Przegld Zachodni 2/2011 DWIE DEKADY TRAKTATW POLSKO-NIEMIECKICH Jerzy Suek, Historia powstania Traktatu Dobrossiedzkiego RP RFN z 17 czerwca

a 1991 r. (ze wspomnie gwnego negocjatora) Przemiany demokratyczne w Europie na przeomie lat 80. i 90. ubiegego wieku doprowadziy do upadku komunizmu, rozpadu imperium radzieckiego i zjednoczenia Niemiec. W tej nowej sytuacji rozpocz si te przeom w stosunkach midzy now Polsk, ktra staa si pastwem demokratycznym i suwerennym, a Republik Federaln Niemiec. Trwaym fundamentem prawnomidzynarodowym i politycznym dla polityki porozumienia i pojednania midzy Polakami i Niemcami sta si Traktat Dobrossiedzki z 17 czerwca 1991 r. Autor przedstawia dyplomatyczn histori powstania tego historycznego Traktatu w latach 1989 1991 (w stosunkach polsko niemieckich odegra on rol podobn do niemiecko francuskiego Traktatu Elizejskiego z 1963 r.). Gwny walor poznawczy artykuu polega na tym, e Autor wykorzysta w nim obok najnowszych wynikw bada archiwalnych take wasne wspomnienia jako dyplomaty (peni przed 20. laty funkcj przewodniczcego delegacji polskiej w rokowaniach z Niemcami nad Traktatem Dobrossiedzkim). Beata Ociepka, Polska Niemcy: narzdzia mikkiej siy w polityce zagranicznej Artyku przedstawia stosunki polsko-niemieckie po podpisaniu traktatu o dobrym ssiedztwie i przyjaznej wsppracy z perspektywy rosncego znaczenia narzdzi mikkiej siy, wykorzystywanych przez oba kraje w stosunkach wzajemnych. W ubiegych dwudziestu latach Niemcy i Polska na skutek zmian w rodowisku midzynarodowym rozwiny tradycyjne narzdzia dyplomacji kulturalnej i wprowadziy nowe koncepcje dyplomacji publicznej. Do nowych narzdzi, stosowanych przez Niemcy, naley zagraniczna polityka wizerunkowa, ktra wiadczy o ekonomizacji polityki zagranicznej tego kraju. Znaczenie Polski jako kraju docelowego niemieckiej dyplomacji kulturalnej obecnie jest mniejsze, ni na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych. W Polsce dziaania promocyjne zwizane z transformacj gospodarki prowadz do sformuowania koncepcji dyplomacji publicznej. Niemcy s dla polskich dziaa promocyjnych jednym z gwnych krajw docelowych. W artykule przywoane zostao pojcie mikkiej siy zgodnie z interpretacj J. Nye.

Aleksandra Trzcieliska-Polus, Realizacja praw Polakw w Niemczech po zawarciu traktatu o dobrym ssiedztwie Problemy zwizane z realizacj praw tzw. grupy polskiej w Niemczech, ktre zapisane zostay w traktacie o dobrym ssiedztwie i przyjaznej wsppracy z 17.061991 r., stanowiy i stanowi przedmiot zainteresowania spoeczestwa polskiego, mediw oraz politykw, w tym posw do Niemieckiego Parlamentu Zwizkowego (Bundestagu) oraz Sejmu RP. W trwajcych dyskusjach dominuj przede wszystkim kwestie asymetrii i dysparytetu zapisw traktatowych w odniesieniu do statusu Polakw w Niemczech i Niemcw w Polsce oraz braku penej realizacji przez stron niemieck zawartych w traktacie postanowie. Artyku niniejszy powicony zosta ukazaniu spraw podnoszonych w kontekcie grupy polskiej w Niemczech w parlamentach Polski i RFN. Zaprezentowane zostay wybrane zapytania i interpelacje poselskie dotyczce omawianego tematu oraz odpowiedzi na nie, jak i inne stanowiska przedstawicieli rzdw obu krajw (np. zawarte w expos). Konkluzj artykuu jest stwierdzenie, e rozmowy w ramach tzw. polsko-niemieckiego czworokta z udziaem rzdw Polski i RFN oraz przedstawicieli mniejszoci niemieckiej w Polsce i Polakw w Niemczech powinny przyczyni si do peniejszej realizacji praw przysugujcych omawianej grupie. Tomasz Budnikowski, Polacy na niemieckim rynku pracy Badania socjologiczne pokazuj, e Niemcy s od lat ulubionym celem polskiej migracji zarobkowej. Przyjmuje ona wielorakie formy. W pracy przeanalizowano szeroki kompleks z agadnie jaki wie si z trzema najczstszymi przejawami aktywnoci zawodowej Polakw w dzisiejszych Niemczech, a mianowicie: prac o charakterze sezonowym, zatrudnieniem na podstawie umowy o prac z niemieckim pracodawc oraz wykonywaniem prac przez osob y zatrudnione przez polskie firmy wiadczce usugi na terenie Niemiec. Analiza strumieni migracyjnych pozwala zauway utrzymywanie si zakrojonej na szerok skal ochrony rodzimego rynku pracy. Sytuacja ta utrzymywaa si take po przystpieniu Polski do Unii Europejskiej. RFN by obok Austrii skorzysta w tym zakresie z moliwoci maksymalnego wyduenia tzw. okresu przejciowego. Dziao si tak mimo, e analitycy niemieckiego rynku pracy ju od lat zwracali uwag na olbrzymie problemy

jakie ju dzi wynikaj dla gospodarki tego kraju z braku odpowiednio wykwalifikowanej siy roboczej.; Maria Wagiska-Marzec, Wsppraca kulturalna w wietle zapisw traktatowych i umw (1990-2010) Przemiany ustrojowe i polityczne w Polsce w latach 90. XX w. sprawiy, e wsppraca kulturalna midzy Polsk a Niemcami zacza si rozwija na innych zasadach. W szerszym zakresie otworzyy si moliwoci nawizywania dialogu przez rne podmioty: organa samorzdowe, instytucje kulturalne, jak te osoby prywatne. Formaln podstaw do realizowania wsppracy i wymiany kulturalnej stanowiy: zapisy traktatu o dobrym ssiedztwie i przyjaznej wsppracy z 1991 r., umowa o wsppracy kulturalnej z 1997 r. midzy obu pastwami, a take liczne umowy i porozumienia zawierane bezporednio pomidzy wadzami szczebli wojewdzkich, powiatowych i komunalnych, umowy o partnerstwie miast i szk, umowy midzy poszczeglnymi instytucjami kulturalnymi etc. Istotn rol w ksztatowaniu dialogu kulturalnego speniay ambasady obu pastw (w Berlinie i Warszawie) oraz konsulaty polskie w Niemczech (Monachium, Kolonia i Hamburg) i niemieckie w Polsce (Wrocaw, Krakw, Gdask), a take Instytuty Polskie: w Berlinie (wraz z fili w Lipsku) i w Dsseldorfie, Deutsches Polen-Institut w Darmstadt, Instytut Adama Mickiewicza w Warszawie, placwki Goethe-Institut w Warszawie i Krakowie, Fundacja Wsppracy PolskoNiemieckiej i in. Wanym czynnikiem wypeniania zapisw traktatowych i umw byo bezporednie zaangaowanie wielu osb i podmiotw w aktywne dziaania na rzecz kontynuowania i rozwijania wsppracy w sferze kultury. Marceli Kosman, Polska granica zachodnia. Siedem dekad bada Gerarda Labudy Jeden z najwybitniejszych humanistw polskich, polihistor, a przede wszystkim mediewista, Gerard Labuda (19162010) w swym imponujcym dorobku wiele miejsca powica dziejom polskiej granicy zachodniej w cisym powizaniu ze stosunkami midzy obu pastwami i narodami. Pocztek tych bada mia miejsce jeszcze podczas jego studiw na Uniwersytecie Poznaskim (1936 1939), a systematyczny charakter przybray one po zakoczeniu II wojny wiatowej. Wtedy to, w klimacie ogromnych krzywd, jakie nard dozna od zachodniego ssiada, zachowa dystans wobec emocji, zreszt uzasadnionych i zachowa obiektywizm spojrzenia na kwestie nawet najbardziej kontrowersyjne. Badania te byy prowadzone przez cae dugie twrcze ycie Uczonego. Punkte m kulminacyjnym staa si opublikowana w 1971 r. synteza pt. Polska granica zachodnia. Tysic lat dziejw politycznych. Wykad z punktu widzenia historyka uwzgldnia rwnie inne dyscypliny, przede wszystkim humanistyczne. Dzieo to ma dzi charakter klasyczny, weszo na trwae do osigni polskiej historiografii. Cztery dekady po jego napisaniu przyniosy w kolejnych rozprawach nowe ujcia wielu zagadnie, uwzgldniajce realia wspczesnej polityki oraz osignicia badawcze autorw polskich i niemieckich. Hans-Christian Petersen, Wsppraca czy negatywna interakcja? Relacje pomidzy niemieckimi badaniami wschodnimi w Krlewcu a polsk myl zachodni Naukowe i polityczne opracowanie historii polsko-niemieckich stosunkw odnioso w ostatnich latach pewne postpy. I cho doskonalenie ekspertyzy na temat narodowych tradycji badawczych jest niewtpliwie niezwykle podane, to jednak analizowanie wycznie niemieckiego lub wycznie polskiego wkadu, bez osadzania bada w bilateralnym kontekcie, nie doprowadzi do naukowego przeomu. Relacje pomidzy niemieckimi badaniami wschodnimi a polsk myl zachodni byy zbyt cise i trwae, aby solidn histori tych multidyscyplinarnych obszarw wiedzy mona byo napisa bez uwzgldnienia ich wzajemnych oddziaywa i bez perspektywy porwnawczej. Artyku ten bada te zwizki na przykadzie relacji pomidzy In stytutem Gospodarki Wschodnioeuropejskiej (IOW) z Krlewca a Instytutem Batyckim z Torunia, wzgldnie z Gdyni, w okresie midzywojennym. Analiza ta jest zarazem apelem o konieczno ujcia przedmiotu bada w szerszy kontekst: Perspektywa porwnawcza nie moe by powierzchowna i ogranicza si do wybirczego przedstawienia kilku tekstw niemieckich badaczy wschodnich oraz polskich protagonistw myli zachodniej. Naley rwnie pyta o warunki, w jakich studia te byy publikowane. Tylko w ten sposb mona wskaza nie tylko na analogie, ale i na rnice, co ostatecznie chroni przed niebezpieczestwem dokonania krzywdzcych uoglnie. Olaf Bergmann, Problematyka niemiecka w karykaturach polskich czasopism satyrycznych Drugiej Rzeczypospolitej (analiza statystyczna) Artyku zosta powicony obecnoci szeroko rozumianej tematyki niemieckiej w polskiej satyrze ikonograficznej z lat 1918-1939. Zosta on zaprezentowany nie tyle pod ktem tematycznych treci poszczeglnych rysunkw, ile w statystycznym ujciu ilociowym w porwnaniu

z zainteresowaniem si karykaturzystw innymi wwczas najistotniejszymi zagadnieniami oraz poszczeglnymi postaciami, ktre byo mona wtedy uzna za spersonifikowanych bohaterw karykaturalnych komunikatw. Problematyka ta gocia we wszystkich analizowanych czasopismach satyryczno -humorystycznych, bez wzgldu na okres ich ukazywania si oraz polityczne sympatie ich redaktorw i satyrykw. Przez cae prawie dwudziestolecie bya nim warszawska Mucha, na pocztku analizowa nego okresu by nim lwowski Szczutek, w latach 1926-1934 Cyrulik Warszawski, w latach 1930-1939 krakowskie Wrble na dachu, a w II poowie lat 30 -tych warszawskie Szpilki i wielkopolskie Pokrzywy. Wanie w ostatnich latach przedwojennych zainteresowanie szeroko rozumianymi kwestami niemieckimi zdominowao w satyrze ikonograficznej tematyk zarwno polskiej polityki zagranicznej, jak i polityki midzynarodowej. Hubert Owczarek, Wpyw Traktatu o dobrym ssiedztwie i przyjaznej wsppracy na rozwj wsppracy pomidzy organizacjami pozarzdowymi Traktat o dobrym ssiedztwie i przyjaznej wsppracy by bardzo wanym wydarzeniem na drodze ku normalizacji stosunkw polsko - niemieckich. Poprzedzao go wiele wysikw i dziaa na tym polu, prowadzonych przez wiatych politykw, hierarchw kocielnych i przedstawicieli wiata nauki. Dla organizacji pozarzdowych wiksze znaczenie praktyczne miay jednak zwizane z tym traktatem wydarzenia niszej rangi, przede wszystkim powoanie instytucji wspierajcych kontakty polsko - niemieckie. Instytucjami tymi gwnie s: Fundacja Wsppracy Polsko - Niemieckiej i Polsko - Niemiecka Wymiany Modziey. Obie te instytucje wspierajc wsplne polsko - niemieckie projekty w obu krajach znaczco wpyway na rozwj relacji polsko - niemieckich. W pierwszym dziesicioleciu dziaalnoci, wobec bardzo duej rnicy w moliwociach finansowych, wspieranie Kongresw Towarzystw Polsko - Niemieckich i Niemiecko - Polskich przez Fundacj Wsppracy Polsko - Niemieckiej umoliwio stronie polskiej rwnowane do strony niemieckiej uczestniczenie w tych przedsiwziciach, okrelanych jako twr poredni pomidzy wydarzeniem spoecznym, osobistym spotkaniem zaangaowanych obywateli oraz warsztatami tworzcymi doskona okazj do sprostania nowym wyzwaniom w stosunkach polsko - niemieckich. Poznaska organizacja wykorzystywaa wszystkie otrzymywane zaproszenia, wystpujc czsto o dodatkowe karty uczestnictwa. Magdalena Mazik-Gorzelaczyk, Dwadziecia lat umowy o polsko-niemieckiej wymianie modziey 17 czerwca 1991 roku, wraz z Traktatem o dobrym ssiedztwie i przyjaznej wsppracy pomidzy Polsk i Niemcami podpisana zostaa umowa o kontaktach modziey z obu pastw. Bazujc na dowiadczeniach dotychczas podejmowanych inicjatyw oraz kooperacji niemiecko-francuskiej stworzone zostay podstawy strukturalne i finansowe dla intensyfikacji wsppracy modych pokole, czego wyrazem stao si m.in. powoanie dwunarodowej organizacji - Polsko-Niemieckiej Wsppracy Modziey (PNWM). Szczeglnie istotny by klimat polityczny tamtego okresu sprzyjajcy zblieniu i wyzwalajcy ducha porozumienia. Z perspektywy dwch dekad podsumowa mona efekty wczesnych decyzji: ponad dwa miliony modziey z Polski i Niemiec spotkao si dziki programom wspfinansowanym przez ich rzdy, czego niewymiern wartoci jest bezporednie poznanie i moliwo zweryfikowania stereotypowego wizerunku ssiadw zza Odry. Powstaa szeroka sie wsppracy instytucjonalnej na rzecz wymiany modziey, w ktr zaangaowanych jest wiele rnorodnych podmiotw po obu stronach granicy. Zauwaalne s take wci nowe symptomy we wzajemnych relacjach spowodowane zmian warunkw polityczno-spoecznych w obu krajach, przede wszystkim wsplnym uczestnictwem w strukturach Unii Europejskiej. W artykule opisane zostay akty prawne stanowice podstawy dla polsko -niemieckiej wymiany modziey oraz struktura i dziaalno PNWM. Zaprezentowane zostay wybrane podmioty aktywne w tym obszarze i charakter ich dziaa. Ponadto nakrelone zostay procesy zmian, jakim ulegaj polsko-niemieckie relacje modzieowe i wyzwania, przed jakimi staj ich animatorzy chcc zachowa dotychczasow wysok dynamik i dobre efekty wsppracy. Micha Nowosielski, Relacje polskich organizacji w RFN z niemieck administracj publiczn wyniki bada empirycznych Na terenie RFN dziaa okoo stu polskich organizacji, jednak s one w sabej kondycji czsto niedoinwestowane, cierpi na niedobory zasobw materialnych oraz ludzkich. Ich poziom profesjonalizacji (zatrudnienia pracownikw) nie jest wystarczajcy. Jednym z czynnikw, ktre mog niekorzystanie wpywa na sytuacj polskich organizacji s ich relacje z niemieck administracj publiczn. Artyku ma na celu opisanie stosunkw midzy polskimi stowarzyszeniami dziaajcymi na terenie RFN a niemieck administracj publiczn z perspektywy liderw polonijnych organizacji. Wyniki badan empirycznych wskazuj, i mimo zapewnienia swobody dziaania czy

niewielkiego finansowania dziaalnoci polskich organizacji przez niemieck administracj publiczn, s one traktowane przez urzdnikw w wikszoci przypadkw przedmiotowo wsppraca ogranicza si do finansowania wybranych form dziaalnoci. Sabe relacje midzy niemieck administracj publiczn a polskimi organizacjami s szczeglnie widoczne na szczeblach federalnym i krajowych. Tomasz Browarek, Niemieckie Towarzystwo Spoeczno-Kulturalne Po II wojnie wiatowej wadze polskie nie pozwalay na funkcjonowanie organizacji ludnoci niemieckiej. Zmiana polityki w tej kwestii nastpia dopiero w 1956 roku. Pierwsz i jedyn legaln organizacj tej mniejszoci w okresie PRL byo powstae w 1957 roku Niemieckie Towarzystwo Spoeczno-Kulturalne. Obejmowao ono swoim terenem dziaania tylko Dolny lsk, a wic region na ktrym wadze uznaway istnienie ludnoci niemieckiej. Statutowym celem Towarzystwa bya dziaalno kulturalno-owiatowa oraz reprezentowanie potrzeb Niemcw. W latach szedziesitych, wraz ze zmian polityki wadz wobec mniejszoci zmieniy si zadania NTSK i zwikszy si nadzr Ministerstwa Spraw Wewntrznych nad jego dziaalnoci. Towarzystwo miao wwczas przede wszystkim realizowa zaoenia PZPR i rzdu w rodowisku niemieckim. Nawizanie stosunkw dyplomatycznych z RFN przynioso z pocztkiem lat siedemdziesitych obawy polskich wadz przed uzalenieniem Towarzystwa od wpyww zachodnioniemieckich. Z tego powodu starano si ogranicza jego dziaalno i doprowadzi do samolikwidacji. Realizujc t polityk w 1977 roku do Towarzystwa wprowadzono kuratora, a nastpnie po wprowadzeniu stanu wojennego zawieszono jego dziaalno i ju jej nie wznowiono. Arkadiusz Weniak, Losy ludnoci niemieckiej powiatu elblskiego w latach 1945 -1947 (na podstawie dokumentacji Archiwum Federalnego w Bayreuth) Przechowywany w Archiwum Federalnym w Bayreuth Zbir Dokumentacji Wschodniej stanowi pokosie przypadajcej na lata pidziesite XX wieku masowej akcji gromadzenia zapisw na temat wydarze i losw ludnoci niemieckiej na Niemieckim Wschodzie w kocowym e tapie drugiej wojny wiatowej i bezporednio po jej zakoczeniu. Znaczenie zachowanych rde relacyjnych, kwestionariuszy gminnych i rejestrw mieszkacw w rekonstrukcji wydarze tamtego okresu wzrasta w zwizku z fragmentarycznoci polskich archiwaliw. Przedmiotem artykuu jest miasto i powiat Elblg, w ktrym po wojnie nastpia cakowita wymiana ludnoci pod wzgldem narodowociowym, a pierwsze procze 1945 posiada bardzo szcztkow baz rdow. Materiay relacyjne z Bayreuth w odniesieniu do powiatu elblskiego koncentruj si na problematyce ewakuacji niemieckiej ludnoci cywilnej oraz tragicznym dla tutejszych mieszkacw okresie wadzy radzieckich komendantur wojennych. Obok kilkudziesiciu relacji osobistych i sprawozda gminnych mieszkacw powiatu elblskiego szczeglnie cenne s sprawozdania wysokich niemieckich urzdnikw partyjnych opisujcych z wasnej, najczciej jednostronnej perspektywy kocowy etap walk o Elblg, ewakuacj ludnoci i dziaania Armii Czerwonej ju po zdobyciu miasta. Niezwykle wartociowe s rwnie wykazy gminne (Gemeindeseelenliste) i tak zwana kartoteka miejscowoci (Heimatortskartei) dokumentujce straty ludnoci niemieckiej w poszczeglnych miejscowociach powiatu. W omwionych szeroko zestawieniach rejestracyjny ch obok niemieckich wysiedlecw, ktrzy znaleli si po wojnie w strefach zachodnich Niemiec, figuruj ofiary panicznej ucieczki i walk o miasto, cywile deportowani do radzieckich agrw za Uralem, zamordowani przez Armi Czerwon czy zmarli ju w okresie administracji polskiej wyniku chorb i godu. Kartoteka Tolkmicka, Suchacza, Kadyn, Pomorskiej Wsi, Nowakowa, Krynicy Morskiej, Piaskw i innych miejscowoci pozwala na stworzenie do precyzyjnego bilansu strat miejscowej ludnoci.