissc quc disso nao rcsulia scnao un
galinaiias inclicavcl; orquc iao logo scja a
fora a quc faz o dirciio, o cfciio nuda con a
causa; ioda fora quc solrcuja a rincira
succdc a scu dirciio. Assin quc sc ossa
dcsolcdcccr inuncncnic, odc-sc fazc-lo
lcgiiinancnic, c, una vcz quc o nais foric
scnrc icn razao, iraia-sc dc cuidar dc scr o
nais foric. Ora, quc c isso scnao un dirciio quc
crccc quando ccssa a fora? Sc c rcciso
olcdcccr cla fora, nao c ncccssario olcdcccr
or dcvcr, c sc nao nais sc c forado a olcdcccr,
nao sc c a isso nais olrigado. Vc-sc, ois, quc a
alavra dirciio nada acrcsccnia fora; nao
significa aqui coisa ncnIuna.
Olcdccci aos odcrosos. Sc isio qucr dizcr.
ccdci fora, o rccciio c lon, nas sucrfluo; cu
15
rcsondo quc clc janais scra violado. Toda
oicncia vcn dc Dcus, confcsso-o; nas ioda
docna igualncnic vcn dclc. qucr isio dizcr quc
sc nao dcva cIanar o ncdico? Quando un
assalianic nc surrccndc no canio dc un
losquc, sou forado a dar-lIc a lolsa; nas no
caso dc cu odcr sulirai-la, sou cn sa
conscicncia olrigado a cnircgar-lIa?. Afinal a
isiola quc clc cnunIa c ianlcn un odcr.
ConvcnIanos, ois, quc fora nao faz dirciio,
c quc nao sc c olrigado a olcdcccr scnao s
auioridadcs lcgiinas. Assin, ninIa riniiiva
crgunia scnrc rciorna.
IV - Da escravido.
Una vcz quc Ioncn ncnIun ossui una
auioridadc naiural solrc scu scnclIanic, c ois
quc a fora nao roduz ncnIun dirciio, rcsian
ois as convcncs cono lasc dc ioda auioridadc
lcgiina cnirc os Ioncns.
Sc un ariicular diz Croiius, odc alicnar a
lilcrdadc c iornar-sc cscravo dc un scnIor, or
quc nao odcria iodo un ovo alicnar a sua c sc
fazcr vassalo dc un rci? Ha aqui cccsso dc
icrnos cquvocos, ncccssiiados dc clicaao;
nas aicnIano-nos ao icrno alicnar. Alicnar c
dar ou vcndcr. Ora, un Ioncn quc sc cscraviza
a ouiro nao sc da, vcndc-sc, clo ncnos cn iroca
16
da sulsisicncia; nas un ovo, or quc sc vcndc
clc? Longc sc acIa un rci dc forncccr a
sulsisicncia dos vassalos; ao conirario, dclcs c
quc iira a roria, c, scgundo Falclais, un rci
nao vivc dc ouco. Os vassalos dao, orianio,
suas rorias cssoas con a condiao dc quc sc
lIcs ionc ianlcn a fazcnda. Nao vcjo o quc lIcs
rcsia a conscrvar.
Dir-sc-a quc o dcsoia asscgura aos vassalos
a iranquilidadc civil. Scja; nas quc ganIan clcs
con isso, sc as gucrras, quc a anliao do
dcsoia ocasiona, sc sua insaciavcl avidcz, sc os
vcancs dc scu ninisicrio os afligc nais do quc o
farian as rorias disscnscs? Quc ganIan clcs
a, sc cssa ncsna iranquilidadc consiiiui una dc
suas niscrias? Vivc-sc igualncnic iranquilo nos
calalouos; lasia isio ara sc vivcr lcn? Os
grcgos cnccrrados no aniro do cicloc ali vivian
iranquilos, cscra dc quc cIcgassc a sua vcz dc
scrcn dcvorados.
Dizcr quc un Ioncn sc da graiuiiancnic c
dizcr coisa alsurda c inconcclvcl; un ial aio c
ilcgiino c nulo, clo sinlcs faio dc nao sc acIar
dc ossc dc scu juzo qucn isio concic. Dizcr a
ncsna coisa dc iodo un ovo c suor un ovo
dc loucos. a loucura nao faz dirciio.
Mcsno quc cada qual udcssc alicnar-sc a si
ncsno, nao odcria alicnar os filIos. csics
17
nasccn Ioncns c livrcs; sua lilcrdadc cricncc-
lIcs; ningucn, cccio clcs rorios, icn o dirciio
dc dcla disor. Anics dc aiingircn a idadc da
razao, odc o ai csiiular, cn nonc dclcs,
condics ara a sua conscrvaao, ara o scu
lcn-csiar, nas nao os odc dar irrcvogavcl c
incondicionalncnic, orquc ial don c conirario
aos fins da Naiurcza c solrcuja os dirciios da
aicrnidadc. Porianio, ara quc un govcrno
arliirario fossc lcgiino, scria rcciso quc o ovo,
cn cada gcraao, fossc scnIor dc o adniiir ou
rcjciiar; nas cniao ial govcrno ja nao scria
arliirario.
Fcnunciar roria lilcrdadc c o ncsno quc
rcnunciar qualidadc dc Ioncn, aos dirciios da
Hunanidadc, inclusivc aos scus dcvcrcs. Nao Ia
ncnIuna concnsaao ossvcl ara qucn qucr
quc rcnuncic a iudo. Tal rcnuncia c inconaivcl
con a naiurcza Iunana, c c arrclaiar ioda
noralidadc a suas acs, lcn cono sulirair ioda
lilcrdadc sua voniadc. Enfin, nao assa dc va
c coniradiioria convcnao csiiular, dc un lado,
una auioridadc alsoluia, c, dc ouiro, una
olcdicncia scn liniics. Nao c claro nao csiar a
gcnic a nada olrigada cn rclaao quclc dc qucn
sc icn o dirciio dc iudo cigir? E csia sinlcs
condiao, scn cquivalcncia, scn crnuia, nao
arrasia a nulidadc do aio? Quc dirciio icria ncu
cscravo conira nin, una vcz quc nc cricncc
iudo quanio clc ossui, c, scndo ncu o scu
18
dirciio, cssc ncu dirciio conira nin ncsno nao c
orvcniura un icrno scn scniido?
Croiius c ouiros ciracn da gucrra una
ouira origcn do rcicnso dirciio dc cscravaiura.
Scgundo clcs, icndo o vcnccdor o dirciio dc naiar
o vcncido, odc csic rcsgaiar a vida s ccnsas
dc sua lilcrdadc, convcnao ianio nais lcgiina
orquc lcncficia os dois.
Mas c claro quc cssc rcicnso dirciio dc
naiar os vcncidos nao rcsulia dc ncnIuna
nancira do csiado dc gucrra, clo sinlcs faio dc
quc os Ioncns, vivcndo na sua riniiiva
indccndcncia, nao ossucn dc nodo algun
rclacs assaz frcqucnics cnirc si ara
consiiiurcn ncn o csiado dc az ncn o csiado
dc gucrra; naiuralncnic, nao sao cn alsoluio
ininigos. a rclaao das coisas, c nao dos
Ioncns, quc consiiiui a gucrra, c cono o csiado
dc gucrra nao odc nasccr dc sinlcs rclacs
cssoais, nas unicancnic dc rclacs rcais, a
gucrra rivada, ou dc Ioncn conira Ioncn, nao
odc cisiir, ncn no csiado naiural, cn quc nao
Ia ncnIuna roricdadc consianic, ncn no
csiado social, cn quc iudo sc cnconira sol a
auioridadc das lcis.
Os conlaics ariicularcs, os duclos, os
cnconiros, sao aios quc dc nodo algun
consiiiucn un csiado; c, no quc conccrnc s
19
gucrras rivadas, auiorizadas clas insiiiuics
dc Lus IX, rci dc Frana, c suscnsas cla az dc
Dcus, iraia-sc dc alusos do govcrno fcudal,
sisicna alsurdo cono janais Iouvc, conirario
aos rincios do dirciio naiural c a ioda
organizaao oliica.
Nao c, ois, a gucrra una rclaao dc Ioncn
ara Ioncn, nas una rclaao dc Esiado ara
Esiado, na qual os ariicularcs acnas
acidcnialncnic sao ininigos, nao na qualidadc dc
Ioncns, ncn ncsno cono cidadaos, nas cono
soldados; nao cono ncnlros da airia, nas
cono scus dcfcnsorcs. Enfin, cada Esiado nao
odc icr cono ininigo scnao ouiro Esiado, nunca
Ioncns, cnicndido quc cnirc coisas dc naiurczas
divcrsas c inossvcl fiar una vcrdadcira
rclaao.
Tal rincio csia confornc as nainas
csialclccidas no dccorrcr dc iodos os icnos c a
raiica consianic dc iodos os ovos civilizados.
As dcclaracs dc gucrra consiiiucn advcricncias
dirigidas ncnos s auioridadcs quc a scus
vassalos. O csirangciro, scja rci, ariicular, ou
ovo, quc roulc, naic ou dcicnIa os vassalos,
scn dcclaraao dc gucrra ao rncic, nao c un
ininigo, c un salicador. Mcsno cn lcna gucrra,
un rncic jusio aroria-sc, cn as ininigo,
conlciancnic dc iudo quc cricncc ao ullico,
nas rcsciia a cssoa c os lcns dos ariicularcs;
20
rcsciia dirciios solrc os quais csiao aliccrados
os scus. Cono o oljciivo da gucrra consisic cn
dcsiruir o Esiado ininigo, icn-sc o dirciio dc
naiar os dcfcnsorcs cnquanio csiivcrcn con as
arnas na nao; nas iao logo as dconIan c sc
rcndan, ccssan dc scr ininigos ou insiruncnios
do ininigo, volian a scr sinlcsncnic Ioncns, c
nao nais sc disc dc dirciio solrc suas vidas.
Podc-sc or vczcs naiar o Esiado scn naiar un
unico dc scus ncnlros; ora, a gucrra nao da
ncnIun dirciio dcsncccssario ao scu oljciivo.
Esics rincios nao sao os ncsnos dc Croiius;
nao csiao aliccrados nas auioridadcs dc ocias,
nas dcrivan da naiurcza das coisas c sao
lascados na razao.
A rcsciio do dirciio dc conquisia, nao Ia
ouiro fundancnio afora a lci do nais foric. Sc a
gucrra nao da ao vcnccdor o dirciio dc nassacrar
os ovos vcncidos, o dirciio, quc clc nao ossui,
nao odc csialclcccr o dc os cscravizar. So sc icn
o dirciio dc naiar o ininigo quando nao sc odc
cscraviza-lo; o dirciio dc o cscravizar nao vcn or
conscguinic do dirciio dc naia-lo; consiiiui, ois,
una iroca inqua fazc-lo conrar, ao rco da
lilcrdadc, a vida, solrc a qual nao sc ossui
ncnIun dirciio. Esialclcccndo-sc o dirciio dc
vida c noric solrc o dirciio dc cscravaiura, c o
dirciio dc cscravaiura solrc o dirciio dc vida c
noric, nao csia claro quc ionlanos no crculo
vicioso?
21
Mcsno adniiindo cssc icrrvcl dirciio dc iudo
naiar, afirno quc un cscravo oliido na gucrra,
ou un ovo conquisiado, so c consirangido a
olcdcccr ao scnIor cnquanio a isio for forado.
Tonando-lIc un cquivalcnic sua vida, o
vcnccdor nao lIc conccdcu graa. ao invcs dc o
naiar scn rovciio, naiou-o inuiilncnic. E nao
icndo adquirido ncnIuna auioridadc junio
fora, o csiado dc gucrra sulsisic cnirc clcs cono
anicriorncnic; sua roria rclaao c o cfciio
disso, c o uso do dirciio da gucrra nao suc
ncnIun iraiado dc az. Concluran una
convcnao, quando nuiio; nas ial convcnao,
longc dc dcsiruir o csiado dc gucrra, suc a sua
coniinuidadc.
Assin, or qualqucr lado quc sc cncarcn as
coisas, c nulo o dirciio dc cscravizar, nao so clo
faio dc scr ilcgiino, cono orquc c alsurdo c
nada significa. As alavras cscravaiura c dirciio
sao coniradiiorias, cclucn-sc nuiuancnic. Scja
dc Ioncn ara Ioncn, scja dc un Ioncn ara
un ovo, csic discurso scra igualncnic
inscnsaio. Fao coniigo un coniraio, iodo cn
icu rcjuzo c iodo cn ncu rovciio, quc cu
olscrvarci cnquanio nc arouvcr, c quc iu
olscrvaras cnquanio nc arouvcr."
V - preciso remontar sempre a
um primeiro convnio.
22
Mcsno sc cu conciliassc iudo o quc rcfuici
aic aqui, os favorcccdorcs do dcsoiisno nao
csiarian, a csic rcsciio, nais avanados.
Scnrc Iavcra grandc difcrcna cnirc sulncicr
una nuliidao c rcgcr una socicdadc. No faio dc
Ioncns csarsos scrcn succssivancnic
suljugados a un unico, indccndcnic do nuncro
quc consiiiuan, nao vcjo nisio scnao un scnIor
c cscravos, c nao un ovo c scu cIcfc; c, sc sc
quiscr, un ajuniancnio, nas dc nodo algun
una associaao; nao Ia nisio ncn lcn ullico,
ncn coro oliico. Tal Ioncn, icnIa cnlora
cscravizado a nciadc do nundo, nao dcia dc scr
scnrc un ariicular; scu inicrcssc, scarado do
inicrcssc dos ouiros, nao c scnao un inicrcssc
rivado. Sc cssc ncsno Ioncn vicr a crcccr,
scu incrio, aos si, ficara discrso c dcsligado,
cono un carvalIo quc sc dcsfaz c ionla
rcduzido a un noniao dc cinzas, dcois dc
consunido clo fogo.
Un ovo, diz Croiius, odc cnircgar-sc a un
rci. Scgundo Croiius, un ovo c, ois, un ovo
anics dc sc cnircgar a un rci. Essa doaao c un
aio civil; suc una dclilcraao ullica. Anics,
orianio, dc caninar o aio clo qual o ovo clcgc
un rci, scria lon caninar o aio clo qual o ovo
c un ovo, orquc cssc aio, scndo
ncccssariancnic anicrior ao ouiro, consiiiui o
vcrdadciro fundancnio da socicdadc.
23
Con cfciio, sc nao Iouvcssc cn alsoluio
convcnio anicrior, ondc csiaria, a ncnos quc a
clciao fossc unaninc, a olrigaao, or aric do
cqucno nuncro, dc sulncicr-sc cscolIa do
grandc nuncro, c cono ccn indivduos quc
dcscjan un scnIor odcn icr un dirciio dc voiar
or dcz quc dc nodo ncnIun o dcscjan? A lci da
luralidadc dos sufragios c or si ncsna un
csialclccincnio dc convcnio c suc, ao ncnos
una vcz, a unaninidadc.
VI - Do pacto social.
Eu inagino os Ioncns cIcgados ao onio cn
quc os olsiaculos, rcjudiciais sua conscrvaao
no csiado naiural, os arrasian, or sua
rcsisicncia, solrc as foras quc odcn scr
cnrcgadas or cada indivduo a fin dc sc
nanicr cn ial csiado. Eniao cssc csiado riniiivo
nao nais icn condics dc sulsisiir, c o gcncro
Iunano crcccria sc nao nudassc sua nancira
dc scr.
Ora, cono c inossvcl aos Ioncns
cngcndrar novas foras, nas acnas unir c dirigir
as cisicnics, nao lIcs rcsia ouiro ncio, ara sc
conscrvarcn, scnao fornando, or agrcgaao,
una sona dc foras quc ossa arrasia-los solrc
a rcsisicncia, -los cn novincnio or un unico
nolil c fazc-los agir dc conun acordo.
24
Essa sona dc foras so odc nasccr do
concurso dc divcrsos; coniudo, scndo a fora c a
lilcrdadc dc cada Ioncn os rinciros
insiruncnios dc sua conscrvaao, cono as
cnrcgara clc, scn sc rcjudicar, scn
ncgligcnciar os cuidados quc sc dcvc? Esia
dificuldadc, rcconduzida ao ncu assunio, odc
scr cnunciada nos scguinics icrnos.
Enconirar una forna dc associaao quc
dcfcnda c roicja dc ioda a fora conun a cssoa
c os lcns dc cada associado, c cla qual, cada
un, unindo-sc a iodos, nao olcdca orianio
scnao a si ncsno, c crnanca iao livrc cono
anicriorncnic." Tal c o rollcna fundancnial
cuja soluao c dada clo coniraio social.
As clausulas dcsic coniraio sao dc ial nodo
dcicrninadas cla naiurcza do aio, quc a ncnor
nodificaao as iornaria vas c dc ncnIun cfciio;
dc soric quc, conquanio janais icnIan sido
fornalncnic cnunciadas, sao as ncsnas cn
iodas as arics, cn iodas as arics iaciiancnic
adniiidas c rcconIccidas, aic quc, violado o
acio social, rccnira cada qual cn scus rinciros
dirciios c rciona a lilcrdadc naiural, crdcndo a
lilcrdadc convcncional cla qual clc aqui
rcnunciou.
Todas cssas clausulas, lcn cnicndido, sc
rcduzcn a una unica, a salcr, a alicnaao ioial
25
dc cada associado, con iodos os scus dirciios, cn
favor dc ioda a conunidadc; orquc,
rincirancnic, cada qual sc cnircgando or
conlcio c scndo a condiao igual ara iodos, a
ningucn inicrcssa iorna-la oncrosa ara os
ouiros.
Alcn disso, fciia a alicnaao scn rcscrva, a
uniao c iao crfciia quanio o odc scr, c ncnIun
associado icn nais nada a rcclanar; orquc, sc
aos ariicularcs rcsiasscn alguns dirciios, cono
nao Iavcria ncnIun sucrior conun quc
udcssc dccidir cnirc clcs c o ullico, cada qual,
iornado nalgun onio o scu rorio juiz,
rcicndcria cn lrcvc sc-lo cn iudo; o csiado
naiural sulsisiiria, c a associaao sc iornaria
ncccssariancnic iiranica ou inuiil.
Enfin, cada qual, dando-sc a iodos, nao sc
da a ningucn, c, cono nao cisic un associado
solrc qucn nao sc adquira o ncsno dirciio quc
lIc foi ccdido, ganIa-sc o cquivalcnic dc iudo o
quc sc crdc c naior fora ara conscrvar o quc
sc icn.
Porianio, sc afasiarnos do acio social o quc
nao consiiiui a sua csscncia, acIarcnos quc clc
sc rcduz aos scguinics icrnos.
Cada un dc nos c cn conun sua cssoa
c ioda a sua auioridadc, sol o surcno conando
26
da voniadc gcral, c rccclcnos cn conjunio cada
ncnlro cono aric indivisvcl do iodo."
Logo, ao invcs da cssoa ariicular dc cada
coniraianic, cssc aio dc associaao roduz un
coro noral c colciivo, conosio dc ianios
ncnlros quanio a asscnllcia dc vozcs, o qual
rccclc dcssc ncsno aio sua unidadc, scu cu
conun, sua vida c sua voniadc. A cssoa
ullica, fornada assin cla uniao dc iodas as
ouiras, ionava ouirora o nonc dc cidadc(3}, c
iona Iojc o dc rcullica ou coro oliico, o qual
c cIanado or scus ncnlros. Esiado, quando c
assivo; solcrano, quando c aiivo; auioridadc,
quando conarado a scus scnclIanics. No quc
conccrnc aos associados, adquircn colciivancnic
o nonc dc ovo, c sc cIanan ariicularncnic
cidadaos, na qualidadc dc ariicianics na
auioridadc solcrana, c vassalos, quando sujciios
s lcis do Esiado. Todavia, csscs icrnos
frcqucnicncnic sc confundcn c sao ionados un
clo ouiro. suficicnic salcr disiingui-los,
quando cnrcgados cn ioda a sua rccisao.
VII - Do soberano.
Vc-sc, or csia fornula, quc o aio dc
associaao cnccrra un acordo rccroco do
ullico con os ariicularcs, c quc cada
indivduo, coniraianic, or assin dizcr, consigo
ncsno, sc acIa olrigado sol una dula rclaao,
27
a salcr. cono ncnlro do solcrano ara con os
ariicularcs, c cono ncnlro do Esiado ara con
o solcrano. Mas nao sc odc aqui alicar a
naina do dirciio civil, quc ningucn csia
olrigado aos acordos ionados consigo ncsno;
orquc Ia grandc difcrcna cnirc olrigar-sc
consigo ncsno ou con un iodo dc quc sc faz
aric.
ncccssario assinalar ainda quc a
dclilcraao ullica, quc odc olrigar iodos os
vassalos ao solcrano, cn viriudc dc suas
difcrcnics rclacs sol as quais cada un dclcs c
considcrado, nao odc, cla razao coniraria,
olrigar o solcrano consigo ncsno, c quc, cn
conscqucncia, c conira a naiurcza do coro
oliico o solcrano inor-sc una lci quc nao
ossa infringir. Podcndo considcrar-sc sujciio a
una so c ncsna rclaao, cnconira-sc clc no caso
dc un ariicular coniraianic consigo ncsno; or
ondc sc olscrva quc nao Ia ncn odc Iavcr
ncnIuna csccic dc lci fundancnial olrigaioria
ara o coro do ovo, ncn ncsno o coniraio
social. O quc nao significa nao ossa cssc coro
olrigar-sc con ouircn no quc dc nodo algun
dcrroguc cssc coniraio orquc, no iocanic ao
csirangciro, clc sc iorna un sinlcs scr, un
indivduo.
Coniudo, o coro oliico ou o solcrano,
ciraindo sua cisicncia cinicancnic da urcza
28
do coniraio, nao odc janais olrigar-sc, ncsno
ara con ouircn, a nada quc dcrroguc cssc aio
riniiivo, cono alicnar qualqucr orao dc si
ncsno, ou sulncicr-sc a ouiro solcrano. Violar
o aio clo qual cisic scria aniquilar-sc, c o quc
nada c nada roduz.
Tao logo sc cnconirc a nuliidao rcunida nun
coro, nao sc odc ofcndcr un dos ncnlros scn
aiacar o coro, ncnos ainda ofcndcr o coro scn
quc os ncnlros disso sc rcssinian. Assin, o
dcvcr c o inicrcssc olrigan igualncnic as duas
arics coniraianics a sc auiliarcn dc forna
rccroca, c os rorios Ioncns dcvcn rocurar
rcunir sol cssa dula rclaao iodas as vaniagcns
quc disso dccndcn.
Ora, scndo fornado o solcrano iao-so dos
ariicularcs quc o concn, nao Ia ncn odc
Iavcr inicrcssc conirario ao dclcs; or
conscguinic, nao ncccssiia a auioridadc solcrana
dc fiador ara con os vassalos, or scr inossvcl
qucira o coro rcjudicar iodos os ncnlros, c
or, cono logo vcrcnos, nao lIc scr ossvcl
rcjudicar ncnIun cn ariicular. O solcrano,
soncnic clo quc c, c scnrc iudo o quc dcvc
scr.
Nao succdc, orcn, o ncsno con os vassalos
cn rclaao ao solcrano, cranic o qual, nalgrado
o inicrcssc conun, ningucn rcsondcria or
29
suas olrigacs, sc clc nao cnconirassc os ncios
dc fazcr con quc lIc fosscn ficis.
Con cfciio, cada indivduo odc, cono
Ioncn, icr una voniadc ariicular coniraria ou
dcsscnclIanic voniadc gcral quc ossui na
qualidadc dc cidadao. O inicrcssc ariicular odc
faliar-lIc dc nancira ioialncnic divcrsa da quc
lIc fala o inicrcssc conun. sua cisicncia
alsoluia, c naiuralncnic indccndcnic, odc
fazc-lo cncarar o quc dcvc causa conun cono
una coniriluiao graiuiia, cuja crda scra
ncnos rcjudicial aos ouiros quc o agancnio
oncroso ara si; c, olIando a cssoa noral quc
consiiiui o Esiado cono un scr dc razao, ois
quc nao sc iraia dc un Ioncn, clc dcsfruiara
dos dirciios do cidadao, scn qucrcr rccncIcr os
dcvcrcs do vassalo. injusiia, cujo rogrcsso
causaria a runa do coro oliico.
A fin dc quc nao consiiiua, ois, un
fornulario inuiil, o acio social conicn
iaciiancnic csia olrigaao, a unica a odcr dar
foras s ouiras. qucn sc rccusar a olcdcccr
voniadc gcral a isio scra consirangido clo coro
cn conjunio, o quc acnas significa quc scra
forado a scr livrc. Assin c csia condiao.
ofcrcccndo os cidadaos airia, roicgc-os dc
ioda dccndcncia cssoal; condiao quc ronovc
o ariifcio c o jogo da naquina oliica c quc c a
unica a iornar lcgiinas as olrigacs civis, as
30
quais, scn isso, scrian alsurdas, iiranicas c
sujciias aos naiorcs alusos.
VIII - Do estado civil.
A assagcn do csiado naiural ao csiado civil
roduziu no Ioncn una nudana considcravcl,
sulsiiiuindo cn sua conduia a jusiia ao
insiinio, c inrinindo s suas acs a
noralidadc quc anicriorncnic lIcs faliava. Foi
soncnic cniao quc a voz do dcvcr, succdcndo ao
inulso fsico, c o dirciio ao aciiic, fizcran con
quc o Ioncn, quc aic cssc noncnio so iinIa
olIado ara si ncsno, sc vissc forado a agir or
ouiros rincios c consuliar a razao anics dc
ouvir scus cndorcs. Enlora sc rivc, ncssc
csiado, dc divcrsas vaniagcns rccclidas da
Naiurcza, ganIa ouiras iao grandcs, suas
faculdadcs sc ccrciian c dcscnvolvcn, suas
idcias sc csicndcn, scus scniincnios sc
cnolrcccn, ioda a sua alna sc clcva a ial onio,
quc, sc os alusos dcsia nova condiao, nao o
dcgradasscn con frcqucncia a una condiao
infcrior qucla dc quc saiu, dcvcria alcnoar
inccssanicncnic o diioso noncnio cn quc foi
dali dcsarraigado ara scnrc, o qual
iransfornou un aninal csiuido c liniiado nun
scr inicligcnic, nun Ioncn.
Fcduzanos iodo csic lalano a icrnos faccis
dc conarar. O quc o Ioncn crdc clo coniraio
31
social c a lilcrdadc naiural c un dirciio iliniiado
a iudo quc o icnia c odc alcanar; o quc ganIa c
a lilcrdadc civil c a roricdadc dc iudo o quc
ossui. Para quc nao Iaja cngano cn suas
concnsacs, c ncccssario disiinguir a lilcrdadc
naiural, liniiada clas foras do indivduo, da
lilcrdadc civil quc c liniiada cla lilcrdadc gcral,
c a ossc, quc nao c scnao o cfciio da fora ou do
dirciio do rinciro ocuanic, da roricdadc, quc
so odc scr lascada nun iiulo osiiivo.
Podcr-sc-ia, cn rosscguincnio do
rcccdcnic, acrcsccniar aquisiao do csiado
civil a lilcrdadc noral, a unica quc iorna o
Ioncn vcrdadcirancnic scnIor dc si ncsno,
osio quc o inulso acnas do aciiic consiiiui a
cscravidao, c a olcdicncia lci a si ncsno
rcscriia c a lilcrdadc. Mas ja falci
dcnasiadancnic dcsic assunio, c o scniido
filosofico do icrno lilcrdadc nao consiiiui aqui o
ncu oljciivo.
IX - Do domnio real.
Cada ncnlro da conunidadc da-sc a cla no
insianic cn quc csia sc forna, ial cono sc
cnconiran no noncnio, clc c iodas as suas
foras; os lcns quc clc ossui dcla fazcn aric.
Nao qucr dizcr quc, cn viriudc dcssc aio nudc a
ossc dc naiurcza nudando dc naos c sc iornc
roricdadc cn naos do solcrano; nas cono as
32
foras da cidadc sao inconaravclncnic naiorcs
quc as dc un ariicular, o donnio ullico csia
ianlcn no faio nais foric c irrcvogavcl, scn quc
o scja nais ou ncnos lcgiino ara os
csirangciros; orquc o Esiado, no iocanic a scus
ncnlros, c scnIor dc iodos os scus lcns, clo
coniraio social, quc, no Esiado, scrvc dc lasc a
iodos os dirciios; nas nao o c, no quc conccrnc
s ouiras auioridadcs, scnao clo dirciio dc
rinciro ocuanic, rccclido dos ariicularcs.
O dirciio dc rinciro ocuanic, cnlora nais
rcal quc o dirciio do nais foric, so sc iona un
dirciio vcrdadciro aos o csialciccincnio do
dirciio dc roricdadc. Todo Ioncn icn
naiuralncnic dirciio a iudo quc lIc c ncccssario;
nas o aio osiiivo quc o faz roriciario dc algun
lcn o cclui dc iodo o rcsio. Fciia a sua aric,
dcvc clc a isso liniiar-sc, c nao nais icn ncnIun
dirciio na conunidadc. Eis or quc o dirciio dc
rinciro ocuanic, iao fragil no csiado naiural, c
rcsonsavcl ara iodo Ioncn civil. Ncssc dirciio,
rcsciia-sc ncnos o quc cricncc a ouircn quc o
quc nao lIc cricncc.
En gcral, ara auiorizar solrc un icrrcno
qualqucr o dirciio dc rinciro ocuanic, sao
ncccssarias as scguinics condics.
rincirancnic, quc cssc icrrcno ainda nao sc
cnconirc Ialiiado or ningucn; cn scgundo
lugar, quc acnas scja ocuada a arca dc quc sc
33
icn ncccssidadc ara sulsisiir; cn icrcciro, quc
sc ionc ossc dcla, nao cn viriudc dc una va
ccrinnia, nas clo iralalIo c cla culiura,
unico sinal dc roricdadc quc, falia dc iiulos
jurdicos, dcvc scr rcsciiado or ouircn.
Con cfciio, conciliar con a ncccssidadc c o
iralalIo o dirciio dc rinciro ocuanic, nao
significa csicndc-lo iao longc quanio ossa ir?
Podc-sc dciar dc inor liniics a cssc dirciio?
Scra o lasianic r os cs nun icrrcno conun
ara logo sc rcicndcr a sua roricdadc?
Dasiara icr a fora dc dclc afasiar os ouiros
Ioncns, or un insianic, ara os rivar do
dirciio dc a janais voliarcn? Cono odc un
Ioncn ou un ovo aroriar-sc dc un incnso
icrriiorio c dclc rivar iodo o gcncro Iunano,
graas a una usuraao unvcl, una vcz quc
csia rciira aos dcnais Ioncns a rcsidcncia c os
alincnios quc a Naiurcza lIcs ofcrccc cn
conun? Quando Nuncz Dalloa, isando na
raia, ionava ossc do nar do Sul c dc ioda a
Ancrica ncridional, cn nonc da coroa dc
Casicla, cra isso suficicnic ara dcsojar iodos os
scus Ialiianics c dclcs ccluir iodos os rncics
do nundo? En razao disso, nuliilicavan-sc
assaz inuiilncnic cssas ccrinnias, c o rci
caiolico, dc scu galincic, odia aossar-sc dc vcz
dc iodo o Univcrso, salvo surinir, cn scguida,
dc scu incrio o quc csiava anicriorncnic dc
ossc dos ouiros rncics.
34
Concclc-sc cono as icrras dos ariicularcs,
rcunidas c coninuas sc iransfornan cn
icrriiorio ullico, c cono o dirciio dc solcrania,
csicndcndo-sc dos vassalos ao icrrcno or clcs
ocuado, sc iona a un icno rcal c cssoal, o
quc coloca os ossuidorcs nuna naior
dccndcncia c faz dc suas rorias foras os
cnIorcs dc sua fidclidadc; vaniagcn quc,
arccc, nao foi lcn conrccndida clos aniigos
nonarcas, os quais, airiluindo-sc acnas os
iiulos dc rcis dos crsas, dos ciias, dos
naccdnios, davan a inrcssao dc quc sc
olIavan, dc rcfcrcncia, cono os cIcfcs dc
Ioncns c nao cono scnIorcs do as. Os
nonarcas dc Iojc cIanan-sc a si ncsnos, nais
Ialilncnic, rcis dc Frana, dc EsanIa, dc
Inglaicrra, cic. Conscrvando dcssa nancira o
icrrcno, scnicn-sc nais scguros ara conscrvar
os Ialiianics.
O quc Ia dc singular ncssa alicnaao
consisic cn quc, ao acciiar os lcns dos
ariicularcs, a conunidadc os dcsoja, c ouira
coisa nao faz scnao asscgurar-lIcs a ossc
lcgiina, nudar a usuraao nun vcrdadciro
dirciio c a fruiao cn roricdadc. Eniao, os
ossuidorcs, considcrados cono dcosiiarios do
lcn ullico, con scus dirciios rcsciiados or
iodos os ncnlros do Esiado, c naniidos or
iodas as suas foras conira o csirangciro, cn
viriudc dc una ccssao vaniajosa ao ullico c
35
nais ainda a si ncsnos, adquircn, or assin
dizcr, o quc iinIan dado. aradoo facilncnic
clicavcl cla disiinao dos dirciios quc o
solcrano c o roriciario ossucn solrc o
ncsno solo, cono vcrcnos nais adianic.
Podc ianlcn aconicccr quc os Ioncns
concccn a unir-sc anics dc nada ossurcn, c
quc, aroriando-sc cn scguida dc un icrrcno
suficicnic ara iodos, o dcsfruicn cn conun ou
o dividan cnirc si, scja cn iguais orcs, scja
scgundo as roorcs csialclccidas cla
solcrania. Dc qualqucr nodo quc sc faa ial
aquisiao, o dirciio dc cada ariicular solrc sua
aric do solo csia scnrc sulordinado ao dirciio
da conunidadc solrc o iodo, scn o quc nao
Iavcria solidcz no lao social ncn fora rcal no
ccrccio da solcrania.
Tcrninarci csic caiulo c csic livro or una
olscrvaao quc dcvc scrvir dc lasc a iodo o
sisicna social. c quc o acio fundancnial, ao
invcs dc dcsiruir a igualdadc naiural, sulsiiiui,
ao conirario, or una igualdadc noral c lcgiina
a dcsigualdadc fsica quc a Naiurcza odc r
cnirc os Ioncns, fazcndo con quc csics,
conquanio ossan scr dcsiguais cn fora ou cn
ialcnio, sc iorncn iguais or convcnao c or
dirciio(4}.
36

LIVRO II

I - A soberania inalienvel.
A rincira c nais inorianic conscqucncia
dos rincios acina csialclccidos csia cn quc
soncnic a voniadc gcral icn ossililidadc dc
dirigir as foras do Esiado, scgundo o fin dc sua
insiiiuiao, isio c, o lcn conun; ois, sc a
oosiao dos inicrcsscs ariicularcs ionou
ncccssario o csialclccincnio das socicdadcs, foi a
conciliaao dcsscs ncsnos inicrcsscs quc a
iornou ossvcl. Eis o quc Ia dc conun ncsscs
difcrcnics inicrcsscs forncccdorcs do lao social;
c, sc nao Iouvcssc algun onio cn iorno do qual
iodos os inicrcsscs sc Iarnonizan, socicdadc
ncnIuna odcria cisiir. Ora, c unicancnic
lasc dcssc inicrcssc conun quc a socicdadc dcvc
scr govcrnada.
Digo, ois, quc ouira coisa nao scndo a
solcrania scnao o ccrccio da voniadc gcral,
janais sc odc alicnar, c quc o solcrano, quc
nada nais c scnao un scr colciivo, nao odc scr
rcrcscniado a nao scr or si ncsno; c
crfciiancnic ossvcl iransniiir o odcr, nao
orcn a voniadc.
37
Con cfciio, sc nao c inossvcl fazcr
concordar una voniadc ariicular con a voniadc
gcral, cn iorno dc algun onio, c clo ncnos
inossvcl fazcr con quc cssc acordo scja duravcl
c consianic; orquc a voniadc ariicular, or sua
naiurcza, icndc s rcfcrcncias, c a voniadc gcral
igualdadc. ainda nais inossvcl Iaja un
fiador dcssc convcnio; c ncsno quando scnrc
dcvcssc cisiir, nao scria clc un cfciio da aric,
nas do acaso. O solcrano odc crfciiancnic
dizcr. Dcscjo ncsic insianic o quc ial Ioncn
dcscja, ou ao ncnos o quc clc diz dcscjar, nas
nao odc dizcr. O quc csic Ioncn dcscjar
ananIa, cu o dcscjarci ainda, visio scr alsurdo
cnircgar-sc a voniadc aos grilIcs ara o fuiuro c
nao dccndcr dc ncnIuna voniadc conscniir cn
nada quc coniraric o inicrcssc do scr quc dcscja.
Sc o ovo, orianio, roncic sinlcsncnic
olcdcccr, dissolvc-sc cn conscqucncia dcssc aio,
crdc sua qualidadc dc ovo; no insianic cn quc
Iouvcr un scnIor, nao nais Iavcra solcrano, c
a ariir dc cniao o coro oliico csiara dcsirudo.
Nao qucr isso dizcr quc as ordcns dos cIcfcs
nao ossan scr considcradas cono voniadcs
gcrais, cnquanio o solcrano, livrc ara a isso sc
oor, nao o faz. En scnclIanic caso, dcvc-sc, do
silcncio univcrsal, rcsunir o conscniincnio do
ovo, o quc sc clicara nais dcnoradancnic.
II - A soberania indivisvel.
38
Pcla ncsna razao quc a iorna alicnavcl, a
solcrania c indivisvcl, orquc a voniadc c
gcral(5}, ou nao o c; c a voniadc do coro do ovo,
ou acnas dc una dc suas arics. No rinciro
caso, cssa voniadc dcclarada consiiiui un aio dc
solcrania c faz lci; no scgundo, nao assa dc
una voniadc ariicular ou un aio dc
nagisiraiura. c, no naino, un dccrcio.
Porcn nossos oliicos, nao odcndo dividir a
solcrania cn scu rincio, dividcn-na cn fora
c cn voniadc, cn odcr lcgislaiivo c cn odcr
cccuiivo, cn dirciios dc inosios, dc jusiia c dc
gucrra, cn adninisiraao inicrior c cn odcr dc
iraiar con o csirangciro; ora confundcn iodas
cssas arics, ora as scaran; fazcn do solcrano
un scr faniasiico fornado dc cas ajusiadas; c
cono sc conuscsscn o Ioncn rcunindo
divcrsos coros, un dos quais icria os olIos,
ouiro os lraos, ouiro os cs, c nada nais. Os
cloiiquciros do Jaao, scgundo dizcn,
dcscdaan una criana visia da assisicncia;
cn scguida lanan ao ar, un aos ouiro, iodos
os ncnlros, c fazcn a criana voliar ao cIao viva
c conlciancnic rcajuniada. Tais sao
aroinadancnic os cngodos dc nossos oliicos.
dcois dc Iavcrcn dcsncnlrado o coro social
graas a una rcsiidigiiaao digna da fcira,
rcuncn as cas nao sc salc cono.
39
Provcn cssc crro da incisicncia dc nocs
caias a rcsciio da auioridadc solcrana, c or
sc Iavcrcn ionado cono arics dcssa auioridadc
o quc nao cra nais quc cnanacs da ncsna.
Assin, olIou-sc, or ccnlo, o aio da dcclaraao
dc gucrra c o dc assinar a az cono aios dc
solcrania, o quc c falso, una vcz quc cada un
dcsscs aios dc nodo algun consiiiui una lci,
nas iao-soncnic una alicaao da lci, un aio
ariicular quc dcicrnina o caso da lci, cono sc
vcra con clarcza quando a idcia unida ao icrno
lci for fiada.
Olscrvando igualncnic as dcnais diviscs,
crcclcranos quc iodas as vczcs quc
inaginanos vcr a solcrania ariilIada nos
cngananos, quc os dirciios ionados cono arics
dcssa solcrania lIc sao iodos sulordinados c
scnrc sucn voniadcs surcnas, dos quais
csscs dirciios so dao a cccuao.
Nao sc salcria dizcr quanio cssa incaiidao
icn olscurccido as dcciscs dos auiorcs cn
naicria dc dirciio oliico, quando rcicndcran
julgar os rcscciivos dirciios dos rcis c dos ovos,
no iocanic aos rincios csialclccidos. Todos
odcn vcr, nos caiulos III c IV do rinciro livro
dc Croiius, dc quc nancira csic salio c
Darlcyrac, scu iraduior, sc cncalrcsian c
cnlaraan cn sofisnas, rcccosos dc dizcr nuiio
ou dc nao dizcr o suficicnic, consoanic scus
40
inicnios, c dc r cn cIoquc os inicrcsscs quc
iinIan dc conciliar. Croiius, rcfugiado cn
Frana, dcsconicnic da airia c qucrcndo cair
nas loas graas dc Lus XIII, a qucn dcdicou o
livro, nada ccononiza no scniido dc dcsojar os
ovos dc iodos os dirciios c rcvcsiir os rcis con
ioda a aric ossvcl. Foi ianlcn cssa a aiiiudc dc
Darlcyrac, quc dcdicava sua iraduao ao rci da
Inglaicrra, Jorgc I. Mas, dcsgraadancnic, a
culsao dc Jacqucs II, or clc cIanada dc
aldicaao, forava-o a nanicr rcscrva, a
csquivar-sc, a icrgivcrsar, ara nao iransfornar
CuilIcrnc nun usurador. Sc csscs dois
cscriiorcs iivcsscn adoiado os vcrdadciros
rincios, iodas as dificuldadcs scrian
sucradas c clcs sc icrian nosirado scnrc
conscqucnics; nas, ncssc caso, icrian, con
irisicza, diio a vcrdadc c coricjado unicancnic o
ovo. Ora, a vcrdadc dc ncnIun nodo conduz
foriuna, c o ovo nao conccdc cnlaiadas, ncn
caicdras, ncn cnscs.
III - A vontade geral pode
errar.
Fcsulia do rcccdcnic quc a voniadc gcral c
scnrc rcia c icndc scnrc ara a uiilidadc
ullica; nas nao significa quc as dclilcracs do
ovo icnIan scnrc a ncsna rciiiudc. Qucr-sc
scnrc o rorio lcn, orcn ncn scnrc sc o
41
vc. nunca sc corronc o ovo, nas sc o cngana
con frcqucncia, c c soncnic cniao quc clc arccc
dcscjar o nal.
Ha nuiias vczcs grandc difcrcna cnirc a
voniadc dc iodos c a voniadc gcral. csia olIa
soncnic o inicrcssc conun, a ouira o inicrcssc
rivado, c ouira coisa nao c scnao a sona dc
voniadcs ariicularcs; nas iirai dcssas ncsnas
voniadcs as quc cn ncnor ou naior grau
rccirocancnic sc dcsirocn(6}, c rcsia cono
sona das difcrcnas a voniadc gcral.
Sc, quando o ovo, suficicnicncnic
infornado, dclilcra, nao iivcsscn os cidadaos
ncnIuna conunicaao cnirc si, scnrc
rcsuliaria a voniadc gcral do grandc nuncro dc
cqucnas difcrcnas, c a dclilcraao scria scnrc
loa. Quando, orcn, Ia lrigas, associacs
arciais s ccnsas da grandc, a voniadc dc
cada una dcssas associacs iorna-sc gcral cn
rclaao a scus ncnlros, c ariicular no
conccrncnic ao Esiado; odc-sc cniao dizcr quc ja
nao Ia ianios voianics quanios sao os Ioncns,
nas acnas ianios quanias forcn as associacs;
as difcrcnas sc iornan nais nuncrosas c
forncccn un rcsuliado ncnos gcral. Finalncnic,
quando una dcssas associacs sc arcscnic iao
grandc a onio dc solrcujar iodas as ouiras,
nao nais icrcis or rcsuliado una sona dc
cqucnas difcrcnas, orcn una difcrcna unica;
42
dcia dc Iavcr cniao a voniadc gcral, c a oiniao
vcnccdora c iao-soncnic una oiniao ariicular.
Porianio, a fin dc sc icr o crfciio cnunciado
da voniadc gcral, inoria nao Iaja no Esiado
socicdadc arcial c quc cada cidadao so nanifcsic
o rorio cnsancnio(7}. Foi assin a unica c
sullinc insiiiuiao do grandc Licurgo. Pois sc
Iouvcr socicdadcs arciais, scra ncccssario
nuliilicar o scu nuncro c rcvcnir a
dcsigualdadc cnirc clas, cono o fizcran Solon,
Nuna c Scrvius. Tais rccaucs sao as unicas
adcquadas ara quc a voniadc gcral csicja
scnrc csclarccida c o ovo dc nodo ncnIun sc
cquivoquc.
IV - Dos limites do poder
soberano.
Sc o Esiado ou a cidadc so consiiiui una
cssoa noral, cuja vida consisic na uniao dc scus
ncnlros, c sc o nais inorianic dc scus
cuidados c o dc sua roria conscrvaao, c
ncccssario una fora univcrsal c conulsoria
ara novcr c disor cada una das arics da
nancira nais convcnicnic ara o iodo. Cono a
Naiurcza da a cada Ioncn un odcr alsoluio
solrc iodos os scus ncnlros, da o acio social
ao coro oliico un odcr alsoluio solrc iodos
os scus, c c cssc ncsno odcr quc, dirigido cla
43
voniadc gcral, rccclc, cono cu dissc, o nonc dc
solcrania.
Coniudo, alcn da cssoa ullica, icnos a
considcrar as cssoas rivadas quc a concn c
cuja vida c lilcrdadc sao naiuralncnic
indccndcnics dclas. Traia-sc, ois, dc disiinguir
con accrio os rcscciivos dirciios dos cidadaos c
do solcrano(8}, c os dcvcrcs a cunrir or aric
dos rinciros, na qualidadc dc vassalos, do
dirciio naiural quc dcvcn dcsfruiar na qualidadc
dc Ioncns.
Convcn quc iudo quanio cada qual alicnc cn
viriudc do acio social dc scu odcr, dc scus
lcns, dc sua lilcrdadc, scja acnas a aric cujo
uso inicrcssc socicdadc, iodavia, c rcciso
igualncnic convir quc so o solcrano odc scr juiz
dcssc inicrcssc.
Todos os scrvios quc ossa un cidadao
rcsiar ao Esiado, iao logo o solcrano os soliciic,
assan a consiiiuir un dcvcr; nas, dc scu lado,
o solcrano nao icn o dirciio dc solrccarrcgar os
vassalos dc ncnIun grilIao inuiil conunidadc;
scqucr o odc dcscjar. orquc, sol a lci da razao,
nada sc faz scn causa, do ncsno nodo quc sol
a lci naiural.
Os cncnIos quc nos ligan ao coro social
so sao olrigaiorios clo faio dc scrcn rccrocos,
c c ial sua naiurcza quc, dcscncnIando-os, nao
44
sc odc iralalIar ara ouircn scn iralalIar
ianlcn ara si ncsno. Por quc c scnrc rcia a
voniadc gcral, c or quc dcscjan iodos,
consianicncnic, a fclicidadc dc cada un, sc nao
clo faio dc nao Iavcr qucn nao sc aroric dos
icrnos cada un c nao cnsc cn si ncsno ao
voiar or iodos? Isso rova quc a igualdadc dc
dirciio c a noao dc jusiia quc aqucla roduz
dcrivan da rcfcrcncia quc cada qual sc airilui,
c, or conscguinic, da naiurcza do Ioncn; quc a
voniadc gcral, or scr rcalncnic confornc, dcvc
cisiir no scu oljcio, lcn cono na sua csscncia;
quc dcvc ariir dc iodos, ara a iodos scr
alicada; c quc crdc sua rciidao naiural quando
icndc a algun oljcio individual c dcicrninado,
orquc cniao, julgando do quc nos c csiranIo,
nao icnos ncnIun rcal rincio dc cquidadc a
conduzir-nos.
Con cfciio, iao logo sc iraic dc un faio ou dc
un dirciio ariicular, solrc onio nao rcgulado
or convcnao gcral c inicrior, o ncgocio sc iona
conicncioso; consiiiui un roccsso cn quc os
ariicularcs inicrcssados rcrcscnian una das
arics c o ullico ouira, nas no qual nao vcjo
ncn a lci a scr scguida ncn o juiz quc dcvc
ronunciar. Scria cniao ridculo rcnoniar a una
crcssa dccisao da voniadc gcral, quc so odc
scr a conclusao dc una das arics, c quc, or
conscguinic, nao assa ara a ouira dc una
voniadc csiranIa, ariicular, induzida injusiia
45
c sujciia ao crro. Assin, do ncsno nodo, cono
una voniadc ariicular nao odc rcrcscniar a
voniadc gcral, a voniadc gcral, or scu iurno,
nuda dc naiurcza quando icn un oljcio
ariicular, c nao odc, cono gcral, dccidir ncn
solrc un Ioncn ncn solrc un faio. Por
ccnlo, quando o ovo dc Aicnas noncava ou
dcsiiiua os cIcfcs, iriluiava Ionras a un,
inunIa casiigos a ouiro, c, or infinidadc dc
dccrcios ariicularcs, ccrcia indisiiniancnic
iodos os aios do govcrno, nao nais csiava cniao
dc ossc da voniadc gcral roriancnic diia, nao
nais agia cono solcrano, nas cono nagisirado.
Isio arcccra conirario s idcias conuns, nas c
rcciso nc conccdan o icno dc cor as
ninIas.
Dcvc-sc or a concclcr quc o quc gcncraliza
a voniadc c ncnos o nuncro dc vozcs quc o
inicrcssc conun quc as unc; orquc, nuna
insiiiuiao, cada qual sc sulncic
ncccssariancnic s condics quc inc aos
ouiros. adniravcl acordo do inicrcssc c da
jusiia, quc fornccc s dclilcracs conuns un
caraicr cquiiaiivo, o qual sc vc dcsvancccr-sc na
discussao dc iodo ncgocio ariicular, falia dc
un inicrcssc conun quc una c idcniifiquc a
rcgra do juiz con a da aric.
Por qualqucr dos lados quc sc rcnonic ao
rincio, cIcga-sc scnrc ncsna conclusao, a
46
salcr, quc o acio social csialclccc ial igualdadc
cnirc os cidadaos, quc os coloca iodos sol as
ncsnas condics c faz con quc iodos usufruan
dos ncsnos dirciios. Dcsiaric, cla naiurcza do
acio, iodo aio dc solcrania, isio c, iodo aio
auicniico da voniadc gcral, olriga ou favorccc
iodos os cidadaos, dc nancira quc o solcrano
acnas conIca o coro da naao c nao disiinga
ncnIun dos coros quc a concn. Quc c, ois,
na rcalidadc, un aio dc solcrania? Nao c un
convcnio cnirc o sucrior c o infcrior, nas una
convcnao do coro con cada un dc scus
ncnlros. convcnao lcgiina, orquc icn or
lasc o coniraio social; cquiiaiiva, orquc c
conun a iodos; uiil, orquc nao lcva cn conia
ouiro inicnio quc nao o lcn gcral, orquc ossui
cono fiadorcs a fora do ullico c o odcr
surcno. Enquanio os vassalos csiivcrcn acnas
sujciios a iais convcncs, nao olcdcccrao a
ningucn, nas unicancnic roria voniadc; c
crguniar aic aondc sc csicndcn os rcscciivos
dirciios do solcrano c dos cidadaos c crguniar
aic quc onio odcn csics cncnIar-sc consigo
ncsnos, cada un con iodos, c iodos con cada
un dclcs.
Vc-sc or a quc o odcr solcrano, iodo
alsoluio, iodo sagrado, iodo inviolavcl quc c, nao
assa ncn odc assar alcn dos liniics das
convcncs gcrais, c quc iodo Ioncn odc disor
lcnancnic da aric dc scus lcns c da lilcrdadc
47
quc lIc foi dciada or cssas convcncs; dc soric
quc o solcrano janais ossui o dirciio dc
solrccarrcgar un vassalo nais quc ouiro, orquc
cniao, iornando-sc o ncgocio ariicular, dcia o
scu odcr dc scr concicnic.
Una vcz adniiidas cssas disiincs, c iao
falso Iavcr no coniraio da aric dos ariicularcs,
qualqucr rcnuncia vcrdadcira, quc sua siiuaao,
or cfciio do coniraio, sc iorna rcalncnic
rcfcrvcl quc iinIa anicriorncnic, ois quc, cn
lugar dc una alicnaao, fizcran a iroca vaniajosa
dc una nancira inccria c rccaria or una ouira
nclIor c nais scgura, da, indccndcncia naiural
cla lilcrdadc, do odcr dc causar dano a ouircn
or sua roria scgurana, c da fora, quc odia
scr or ouiros solrcujada, or un dirciio quc a
uniao social iransforna cn invcncvcl. A roria
vida, consagrada or clcs ao Esiado, fica
coniinuancnic roicgida, c quando a ccn na
dcfcsa dcsic, quc fazcn cniao scnao dcvolvcr o
quc dclc rccclcran? Quc fazcn clcs alcn do quc
icrian frcqucnicncnic fciio, c con naior crigo,
no csiado naiural, quando, cnircgando-sc a
incviiavcis conlaics, dcfcndcsscn, con crigo dc
vida, o quc lIcs scrvc ara a conscrvar? Todos
dcvcn ncccssariancnic luiar cn dcfcsa da
airia, c vcrdadc; nas ianlcn c vcrdadc quc
ningucn ncccssiia dc conlaicr ara a roria
dcfcsa. Con rcfcrcncia nossa scgurana, nao
ganIanos ainda, quando nos disonos a corrcr
48
os riscos quc scria ncccssario corrcr cn nosso
favor iao logo fosscnos dcssa scgurana
dcsojados?
V - Do direito de vida e morte.
Pcrgunia-sc cono odcn os ariicularcs,
dcsrovidos do dirciio dc disor dc suas vidas,
iransfcrir ao solcrano cssc ncsno dirciio quc
nao ossucn? Tal qucsiao so arccc difcil dc scr
rcsolvida, orquc csia nal colocada. Todo Ioncn
icn o dirciio dc arriscar a roria vida a fin dc a
conscrvar. Alguna vcz foi diio quc qucn sc lana
or una jancla ara cscaar dc un inccndio scja
culado dc concicr suicdio? Inuiou-sc alguna
vcz o ncsno crinc a qucn, cnlarcando, scn
conIcccr o crigo, vcn a norrcr duranic una
icncsiadc?
O iraiado social icn or oljciivo a
conscrvaao dos coniraianics. Qucn qucr o fin
qucr ianlcn os ncios, c csscs ncios sao
inscaravcis dc alguns riscos, inclusivc dc
algunas crdas. Qucn qucr conscrvar a vida s
ccnsas dos ouiros dcvc da-la or clcs quando
sc faz ncccssario. Ora, o cidadao nao c juiz do
crigo ao qual a lci o cc; c quando o rncic
lIc diz. Ao Esiado c uiil quc norras", clc dcvc
norrcr, ois nao foi scnao sol cssa condiao quc
vivcu cn scgurana aic cssc noncnio, c sua vida
49
nao c nais una ncrcc da Naiurcza, nas un don
condicional do Esiado.
A cna dc noric, inosia aos crininosos.
odc scr dc ccria forna cncarada sol cssc onio
dc visia. ara nao scr viina dc un assassino c
quc sc conscnic cn norrcr, scndo o caso. Ncssc
iraiado, longc dc sc disor da roria vida,
cnsa-sc cn garanii-la, c nao c dc rcsunir
rcncdiic cniao un coniraianic fazcr-sc
cnforcar.
Dc rcsio, iodo nalfciior, ao aiacar o dirciio
social, iorna-sc, or scus dcliios, rclcldc c iraidor
da airia; ccssa dc scr un dc scus ncnlros ao
violar suas lcis, c cIcga ncsno a dcclarar-lIc
gucrra. A conscrvaao do Esiado assa a scr
cniao inconaivcl con a sua; faz-sc rcciso quc
un dos dois crca, c quando sc condcna noric
o culado, sc o faz ncnos na qualidadc dc
cidadao quc dc ininigo. Os roccssos c a
scnicna consiiiucn as rovas da dcclaraao dc
quc o crininoso roncu o iraiado social, c, or
conscguinic, dciou dc scr considcrado ncnlro
do Esiado. Ora, cono clc sc rcconIcccu cono ial,
ao ncnos cla rcsidcncia, dcvc scr scgrcgado clo
clio, cono infraior do acio, ou cla noric,
cono ininigo ullico, ois un ininigo dcssa
csccic nao c una cssoa noral; c un Ioncn, c
nanda o dirciio da gucrra naiar o vcncido.
50
Mas, dir-sc-a, a condcnaao dc un crininoso
consiiiui un aio ariicular. Dc acordo. cssa
condcnaao, ianlcn, nao cricncc cn alsoluio
ao solcrano; c un dirciio quc csic odc confcrir
scn o odcr ccrccr cssoalncnic. Todas as
ninIas idcias sc coordcnan, nas cu nao salcria
c-las sinuliancancnic.
Adcnais, a frcqucncia dos sulcios consiiiui
scnrc un sinal dc fraqucza ou indolcncia no
govcrno. nao cisic nalvado quc nao ossa scrvir
ara alguna coisa. Nao sc icn o dirciio dc naiar,
ncsno ara ccnlo, scnao aquclc quc sc nao
odc conscrvar scn crigo.
Quanio ao dirciio dc agraciar ou iscniar un
culado da cna inosia cla lci c ronunciada
clo juiz, c da concicncia cclusiva dc qucn sc
cnconira acina do juiz c da lci, isio c, do
solcrano; scu dirciio no quc a isio conccrnc nao
csia ainda lcn niido, c o uso dclc icn sido
nuiio raro. Nun Esiado lcn govcrnado, Ia
oucas unics, nao orquc sc conccdan
nuiias graas, nas clo faio dc Iavcr oucos
crininosos; a quaniidadc dc crincs asscgura a
inunidadc, quando o Esiado sc dcicriora. Na
Fcullica ronana, janais o Scnado ou os
cnsulcs inicniaran conccdcr graa; o rorio
ovo nao a fazia, nuiio cnlora rcvogassc
algunas vczcs a roria scnicna. As graas
frcqucnics anuncian quc lrcvc os dcliios nao
51
nais ncccssiiarao dclas, c cada un odc vcr
aondc isso nos conduzira. Sinio, orcn, quc o
coraao nurnura c nc dcicn a cna; dcicnos
quc discuia csscs rollcnas o Ioncn jusio, quc
janais ccou c quc nunca ncccssiiou ara si
ncsno dc crdao.
VI - Da lei.
Pclo acio social dcnos cisicncia ao coro
oliico; iraia-sc agora dc lIc dar o novincnio c a
voniadc or ncio da lcgislaao. Porquc o aio
riniiivo, clo qual cssc coro sc forna c sc unc,
nao dcicrnina ainda o quc clc dcvc fazcr ara sc
conscrvar.
O quc c lon c confornc a ordcn o c cla
naiurcza das coisas c indccndcnicncnic das
convcncs Iunanas. Toda jusiia vcn dc Dcus;
so Elc c sua fonic; nas, sc soulcsscnos rccclc-la
dc iao alio, nao icranos ncccssidadc ncn dc
govcrno ncn dc lcis. Esia fora dc duvida a
cisicncia dc una jusiia univcrsal, so da razao
cnanada; ial jusiia, orcn, ara scr adniiida
cnirc nos, dcvc scr rccroca. Considcrando
Iunanancnic as coisas, falia dc sanao
naiural, sao vas as lcis da jusiia cnirc os
Ioncns; fazcn o lcn do crvcrso c o nal do
jusio, quando csic as olscrva con iodos, scn quc
ningucn as olscrvc consigo. ncccssario, ois,
Iaja convcncs c lcis ara unir os dirciios aos
52
dcvcrcs c cncaninIar a jusiia a scu oljciivo. No
csiado naiural, ondc iudo c conun, nada dcvo
quclcs a qucn nada roncii; so rcconIco cono
scndo dc ouircn o quc nc c inuiil. Isso nao
ocorrc no csiado civil, ondc iodos os dirciios sao
fiados cla lci.
Mas quc c cnfin una lci? Enquanio
coniinuarnos a juniar a cssc icrno soncnic
idcias nciafsicas, rosscguircnos a raciocinar
scn nada cnicndcr, c quando iivcrnos diio o quc
c una lci naiural, nao salcrcnos nclIor o quc c
una lci do Esiado.
Ja iivc ocasiao dc dizcr quc, dc nodo algun,
Iavia voniadc gcral nun oljcio ariicular. Essc
oljcio ariicular cnconira-sc, con cfciio, no
Esiado ou fora do Esiado; una voniadc quc lIc
scja csiranIa nao c cn alsoluio gcral cn rclaao
a clc; c sc cssc oljcio csia no Esiado, dclc faz
aric, c cniao sc forna cnirc o iodo c sua aric
una rclaao quc os iransforna cn dois scrcs
scarados, cuja aric c un, c o iodo, ncnos csia
ncsna aric, consiiiui o ouiro. Mas o iodo
ncnos una aric, nao c dc ncnIun nodo o iodo,
c cnquanio cssa rclaao sulsisic, nao nais Ia o
iodo, nas sin duas arics dcsiguais; dc ondc sc
conclui quc a voniadc dc una nao c ianlcn
nais gcral cn rclaao ouira.
53
Mas quando iodo o ovo csiaiui solrc iodo o
ovo, so a si ncsno considcra; c sc sc forna
cniao una rclaao, c do oljcio iniciro sol un
onio dc visia ao oljcio iniciro sol ouiro onio
dc visia, scn ncnIuna divisao do iodo. Eniao, a
naicria solrc a qual csiaiunos assa a scr
gcral, cono a voniadc quc csiaiui. A cssc aio c
quc cu cIano una lci.
Quando digo quc o oljcio das lcis c scnrc
gcral, cnicndo quc a lci considcra os vassalos cn
coro c as acs cono scndo alsiraias, janais
un Ioncn cono indivduo, ncn una aao
ariicular. Dcsiaric, odc a lci csiaiuir
crfciiancnic quc Iavcra rivilcgios, nas nao
odc ofcria-los noninalncnic a ningucn; odc a
lci insiiiuir divcrsas classcs dc cidadaos,
assinalar inclusivc as qualidadcs quc darao
dirciio a cssas classcs; nas nao odc noncar csic
ou aquclc ara scr nclas adniiido; odc
csialclcccr un govcrno rcal c una succssao
Icrcdiiaria, nas nao odc clcgcr un rci ncn
noncar una fanlia rcal. nuna alavra, ioda
funao quc sc rclacionc con un oljcio individual
nao cricncc dc ncnIun nodo ao odcr
lcgislaiivo.
No iocanic a csia idcia, vc-sc incdiaiancnic
nao nais scr rcciso crguniar a qucn concic
fazcr as lcis, ois quc clas consiiiucn aios da
voniadc gcral; ncn sc o rncic sc cnconira
54
acina das lcis, ois quc clc c ncnlro do Esiado;
ncn sc a lci odc scr injusia, ois quc ningucn c
injusio consigo ncsno; ncn cn quc scniido
sonos livrcs c sujciios s lcis, ois quc csias sao
acnas rcgisiros dc nossas voniadcs.
Vc-sc ainda quc, rcunindo a lci da
univcrsalidadc da voniadc c a do oljcio, iudo quc
un Ioncn, scja qucn for, ordcna dc sua calca
nao c cn alsoluio una lci; ncsno o quc c
ordcnado clo solcrano accrca dc un oljcio
ariicular nao c igualncnic una lci, nas un
dccrcio; ncn consiiiui un aio dc solcrania, nas
dc nagisiraiura.
Eu cIano, ois, rcullica iodo Esiado rcgido
or lcis, indccndcnic da forna dc adninisiraao
quc ossa icr; orquc cniao soncnic o inicrcssc
ullico govcrna, c a coisa ullica algo
rcrcscnia. Todo govcrno lcgiino c
rcullicano(9}. Elicarci nais adianic o quc c o
govcrno.
As lcis nao sao roriancnic scnao as
condics dc associaao civil. O ovo, sulnciido
s lcis, dcvc scr o auior das ncsnas; concic
unicancnic aos quc sc associan rcgulancniar as
condics dc socicdadc; nas dc quc nancira as
rcgulancniarao? Fa-lo-ao dc conun acordo,
cono quc or una insiraao sullinc? Possui o
coro oliico un orgao qualqucr ara cnunciar-
55
lIc as voniadcs? Qucn lIc dara a rcvisao
ncccssaria ara fornar c ullicar os aios
anicciadancnic, ou cono os ronunciara no
noncnio dc ncccssidadc? Dc quc nancira una
iurla ccga, quc cn gcral nao salc o quc qucr,
orquc rarancnic conIccc o quc lIc convcn,
cccuiara or si ncsna un cnrccndincnio dc
ial inoriancia c iao difcil cono un sisicna dc
lcgislaao? O ovo, dc si ncsno, scnrc dcscja o
lcn; nas ncn scnrc o vc, dc si ncsno. A
voniadc gcral c scnrc rcia; nas o julgancnio
quc a dirigc ncn scnrc c csclarccido. E
ncccssario fazcr-lIc vcr os oljcios iais cono sao,
c nuiias vczcs iais cono dcvcn arcccr-lIc; c
rcciso nosirar-lIc o lon caninIo quc rocura,
roicgc-la da scduao das voniadcs ariicularcs,
aroinar dc scus olIos os lugarcs c os icnos,
cquililrar o cncanio das vaniagcns rcscnics c
scnsvcis con o crigo dos nalcs afasiados c
oculios. Os ariicularcs vccn o lcn quc rcjciian,
o ullico dcscja o lcn quc nao vc. Todos
igualncnic ncccssiian dc guias; c rcciso olrigar
uns a confornar suas voniadcs con sua razao; c
ncccssario cnsinar ouircn a conIcccr o quc
rcicndc. Eniao, das luzcs ullicas rcsulia a
uniao do cnicndincnio c da voniadc no coro
social; da o caio concurso das arics c,
finalncnic, a naior fora do iodo. Eis dc ondc
nascc a ncccssidadc dc un lcgislador.
56
VII - Do legislador.
Para dcscolrir as nclIorcs rcgras dc
socicdadc convcnicnics s nacs, far-sc-ia
rcciso una inicligcncia sucrior quc vissc iodas
as aics c nao rovassc ncnIuna; quc nao
iivcssc ncnIuna rclaao con nossa naiurcza c a
conIcccssc no niino; cuja fclicidadc fossc
indccndcnic dc nos, c quc, orianio. quiscssc
ocuar-sc da nossa; cnfin quc, no rogrcsso dos
icnos, rocurando-sc una gloria longnqua,
udcssc iralalIar cn un scculo c usufruir cn
un ouiro(10}. Havcria ncccssidadc dc dcuscs
ara dar lcis aos Ioncns.
O ncsno raciocnio quc fazia Calgula con
rcfcrcncia ao faio, fazia Plaiao no iocanic ao
dirciio, a fin dc dcfinir o Ioncn civil ou rcal,
rocurado or clc cn scu livro Do Fcino; orcn c
vcrdadc quc un grandc rncic c ianlcn un
Ioncn raro; cono nao Ia dc sc-lo un grandc
lcgislador? Ao rinciro lasia scguir o nodclo a
scr roosio clo ouiro; csic rcrcscnia o
nccanico invcnior da naquina, aquclc c acnas o
ocrario quc a nonia c a faz funcionar. No
nascincnio das socicdadcs, diz Monicsquicu,
cnconiran-sc os cIcfcs das rcullicas quc fazcn
as insiiiuics, c c, cn scguida, a insiiiuiao quc
forna os cIcfcs das rcullicas.
57
Aquclc quc ousa cnrccndcr a insiiiuiao dc
un ovo dcvc scniir-sc con caacidadc dc, or
assin dizcr, nudar a naiurcza Iunana; dc
iransfornar cada indivduo, quc, or si ncsno,
consiiiui un iodo crfciio c solidario, cn aric dc
un iodo naior, do qual cssc indivduo rccclc, dc
ccria forna, a vida c o scr; dc alicrar a
consiiiuiao do Ioncn a fin dc rcfora-la; dc
sulsiiiuir una cisicncia arcial c noral
cisicncia fsica c indccndcnic quc iodos
rccclcnos da Naiurcza. Nuna alavra, c rcciso
quc arrclaic ao Ioncn as foras quc lIc sao
incrcnics, ara lIc dar foras csiranIas, das
quais clc nao ossa fazcr uso scn a ajuda alIcia.
Quanio nais cssas foras naiurais csicjan
norias c aniquiladas, naiorcs c nais duravcis
sao as aquisics, c ianlcn nais solida c
crfciia c a insiiiuiao; dc soric quc, sc cada
cidadao nada c, nada odc scr scn a ajuda dc
iodos os ouiros, c a fora adquirida clo iodo c
igual ou sucrior sona das foras naiurais dc
iodos os indivduos, odc-sc dizcr quc a
lcgislaao sc cnconira no onio nais alio dc
crfciao quc ossa scr aiingido.
O lcgislador, a iodos os rcsciios, c no Esiado
un Ioncn ciraordinario. Sc o dcvc scr or scu
cngcnIo, nao o c ncnos or scu cnrcgo; nao c
dc nodo algun nagisiraiura, nao c dc ncnIun
nodo solcrania. O cnrcgo, quc consiiiui a
rcullica, nao cnira cn alsoluio cn sua
58
consiiiuiao; c una funao ariicular c sucrior,
quc nada icn dc conun con o incrio Iunano;
orquc, sc qucn dirigc os Ioncns nao dcvc
dirigir as lcis, qucn dirigc as lcis nao dcvc, cla
ncsna razao, dirigir os Ioncns; do conirario,
suas lcis, ninisiras dc suas aics,
crciuarian nuiias vczcs suas injusiias, c clc
janais odcria cviiar quc iniuiios ariicularcs
alicrasscn a saniidadc dc sua olra.
Ao dar lcis sua airia, concou Licurgo or
aldicar a rcalcza. Era cosiunc da naioria das
cidadcs grcgas confiar a csirangciros o
csialclccincnio dc suas lcis. As nodcrnas
rcullicas da Iialia iniiaran nuiias vczcs cssc
uso. A dc Ccnclra fcz o ncsno c acIou-sc
lcn(11}. Fona, cn scus nais lclos icnos, viu
rcnasccr cn scu scio iodos os crincs da iirania c
viu-sc rcsics a crcccr, clo faio dc Iavcr
rcunido solrc as ncsnas calcas a auioridadc
lcgislaiiva c o odcr solcrano.
Enircianio, os rorios dcccnviros janais sc
arrogaran o dirciio dc forar a iniroduao dc
ncnIuna lci, ariida dc sua auioridadc. Nada do
quc roonos", dizian clcs ao ovo, odc
iransfornar-sc cn lci scn vosso conscniincnio.
Fonanos, scdc vos ncsnos os auiorcs das lcis
incunlidas dc ronovcr a vossa fclicidadc."
59
Qucn rcdigc as lcis nao icn, orianio, ou
nao dcvc icr ncnIun dirciio lcgislaiivo, c o
rorio ovo nao odc, ncsno sc o quiscssc,
dcsojar-sc dcssc inconunicavcl dirciio, orquc,
dc acordo con o acio fundancnial, a voniadc
gcral c a unica quc olriga os ariicularcs, c
nunca sc odc afirnar quc una voniadc
ariicular csia confornc a voniadc gcral, scnao
dcois dc Iavc-la sulnciido aos livrcs sufragios
do ovo. Ja iivc ooriunidadc dc dizcr ial coisa,
nas nao nc arccc inuiil rccii-la.
Assin, acIan-sc sinuliancancnic na olra
da lcgislaao duas coisas na aarcncia
inconaivcis. un cnrccndincnio acina da
fora Iunana, c, ara cccuia-lo, una
auioridadc quc nada rcrcscnia.
Ouira dificuldadc a ncrcccr aicnao. os
salios, dcscjosos dc falarcn ao vulgo a sua
linguagcn, nao a dcsic, nao conscguirian fazcr-
sc cnicndcr. Ora, Ia nil csccics dc idcias
inossvcis dc iraduzir na lngua do ovo. As
inicncs lasianic gcrais c os oljcios
cccssivancnic disianics fican, da ncsna
nancira, fora dc sua conrccnsao. Cada
indivduo, nao arcciando ouiro lano dc govcrno
quc nao o rclacionado con scu inicrcssc
ariicular, dificilncnic crcclc as vaniagcns a
rciirar das coninuas rivacs inosias clas
loas lcis. Para quc un ovo nasccnic ossa
60
salorcar as saluiarcs nainas da oliica c
scguir as rcgras fundancniais da razao do
Esiado, scria indiscnsavcl quc o cfciio udcssc
iornar-sc a causa, quc o csriio social, quc dcvc
consiiiuir a olra da insiiiuiao, rcsidissc a
roria insiiiuiao, c quc fosscn os Ioncns,
anics das lcis, o quc dcvcn scr graas a clas.
Assin, ois, ja quc o lcgislador nao odc
cnrcgar ncn a fora ncn o raciocnio, c nisicr
quc rccorra a una auioridadc dc ouira ordcn,
quc ossa conduzir scn violcncia c crsuadir scn
convcnccr.
Eis o quc forou, cn iodos os icnos, os ais
das nacs a rccorrcr inicrvcnao cclcsic c
Ionrar os dcuscs or sua roria salcdoria, a fin
dc quc os ovos, sulnciidos s lcis do Esiado
cono s da Naiurcza, c rcconIcccndo o ncsno
odcr na fornaao do Ioncn c na da cidadc,
olcdcan con lilcrdadc c acciicn docilncnic o
jugo da fclicidadc ullica.
Essa sullinc razao, quc sc clcva acina do
cnicndincnio dos Ioncns vulgarcs, c aqucla cla
qual o lcgislador c as dcciscs na loca dos
inoriais, a fin dc conduzir, airavcs da auioridadc
divina, os quc nao scrian alalados cla
rudcncia Iunana(12}. Mas nao c dado a iodo
Ioncn fazcr os dcuscs falarcn, ncn scr
acrcdiiado quando sc anuncia cono inicrrcic
dclcs. O clcvado csriio do lcgislador c o
61
vcrdadciro nilagrc quc dcvc rovar sua nissao.
Todo Ioncn odc gravar ialuas dc cdra, ou
conrar un oraculo, ou sinular un concrcio
sccrcio con alguna divindadc, ou adcsirar un
assaro quc lIc falc ao ouvido, ou cnconirar
ouiros ncios grossciros ara sc inor ao ovo.
Qucn nada soulcr, alcn disso, odcra inclusivc
rcunir or acaso un lando dc inscnsaios, nas
janais fundara un incrio, c sua ciravaganic
olra ccdo crcccra consigo. Vaos rcsigios
acnas fornan un lao assagciro; nao Ia scnao
a salcdoria ara iorna-lo duravcl. A lci judaica,
scnrc sulsisicnic, a do filIo dc Isnacl, quc Ia
dcz scculos vcn rcgcndo a nciadc do nundo,
roclanan ainda Iojc os grandcs Ioncns quc as
diiaran, c conquanio a orgulIosa filosofia ou o
ccgo csriio dc ariido nao vcja nclas scnao
fclizcs inosiorcs, a vcrdadcira oliica adnira
cn suas insiiiuics o grandc c odcroso csriio
quc rcsidc os csialclccincnios duravcis.
Disso iudo nao sc dcvc concluir, juniancnic
con Warourion, quc a oliica c a rcligiao icnIan
cnirc nos un oljciivo conun; nas sin quc, na
origcn das nacs, una scrvc dc insiruncnio
ouira.
VIII - Do povo.
Assin cono un grandc arquiicio, anics dc
consiruir, olscrva c sonda o solo, ara vcr sc csic
62
icn condics dc susicniar o cso, o salio
insiiiuidor nao conca or rcdigir loas lcis cn si
ncsnas; nas canina anicriorncnic sc o ovo,
ao qual sao dcsiinadas, csia aio ara as acciiar.
Foi or isso quc Plaiao rccusou dar lcis aos
arcadcs c aos circnaicos, salcndo quc csscs dois
ovos cran ricos c nao odian adniiir a
igualdadc; foi ianlcn or isso quc sc viran cn
Crcia lcis crfciias c Ioncns crvcrsos, orquc
Minos so Iavia discilinado un ovo
solrccarrcgado dc vcios.
DrilIaran aqui na Tcrra nilIarcs dc nacs
quc janais icrian odido suoriar loas lcis; c
ncsno cssas quc clas icrian adniiido nao
duraran scnao un curio csao dc icno ara
isso. Os ovos, assin cono os Ioncns, soncnic
sao doccis na juvcniudc; ao cnvclIcccrcn,
iornan-sc incorrigvcis; una vcz csialclccidos os
cosiuncs c cnraizados os rcconcciios, consiiiui
cnrccndincnio crigoso c inuiil rcicndcr
rcforna-los; o ovo scqucr concorda quc sc lIc
ioquc nos nalcs a fin dc os dcsiruir,
scnclIana dcsscs csiuidos c ncdrosos docnics
quc csircncccn con a rcscna do ncdico.
Nao qucr isso dizcr quc, do ncsno nodo
cono ccrias cnfcrnidadcs iransiornan a ncnic
dos Ioncns c nclas aagan a lcnlrana do
assado, nao sc acIcn s vczcs, na duraao dos
Esiados, cocas violcnias cn quc as rcvolucs
63
fazcn no ovo o ncsno quc dcicrninadas criscs
fazcn nos indivduos, cn quc o Iorror do
assado sulsiiiui o csquccincnio, c o Esiado,
inccndiado clas gucrras civis, rcnascc or assin
dizcr das cinzas c rcadquirc o vigor da juvcniudc,
saindo dos lraos da noric. Foi assin Esaria no
icno dc Licurgo, foi assin Fona aos os
Tarqunios, c foran assin, cnirc nos, a Holanda c
a Sua, dcois da culsao dos iiranos.
Sao raros, orcn, csscs aconiccincnios, sao
ccccs cujo noiivo scnrc sc acIa na
consiiiuiao ariicular do Esiado ccciuado. Nao
odcrian aconicccr duas vczcs no scio do ncsno
ovo, o qual odc iornar-sc livrc cnquanio
larlaro, nas nao o odc quando a alada civil sc
arcscnia gasia. As agiiacs, cniao, odcn
dcsiru-lo, scn quc as rcvolucs icnIan
ossililidadcs dc o rcsialclcccr; c iao logo scus
grilIcs sc ronan, ionla o ovo discrso c
dcia dc cisiir. Da or dianic, assa a
ncccssiiar dc un scnIor, nao dc un lilcriador.
Povos livrcs, rccordai-vos dcsia naina. Podc-sc
adquirir a lilcrdadc, nas nunca rccolra-la.
Ha ara as nacs, cono ara os Ioncns,
un icno dc naiuridadc, quc c rcciso cscrar,
anics dc as sujciiarnos s lcis; nas a naiuridadc
dc un ovo nao c facil dc conIcccr, c sc a
aniccianos, aloria a olra. Ccrio ovo odc scr
discilinado ao nasccr; ouiro nao o scra ao
64
icrnino dc dcz scculos. Os russos nao scrao
nunca vcrdadcirancnic oliciados, orquc o
foran nuiio ccdo. Pcdro o Crandc iinIa o ialcnio
iniiaiivo, nao o vcrdadciro gcnio, o quc cria c
iudo faz do nada. Algunas coisas quc fcz cran
loas, a naioria dclas indcvida. Elc viu quc scu
ovo cra larlaro, nas nao viu cn alsoluio quc
scu ovo nao csiava anadurccido ara a olcia;
clc dcscjou civiliza-lo, quando dcvia iorna-lo
agucrrido; quis, dc incio, fazcr dclcs alcnacs,
inglcscs, quando cra rcciso concar or fazc-los
russos; incdiu scus vassalos dc janais sc
iornarcn o quc odcrian rcalncnic scr,
crsuadindo-os dc quc cran aquilo quc sao.
dcssa nancira quc o rcccior franccs cduca o
scu aluno, fazcndo-o lrilIar un noncnio,
duranic a infancia, ara, cn scguida, nao vir a
scr janais ningucn. O incrio russo dcscjara
suljugar a Euroa, c acalara or scr suljugado.
Os iariaros, scus vassalos ou scus vizinIos, sc
iornarao scus scnIorcs c nossos. csia rcvoluao
arccc-nc infalvcl. Todos os rcis da Euroa
iralalIan dc conun acordo ara acclcra-la.
IX - Continuao do captulo
precedente.
Assin cono a Naiurcza csialclcccu liniics
csiaiura dc un Ioncn lcn confornado, alcn
dos quais so roduz giganics ou ancs, fcz o
65
ncsno no iocanic nclIor consiiiuiao dc un
Esiado, liniiando-lIc a cicnsao, a fin dc quc
nao vcnIa a scr ncn nuiio grandc ara odcr scr
lcn govcrnado, ncn nuiio cqucno ara sc
odcr nanicr or si ncsno. En iodo coro
oliico Ia un naino dc fora quc clc nao
odcria uliraassar, c do qual con frcqucncia sc
afasia ncdida quc sc candc. Quanio nais sc
csicndc o lao social, ianio nais afroua; c, cn
gcral, un cqucno Esiado c roorcionalncnic
nais foric quc un grandc.
Mil razcs dcnonsiran cssa naina. A
adninisiraao, cn rinciro lugar, iorna-sc nais
cnosa nas grandcs disiancias, assin cono un
cso qualqucr sc iorna nais csado na onia dc
una alavanca naior. Torna-sc nais oncrosa
ncdida quc os dcgraus sc nuliilican; orquc
cada cidadc icn, dc incio, a sua adninisiraao,
quc o ovo aga; cada disiriio a sua, aga ainda
clo ovo; a scguir, cada rovncia, dcois os
grandcs govcrnos, as sairaias, os vicc-rcinados,
cuja adninisiraao sc iorna cada vcz nais cara,
ncdida quc sc solc, c scnrc cusia do indiioso
ovo; vcn, or fin, a adninisiraao surcna,
quc iudo csnaga. con iania solrccarga a cauri-
los coniinuancnic, os vassalos, longc dc scrcn
nclIor govcrnados or cssas difcrcnics ordcns,
acalan or sc-lo ior quc sc iivcsscn un so
dcsscs govcrnos a dirigi-los. Nao olsianic, acnas
solran rccursos ara os casos ciraordinarios; c
66
quando sc faz rcciso a clcs rccorrcr, c quc sc
cnconira o Esiado s vcscras da runa.
Isso nao c iudo. nao soncnic o govcrno
ossui ncnos vigor c raidcz ara fazcr olscrvar
as lcis, incdir os vcancs, corrigir os alusos,
rcvcnir os cnrccndincnios scdiciosos quc
ossan scr ronovidos nos onios disianics,
cono ianlcn o ovo dcnonsira ncnor afciao
aos cIcfcs, os quais nunca vc, airia, quc a
scus olIos sc asscnclIa ao nundo, c aos
concidadaos cuja naioria lIc c csiranIa. As
ncsnas lcis nao odcn convir igualncnic a
ianias rovncias divcrsas, con cosiuncs
difcrcnics, c clinas oosios, c quc nao adniicn a
ncsna forna dc govcrno. Lcis difcrcnics
cngcndran criurlaao c confusao no scio dos
ovos quc, vivcndo sol a dircao dos ncsnos
cIcfcs, cn coninua conunicaao, iransiian dc
un lado ara ouiro ou sc casan cnirc si, c quc,
sujciios a ouiros cosiuncs, nunca salcn sc o
rorio airinnio lIcs cricncc. En ncio
nuliidao dc Ioncns quc sc dcsconIcccn
nuiuancnic, rcunidos cla scdc da surcna
adninisiraao nun ncsno lugar, os ialcnios
crnancccn oculios, as viriudcs ignoradas c os
vcios inuncs. Os cIcfcs, solrccarrcgados dc
iarcfas, nada vccn or si ncsnos; conissarios
govcrnan o Esiado. Enfin, as ncdidas
ncccssarias nanuicnao da auioridadc gcral, a
quc ianios oficiais dcsiacados cn rcgics
67
longnquas dcscjan sulirair-sc, quando nao
ludilriar, alsorvcn iodos os cuidados ullicos; c
nada nais rcsia ara a fclicidadc do ovo, cccio
o indiscnsavcl sua dcfcsa cn caso dc
ncccssidadc; c c assin quc un coro nuiio
grandc, or sua consiiiuiao, dcfinIa c crccc,
csnagado clo rorio cso.
Dc ouiro lado, dcvc o Esiado forncccr-sc
dcicrninada lasc ara coniar con solidcz, ara
rcsisiir aos sacolcjos quc nao dciara dc
ccrincniar c aos csforos quc scra olrigado a
dcscndcr a fin dc sc nanicr; orquc iodos os
ovos ossucn una csccic dc fora ccnirfuga,
cla qual aiuan scguidancnic uns solrc ouiros c
icndcn a cngrandcccr-sc s ccnsas dos
vizinIos, cono os iurlilIcs dc Dcscarics.
Dcsiaric, corrcn os fracos o risco dc scr
cngolidos, c ningucn conscguc conscrvar-sc a
nao scr colocando-sc cn rclaao a iodos nuna
csccic dc cquillrio quc iorna a conrccnsao cn
ioda aric nais ou ncnos igual.
Vc-sc or a Iavcr razcs ara alargar c
razcs ara csirciiar os liniics do Esiado, c nao
consiiiui o ncnor asccio do ialcnio do oliico,
cnconirar, cnirc unas c ouiras, a roorao nais
vaniajosa conscrvaao do Esiado. Podc-sc dizcr
cn gcral quc as rinciras, scndo acnas
cicriorcs c rclaiivas, dcvcn scr sulordinadas s
ouiras, quc sao inicrnas c alsoluias; una sa c
68
foric consiiiuiao c a rincira coisa a csquisar,
c, dc rcfcrcncia, dcvc-sc coniar con o vigor
nascido dc un lon govcrno quc con os rccursos
fornccidos or un grandc icrriiorio.
Adcnais, viran-sc Esiados assin
consiiiudos, cuja ncccssidadc dc conquisias
cnirava nas rorias consiiiuics, c quc, a fin
dc sc nanicrcn, cran forados a anliar-sc scn
ccssar. Talvcz nuiio sc fcliciiasscn or cssa fcliz
ncccssidadc, quc lIcs nosirava, con o icrno dc
sua grandcza, o incviiavcl noncnio dc sua
qucda.
X - Continuao.
Podc-sc ncnsurar un coro oliico dc duas
nanciras, a salcr. cla cicnsao do icrriiorio, c
clo nuncro da oulaao; c cnirc una c ouira
dcssas ncdidas, Ia una rclaao convcnicnic
ara dar ao Esiado sua vcrdadcira grandcza. Sao
os Ioncns quc fazcn o Esiado, c c o icrrcno quc
alincnia os Ioncns; cssa rclaao consisic, ois,
cn quc a icrra lasic ara a nanuicnao dc scus
Ialiianics c Iaja ianios Ialiianics quanios a
icrra ossa nuirir. ncssa roosiao quc sc
acIa o nainun dc fora dc un nuncro dado dc
ovo; orquc, sc Iouvcr icrrcno cn dcnasia, scra
oncroso roicgc-lo, a culiura sc nosirara
insuficicnic, o roduio sucrfluo; c scra a causa
roina dc gucrras dcfcnsivas. Sc nao Iouvcr
69
icrrcno suficicnic, o Esiado sc acIara, ara o
surir, discriao dc scus vizinIos; c scra a
causa roina dc gucrras ofcnsivas. Todo ovo
quc, or sua osiao, sc acIa na alicrnaiiva cnirc
o concrcio ou a gucrra, c cn si ncsno dclil;
dccndc dc scus vizinIos, dccndc dos
aconiccincnios; janais icra scnao una
cisicncia inccria c lrcvc; suljuga c nuda dc
siiuaao, ou c suljugado c nao scra coisa
alguna. Nao odcra nanicr-sc livrc a nao scr
fora dc sua cqucncz ou dc sua grandcza.
inossvcl calcular una rclaao fia cnirc a
cicnsao das icrras c o nuncro dc Ioncns quc sc
lasicn nuiuancnic, nao so or causa das
difcrcnas cisicnics nas qualidadcs do icrrcno,
cn scus graus dc fcriilidadc, na naiurcza dc suas
roducs, na influcncia dos clinas, cono clas
assinaladas nos icncrancnios dos Ioncns quc
as Ialiian, uns consunindo ouco nun as
fcriil, c ouiros consunindo nuiio nun solo
ingraio. rcciso ainda lcvar cn conia a naior
ou ncnor fccundidadc das nulIcrcs, ao quc odc
icr o as dc nais ou ncnos favoravcl
oulaao, quaniidadc con a qual odc o
lcgislador cscrar a concorrcr or scus
csialclccincnios, dc soric quc nao dcvc clc
fundar o julgancnio solrc o quc vc, nas solrc o
quc rcvc, ncn ianio sc dcicr no csiado aiual da
oulaao, nas sin no quc cla vira naiuralncnic
a scr. Enfin, Ia nil ocasics cn quc os acidcnics
70
ariicularcs do lugar cigcn ou crniicn quc sc
ionc nais icrrcno quc o quc arccc ncccssario.
Assin, csicndcr-nos-cnos nuiio nun as
nonianIoso ondc as roducs naiurais, isio c,
os losqucs, as asiagcns, dcnandan ncnos
iralalIo, ondc a ccricncia cnsina quc as
nulIcrcs sao nais fccundas quc nas lancics, c
ondc un grandc solo inclinado so crniic una
cqucna lasc Iorizonial, a unica con quc sc
odc coniar ara a vcgciaao. Eniao, ao
conirario, odcno-nos rcsiringir orla do nar,
ou ncsno aos rocIcdos c s arcias quasc
csicrcis, orquc a csca odc a surir cn grandc
aric as roducs da icrra, c os Ioncns dcvcn
crnancccr nais junios ara rcclir os iraias, c
orquc, dc rcsio, icnos naiorcs facilidadcs ara
dcscnlaraar o as, or ncio das colnias, dos
Ialiianics quc o solrccarrcgan.
Ncssas condics, ara insiiiuir un ovo, c
rcciso ajuniar una ouira quc nao odc surir
ncnIuna ouira, nas scn a qual iodas sc rcvclan
inuicis. a dc quc sc dcsfruic dc az c
alundancia; orquc o icno duranic o qual sc
ordcna un Esiado c igual quclc cn quc sc forna
un laialIao, ao insianic cn quc o coro icn
ncnos caacidadc dc rcsisicncia c, orianio, c
nais facil dc scr dcsirudo. Fcsisiir-sc-ia nclIor
cn ncio a una dcsordcn alsoluia quc nun
noncnio dc fcrncniaao, quando cada qual sc
ocua dc sua classc c nao do crigo. Sc una
71
gucrra, una crisc dc fonc, una scdiao solrcvcn
cn icno dc crisc, o Esiado c infalivclncnic
dcrrulado.
Nao qucr isio dizcr nao Iaja nuiios govcrnos
csialclccidos duranic cssas icncsiadcs, nas
cniao sao csscs ncsnos govcrnos quc dcsirocn o
Esiado. Os usuradorcs conduzcn ou cscolIcn
scnrc csscs icnos dc criurlacs ara
fazcrcn assar, graas ao csanio ullico, lcis
dcsiruidoras quc o ovo nao adoiaria janais cn
siiuaao nornal. A cscolIa do noncnio da
insiiiuiao c un dos caracicrcs nais scguros
clos quais sc odc disiinguir a olra do lcgislador
da olra do iirano.
E qual c o ovo aio a rccclcr a lcgislaao?
Aquclc quc, csiando ja ligado airavcs dc alguna
uniao dc origcn, dc inicrcssc ou convcnao, nao
foi ainda sulnciido ao vcrdadciro jugo das lcis;
aquclc quc nao ossui ncn cosiuncs ncn
sucrsiics lcn arraigadas; aquclc quc nao
rcccia scr csnagado or una invasao suliia, quc,
scn cnirar nas qucrclas dc scus vizinIos, icn
condics dc rcsisiir sozinIo a cada un dclcs ou
olicr a ajuda dc un a fin dc rcclir o ouiro;
aquclc cn quc cada ncnlro odc scr conIccido
dc iodos, c cn quc nao sc faz ncccssario
solrccarrcgar un Ioncn dc un grandc fardo
quc nao ossa carrcgar; aquclc quc odc
discnsar os ouiros ovos, c do qual ncnIun
72
ouiro ovo dcia dc ncccssiiar(13}; aquclc quc
ncn c rico, ncn c olrc, c odc lasiar-sc a si
ncsno; cnfin, aquclc quc rcunc a consisicncia
dc un ovo aniigo con a docilidadc dc un
Iodicrno. O quc iorna cnosa a olra da
lcgislaao nao c ianio o quc c rcciso csialclcccr,
nas sin o quc c rcciso dcsiruir; c o quc iorna o
ciio iao raro c a inossililidadc dc cnconirar a
sinlicidadc da Naiurcza junio s ncccssidadcs
da socicdadc. Todas cssas condics, c vcrdadc,
dificilncnic sc cnconiran rcunidas. cis or quc
sc vccn oucos Esiados lcn consiiiudos.
Eisic ainda na Euroa un as digno dc
lcgislaao. c a IlIa da Corscga. O valor c a
consiancia con as quais cssc valcnic ovo icn
salido rcconquisiar c dcfcndcr a lilcrdadc lcn
ncrcccria quc algun salio lIc cnsinassc a
conscrva-la. TcnIo ccrio rcsscniincnio dc quc
un dia cssa cqucna ilIa assonlrara a Euroa.
XI - Dos diversos sistemas de
legislao.
Sc sc rocura salcr cn quc consisic
rccisancnic o naior dos lcns, quc dcvc scr o
oljciivo dc iodo sisicna dc lcgislaao, acIar-sc-a
quc sc rcduz a csics dois oljcios rinciais. a
lilcrdadc c a igualdadc. A lilcrdadc, orquc ioda
indccndcncia ariicular c ouira iania fora
73
sulirada ao coro do Esiado; a igualdadc,
orquc a lilcrdadc nao odc sulsisiir scn cla.
Ja iivc ocasiao dc dizcr cn quc consisic a
lilcrdadc civil; a rcsciio da igualdadc, nao sc
dcvc cnicndcr or cssa alavra quc os graus dc
odcr c riqucza scjan alsoluiancnic os ncsnos,
nas quc, quanio ao odcr, csicja acina dc ioda
violcncia c nao sc ccra janais scnao cn viriudc
da classc c das lcis; c, quanio riqucza, quc
ncnIun cidadao scja assaz oulcnio ara odcr
conrar un ouiro, c ncn iao olrc ara scr
consirangido a vcndcr-sc(14}. o quc suc, or
aric dos grandcs, nodcraao dc lcns c dc
crcdiio, c, do lado dos cqucnos, nodcraao dc
avarcza c anliao.
Essa igualdadc, dizcn, c una quincra
cscculaiiva, quc nao odc cisiir na raiica;
coniudo, sc o aluso c incviiavcl, scguc-sc quc sc
nao dcvc ao ncnos rcgulancnia-lo?
rccisancnic orquc a fora das coisas icndc
scnrc a dcsiruir a igualdadc quc a fora da
lcgislaao dcvc scnrc icndcr a conscrva-la.
Todavia. csscs gcncrosos oljciivos dc ioda
loa insiiiuiao dcvcn scr nodificados cn cada
as clas rclacs nascidas ianio da siiuaao
local cono do caraicr dos Ialiianics; c c con
lasc ncssas rclacs quc cunrc dcsiinar a cada
ovo un sisicna ariicular dc insiiiuiao, quc
74
scja o nclIor, nao ialvcz cn si ncsno, nas sin
ara o Esiado ao qual c dcsiinado. Por ccnlo. c
ingraio c csicril o solo, ou c o as
cccssivancnic cguo ara os Ialiianics?
Voliai-vos ara a indusiria c as arics, cujas
roducs irocarcis clos gcncros dc quc
ncccssiiais. Ocuais, ao conirario, ricas lancics
c fcricis cncosias? En un lon icrrcno, icndcs
carcncia dc Ialiianics? Enrcgai na agriculiura
iodos os vossos cuidados, quc cla nuliilica os
Ioncns, c afasiai as arics, quc acalarao or
dcsovoar o as, agruando cn alguns onios
do icrriiorio os oucos Ialiianics quc ossui(15}.
Ocuais cicnsas c cnodas raias? Colri o nar
dc navios, culiivai o concrcio c a navcgaao, c
icrcis una cisicncia curia c lrilIanic. Nao
lanIa o nar cn vossas cosias scnao rocIcdos
quasc inaccssvcis? Pcrnanccci larlaros c
iciiofagos; vivcrcis assin nais iranquilos, quia
scrcis nclIorcs, c ccriancnic nais fclizcs. Nuna
alavra, afora as nainas conuns a iodos os
ovos, cada un dclcs cnccrra cn si alguna causa
quc as ordcna dc nancira ariicular c faz con
quc sua lcgislaao sc iornc cclusivancnic sua.
Foi assin quc os Iclrcus ouirora, c rcccnicncnic
os aralcs, iivcran cono naicria rincial a
rcligiao; os aicnicnscs, as lciras; Cariago c Tiro, o
concrcio; Fodcs, a narinIa; Esaria, a gucrra; c
Fona, a viriudc. O auior dc O Esriio das Lcis
dcnonsirou, cn inuncros ccnlos, con quc
75
aric dirigc o lcgislador a insiiiuiao ara cada
una dcssas naicrias.
O quc iorna a consiiiuiao dc un Esiado
vcrdadcirancnic solida c duravcl c o faio dc as
convcnicncias scrcn dc ial nodo olscrvadas, quc
as rclacs naiurais, lcn cono as lcis, ionlan
scnrc, Iarnoniosancnic, solrc os ncsnos
onios, c csias uliinas asscgurarcn,
aconanIarcn c rciificarcn as ouiras. Mas, sc o
lcgislador, cnganando-sc cn sua naicria, iona
un rincio divcrso daquclc quc nascc da
naiurcza das coisas, un quc icnda ara a
scrvidao c ouiro ara a lilcrdadc, un ara as
riquczas c ouiro ara o ovoancnio, un ara a
az c ouiro ara as conquisias, vcrcnos as lcis
dcliliiarcn-sc inscnsivclncnic, a consiiiuiao
alicrar-sc, c o Esiado nao ccssar dc scr agiiado,
aic scr dcsirudo ou nudado, c a invcncvcl
Naiurcza rcionar o scu incrio.
XII - Diviso das leis.
Para ordcnar o iodo, ou dar a nclIor forna
ossvcl coisa ullica, Ia quc considcrar
divcrsas rclacs. Princirancnic, a aao do coro
iniciro agindo solrc si ncsno, isio c, a rclaao do
iodo con o iodo ou do solcrano con o Esiado; c
cssa rclaao c conosia da dos icrnos
inicrncdiarios, cono o vcrcnos nais adianic.
76
As lcis quc rcgulancnian cssas rclacs sao
dcnoninadas lcis oliicas; cIanan-sc ianlcn
lcis fundancniais, nao scn alguna razao, no
caso dc scrcn fciias con salcdoria; orquc sc cn
cada Esiado, nao Ia scnao una nancira dc o
dirigir, o ovo quc a cnconirou dcvc a cla aicr-sc;
nas, no caso dc scr na a ordcn csialclccida, or
quc sc Ia dc ionar or fundancniais as lcis quc
incdcn dc scr lon? Dc rcsio, cn iodo csiado
dc causa, o ovo c scnrc scnIor dc nudar suas
lcis, ncsno as nclIorcs, orquc, sc lIc arouvcr
rcjudicar a si ncsno, qucn icra o dirciio dc
incdi-lo?
A scgunda rclaao c a dos ncnlros cnirc si
ou con o coro iniciro, c cssa rclaao dcvc scr,
no rinciro caso, iao cqucna, c, no scgundo, iao
grandc quanio ossvcl; dc soric quc cada
cidadao sc sinia crfciiancnic indccndcnic dc
iodos os ouiros c nuna cccssiva dccndcncia da
cidadc, o quc scnrc sc faz airavcs dos ncsnos
ncios, una vcz quc nao Ia scnao a fora do
Esiado ara ronovcr a lilcrdadc dc scus
ncnlros. E dcsia scgunda rclaao quc nasccn
as lcis civis.
Podc-sc considcrar una icrccira csccic dc
rclaao cnirc o Ioncn c a lci. isio c, a da
dcsolcdicncia ao casiigo, c csia da lugar ao
csialclccincnio das lcis crininais, quc, no fundo,
77
consiiiucn ncnos una csccic ariicular dc lcis
quc a sanao dc iodas as ouiras.
A cssas ircs csccics dc lcis acrcsccnia-sc
una quaria, a nais inorianic dc iodas, quc nao
sc grava ncn no narnorc ncn no lronzc, nas no
coraao do,- cidadaos; quc adquirc diariancnic
foras novas; quc rcanina ou sulsiiiui as ouiras
lcis quando cnvclIcccn ou sc ciingucn, c rcicn
o ovo dcniro do csriio dc sua insiiiuiao, c
sulsiiiui inscnsivclncnic a fora do Ialiio da
auioridadc. Falo dos usos, dos cosiuncs c, cn
csccial, da oiniao, aric dcsconIccida dc
nossos oliicos, nas da qual dccndc o ciio dc
iodas as ouiras; aric dc quc o grandc lcgislador
sc ocua cn scgrcdo, cnquanio arccc liniiar-sc
a rcgulancnios ariicularcs, quc ouira coisa nao
sao scnao o cinlrc da alolada, cujos cosiuncs,
nais lcnios no nasccr, concn cnfin a cIavc
inuiavcl.
Enirc cssas divcrsas classcs, as lcis oliicas
quc consiiiucn a forna do govcrno sao as unicas
quc sc rclacionan con o ncu assunio.
78

LIVRO III

Anics dc falar das divcrsas fornas dc
govcrno, iraicnos dc fiar o scniido caio dcsia
alavra, nao crfciiancnic clicado ainda.
I - Do governo em geral.
Advirio o lciior dc quc csic caiulo dcvc scr
lido ausadancnic; dcsconIco a aric dc scr
claro ara qucn nao dcscjc scr aicnio.
Toda aao livrc icn duas causas, quc
concorrcn ara roduzi-la. una, noral, a salcr,
a voniadc quc dcicrnina o aio; ouira, fsica, isio
c, o odcr quc a cccuia. Quando caninIo na
dircao dc un oljcio, faz-sc rincirancnic
ncccssario quc cu la qucira ir; cn scgundo lugar,
quc ncus cs nc lcvcn. Quc un araliico dcscjc
corrcr c un Ioncn agil nao qucira, da na
ncsna. anlos crnancccrao no ncsno siio. O
coro oliico ossui nolilcs idcniicos.
disiingucn-sc igualncnic a a fora c a voniadc,
csia sol o nonc dc odcr lcgislaiivo, a ouira sol
o nonc dc odcr cccuiivo. Scn o concurso dc
anlas, nada sc faz ou sc dcvc fazcr.
79
Vinos quc o odcr lcgislaiivo cricncc ao
ovo c so a clc odc cricnccr. E, ao conirario, c
facil vcr clos rincios anicriorncnic cosios,
quc o odcr cccuiivo nao odc cricnccr ao
naior nuncro cono lcgislador ou solcrano, clo
faio dc csic odcr so consisiir cn aios
ariicularcs quc nao sao dc nodo algun da
jurisdiao da lci, c, or conscguinic, do solcrano
cujos aios nao odcn scr scnao lcis.
Ncccssiia, ois, a fora ullica dc un agcnic
rorio quc a rcuna c a onIa cn funcionancnio
scgundo os runos da voniadc gcral, quc sirva
conunicaao do Esiado c do solcrano, c faa dc
alguna forna na cssoa ullica o quc a uniao da
alna c do coro faz no Ioncn. Eis cn quc
consisic no Esiado a razao do govcrno,
cnganosancnic confundida con o solcrano, da
qual nao c scnao ninisira.
Quc c, orianio, o govcrno? Un coro
inicrncdiario, csialclccido cnirc os vassalos c o
solcrano, ara ossililiiar a rccroca
corrcsondcncia, cncarrcgado da cccuao das
lcis c da nanuicnao da lilcrdadc, ianio civil
cono oliica.
Os ncnlros dcssc coro cIanan-sc
nagisirados, ou rcis, govcrnadorcs, c o coro, cn
scu conjunio, rccclc o nonc dc rncic(16}.
Assin scndo, icn nuiia razao os quc rcicndcn
80
quc o aio clo qual o ovo sc sulncic a cIcfcs
nao consiiiui un coniraio. Tal coisa nao assa dc
una conissao, ou dc un cnrcgo, airavcs do
qual sinlcs oficiais do solcrano ccrccn, cn
scu nonc, o odcr dc quc sao dcosiiarios, c quc
clc, solcrano, odc liniiar, nodificar c rcionar,
quando lcn lIc arouvcr; orquc a alicnaao dc
un ial dirciio c inconaivcl con a naiurcza do
coro social c coniraria ao fin da associaao.
CIano, ois, govcrno, ou surcna
adninisiraao, ao ccrccio lcgiino do odcr
cccuiivo; c rncic ou nagisirado, ao Ioncn
ou ao coro incunlido dcssa adninisiraao.
no govcrno quc sc cnconiran as foras
inicrncdiarias cujas rclacs concn a do iodo
ao iodo, ou a do solcrano ao iodo. Podc-sc
rcrcscniar cssa uliina rclaao cla dos circnos
dc una roorao coninua, cuja ncdia
roorcional c o govcrno. Do solcrano rccclc o
govcrno as ordcns a scrcn dadas ao ovo, c ara
quc o Esiado sc nanicnIa cn crfciio cquillrio,
sc faz nisicr, iudo concnsado, Iaja igualdadc
cnirc o roduio ou o odcr govcrnancnial,
ionado cn si ncsno, c o roduio ou o odcr dos
cidadaos, quc, dc un lado, sao solcranos, c
vassalos dc ouiro.
Alcn disso, nao scria ossvcl alicrar
ncnIun dos ircs icrnos, scn incdiaiancnic
81
roncr a roorao. Sc o solcrano quiscr
govcrnar, ou sc o nagisirado quiscr lcgislar, ou
sc os vassalos rccusarcn olcdcccr, a dcsordcn
succdcra rcgra, a fora c a voniadc nao nais
agirao dc acordo, c o Esiado, una vcz dcsunido,
ionlara no dcsoiisno ou na anarquia. Enfin,
cono nao Ia scnao una ncdia roorcional cnirc
cada rclaao, nao Ia ianlcn scnao un lon
govcrno ossvcl nun Esiado. Enircianio, cono
aconiccincnios nil odcn vir a nudar as
rclacs dc un ovo, nao acnas difcrcnics
govcrnos sao assvcis dc scrcn lons ara
divcrsos ovos, cono ianlcn ara o ncsno ovo
cn difcrcnics cocas.
A fin dc dar una idcia das divcrsas rclacs
caazcs dc incrar cnirc csscs dois circnos,
ionarci ara ccnlo a quaniidadc do ovo,
cono una rclaao nais facil dc crinir.
SuonIanos scja o Esiado conosio dc dcz
nil cidadaos. O solcrano nao dcvc scr
considcrado scnao colciivancnic c cn coro.
Cada aricula; orcn, na qualidadc dc vassalo, c
considcrado cono indivduo. Assin, o solcrano
csia ara o vassalo na roorao dc dcz nil ara
un, isio c, cada ncnlro do Esiado ossu a
dccina nilcsina aric da auioridadc solcrana,
cnlora csicja iodo iniciro a cla sulnciido. Scja o
ovo consiiiudo dc ccn nil Ioncns, o csiado
dos vassalos nao nuda, c cada qual suoria
82
igualncnic iodo o incrio das lcis, ao asso quc
o scu sufragio, rcduzido a un ccnicsino-
nilcsino, c dcz vczcs ncnos influcnic na sua
rclaao. Eniao, cono o vassalo crnanccc
scnrc un, auncnia a rclaao do solcrano cn
razao do nuncro dos cidadaos; dc ondc sc scguc
quc quanio nais o Esiado crcscc, nais dininui a
lilcrdadc.
Quando cu digo quc a rclaao auncnia,
cnicndo quc sc afasia da igualdadc. Dc nancira
quc quanio naior c a rclaao, no concciio dos
gcnciras, ncnos rclaao cisic no concciio
conun; no rinciro caso, a rclaao, considcrada
consoanic a quaniidadc, c ncdida clo
concnic; c no scgundo, considcrada confornc a
idcniidadc, c avaliada cla siniliiudc.
Ora, quanio ncnos as voniadcs ariicularcs
sc rclacionan con a voniadc gcral, isio c, os
cosiuncs, as lcis, ianio nais dcvc auncniar a
fora rcrcssiva. Porianio, ara scr lon, dcvc o
govcrno scr rclaiivancnic nais foric ncdida
quc o ovo scja nais nuncroso.
Por ouiro lado, dando o cngrandccincnio do
Esiado aos dcosiiarios da auioridadc ullica
naior nuncro dc icniacs c ncios dc alusar dc
scu odcr, dc nais fora ncccssiia o govcrno ara
conicr o ovo, c nais fora rcqucr o solcrano
ara conicr o govcrno. Nao falo aqui dc una fora
83
alsoluia, nas da fora rclaiiva das divcrsas
arics do Esiado.
Scguc-sc dcssa dula rclaao quc a
roorao coninua cnirc o solcrano, o rncic c
o ovo, nao consiiiui cn alsoluio una idcia
arliiraria, nas una conscqucncia logica da
naiurcza do coro oliico. Scguc-sc ainda quc,
csiando un dos circnos, isio c, o ovo, na
qualidadc dc vassalo, fio c rcrcscniado cla
unidadc, iodas as vczcs quc a razao dulicada
auncnia ou dininui, a razao sinlcs, do ncsno
nodo, auncnia ou dininui, c, or conscguinic, o
ncio-icrno c nudado; o quc dcnonsira nao
Iavcr acnas una consiiiuiao dc govcrno unico
c alsoluio, nas ianios govcrnos dc disiinia
naiurcza quanios Esiados dc difcrcnics
grandczas.
Sc, ridicularizando cssc sisicna, sc disscssc
quc ara acIar a ncdia roorcional c fornar o
coro do govcrno, c rcciso, cono cnicndo,
cirair a raiz quadrada do nuncro do ovo, cu
rcsondcria quc nao iono aqui o nuncro a nao
scr or un ccnlo, quc as rclacs dc quc falo
nao sc ncdcn acnas clo nuncro dc Ioncns,
nas cn gcral cla quaniidadc dc aao, quc sc
conlina or infinidadcs dc causas; quc, dc rcsio,
sc, ara nc crcssar cn ncnos alavras, iono
dc cnrcsiino alguns icrnos dc Cconciria, ncn
84
or isso ignoro quc a rccisao gconcirica nao icn
lugar nas quaniidadcs norais.
O govcrno c, cn cqucna cscala, o quc o
coro oliico, quc o cnccrra, c cn grandc cscala.
Consiiiui una cssoa noral, doiada dc
dcicrninadas faculdadcs, aiiva cono o solcrano,
assiva cono o Esiado, susccivcl dc scr
dcconosia cn ouiras rclacs scnclIanics. dc
ondc nascc, or conscguinic, una nova
roorao, c ainda ouira ncsia aqui, scgundo a
ordcn dos irilunais, aic quc sc cIcguc a un
ncio-icrno indivisvcl, isio c, a un unico cIcfc
ou nagisirado surcno, quc odcnos
rcrcscniar. cn ncio dcssa rogrcssao, cono a
unidadc cnirc a scric das fracs c a dos
nuncros.
Scn nos cnlaraarnos ncssa nuliilicaao
dc icrnos, conicnicno-nos dc considcrar o
govcrno cono un novo coro no Esiado, disiinio
do ovo c do solcrano, c inicrncdiario cnirc un c
ouiro.
Enirc csscs dois coros ocorrc csia difcrcna
csscncial. c quc o Esiado cisic or si ncsno, ao
asso quc o govcrno so cisic dcvido ao solcrano.
Assin, a voniadc doninanic do rncic so c ou
so dcvc scr a voniadc gcral da lci; sua fora c a
fora dc iodos conccnirada cn si; iao logo
rcicnda clc cirair dc si ncsno algun aio
85
alsoluio c indccndcnic, a ligaao do iodo
conca a afrouar. Sc cnfin aconicccssc icr o
rncic una voniadc ariicular nais aiiva quc a
do solcrano ara cigir olcdicncia a cssa voniadc
ariicular, fizcssc uso da fora ullica quc icn
cn naos, dc soric a quc Iouvcssc, or assin
dizcr, dois solcranos, un dc dirciio c ouiro dc
faio, a uniao social sc csvacccria no rorio
insianic, c o coro oliico scria dissolvido.
Todavia ara quc o coro do govcrno icnIa
una cisicncia una vida rcal quc a disiinga do
coro do Esiado, a fin dc quc iodos os scus
ncnlros ossan agir dc acordo c rcsondcr ao
oljciivo ara o qual foi insiiiudo, c-lIc
ncccssario un cu ariicular, una scnsililidadc
conun a scus ncnlros, una fora, una voniadc
roria, icndcnics sua conscrvaao. Tal
cisicncia ariicular suc asscnllcias,
consclIos, un odcr dc dclilcrar, dc rcsolvcr,
dirciios, iiulos, rivilcgios cclusivos do rncic,
quc iornan a condiao do nagisirado nais
Ionoravcl roorao quc nais cnosa. As
dificuldadcs csiao na nancira dc ordcnar, no
iodo, ncssc iodo sulalicrno, dc forna a nada
alicrar na consiiiuiao gcral, cn afirnando a sua;
quc disiinga scnrc sua fora ariicular,
dcsiinada roria conscrvaao, da fora colciiva
dcsiinada conscrvaao do Esiado, c quc, nuna
alavra, sc nosirc scnrc rcsics a sacrificar o
govcrno ao ovo, c nao o ovo ao govcrno.
86
Dc rcsio, acsar dc o coro ariificial do
govcrno scr olra dc un ouiro coro ariificial, c,
dc algun nodo, icr acnas una vida cnrcsiada
c sulordinada, isso nao incdc ossa clc agir
con nais ou ncnos vigor ou cclcridadc;
dcsfruiar, or assin dizcr, dc una saudc nais ou
ncnos rolusia; c, cnfin, scn sc afasiar
dirciancnic do oljciivo dc sua insiiiuiao, dclc sc
nanicr nais ou ncnos disianic, scgundo a
nancira or quc csia consiiiudo.
dc iodas cssas difcrcnas quc nasccn as
divcrsas rclacs do govcrno con o coro do
Esiado, confornc as rclacs acidcniais c
ariicularcs clas quais csic ncsno Esiado vcn
a nodificar-sc; orquc o nclIor govcrno cn si, sc
iornara frcqucnicncnic o nais vicioso, sc as
rclacs sc iivcrcn alicrado, dc acordo con os
dcfciios do coro oliico a quc cricnccn.
II - Do princpio que constitui
as diversas formas de governo.
A fin dc cor a causa gcral dcssas
difcrcnas, urgc disiinguir aqui o rncic c o
govcrno, cono disiingui anicriorncnic o Esiado c
o solcrano.
O coro do nagisirado odc scr conosio dc
un naior ou ncnor nuncro dc ncnlros.
Disscnos ja quc a rclaao do solcrano con os
87
vassalos cra ianio naior quanio nais nuncroso
fossc o ovo, c, or cvidcnic analogia, o ncsno
odcnos dizcr do govcrno cn rclaao aos
nagisirados.
Ora, dcsdc quc a fora ioial do govcrno
coniinuc a scr do Esiado, cn alsoluio nao varia;
dc ondc sc scguc quc, quanio nais clc usc cssa
fora solrc scus rorios ncnlros, ncnos fora
lIc rcsia ara agir solrc iodo o ovo.
Porianio, os nagisirados sao iao nais
nuncrosos quanio nais dclil sc nosirc o
govcrno. E cono csia naina c fundancnial,
aliqucno-nos a nclIor csclarccc-la.
E ossvcl disiinguir na cssoa do nagisirado
ircs voniadcs csscncialncnic difcrcnics. Dc
incio, a voniadc roria do indivduo, quc so
rocndc cn favor dc scu inicrcssc ariicular; cn
scgundo lugar, a voniadc conun dos
nagisirados, quc acnas sc rclaciona ao quc ao
rncic inicrcssa, ou sc a, a voniadc do coro
cono odc scr cIanada, a qual c gcral cn
rclaao ao govcrno, c ariicular rclaiivancnic ao
Esiado, dc quc o govcrno faz aric; cn icrcciro
lugar, a voniadc do ovo ou a voniadc solcrana,
quc c gcral nao so cn rclaao ao Esiado,
considcrado cono un iodo, cono ianlcn cn
rclaao ao govcrno, considcrado cono aric dcssc
iodo.
88
Nuna lcgislaao crfciia, a voniadc ariicular
ou individual dcvc scr nula; a voniadc do coro,
roria ao govcrno, lasianic sulordinada; c, or
conscguinic, a voniadc gcral ou solcrana scnrc
doninanic c a rcgra unica dc iodas as ouiras.
Conirariancnic, dc acordo con a ordcn
naiural, cssas divcrsas voniadcs sc iornan nais
aiivas ncdida quc sc conccniran. Assin, a
voniadc gcral rcvcla-sc scnrc a nais dclil, a
voniadc do coro a scgunda cn caicgoria, c a
voniadc ariicular a rincira dc iodas; dc soric
quc, no govcrno, cada ncnlro c, anics dc nais
nada, clc ncsno, c dcois nagisirado, c cn
scguida cidadao, graduaao dirciancnic oosia
cigida cla ordcn social.
Posio isio, onIa-sc o govcrno or iniciro nas
naos dc un so Ioncn c cis conlciancnic
rcunidas a voniadc ariicular c a voniadc do
coro, c rcunidas, cn conscqucncia, no nais alio
grau dc inicnsidadc quc ossa cisiir. Ora, cono
c do grau da voniadc quc dccndc o uso da fora,
c cono a fora alsoluia do govcrno cn nada
varia, infcrc-sc quc o nais aiivo dos govcrnos c o
ccrcido or una so cssoa.
En scniido conirario, unanos o govcrno
auioridadc lcgislaiiva, faanos o rncic
solcrano, c dc iodos os cidadaos ouiros ianios
nagisirados; cniao a voniadc do coro,
89
confundida con a voniadc gcral, nao scra nais
aiiva quc csia c dciara voniadc ariicular ioda
a sua fora. O govcrno, dcssc nodo, scnrc dc
ossc da ncsna fora alsoluia, sc cnconirara cn
scu nininun dc fora rclaiiva ou dc aiividadc.
Sao inconicsiavcis cssas rclacs, c ouiras
considcracs scrvcn ainda ara as confirnar.
Vc-sc, or ccnlo, quc cada un dos
nagisirados c nais aiivo cn scu coro quc cada
cidadao no scu, c quc, or conscguinic, a voniadc
ariicular icn nuiio nais influcncia nos aios do
govcrno quc nos do solcrano; isio clo faio dc
quc cada un dos nagisirados csia quasc scnrc
incunlido dc alguna funao govcrnancnial,
cnquanio quc cada cidadao, ionado aric, nao
ossui ncnIuna funao dc solcrania. Dc rcsio,
quanio nais o Esiado sc csicndc, nais sua fora
rcal auncnia, cnlora nao auncnic or noiivo dc
sua cicnsao; ao asso quc, crnancccndo o
Esiado csiacionario, or nais quc sc
nuliiliqucn os nagisirados, nao adquirc o
govcrno naior fora rcal, ois quc csia fora c a
fora do Esiado, cuja ncdida c scnrc igual.
Assin scndo, dininui a fora rclaiiva ou a
aiividadc do govcrno, scn quc sua fora alsoluia
ou rcal ossa auncniar.
ainda ccrio quc a ccdiao dos ncgocios sc
iorna nais lcnia, ncdida quc naior nuncro dc
cssoas c disso cncarrcgada; quc, fazcndo-sc
90
naiorcs conccsscs rudcncia, nao sc conccdc
o lasianic foriuna, c sc crniic quc fuja a
ooriunidadc; c quc, fora dc dclilcrar, crdc-
sc or vczcs o fruio da dclilcraao.
VcnIo dc rovar quc o govcrno cnfraquccc
ncdida quc os nagisirados sc nuliilican, c
dcnonsirci nais acina quc quanio nais o ovo c
nuncroso, nais a fora rcrcssiva dcvc
auncniar. infcrc-sc da quc a rclaao cnirc os
nagisirados c o govcrno dcvc scr o invcrso das
rclacs cnirc os vassalos c o solcrano, isio c,
quanio nais sc anlia o Esiado, ianio nais dcvc
o govcrno rcsiringir-sc, da ncsna nancira quc o
nuncro dc cIcfcs dininui cn razao do auncnio
nuncrico do ovo.
Adcnais, nao falo aqui scnao da fora rclaiiva
do govcrno, c nao dc sua rciiiudc; orquc, ao
conirario, quanio nais nuncrosos sao os
nagisirados, nais a voniadc do coro sc
aroina da voniadc gcral; cnquanio quc, sol
un nagisirado unico, cssa ncsna voniadc do
coro, cono cu o dissc, nao c scnao una voniadc
ariicular. Pcrdc-sc assin or un lado o quc sc
vcn a ganIar or ouiro, c a aric do lcgislador
consisic cn salcr fiar o onio cn quc a fora c a
voniadc do govcrno, scnrc cn roorao
rccroca, sc conlincn na rclaao quc ofcrca
nais vaniagcns ao Esiado.
91
III - Diviso dos governos.
Vinos, no caiulo rcccdcnic, or quc sc
disiingucn as divcrsas csccics ou fornas dc
govcrnos clo nuncro dos ncnlros quc os
concn; rcsia vcr agora cn quc noncnio sc
ocra cssa divisao.
O solcrano odc, dc incio, confiar o dcosiio
do govcrno ao ovo cn conjunio ou naioria do
ovo, dc nodo a Iavcr naior nuncro dc cidadaos
nagisirados quc sinlcs cidadaos ariicularcs.
Da-sc a cssa forna dc govcrno o nonc dc
dcnocracia.
Ou odc cniao rcsiringir o govcrno cnirc as
naos dc un cqucno nuncro, dc soric a Iavcr
naior nuncro dc cidadaos ariicularcs quc dc
nagisirados, c csia forna dc govcrno rccclc o
nonc dc arisiocracia.
Finalncnic, odc o solcrano conccnirar iodo
o govcrno cn naos dc un nagisirado unico, do
qual iodos os dcnais rccclcn o odcr. Esia
icrccira forna c a nais conun dc iodas, c
cIana-sc nonarquia, ou govcrno rcal.
Dcvo assinalar quc iodas cssas fornas, ou ao
ncnos as duas rinciras, sao susccivcis dc
naior ou ncnor c ncsno dc grandc laiiiudc,
orquc a dcnocracia odc alarcar iodo o ovo,
ou cniao rcsiringir-sc aic a nciadc. A
92
arisiocracia, or sua vcz, odc rcsiringir-sc da
nciadc do ovo aic indcicrninadancnic ao
ncnor nuncro. A roria nonarquia c susccivcl
dc alguna ariilIa. Esaria, dc acordo con sua
consiiiuiao, scnrc icvc dois rcis, c Iouvc, no
Incrio ronano, aic oiio incradorcs
sinuliancancnic, scn quc or isso sc udcssc
dizcr quc o Incrio csiava dividido. Assin scndo,
cisic un onio cn quc cada forna dc govcrno sc
confundc con a scguinic, c vc-sc quc acnas sol
ircs fornas dc donnio ja sc nosira o govcrno
caaz dc adquirir ianios asccios divcrsos
quanios cidadaos ossui o Esiado.
Ha nais. odcndo un ncsno govcrno,
suldividir-sc, or divcrsos noiivos, cn varias
arics, una adninisirada dc ccria nancira,
ouira dc nancira divcrsa, odc rcsuliar dcssas
ircs fornas conlinadas una infinidadc dc
fornas nisias, cada una das quais susccivcl dc
scr nuliilicavcl or iodas as fornas sinlcs.
Discuiiu-sc cn iodos os icnos a nclIor
forna dc govcrno, scn considcrar quc cada una
dclas c a nclIor cn dcicrninados casos c a ior
cn ouiros.
Sc, nos difcrcnics Esiados, o nuncro dc
surcnos nagisirados dcvc csiar consiiiudo cn
razao invcrsa do nuncro dos cidadaos, scguc-sc
quc, cn gcral, o govcrno dcnocraiico c o quc
93
nais convcn aos cqucnos Esiados; o
arisiocraiico aos Esiados ncdios; c a nonarquia
aos grandcs. Eirai-sc csia rcgra incdiaiancnic
do rincio; nas cono coniar a infinidadc dc
circunsiancias caazcs dc forncccr as ccccs?
IV - Da democracia.
Qucn faz a lci salc nclIor quc ningucn
cono dcvc scr cla cccuiada c inicrrciada.
Parccc, ois, quc nao sc odcria icr nclIor
consiiiuiao quc cssa cn quc o odcr cccuiivo
csia unido ao lcgislaiivo; nas c jusiancnic isso
quc iorna cssc govcrno sol ccrios asccios
insuficicnic, una vcz quc as coisas quc dcvcrian
scr difcrcnciadas nao o sao, c o rncic c o
solcrano, scndo a ncsna cssoa, nao fornan,
or assin dizcr, scnao un govcrno scn govcrno.
Nao c convcnicnic quc qucn rcdija as lcis as
cccuic, ncn quc o coro do ovo dcsvic a
aicnao dos alvos gcrais ara a conccnirar nos
oljcios ariicularcs. Nada c nais crigoso quc a
influcncia dos inicrcsscs rivados nos ncgocios
ullicos; c o aluso das lcis or aric do govcrno
consiiiui un nal ncnor quc a corruao or
aric do lcgislador, coniinuaao infalvcl dos
alvos ariicularcs. Eniao, alicrado o Esiado cn
sua sulsiancia, ioda rcforna sc iorna inossvcl.
Un ovo quc janais alusaria do govcrno,
ianlcn janais alusaria da indccndcncia; un
94
ovo quc scnrc govcrnassc lcn, nao icria
ncccssidadc dc scr govcrnado.
Figorosancnic falando, nunca cisiiu
vcrdadcira dcnocracia ncn janais cisiira.
Coniraria a ordcn naiural o grandc nuncro
govcrnar, c scr o cqucno govcrnado.
inossvcl adniiir csicja o ovo inccssanicncnic
rcunido ara cuidar dos ncgocios ullicos; c c
facil dc vcr quc nao odcria clc csialclcccr
conisscs ara isso, scn nudar a forna da
adninisiraao.
Crcio, con cfciio, odcr asscniar cn rincio
quc, quando as funcs govcrnancniais sao
ariilIadas cnirc divcrsos irilunais, os ncnos
nuncrosos adquircn ccdo ou iardc a naior
auioridadc, sc or ouiro noiivo nao fossc, cla
facilidadc con quc ccdcn os ncgocios, ali
lcvados naiuralncnic.
Adcnais, quc dc coisas difccis dc rcunir nao
suc ial govcrno? Princirancnic, un Esiado
lasianic cqucno, cn quc scja facil congrcgar o
ovo, c ondc cada cidadao ossa facilncnic
conIcccr iodos os ouiros; cn scgundo lugar, una
grandc sinlicidadc dc cosiuncs, quc aniccic a
nuliidao dc ncgocios c as discusscs csinIosas;
cn scguida, lasianic igualdadc nas classcs c nas
riquczas, scn o quc a igualdadc nao odcria
sulsisiir nuiio icno nos dirciios c na
95
auioridadc; cnfin, ouco ou ncnIun luo;
orquc ou o luo c o cfciio das riquczas, ou as
iorna ncccssarias, ja quc corronc ao ncsno
icno ricos c olrcs, uns cla ossc, ouiros cla
colia, vcndc a airia lassidao c vaidadc, c
afasia do Esiado iodos os cidadaos, sulncicndo-
os uns aos ouiros, c iodos oiniao.
Eis or quc un cclclrc auior afirnou quc a
viriudc c o rincio da Fcullica, ois iodas
cssas condics nao sulsisiirian scn a viriudc;
nas, falia dc Iavcr fciio as disiincs
ncccssarias, faliou or vczcs a csic lclo ialcnio
rccisao, c inclusivc clarcza, ois nao viu quc,
scndo a auioridadc solcrana cn ioda aric a
ncsna, o ncsno rincio dcvc noricar qualqucr
Esiado lcn consiiiudo, nais ou ncnos, c ccrio,
dc acordo con a forna dc govcrno.
Acrcsccnicnos quc nao Ia govcrno iao
sujciio s gucrras civis c s agiiacs inicsiinas
cono o dcnocraiico ou oular, ois quc nao Ia
ncnIun ouiro quc icnda iao frcqucnic c
coniinuancnic a nudar dc forna, ncn quc
dcnandc nais vigilancia c coragcn ara sc
nanicr na sua. solrciudo ncssa consiiiuiao
dc govcrno quc o cidadao sc dcvc arnar dc fora c
consiancia, c dizcr cn cada dia dc sua vida, no
fundo do coraao, o quc dizia un viriuoso
alaiino na dicia da Polnia. Malo criculosan
lilcriaicn quan quiciun scrviiiun.
96
Sc Iouvcssc un ovo dc dcuscs, clc sc
govcrnaria dcnocraiicancnic. Tao crfciio
govcrno nao convcn aos Ioncns.
V - Da aristocracia.
Tcnos aqui duas cssoas norais disiinias, a
salcr, o govcrno c o solcrano, c, or conscguinic,
duas voniadcs gcrais. una, conccrncnic a iodos
os cidadaos; ouira, acnas aos ncnlros da
adninisiraao. Assin scndo, cnlora ossa o
govcrno rcgulancniar sua olcia inicrior cono
lcn lIc arouvcr, so odcra falar ao ovo cn
nonc do solcrano, isio c, cn nonc do rorio
ovo, coisa quc janais sc dcvc csqucccr.
As rinciras socicdadcs govcrnaran-sc
arisiocraiicancnic. Os cIcfcs dc fanlia
dclilcravan cnirc si solrc os ncgocios ullicos.
Os jovcns ccdian scn dificuldadc cranic a
auioridadc da ccricncia. Da os noncs dc
adrcs, anciaos, scnado, gcronics. Os sclvagcns
da Ancrica scicnirional ainda assin sc govcrnan
cn nossos dias, c sao nuiio lcn govcrnados.
Mas, ncdida quc a dcsigualdadc dc
insiiiuiao solrcujou a dcsigualdadc naiural, a
riqucza ou o odcr foi rcfcrido idadc, c a
arisiocracia assa a scr clciiva. Finalncnic, o
odcr, iransniiido juniancnic con os lcns dos
ais aos filIos, cnolrcccndo as fanlias, iorna o
97
govcrno Icrcdiiario, c viran-sc cniao scnadorcs
dc acnas vinic anos.
Ha, ois, ircs csccics dc arisiocracia.
naiural, clciiva c Icrcdiiaria. A rincira nao
convcn scnao a ovos sinlcs; a icrccira c o ior
dc iodos os govcrnos; a scgunda c a nclIor. c a
arisiocracia roriancnic diia.
Afora a vaniagcn da disiinao dos dois
odcrcs, ossui a da cscolIa dc scus ncnlros;
orquc, no govcrno oular, iodos os cidadaos
nasccn nagisirados, nas csic os liniia a un
cqucno nuncro, o qual c cscolIido airavcs dc
clciao, ncio clo qual a rolidadc, as luzcs, a
ccricncia, c iodas as dcnais razcs
rcfcrcnciais c dc csiina ullica, consiiiucn
ouiras ianias novas garaniias dc quc scrcnos
saliancnic govcrnados.
Alcn disso, as asscnllcias sc fazcn nais
conodancnic, os ncgocios sao nclIor discuiidos,
o ccdicnic c cccuiado con naior ordcn c
diligcncia; o crcdiio do Esiado c nclIor garaniido
no csirangciro or vcncravcis scnadorcs quc or
una nuliidao dcsconIccida c ncnosrczada.
Nuna alavra, a ordcn nais jusia c naiural
c a cn quc os nais salios govcrncn a nuliidao,
quando csianos scguros dc quc a govcrnarao cn
lcncfcio dcla, c nao cn lcncfcio rorio. Nao c
dc ncnIun nodo ncccssario nuliilicar cn vao
98
as aladas, ncn fazcr con vinic nil Ioncns o
quc ccn Ioncns cscolIidos fazcn ainda nclIor.
Dcvc-sc, orcn, assinalar quc o inicrcssc do
coro conca aqui a dirigir con ncnos cficicncia
a fora do ullico no quc iangc voniadc gcral, c
quc ouiro dcclivc incviiavcl sulirai s lcis una
aric do odcr cccuiivo.
A rcsciio das convcnicncias ariicularcs,
nao convcn ncn un Esiado iao cqucno, ncn
un ovo iao sinlcs c rcio, quc a cccuao das
lcis rcsulic incdiaiancnic da voniadc ullica,
cono nuna loa dcnocracia. Tanlcn nao
convcn una iao grandc naao cn quc os cIcfcs
csarsos ara a govcrnar ossan dccidir rcvclia
do solcrano, cn scus rcscciivos dcariancnios,
c concar or sc iornarcn indccndcnics c vircn
a scr, cn scguida, os scnIorcs.
Coniudo, sc cigc a arisiocracia ncnos
viriudcs quc o govcrno oular, rcqucr, cn iroca,
ouiras quc lIc sao rorias, iais cono a
nodcraao or aric dos ricos, c o conicniancnio
or aric dos olrcs; orquc, arccc, una
rigorosa igualdadc csiaria a dcslocada. ncn
ncsno Esaria a olscrvou.
Dc rcsio, sc csia forna dc govcrno conoria
ccria dcsigualdadc dc riqucza, isio aconiccc ara
quc cn gcral a adninisiraao dos ncgocios
ullicos scja confiada aos quc vcn dcla cuidar,
99
cnrcgando iodo o scu icno, c nao cono
rcicndc Arisioiclcs, or scrcn os ricos scnrc
os rcfcridos. Ao conirario, c convcnicnic quc
una cscolIa oosia cnsinc or vczcs ao ovo quc
Ia, no ncriio dos Ioncns, razcs dc rcfcrcncia
nais inorianics quc a riqucza.
VI - Da monarquia.
Aic aqui, considcranos o rncic cono una
cssoa noral c colciiva, unida cla fora das lcis,
c dcosiiaria no Esiado do odcr cccuiivo.
Tcnos agora a considcrar csic odcr rcunido cn
naos dc una cssoa naiural, dc un Ioncn rcal,
unico invcsiido do dirciio dc dclc disor scgundo
as lcis. o quc sc cIana un nonarca ou un rci.
Ao conirario das ouiras adninisiracs, cn
quc un scr colciivo rcrcscnia un indivduo,
ncsia aqui c un indivduo quc rcrcscnia un scr
colciivo; dcssc nodo, a unidadc noral quc
consiiiui o rncic c sinuliancancnic una
unidadc fsica, na qual iodas as faculdadcs quc a
lci rcuniu na ouira, con ianios csforos, sc
acIcn naiuralncnic rcunidas.
Assin, a voniadc do ovo, c a voniadc do
rncic, c a fora ullica do Esiado, c a fora
ariicular do govcrno, iudo cnfin rcsondc ao
ncsno nolil; iodas as nolas da naquina csiao
na ncsna nao, iudo caninIa ara o ncsno
100
oljciivo. nao Ia novincnios advcrsos quc sc
dcsiruan nuiuancnic, c nao sc odc inaginar
ncnIuna csccic dc consiiiuiao cn quc un
csforo ncnor roduza una aao nais
considcravcl. Arquincdcs, iranquilancnic
scniado na raia, sirgando scn dificuldadc un
grandc navio, rcrcscnia a ncu vcr un Ialil
nonarca, a dirigir dc scu galincic scus vasios
Esiados, c a fazcr con quc iudo sc nova dando a
inrcssao dc quc crnanccc inovcl.
Mas sc govcrno nao Ia nais rigoroso quc
csic, ianlcn ouiro nao Ia cn quc a voniadc
ariicular scja nais rcsciiada c nais facilncnic
doninc as ouiras. iudo caninIa ara o ncsno
oljciivo, c vcrdadc, nas cssc oljciivo nao c o da
fclicidadc ullica; c a roria fora da
adninisiraao gira scn ccssar cn rcjuzo do
Esiado.
Os rcis dcscjan scr alsoluios, c dc longc lIcs
lradanos quc a nclIor nancira dc o scrcn
consisic cn sc fazcrcn anar or scus ovos. Esia
naina c nuiio lcla c vcrdadcira cn ccrio
scniido. Infclizncnic, scnrc rirao disso nas
corics. O odcr oriundo do anor dos ovos c scn
duvida o naior, nas rccario c condicional; os
rncics janais sc conicniarao con clc. Os
nclIorcs rcis dcscjan scr nalvados, quando lIcs
aciccc, scn ccssarcn dc scr os scnIorcs. Por
nais quc sc csforcc un orador oliico cn
101
advcrii-los dc quc a fora do ovo c a sua roria
c dc quc scu naior inicrcssc dcvc consisiir cn
quc o ovo scja florcsccnic, nuncroso, icnvcl,
clcs salcn crfciiancnic quc ial coisa nao c
vcrdadc.
Scu inicrcssc cssoal csia, anics dc nais
nada, cn quc o ovo scja dclil, niscravcl, c
janais lIcs ossa rcsisiir. Confcsso quc,
inaginando os vassalos scnrc inicirancnic
sulnissos, nc arccc quc o inicrcssc dos
rncics rcsidiria na cisicncia dc un ovo
odcroso, a fin dc quc, scndo dclc ial odcr, o
iornassc icnido dc scus vizinIos; cono, orcn,
ial inicrcssc c sccundario c sulordinado, c as
duas suosics sc nosiran inconaivcis, c
naiural quc os rncics dccn scnrc rcfcrcncia
scnicna nais incdiaiancnic uiil ara clcs; c o
quc Sanucl, con vigor, aoniava aos Iclrcus, c o
quc Maquiavcl dcnonsirou con cvidcncia.
Fingindo dar lics aos rcis, dcu-as clc, c
grandcs, aos ovos. O Prncic dc Maquiavcl c o
livro dos rcullicanos.
Vinos, airavcs das rclacs gcrais, quc a
nonarquia so c convcnicnic aos vasios Esiados, c
o ncsno acIarcnos caninando-a cn si ncsna.
Quanio nais nuncrosa for a adninisiraao
ullica, nais a rclaao cnirc o rncic c os
vassalos dininui c sc aroina da igualdadc, dc
soric quc ial rclaao c una ou a roria
102
igualdadc na dcnocracia. Essa ncsna rclaao
auncnia ncdida quc o govcrno sc conirai, c
aiingc o scu nainun quando o govcrno sc acIa
cn naos dc una unica cssoa. Passa a Iavcr
cniao una cnornc disiancia cnirc o rncic c o
ovo, c o Esiado carccc dc ligaao. Para forna-la,
sao ncccssarias as ordcns inicrncdiarias.
rncics, grandcs, nolrcza, quc as dcvcn
rccncIcr. Ora, nada do quc foi diio convcn a
un cqucno Esiado, ois, anics, o arrunan.
Coniudo, sc c difcil quc un grandc Esiado
scja lcn govcrnado, c nais difcil ainda sc-lo or
un so Ioncn, c iodos salcnos o quc succdc
quando o rci noncia sulsiiiuios.
Un dcfciio csscncial c incviiavcl, quc scnrc
ora o govcrno nonarquico alaio do
rcullicano, csia cn quc, ncsic, uliino, a voz
ullica quasc nunca clcva aos rinciros osios
Ioncns quc nao scjan csclarccidos c caazcs c
nao os ocucn con dignidadc; ao asso quc, nas
nonarquias os quc sc clcvan sao, as nais das
vczcs, cqucnos ricnios, cqucnos vclIacos,
cqucno iniriganics, cujos cqucnos cngcnIos,
quc crniicn, nas corics, alcanar os grandcs
osios, so lIcs scrvcn ara dcnonsirar ao
ullico o quanio sao incios, iao logo a
consigan cIcgar. No iocanic a cssa cscolIa, o
ovo sc cngana lcn ncnos quc o rncic, dc
soric quc c quasc iao raro cnconirar un Ioncn
103
dc rcal ncriio no ninisicrio quanio un iolo
icsia dc un govcrno rcullicano. Quando
aconiccc, or un dcsscs fclizcs acasos, quc un
dcsscs Ioncns nascidos ara govcrnar iona o
iinao dos ncgocios, nuna nonarquia quasc
arruinada or csscs accrvos dc lclos rcgcnics,
fica-sc surrcso dos rccursos or clc
cnconirados, c ial coisa faz coca no as.
Para quc un Esiado nonarquico ossa scr
lcn govcrnado, scria rcciso quc sua grandcza
ou cicnsao fossc ncnsurada confornc as
faculdadcs dc qucn govcrna. nais facil
conquisiar quc adninisirar. Con una alavanca
adcquada odc-sc alalar o nundo; nas, ara o
susicniar, sao ncccssarios os onlros dc
Hcrculcs. Por cqucna quc scja a grandcza dc un
Esiado, o rncic c scnrc dcnasiado cqucno.
Quando, ao conirario, aconiccc dc o Esiado scr
nuiio cqucno ara o oric dc scu cIcfc, o quc,
dc rcsio, c nuiio raro, c ainda assin nal
govcrnado, orquc o cIcfc, scguindo scnrc a
grandcza dc scus alvos, csquccc os inicrcsscs dos
ovos, c nao os faz ncnos infclizcs, clo aluso do
cccssivo ialcnio, quc un cIcfc liniiado, or
carcccr dc ialcnio. Scria rcciso, or assin dizcr,
quc un rcino sc candissc ou sc rcsiringissc,
cn cada rcinado, dc acordo con a caacidadc do
rncic; ao asso quc os doics dc un scnado,
icndo ncdidas nais fias, odcn inor ao
104
Esiado consianics liniiacs c nao rcjudicar a
adninisiraao.
O inconvcnicnic nais scnsvcl do govcrno dc
una unica cssoa consisic na falia dcssa
succssao coninua, quc forna nos dois ouiros
una ligaao ininicrruia. As clcics alrcn
inicrvalos crigosos; sao icncsiuosos; c a
ncnos quc os cidadaos scjan dc un
dcsinicrcssc, dc una inicgridadc acina dos
ncriios dcssc govcrno, as disuias c a corruao
sc nisiuran. difcil quc aquclc, a qucn o
Esiado foi vcndido, nao o vcnda or scu iurno, c
nao sc indcnizc, cusia dos fracos, do dinIciro,
quc os odcrosos lIc ciorquiran. Ccdo ou iardc,
iudo sc iorna vcnal sol scnclIanic
adninisiraao, c a az dc quc sc dcsfruia sol o
govcrno dos rcis assa a scr cniao ior quc a
dcsordcn dos inicrrcgnos.
Quc foi fciio ara rcvcnir csscs nalcs? Fcz-
sc con quc, cn ccrias fanlias, as coroas sc
iornasscn Icrcdiiarias, c csialclcccu-sc una
ordcn dc succssao quc rcvinc qualqucr disuia
cn conscqucncia da noric dos rcis; isio c,
sulsiiiuindo-sc o inconvcnicnic das rcgcncias ao
das clcics, rcfcriu-sc una aarcncia iranquila
a una adninisiraao salia, c sc acIou nclIor
corrcr o risco dc icr or cIcfcs crianas,
nonsiros c inlccis, a icr dc qucsiionar solrc a
cscolIa dc lons rcis. Nao sc considcrou quc,
105
condo-sc assin aos riscos da alicrnaiiva,
colocan-sc quasc iodas as ooriunidadcs conira
si ncsno. Traiava-sc dc una idcia nuiio
scnsaia, igual do jovcn Dionsio, a qucn o ai,
rcrovando una aao vcrgonIosa, dissc. Dci-ic o
ccnlo disso?" AI! rcsondcu o filIo vosso
ai nao cra rci!"
Tudo concorrc ara rivar dc jusiia c razao
un Ioncn clcvado ao conando dos ouiros.
Cansa dcnais, scgundo sc diz, cnsinar os jovcns
rncics a rcinar, c nao nc arccc quc ial
cducaao lIcs scja rovciiosa. Far-sc-ia nclIor
concar or cnsinar-lIcs a aric dc olcdcccr. Os
naiorcs rcis, ja cclclrados na Hisioria, nao foran
cducados ara rcinar. csia una cicncia quc
ianio ncnos sc ossui quanio nais sc a
arcndcu, c quc nclIor sc adquirc olcdcccndo
quc dirigindo. Nan uiilissinus idcn ac
lrcvissinus lonarun nalarunquc rcrun
dclccius, cogiiarc quid aui nolucris sul alio
rincic, aui volucris.
Una scqucncia dcssa falia dc cocrcncia c a
inconsiancia do govcrno rcal, quc, rcgulando-sc,
ora or un lano, ora or ouiro, scgundo o
caraicr do rncic quc rcina ou dos quc rcinan
or clc, nao odc icr or nuiio icno un oljciivo
fio ncn una conduia conscqucnic, variaao quc
faz o Esiado fluiuar crnancnicncnic dc naina
cn naina, dc rojcio cn rojcio, c quc nao icn
106
lugar nas ouiras fornas dc govcrno cn quc o
rncic c scnrc o ncsno. Vc-sc ianlcn, cn
gcral, quc, sc Ia nais asiucia nuna coric, Ia
nais salcdoria nun scnado, c quc as rcullicas
crscgucn scus oljciivos or ncios nais
consianics c nclIor scguidos; isso orquc, cada
rcvoluao no ninisicrio rovoca ouira, c a
naina conun a iodos os ninisiros c a quasc
iodos os rcis c a dc fazcr cn iudo o conirario dc
scu rcdcccssor.
Dcssa ncsna incocrcncia iira-sc ainda a
soluao dun sofisna nuiio faniliar aos oliicos
rcalisias. nao acnas a dc conarar o govcrno
civil ao govcrno doncsiico, o rncic ao ai dc
fanlia, crro ja rcfuiado, cono ainda a dc dar
lilcralncnic a cssc nagisirado iodas as viriudcs
dc quc clc ncccssiiaria, c a dc scnrc suor quc
o rncic c dc faio o quc dcvcria scr, suosiao
con a ajuda da qual o govcrno do rci c
cvidcnicncnic rcfcrvcl a qualqucr ouiro, ois
quc c scn conicsiaao o nais foric, c, ara scr
ianlcn o nclIor, so lIc falia una voniadc dc
coro nais confornc con a voniadc gcral.
Mas, sc consoanic Plaiao, o rci, or naiurcza,
c un crsonagcn iao raro, quanias vczcs
concorrcn a Naiurcza c a foriuna ara o coroar?
E sc a cducaao rcal corronc ncccssariancnic
os quc a rccclcn, quc sc dcvc cscrar dc una
scqucncia dc Ioncns disiinguidos ara rcinar? ,
107
orianio, qucrcr iludir-sc confundir o govcrno
rcal con o govcrno dc un lon rci. Para vcr o quc
c cssc govcrno cn si ncsno, dcvc-sc considcra-lo
sol o nando dc rncics liniiados ou crvcrsos,
ois cono iais cIcgarao ao irono ou o irono os
iornara iais.
Essas dificuldadcs nao cscaaran aos nossos
auiorcs; nas clcs nao sc cnlaraaran nisso. O
rcncdio consisic, disscran clcs, cn olcdcccr scn
nurnurar. Dcus, cn sua colcra, da os naus rcis,
c c rcciso suoria-los cono casiigos do ccu. Tal
oiniao c scn duvida cdificanic; nas, arccc-nc,
quc calIaria nclIor no uliio quc nun livro dc
oliica. Quc dizcr dc un ncdico quc roncic
nilagrcs, c cuja aric rcsidc acnas cn coriar o
docnic acicncia? Salc-sc crfciiancnic quc c
rcciso adcccr un nau govcrno, quando sc o
icn; a qucsiao consisiira cn cnconirar un lon.
VII - Dos governos mistos.
Proriancnic falando, nao Ia govcrno
sinlcs. ncccssario a un cIcfc unico ossuir
nagisirados sulalicrnos; c indiscnsavcl a un
govcrno oular icr un cIcfc. Assin, na ariilIa
do odcr cccuiivo, Ia scnrc gradaao do
grandc nuncro ao ncnor, con a difcrcna quc
ora c o grandc nuncro quc dccndc do cqucno,
ora c o cqucno quc dccndc do grandc.
108
Algunas vczcs ocorrc una divisao igual, scja
quando as arics consiiiuiivas csiao cn nuiua
dccndcncia, cono no govcrno da Inglaicrra, scja
quando a auioridadc dc cada aric c
indccndcnic, nas incrfciia, cono na Polnia.
Esia uliina forna c na, clo faio dc nao Iavcr
unidadc no govcrno c dc ao Esiado faliar ligaao.
Qual c nclIor, un govcrno sinlcs ou un
nisio? E una qucsiao nuiio dclaiida cnirc os
oliicos c qual sc dcvc dar a ncsna rcsosia
dada anicriorncnic a roosiio dc ioda forna dc
govcrno.
O govcrno sinlcs c nclIor cn si, clo
sinlcs faio dc scr sinlcs. Enircianio, quando o
odcr cccuiivo ouco dccndc do lcgislaiivo, isio
c, quando Ia nais rclaao cnirc o rncic c o
solcrano quc cnirc o ovo c o rncic, c
ncccssario rcncdiar cssa falia dc roorao
dividindo o govcrno; orquc, cniao, iodas as suas
arics icn igual auioridadc solrc os vassalos, c a
divisao dclas iorna-as, iodas cn conjunio. ncnos
forics conira o solcrano.
Prcvinc-sc ainda o ncsno inconvcnicnic
csialclcccndo nagisirados inicrncdiarios, quc,
dciando o govcrno cn sua inicircza, scrvcn
acnas ara criar o cquillrio cnirc os dois
odcrcs c conscrvar scus rcscciivos dirciios. O
109
govcrno, cniao, dcia dc scr nisio, ara scr
icncrado.
Podc-sc rcncdiar, or ncios scnclIanics, o
inconvcnicnic oosio, c quando o govcrno c
cccssivancnic frouo, crigir irilunais a fin dc o
rcforar. Tal coisa sc raiica cn iodas as
dcnocracias. No rinciro caso, dividc-sc o
govcrno ara o cnfraqucccr, c no scgundo, ara
forialccc-lo; orquc o nainun dc fora c dc
fraqucza cnconira-sc igualncnic nos govcrnos
sinlcs, cnquanio quc as fornas nisias
roduzcn una fora ncdia.
VIII - Nem toda forma de
governo apropriada a todos os
pases.
Nao scndo a lilcrdadc un fruio dc iodos os
clinas, nao csia ao alcancc dc iodos os ovos.
Quanio nais sc ncdiia solrc cssc rincio
csialclccido or Monicsquicu, nais sc lIc
crcclc a vcracidadc. Quanio nais sc a conicsia,
ianio nais sc lIc da ooriunidadc ara
csialclcccr-sc airavcs dc novas rovas.
En iodos os govcrnos do nundo, a cssoa
ullica consonc c nada roduz. Dc ondc lIc
vcn, ois, a sulsiancia consunida? Do iralalIo
dc scus ncnlros. o sucrfluo dos ariicularcs
110
quc roduz o ncccssario do ullico. scguc-sc da
quc o csiado civil so odc sulsisiir cnquanio o
iralalIo dos Ioncns rcndc nais quc as suas
ncccssidadcs.
Ora, cssc cccdcnic nao c o ncsno cn iodos
os ascs do nundo. En inuncros dclcs, c
considcravcl; cn ouiros, ncdocrc, cn ouiros
ainda, nulo; cn alguns, ncgaiivo. Essa rclaao
dccndc da fcriilidadc do clina, do iio dc
iralalIo cigido clo solo, da naiurcza dc suas
roducs, da fora dc scus Ialiianics, da naior
ou ncnor consuniao ncccssaria, c dc
nuncrosas ouiras rclacs scnclIanics das
quais sao os ascs conosios.
Por ouiro lado, ncn iodos os govcrnos
ossucn a ncsna naiurcza; Ia os doiados dc
naior ou ncnor voracidadc, c as difcrcnas csiao
lascadas ncsic rincio. quanio nais as
coniriluics ullicas sc disiancian dc sua
fonic, ianio nais sc iornan oncrosas. Nao c cla
quaniidadc dc inosics quc sc dcvc ncdir cssa
carga, nas clo caninIo a scr fciio or clas a fin
dc rcgrcssarcn s naos dc quc saran. Quando
cssa circulaao c rcalizada c lcn csialclccida,
aguc-sc ouco ou nuiio, o ovo c scnrc rico c
as finanas caninIan scnrc a conicnio.
Quando, ao conirario, or ouco quc conirilua,
cssc ouco nao rciorna s suas naos, cn
coniriluindo scnrc o ovo dcrcssa sc caurc; o
111
Esiado janais scra rico, c o ovo scra scnrc
indigcnic.
Infcrc-sc da quc quanio nais auncnia a
disiancia cnirc o ovo c o govcrno, nais sc
iornan oncrosos os iriluios. Assin scndo, na
dcnocracia, o ovo c o ncnos solrccarrcgado; na
arisiocracia, clc o c un ouco nais; na
nonarquia, carrcga o naior cso. A nonarquia,
orianio, so convcn s nacs oulcnias; a
arisiocracia, aos Esiados ncdocrcs cn riqucza,
lcn cono cn iananIo; a dcnocracia, aos
Esiados cqucnos c olrcs.
Con cfciio, na ncdida cn quc nais nisso
rcflciinos, nclIor vanos crcclcndo a difcrcna
cnirc os Esiados livrcs c os nonarquicos. nos
rinciros, iudo c cnrcgado no scniido do
inicrcssc conun; nos scgundos, as foras
ullicas c ariicularcs funcionan dc nancira
rccroca, c o auncnio dc una corrcsondc ao
cnfraquccincnio da ouira; cnfin, ao invcs dc
govcrnar os vassalos ara os fazcr fclizcs, o
dcsoiisno iorna-os niscravcis a fin dc os
govcrnar.
Eis, orianio, cn cada clina, causas
naiurais, quc crniicn indicar a forna dc
govcrno a quc a fora do clina conduz, c ncsno
dizcr quc csccic dc Ialiianics dcvc clc ossuir.
Os siios ingraios c csicrcis, ondc o roduio nao
112
concnsa o iralalIo, dcvcn crnancccr inculios
c dcscrios, ou ovoados unicancnic or
sclvagcns; os lugarcs cn quc o iralalIo dos
Ioncns nao roduz scnao o ncccssario dcvcn scr
Ialiiados clos ovos larlaros, ois qualqucr
oliica a scria inossvcl; as rcgics cn quc o
cccsso do roduio solrc o iralalIo c ncdocrc
convcn aos ovos livrcs; c aquclas, cujo solo fcriil
c alundanic fornccc grandc quaniidadc dc
roduios cn iroca dc ouco iralalIo, dcvcn scr
govcrnadas nonarquicancnic, ara quc o luo do
rncic consuna o cccsso do sucrfluo dos
vassalos; orquc nais convcn scja cssc cccsso
alsorvido clo govcrno a scr dissiado clos
ariicularcs. Ha ccccs, cu o sci; nas
jusiancnic cssas ccccs confirnan a rcgra,
nisso cn quc, ccdo ou iardc, roduzcn
rcvolucs, as quais rcconduzcn as coisas
ordcn naiural.
Disiinganos scnrc as lcis gcrais das causas
ariicularcs caazcs dc nodificar o cfciio dclas.
Mcsno quc iodo o Mcio-Dia csiivcssc colcrio dc
rcullicas c iodo o Noric dc Esiados dcsoiicos,
nao scria ncnos vcrdadc quc, or noiivo do
clina, conviria o dcsoiisno aos ascs qucnics,
a larlaric aos ascs frios, c a loa civilizaao s
rcgics inicrncdiarias. Vcjo, igualncnic, quc,
acciiando o rincio, odcnos discuiir a sua
alicaao; odcnos dizcr quc Ia ascs frios
lasianic fcricis c ncridionais nuiio ingraios.
113
Mas ial dificuldadc soncnic cisic ara qucn nao
canina o faio cn iodas as suas rclacs.
rcciso, cono ja dcici diio, coniar con as dc
iralalIo, dc foras, dc consuno, cic.
SuonIanos quc, dc dois icrrcnos iguais, un
roduza cinco c ouiro dcz. Sc os Ialiianics do
rinciro consunircn quairo c os do scgundo
novc, o cccsso do rinciro roduio scra un
quinio, c o do scgundo un dccino. A rclaao
dcsscs dois cccssos scra, orianio, invcrsa da
dos roduios, c o icrrcno quc nao roduzira nais
quc cinco dara un dulo sucrfluo do icrrcno
quc roduzira dcz.
Mas nao sc iraia dc un roduio dulo, c cu
nao crcio Iaja algucn quc ousc, cn gcral, colocar
a fcriilidadc dos ascs frios cn confronio con a
dos ascs qucnics. Todavia, adniianos cssa
igualdadc. dcicnos, sc quiscrnos, a Inglaicrra
cn cquillrio con a Siclia, c a Polnia con o
Egiio; nais ao Mcio-Dia, icrcnos a frica c as
ndias; nais ao Noric, nada nais icrcnos. Para
cssa igualdadc dc roduao, quc difcrcna dc
culiura! Na Siclia, lasia arranIar o solo; na
Inglaicrra, quc dc cuidados ara a iralalIar! Ora,
no lugar cn quc sc faz ncccssario naior nuncro
dc lraos ara sc olicr a ncsna roduao, o
sucrfluo dcvc ncccssariancnic scr ncnor.
114
Considcrai, alcn disso, quc a ncsna
quaniidadc dc Ioncns consonc nuiio ncnos nos
ascs qucnics. O clina cigc quc scjanos
solrios ara nos scniirnos lcn. os curocus quc
ali rcicndcn vivcr cono cn scus rorios
ascs, crcccn iodos dc discnicria c indigcsics.
Sonos", diz CIardin, fcras carnicciras, lolos
conarados con os asiaiicos. Alguns airilucn a
solricdadc dos crsas ao faio dc scu as scr
ncnos culiivado; quanio a nin, crcio, ao
conirario, quc Ia ali ncnos alundancia dc
gcncros, orquc dclcs ncnos ncccssiian os
Ialiianics. Sc sua frugalidadc", coninua
CIardin, fossc un cfciio da cnuria do as,
cniao acnas os olrcs concrian ouco, cn
lugar dc iodos gcralncnic jcjuarcn, c, cn cada
rovncia, scgundo a fcriilidadc do solo, scria
naior ou ncnor o consuno dc gcncros, ao invcs
dc a ncsna solricdadc scr idcniica cn iodo o
rcino. Os crsas sc vanglorian dc sua nancira dc
vivcr, dizcndo quc lasia olIar-lIcs a clc ara
rcconIcccr quanio c nclIor quc a dos crisiaos.
Na vcrdadc, a icz dos crsas c lisa, c lcla, fina c
lusirosa; ao asso quc a dos arncnios, scus
vassalos, quc vivcn nancira curocia, c rudc,
avcrnclIada, c clcs icn o coro grosso c csado."
Quanio nais sc aroinan do Equador,
ianio nais vivcn os ovos con ncnos.
Farancnic concn carnc; o arroz, o nilIo, o
cuscuz, a nandioca consiiiucn scus alincnios
115
vulgarcs. Ha na ndia nilIcs dc Ioncns cuja
alincniaao nao cusia un soldo or dia. Mcsno
na Euroa, vcnos scnsvcis difcrcnas, no quc
conccrnc ao aciiic, cnirc os ovos do Noric c os
do Mcio-Dia. Un csanIol vivcra oiio dias do
janiar dc un alcnao. Nos ascs cn quc os
Ioncns sao nais vorazcs, ianlcn o luo sc volia
ara as coisas dc consuno. Na Inglaicrra,
nosira-sc nuna ncsa solrccarrcgada dc carncs;
na Iialia, scrcis rcgalados con aucar c florcs.
O luo dos irajcs ianlcn ofcrccc
scnclIanics difcrcnas. Nos clinas cn quc as
nudanas das csiacs sao raidas c violcnias,
usan-sc rouas nclIorcs c nais sinlcs;
naquclcs cn quc a gcnic sc vcsic acnas ara
cnfciiar-sc, rocura-sc nais cfciio quc uiilidadc;
os rorios irajcs consiiiucn a un luo. En
Naolcs, vcrcis iodos os dias, no Posilio, Ioncns
a asscar cn vcsics douradas, c scn ncias. O
ncsno aconiccc no iocanic aos cdifcios; iudo sc
cnrcga na nagnificcncia, quando nada sc icn a
icncr das injurias do ar. En Paris, cn Londrcs,
qucr-sc csiar alojado calida c conodancnic; cn
Madri, icn-sc salcs solcrlos, nas ncnIuna
jancla quc fccIc, c dornc-sc cn ninIos dc raios.
Os alincnios sao nuiio nais nuiriiivos c
suculcnios nos ascs qucnics; c una icrccira
difcrcna quc nao odc dciar dc influir solrc a
scgunda. Por quc sc consoncn ianios lcguncs
116
na Iialia? Porquc sao ali ccclcnics, nuiriiivos c
salorosos. En Frana, ondc acnas sao nuiridos
dc agua, ianlcn nao alincnian qucn os
consonc c sao crfciiancnic discnsavcis na
ncsa. Nao ocuan, orianio, ncnor cicnsao dc
icrrcno, c dao cn iodo caso ianio iralalIo ara
scrcn culiivados. Salc-sc, or ccricncias
rcalizadas, quc os irigos da Darlaria, dc rcsio
infcriorcs aos dc Frana, rcndcn nuiio nais cn
farinIa, c quc os dc Frana, or sua vcz, dao
naior rcndincnio quc os irigos do Noric. dc ondc
sc odc infcrir quc scnclIanic gradaao c
gcralncnic olscrvada no ncsno runo do
cquador ao olo. Ora, nao consiiiui visvcl
dcsvaniagcn Iavcr cn igual roduio una ncnor
quaniidadc dc alincnios?
A iodas cssas divcrsas considcracs osso
acrcsccniar una ouira quc dclas dccorrc c as
foriifica. a dc quc os ascs qucnics nao
ncccssiian dc ianios Ialiianics cono os ascs
frios, odcndo alincnia-los or nais icno, o quc
roduz un dulo sucrfluo, scnrc vaniajoso
ara o dcsoiisno. Quanio naior o nuncro dc
Ioncns a ocuar una grandc sucrfcic, nais
difcil sc iornan as rcvolias, orquc nao sc as
odc conccriar ncn ronia ncn sccrciancnic,
scndo scnrc facil ao govcrno dcscolrir os
rojcios c coriar as conunicacs; nas, quanio
nais un ovo nuncroso sc aroina, ncnos
odc o govcrno usurar a solcrania. Os cIcfcs
117
ianlcn dclilcran cn scus galincics con a
ncsna scgurana con quc os rncics o fazcn
cn scu consclIo, c a iurla rcunc-sc con iania
rcsicza nas raas quanio as iroas cn scus
quaricis. A vaniagcn dc un govcrno iiranico
csia, ois, cn agir a grandcs disiancias.
Con a ajuda dc onios dc aoio quc a si
ncsno sc da, sua fora auncnia dc longc cono a
das alavancas(17}. A do ovo, ao conirario, so agc
quando conccnirada. Evaora-sc c crdc-sc csia,
sc sc csicndcr, cono o cfciio da olvora
csalIada or icrra, quc so cga fogo granulo or
granulo. Os ascs ncnos ovoados sao assin os
nais aroriados iirania, os aninais fcrozcs
incran soncnic nos dcscrios.
IX - Dos sinais de um bom
governo.
Quando cniao sc crgunia qual c o nclIor
govcrno, roc-sc una qucsiao insoluvcl c
indcicrninada; ou, sc sc quiscr, quc ossui
ianias loas solucs quanias conlinacs
ossvcis nas osics alsoluias, c rclaiivas dos
ovos.
Mas, sc sc crguniassc or quc sinais c
ossvcl conIcccr sc un dcicrninado ovo csia
scndo lcn ou nal govcrnado, a coisa scria ouira,
c a qucsiao dc faio odcria scr rcsolvida.
118
Enircianio, dc ncnIun nodo a rcsolvcnos,
orquc cada qual dcscja rcsolvc-la sua nancira.
Os vassalos clogian a iranquilidadc ullica, os
cidadaos a lilcrdadc dos ariicularcs; un rcfcrc
a scgurana das osscsscs, c ouiro a das
cssoas; un rcicndc quc o nclIor govcrno c o
nais scvcro, ouiro susicnia quc c o nais lrando;
csic qucr quc sc unan os crincs, c aquclc quc
sc os rcvinan; un c dc oiniao quc sc dcvc scr
icnido dos vizinIos, ouiro rcfcrc scr ignorado;
un nosira-sc conicnic quando o dinIciro
circula, ouiro cigc quc o ovo icnIa ao. E
ncsno no caso dc sc olicr cnicndincnio solrc
csscs c ouiros onios scnclIanics, icr-sc-ia
avanado nais? Faliando a ncdida rccisa s
quaniidadcs norais, cnlora sc concordc quanio
ao sinal, cono fazc-lo no iocanic ao julgancnio?
Dc ninIa aric, scnrc nc assonlro dc quc
sc dcsconIca un sinal iao sinlcs, ou dc quc sc
icnIa a na fc dc nisso nao concordar. Qual c o
oljciivo da associaao oliica? a conscrvaao c
a roscridadc dc scus ncnlros. E qual c o nais
scguro sinal dc quc clcs sc conscrvan c
roscran? o scu nuncro c a sua oulaao.
Nao lusqucis, orianio, alIurcs cssc sinal iao
disuiado. Scndo iodas as coisas scnclIanics, o
govcrno sol o qual, scn ncios csiranIos, scn
naiuralizaao, scn colnias, os cidadaos Ialiian
c sc nuliilican or nais icnos c infalivclncnic
o nclIor; aquclc sol o qual un ovo dininui c
119
crccc, c o ior. Calculadorcs, agora c vossa
iarcfa. coniai, ncdi, conarai(18}.
X - Do abuso do governo e de
sua tendncia a degenerar.
Assin cono a voniadc ariicular aiua
coniinuancnic conira a voniadc gcral, assin sc
csfora inccssanicncnic o govcrno conira a
solcrania. Quanio nais auncnia cssc csforo,
nais sc alicra a consiiiuiao, c cono nao Ia aqui
ouira voniadc dc coro quc, rcsisiindo voniadc
do rncic, faa cquillrio con cla, dcvc
aconicccr ccdo ou iardc vcnIa o rncic orinir
cnfin o solcrano c roncr o iraiado social. Esia
a o vcio incrcnic c incviiavcl quc, dcsdc o
nascincnio do coro oliico, icndc scn
afrouancnio a dcsiru-lo, assin cono a vclIicc c
a noric dcsirocn or fin o coro do Ioncn.
Ha dois caninIos gcrais quc conduzcn un
govcrno dcgcncrcsccncia, a salcr. quando sc
rcsiringc ou quando o Esiado sc dissolvc.
Fcsiringc-sc o govcrno, quando assa do grandc
nuncro ao cqucno, isio c, da dcnocracia
arisiocracia, c da arisiocracia rcalcza. cssc
scu cndor naiural(19}. Sc clc rcirogradassc do
cqucno nuncro ao grandc, odcr-sc-ia dizcr quc
sc dcliliia; nas ial rogrcsso cn scniido invcrso
c inossvcl.
120
O govcrno, con cfciio, so nuda dc forna
quando, crdida a clasiicidadc da nola, csia o
dcia cccssivancnic cnfraquccido ara odcr
conscrvar aqucla. Ora, sc sc csicndcndo, cla
afrouassc nais ainda, sua fora sc iornaria
inicirancnic nula c cla nao icria condics dc
sulsisiir. ncccssario, ois, rcnoniar c
conrinir a nola, ncdida quc csia ccdc; dc
ouiro nodo, o Esiado quc cla susicn dcsalaria
cn runa.
O caso da dissoluao do Esiado odc-sc dar
dc duas nanciras. rincirancnic, quando o
rncic nao nais o adninisira confornc as lcis,
c usura o odcr solcrano. Eniao, aconiccc una
nudana considcravcl. c quc, nao nais o
govcrno, nas o Esiado sc rcsiringc. Qucro dizcr
quc o grandc Esiado sc dissolvc, c quc sc forna
un ouiro no scio daquclc, acnas conosio dos
ncnlros do govcrno, c quc nada nais c cn
rclaao ao rcsio do ovo scnao o scnIor c o
iirano. Dc soric quc, no insianic da usuraao da
solcrania or aric do govcrno, c ronido o
acio social, c iodos os sinlcs cidadaos,
rccolados dc dirciio cn sua lilcrdadc naiural, sao
forados, nas nao olrigados a olcdcccr.
O ncsno succdc ianlcn quando os
ncnlros do govcrno usuran scaradancnic o
odcr, quc so dcvcn ccrccr cn conjunio, c quc
nao consiiiui ncnor infraao das lcis, c roduz
121
ainda naior dcsordcn. Tcn-sc cniao, or assin
dizcr, ianios rncics quanios nagisirados, c o
Esiado, nao ncnos dividido quc o govcrno, crccc
ou nuda dc forna.
Quando o Esiado sc dissolvc, scja qual for o
aluso do govcrno, iona o nonc dc anarquia.
Fazcndo a disiinao. a dcnocracia dcgcncra cn
ociocracia, a arisiocracia cn oligarquia. Posso
ainda acrcsccniar quc a rcalcza dcgcncra cn
iirania; nas csic uliino icrno c cquvoco c cigc
clicaao.
No scniido vulgar do icrno, o iirano c un rci
quc govcrna con violcncia c scn rcsciio
jusiia c s lcis. No scniido rcciso, un iirano c
un ariicular quc sc arroga a auioridadc rcal
scn a cla icr dirciio. assin quc os grcgos
cnicndian o icrno iirano. davan-no
indifcrcnicncnic aos lons ou naus rncics
cuja auioridadc nao cra lcgiina(20}. Assin
scndo, iirano c usurador sao dois icrnos
crfciiancnic sinninos.
Para dar difcrcnics noncs a difcrcnics coisas,
cIano iirano ao usurador da auioridadc rcal, c
dcsoia ao usurador do odcr solcrano. O
iirano c aquclc quc sc dccidc conira as lcis a
govcrnar scgundo as lcis; o dcsoia c o quc sc
c acina das lcis. Assin, o iirano odc nao scr
dcsoia, nas o dcsoia c scnrc iirano.
122
XI - Da morte do corpo poltico.
Tal c o cndor naiural c incviiavcl dos
govcrnos nclIor consiiiudos. Sc Esaria c Fona
crcccran, qual o Esiado quc odc cscrar durar
cicrnancnic? Sc quiscrnos consiiiuir un
csialclccincnio duravcl, nao cnscnos cn
alsoluio cn fazc-lo cicrno. Para scrnos lcn
succdidos, nao dcvcnos icniar o inossvcl, ncn
nos vangloriarnos dc dar olra dos Ioncns
una solidcz quc as coisas Iunanas nao
conorian.
O coro oliico, lcn cono o coro do
Ioncn, conca a norrcr dcsdc o nascincnio c
conicn cn si ncsno as causas dc sua
dcsiruiao. Mas un c ouiro odcn icr una
consiiiuiao nais ou ncnos rolusia c adcquada
a conscrva-los or un longo icno. A
consiiiuiao do Ioncn c olra da Naiurcza; a do
Esiado c olra da aric. Nao dccndc dos Ioncns a
rolongaao dc sua vida; nas dccndc dclcs
rolongar a do Esiado ianio quanio ossvcl,
dando-lIc a nclIor consiiiuiao quc ossa
cisiir. O nclIor consiiiudo scra nais duradouro
quc ouiro, sc ncnIun incidcnic inrcvisio
rovocar sua crda con o icno.
O rincio da vida oliica csia na
auioridadc solcrana. O odcr lcgislaiivo c o
coraao do Esiado; o odcr cccuiivo c o ccrclro
123
quc c cn novincnio iodas as arics. O ccrclro
odc scr aiingido cla aralisia c o indivduo
coniinuar a vivcr ainda. O Ioncn iorna-sc
inlccil c vivc ainda; nas iao logo o coraao dcic
dc funcionar, o aninal crccc. Nao c cn viriudc
das lcis quc o Esiado sulsisic, nas dcvido ao
odcr lcgislaiivo. A lci dc onicn nao olriga o dia
dc Iojc; nas o conscniincnio iaciio c rcsunido
do silcncio, c o solcrano confirna inliciiancnic
as lcis quc nao rcvoga, odcndo fazc-lo. Tudo
quanio dcclarou dcscjar una vcz, clc o dcscja
scnrc, a ncnos quc o invalidc.
Por quc, ois, airilunos ianio rcsciio s
aniigas lcis? Pclo faio ncsno dc scrcn aniigas.
Dcvc-sc crcr quc soncnic ccclcncia das
aniigas voniadcs udcran clas solrcvivcr iao
longo icno; sc o solcrano nao as iivcssc
considcrado saluiarcs, clc as icria nil vczcs al-
rogado. Eis or quc, longc dc sc cnfraqucccrcn,
as lcis adquircn dc coninuo una fora nova cn
iodos os Esiados lcn consiiiudos; o rcconcciio
da aniiguidadc iorna-as nais vcncravcis a cada
dia quc assa; ao asso quc, quando as lcis sc
dcliliian, cnvclIcccndo, o faio consiiiui una
rova da incisicncia dc odcr lcgislaiivo c dc quc
o Esiado ja nao vivc.
XII - Como se mantm a
autoridade soberana.
124
Nao disondo dc ouira fora scnao o odcr
lcgislaiivo, o solcrano so aiua clas lcis; c, nao
scndo as lcis nais quc aios auicniicos da voniadc
gcral, nao odcria o solcrano agir scnao quando
o ovo sc cnconira rcunido. O ovo rcunido, dir-
sc-a. quc quincra! Hojc c una quincra, nas nao
o cra Ia dois nil anos. Tcrao os Ioncns nudado
dc naiurcza?
Os liniics do ossvcl, nas coisas norais, sao
ncnos csirciios do quc nos cnsanos; sao nossas
fraquczas, nossos vcios, nossos rcconcciios quc
os consiringcn. As alnas ncsquinIas nao
acrcdiian nos grandcs Ioncns; os vis cscravos
sorricn con ar zonlciciro da alavra lilcrdadc.
Pclo quc foi fciio considcrcnos o quc sc odc
fazcr. Nao falarci das aniigas rcullicas grcgas;
nas a Fcullica ronana, arccc-nc, cra un
grandc Esiado, c a cidadc dc Fona una grandc
cidadc. O uliino rcccnscancnio dcu a Fona
quairoccnios nil cidadaos cn arnas, c o uliino
ccnso do Incrio cnuncrou nais dc quairo
nilIcs dc cidadaos, scn coniar os vassalos, os
csirangciros, as nulIcrcs, as crianas, c os
cscravos.
Quc dificuldadc nao Iavcria ara rcunir cn
asscnllcia o ovo incnso dcssa Caiial c
arrcdorcs? Enircianio, rarancnic assavan
125
scnanas scn quc o ovo ronano sc rcunissc,
inclusivc varias vczcs.
O ovo nao soncnic ccrcia os dirciios dc
solcrania, nas ianlcn una aric dos
govcrnancniais. Cuidava dc ccrios ncgocios,
julgava dcicrninadas causas, c crnanccia na
raa ullica, frcqucnicncnic, quasc na
qualidadc dc nagisirado, afora o scr na dc
cidadao.
Fcnoniando aos rinciros icnos das
nacs, vcrificar-sc-ia quc a naior aric dos
aniigos govcrnos, inclusivc os nonarquicos, iais
cono os da Maccdnia c dos francos, ossua
scnclIanics consclIos. Scja cono for, cssc unico
faio inconicsiavcl rcsondc a iodas as
dificuldadcs; do cisicnic ao ossvcl, a
conscqucncia arccc-nc loa.
XIII - Continuao.
Nao lasia quc o ovo rcunido icnIa una vcz
fiado a consiiiuiao do Esiado, sancionando un
coro dc lcis; nao lasia quc icnIa consiiiudo un
govcrno crciuo, ou rovido dc una vcz or
iodas a clciao dos nagisirados. Alcn das
asscnllcias ciraordinarias, quc casos
inrcvisios odcn cigir, c ncccssario Iavc-las
fias c criodicas quc nao ossan scr alolidas
ncn adiadas, a fin dc quc, cn dia narcado, scja
126
o ovo lcgiiinancnic convocado cla lci, scn quc
sc faa rcciso ara ianio ncnIuna ouira
convocaao fornal.
Coniudo, afora cssas asscnllcias jurdicas,
or icrcn daia ccria, qualqucr ouira asscnllcia
oular nao convocada clos nagisirados,
noncados ara cssc cfciio scgundo as fornulas
rcscriias, dcvc scr iida or ilcgiina, c or nulo
iudo quanio ncla sc faa; orquc a roria ordcn
dc rcunir-sc dcvc cnanar da lci.
Quanio aos rciornos nais ou ncnos
frcqucnics das asscnllcias lcgiinas, dccndcn
dc ianias considcracs, quc nao salcranos
forncccr accrca disso rcgras rccisas. Podcnos
acnas dizcr, gcncralizando, quc quanio nais
fora icn o govcrno, nais sc dcvc nosirar o
solcrano.
Isio, dir-sc-nc-a, odc scr lon quando sc
iraia dc una unica cidadc; nas quc fazcr quando
o Esiado conrccndc nuncrosas? Dividir-sc-a a
auioridadc solcrana, ou sc dcvcra cniao
conccnira-la nuna unica cidadc c sulncicr
iodas as ouiras?
Fcsondo quc nao sc dcvc fazcr ncn una
ncn ouira coisa. En rinciro lugar, a auioridadc
solcrana c sinlcs c indivisa, c nao sc odc
rcarii-la scn a dcsiruir. En scgundo lugar, una
cidadc, lcn cono una naao, nao odc scr
127
lcgiiinancnic sulnciida a una ouira, orquc a
csscncia do coro oliico csia no acordo da
olcdicncia c da lilcrdadc, c csics icrnos vassalo
c solcrano sao corrclacs idcniicas cuja idcia sc
rcunc sol un unico concciio. cidadao.
Fcsondo ainda quc scnrc consiiiui un nal
unir inuncras cidadcs nuna so Cidadc, c quc,
insisiindo cn rcalizar ial uniao, nao nos
odcrcnos vangloriar dc cviiar os scus
inconvcnicnics naiurais. Nao c ncccssario oljciar
o aluso dos grandcs Esiados a qucn so os dcscja
cqucnos. Mas cono dar aos cqucnos Esiados
fora suficicnic ara rcsisiir aos grandcs, cono
rcsisiiran ouirora as cidadcs grcgas ao Crandc
Fci, c cono, nais rcccnicncnic, a Holanda c a
Sua rcsisiiran casa da usiria?
Todavia, sc nao odcnos rcduzir o Esiado
aos jusios liniics, rcsia ainda un rccurso. c o dc
nao inor una Caiial, scdiando o govcrno
alicrnaiivancnic cn cada una das cidadcs, c a,
ianlcn dc nodo alicrnado, rcunir iodos os
Esiados do as.
Povoai or igual o icrriiorio, csicndci or ioda
aric os ncsnos dirciios, lcvai a iodos os lugarcs
a vida c a alundancia. assin quc o Esiado sc
iornara a un icno o nais foric c o nclIor
govcrnado ossvcl. Fccordai-vos dc quc as
nuralIas da cidadc sc fornan das ninas das
128
casas canoncsas. En cada alacio consirudo
na Caiial crcio vcr iodo un as iransfornado
cn runas.
XIV - Continuao.
No insianic cn quc o ovo csia lcgiiinancnic
rcunido cn coro solcrano, ccssa ioda c
qualqucr jurisdiao do govcrno, o odcr cccuiivo
fica suscnso, c a cssoa do uliino dos cidadaos
c iao sagrada c inviolavcl quanio a do rinciro
nagisirado, orquc ondc sc cnconira o
rcrcscniado dcia dc Iavcr o rcrcscnianic. A
naioria dos iunulios ocorridos cn Fona,
duranic os concios, originou-sc dc sc Iavcr
ignorado ou ncgligcnciado cssa rcgra. Os
cnsulcs nao cran cniao scnao os rcsidcnics do
ovo; os irilunos, sinlcs oradorcs(21}; o scnado
nao cra coisa alguna.
Esscs inicrvalos dc suscnsao cn quc o
rncic rcconIccia ou dcvia rcconIcccr un
sucrior aiual, foran scnrc icnvcis, c as
asscnllcias do ovo, quc sao a cgidc do coro
oliico c o frcio do govcrno, foran cn iodos os
icnos o Iorror dos cIcfcs, os quais ianlcn
janais ccononizan cuidados, oljccs,
dificuldadcs ou roncssas a fin dc dcsaninarcn
os cidadaos. Quando csics sao avaros, frouos,
usilanincs, nais ananics do rcouso quc da
lilcrdadc, nao rcsisicn longancnic aos
129
rcdolrados csforos do govcrno; quando a fora
da rcsisicncia auncnia dc coninuo, a auioridadc
solcrana or fin sc dissia, c a naioria das
cidadcs ionla c crccc con o icno.
XV - Dos deputados ou
representantes.
Assin quc o scrvio ullico ccssa dc scr a
rincial rcocuaao dos cidadaos, ao qual
nclIor rcfcrcn scrvir con a lolsa quc
cssoalncnic, ja sc cnconira o Esiado roino
da runa. Sc c rcciso scguir ara o conlaic, clcs
agan as iroas c crnancccn cn casa; sc c
rcciso ir asscnllcia, clcs noncian os
dcuiados c coniinuan cn casa. fora dc
dinIciro c rcguia, clcs discn dc soldados
ara scrvir a airia c dc rcrcscnianics ara a
vcndcrcn.
a confusao do concrcio c das arics, c o
avido inicrcssc do ganIo, c a lassidao c o anor
das conodidadcs quc irocan os scrvios cssoais
or dinIciro. Ccdc-sc una aric do lucro ara
auncnia-los a lcl-razcr. Dai dinIciro c cn lrcvc
icrcis grilIcs. A alavra fazcnda c un icrno dc
cscravo; c dcsconIccido na cidadc. Nun Esiado
vcrdadcirancnic livrc, os cidadaos iudo fazcn
con scus rorios lraos, c nada con o dinIciro;
longc dc agarcn ara sc iscniar dc iais scrvios,
agarao ara os cccuiar cssoalncnic. Esiou
130
lcn disianic das idcias conuns, ois acIo as
lorvcias ncnos conirarias lilcrdadc quc as
iaas.
Quanio nclIor csiivcr o Esiado consiiiudo,
ianio nais os ncgocios ullicos rcvalcccrao
solrc os ariicularcs no csriio dos cidadaos.
CIcga ncsno a Iavcr nuiio ncnor nuncro dc
ncgocios rivados, orquc a sona dc fclicidadc
conun fornccc naior orao fclicidadc dc cada
indivduo, dc nodo quc ncnos lIc rcsia a
rocurar cn suas ocuacs ariicularcs. Nuna
cidadc, lcn dirigida, iodos voian nas
asscnllcias; sol un nau govcrno, ningucn
arccia dar un asso ara isso fazcr, orquc
ningucn sc iona dc inicrcssc clo quc sc faz,
rcvcndo quc a voniadc gcral nao rcvalcccra, c
orquc, cnfin, os cuidados ariicularcs iudo
alsorvcn. As loas lcis crniicn quc sc faan
ouiras nclIorcs; as nas conduzcn s iorcs. Tao
logo diga algucn, rcfcrindo-sc aos assunios do
Esiado, quc nc inorio? odc-sc icr a ccricza dc
quc o Esiado csia crdido.
O cniiliancnio do anor airia, a aiividadc
do inicrcssc rivado, a incnsidadc dos Esiados,
as conquisias, os alusos do govcrno, fizcran
inaginar a criaao dc dcuiados ou
rcrcscnianics do ovo nas asscnllcias da
naao. a isso quc, cn ccrios ascs, sc ousa
cIanar dc icrcciro csiado. Assin, o inicrcssc
131
ariicular dc duas ordcns c osio no rinciro c
no scgundo lano; o inicrcssc ullico c rclcgado
ao icrcciro.
A solcrania nao odc scr rcrcscniada, cla
ncsna razao quc nao odc scr alicnada; cla
consisic csscncialncnic na voniadc gcral, c a
voniadc dc nodo algun sc rcrcscnia; ou c a
ncsna ou c ouira; nao Ia nisso ncio icrno. Os
dcuiados do ovo nao sao, ois, ncn odcn scr
scus rcrcscnianics; sao quando nuiio scus
conissarios c nada odcn concluir
dcfiniiivancnic. Sao nulas iodas as lcis quc o
ovo nao icnIa raiificado; dcian dc scr lcis. O
ovo inglcs cnsa scr livrc, nas csia
conlciancnic iludido; acnas o c duranic a
clciao dos ncnlros do Parlancnio; iao logo
csicjan csics clciios, c dc novo cscravo, nao c
nada. Pclo uso quc faz da lilcrdadc, nos curios
noncnios cn quc lIc c dado dcsfruia-la, lcn
ncrccc crdc-la.
A idcia dos rcrcscnianics c nodcrna; vcn do
govcrno fcudal, dcssc inquo c alsurdo govcrno,
no qual a csccic Iunana c dcgradada c o nonc
dc Ioncn consiiiui una dcsonra. Nas aniigas
rcullicas, c inclusivc nas nonarquias, janais o
ovo icvc rcrcscnianics. nao sc conIccia scqucr
cssc nonc. lasianic singular o faio dc, cn
Fona, ondc os irilunos cran iao sagrados,
scqucr sc Iavcr inaginado udcsscn clcs
132
usurar as funcs do ovo, c, cn ncio dc una
iao grandc nuliidao, nunca icrcn icniado assar
un so dccrcio oriundo dc sua roria calca.
Julguc-sc, cnircianio, clo quc aconiccia no
icno dos Cracos, o cnlarao causado or vczcs
cla iurla, quando una aric dos cidadaos dava
o voio dc cina dos iclIados. Ondc o dirciio c a
lilcrdadc iudo rcrcscnian, os inconvcnicnics
nada sao. No scio dcssc ovo salio, iudo csiava
osio cn sua jusia ncdida; clc crniiia aos
liciorcs fazcrcn o quc os irilunos nao icrian
ousado, ois nao rcccava daquclcs a vclcidadc dc
o rcrcscniar.
Todavia, ara clicar dc quc forna os
irilunos or vczcs rcrcscniavan o ovo, lasia
concclcr cono o govcrno rcrcscnia o solcrano.
Nao scndo a lci scnao a dcclaraao da voniadc
gcral, claro csia quc no odcr lcgislaiivo nao odc
o ovo scr rcrcscniado; nas odc c dcvc sc-lo no
odcr cccuiivo, quc ouira coisa nao c scnao a
fora alicada lci. Isio crniic vcr quc,
caninando-sc lcn as coisas, nuiio cqucno
nuncro dc nacs ossucn cfciivancnic lcis.
Scja cono for, c ccrio quc, nao disondo os
irilunos dc ncnIuna das arics do odcr
cccuiivo, nao odcn janais rcrcscniar o ovo
ronano clos dirciios dc scus cargos, a nao scr
usurando os do Scnado.
133
Enirc os grcgos, iudo quanio o ovo iinIa a
fazcr, fazia-o or si ncsno; vivia consianicncnic
rcunido na raa ullica. Haliiava clc un clina
suavc, nao cra avido, disunIa dc cscravos ara
os iralalIos; sua grandc ocuaao cra a roria
lilcrdadc. Nao nais ossuindo as ncsnas
rcgalias, cono conscrvar os ncsnos dirciios?
Vossos clinas nais duros vos incn naiorcs
ncccssidadcs(22}; duranic scis ncscs do ano, a
raa ullica nao c suoriavcl; vossas lnguas
surdas nao sc odcn fazcr cnicndcr ao ar livrc;
dais naior aicnao ao vosso ganIo quc vossa
lilcrdadc, c rcccais ncnos a cscravidao quc a
niscria.
Cono! So sc nanicn a lilcrdadc graas ao
aoio da scrvidao? Talvcz. Os dois cccssos sc
iocan. Tudo quc nao sc conicn nos liniics da
Naiurcza icn os scus inconvcnicnics, c a
socicdadc civil nais quc iudo o rcsio. Ha iais
osics infclizcs nas quais c inossvcl
conscrvar a lilcrdadc, a nao scr s ccnsas da
dc ouircn, c cn quc o cidadao so odc scr
crfciiancnic livrc, sc o cscravo for crfciiancnic
cscravo. cra assin a condiao dc Esaria. Quanio
a vos, ovos nodcrnos, nao ossus cscravos,
orcn o sois; c agais a lilcrdadc dclcs
sacrificando a vossa. Vos vos vangloriais dcssa
rcfcrcncia, nas cu vcjo nisso nais covardia quc
Iunanidadc.
134
Nao concclo, clo cosio, a ncccssidadc dc
sc icr cscravos, ncn quc o dirciio dc cscravaiura
scja lcgiino, una vcz quc rovci o conirario.
EonIo acnas as razcs clas quais os ovos
nodcrnos, quc sc acrcdiian livrcs, icn
rcrcscnianics, c or quc os ovos aniigos nao os
iinIan. Scja cono for, no insianic cn quc un
ovo sc da rcrcscnianics, dcia dc scr livrc,
ccssa dc scr ovo.
Tudo lcn caninado, nao vcjo scr, daqui or
dianic, ossvcl ao solcrano conscrvar cnirc nos
o ccrccio dc scus dirciios, sc a cidadc nao for
cqucna. Mas, scndo nuiio cqucna, scra cla
suljugada? Nao. Dcnonsirarci cn scguida(23}
cono c ossvcl rcunir o odcrio cicrior dc un
grandc ovo con o facil oliciancnio c a loa
ordcn dc un cqucno Esiado.
XVI - Quando a instituio do
governo no um contrato.
Una vcz lcn csialclccido o odcr lcgislaiivo,
iraia-sc dc csialclcccr igualncnic o odcr
cccuiivo; orquc csic uliino, quc so ocra
airavcs dc aios ariicularcs, nao scndo a
csscncia do ouiro, csia naiuralncnic dclc
scarado. Sc fossc ossvcl quc o solcrano, cono
ial considcrado, iivcssc o odcr cccuiivo, o
dirciio c o faio scrian dc ial nodo confundidos
quc nao nais sc salcria o quc c lci c o quc nao o
135
c; c o coro oliico, assin dcsnaiurado, ccdo
scria rcsa da violcncia conira a qual Iavia sido
insiiiudo.
Scndo os cidadaos iodos iguais cn viriudc do
coniraio social, iodos odcn rcscrcvcr o quc
iodos dcvcn fazcr, ao asso quc ningucn icn o
dirciio dc cigir quc ouiro faa aquilo quc clc
ncsno nao faz. Ora, c cssc dirciio roriancnic,
indiscnsavcl ara fazcr vivcr c novcr o coro
oliico, quc o solcrano ouiorga ao rncic ao
insiiiuir o govcrno.
Muiios rcicndcran quc o aio dcssc
csialclccincnio consiiiua un coniraio cnirc o
ovo c os cIcfcs or clc noncados, coniraio clo
qual sc csiiulava cnirc as duas arics as
condics quc olrigavan un a conandar c ouiro
a olcdcccr. Ha quc convir, csiou ccrio, quc csia c
una csiranIa nancira dc coniraiar. Mas vcjanos
sc csia oiniao c susicniavcl.
Dc incio, a auioridadc surcna nao odc
nodificar-sc ncn alicnar-sc; liniia-la cquivalc a
dcsiru-la. alsurdo c coniradiiorio quc o
solcrano sc ouiorguc un sucrior; olrigar-sc a
olcdcccr a un scnIor, c rcor-sc cn lcna
lilcrdadc.
Alcn disso, c cvidcnic quc o coniraio do ovo
con iais c iais cssoas scria un aio ariicular;
scguc-sc da quc ial coniraio nao odcria scr una
136
lci ncn un aio dc solcrania, c quc, or
conscguinic, sc iornaria ilcgiino.
Vc-sc ainda quc as arics coniraianics sc
cnconirarian cnirc si sujciias unica lci naiural
c scn ncnIun fiador dc suas olrigacs
rccrocas, o quc rcugna dc iodos os nodos ao
Esiado civil. Qucn icn a fora na nao scria
scnrc o scnIor da cccuao; dc ouco valcria,
orianio, dar o nonc dc coniraio ao aio dc un
Ioncn quc odcria dizcr a ouircn. Dou-ic iudo
o quc ossuo, con a condiao dc quc nc
rcsiiiuas o quc lcn ic arouvcr."
So Ia un coniraio no Esiado. c o da
associaao, quc cclui qualqucr ouiro. Nao scria
ossvcl inaginar ncnIun coniraio ullico quc
nao consiiiussc una violaao do rinciro.
XVII - Da instituio do
governo.
Sol quc idcia dcvc-sc, ois, concclcr o aio
clo qual o govcrno c insiiiudo? Assinalarci, dc
incio, quc ial aio c conlco ou conosio dc dois
ouiros. o do csialclccincnio da lci c o da sua
cccuao.
Para o rinciro, csiaiui o solcrano quc
Iavcra un coro dc govcrno, csialclccido sol
137
csia ou aqucla forna c csia claro quc csic aio
consiiiui una lci.
Para o scgundo, o ovo noncia scus cIcfcs
quc scrao cncarrcgados do govcrno csialclccido.
Ora, scndo cssa noncaao un aio ariicular, nao
consiiiui una lci, nas acnas una coniinuaao
da rincira, c una funao do govcrno.
A dificuldadc consisic cn conrccndcr cono
odc Iavcr un aio dc govcrno anics dc cisiir o
govcrno, c cono odc o ovo, quc so c solcrano
ou vassalo, iornar-sc rncic ou nagisirado cn
dcicrninadas circunsiancias.
ainda aqui quc sc dcscolrc una dcssas
surrccndcnics roricdadcs do coro oliico,
clas quais csic concilia ocracs coniradiiorias
na aarcncia; isso c fciio cn viriudc dc una
suliia convcrsao da solcrania cn dcnocracia, dc
soric quc, scn ncnIuna nudana scnsvcl, c
soncnic airavcs dc una nova rclaao dc iodos a
iodos, os cidadaos, nudados cn nagisirados,
assan dos aios gcrais aos aios ariicularcs, c
da lci cccuao da ncsna.
Essa nudana dc rclaao nao rcrcscnia
una suiilcza dc cscculaao, dcsrovida dc
ccnlo na raiica; icn lugar iodos os dias no
Parlancnio da Inglaicrra, ondc a Canara laia,
cn ccrias ocasics, sc rcunc con iodo o coro
oliico, ara nclIor discuiir os ncgocios, c, dc
138
coric solcrana, quc cra no insianic rcccdcnic,
sc iorna sinlcs conissao, a qual cn scguida, faz
a si ncsna o rclaiorio, cono Canara dos
Conuns, do quc vcn dc ajusiar na qualidadc dc
conissao, c dclilcra novancnic, sol un iiulo, a
rcsciio do quc ja dccidiu sol ouiro.
csia a sucrioridadc do govcrno
dcnocraiico. odcr csialclcccr-sc dc faio or un
sinlcs aio da voniadc gcral. Dcois disso, cssc
govcrno c cnossado, sc ial c a forna adoiada ou
csialclccida cn nonc do solcrano, assa a
rcscrcvcr a lci, c iudo cnira novancnic na
nornalidadc. Nao c ossvcl insiiiuir o govcrno dc
ncnIuna ouira nancira lcgiina, scn rcnunciar
aos rincios acina rcfcridos.
XVIII - Meios de prevenir as
usurpaes do governo.
Fcsulia dcsscs csclarccincnios, confirnando
o caiulo XVI, quc o aio insiiiuidor do govcrno
nao consiiiui un coniraio, nas una lci; quc os
dcosiiarios do odcr cccuiivo nao sao cn
alsoluio os scnIorcs do ovo, nas acnas scus
oficiais; quc o ovo disc do dirciio dc os
noncar c os sulsiiiuir quando lcn lIc arouvcr;
quc o rollcna, ara clcs, nao consisic cn
coniraiar, nas cn olcdcccr, c quc, incunlindo-
sc das funcs quc lIcs sao inosias clo
Esiado, ouira coisa nao fazcn scnao cunrir con
139
scu dcvcr dc cidadaos, scn icrcn dc nancira
alguna o dirciio dc discuiir as suas condics.
Quando, ois, aconiccc quc un ovo insiiiui
un govcrno Icrcdiiario, scja nonarquico, nuna
fanlia, scja arisiocraiico, nuna ordcn dc
cidadaos, nao consiiiui o faio una olrigaao
assunida; iraia-sc dc una forna rovisoria dada
or clc adninisiraao, aic quc sc conraza cn
a sulsiiiuir or ouira.
vcrdadc quc cssas nudanas sao scnrc
crigosas, c quc nao convcn iocar janais no
govcrno csialclccido, cccio quando csic sc iorna
inconaivcl con o lcn ullico; nas ial
circunsiancia c una naina oliica c nao una
rcgra dc dirciio, c o Esiado nao c nais
consirangido a dciar a auioridadc civil cn naos
dc scus cIcfcs ou a auioridadc niliiar cn naos
dc scus gcncrais.
ainda vcrdadc quc, cn scnclIanic caso,
nao scria ossvcl olscrvar con cccssivo
cuidado iodas as fornalidadcs rcqucridas ara sc
disiinguir un aio rcgular c lcgiino dc un
iunulio scdicioso ou a voniadc dc iodo un ovo
dos clanorcs dc una facao. solrciudo ncsic
onio quc so sc dcvc dar ao caso odioso o quc
nao sc lIc odc rccusar cn iodo o rigor do
dirciio, c c ianlcn dcsia olrigaao quc rciira o
rncic a sucrioridadc quc lIc crniic
140
conscrvar o odcr, nalgrado a oosiao do ovo,
scn quc sc ossa dizcr quc clc o icnIa usurado;
orquc, arcccndo fazcr acnas uso dc scus
dirciios, c nuiio facil ara clc csicndcr csscs
dirciios, c incdir, sol o rcicio dc
iranquilidadc ullica, as asscnllcias dcsiinadas
a rcsialclcccr a loa ordcn, dc forna a
rcvalcccr-sc dc un silcncio, quc clc ncsno nao
crniic sc rona, ou das irrcgularidadcs quc faz
concicr a fin dc nudar cn scu favor a oiniao
dos quc sc calan or rcccio c unir os quc ousan
falar. assin quc os dcccnviros, clciios dc incio
or un ano, con nandaio cn scguida rorrogado
or nais un ano, icniaran nanicr
crciuancnic scu odcr, nao crniiindo quc o
ovo sc rcunissc cn concios; c c ianlcn or
cssc ncio facil quc iodos os govcrnos do nundo,
una vcz rcvcsiidos da fora do ullico, usuran
ccdo ou iardc a auioridadc solcrana.
As asscnllcias criodicas, dc quc falci
anicriorncnic, sao aroriadas ara rcvcnir ou
csaar cssc inforiunio, norncnic sc
indccndcn dc convocaao fornal; orquc cniao
o rncic nao odc incdi-las, scn sc dcclarar
alcriancnic infraior das lcis c ininigo do Esiado.
A alcriura dcssas asscnllcias, cujo unico
oljciivo c a nanuicnao do iraiado social, dcvc
scnrc fazcr-sc or duas roosics quc nao
141
ossan janais scr surinidas c scjan
scaradancnic sufragadas.
A rincira consisic cn salcr. Sc araz ao
solcrano conscrvar a rcscnic forna dc govcrno;
c a scgunda. Sc ao ovo araz dciar a
adninisiraao aos quc dcla csiao aiualncnic
incunlidos.
SuonIo ncsia aliura Iavcr ja dcnonsirado
quc nao cisic no Esiado ncnIuna lci
fundancnial quc nao ossa scr rcvogada, ncn
ncsno o acio social; orquc, sc iodos os
cidadaos sc rcunisscn con o fin dc roncr cssc
acio, ningucn odcria duvidar dc quc ial
ronincnio nao fossc lcgiino. Croiius cIcga
ncsno a cnsar quc cada qual icn o dirciio dc
rcnunciar ao Esiado dc quc c ncnlro c rcionar
sua lilcrdadc naiural c scus lcns, rciirando-sc
do as(24}. Ora, scria alsurdo nao odcrcn
dccidir os cidadaos rcunidos o quc odc cada un
dclcs scaradancnic.
142

LIVRO IV

I - A vontade geral
indestrutvel.
Enquanio nuncrosos Ioncns rcunidos sc
considcran cono un coro unico, sua voniadc
ianlcn c unica c sc rclaciona con a conun
conscrvaao c o lcn-csiar gcral. Todas as nolas
do Esiado sao cniao vigorosas c sinlcs, suas
scnicnas sao claras c luninosas; nao Ia
inicrcsscs cnlaraados, coniradiiorios; o lcn
conun nosira-sc or ioda aric con cvidcncia c
acnas dcnanda lon scnso ara scr crcclido.
A az, a uniao, a igualdadc sao ininigas das
suiilczas oliicas. Os Ioncns rcios c sinlcs sao
difccis dc cnganar, jusiancnic cn viriudc dc sua
sinlicidadc; os cngodos, os rcicios rcfinados,
nao sc incn a clcs, quc, dc rcsio, nao sao
assaz suiis ara scrcn iolos. Quando vcnos,
cnirc o ovo nais fcliz do nundo, gruos dc
canoncscs rcgularizarcn, sonlra dc un
carvalIo, os ncgocios do Esiado, c sc conduzircn
scnrc con salcdoria, odcnos cviiar o
ncnosrczo dos rcfinancnios das ouiras nacs,
quc sc iornan ilusircs c dcsdcnIadas con ianios
ariifcios c nisicrios?
143
Un Esiado assin govcrnado ncccssiia dc
lcn oucas lcis; ncdida quc sc iornc
ncccssario ronulgar ouiras novas, iodos
crcclcn ial ncccssidadc. O rinciro quc as
roc nao faz scnao dizcr o quc iodos ja
scniiran,, c nao Iavcra rollcnas dc disuias
ncn dc cloqucncia ara iransfornar cn lci o quc
cada qual, individualncnic, ja iinIa rcsolvido
fazcr, ccrio dc quc os dcnais o farao cono clc.
O quc cngana os iagarclas c quc, nao vcndo
scnao Esiados, dcsdc as suas origcns, nal
consiiiudos, fican aiurdidos cranic a
inossililidadc dc a nanicr idcniica
adninisiraao. Ficn dc inaginar iodas as ioliccs
quc un Ialil inosior, un alrador insinuanic,
odcria insinuar no ovo dc Paris ou dc Londrcs.
Ignoran quc Cronwcll foi osio cn ridculo clo
ovo dc Dcrna, c quc o Duquc dc Daufori foi
discilinado clo dc Ccnclra.
Mas, quando o vnculo social conca a
afrouar c o Esiado a cnfraqucccr, quando os
inicrcsscs ariicularcs rinciian a fazcr-sc
scniir c as cqucnas socicdadcs a influir solrc a
grandc, o inicrcssc conun sc alicra c cnconira
oosiiorcs; a Hunanidadc nao rcina nais nos
voios; a voniadc gcral dcia dc scr a voniadc dc
iodos; crgucn-sc coniradics, dclaics, c a
nclIor oiniao nao c acciia scn disuias.
144
Enfin, quando o Esiado, roino dc sua
runa, acnas sulsisic airavcs dc una forna va c
ilusoria, quando o lao social sc ronc cn iodos
os coracs, quando o nais vil inicrcssc sc
adorna afroniosancnic con o nonc sagrado do
lcn ullico, cniao a voniadc gcral cnudccc,
iodos, guiados or noiivos sccrcios, dcian dc
oinar cono cidadaos, cono sc o Esiado janais
Iouvcssc cisiido, c sao arovados falsancnic, a
iiulo dc lcis, dccrcios inquos cujo unico fin c o
inicrcssc ariicular.
Scguc-sc da quc a voniadc gcral csicja
dcliliiada ou corronida? Nao; cla c scnrc
consianic, inalicravcl c ura; nas csia
sulordinada a ouiras quc a suljugan. Cada
qual, dcsiacando o rorio inicrcssc do inicrcssc
conun, crcclc quc os nao odc dividir
conlciancnic; nas arccc-lIc insignificanic sua
aric do nal ullico crio do lcn cclusivo dc
quc dcscja aroriar-sc. Ecciuado cssc lcn
ariicular, cada qual rcicndc o lcn gcral cn
scu rorio inicrcssc, nisso cnrcgando o ncsno
ardor quc os dcnais. Mcsno vcndcndo o scu
sufragio a cso dc ouro, nao ciinguc cn si a
voniadc gcral; cngana-a. O crinc quc concic csia
cn nudar o csiado do rollcna c cn rcsondcr
ouira coisa quc nao a quc sc lIc crgunia; dc
soric quc, ao invcs dc dizcr, no conccrncnic ao
scu sufragio, c vaniajoso ao Esiado, diz. c
vaniajoso a ial Ioncn, a ial ariido, ou a quc
145
scja arovada csia ou aqucla oiniao. Assin
scndo, a lci da ordcn ullica nas asscnllcias
nao consisic quasc cn nanicr a voniadc gcral,
nas cn fazcr con quc csia scja inicrrogada c quc
scnrc rcsonda.
Eu icria ncsia aliura nuiias rcflccs a fazcr
solrc o sinlcs dirciio dc voiar cn iodo aio dc
solcrania, dirciio quc ningucn odc sulirair ao
cidadao, c solrc o dirciio dc oinar, dc roor, dc
dividir, dc discuiir, quc o govcrno, con grandc
cuidado, scnrc rocura rcscrvar acnas a scus
ncnlros; nas csia inorianic naicria
dcnandaria un iraiado aric, c cu ncsic nao
osso dizcr iudo.
II - Dos sufrgios.
Vc-sc clo caiulo rcccdcnic quc a nancira
cla qual sc iraian os ncgocios gcrais odc
forncccr un ndicc assaz scguro do csiado aiual
dos cosiuncs c da saudc do coro oliico.
Quanio naior a Iarnonia rcinanic nas
asscnllcias, isio c, quanio nais as oinics sc
aroinan da unaninidadc, ianio nais a
voniadc gcral sc rcvcla doninanic; ja os longos
dclaics, as disscnscs, o iunulio, anuncian o
asccnso dos inicrcsscs ariicularcs c o dcclnio
do Esiado.
146
Isio arccc ouco cvidcnic quando duas ou
nais ordcns cniran cn sua consiiiuiao, cono
os aircios c os lclcus cn Fona, cujas
qucsics criurlaran con frcqucncia os
concios, ncsno nos nais lclos icnos da
Fcullica. Tal cccao, orcn, c nais aarcnic
quc rcal, orquc, cniao, cn viriudc do vcio
incrcnic do coro oliico, icn-sc, or assin
dizcr, dois Esiados cn un; c o quc nao c vcrdadc
no iocanic a dois junios c vcrdadc no quc
rcsciia a cada un scaradancnic. E, con cfciio,
inclusivc nos icnos nais icncsiuosos, os
lclisciios do ovo, quando o scnado nclcs nao sc
iniscua, rcalizavan-sc scnrc con
iranquilidadc c con grandc luralisno dc
sufragios, ois, icndo os cidadaos un unico
inicrcssc, nao iinIa o ovo scnao una unica
voniadc.
Na ouira circnidadc do crculo, a
unaninidadc rciorna. c quando os cidadaos,
ionlados na scrvidao, crdcn a lilcrdadc c a
voniadc. Eniao o icnor c a lisonja iransfornan o
sufragios cn aclanacs; nao nais sc dclilcra,
adora-sc ou analdioa-sc. Era csia a vil nancira
dc oinar do scnado sol o govcrno dos
incradorcs Isso fazia-sc or vczcs con
rccaucs ridculas. Olscrva Taciio quc,
rcinando Oiao, os scnadorcs, cunulando Viiclio
dc cccracs, ronovian un cnsurdcccdor
iunulio, a fin dc quc, sc or acaso csic vicssc a
147
sc iornar o scnIor, nao udcssc salcr o quc cada
un dclcs iinIa diio.
Dcssas, divcrsas considcracs nasccn as
nainas solrc as quais dcvc scr rcgulancniada
a nancira dc coniar os voios c conarar a
oinics, na roorao cn quc a voniadc gcral c
nais ou ncnos facil dc scr conIccida, c o Esiado
sc nosira nais ou ncnos cn dcclnio.
Nao Ia scnao una lci quc, or sua naiurcza,
cigc un conscniincnio unaninc. c o acio
social; orquc a associaao civil c o nais
voluniario dc iodos os aios do nundo; una vcz
quc iodo Ioncn nasccu livrc c scnIor dc si
ncsno, nao Ia qucn ossa, sol qualqucr
rcicio, sujciia-lo, scn sua crnissao. Dccidir
quc o filIo dc un cscravo nascc cscravo c dccidir
quc clc nao nascc Ioncn.
Sc, ois, no noncnio do acio social, Iouvcr
oosiiorcs, sua oosiao nao invalidara o acio,
nas os ccluira do ncsno; scrao os csirangciros
cnirc os cidadaos. Quando o Esiado c
consiiiudo, a rcsidcncia rova o conscniincnio;
Ialiiar o icrriiorio c sulncicr-sc solcrania(25}.
Fora dcssc coniraio riniiivo, a voz da
naioria olriga scnrc os dcnais; c una
coniinuaao do rorio coniraio. Pcrgunia-sc,
coniudo, cono odc un Ioncn scr livrc c, a un
icno, forado a confornar-sc con voniadcs quc
148
nao sao a sua. Dc quc nancira odcn os
oosiiorcs scr livrcs c, sinuliancancnic,
sulnciidos a lcis quc nao foran or clcs
conscniidas?
Dc ninIa aric rcsondo quc a qucsiao csia
nal colocada. O cidadao conscnic iodas as lcis,
ncsno as quc sao arovadas scn o scu
conscniincnio, inclusivc as clas quais o uncn
quando clc ousa infringi-las. A voniadc consianic
dc iodos os ncnlros do Esiado consiiiui a
voniadc gcral; dcvido a cla c quc sc iornan clcs
cidadaos c livrcs(26}.
Quando una lci c roosia na asscnllcia do
ovo, o quc sc lIc crgunia nao c rccisancnic
sc iodos arovan a roosiao ou sc a rcjciian,
nas sin sc csia ou nao confornc voniadc gcral,
quc c a dclcs. Cada qual, dando o scu voio,
rofcrc scu arcccr, c do calculo dos voios cirai-
sc a dcclaraao da voniadc gcral. Porianio,
quando vcncc a oiniao coniraria ninIa, ial
coisa acnas rova quc cu nc cnganci, c quc
aquilo quc cu inaginava scr a voniadc gcral nao o
cra. Sc o ncu ariicular nodo dc vcr
rcvalcccssc, cu icria fciio o quc nao dcscjava, c
cniao cu nao icria sido livrc.
Isio suc, c ccrio, quc iodos os caracicrcs
da voniadc gcral csicjan ainda na luralidadc;
149
quando ccssan dc csiar, scja qual for o ariido
quc sc ionc, dcia dc Iavcr lilcrdadc.
Dcnonsirando acina cono cra sulsiiiuda a
voniadc gcral clas voniadcs ariicularcs nas
dclilcracs ullicas, indiquci suficicnicncnic os
ncios raiicavcis dc rcvcnir ial aluso, c disso
falarci ainda nais adianic. A rcsciio do nuncro
roorcional dos sufragios ncccssarios ara sc
dar or dcclarada cssa voniadc, forncci ianlcn
rincios clos quais c ossvcl dcicrnina-la. A
difcrcna dc un unico voio ronc a igualdadc;
un unico oosiior quclra a unaninidadc; nas,
cnirc a unaninidadc c a igualdadc, Ia inuncras
diviscs dcsiguais, odcndo-sc a cada una dclas
fiar cssc nuncro, scgundo a siiuaao c as
ncccssidadcs do coro oliico.
Duas nainas gcrais sao o lasianic ara
rcgulancniar cssas rclacs. una consisic cn
quc, quanio nais inorianics c gravcs scjan as
dclilcracs, ianio nais a oiniao vcnccdora dcvc
csiar roina da unaninidadc; a ouira cn quc,
quanio nais rcsicza cigc o ncgocio discuiido,
ianio nais sc dcvc rcsiringir a difcrcna rcscriia
na divisao das oinics. nas dclilcracs a scrcn
cnccrradas incdiaiancnic dcvc lasiar o
cccdcnic dc una unica voz. A rincira dcssas
nainas arccc nais convcnicnic s lcis, c a
scgunda aos ncgocios. Dc qualqucr nancira, c na
lasc da conlinaao das duas quc sc csialclcccn
150
as nclIorcs rclacs solrc as quais dcvc a
luralidadc ronunciar-sc.
III - Das eleies.
A rcsciio das clcics do rncic c dos
nagisirados, quc consiiiucn, cono ja dissc, aios
conlcos, Ia dois caninIos ara os roccdcr,
os scguinics. a cscolIa c a soric. Un c ouiro icn
sido cnrcgados cn divcrsas rcullicas, c ainda
vc-sc aiualncnic una nisiura lasianic
conlicada dc anlos na clciao do dogc dc
Vcncza.
O sufragio or soricio", diz Monicsquicu, c
da naiurcza da dcnocracia." Concordo, nas or
quc? O soricio", coniinua clc, c un nodo dc
clcgcr quc nao afligc ningucn; dcia a cada
cidadao una razoavcl cscrana dc scrvir a
airia." Isio nao sao razcs suficicnics.
Sc sc lcva cn considcraao quc a cscolIa dos
cIcfcs consiiiui una funao do govcrno, c nao da
solcrania, vcr-sc-a or quc o caninIo da soric c
nais conscnianco con a naiurcza da dcnocracia,
na qual a adninisiraao c ianio nclIor quanio os
aios scjan ncnos nuliilicados.
En ioda vcrdadcira dcnocracia, a
nagisiraiura nao consiiiui un rovciio, nas sin
una carga oncrosa quc sc odc inor a un
ariicular dc rcfcrcncia a ouiro. Soncnic a lci
151
odc inor ial carga quclc a qucn a soric
cscolIcra; orquc cniao, scndo igual ara iodos a
condiao, c nao dccndcndo a cscolIa dc
ncnIuna voniadc Iunana, nao Ia qualqucr
alicaao ariicular quc alicrc a univcrsalidadc
da lci.
Na arisiocracia, o rncic cscolIc o rncic,
o govcrno sc conscrva or si ncsno, c os
sufragios sao lcn colocados.
O ccnlo da clciao do dogc dc Vcncza
confirna cssa disiinao, ao invcs dc a dcsiruir;
cssa forna nisiurada convcn a un govcrno
nisio. Pois c un crro ionar o govcrno dc Vcncza
or una vcrdadcira arisiocracia. Sc o ovo nao
icn ali ncnIuna aric no govcrno, a nolrcza, or
scu iurno, c ali o rorio ovo. Una nuliidao dc
olrcs larnaloicnscs janais sc accrca dc
ncnIuna nagisiraiura, c so icn dc sua nolrcza
o inuiil iiulo dc Ecclcncia c o dirciio dc assisiir
rcuniao do grandc ConsclIo. Scndo cssc
ConsclIo iao nuncroso quanio o nosso ConsclIo
gcral cn Ccnclra, nao ossucn scus ncnlros
naiorcs rivilcgios quc os dc nossos sinlcs
cidadaos. Tirando-sc a circna disaridadc das
duas rcullicas, a lurgucsia dc Ccnclra
rcrcscnia, scn duvida, caiancnic o airiciado
vcncziano; nossos naiurais c Ialiianics
cquivalcn aos cidadaos c ao ovo dc Vcncza;
nossos canoncscs sao cono quc os vassalos do
152
coniincnic; cnfin, dc qualqucr nancira quc sc
considcrc cssa rcullica, alsiraao fciia dc sua
grandcza, nao c scu govcrno nais arisiocraiico
quc o nosso. Toda a difcrcna csia cn quc, nao
Iavcndo ncnIun cIcfc visia, nos nao icnos a
ncsna ncccssidadc dc rccorrcr soric.
As clcics or soricio icrian oucos
inconvcnicnics nuna vcrdadcira dcnocracia,
ondc, scndo iodos iguais cn cosiuncs, doics
iniclcciuais, rccciios c foriuna, a cscolIa sc
iornaria quasc indifcrcnic. Mas, cono afirnci,
nao cisic vcrdadcira dcnocracia.
Quando a cscolIa c o soricio sc ncsclan,
calc rincira rccncIcr os osios quc
dcnandan doics aroriados, iais cono os
cargos niliiarcs; o scgundo convcn aos osios
aos quais lasian o lon scnso, a jusiia, a
inicgridadc, iais cono os cargos dc judicaiura,
orquc, nun Esiado lcn consiiiudo, cssas
qualidadcs sao conuns a iodos os cidadaos.
O soricio c o sufragio nao icn ncnIun lugar
nun govcrno nonarquico. O nonarca c dc dirciio
unico, rncic c nagisirado unico; a cscolIa dc
scus auiliarcs so a clc concic. Quando o aladc
dc Saini-Picrrc rounIa nuliilicar os
consclIos do rci dc Frana c clcgcr os ncnlros
or cscruinio, nao crcclia csiar roondo a
nudana da forna dc govcrno.
153
Fcsiar-nc-ia falar da nancira dc dar c
rccolIcr os voios na asscnllcia oular; nas,
ossivclncnic, o Iisiorico da organizaao civil
ronana clicassc a csic rcsciio dc nodo nais
scnsvcl iodas as nainas quc cu odcria
csialclcccr. Nao c indigno dc un lciior judicioso
vcr cn orncnorcs cono sc cuidavan dos
ncgocios ullicos c ariicularcs nun consclIo dc
duzcnios nil Ioncns.
IV - Dos comcios romanos.
Nao ossunos ncnIun nonuncnio digno dc
confiana dos rinciros icnos dc Fona; Ia
ncsno grandc rolalilidadc dc nao assarcn dc
falulas a naior aric das coisas quc nos
conian(27} c, cn gcral, a aric nais insiruiiva
dos anais dos ovos, quc c a Iisioria dc scu
csialclccincnio c a quc nais carccc dc dados A
ccricncia cnsina-nos diariancnic quais as
causas quc originan as rcvolucs dos incrios;
cnircianio, cono aiualncnic nao nais sc fornan
novos ovos, icnos acnas conjciuras ara
clicar cono ouirora sc fornaran.
Os usos csialclccidos aicsian ao ncnos icr
Iavido una origcn ara clcs. As iradics quc
rcnonian a cssas origcns, nas quais sc aoian
as naiorcs auioridadcs, confirnadas quc sao
clas nais forics razcs, dcvcn scr acciias cono
as nais ccrias. Eis, orianio, os rccciios quc cu
154
iraici dc scguir, cn csquisando cono o nais
livrc c odcroso dos ovos da Tcrra ccrcia scu
odcr surcno.
Aos a fundaao dc Fona a rcullica
nasccnic, isio c, o ccrciio do fundador, conosio
dc allancscs, salinos c csirangciros, foi dividido
cn ircs classcs, quc dcssa divisao ionaran o
nonc dc irilos. Cada una dcssas irilos foi
suldividida cn dcz curias, c cada curia cn
dccurias, icsia das quais foran osios cIcfcs
dcnoninados curics c dccurics.
Alcn disso, iirou-sc dc cada irilo un coro
dc dcz cavalciros ou cavalIciros, cIanado
ccniuria; or ondc sc vc quc cssas diviscs,
ouco ncccssarias nun lurgo, nao cran dc incio
scnao niliiarcs. Parccc, orcn, quc un insiinio
dc grandcza lcvava a cqucna cidadc dc Fona a
dar-sc or anicciaao una organizaao civil
adcquada caiial do nundo.
Dcssa rincira ariilIa ccdo rcsuliou un
inconvcnicnic. a irilo dos allancscs(28} c a dos
salinos(29} crnanccian scnrc no ncsno
csiado, cnquanio quc a dos csirangciros(30}
crcscia scn ccssar graas ao concurso dcsics,
vindo cn ouco icno a solrcujar as ouiras
duas. O rcncdio quc Scrvius cnconirou ara cssc
crigoso aluso foi nudar a divisao, c, a das
raas, quc aloliu, foi sulsiiiuda or ouira,
155
iirada dos lugarcs da cidadc ocuados or cada
irilo. Ao invcs dc ircs, organizou quairo irilos,
cada una das quais ocuando una das colinas
dc Fona cujos noncs adoiaran. Assin,
rcncdiando a dcsigualdadc cisicnic, clc a
rcvcniu ara o fuiuro, c a fin dc quc cssa
divisao nao fossc acnas dc lugarcs, nas dc
Ioncns, roiliu Scrvius quc os Ialiianics dc un
quaricl sc iransfcrisscn ara ouiro, o quc
incdiu dc as raas sc confundircn.
Scrvius dulicou igualncnic as ircs aniigas
ccniurias dc cavalaria, c acrcsccniou a clas
ouiras dozc, scnrc orcn sol os aniigos noncs;
ncio sinlcs c judicioso clo qual acalou or
scarar o coro dos cavalciros do ovo, scn dar
noiivo a quc csic nurnurassc.
A cssas ircs irilos urlanas, ajuniou Scrvius
ainda quinzc ouiras, dcnoninadas irilos
rusiicas, or scrcn fornadas dc Ialiianics do
cano, divididas cn ouiros ianios canics. En
scguida, criaran-sc novas irilos, dc nancira quc
o ovo ronano vcio a cnconirar-sc dividido cn
irinia c cinco dclas, nuncro cn quc sc
conscrvaran aic o fin da Fcullica.
Dcssa disiinao dc irilos ciiadinas c rurais
rcsuliou un cfciio digno dc scr olscrvado,
ncsno orquc nao cisic disso ouiro ccnlo c
orquc Fona lIc dcvc a un so icno a
156
conscrvaao dc scus cosiuncs c o crcscincnio dc
scu incrio. Acrcdiiar-sc-ia quc as irilos
urlanas ccdo sc arrogasscn as Ionras c o odcr,
c nao iardasscn cn cnvilcccr as irilos rusiicas;
no cnianio, dcu-sc caiancnic o conirario.
ConIccc-sc o gosio dos rinciros ronanos cla
vida cancsirc. VinIa-lIcs cssc gosio do salio
insiiiuidor quc uniu lilcrdadc os iralalIos
rusiicos c niliiarcs, c, or assin dizcr, rclcgou
cidadc as arics, os ofcios, a iniriga, a riqucza c a
cscravidao.
Dcssc nodo, cono iudo o quc Fona iinIa dc
ilusirc vivcssc no cano culiivando a icrra,
acosiunou-sc a rocurar a os susicniaculos da
Fcullica. Scndo cssc csiado o rcfcrido clos
nais dignos aircios, acalou or scr ianlcn
Ionrado or iodos; a vida sinlcs c laloriosa dos
canoncscs vcio a scr nais lcnquisia quc a vida
ociosa c froua dos lurgucscs dc Fona, c nuiios
quc, na cidadc, nao assavan dc infclizcs
rolciarios, iransfornados cn culiivadorcs dos
canos, sc iornaran cidadaos rcsciiavcis. Nao
foi scn noiivo, dizia Varrao, quc nossos
nagnaninos anccsirais csialclcccran na aldcia
o vivciro dcsscs rolusios c inircidos Ioncns quc
os dcfcndian cn icno dc gucrra c os
alincniavan cn icno dc az. Diz Plnio,
osiiivancnic, quc as irilos dos canos cran
cunuladas dc Ionrarias cn viriudc dos Ioncns
quc as conunIan; ao asso quc sc iransfcrian
157
ara as irilos da cidadc os olircs quc sc
rcicndian IunilIar. O salino Aius Claudius,
indo csialclcccr-sc cn Fona, ali foi Ionrado c
inscriio nuna irilo rusiica, quc ionou cn
conscqucncia o nonc dc sua fanlia. Enfin,
iodos os lilcrios cniravan nas irilos urlanas,
nunca nas rusiicas, c nao cisic, duranic ioda a
Fcullica, un unico ccnlo dc algun lilcrio
quc icnIa aiingido a nagisiraiura, cnlora fossc
cidadao.
Essc rccciio cra ccclcnic, iodavia foi lcvado
iao longc quc dclc rcsuliou or fin una nudana
c ccriancnic un aluso na organizaao civil.
En rinciro lugar, os ccnsorcs, aos sc
Iavcrcn or nuiio icno arrogado o dirciio dc
iransfcrir arliirariancnic os cidadaos dc una
irilo ara ouira, crniiiran quc a naioria sc
inscrcvcssc na quc nclIor lIc arouvcssc,
crnissao quc, scgurancnic, dc nada scrvia c
suliraa una das grandcs aladas da ccnsura.
Alcn disso, cono os grandcs c odcrosos sc
fazian cscrcvcr nas irilos do cano, c os
lilcrios, iornados cidadaos, crnanccian con o
oulacIo nas da cidadc, as irilos, cn gcral,
dciaran dc ossuir scus siios c icrriiorios c
acalaran iodas or ncsclar-sc dc ial nodo quc
sc fcz inossvcl disccrnir os ncnlros dc cada
una cn ariicular, a nao scr clos rcgisiros.
Dcsiaric a alavra irilo assou do rcal ao
158
cssoal, ou cniao vcio a iornar-sc quasc una
quincra.
Succdcu ainda quc as irilos ciiadinas, nais
lcn localizadas, scniiran-sc nais forics nos
concios c vcndcran o Esiado aos quc nao
Icsiiavan cn conrar os voios canalIa quc as
conunIan.
A rcsciio das curias, Iavcndo o scu
insiiiuidor dcicrninado dcz cn cada irilo, iodo o
ovo ronano, cniao cnccrrado nas nuralIas da
cidadc, acIou-sc organizado cn irinia curias,
cada qual con scus icnlos, scus dcuscs, scus
oficiais, scus saccrdoics c suas fcsias, cIanadas
coniialia, scnclIanics s aganalia, criadas
nais iardc clas irilos rusiicas.
Con a nova ariilIa dc Scrvius, nao scndo
ossvcl rcciir igualncnic cssas irinia curias
clas quairo irilos, clc nao quis iocar nisso, c as
curias, indccndcnics das irilos, sc iornaran
ouira divisao dos Ialiianics dc Fona; nas a
qucsiao nao girou cn iorno dc curias, ncn das
irilos rusiicas, ncn do ovo quc as conunIa,
orquc, Iavcndo-sc iornado as irilos un
csialclccincnio urancnic civil, c icndo sido
iniroduzida ouira olcia no rcfcrcnic ao
lcvaniancnio das iroas, as diviscs niliiarcs dc
Fnulo assaran a scr sucrfluas. Dcsia
nancira, cnlora iodos os cidadaos csiivcsscn
159
inscriios nuna irilo, nao sc fazia ncccssario quc
o csiivcsscn nuna curia.
Scrvius criou ainda una icrccira divisao, quc
nao iinIa ncnIuna rclaao con as duas
rcccdcnics c quc sc iransfornou, or scus
cfciios, na nais inorianic dc iodas. Elc
disiriluiu iodo o ovo ronano cn scis classcs, as
quais nao sc disiinguian clo lugar ou clos
Ioncns, nas clos lcns quc ossuan; dc
nancira quc as rinciras classcs cran
rccncIidas clos ricos, as uliinas clos olrcs,
c as ncdias clos quc dcsfruiavan dc ncdocrc
foriuna. Essas scis classcs cran suldivididas cn
ccnio c novcnia c ircs ouiros coros, cIanados
ccniurias, c csics, or sua vcz, cran disiriludos
dc ial forna quc a rincira classc conrccndia,
sozinIa, nais da nciadc c a uliina fornava
acnas una so. Ocorria cniao quc a classc ncnos
nuncrosa cn quaniidadc dc Ioncns cra naior
cn ccniurias, c ioda a uliina classc nao cra
coniada scnao cono una suldivisao, nuiio
cnlora alrangcssc, cla so, nais dc nciadc dos
Ialiianics dc Fona.
A fin dc quc o ovo nao crcclcssc as
conscqucncias dcsia uliina forna, Scrvius fingiu
quc lIcs dava un ar niliiar. inscriu na scgunda
classc duas ccniurias dc arnciros, c duas dc
insiruncnios dc gucrra na quaria classc; cn
cada classc, ccciuada a uliina, clc difcrcnciou
160
os jovcns c os vclIos, isio c, os quc cran
olrigados a carrcgar as arnas c os quc, cla
idadc, csiavan disso ccludos cla lci; disiinao
quc, nais do quc as rcfcrcnics aos lcns, rcsuliou
na ncccssidadc dc rcconcar frcqucnicncnic o
rcccnscancnio; finalncnic, dcscjou clc quc a
asscnllcia sc rcalizassc no Cano dc Maric,
aondc iodos os quc sc cnconiravan cn idadc dc
scrvir vicsscn con suas arnas.
A razao cla qual nao foi csialclccida, na
uliina classc, cssa ncsna divisao cnirc jovcns c
vclIos, rcsidia no faio dc nao scr conccdida ao
oulacIo, dc quc a ncsna sc conunIa, a
Ionra dc cnunIar arnas cn dcfcsa da airia.
Era rcciso icr un lar ara conscguir o dirciio dc
o dcfcndcr; c dcssas nuncrosas iroas dc
indigcnics quc lrilIan Iojc cn dia nos ccrciios
rcais, ossivclncnic nao Iavcria un so quc nao
fossc rccIaado con dcsdcn dc una cooric
ronana, no icno cn quc os soldados cran
dcfcnsorcs da lilcrdadc.
Disiinguian-sc, ois, ainda, na uliina classc,
os rolciarios dos quc cran cIanados caiic
ccnsi. Os rinciros, conquanio aucrrinos,
fornccian ao ncnos cidadaos ao Esiado, algunas
vczcs aic soldados, nas ocasics nais rcncnics.
Quanio aos quc rcalncnic nada ossuan c cran
conuiados acnas or suas calcas(31}, cran
161
considcrados cono incisicnics. Mario foi o
rinciro quc sc dignou alisia-los.
Scn dccidir aqui sc a icrccira cnuncraao
cra loa ou na cn si ncsna, acrcdiio odcr
afirnar quc soncnic os cosiuncs singclos dos
rinciros ronanos, scu dcsinicrcssc cssoal, sua
aiao cla agriculiura, scu dcsrczo clo
concrcio c clo ardor do ganIo c quc a iornaran
ossvcl. Ondc sc cnconira o ovo nodcrno no
scio do qual a dcvoradora avidcz, o csriio
inquicio, a iniriga, os coninuos dcslocancnios,
as crciuas rcvolucs da foriuna, crniicn
durar vinic anos scnclIanic csiado dc coisas,
scn quc Iaja una sulvcrsao do Esiado iniciro?
ncccssario, inclusivc, assinalar quc os
cosiuncs c a ccnsura, nais forics quc cssa
insiiiuiao, corrigiran o vcio cn Fona, c quc
alguns ricos sc viran rclcgados classc dos
olrcs or Iavcrcn osicniado cagcradancnic
sua riqucza.
Dc iudo isso odc-sc facilncnic conrccndcr
orquc quasc scnrc sc icn fciio ncnao dc
acnas cinco classcs, nuiio cnlora, na
rcalidadc, Iouvcssc scis. A scia nao fornccia
soldados ao ccrciio, ncn clciiorcs no Cano dc
Maric(32}, nao scndo quasc arovciiada ara
nada na rcullica.
162
Tais foran as difcrcnics diviscs do ovo
ronano. Vcjanos agora o cfciio roduzido nas
asscnllcias. Essas asscnllcias, lcgiiinancnic
convocadas, dcnoninavan-sc coniccs.
Fcalizavan-sc ordinariancnic na raa dc Fona
ou no Cano dc Maric, c sc disiinguian or
concios or curias, concios or ccniurias c
concios or irilos, scgundo as ircs fornas clas
quais cran convocados. Os concios or curias
cran da insiiiuiao dc Fnulo; os or ccniurias,
dc Scrvius; os concios or irilos, dos irilunos
do ovo. NcnIuna lci rccclia a sanao, ncnIun
nagisirado cra clciio, a nao scr nos concios; c
cono nao Iouvcssc ncnIun cidadao quc nao
fossc inscriio nuna curia, nuna ccniuria ou
nuna irilo, scguc-sc quc ncnIun cidadao cra
ccludo do dirciio do sufragio c quc o ovo dc
Fona cra vcrdadcirancnic solcrano dc dirciio c
dc faio.
Para quc os concios fosscn lcgiiinancnic
convocados c o quc ali sc fizcssc iivcssc fora dc
lci, fazian-sc ncccssarias ircs condics.
rincira, quc o coro ou o nagisirado quc os
convocassc fossc rcvcsiido ara isso da
auioridadc indiscnsavcl; scgunda, quc a
asscnllcia sc rcalizassc nun dia crniiido cla
lci icrccira, quc os augurios sc rcvclasscn
favoravcis.
163
A razao da rincira cigcncia discnsa
clicaao. A da scgunda c un rollcna dc
olcia, dc nancira a nao sc crniiircn concios
cn dias dc fcira, quando os canoncscs vinIan
a Fona a ncgocios c nao disunIan dc icno
ara assar a jornada na raa ullica. A razao
da icrccira cigcncia csiava cn quc o scnado
rocurava rcfrcar un ovo aliivo c iurlulcnio,
icncrando o ardor dos irilunos scdiciosos;
csics, orcn, scnrc cnconiraran un ncio dc sc
lilcriarcn dc ial consirangincnio.
As lcis c a clciao dos cIcfcs nao consiiiuan
os unicos onios sulnciidos ao julgancnio do
govcrno; icndo o ovo ronano usurado as nais
inorianics funcs do govcrno, odc-sc dizcr
quc a soric da Euroa cra rcgulancniada cn
suas asscnllcias. Essa varicdadc dc assunios
dava lugar s divcrsas fornas ionadas or cssas
asscnllcias, dc acordo con as naicrias solrc as
quais Iavia quc ronunciar-sc.
A fin dc sc fazcr o julgancnio dcssas
divcrsas fornas, c o lasianic conara-las.
Fnulo, insiiiuindo as curias, iinIa cn visia
conicr o scnado clo ovo c o ovo clo scnado,
doninando igualncnic solrc iodos. Dcu clc, ois,
ao ovo, or cssa forna, a inicira auioridadc do
nuncro ara coniralalanar a do odcr c a das
riquczas, dciadas aos aircios. Mas, scgundo o
csriio da nonarquia, dciou clc naiorcs
164
vaniagcns aos aircios, dcvido influcncia dc
scus clicnics solrc a luralidadc dos sufragios.
Essa adniravcl insiiiuiao dc aironos c clicnics
foi una olra-rina dc oliica c Iunanidadc,
scn a qual o airiciado, iao conirario ao csriio
dc rcullica, nao icria odido sulsisiir. Fona foi
a unica a icr a Ionra dc forncccr ao nundo cssc
lclo ccnlo, do qual janais rcsuliou qualqucr
aluso, c quc nao foi, orianio, iniiado nunca.
Essa ncsna forna dc curias sulsisiiu no
icno dos rcis, aic Scrvius, nao sc acciiando a
lcgiiinidadc do rcinado dc Tarqunio, c o faio fcz
con quc sc disiinguisscn as lcis rcais clo nonc
dc lcgcs curiaiac.
Na rcullica, as curias, scnrc liniiadas s
quairo irilos urlanas, nao coniando scnao con a
lclc dc Fona, nao odian convir ncn ao
scnado, quc sc naniinIa icsia dos aircios,
ncn aos irilunos, quc, conquanio lclcus,
csiavan frcnic dos cidadaos alasiados. Elas
ionlaran, orianio, no dcscrcdiio c foi ial scu
aviliancnio quc scus irinia liciorcs, rcunidos cn
asscnllcia, rcalizavan o quc os concios or
curia dcvcrian fazcr.
A divisao or ccniurias cra iao favoravcl
arisiocracia quc nao sc vc, dc incio, a razao or
quc o scnado nao a lcvava scnrc aos concios
quc lcvavan scu nonc, c nos quais sc clcgian os
165
cnsulcs, os ccnsorcs c os dcnais nagisirados
curuis. Con cfciio, das ccnio c novcnia c ircs
ccniurias, fornadoras das scis classcs quc
conunIan iodo o ovo ronano, novcnia c oiio
consiiiuan a rincira classc. Cono os voios so
sc coniavan or ccniurias, csia rincira classc
solrcujava cn nuncro dc voios as dcnais.
Quando iodas as ccniurias csiavan concordcs,
ccssava a coniagcn dos sufragios; aquilo quc fora
dccidido clo ncnor nuncro assava clo arlirio
da nuliidao; c odc-sc dizcr quc, nos concios
or ccniurias, os ncgocios sc rcgravan nais cla
luralidadc dos cscudos quc clo nuncro dc
voios.
Coniudo, cssa circna auioridadc cra
icncrada or duas nanciras. Princirancnic,
scndo grandc nuncro dc lclcus da classc dos
ricos, os irilunos, dc ordinario,
coniralalanavan o crcdiio dos aircios ncssa
rincira classc.
A scgunda nancira consisiia cn quc, ao
invcs dc fazcrcn, dc incio, con quc as ccniurias
voiasscn scgundo sua ordcn, o quc significaria
concar scnrc cla rincira, dcicrninava-sc
un soricio, c a cscolIida roccdia sozinIa
clciao(33}, aos o quc iodas as ccniurias,
cIanadas nun ouiro dia scgundo sua caicgoria,
rcciian a ncsna clciao c gcralncnic a
confirnavan. Suliraia-sc assin a auioridadc do
166
ccnlo graduaao ara a cnircgar soric,
confornc o rincio da dcnocracia.
Dcssc uso rcsuliava ainda ouira vaniagcn.
crniiia aos cidadaos do cano infornarcn-sc,
cnirc as duas clcics, do ncriio do candidaio
rovisoriancnic clciio a fin dc lIc airilurcn o
voio con conscicncia dc causa. Enircianio, sol
rcicio dc urgcncia, vcio-sc a alolir cssc
cosiunc, c as duas clcics assaran a scr fciias
no ncsno dia.
Os concios or irilos consiiiuan
roriancnic o consclIo do ovo ronano.
Soncnic os irilunos os convocavan; nclcs cran
csics clciios c sc ionavan as dclilcracs. Nao
acnas o scnado dciava dc icr ali asscnio, cono
scqucr iinIa o dirciio dc a clcs assisiir; c, assin
scndo, cran os scnadorcs forados a olcdcccr s
lcis quc nao iinIan odido voiar, dc nancira
quc, sol ccrio asccio, assavan a scr ncnos
livrcs quc os uliinos dos cidadaos. Tal injusiia
cra nal-cnicndida c lasiaria, or si so, ara
invalidar os dccrcios dc un coro cn quc iodos
os ncnlros nao iinIan sido adniiidos. Mcsno
quc iodos os aircios assisiisscn a csscs
concios, consoanic o dirciio quc ossuan na
qualidadc dc cidadaos, iornados cniao sinlcs
ariicularcs, nao odcrian influir cn nada nun
roccsso dc clciao cujos voios cran rccolIidos
or calca, c no qual o nais Iunildc rolciario
167
disunIa dc ianio odcr cono o rncic do
scnado.
Vc-sc, ois, quc, alcn da ordcn rcsulianic
dcssas divcrsas disiriluics ara o rccolIincnio
dos sufragios dc iao grandc ovo, nao sc
rcduzian iais disiriluics a fornas cn si
ncsnas indifcrcnics, nas sin quc cada qual
iinIa cfciios rclaiivos cn rclaao aos oljciivos
rcfcridos.
Scn cnirar cn nais longos orncnorcs,
rcsulia dos csclarccincnios rcccdcnics quc os
concios or irilos cran os nais favoravcis ao
govcrno oular, c os concios or ccniurias aos
inicrcsscs da arisiocracia. A rcsciio dos concios
or curias, nos quais a lclc dc Fona consiiiua
a luralidadc, cono acnas scrvisscn ara
favorcccr a iirania c os naus dcsgnios, acalaran
or cair no dcscrcdiio, fazcndo con quc os
rorios clcncnios scdiciosos sc alsiivcsscn dc
cnrcgar un ncio quc lIcs unIa nuiio a
dcscolcrio scus rojcios. Toda a najcsiadc do
ovo ronano csia fora dc duvida rcvclava-sc
nos concios or ccniurias, os unicos conlcios,
lcvando-sc cn conia quc, nos concios or curias
faliavan as irilos rusiicas, c nos concios or
irilos cran ccludos o scnado c os aircios.
Quanio nancira dc rccolIcr os sufragios,
cra o faio, cnirc os rinciros ronanos, coisa iao
168
sinlcs cono scus cosiuncs, nalgrado nao fossc
iao sinlcs quanio o cra cn Esaria. Cada qual
voiava cn voz alia, c un cscrivao o anoiava;
luralidadc dc voios cn cada irilo dcicrninava o
sufragio do ovo, c o ncsno succdia nas curias c
ccniurias. Esic Ialiio cra lon, ianio assin quc
rcinava a Ioncsiidadc cnirc os cidadaos, c cada
qual iinIa vcrgonIa dc ofcrcccr ullicancnic scu
voio a una dccisao injusia ou a un assunio
indigno; cnircianio, quando o ovo vcio a
corroncr-sc c os voios assaran a scr
ncgociados, convcncionou-sc quc o sufragio sc
iornassc sccrcio a fin dc conicr cla susciia os
conradorcs, c forncccr aos vclIacos o ncio dc
nao sc iornarcn iraidorcs.
Sci quc Cccro ccnsura cssa nudana c lIc
airilui cn aric a runa da rcullica. Mas,
cnlora cu sinia o cso quc dcvc icr aqui a
auioridadc dc Cccro, nao osso concordar con
sua oiniao. Pcnso, ao conirario, quc clo faio dc
nao icr Iavido cn naior quaniidadc scnclIanics
nudanas c quc foi acclcrada a crda do Esiado.
Cono o rcginc das cssoas saudavcis nao c
convcnicnic aos cnfcrnos, nao sc dcvc qucrcr
govcrnar un ovo corronido airavcs das
ncsnas lcis aroriadas a un ovo Ioncsio.
Nada conrova nclIor csia naina quc a
duraao da Fcullica dc Vcncza, cujo sinulacro
ainda cisic, unicancnic orquc suas lcis nao
convcn scnao a Ioncns corruios.
169
Disiriluran-sc, ois, aos cidadaos
canIcnIos clos quais cada qual odia voiar scn
quc sc soulcssc qual cra sua oiniao ariicular;
csialclcccran-sc, assin, novas fornalidadcs ara
o rccolIincnio dos canIcnIos, o cnuio dos
voios, a conaraao dos nuncros, cic.; isso nao
incdiu quc a fidclidadc dos oficiais
cncarrcgados dcssas funcs fossc con
frcqucncia iida or susciia(34}. Procurou-sc,
cnfin, incdir a calala c o irafico dos sufragios c
dos cdiios, cuja quaniidadc dcnonsira a
inuiilidadc.
Nos uliinos icnos, cra-sc nuiias vczcs
olrigado a rccorrcr a ccdicnics ciraordinarios
ara surir a insuficicncia das lcis. Logo
inaginaran-sc rodgios; con isso iludia-sc o
ovo, nao os quc o govcrnavan; logo convocava-
sc lruscancnic una asscnllcia, anics dc os
candidaios icrcn icno dc rcararcn suas
nanolras; ora consunia-sc una scssao inicira
cn convcrsa, quando sc via o ovo ganIo rcsics
a ionar un nau ariido. Finalncnic, a anliao
iudo frusirou, c o quc Ia dc inconcclvcl c quc,
cn ncio a ianio aluso, cssc ovo incnso, cn
favor dc scus aniigos rcgulancnios, nao dciava
dc clcgcr os nagisirados, dc arovar as lcis, dc
julgar as causas, dc ccdir os ncgocios
ariicularcs c ullicos, quasc con iania
facilidadc cono o icria fciio o rorio scnado.
170
V - Do tribunato.
Quando nao sc odc csialclcccr una caia
roorao cnirc as arics consiiiuiivas do
Esiado, ou quando causas indcsiruivcis nclas
alicran coniinuancnic as rclacs, insiiiui-sc
cniao una nagisiraiura ariicular quc nao sc
cororifica con as ouiras, quc rcc cada icrno
cn sua vcrdadcira rclaao, c quc csialclccc una
ligaao ou un ncio-icrno, scja cnirc o rncic c
o ovo, scja cnirc o rncic c o solcrano, ou
ainda cnirc anlos os lados, cn caso dc
ncccssidadc.
Essc coro, quc cu dcnoninarci irilunaio, c
o conscrvador das lcis do odcr lcgislaiivo, c
scrvc, or vczcs, ara roicgcr o solcrano conira
o govcrno, cono fazian cn Fona os irilunos do
ovo; cono faz rcscnicncnic cn Vcncza o
ConsclIo dos Dcz, ara susicniar o govcrno
conira as invcsiidas do ovo; c, algunas vczcs,
ara nanicr o cquillrio cnirc anlas as arics,
cono o fazian os cforos cn Esaria.
O irilunaio nao consiiiui una aric
consiiiuiiva da cidadc, c nao dcvc ossuir a
ncnor orao do odcr lcgislaiivo ncn do
cccuiivo; nas c jusiancnic nisso quc scu odcr
sc iorna grandc, orquc, nada odcndo fazcr,
iudo odc incdir. nais sagrado c nais
rcvcrcnciado cono dcfcnsor das lcis quc o
171
rncic quc as cccuia c o solcrano quc as da.
Foi o quc sc viu con lasianic clarcza cn Fona,
quando scus aliivos aircio; quc scnrc
ncnosrczaran iodo o ovo, foran forados a
dolrar-sc cranic un sinlcs oficial do ovo quc
nao iinIa auscios ncn jurisdiao.
O irilunaio, saliancnic icncrado,
rcrcscnia o nais firnc aoio dc una loa
consiiiuiao; nas, or ouca fora quc icnIa dc
nais, iudo sulvcric; no quc conccrnc fraqucza,
clc naiuralncnic a nao ossui, c, conquanio scja
alguna coisa, nao c janais ncnos quc o
ncccssario. O irilunaio dcgcncra cn iirania
quando usura o odcr cccuiivo, do qual nao
assa dc nodcrador, c quando dcscja discnsar
as lcis cuja roicao lIc concic. O cnornc
odcr dos cforos, quc nao ofcrcccu crigo
cnquanio Esaria conscrvou scus cosiuncs,
acclcrou a corruao iniciada. O sanguc dc Agis,
dcgolado or csscs iiranos, foi vingado or scu
succssor; o crinc c o casiigo dos cforos
arcssaran igualncnic a runa da rcullica; c,
aos Clcncncs, Esaria dciou dc icr qualqucr
inoriancia. Fona crcccu ainda cla ncsna
via, c o cccssivo odcr dos irilunos, usurado
gradualncnic, scrviu, cnfin, con a ajuda das lcis
voiadas ara garaniircn a lilcrdadc, dc
salvaguarda aos incradorcs quc a dcsiruran.
Quanio ao ConsclIo dos Dcz, cn Vcncza, iraia-sc
dc un irilunal dc sanguc, Iorrvcl a un icno
172
aos aircios c ao ovo, c quc, longc dc roicgcr
aliancnic as lcis, acnas scrvc, dcois dc scu
aviliancnio, ara alicar nas ircvas golcs quc sc
nao ousan inaginar.
O irilunaio cnfraqucccu-sc, scnclIana do
govcrno, cla nuliilicaao dc scus ncnlros.
Quando os irilunos do ovo ronano, dois dc
incio, dcois cinco, rcicndcran dulicar cssc
nuncro, o scnado conscniiu-o, ccrio dc odcr
conic-los, uns clos ouiros, o quc dc rcsio
aconicccu.
A nclIor nancira dc rcvcnir as usuracs
dc iao icnvcl coro, nancira dc quc ncnIun
govcrno sc scrviu aic aqui, scria incdir quc cssc
coro sc iornassc crnancnic, rcgulancniando
os inicrvalos duranic os quais clc csiaria
surinido. Tais inicrvalos, quc nao dcvcn scr
nuiio grandcs ara cviiar quc os alusos sc
afirncn, odcn scr fiados or lci, dc nodo a
scrcn facilncnic alrcviados, quando ncccssario,
or conisscs ciraordinarias.
Essc ncio nc arccc dcsrovido dc
inconvcnicnics, una vcz quc, cono ja o dissc, o
irilunaio, nao fazcndo aric da consiiiuiao,
odc scr rcnovido scn quc csia disio sc rcssinia.
E arccc-nc cficaz, orquc un nagisirado,
novancnic csialclccido, nao aric do odcr
173
dcsfruiado or scu rcdcccssor, nas sin do quc
a lci lIc ouiorga.
VI - Da ditadura.
A inflcililidadc das lcis, quc as incdc dc sc
ajusiarcn aos aconiccincnios, odc, cn
dcicrninados casos, iorna-las crniciosas, c
causar, or clas, a crda do Esiado nun
noncnio dc crisc. A ordcn c a lcniidao das
fornas rcqucrcn un csao dc icno quc as
circunsiancias nuiias vczcs rccusan. Podcn
arcscniar-sc nil casos nao cscrados clo
lcgislador, c consiiiui ncccssaria rovidcncia
crcclcr quc c ossvcl iudo rcvcr.
Nao sc dcvc, ois, qucrcr consolidar as
insiiiuics oliicas a onio dc lcvar o odcr a
suscndcr o cfciio dclas. Esaria ncsna dciou
dornir suas lcis.
Soncnic os naiorcs crigos odcn
coniralalanar o dccorrcnic da alicraao da
ordcn ullica, c nao sc dcvc janais csnagar o
sagrado odcr rovcnicnic das lcis scnao quando
sc iraia dc salvar a airia. Ncsscs casos raros c
nanifcsios, rovc-sc a scgurana ullica or
ncio dc un aio ariicular quc dcla cncarrcga a
cssoa nais digna. Tal conissao odc scr
ouiorgada dc duas nanciras, consoanic a csccic
do crigo.
174
Sc, ara isso rcncdiar, c suficicnic auncniar
a aiividadc do govcrno, dcvc-sc conccnira-la cn
un ou dois dc scus ncnlros. assin scndo, o quc
sc alicra nao c a auioridadc das lcis, nas iao-
soncnic a forna dc sua adninisiraao. Sc c ial o
crigo, quc o aarclIo das lcis assa a consiiiuir
un olsiaculo sua garaniia, noncia-sc cniao
un cIcfc surcno quc faa cnudcccr iodas as
lcis c suscnda un noncnio a auioridadc
solcrana. En scnclIanic caso, a voniadc gcral
nao c osia cn, duvida, c iorna-sc cvidcnic quc a
rincira inicnao do ovo consisic cn quc o
Esiado nao vcnIa a crcccr. Dcssa nancira, a
suscnsao dc auioridadc lcgislaiiva nao significa
csicja a ncsna alolida. o nagisirado quc a
silcncia nao odc fazc-la falar; clc a donina, scn
quc a ossa rcrcscniar; iudo odc fazcr, cccio
lcgislar.
O rinciro roccsso cra cnrcgado clo
scnado ronano quando cncarrcgava os cnsulcs,
airavcs dc una fornula consagrada, dc rovcr a
salvaao da rcullica; o scgundo roccsso iinIa
lugar quando un dos dois cnsulcs noncava un
diiador, cujo ccnlo Fona rccclcu dc Alla.
No conco da rcullica,, rccorrcu-sc con
lasianic frcqucncia diiadura clo faio dc o
Esiado nao ossuir ainda un aliccrcc
suficicnicncnic fio ara sc odcr susicr or
fora cclusiva dc sua consiiiuiao. Cono os
175
cosiuncs iornasscn cniao sucrfluas nuiias das
rccaucs ncccssarias cn ouiros icnos, nao so
nao sc rcccou quc un diiador alusassc dc sua
auioridadc, ncn quc icniassc conscrva-la alcn
do icrno. Parccia, ao conirario, quc iao grandc
odcr consiiiua una solrccarga ara qucn dclc
csiivcssc rcvcsiido, ianio sc arcssava scu
ossuidor cn dcsfazcr-sc dcla, cono sc iraiassc
dc un osio lasianic arduo c crigoso cssc dc
ocuar o lugar das lcis.
Tanlcn, nao c o crigo do aluso, nas o do
aviliancnio, quc nc lcva a rcrovar o uso
indiscrcio dcssa surcna nagisiraiura nos
rinciros icnos. Enquanio cra cla rodigalizada
cn clcics, cn consagracs, cn coisas
urancnic fornais, rcccava-sc quc sc ionassc
ncnos icnvcl ncccssidadc c quc nos
acosiunasscnos a olIar cono un iiulo vao cssc
quc nao cnrcgavanos scnao cn fuicis
ccrinnias.
Por volia do fin da rcullica, os ronanos,
iornados circunsccios, ccononizaran a diiadura
con a ncsna irracionalidadc con quc a iinIan
rodigalizado anicriorncnic. Era facil vcr quc scu
rcccio csiava nal fundancniado. quc a fraqucza
da Caiial consiiiua cniao sua scgurana conira
os nagisirados alrigados cn scu scio; quc un
diiador, cn dcicrninado caso, odia dcfcndcr a
lilcrdadc ullica, scn janais aicniar conira cla;
176
c quc os grilIcs dc Fona dc nodo algun scrian
forjados na roria Fona, nas cn scus ccrciios.
A cqucna rcsisicncia dc Mario frcnic a Sila, c dc
Poncu frcnic a Ccsar, dcnonsirou
crfciiancnic o quc sc odia cscrar da
auioridadc dc dcniro conira a fora vinda dc fora.
Essc crro lcvou-os a concicr grandcs falias,
ial, or ccnlo, a dc nao noncar un diiador no
caso Caiilina, ois quc, cn sc iraiando dc
qucsiao rcfcrcnic ao inicrior da cidadc, c, quando
nuiio, a alguna rovncia da Iialia, con a
auioridadc iliniiada quc as lcis airiluan ao
diiador, clc icria facilncnic dissiado a
conjuraao, csnagada acnas graas ao concurso
dc fclizcs acasos, clos quais a rudcncia
Iunana janais dcvia cscrar.
Ao invcs dc ionar cssa aiiiudc, o scnado
conicniou-sc dc rcncicr ioda a sua auioridadc
aos cnsulcs, dc ondc rcsuliou quc Cccro, ara
agir con cficacia, sc viu consirangido a iransniiir
cssc odcr nun onio caiial. Sc os rinciros
iransorics dc alcgria consiiiuran una
arovaao dc sua conduia, foi con jusiia quc,
cn scguida, sc lIc cdiran conias do sanguc dos
cidadaos vcriido conira as lcis, ccnsura quc nao
odcria scr fciia a un diiador. Todavia, a
cloqucncia do cnsul iudo solrcujou; c clc
ncsno, cnlora ronano, anando nais a roria
gloria quc a airia, nao luscava dc rcfcrcncia o
177
ncio nais lcgiino c nais scguro dc salvar o
Esiado, nas sin o dc olicr ioda a Ionraria dcssa
cnrcsa(35}. Da icr sido jusiancnic glorificado
cono o lilcriador dc Fona, c unido con jusiia
cono infraior das lcis. Por lrilIanic quc icnIa
sido scu aclo, o ccrio c quc consiiiuiu una
graa.
Dc rcsio, indccndcnic da nancira cla qual
cssa inorianic conissao ossa scr confcrida,
inoria fiar-lIc a duraao dcniro dc un razo
lasianic curio c quc nao dcva janais scr
rolongado. no dccorrcr das criscs quc o fazcn
csialclcccr, o Esiado c logo salvo ou dcsirudo, c,
assada a ncccssidadc rcncnic, a diiadura
iona-sc iiranica ou inuiil. En Fona, os
diiadorcs, noncados acnas or scis ncscs, cn
sua naioria, aldicaran anics dc aiingido cssc
icrno. Sc o razo iivcssc sido nais longo, c
ossvcl quc Iouvcsscn icniado rolonga-lo
ainda nais, cono o fizcran os dcccnviros con o
razo dc un ano. O diiador acnas disunIa do
icno dc rovcr a ncccssidadc cla qual fora
clciio; nao lIc solrava icno ara sonIar con
ouiros rojcios.
VII - Da censura.
Assin cono a dcclaraao da voniadc gcral sc
faz airavcs da lci, a dcclaraao do julgancnio
ullico sc faz cla ccnsura; a oiniao consiiiui
178
una csccic dc lci cujo ccnsor c o ninisiro, o
qual, a ccnlo do rncic, soncnic a alica aos
casos ariicularcs.
Longc, ois, dc scr o irilunal ccnsorio o
arliiro da oiniao ullica; csic nao c scnao o
dcclarador dcssa oiniao, c, iao logo dcla sc
afasic, suas dcciscs assan a scr vas c scn
cfciio.
inuiil disiinguir os cosiuncs dc una naao
dos oljcios dc sua csiina, orquc iudo sc conicn
no ncsno rincio c sc confundc
ncccssariancnic. Enirc iodos os ovos do
nundo, nao c a naiurcza, nas a oiniao quc
dccidc da cscolIa dc scus razcrcs. Fcarai as
oinics dos Ioncns, c scus cosiuncs sc
aurarao or si ncsnos. Ananos scnrc o lclo
ou quc considcranos ial; nas c jusiancnic a
roosiio dcsic julgancnio quc nos cngananos.
orianio, c csic julgancnio quc dcvc scr
ordcnado. Qucn julga os cosiuncs julga a Ionra,
c qucn julga a Ionra faz sua lci da oiniao.
As oinics dc un ovo nasccn dc sua
consiiiuiao; cnlora a lci nao rcgulancnic os
cosiuncs, c a lcgislaao quc lIcs da nascincnio;
quando a lcgislaao sc dcliliia, os cosiuncs
dcgcncran; nas cniao o julgancnio dos ccnsorcs
nao conscguira fazcr o quc as lcis nao icrao fciio.
179
Scguc-sc da quc a ccnsura odc scr uiil
conscrvaao dos cosiuncs, nao orcn ara os
rcsialclcccr. Colocai ccnsorcs duranic a vigcncia
das lcis; iao logo csicjan csias crdidas, iudo
dcscanla no dcscscro. nada dc lcgiino
conscrva sua fora, quando as lcis dcian dc
cisiir.
A ccnsura nanicn os cosiuncs incdindo
quc as oinics sc corronan, conscrvando sua
inicircza airavcs dc salias alicacs, or vczcs
ncsno fiando-as, quando sc nosiran ainda
inccrias. O uso dc scgundos nos duclos, lcvado
aic o furor no rcino dc Frana, foi a alolido clas
scguinics alavras dc cdiio rcal. Quanio aos quc
icn a covardia dc cIanar scgundos..." Tal
julgancnio, rcvcnindo o do ullico, dccidiu-o dc
rccnic. Coniudo, quando os ncsnos cdiios
dcscjaran ronunciar quc cra igualncnic
covardia o laicr-sc cn duclo o quc dc rcsio c
vcrdadc, nas coniraria a oiniao conun o
ullico zonlou dcssa dccisao solrc a qual ja
Iavia csialclccido o julgancnio.
Eu dissc alIurcs quc, nao csiando a oiniao
ullica sulnciida a consirangincnio, ncnIun
vcsigio disso c ncccssario no irilunal
csialclccido ara a rcrcscniar. Nunca sc adnira
o suficicnic a aric cla qual cssc ccdicnic,
inicirancnic crdido ara os nodcrnos, cra osio
180
cn raiica cnirc os ronanos, c nais ainda cnirc
os laccdcnnios.
Cono un Ioncn dc naus cosiuncs
Iouvcssc dado un lon consclIo no ConsclIo dc
Esaria, os cforos nao o lcvaran cn conia, nas
fizcran con quc a ncsna oiniao fossc
ccndida or un cidadao viriuoso. Quc Ionra
ara un, c quc infania ara o ouiro, scn quc sc
fizcssc qualqucr louvor ou qualqucr ccnsura a
ncnIun dclcs! Ccrios clrios dc Sanos(36}
rofanaran o irilunal dos cforos. no dia
scguinic, or cdiio ullico, cra crniiido aos
cidadaos o dirciio dc sc oriarcn cono vilcs Un
vcrdadciro casiigo icria sido ncnos scvcro quc
scnclIanic inunidadc. Quando Esaria dccidiu
solrc o quc cra ou nao Ioncsio, a Crccia nao
rcclanou conira scus julgancnios.
VIII - Da religio civil.
Os Ioncns, dc incio, nao iivcran ouiros rcis
scnao os dcuscs, ncn ouiro govcrno, a nao scr o
icocraiico. Faciocinaran cniao cono Calgula, c
scu raciocnio cra jusio. Fcz-sc ncccssaria una
longa alicraao dc scniincnios c idcias a fin dc
quc sc udcssc acciiar o scnclIanic or scnIor c
iludir-sc adniiindo quc o faio consiiiua un lcn.
Colocando-sc Dcus icsia dc cada socicdadc
oliica, rcsuliou a cisicncia dc ianios dcuscs
quanios ovos Iavia. Dois ovos csiranIos un ao
181
ouiro, c quasc scnrc ininigos, nao udcran,
duranic longo icno, rcconIcccr un scnIor
conun; dois ccrciios cncnIados cn conlaic
nao salcrian olcdcccr ao ncsno cIcfc. Assin,
das diviscs nacionais originou-sc o oliicsno, c
do oliicsno a iniolcrancia icologica c civil, quc
naiuralncnic c a ncsna, cono o dirci nais
adianic.
Os grcgos inaginaran rccnconirar scus
dcuscs cnirc os ovos larlaros; cssa idcia,
orcn, vinIa do faio dc sc considcrarcn os
solcranos naiurais dcsscs ovos. Todavia, c dc
nossos dias una ridcula crudiao quc rcicndc
idcniificar os dcuscs dc divcrsas nacs, cono sc
Molocc, Saiurno c Cronos udcsscn scr o ncsno
dcus; cono sc o Daal dos fcncios, o Zcus dos
grcgos c o Juiicr dos laiinos fosscn rcalncnic
un unico; cono sc udcssc crnancccr algo
conun cn scrcs quincricos, oriadorcs dc
noncs difcrcnics!
Sc nc crguniarcn or quc, no aganisno,
ondc cada Esiado ossua scu culio c scus
dcuscs, nao Iavia gucrras rcligiosas, cu
rcsondcrci quc cra jusiancnic or isso, orquc,
icndo cada Esiado scu rorio culio, idcniificado
con scu rorio govcrno, nao disiinguia scus
dcuscs dc suas lcis. A gucrra oliica cra ianlcn
icologica; os dcariancnios dos dcuscs cran, or
assin dizcr, fiados clos liniics das nacs. O
182
dcus dc un ovo nao ossua ncnIun dirciio
solrc os ouiros ovos. Os dcuscs dos agaos nao
cran dcuscs ciuncnios; clcs dividian cnirc si o
incrio do nundo. O rorio Moiscs c o ovo
Iclrcu airiluran-sc algunas vczcs cssa idcia,
falando do dcus dc Isracl. Considcravan, c ccrio,
cono nulos os dcuscs dos canancus, ovos
roscriios, dcsiinados dcsiruiao c cujo lugar
rcicndian ocuar; nas rcarai cono falavan
das divindadcs dos ovos vizinIos quc lIcs cra
vcdado aiacar. Nao vos c lcgiiinancnic dcvida a
ossc do quc cricncc a CIanos, vosso dcus?"
dizia Jcfic aos anoniias. Nos ossunos graas
a cssc ncsno iiulo as icrras quc nosso dcus
viiorioso adquiriu"(37}. Era isso, arccc-nc, una
aridadc crfciiancnic rcconIccida cnirc os
dirciios dc CIanos c os do dcus dc Isracl.
Mas quando os judcus, sulnciidos aos rcis
da Dalilnia, c, cn scguida aos rcis da Sria,
quiscran olsiinar-sc cn nao rcconIcccr ncnIun
ouiro dcus quc nao o rorio, ial rccusa, olIada
cono una rclcliao conira o vcnccdor, rovocou
as crscguics lidas cn sua Iisioria, c das quais
nao sc conIcccn ouiros ccnlos anics do
crisiianisno(38}.
Esiando cada rcligiao circunscriia
unicancnic s lcis do Esiado quc as rcscrcvia,
nao Iavia ouira nancira dc convcricr un ovo
scnao sulncicndo-o, ncn Iavia ouiros
183
nissionarios alcn dos conquisiadorcs; c,
consisiindo a lci dos vcncidos na olrigaao dc
nudar dc culio; fazia-sc rcciso concar or
vcnccr anics dc rcgar. Nao qucr isio dizcr quc os
Ioncns conlaicsscn clos dcuscs; ao conirario,
cran os dcuscs, cono cn Honcro, quc
conlaiian clos Ioncns; cada qual cdia a scu
dcus a viioria c a agava crigindo-lIc novos
aliarcs. Os ronanos, anics dc ionarcn una
raa, iniinavan os dcuscs locais a alandona-la;
c quando dciavan aos iarcniinos scus dcuscs
irriiados, fazian-no orquc olIavan cniao csscs
dcuscs cono sulnciidos aos dclcs ronanos,
forados aquclcs a rcsiar Ioncnagcns a csics.
Pcrniiian quc os vcncidos conscrvasscn os scus
dcuscs, assin cono lIcs crniiian rcgcr-sc or
suas rorias lcis. En gcral, una coroa ao
Juiicr do Caiiolio cra o unico iriluio inosio
aos vcncidos.
Finalncnic, Iavcndo os ronanos csicndido,
con o incrio, scu culio c scus dcuscs, c,
Iavcndo clcs ncsnos, nuiias vczcs, adoiado o
culio c os dcuscs dos vcncidos, conccdcndo a uns
c a ouiros o dirciio dc cidadc, os ovos dcssc
vasio incrio, inscnsivclncnic, acalaran or
ossuir una infinidadc dc dcuscs c dc culios,
quasc scnrc os ncsnos cn ioda aric; c cis or
quc o aganisno vcio a iornar-sc, cnfin, cn iodo
o nundo conIccido, una unica c idcniica
rcligiao.
184
Foi ncssas circunsiancias quc Jcsus surgiu
ara csialclcccr na Tcrra un rcino csiriiual; o
quc, scarando o sisicna icologico do sisicna
oliico, fcz con quc o Esiado ccssassc dc scr
uno, causando as diviscs inicsiinas quc janais
dciaran dc agiiar os ovos crisiaos. Ora, cssa
idcia nova dc un rcino do ouiro nundo nunca
odc cnirar na calca dos agaos; csics scnrc
olIaran os crisiaos cono vcrdadciros rclcldcs,
quc, sol a aarcncia dc una falsa sulnissao, so
cscravan clo insianic dc sc ionarcn
indccndcnics c scnIorcs, usurando
dirciancnic a auioridadc quc fingian rcsciiar
cn sua dclilidadc. E foi cssa a causa das
crscguics.
O quc os agaos rcccavan cIcgou. Eniao,
iudo nudou dc facc. Os Iunildcs crisiaos
nudaran dc linguagcn, c ccdo sc viu o
rcicndido nundo csiriiual iransfornar-sc, sol
a dircao dc un cIcfc visvcl, no nais violcnio
dcsoiisno ncsic ncsno nundo.
Enircianio, cono scnrc Iouvc un rncic
c lcis civis, rcsuliou dcssc dulo odcr un
crciuo confliio dc jurisdiao, o qual
inossililiiou a cisicncia dc ioda loa oliica no
scio dos Esiados crisiaos, ondc janais sc odc
salcr a quc scnIor ou saccrdoic sc csiava
olrigado a olcdcccr.
185
Nao olsianic, inuncros ovos, ncsno na
Euroa ou cn suas ccrcanias, quiscran
conscrvar ou rcsialclcccr o aniigo sisicna, orcn
scn lograr ciio; o csriio do crisiianisno a iudo
vcnccu. O culio sagrado scnrc crnancccu ou
vcio a iornar-sc indccndcnic do solcrano, c scn
ligaao ncccssaria con o coro do Esiado. Maonc
icvc inicncs nuiio scnsaias; soulc ligar lcn
scu sisicna oliico, c cnquanio a forna dc scu
govcrno sulsisiiu, sol os califas, scus
succssorcs, ial govcrno foi caiancnic uno c lon
ncssc scniido. Mas os aralcs, vindo a florcsccr,
lcirados, olidos, lassos c olircs, foran
suljugados clos larlaros; cniao rcconcou a
divisao cnirc os dois odcrcs; nuiio cnlora scja
ncnos aarcnic cnirc os naoncianos quc cnirc
os crisiaos, cla cisic, solrciudo na sciia dc Ali.
Ha Esiados, cono a Pcrsia, cn quc isso sc faz
scniir coniinuancnic.
Enirc nos, os rcis da Inglaicrra
csialclcccran-sc cono cIcfcs da Igrcja; o ncsno
fizcran os Ccsarcs, nas, con ial iiulo, sc
ionaran nais ninisiros quc scnIorcs dcla;
adquiriran nais o dirciio dc a nanicr quc o dc
nodifica-la; nao sao a lcgisladorcs, nas acnas
rncics. En ioda aric ondc o clcro consiiiui
un coro(39}, c clc scnIor c lcgislador dcniro da
airia. Ha, ois, dois odcrcs, dois solcranos, na
Inglaicrra c na Fussia, cono dc rcsio alIurcs.
186
O filosofo Hollcs c, dc iodos os auiorcs
crisiaos, o unico quc viu crfciiancnic o nal c o
rcncdio, c ousou roor a junao das duas
calcas da aguia, criando a unidadc oliica, scn
a qual o Esiado c o govcrno janais scrao lcn
consiiiudos; coniudo, Hollcs dcvc icr visio quc
o csriio doninador do crisiianisno cra
inconaivcl con scu sisicna, c quc o inicrcssc
do saccrdoic scria scnrc nais foric quc o
inicrcssc do Esiado. Nao c ianio o quc Ia dc
Iorrvcl c falso cn sua oliica, cono o quc Ia dc
jusio c vcrdadciro, quc a ionou odiosa.
Acrcdiio quc, dcscnvolvcndo sol cssc onio
dc visia os faios Iisioricos, rcfuiar-sc-ao
facilncnic os scniincnios oosios dc Daylc c
Warlurion, rcicndcndo o rinciro quc ncnIuna
rcligiao c uiil ao coro oliico. c susicniando o
scgundo, ao conirario, quc o crisiianisno
consiiiui o scu nais firnc aoio. Provar-sc-ia ao
rinciro nao icr Iavido Esiado a quc a rcligiao
nao icnIa scrvido dc lasc, c ao scgundo, quc a lci
crisia c, no fundo, nais rcjudicial quc uiil
foric consiiiuiao do Esiado. Para icrninar
ninIas clicacs, dcvo dar un ouco nais dc
rccisao s idcias lasianic vagas dc rcligiao
rclaiivas ao ncu assunio.
A rcligiao, considcrada cn rclaao
socicdadc, quc c gcral ou ariicular odc ianlcn
dividir-sc cn duas csccics, a salcr. a rcligiao do
187
Ioncn, c a do cidadao. A rincira, dcsrovida dc
icnlos, aliarcs, riios, liniiada unicancnic ao
culio inicrior do Dcus surcno c aos cicrnos
dcvcrcs da noral, c a ura c sinlcs rcligiao dos
EvangclIos, o vcrdadciro icsno, c o quc sc odc
dcnoninar dc dirciio divino naiural. A scgunda,
aliccrada nun unico as, fornccc-lIc os dcuscs,
os aironos rorios c iuiclarcs; ossui scus
dognas, scus riiuais, scu culio cicrior rcscriio
or lcis; afora a unica naao quc a culiua, as
dcnais sao considcradas inficis, csirangciras,
larlaras; c una rcligiao quc nao csicndc os
dcvcrcs c os dirciios do Ioncn alcn dc scus
aliarcs. Foran assin iodas as rcligics dos
rinciros ovos, s quais sc odc dar a
dcnoninaao dc dirciio divino civil ou osiiivo.
Ha un icrcciro iio dc rcligiao, nais lizarro,
quc, dando aos Ioncns duas lcgislacs, dois
cIcfcs, duas airias, os sulncic a dcvcrcs
coniradiiorios c os incdc dc scr a un so icno
dcvoios c cidadaos. Assin c a rcligiao dos lanas,
a dos jaoncscs, c a do crisiianisno ronano. Esia
uliina odc scr cIanada a rcligiao dos adrcs.
Dcla rcsulia una csccic dc dirciio nisio c
insociavcl inoninado.
A considcrar oliiicancnic cssas ircs
csccics dc rcligics, vcrifica-sc quc iodas icn os
scus dcfciios. A icrccira c iao cvidcnicncnic na,
quc consiiiui una crda dc icno ocuar-sc dc o
188
dcnonsirar. Tudo quanio ronc a unidadc social
nada valc; iodas as insiiiuics quc cn o
Ioncn cn coniradiao consigo ncsno nao
scrvcn ara coisa alguna.
A scgunda c loa naquilo cn quc rcunc o
culio divino c o anor das lcis, c cn quc, fazcndo
da airia o oljcio da adoraao dos cidadaos,
cnsina-os quc scrvir o Esiado c scrvir o dcus
iuiclar. E una csccic dc icocracia, cn quc nao
sc dcvc icr ouiro onificc alcn do rncic, ncn
ouiros saccrdoics scnao os nagisirados. Eniao,
norrcr or scu as c aiingir o naririo, violar as
lcis c scr nio; c sulncicr un culado
cccraao ullica c sacrifica-lo ira dos dcuscs.
saccr csio.
Mas cla c na, orquc, csiando aliccrada
solrc o crro c a ncniira, cngana os Ioncns,
iorna-os crcdulos, sucrsiiciosos, c asfiia o
vcrdadciro culio da divindadc nun vao
ccrinonial. Ela ainda c na, quando, vindo a
iornar-sc cclusiva c iiranica, lcva un ovo a
fazcr-sc sanguinario c iniolcranic, dc soric a quc
acnas rcsirc assassnios c nassacrcs, c crcia
concicr una aao sagrada ao naiar qucn nao
adniia os scus dcuscs. Tal csccic dc rcligiao
coloca ial ovo cn csiado naiural dc gucrra
conira iodos os ouiros, o quc c lasianic
rcjudicial sua roria scgurana.
189
Fcsia, ois, a rcligiao do Ioncn ou o
crisiianisno, nao o dc nossos dias, nas o dos
EvangclIos, quc c dc iodo difcrcnic. Por cssa
rcligiao sagrada, sullinc, vcrdadcira, os Ioncns,
filIos do ncsno Dcus, sc rcconIcccn iodos cono
irnaos, c a socicdadc quc os unc nao sc dissolvc,
ncn na noric.
Mas csia rcligiao, nao icndo ncnIuna rclaao
ariicular con o coro oliico, dcia cnircguc s
lcis a unica fora quc dc si ncsnas iiran, scn
lIcs acrcsccniar ncnIuna ouira; c, dcvido a isso,
un dos grandcs laos da socicdadc ariicular fica
scn cfciio. Ainda nais, ao invcs dc unir os
coracs dos cidadaos ao Esiado, cla os afasia,
cono, alias, dc iodas as coisas icrrcnas. Dc
ninIa aric, nada conIco nais conirario ao
csriio social.
Cosiuna-sc dizcr quc un ovo consiiiudo dc
vcrdadciros crisiaos fornaria a socicdadc nais
crfciia quc sc odc inaginar. Eu nao vcjo ncssa
suosiao scnao una grandc dificuldadc. c quc
una socicdadc dc vcrdadciros crisiaos ja nao
scria una socicdadc dc Ioncns.
Posso ncsno afirnar quc cssa suosia
socicdadc nao sc rcvclaria, acsar dc ioda a sua
crfciao, ncn a nais foric, ncn a nais duravcl,
orquc, fora dc scr crfciia, ncccssiiaria dc
190
ligaao; scu vcio dcsiruiivo sc cnconiraria cn
sua roria crfciao.
Cada qual cunriria o scu dcvcr; o ovo
acaiaria as lcis; os cIcfcs nosirar-sc-ian jusios,
os nagisirados nicgros, incorruivcis; os
soldados ncnosrczarian a noric; nao Iavcria
vaidadc ncn luo. Tudo isso c vcrdadc, nas
olIcnos nais disianic.
O crisiianisno c una rcligiao ioda csiriiual,
rcocuada unicancnic con as coisas do ccu. A
airia do crisiao nao c dcsic nundo. ccrio quc
clc cunrc o scu dcvcr, nas clc o cunrc con
una rofunda indifcrcna no quc conccrnc ao
lon ou nau ciio dc scus cuidados. Una vcz quc
nada sc lIc icnIa a rcrovar, a clc ouco inoria
ircn as coisas lcn ou nal aqui cnlaio. Sc o
Esiado florcscc, o crisiao nal ousa dcsfruiar da
fclicidadc ullica; clc rcccia orgulIar-sc da gloria
dc quc goza o scu as; sc o Esiado crccc, clc
alcnoa a nao dc Dcus quc sc alaic solrc o
ovo.
Para quc a socicdadc fossc iranquila c sc
naniivcssc a Iarnonia, scria rcciso quc iodos
os cidadaos, scn cccao, sc rcvclasscn
igualncnic lons crisiaos; orcn, sc or dcsgraa,
Iouvcr cnirc clcs un unico anlicioso, un unico
Iiocriia, un Caiilina, or ccnlo, un
Cronwcll, csic fara dc scus icdosos
191
conairioias o quc lcn cnicndcr. A caridadc
crisia nao crniic sc cnsc facilncnic nal do
roino. Dcsdc quc ial indivduo, graas a
qualqucr ardil, Iaja cnconirado un jciio dc sc
inor a clcs c aodcrar-sc dc una aric da
auioridadc ullica, ci-lo rcvcsiido dc dignidadc.
Dcus dcscja quc sc o rcsciic. En lrcvc iorna-sc
un odcr. Dcus qucr quc sc lIc olcdca. O
dcosiiario dcssc odcr ialvcz alusc dclc. c isio c
a vara con quc Dcus casiiga os rorios filIos.
Sc a conscicncia aconsclIa rccIaar o usurador,
faz-sc rcciso criurlar a iranquilidadc ullica,
usar dc violcncia, dcrranar sanguc, c iudo isso
nao sc Iarnoniza con a doura do crisiao; c,
finalncnic, quc inoria scr cscravo ou livrc ncsic
valc dc niscrias? O csscncial c aiingir o araso,
c a rcsignaao nao c scnao un ncio dc cIcgar a
clc.
Sc solrcvicr alguna gucrra csirangcira, os
cidadaos narcIarao scn dificuldadc ara a luia;
ncnIun dcnirc clcs cnsara cn fugir; iodos farao
o scu dcvcr, nas scn ncnIun cniusiasno cla
viioria. Dc rcfcrcncia salcrao norrcr a iriunfar.
Vcnccdorcs ou vcncidos, quc lIcs inoria? Nao
conIccc a Providcncia, nais do quc clcs, o quc
lIcs convcn? Inaginc-sc, ois, quc ariido odc
iirar dc scu csioicisno un ininigo aliivo,
inciuoso c aaionado! Colocai frcnic dclcs
un dcsscs ovos gcncrosos, dcvorado clo
ardcnic anor da gloria c da airia; suondc vossa
192
rcullica crisia frcnic dc Esaria ou Fona. os
icdosos crisiaos scrao laiidos, csnagados,
dcsirudos, anics dc icrcn iido icno dc sc
rcconIcccrcn, ou cniao sc salvarao graas. ao
dcsrczo do ininigo. Consiiiua un lclo
jurancnio, no ncu nodo dc vcr, o dos soldados
dc Falio; nao juravan norrcr ou vcnccr, nas
juravan rciornar vcnccdorcs c o fazian confornc
o jurancnio. Janais os crisiaos agirian dc nodo
scnclIanic, ois acrcdiiarian csiar icniando a
Dcus.
Engano-nc, orcn, quando nc rcfiro a una
rcullica crisia. anlos os icrnos sc cclucn. O
crisiianisno rcga unicancnic scrvidao c
dccndcncia. Scu csriio c lasianic favoravcl
iirania, ara quc csia sc nao sirva con frcqucncia
dclc. Os vcrdadciros crisiaos sao fciios ara
cscravos; c clcs o salcn c cn Iioicsc ncnIuna
sc anoiinan; csia vida lrcvc icn nuiio ouco
rco aos scus olIos.
Dizcn quc as iroas crisias sao ccclcnics.
Eu o ncgo. Ondc csiao as rovas disso? Ciiar-nc-
ao as Cruzadas. Scn discuiir o valor das
Cruzadas, assinalarci quc, longc dc scrcn
crisiaos, cran soldados do clcro, cidadaos da
Igrcja; laiian-sc or scu as csiriiual, quc cla
iransfornara cn icnoral, nao sc salc cono.
Dcn csando as coisas, cra una volia ao
aganisno. Cono os EvangclIos nao csialclcccn
193
una rcligiao nacional, ioda gucrra sacra c
inossvcl cnirc os crisiaos.
Sol os incradorcs agaos, os soldados
crisiaos cran valcnics; iodos os auiorcs crisiaos
o asscguran, c cu o crcio. iraiava-sc dc una
cnulaao dc Ionra conira as iroas agas. Assin
quc os incradorcs sc iornaran crisiaos, cssa
cnulaao dciou dc cisiir; c quando a cruz
culsou a aguia, ioda a coragcn ronana
dcsaarcccu.
Mas dciando dc lado as considcracs
oliicas, rciorncnos ao dirciio, c ficnos os
rincios accrca dcsic inorianic onio. O
dirciio, dado clo acio social ao solcrano solrc
os vassalos, nao uliraassa, cono ja o dissc, os
liniics da uiilidadc ullica(40}. Os vassalos nao
dcvcn, orianio, rcsiar conias ao solcrano no
quc rcsciia s suas oinics a nao scr na
ncdida cn quc cssas oinics inoricn
conunidadc. Ora, c convcnicnic ao Esiado quc
cada cidadao ossua una rcligiao quc o faa
anar os scus dcvcrcs; iodavia, os dognas dcssa
rcligiao so inicrcssan ao Esiado c a scus
ncnlros cnquanio sc rclacionan con a noral c
os dcvcrcs quc aquclc quc a rofcssa c forado a
cunrir ara con ouircn. Cada qual odc icr, dc
rcsio, as oinics quc dcscjar, scn quc inicrcssc
ao solcrano conIccc-las; orquc, nao icndo clc
concicncia no iocanic ao ouiro nundo, nao c dc
194
scu arlirio rcocuar-sc con a soric dos
vassalos na vida fuiura, dcsdc quc scjan lons
cidadaos na vida icrrcna.
Ha, ois, una rofissao dc fc urancnic civil
cujos ariigos concic ao solcrano fiar, nao
rccisancnic cono dognas dc rcligiao, nas cono
scniincnios dc socialilidadc, scn os quais c
inossvcl scr-sc lon cidadao ou sudiio ficl(41}.
Conquanio nao ossa olrigar ningucn a crcr,
odc clc lanir do Esiado qucn nclcs nao
acrcdiiar; odc lani-lo, nao cono nio, nas sin
cono insociavcl, cono incaaz dc anar
sinccrancnic as lcis, a jusiia, c dc inolar
ncccssidadc a vida c o dcvcr. E sc algucn, dcois
dc Iavcr rcconIccido ullicancnic csscs
ncsnos dognas, sc conduz cono sc os nao
acciiassc, scja unido dc noric, ois concicu o
naior dos crincs. ncniiu cranic as lcis.
Os dognas da rcligiao civil dcvcn scr
sinlcs, cn cqucno nuncro, cnunciados con
rccisao, scn clicacs ncn concniarios. A
cisicncia da Divindadc odcrosa, inicligcnic,
lcnfazcja, rcvidcnic c rovidcnic, a vida fuiura,
a fclicidadc dos jusios, o casiigo dos crvcrsos, a
saniidadc do coniraio social c das lcis. cis os
dognas osiiivos(42}. Quanio aos dognas
ncgaiivos, rcduzo-os a un unico. c a iniolcrancia,
inlciia nos culios quc cclunos.
195
Na ninIa oiniao, cnganan-sc os quc
disiingucn a iniolcrancia civil da iniolcrancia
icologica. Essas duas iniolcrancias sao
inscaravcis. inossvcl vivcr cn az con gcnic
quc sc crc danada; ana-la scria odiar a Dcus quc
a casiiga; c alsoluiancnic ncccssario convcric-la
ou uni-la. Ondc qucr quc a iniolcrancia
icologica scja adniiida, iona-sc inossvcl nao
Iaja algun cfciio civil; c iao logo csic aarca
dcia o solcrano dc scr solcrano, ncsno cn
rclaao ao odcr icnoral a ariir dc cniao, os
saccrdoics assan a scr os vcrdadciros scnIorcs,
c os rcis acnas scus oficiais.
Agora quc nao Ia nais ncn odc Iavcr
rcligiao nacional cclusiva, dcvcnos iolcrar iodas
as quc sc nosiran iolcranics con as ouiras,
dcsdc quc scus dognas nada icnIan dc
conirario aos dcvcrcs dos cidadaos. Coniudo,
qucn qucr quc ousc dizcr. Fora da Igrcja nao Ia
salvaao, dcvc scr lanido do Esiado, a ncnos quc
o Esiado nao scja a Igrcja c o rncic nao scja o
onificc. Tal dogna so odc scr uiil sol un
govcrno icocraiico; sol qualqucr ouiro, c
crnicioso. O noiivo clo qual Hcnriquc IV,
confornc sc diz, alraou a rcligiao ronana
dcvcria scr dciado a iodo Ioncn dc lcn, c
solrciudo a iodo rncic quc soulcssc
raciocinar(43}.
IX - Concluso.
196
Dcois dc icr cosio os vcrdadciros
rincios do dirciio oliico, c cuidado dc cdificar
o Esiado cn suas lascs, rcsiaria anara-lo
airavcs dc suas rclacs cicrnas, o quc
conrccndcria o dirciio das gcnics, o concrcio, o
dirciio da gucrra c das conquisias, o dirciio
ullico, as ligas, as ncgociacs, os iraiados, cic.
Isso iudo, cnircianio, consiiiui assunio novo c
nuiio vasio ara ninIa curia visia; cu a dcvcria
icr fiado scnrc nais junio dc nin.
197

NOTAS
1. Ccnclra.
2. As salias csquisas solrc o dirciio ullico
sao, con frcqucncia, acnas a Iisioria doa
aniigos alusos, c nos rcocuanos scn razao,
quando nos danos ao iralalIo dc nuiio os
csiudar. (Traiic, nanuscrii dcs inicrcis dc la
Francc avcc scs voislns, clo Marqucs
d'Argcnson}. Eis rccisancnic o quc fcz Croiius.
3. O vcrdadciro scniido dcssc icrno csia
quasc aagado cnirc os nodcrnos. A naioria das
cssoas iona un lurgo or una cidadc, c un
lurgucs or un cidadao. Nao sc salc quc as
casas fazcn o lurgo, c os cidadaos a cidadc. Essc
ncsno crro caro cusiou aos cariagincscs. Janais
li quc o iiulo dc civis icnIa sido dado alguna vcz
aos vassalos dc un rincic, ncn ncsno
aniigancnic aos naccdnios, c, cn nossos dias,
aos inglcscs. cnlora nuiio nais crio da
lilcrdadc quc os ouiros iodos. Soncnic os
franccscs ionan iodos o nonc dc cidadaos,
orquc nao icn disso ncnIuna vcrdadcira idcia,
cono odcnos vcr cn scus dicionarios. Nao
fosscn assin, concicrian, usurando-o, o crinc
dc lcsa-najcsiadc. Tal nonc, cnirc clcs, crinc
una viriudc, c nao un dirciio. Quando Dodin
dcscjou falar dc nossos lurgucscs a cidadaos,
198
raiicou un grandc dcsaccrio, ionando uns
clos ouiros. D'Alcnlcri nao sc cnganou nisso;
disiinguiu crfciiancnic, cn scu ariigo solrc
Ccnclra, as quairo ordcns dc Ioncns (ncsno
cinco, incluindo ai os sinlcs csirangciros}
cisicnics cn nosso lurgo, das quais acnas
duas concn a Fcullica. NcnIun auior
franccs, quc cu saila, conrccndcu o vcrdadciro
scniido do icrno cidadao.
4. Sol os naus govcrnos, cssa igualdadc c
acnas aarcnic c ilusoria. nao scrvc scnao ara
nanicr o olrc cn sua niscria, c o rico cn sua
usuraao. Na rcalidadc, as lcis sao scnrc uicis
aos quc ossucn lcns, c rcjudiciais aos quc
nada icn. dc ondc sc conclui quc o csiado social
nao c lcncfico aos Ioncns, cnquanio nao iivcrcn
iodos alguna coisa, c ncnIun dclcs o icnIa cn
cccsso.
5. Para quc una voniadc scja considcrada
gcral, ncn scnrc sc faz ncccssario quc scja
unaninc; nas c indiscnsavcl quc iodos os voios
scjan coniados. Qualqucr cclusao fornal ronc
a gcncralidadc.
6. Cada inicrcssc, diz o Marqucs d'Argcnson,
ossui rincios difcrcnics. O acordo dc dois
inicrcsscs ariicularcs forna-sc or oosiao ao
dc un icrcciro." Elc odcria icr acrcsccniado quc
o acordo dc iodos os inicrcsscs sc forna or
199
oosiao ao inicrcssc dc cada un. Sc nao
Iouvcssc inicrcsscs difcrcnics, acnas scria
crcclido o inicrcssc conun, o qual janais
cnconiraria olsiaculo. iudo caninIaria or si
ncsno, c a olliica dciaria dc consiiiuir una
aric.
7. ccrio, diz Maquiavcl, Iavcr diviscs
rcjudiciais s Fcullicas, cono as Iavcr quc
lIcs sao uicis. rcjudican as quc sc fazcn
aconanIar dc sciias c ariidarios, c sc nosiran
uicis as quc sc conscrvan scn sciias ncn
ariidarios. Nao odcndo, ois, o fundador dc
una Fcullica incdir dcniro dcla ininizadcs,
Ia dc ao ncnos rovcr quc iao Iaja sciias."
(Hisioria dc Florcna, livro VII}.
8. Sulico-vos, lciiorcs aicnios, quc nao vos
arcsscis cn nc acusar aqui dc concicr
coniradics. Nao nc foi ossivcl cviia-las nas
alavras, cn viriudc da olrcza da lngua, nas
cscrai.
9. Nao cnicndo, or cssc icrno, una
arisiocracia acnas ou una dcnocracia, nas cn
gcral iodo govcrno dirigido cla voniadc gcral,
quc c a lci. Para scr lcgiino, nao c ncccssario
quc o govcrno sc confunda con o solcrano, nas
quc scja o scu ninisiro; assin scndo, a roria
nonarquia iorna-sc rcullica.
200
10. Un ovo so sc iorna cclclrc quando a
sua lcgislaao rinciia a dcclinar. Ignora-sc
duranic quanios scculos a insiiiuiao dc Licurgo
fcz a fclicidadc dos csarianos, anics quc dclcs sc
falassc no rcsio da Crccia.
11. Os quc acnas considcran Calvino cono
icologo nal conIcccn a cicnsao dc scu gcnio. A
rcdaao dc nossos salios cdiios, cn quc clc
ariiciou, Ionra-o ianio cono a sua insiiiuiao.
Indccndcnic dc qualqucr rcvoluao quc o icno
vcnIa a iniroduzir cn nosso culio, cnquanio o
anor da airia c da lilcrdadc nao sc ciinguir
cnirc nos, janais a ncnoria dcssc grandc
Ioncn dciara dc scr a alcnoada.
12. Na vcrdadc diz Maqulavcl nunca
cisiiu lcgislador quc csialclcccssc lcis
ciraordinarias ara un ovo, scn rccorrcr a
Dcus, orquc, dc ouira nancira, nao scrian
acciias; orquc nuiios lcns sao conIccidos do
Ioncn scnsaio, nas nao conicn cn si razcs
cvidcnics ara crsuadircn a ouircn." (Discorsi
sora Tiio Livio, i. I, ca. XI}
13. Sc, cn Iavcndo dois ovos, un nao
udcssc assar scn o ouiro, isio consiiiuiria
una siiuaao nuiio difcil ara o rinciro c
lasianic crigosa ara o scgundo. Toda naao
civilizada, sc csforara, cn caso scnclIanic, no
scniido dc lilcriar raidancnic a ouira dcssa
201
dccndcncia. A Fcullica dc Tlascala, cncravada
no Incrio do Mcico, rcfcria rivar-sc dc sal a
conra-lo aos ncicanos, c inclusivc a acciia-lo
graiuiiancnic. Os salios dc Tlascala crcclcran
a arnadilIa oculia sol ial lilcralidadc.
Conscrvaran-sc livrcs; c cssc cqucno Esiado,
cnccrrado nun grandc incrio, acalou or sc
iornar o insiruncnio da runa dcsic.
14. Dcscjais dar consisicncia ao Esiado?
Aroinai os graus circnos ianio quanio
ossvcl; nao iolcrcis ncn Ioncns oulcnios ncn
ncndigos. Esscs dois iios dc cidadaos,
naiuralncnic inscaravcis, sao or igual funcsios
ao lcn conun; dc un sc originan os fauiorcs da
iirania, c dc ouiro os iiranos. scnrc cnirc clcs
quc sc faz o irafico da lilcrdadc ullica; un a
conra, c o ouiro a vcndc.
15. Algun rano do concrcio cicrior diz, o
Marqucs d'Argcnson cn gcral acnas scrvc ara
difundir no rcino una falsa uiilidadc. odc
cnriqucccr alguns ariicularcs, inclusivc algunas
cidadcs; nas a naao cn scu conjunio nada
ganIa, c ianouco o ovo."
16. En Vcncza, da-sc ao colcgio o nonc dc
Scrcnssino Prncic, ncsno quando o Dogc a clc
nao assisic.
17. Isso nao coniradiz o quc cu dissc
anicriorncnic (Livro II, ca. IX} a roosiio dos
202
inconvcnicnics dos grandcs Esiados, orquc ali
sc iraiava da auioridadc do govcrno solrc scus
ncnlros, c aqui sc iraia dc sua fora conira os
vassalos. Os ncnlros csarsos lIc scrvcn dc
onio dc aoio ara agir dc longc solrc o ovo,
nas nao disc clc dc ncnIun ouiro onio dc
aoio ara agir dirciancnic solrc scus rorios
ncnlros. Assin scndo, nun dos casos o
conrincnio da alavanca faz a sua fraqucza, c no
ouiro a sua fora.
18. Pclo ncsno rincio dcvcn scr julgados
os scculos ncrcccdorcs da rcrrogaiiva dc icrcn
ronovido a roscridadc do gcncro Iunano.
Adniranos solrcnancira aquclcs cn quc as
arics c as lciras florcsccran, scn quc
cncirasscnos no oljcio sccrcio dc sua culiura c
considcrasscnos o funcsio cfciio. Idquc aud
incriios Iunaniias vocalaiur, cun ars
scrviiuiis cssci. Vcrcnos un dia, nas nainas
dos livros o grossciro inicrcssc quc lcva os
auiorcs a falar? Nao; digan o quc disscrcn.
Quando, nalgrado o scu lrilIo, un as sc
dcsovoa, nao c vcrdadc quc iudo csiivcssc indo
lcn; nao c suficicnic icnIa un ocia ccn nil
lilras dc rcnda ara quc scu scculo scja o nclIor
dc iodos. Dcvc-sc cuidar ncnos do aarcnic
rcouso c da iranquilidadc dos cIcfcs quc do
lcn-csiar dc nacs iniciras, c solrciudo dos
Esiados nais nuncrosos. A saraiva or vczcs
dcsola alguns canics, nas rarancnic rovoca a
203
cnuria. Os noiins, as gucrras civis nuiio
assusian os cIcfcs, nas nao sao rcsonsavcis
clas vcrdadciras dcsgraas dos ovos, quc
odcn aic dcsfruiar dc sosscgo cnquanio
conlaicn os quc os iiranizan. dc scu csiado
crnancnic quc nasccn suas roscridadcs ou
suas rcais calanidadcs; quando iudo c csnagado
clo dcsoiisno, c quc iudo crccc, c os cIcfcs
iudo dcsirocn sua voniadc, uli soliiudincn
faciuni accn acllani. Quando a iniriga dos
grandcs agiiava o rcino dc Frana, c o coadjuior
dc Paris lcvava ao Parlancnio un unIal no
lolso, nada incdia o ovo franccs dc vivcr fcliz c
nuncroso nuna Ioncsia c livrc alasiana.
Ouirora,, a Crccia florcscia cn ncio s gucrras
nais crucis; o sanguc ali corria alundanicncnic,
nas iodo o as csiava ovoado. Parccia, diz
Maquiavcl, quc cn ncio aos assassnios, s
roscrics, s gucrras civis, nossa rcullica sc
iornava nais odcrosa; a viriudc dos cidadaos, os
cosiuncs, sua indccndcncia, coniriluian nais
ara rcfora-la quc iodas as disscncs ara
cnfraquccc-la. Un ouco dc agiiaao da
clasiicidadc s alnas, c o quc da naior
roscridadc csccic c ncnos a az quc a
lilcrdadc.
19. A lcnia fornaao c o rogrcsso da
rcullica dc Vcncza cn suas lagunas ofcrcccn
un noiavcl ccnlo dcsia succssao; c c dc
adnirar quc, aos nil c duzcnios anos,
204
aarcnicn csiar os vcnczianos ainda no scgundo
icrno, o qual conca no Scrrar di Consiglio, cn
1198. Quanio aos aniigos duqucs, quc sc lIcs
ccnsurc, indccndcnicncnic do quc ossa dizcr o
Squiiinio dclla Lllcri Vcncia, nas csia rovado
quc nao foran scus solcranos.
Oljciar-sc-nc-a quc a rcullica ronana
scguiu, cono sc dira, un rogrcsso inicirancnic
conirario, assando da nonarquia arisiocracia,
c da arisiocracia dcnocracia. Mas cu csiou lcn
longc dc cnsar assin.
O rinciro csialclccincnio dc Fnulo foi un
govcrno nisio, quc roniancnic dcgcncrou cn
dcsoiisno. En viriudc dc causas ariicularcs, o
Esiado crcccu anics do icno, cono sc vc
norrcr un rcccn-nascido anics dc cIcgar a scr
Ioncn. A culsao dos Tarqunios consiiiuiu a
vcrdadcira idadc da rcullica; nas cla nao
adquiriu, dc inicio, una forna consianic, orquc
a olra sc foi cla nciadc, nao alolindo o
airiciado. Dcssa nancira, a arisiocracia
Icrcdiiaria, quc c a ior das adninisiracs
lcgiinas, crnancccu cn confliio con a
dcnocracia, c a forna dc govcrno, scnrc inccria
c fluiuanic nao fiada, cono o rovou Maquiavcl,
scnao quando do csialclccincnio dos irilunos.
Soncnic cniao Iouvc un vcrdadciro govcrno c
una vcrdadcira dcnocracia. Na rcalidadc, o ovo,
cniao, nao cra acnas solcrano, nas ianlcn
205
nagisirado c juiz. O scnado nao assava dc un
irilunal sulordinado, incunlido dc icncrar ou
conccnirar o govcrno, c os rorios cnsulcs,
conquanio aircios, cnlora rinciros
nagisirados, acsar dc gcncrais alsoluios na
gucrra, nao cran cn Fona scnao os rcsidcnics
do ovo.
Dcsdc cniao. viu-sc ianlcn o govcrno ionar
scu cndor naiural c icndcr rcsoluiancnic ara a
arisiocracia. Eiinguindo-sc o airiciado cn si
ncsno, a arisiocracia dciava dc rcsidir no coro
dos aircios, cono o c cn Vcncra c cn Ccnclra,
nas no coro do scnado, conosio dc aircios c
lclcus, ou cniao no coro dos irilunos, quando
csics concaran a usurar un odcr aiivo; dc
rcsio, as alavras nao nudan cn nada as coisas,
c quando o ovo csia sujciio a cIcfcs quc
govcrnan cn scu lugar, icnIan o nonc quc
iivcrcn csscs cIcfcs, consiiiucn scnrc una
arisiocracia.
Dos alusos da arisiocracia nasccran as
gucrras civis c o iriunviraio. Sila, Julio Ccsar,
Augusio, iornaran-sc dc faio vcrdadciros
nonarcas; c, cnfin, sol o dcsoiisno dc Tilcrio,
o Esiado foi dissolvido. A Hisioria ronana nao
dcsncnic, orianio, o ncu rincio, nas o
confirna.
206
20. Onncs cnin ci Ialcniur ci dicuniur
iyranni, qui oicsiaic uiuniur crciua in ca
civiiaic quac lllcriaic usa csi. (Cornclio Ncos,
Milcadcs, no. 8.} vcrdadc quc Arlsioiclcs (Mor.
Nicon., L. VIII, c. 10} disiinguc o iirano do rci,
nisso cn quc o rinciro govcrna cn scu rorio
rovciio, c o scgundo soncnic cn rovciio dos
vassalos; nas, ao conirario, gcralncnic iodos os
auiorcs grcgos ionaran o icrno iirano cn
scniido difcrcnic, cono sc odc vcr, cn csccial,
no Hicron dc Xcnofonic; infcria-sc da disiinao dc
Arisioiclcs quc, dcsdc o conco do nundo, nao
icria cisiido ainda un so rci.
21. Mais ou ncnos no scniido cn quc cssc
nonc c dado no Parlancnio da Inglaicrra. A
scnclIana dcsscs cnrcgos criou confliio cnirc
os cnsulcs c os irilunos, ainda quando ioda
jurisdiao iivcssc sido suscnsa.
22. Adoiar nos ascs frios o luo c a lassidao
dos oricniala c qucrcr acciiar os scus grilIcs c a
isso sulncicr-sc ncccssariancnic nais ainda
quc clcs.
23. Foi o quc nc rous fazcr na coniinuaao
dcsia olra, quando, ao iraiar das rclacs
cicrnas, cu cIcgassc s confcdcracs. naicria
inicirancnic nova, c cn quc os rincios ainda
csiao or csialclcccr.
207
24. Dcn cnicndido, dcsdc quc nao sc
alandonc a airia ara fugir ao dcvcr c csquivar-
sc dc scrvi-la no noncnio cn quc cla dc nos
ncccssiia. A fuga cniao scria crininosa c unvcl;
isso nao scria rciirada; nas dcscrao.
25. Dcvc-sc scnrc cnicndcr ial coisa nun
Esiado livrc; do conirario, a fanlia, os lcns, a
falia dc asilo, a ncccssidadc, a violcncia, odcn
rcicr un Ialiianic no as conira a sua voniadc;
c cniao sua crnancncia ja nao suc
conscniincnio ao coniraio ou violaao do
coniraio.
26. Lc-sc cn Ccnclra, no froniiscio das
riscs c nos grilIcs dos condcnados csia
alavra Lilcrias. A alicaao dcsia divisa c lcla c
jusia. Nao Ia, con cfciio, scnao os nalfciiorcs dc
iodas as csccics quc incdcn o cidadao a scr
livrc. Nun as cn quc ioda cssa gcnic csiivcssc
cncarccrada, dcsfruiar-sc-ia da nais crfciia
lilcrdadc.
27. 0 nonc dc Fona. quc sc rcicndc
rovcnIa dc Fnulo, c grcgo c significa fora; o
nonc dc Nuna ianlcn c grcgo c significa lci.
28. Fanncnscs.
29 Taiicnscs.
30. Luccrcs.
208
31. Traduao das alavras caiic ccnsi.
32. Eu digo Cano dc Maric, orquc cra ali
quc sc rcalizavan os concios or ccniurlas; no
iocanic s duas ouiras fornas, o ovo rcunia-sc
no Forun ou alIurcs, c cniao os caiia ccnsi
disunIan dc iania influcncia c auioridadc cono
os rincials cidadaos.
33. Essa ccniuria assin soricada cIanava-sc
racrogaiiva, clo faio dc scr a rincira a scr
soliciiada ara o voio; c vcio da a alavra
rcrrogaiiva.
34. Cusiodcs, diriliiorcs, rogaiorcs
suffragiorun.
35. Nao odia clc rcsondcr-sc roondo un
diiador, nao ousando noncar-sc a si ncsno, c
nao odcndo asscgurar-sc dc quc scu colcga o
noncaria.
36. Elcs cran dc ouira ilIa, quc a dclicadcza
dc nossa lngua incdc noncar ncsia ocasiao.
(Noia na cdiao dc 1782.}.
37. Ignoro a fora do icio Iclrcu, nas vcjo
quc, na Vulgaia, Jcfic rcconIccc osiiivancnic o
dirciio do dcus CIanos, c quc o iraduior franccs
dcliliia cssc rcconIccincnio or un scgundo
vos, quc nao sc cnconira no Laiin.
209
38. cvidcnic quc a gucrra dos foccus,
cIanada gucrra sagrada, nao cra cn alsoluio
una gucrra dc rcligiao, ois iinIa cono oljciivo
unir os sacrlcgos, c nao sulncicr os
incrcdulos.
39. Dcvc-sc assinalar quc nao sao ianio as
asscnllcias fornais, cono as dc Frana, quc
ligan o clcro nun coro, nas a conunIao das
igrcjas. A conunIao c a cconunIao consiiiucn
o acio social do clcro, graas ao qual clc scra
scnrc o scnIor dos ovos c dos rcis. Todos os
saccrdoics quc conungan cn conjunio sao
concidadaos, localizcn-sc clcs nas duas
circnidadcs do nundo. Tal invcnao rcrcscnia
una olra-rina cn naicria dc oliica. Nada
Iavia dc scnclIanic cnirc os saccrdoics agaos.
Tanlcn janais consiiiuiran un coro clcrical.
40. Na Fcullica diz o Marqucs d'Argcnson
cada qual c crfciiancnic livrc naquilo cn quc
nao rcjudica os ouiros." Eis ai o liniic
invariavcl. Nao c ossvcl coloca-lo con naior
caiidao. Nao osso rccusar-nc o razcr dc ciiar
algunas vczcs cssc nanuscriio, cnlora
dcsconIccido do ullico, a fin dc Ionrar a
ncnoria dc un Ioncn ilusirc c rcsciiavcl, quc
conscrvou aic no Minisicrio o coraao dc un
vcrdadciro cidadao, c visias rcias c sas no
rcfcrcnic ao govcrno dc scu as.
210
41. Ccsar, lciicando or Caiilina, iraiava dc
csialclcccr o dogna da norialidadc da alna;
Caiao c Cccro, ara o rcfuiarcn, nao sc
ocuaran dc filosofia; conicniaran-sc cn
dcnonsirar quc Ccsar falava cono nau cidadao,
c avanava una douirina crniciosa ao Esiado.
Na rcalidadc, cis o quc dcvia julgar o scnado
ronano, c nao una qucsiao icologica.
42. En iodo Esiado quc odc cigir dc scus
ncnlros o sacrifcio dc sua vida, qucn nao crc
na vida fuiura c ncccssariancnic un covardc ou
un louco; nas nao sc salc suficicnicncnic aic
quc onio a cscrana na vida fuiura odc
consirangcr un fanaiico a ncnosrczar csia
icrrcna. Privai cssc fanaiico dc suas viscs, c dai-
lIc cssa ncsna cscrana cono rcnio da
viriudc, c farcis dclc un cidadao.
43. rcciso cnsar cono cu ara scr salvo.
Eis o dogna Iorroroso quc dcvora a Tcrra. Nada
icrcis fciio cn favor da az ullica, sc nao
riscardcs csic dogna infcrnal. Qucn nao o acIar
cccravcl nao odc scr crisiao, ncn cidadao, ncn
Ioncn c un nonsiro quc dcvc scr inolado ara
iranquilidadc do gcncro Iunano.
211

2001 Fidcndo Casiigai Morcs
Verso para eBook
eBooksBrasII.com

__________________
Maro 2002

Proilido iodo c qualqucr uso concrcial.
Sc vocc agou or cssc livro
VOCE FOI FOUDADO!
Vocc icn csic c nuiios ouiros iiulos CFTIS
dircio na fonic.
www.cloolslrasil.con

También podría gustarte