3

3
D Magazyn Obywatel
A :

Obywatel
ul. Wickowskiego 33/127, 90-734 d
tel./faks: /042/ 630 17 49
: redakcja@obywatel.org.pl
, : biuro@obywatel.org.pl
S : studio@obywatel.org.pl
: www.obywatel.org.pl
R H:
Jadwiga Chmielowska, prof. Mieczysaw Chory,
Piotr Ciompa, prof. Leszek Gilejko, Andrzej Gwiazda,
dr Zbigniew Haat, Bogusaw Kaczmarek,
Marek Kryda, Bernard Margueritte, Mariusz Muskat,
Zofa Romaszewska, dr Zbigniew Romaszewski,
dr Adam Sandauer, dr Pawe Soroka,
Krzysztof Wyszkowski, Marian Zagrny, Jerzy Zalewski
R:

Rafa Grski
Remigiusz Okraska (redaktor naczelny)
Micha Sobczyk (zastpca red. naczelnego)
Szymon Surmacz
S :
Karolina Bielenin, Piotr Bielski, Agata Brzyzka,
Joanna Duda-Gwiazda, Rafa tocha,
Sebastian Makowski, Konrad Malec,
Bartosz Malinowski, Anna Mieszczanek,
Leszek Nowakowski, Lech L. Przychodzki,
Marcin Skoczek, Olaf Swolkie, Jarosaw Tomasiewicz,
Karol Trammer, Jacek Uglik, Krzysztof Woodko,
Marta Zamorska, Andrzej Zybaa, Jacek Zychowicz
K:
Zbigniew Bednarek, Justyna Bibel, Karioka Blumenfeld,
Magdalena Doliwa-Grska, Monika A. Gorzelaska,
Agnieszka Grczyska, Marta Kasprzak, Maciej Kronenberg,
Przemysaw Prytek, Micha Stpie, Jarosaw Szczepanowski,
Piotr widerek, Stanisaw wigo, Micha Wenski, Micha Woowski
D:

Profesjadruk, tel. /042/ 25 26 755
Zrealizowano w ramach Programu
Operacyjnego Promocja Czytelnictwa
ogoszonego przez Ministra Kultury
i Dziedzictwa Narodowego
W caej Polsce Magazyn Obywatel mona kupi
w sieciach salonw prasowych Empik, Ruch, Kolporter,
Inmedio, Relay.
Wybrane teksty Magazynu Obywatel
s dostpne na stronach OnetKiosku
(http://kiosk.onet.pl).
Redakcja zastrzega sobie prawo skracania, zmian stylistycznych
i opatrywania nowymi tytuami materiaw nadesanych
do druku. Materiaw niezamwionych nie zwracamy.
Nie wszystkie publikowane teksty odzwierciedlaj pogldy
redakcji i staych wsppracownikw. Przedruk materiaw
z Obywatela dozwolony wycznie po uzyskaniu
pisemnej zgody redakcji, a take pod warunkiem
umieszczenia pod danym artykuem informacji, e jest on
przedrukiem z dwumiesicznika Obywatel (z podaniem
konkretnego numeru pisma), zamieszczenia adresu naszej strony
internetowej (www.obywatel.org.pl) oraz przesania na adres
redakcji 2 egz. gazety z przedrukowanym tekstem.
W numerze:
Pknita Polska z dr. Wiesawem agodziskim rozmawia Micha Sobczyk .............. 4
Procent wikszy ni ycie Jarosaw Szczepanowski .................................................... 9
Ojczyzn tanio sprzedajemy Konrad Malec .............................................................. 13
Bunt konsumentw Stephen Armstrong ...................................................................... 18
Mity i fakty o mutantach z dr. rpdem Pusztaiem rozmawia Micha Sobczyk ....... 21
Rozwj po swojemu, czyli irlandzkie paktowanie Andrzej Zybaa ....................... 24
Rozwj peryferii dziki dialogowi Tomasz Grosse .................................................... 30
Kibuce midzy zwtpieniem a odrodzeniem
z Elim Avrahamim rozmawia Karioka Blumenfeld ........................................................... 34
Kibuce w kryzysie Eli Avrahami......................................................................................... 36
Lustracja pozytywna prof. Teresa Grabiska, prof. Mirosaw Zabierowski ................... 43
Teoria okrtu pod nadzorem Armii Ludowej Joanna Duda-Gwiazda ..................... 46
Inteligencja wczoraj i dzi
z prof. Stanisawem Borzymem rozmawia Krzysztof Woodko .................................... 49
Przez saharyjskie bezdroa, czyli w 30 dni dookoa Mali Ewa Cylwik .................. 52
Antysyjonici na Antyle! Tomasz Gabi ....................................................................... 58
Czy Kaszubi s separatystami? Tomasz uroch-Piechowski ...................................... 60
CHWILA ODDECHU
Ironezje Tadeusz Buraczewski.......................................................................................... 63
Blisza ziemia Lech L. Przychodzki ................................................................................. 64
Wolna twrczo i jej wrogowie Krzysztof Kdziora .................................................. 67
Kronika Kontrasa............................................................................................................. 70
Wiersze Katarzyna Piotrowska ....................................................................................... 72
Encyklopedia Wyrae Makabrycznych Paplo Maruda ............................................. 72
Z GRUBEJ RURY
We wszystkim mio Jarosaw Tomasiewicz ............................................................ 73
O dobro powszechne. Ekonomia spoeczna
Stanisawa Grabskiego Rafa tocha ......................................................................... 77
Recenzja: Klska lewicy Remigiusz Okraska ................................................................ 81
Recenzja: Czerwona gwiazda Dawida Karioka Blumenfeld ..................................... 87
FELIETONY
Pomg mi prezydent Putin Joanna Duda-Gwiazda....................................................89
Idta przez zboe! Anna Mieszczanek ..........................................................................90
Ironista i odak Jacek Zychowicz..................................................................................91
Autorzy numeru...............................................................................................................92
Z obywatelskiego frontu................................................................................................94
OKADKA: FOT JON BRADLEY, TO FOT. GALLMESE.
MAGAZYN OBYWATEL TWORZONY JEST W 99% SPOECZNIE
4

5

V mediach uywa si czsto rozronienia na Polsk i Polsk
B, czyli regiony zamone oraz prowincj. Czy faktycznie mamy
dwie, a nawet trzy doliczajc regiony cakiem zmarginalizo-
wane Polski? Czy dysproporcje w rozwoju poszczegolnych cz-
ci kraju s u nas wiksze ni w przypadku innych pastw?
W. .: S wicz sliaszne! Polska jesl jednym z paslw
Unii Euiopejskiej o najwikszej iozpilo midzyiegional-
nej, jeli chodzi o ionego iodzaju paiameliy socjalne, by-
lowe i dochodowe. Jesl u nas nie lylko Polska A i Polska
B, ale i Polska C. Wszyslkie slosowane kiyleiia daj nam
podobny obiaz zionicowania: Polska poudniowo-wschod-
nia i wschodnia baidzo ioni si od Polski cenlialnej i Polski
zachodniej, a due miasla od maych, podobnie jesl z ogiom-
nymi ionicami midzy leienami mocno zuibanizowanymi
a wiejskimi. Jeli uznamy, e jednym z najbaidziej iozwini-
lych wojewodzlw jesl Wielkopolska, e lam ju jesl Unia, lo
Podkaipacie czy Podlasie s w slosunku do niej o lizy dugo-
ci do lyu, lam cigle panuj lala siedemdziesile...
jak si przejawiaj te ronice?
W. .: Czego bymy si nie lknli, jesl u nas obszaiem
zionicowania i lo, co dla Polski jesl napiawd wane, lo wy-
iownanie lego dyslansu. Pioblem dolyczy wszyslkich aliybu-
low naszego ycia, w lym izeczy najbaidziej elemenlainych,
jak piaca, z kloiej pizecie wszyscy yjemy i ulizymujemy
iodziny; podobnie jesl ze zdiowiem. Wemy najwiksz
skiajno: w Waiszawie PKB na gow mieszkaca wynosi
ok. o8-o, lys. zolych, podczas gdy dla poudniowo-wschod-
nich iegionow Polski len wskanik lo zaledwie ri-r lys. To
daje dobiy ogolny pogld o innych paiameliach. Beziobocie
w Waiszawie wynosi ok. ,, punklu piocenlowego ludnoci
aklywnej ekonomicznie, nalomiasl na Waimii i Mazuiach
ii-i pioc.
Ogiomne jesl lake zionicowanie wykszlacenia, zwasz-
cza midzy miaslem a wsi. Wielkie miasla maj i-io pioc.
ludnoci z wyszym wykszlaceniem, obszaiy wiejskie o-8
pioc. Odselek dzieci, kloie konlynuuj nauk po gimnazjum,
po liceum, a poniej id na sludia, dobize obiazuje lo, klo
waciwie jesl benefcjenlem lej iewolucji, wielkiego boomu
edukacyjnego. Ale nie lylko o suche liczby lu chodzi. Jeli za-
damy w pieiwszej lepszej szkole iedniej w wikszym i du-
ym miecie pylanie o lo, klo idzie na sludia, lo piaklycznie
wszyscy od iazu si zadeklaiuj. Ale gdy w mojej gminnej wsi
zadaem w liceum lakie samo pylanie, lo najpieiw ,-oso-
bowa klasa si pizez chwil zaslanawiaa, a polem podniosy
si lizy ice. Byy lo dzieci miejscowych nolabli, jak aplekaiz,
szef spoiej fimy, klo z Uizdu Gminy...
nalitycy zwracaj uwag na nowe formy wykluczenia, nie tyl-
ko o charakterze materialnym, ale i bardziej symbolicznym. ja-
kie tego rodzaju wykluczenia s charakterystyczne dla terenow
prowincjonalnych?
W. .: Zacznijmy od izeczy elemenlainych. Cay kiaj, jak
dugi i szeioki, buduje si, powslaje niesamowila ilo inwe-
slycji. Budowniclwo oznacza piojeklowanie, lyluy wasnoci,
maleiiay, dopiowadzenie mediow, ale lake co, co w Polsce
cigle jeszcze nie islnieje w wielu wsiach: kanalizacj. To musi
by zaalwione lake lam! Bez kanalizacji nie bdzie w ogole
adnej gospodaiki, lym baidziej, e zaczynaj nas obowizy-
wa iegulacje unijne. Podobnie lo, e ludzie na wsi wyizuca-
j mieci np. do lasu, bieize si sld, e lam w ogole nie ma
adnej gospodaiki odpadami. Bo w miecie, jeeli nie wyizu-
cimy odpadkow do mielnika, lo pizywal mandal. A na wsi
ludzie wywo mieci byle gdzie, bo nie islnieje aden zoi-
ganizowany syslem odbioiu odpadow komunalnych, nikogo
nie obchodzi lo, e piowincjusze powinni mie moliwo
Pknita
Polska
z dr. Wiesawem
agodziskim
iozmawia Micha Sobczyk
F
O
T
.

M
I
C
H
A

S
O
B
C
Z
Y
K
4

5

ycia w czyslym oloczeniu. Pizecie oni miec nie dlalego,
e chc, lecz dlalego, e nie maj innego wyboiu.
Inn podslawow baiiei iozwoju cywilizacyjnego jesl
lo, e w maych oiodkach niemal w ogole nie ma doslpu do
Inleinelu. Jeli cokolwiek ma si zmieni, czy lo w miecie,
czy na wsi, lo jednym z absolulnie niezbdnych czynnikow
jesl szeiokopasmowy doslp do sieci infoimacyjnej. Ogiom-
nym diamalem jesl le lo, e zlikwidowalimy placowki kul-
luialno-owialowe (pizykadowo: mae flie biblioleczne; nie
ma ju le w ogole wiejskich kin, za mao jesl klubow i wie-
llic), e na wsi nie ma szans na kupienie ksiki, chyba, e jesl
lo Hailequin; zieszl nawel kioskow z pias nie ma w wielu
miejscowociach. Gdyby leiaz ziobi badanie na wsi, lo si
okae, e ,o doiosych mieszkacow nigdy nie byo w ope-
ize, lealize czy flhaimonii. Wicej: wie ma ogianiczony
doslp nawel do wikszej liczby piogiamow lelewizyjnych.
Ofeila w duym miecie lo co najmniej kilkadziesil kana-
ow, lymczasem w maej wsi ju ,o km od Waiszawy bdzie
ich jedynie kilka, lych najpopulainiejszych, adnego baidziej
specjalislycznego czy ambilnego.
Pioblem polega iownie na lym, e nawel gdybymy po-
daiowali ludziom w najmniejszych oiodkach np. ile lam
kanaow lelewizyjnych i doslp do nowoczesnego spizlu, lo
lizeba im jeszcze zaofeiowa seiwis. Jeeli moj ssiad kupu-
je supeinowoczesny liakloi, sleiowany kompuleiem, lo on
musi mie moliwo konsullacji. A u nas lo w ogole nie isl-
nieje. Jeszcze inny pizykad: jeeli jedziemy pizez Polsk, lo
mamy zasig komoiek wzdu duych cigow komunikacyj-
nych, ale wyslaiczy zboczy r,-io km w bok i ju go nie ma,
bo lo w ogole nikogo nie obchodzio i co goisza nadal nie
obchodzi. Tu zawsze chodzi o zbyl, pienidze, a nie o misj.
To wszyslko oznacza po pioslu mniejsz szans iozwoju
cywilizacyjnego, pizyswojenia nowych kompelencji kulluio-
wych. Wic nie mowimy lylko o alwych do policzenia, wy-
mieinych wskanikach fnansowych.
jak to wyglda z perspektywy historycznej np. jaka powinna
by ocena dziedzictwa tzw. Polski Ludowej z punktu widzenia
przezwyciania zbyt duych dysproporcji spoecznych?
W. .: mieilelnym gizechem PRL byo pizyjcie
w punkcie wyjcia lakiego zaoenia, e wie jesl inna i nale-
y j usocjalislyczni, a nie ucywilizowa. W zwizku z lym
piobowano iobi spodzielnie piodukcyjne i PGR-y. Nalo-
miasl nie piobowano lam wpiowadzi cywilizacji wszel-
kie pioby zmiany, kloie podejmowa iealny socjalizm, byy
dosy, okielibym lo, lieseiskie. Tieseiski syslem pizekszla-
cania wsi skoczy si liagicznie, wielolelnim zaponieniem
cywilizacyjnym. W PRL wie polwoinie dienowano pizez
cay czas, mimo e zachowaa pewn aulonomi i w piak-
lyce piywaln wasno ziemsk. Jak idiolyczne musiay by
le mechanizmy, jeeli w r,8, i. okazao si iaplem, z dnia na
dzie, e w kiaju, w kloiym by polwoiny niedoboi ywno-
ci, mielimy lak napiawd jej nadmiai!
jak wygldaa rzeczywisto po roku r,8,? Czy tzw. transfor-
macja ustrojowa miaa na uwadze problem minimalizowania
dysproporcji rozwoju regionalnego i spoecznego, czy te zigno-
rowaa t kwesti? No i jak miasto obeszo si z wsi?
W. .: Weszlimy z liansfoimacj na wie, jak do langa...
Nikl si w ogole nie zaslanawia, co z ni mamy ziobi, nie
byo dla niej adnego piogiamu ekonomicznego. Wiedzie-
limy jedynie, e iolniclwo jesl iozdiobnione i e maj by
uwolnione ceny na ywno. Skasowalimy m.in. szans, jak
wie miaa w zwizku z chopoiobolnikami, kloiych byo
okoo r,,-i mln. Zwaywszy na sliuklui spoeczno-ekono-
miczn wsi, gdzie oo ludnoci slanowi ludno pozaiolni-
cza, lo by napiawd baidzo islolny elemenl zasilania bude-
lu wsi. Teiaz chopoiobolnikow nie ma.
Polem zacza si oslia konkuiencja o zaliudnienie
w miecie i slao si co, co do zudzenia pizypomina ko-
lonizacj wszyslkie cikie piace w miaslach wykonuj
mieszkacy pobliskich wsi: wodocigi, kanalizacja, aseniza-
cja, napiawy loiow, iemonly, najbaidziej uciliwe piace bu-
dowlane... Wikszo z nich lo s ludzie z okolic aglomeiacji
miejskich, a nie ich mieszkacy; w pizypadku Waiszawy ok.
,oo lys. zaliudnionych, czyli piawie poowa, jesl spoza sloli-
cy! Dla mieszkacow wielkich aglomeiacji wspomniane za-
jcia lo nie jesl godna piaca. Jakby na lo nie palize, jesl lo
zjawisko obizydliwe.
Wyiownanie ionic cenlia-peiyfeiie w okiesie liansfoi-
macji szo i idzie wolno. Te zmiany lak na seiio zaczy si
pojawia dopieio po ioku iooo. Wie zacza si zmienia
w momencie, kiedy liafy lam dodalkowe pienidze z Unii
Euiopejskiej. Dopieio ioo iok izuci na wie znaczne
iodki fnansowe. Pieiwszy iaz najmniejsze oiodki doslay
wolne pienidze. To, co si lam slao w okiesie liansfoima-
cji, szczegolnie w cigu mniej wicej oslalnich siedmiu lal,
pokazao, e wie jesl niesamowicie dynamiczna. Jednocze-
nie spoia cz lych pienidzy, kloie wie doslaa, w zupe-
nie naluialny sposob zoslaa pizeznaczona na wyiownanie
dyslansu cywilizacyjnego. Jeli nie ma si nowoczesnej lo-
dowki, lo pieiwsza izecz, kloi klo ziobi, gdy bdzie mia na
lo iodki, lo zakup lodowki z zamiaaik i innymi bajeiami.
Dr Wiesaw agodziski
statystyk i socjolog, absolwent Uniwersytetu Warszawskiego. Od
niemal 40 lat pracownik Gwnego Urzdu Statystycznego. W la-
tach 1993-2004 rzecznik prasowy GUS i Dyrektor Departamentu
Informacji (Biura Informacji); od 2004 r. pracownik Urzdu Staty-
stycznego w Warszawie, od 2006 r. ponownie w GUS, gdzie peni
funkcj Rzecznika Prasowego Prezesa. Od 1986 r. do chwili obecnej
kierownik Biura Bada i Analiz Statystycznych przy Radzie Gwnej
Polskiego Towarzystwa Statystycznego. Autor i organizator ok. 250
bada ankietowych GUS, w tym zintegrowanego systemu bada
gospodarstw domowych (1984-1992), bada uczestnictwa w kul-
turze (1979, 1985, 1990) oraz warunkw ycia i potrzeb modziey
(1987). Autor ok. 400 artykuw i opracowa, w tym 15 ksiek,
oraz licznych analiz i ekspertyz (m.in. dla Sejmu RP, Senatu RP, mini-
sterstw i urzdw centralnych), w tym analizy Szanse i zagroenia
uczestnictwa w kulturze 1990-2003 dla Narodowego Centrum
Kultury (2004) oraz raportu Rok z ycia modego przedsibior-
cy (2004), a take opracowa w zakresie turystyki, wypoczynku
i kultury fzycznej. Wspautor i inicjator cyklu bada Diagnoza
spoeczna.
6

7

Ludzie lo wszyslko znaj choby z lelewizji, wic leiaz miesz-
kacy piowincji pizeznaczaj ogiomn cz lych pienidzy
na wyiownanie dyslansu cywilizacyjnego, czy moe iaczej
jego zewnliznych aliybulow. Nadal jednak skala zacofania
jesl ogiomna. Wida lo dobize na pizykadzie lego, e cho
,,-,o mieszkacow wsi ma wasne mieszkanie, lo np. co
czwaile z nich nie ma azienki z ciep wod, a kilkanacie
piocenl mieszka nie ma w ogole ubikacji...
Ten napyw iodkow baidzo wie podcign, ale jed-
noczenie slao si co, czego nikl nie pizewidywa. Wie po-
czua wiadomo godu cywilizacyjnego. Ludzie zdali sobie
spiaw z lego, jak wielka jesl ionica midzy duymi a ma-
ymi oiodkami.
jakie s Pana zdaniem skutki decentralizacji pastwa i refor-
my samorzdowej dla mieszkacow prowincji? Czy Polska po-
wiatowa jest lepszym rozwizaniem ni wczeniejszy, bardziej
centralistyczny model wadzy? Z jednej strony syszy si opinie,
e teraz wadza jest bliej obywateli, z drugiej natomiast, e to
w zasadzie atrapa samorzdnoci lokalnej, a likwidacja wielu
wojewodztw skutkuje marginalizacj caych regionow, ktore
teraz s bardzo odlege od orodkow decyzyjnych, centrow kul-
turalnych itp.
W. .: Jak pokazuj dowiadczenia slaiszych biaci
i siosli z Unii, wielkie zmiany w podziale adminisliacyjnym
powinny by iobione izadko i moliwie zgodnie z naluial-
nymi podziaami spoecznymi, hisloiycznymi i kulluiowy-
mi. Obecne ro wojewodzlw lo lepiej ni dawne ,. Dobize
si slao, e pizywiocono powialy i lo one slay si poczl-
kiem nowej samoizdowej Polski. Pizyszo jednak lkwi
w peispeklywach i szansach iozwojow subiegionow (giupy
powialow) oiaz ionego iodzaju meliopolii. Rozwoj caego
kiaju musi spowodowa haimonizacj indywidualnych in-
leiesow maych spoecznoci i ich samoizdow z inleiesem
iegionalnym, kiajowym czy unijnym. Jak jesl dzisiaj w lej
kweslii kady widzi i syszy...
Jeslem czowiekiem, kloiy uiodzi si, wychowa i awan-
sowa spoecznie w iealnym socjalizmie, ale jednoczenie
mam pen wiadomo lego, e okies uspoeczniania wsi
w lalach ,o., oo. i ,o. by zaliulym piezenlem. Zaowocowa
on m.in. lym, e w momencie, kiedy ziealizowano koncepcj
decenlializacji paslwa, okazao si, e nie ma dla niej od-
bioicow. Dlalego wie wymaga edukacji spoecznej, samoiz-
dowej polizeba ludzi, a lo oznacza aklywno spoeczn:
ko gospody wiejskich, zizesze pioducenlow, ludzi, kloizy
poliaf ziobi biznesplan ilp. Wie si baidzo szybko uczy
i z lych szans, kloie jej dano, jeli chodzi o np. o samoizd,
skoizyslano.
Jednak czowiek, eby mog w ogole co ziobi spoecz-
nie, musi mie nie lylko szans na lo, ale lake lizeba go na-
uczy koizyslania z lych naizdzi. Tizeba odbudowa uni-
weisylely ludowe i w ogole lo wszyslko, co pizez le wszyslkie
lala liansfoimacji zbuizono, cho waciwie len pioces zacz
si ju w lalach ,o. Tizeba zaslpi oiodek zakupu i picia
alkoholu, oiodkiem komunikacji spoecznej, miejscem dla
ionych foim aklywnoci.
To jesl jedna spiawa. Diuga jesl laka: eby izdzi, lize-
ba mie czym. Slay elemenl samoizdnoci lo kompelencje
samoizdu. Samoizd moe odpowiada za podalki, pizy-
dziay giunlow, za podzia paslwisk, za gospodaik wodn
lecz musi mie iealn wadz. Inna spiawa, e pizy biaku
dowiadcze, edukacji spoecznej, mog si iodzi ione za-
gioenia, np. koiupcyjne lub wynikajce z niekompelencji.
Dodalkowo wyslpuje m.in. laki pioblem, e jeszcze do
niedawna mia miejsce impoil wojlow ze iodowiska miej-
skiego. Tymczasem nie moe by lak, eby wsi samoizdo-
w izdzili delegaci miasla, bo lo jesl nienoimalna syluacja.
W Polsce slao si co baidzo niepokojcego, kiedy walka po-
lilyczna, iozbuchana do biaoci, pizeniosa si lake do ma-
ych sliuklui wiejskich. We wsi, w kloiej mieszkam, w sied-
mioosobowej iadzie soeckiej byo iepiezenlowanych pi
pailii! Nie jeslem pewien, czy wie jesl w ogole odpoina na
lego lypu iozbicie emocjonalne, polilyczne, spoeczne, pio-
giamowe, kloie miaslo jej zafundowao.
Na prowincji chyba jednak ycie wspolnotowe zachowao si
w

stosunkowo najwikszym stopniu?
W. .: W lej chwili na wsi islnieje lak napiawd lylko jed-
na zoiganizowana sliukluia spoeczna, kloia, co by o niej nie
sdzi, ma pewn wyznaczon lini, jaki konkielny piogiam
spoeczny. To paiafa. W pizypadku lych inslylucji, kloie iz-
dz naszym yciem, islolnym elemenlem jesl spoeczny ad,
wpiowadzany pizez ksidza. Jeeli jesl on mdiy i wialy,
lo napiawd moe ziobi duo izeczy, np. spowodowa, e
wie bdzie miaa chodniki i zadbane ogiodki, e bd w niej
upoizdkowane obejcia i numeiy na domach, e ludzie bd
dbali o gioby bliskich i segiegowali mieci. Ksidz-ekolog,
ksidz-edukaloi, ksidz-wiadomy iolnik, lo czslo jedyna
szansa na pozylywne zmiany w danej wsi.
jak oceniby Pan wiedz naszych decydentow na temat aktual-
nych problemow polskiej prowincji oraz ich postaw wobec pro-
blemow spoecznych tych terenow?
W. .: W zwizku z pokonywaniem lego dyslansu cywi-
lizacyjnego niezbdne byoby ziobienie diagnozy, kloiej nikl
nie chce ziobi. To byoby jednak niepizyjemne, bo okazao-
by si np., e jeli chodzi o budow nowych zasobow miesz-
kaniowych, lo caa wie le si buduje, ale piaklycznie sama,
gownie lzw. sposobem gospodaiczym. Ludzie na wsi niemal
we wszyslkim s skazani na siebie.
Diugi pioblem: nigdy nie byo do deleiminacji, do
iodkow na lo, eby powanie zmieizy si z lymi wyzwania-
mi. Olo wie w nowoczesnym syslemie wymaga inweslycji,
nie moe zosla sama z infiasliuklui, np. jazami, zbioinikami
wodnymi, elekliycznoci, gazyfkacj ilp. A wie zoslaa z lym
sama. W lakiej syluacji nie mona nawel zbudowa elemenlai-
nej infiasliukluiy elekliycznej, len luksus jesl po pioslu nie-
osigalny. Tizeba baidzo dugo wojowa, eby poslawili kilka
supow i jeli klo mieszka lizy kilomeliy od diogi dopio-
wadzili pid. Moi ssiedzi i ja z wasnych pienidzy pacilimy,
eby nam dopiowadzono elekliyczno z pobliskiego supa.
Teiaz, gdy znalelimy si w Unii, iosn lake slandaidy
i wymogi piodukcyjne, np. le dolyczce gospodaiki nawozo-
wej, wodnej, ciekowej, odpadowej ilp. To jesl mnoslwo wy-
maga, pizy czym nikl nie pyla, za co i w jaki sposob ludzie
6

7

na wsi maj je speni. To s pioblemy, kloie pozoslaj nie-
jako poza sfei wyobiani decydenlow liudno powiedzie
lylko, czy oni lego nie wiedz, czy nie chc wiedzie...
W efekcie, z jednej sliony s wobec wsi coiaz wiksze
oczekiwania i wymagania, z diugiej nalomiasl w dalszym
cigu nie mamy dla niej piogiamu iozwoju cywilizacyjnego,
pomysu na wyiownanie ionic midzy miaslem a wsi.
jaka powinna zatem by polityka wadz publicznych, jeli cho-
dzi o niwelowanie przepaci cywilizacyjnej midzy centrami
a

prowincj? jak rol powinien odgrywa w tym samorzd,
organizacje obywatelskie, wreszcie sami ludzie?
W. .: Jedyn szans, eby si cokolwiek zmienio, jesl od-
lwoizenie czego, co w pizypadku wsi i maych miasleczek
jesl niezwykle islolne i moe si okaza decydujce. Chodzi
o izeczywisle lo spoeczne funkcjonowania lych zbioio-
woci: iady gminne, soeckie, ssiedzkie, koa gospody wiej-
skich. Bez lego wie nie bdzie islniaa. Do pewnego slopnia
wie zachowaa lakie liadycyjne foimy ycia spoecznego, ale
lylko w niekloiych iegionach lam, gdzie jesl najsabsza sy-
luacja gospodaicza, jak poudniowo-wschodnie pogianicze
czy Podlasie, liadycyjnie opaile o kullui ludow. W innych
iegionach sliukluiy spoeczne, le najnisze, w ogole nie isl-
niej lub maj posla bd lo komeicyjno-luiyslyczn, bd
aichaiczn. A nam polizebne s nowoczesne, baidzo dobize
zoiganizowane sliukluiy samoizdowe, pioducenckie ild.
Pizyczyn lakiego slanu izeczy jesl kilka. Jedn jesl dziedzic-
lwo iealnego socjalizmu, o czym ju wspominaem.
Jeli chodzi o sposoby na zmian syluacji najmniejszych
oiodkow, lo leiaz pojawi si lake nowy, niezwykle islol-
ny elemenl, kloiy ju jesl gi dla caego kiaju, caego spoe-
czeslwa. Olo wie jesl lym iodowiskiem, kloie moe mie
najwikszy wpyw na islol pizeliwania kiaju w pizyszoci,
czyli na ekologi.
No wanie, tu dotykamy kolejnego problemu. Coraz czciej
pojawia si opinia, e nie ma jednego, waciwego modelu dla
kadego zbiorowoci, nie kady region moe si rozwija we-
dle tych samych wzorcow. Zwraca si uwag, e trzeba szu-
ka samodzielnych drog, np. zamiast forsownej modernizacji
przemysu, infrastruktury itp. niektorym regionom zaleca
si kultywowanie innych atutow. oryginalnego dziedzictwa
kulturowego, dbaoci o zasoby przyrodnicze itp. Taka polity-
ka ma swoje sukcesy, ale czsto skutkuje take oporem spoecz-
nym i obawami, e dany region chce si zamieni w skansen
czy swoisty rezerwat...
W. .: Tiadycyjne i ekologiczne piodukly, agioluiyslyka
na skal dziesiciokiolnie wiksz ni obecnie, s ogiom-
n szans... Waciwie wszyslkie mae i iednie wsie, w lym
szczegolnie le ubosze, czyli cae pogianicze wschodnie,
powinny by zagospodaiowane agioluiyslycznie. Mamy
szans niepowlaizaln w skali Euiopy! Jeli wyjecha z Pa-
iya, Rzymu, Beilina czy jakiegokolwiek innego zachodnio-
euiopejskiego miasla i liaf na lamlejsze leieny wiejskie, lo
wszyslko jesl lam sliasznie ucywilizowane, zagospodaio-
wane, zamknile w belonie, asfalcie, melalu, plasliku. U nas
cigle jesl szansa na pizyiod, wiee pieczywo i mleko,
owoce, gizyby, iuno lene, naluialnie hodowany diob.
Zieszl w iozmowie o pioblemach wsi niezwykle islol-
ne jesl lo, e sam chaiaklei ycia, szczegolnie w iolniclwie,
podlega pewnym cyklom pizyiodniczym. A lo spiawia, e
nie ma si pienidzy od iazu. Jeeli klo spizedaje zbioiy
R
Y
S
.

L
E
S
Z
E
K

N
O
W
A
K
O
W
S
K
I
8 9
owocow w lipcu, lo pienidze doslanie w padzieiniku.
Tacy ludzie mog np. paci podalki albo kupowa nawozy
wledy, kiedy maj pienidze, albo musz mie moliwo
lwoizenia iezeiw piodukcyjnych. Ponadlo, chop hodujc
bydo albo lizod chlewn, jesl zdany na syslem skupu. Raz
mamy wisk goik, innym iazem wiski doek sys-
lem iynkowy obchodzi si z wsi bez adnych ceiegieli. Je-
eli czego jesl za duo, lo chopi iozpaczliwie walcz, eby
klo od nich lo kupowa. Ogiomna ilo ludzi lizyma si
danej piodukcji, poniewa innej ofeily nie ma.
Tu wiacamy do lego, co jesl szans na zmiany. Powinni-
my slwoizy wsi alleinalywne ofeily zaliudnienia, opaile
na jej lokalnych zasobach lo mog by np. nasadzenia lasu
albo upiawy iolin eneigelycznych czy wikliny. Gospodai-
ka ekologiczna lo jesl opieka nad jezioiem, agioluiyslyka
lo s dosownie lysice ionych izeczy! Tacy ludzie mog
iealizowa usugi dla pizybyszow z miasla, ale lake dla
swoich ssiadow. Wledy iozmawiamy o spoeczeslwie lu-
dzi, kloizy s polizebni, zaiabiaj, maj szans pizey bez
jedenia po oo km do piacy, jak ma lo miejsce w pizypad-
ku Waiszawy, gdzie ludzie dojedaj nawel daleko spoza
Olwocka, z Siedlec.
jak Pan zatem widzi przyszo Polski B i Polski C?
W. .: To, jak bd pizebiegay dalsze zmiany, jesl bai-
dzo silnie uwaiunkowane obecnym podziaem spoecznym,
ionicami w jakoci ycia. Jak skal usug spoecznych do-
slaniemy: W miecie mamy szans, eby zainleiesowa si
ogiomn iloci izeczy, poniewa ofeila jesl dua. Ofeila
dolyczca czowieka, jego iodziny, ycia, mieszkania, komu-
nikacji, spizlu, ioziywek, zakupow... Im dalej od cenliow,
lym liudniej. W gminie do dyspozycji s moe ze dwa na-
piawd powane sklepy i kilkanacie sklepikow. W powia-
lowym miecie jesl kilkanacie spoiych sklepow, dlalego
szansa, e ziealizuje si swoje polizeby, jesl ju wielokiol-
nie wiksza. Podobnie jesl z inslylucjami kulluialnymi czy
ofeil edukacyjn. wiadome wyiownywanie lego poziomu
cywilizacyjnego jesl pizedsiwziciem ogiomnym, ale nie-
zbdnym.
Pod wpywem lego zionicowania i dugu cywilizacyj-
nego, kloiy Polska zacigna wobec piowincji, bdziemy
yli pizez najblisze r,-io lal. Konieczna jesl iozbudowa
infiasliukluiy socjalnej i kulluialnej na wsi, w lym powiol
do ionych iozwiza, kloie byy, lecz ju ich nie ma. Mam
na myli lakie foimy, jak gminne i wiejskie oiodki kulluiy,
kluby, oiodki zdiowia, kina objazdowe czy klubokawiai-
nie. To oznacza lake szanse komunikacyjne, w lym zie-
alizowanie obielnicy, e dzieci bd jedziy gimbusem do
szkoy, bo baidzo wiele z nich nie jedzi. Mieszkam na wsi
i dzieci z mojej wsi chodz do szkoy na piechol.
Poslp lechniczny spiawi, e spoia cz lego dyslansu
cywilizacyjnego, jeeli chodzi o codzienne waiunki ycia,
si wypenia, ale okazao si, e wie chce po pioslu wicej.
Moe nie lyle samo, co miaslo, ale na pewno chce wicej
i nikl wsi z lej diogi nie cofnie. Wie nie odpuci, bo dosko-
nale wie, e awans lo jesl edukacja dzieci, e lekaiz nie ma
by w szpilalu powialowym, lecz blisko, e lelewizoi lo nie
jesl gial, kloiy dziaa na diul, lylko lo jesl nowoczesne uiz-
dzenie z piogiamami dla osob o pizeionych zainleieso-
waniach. Wszyslko lo wymaga jednak baidzo iozsdnego,
iacjonalnego piogiamu spoecznego, a pizede wszyslkim
wiedzy o wsi. Najpieiw lizeba jednak w ogole zacz o lym
iozmawia. Nie pochylajc si z liloci nad mieszkacami
maych miejscowoci, bo lo nie s ludy pieiwolne bez
piolekcjonalizmu, po pioslu z izeczow ocen syluacji, ze
szczegoln liosk wobec dzieci, jako pizyszych pokole,
i wyiownywaniem ich szans.
Nie moe by lak, e polska wie slanowi kiaj pomidzy
miaslami, bo lo jesl 8 populacji, ogiomna ilo ludzi, od
kloiych ponadlo zaley nasza czysla woda, powielize, noi-
malne, dobie jedzenie. Tam ley lake nasza jedyna szansa,
eby chocia lioch odbudowa polskie miasla, w kloiych
panuje sliaszna zapa demogiafczna.
Piogiam iozwoju wsi i piowincji musi by inlegial-
n czci iozwoju caego kiaju. Nie moe by odibnego
piogiamu iozwoju obszaiow wiejskich, bo lo cigle bdzie
oznaczao lylko lyle, e doganiamy cywilizacj w miecie.
Na dusz mel ludzie ze wsi i maych miasleczek si na lo
nie zgodz.
Dzikuj za rozmow.
Varszawa, ro lipca :oo, r.
+sppraca ]usryna Sujka
R
Y
S
.

M
A
R
C
I
N

S
K
O
C
Z
E
K
www.skoq.pl
8 9
Sowo lichwa wywouje wycznie negalywne skojaize-
nia. Jesl wicz epilelem, kloiym okiela si wszelkie nieuczciwe
piaklyki kiedylowe. Nadmieine opiocenlowanie poyczek, sla-
nowice dla posiadaczy kapilau szans na alwy zaiobek, jesl
zjawiskiem slaiym jak wial. Cho zapewne nigdy nie uda si
go w peni wyeliminowa, powinnimy dy do minimalizacji
skulkow. A pizede wszyslkim liaklowa jako wany sygna
oslizegawczy, e z syslemem gospodaiczo-fnansowym oiaz
polilyk spoeczn co jesl nie lak.
W powszechnej opinii, lichwiarz nie zarabia cik prac,
a w zasadzie: zarabia bez adnej pracy. Jest gorsz kategori
kupca handlarzem czasu, ktry upywa od momentu po-
yczenia pienidzy do chwili ich zwrotu. Robotnik zarabia
tylko wtedy, gdy pracuje, a lichwiarz zarabia nawet pic. Jak
mawia pizysowie: czas lo pienidz nawel duy pienidz, gdy
piocenl jesl wysoki, a laki wanie zwykli slosowa lichwiaize.
Ludzie zwiacaj si do nich w liudnych syluacjach, gdy nie
mog zdoby pienidzy z innego ioda. To powoduje, e zde-
speiowani skonni s zapaci kad cen (piocenl) za poyczo-
n golowk. Ekonomici od dawna wiedz: jesl popyl, znajdzie
si iownie poda, cho cena moe nieiaz pizypiawi o bol go-
wy i skuicze poilfela.
Dla despeiala lichwiaiz jesl anioem nioscym wybawie-
nie, lecz lylko na chwil. Wkiolce wiaca wiadomo wszysl-
kich obowizkow wynikajcych z faklu bycia dunikiem.
Wiaca lake chodna kalkulacja i sposlizeenie, i poyczko-
dawca wykoizysla liudne, czasami beznadziejne pooenie
diugiej osoby. Choioba, kiadzie, poai dla lichwiaiza nie
ma znaczenia, co dunik ziobi z pienidzmi, na co je wyda.
Wany jesl czas, kloiy biegnie bez uslanku i z kadym dniem
pizynosi nowy zaiobek. Taka bezduszno moe iodzi lylko
negalywne uczucia.
Adwokat diaba
Tymczasem oplymisla, szczegolnie z obozu libeiaow, do-
slizee pozylywne sliony lichwy. Poliakluje je szeioko, do li-
chwiaizy doczajc baidziej ludzkich bankieiow i liaklujc
ich jako jeden zbioi fnansislow. T giup mona wic pized-
slawi jako piekuisoiow gospodaiki kapilalislycznej, a obec-
nie uzna za jeden z jej gownych moloiow napdowych.
To pizecie fnansjeia, obiacajc kapilaem, umoliwia kie-
dylowanie nowych pizedsiwzi gospodaiczych. To dziki
upizejmoci kiedylodawcy klo moe cieszy si kolejnymi
pioduklami, nawel jeli w domowej kasie czslo wida dno.
Rozsdnie zacignila poyczka poliaf wyiwa niejed-
n osob z powanych laiapalow lub pizyspoizy jej zyskow
pizewyszajcych nalene odselki. Pozwala iownie wej
w posiadanie islolnych dobi maleiialnych bez dysponowania
od iazu wyslaiczajc sum pienidzy (np. zakup mieszka-
nia na kiedyl). Dlalego le w dzisiejszych czasach inslylucje
kiedylowe poslizega si umiaikowanie pozylywnie. Ponadlo
osoba udzielajca poyczki wykonuje, wbiew pozoiom, kon-
kieln piac (np. zwizan z ksigowoci, obsug duni-
kow), za kloi naley jej si wynagiodzenie uzyskane z od-
selek od kapilau. Musz one pokiy lake ewenlualn slial,
gdy kloiy z dunikow nie zwioci poyczki lub uczyni lo
z duym oponieniem w lym diugim pizypadku udziela-
jcy poyczek ponosi slial, gdy nie moe obiaca zamioo-
nymi pienidzmi. Wanie iyzykiem lumaczy si najczciej
wysoko odselek. Im baidziej syluacja fnansowa poyczko-
bioicow naznaczona jesl polencjalnymi liudnociami w spa-
caniu kiedylu, lym odselki musz by wysze.
Zdarza si jednak nader czsto, e pobierane odsetki s
mocno zawyone, a ich wielko nie wynika z racjonalnej
kalkulacji ryzyka kredytowego. Stoi za nimi chciwo, ch
wykorzystania cikiego pooenia osb, ktrym niski status
materialny uniemoliwia normalny kredyt. Celuj w tym
niedue, czsto szemrane hrmy, poyczajce niewielkie
pienidze na bardzo wysoki procent.
Lichwa i jej wrogowie
W Polsce pioblem len pojawi si w momencie naslania
diapienego kapilalizmu. Nagy wziosl polizeb kiedylowych
w poczeniu z cik syluacj na iynku piacy wywoa pla-
g lichwiaislwa. Nie pomog uslawowy zakaz wyzysku, wic
sdowniclwo i gnbieni dunicy signli do innego sposobu
obiony. Uznano wygoiowane odselki za spizeczne z zasada-
mi wspoycia spoecznego. Rozwizanie lo posiadao jednak
wady, gdy wymagao dochodzenia piaw pized opieszaymi
sdami. Opieiao si lake na niejasnej defnicji zasad wspo-
ycia spoecznego.
Procent
wikszy ni ycie
Jarosaw Szczepanowski
10 11
Pieiwsz powan piob ukiocenia lichwy podja
w ioo i. Liga Polskich Rodzin, lwoizc piojekl nowelizacji
Kodeksu cywilnego. Pomys len, ogianiczajcy maksymalne
odselki do dwukiolnoci slawek uslawowych, nie znalaz
jednak uznania w oczach izdzcych. Wkiolce z podobn
inicjalyw wyslpio SLD, opiacowujc piojekl lzw. uslawy
anlylichwiaiskiej.
Jej losy byy buizliwe. Obiazoway uniweisalne powie-
dzenie, e gdy nie wiadomo o co chodzi, lo chodzi o pieni-
dze. W liakcie wielomiesicznych piac odbyo si bez liku
debal medialnych, zakulisowych slai lobbyslow i ofcjal-
nych dziaa pailamenlaizyslow. Zgodny lament podnie-
li przedstawiciele wszystkich podmiotw kredytowych,
zrzeszeni m.in. w Zwizku Bankw Polskich i Konfe-
rencji Przedsibiorstw Finansowych. Obuizenie wyiazi-
y nawel banki spodzielcze, kloie na co dzie szczyc si
wspieianiem baidziej ludzkiej gospodaiki. Dochodzio do
kuiiozalnych wydaize w najgoilszym okiesie piac sej-
mowych gos zabia... ambasadoi Wielkiej Biylanii, Chailes
Ciawfoid. Bioni on angielskiej fimy Piovidenl, gownego
giacza na iynku maych lichwiaiskich poyczek.
Wszyscy oni pioleslowali pizeciwko planowanym
zmianom, aigumenlujc lo oczywicie dobiem kiedy-
lobioicy, kloiy najbaidziej ucieipi po wpiowadzeniu
uslawy w ycie. Obnienie maksymalnych odselek miao
zmniejszy doslpno kiedylow, czyli uliudni poyczki
pizecilnym Kowalskim. Oprcz wystpie medialnych,
instytucje hnansowe podjy szereg dziaa lobbystycz-
nych. Ich efeklem byo cigle zmieniajce si popaicie dla
uslawy pizez posow, a lake nieoczekiwany iozam wiod
iodzicow piojeklu giupa senaloiow SLD zacza bloko-
wa oslaleczne pizyjcie uslawy. Po dugich bojach uslawa
wesza w ycie. Popaiy j wszyslkie kluby poselskie z wy-
jtkiem Platformy Obywatelskiej.
adna teoria
Wspomniana uslawa z dnia , lipca ioo, i. o zmianie
uslawy Kodeks cywilny oiaz zmianie niekloiych innych
uslaw (Dz. U. ni r,,, poz. rro) wpiowadzia kilka zasadni-
czych iozwiza. Maksymalna wysoko odselek nie moe
pizekiacza w cigu ioku czleiokiolnej wysokoci slopy kie-
dylu lombaidowego NBP (uslala j Rada Polilyki Pieninej,
obecnie wynosi ,,,,). Ogianiczeniem objle s kiedyly do
kwoly 8o lys. z, w limicie lym mieszcz si wic wszyslkie
mae lichwiaiskie poyczki. czny koszl udzielenia kiedylu
konsumenckiego (czyli opal pobieianych pizy podpisaniu
umowy kiedylu) nie moe pizekioczy , kwoly poyczki.
Za pobieranie zbyt wysokich odsetek przy kredycie kon-
sumenckim grozi kara do z lat wizienia.
Nie zmieniono jednoczenie innych poylecznych pize-
pisow uslawy z io lipca ioor i. o kiedycie konsumenckim,
czyli gownej uslawy, kloiej musz pizeslizega fimy udzie-
lajce poyczek. Uslawa la wpiowadza m.in. obowizek
szczegoowego infoimowania klienla o waiunkach, na ja-
kich udzielany jesl kiedyl. Klienl moe lake odslpi od
umowy w leiminie ro dni od dnia jej zawaicia, bez ponie-
sienia koszlow kiedylu.
A ycie sobie...
Poloia ioku obowizywania uslawy (wesza w ycie io
lulego iooo i.) pizynosi pieiwsze obseiwacje i wnioski. Nie-
slely, gownie lakie, kloie potwierdzaj zasad, e przepisy
s po to, by je ama...
Z nowych iozwiza ciesz si jedynie lowaizyslwa ubez-
pieczeniowe. Gownym sposobem na ominicie uslawy an-
lylichwiaiskiej jesl bowiem ubezpieczenie kiedylu. Fiima
udzielajca kiedylu ofcjalnie uslala niskie odselki i piowi-
zj, a pozosla cz zaiobku pizeizuca do polisy ubez-
pieczeniowej. Polisa jesl dla klienla obowizkowa. Po biedy,
jeli kiedylobioica nie poczu ionicy w wysokoci odselek.
Zdarza si jednak, e koszty wzrosy, zamiast spa! Kie-
dylodawca chce zaiobi lo, co dawniej, a lowaizyslwo ubez-
pieczeniowe lake musi zyska na ubezpieczaniu kiedylu.
W jeszcze goiszej syluacji znajduj si osoby, kloie slaiay si
o kiedyl za poiedniclwem agencji, jakich lysice wyiosy
w caym kiaju. Od kwoly kiedylu odcigana jesl dodalkowo
opala (nawel do ro). Zdaiza si wic, e z kiedylu lys. z
olizyma mona na ik lylko i,, lys. z.
Innym powszechnym sposobem ulizymania zyskow jesl
podwyszanie islniejcych i wpiowadzanie nowych opal.
Obecny trend w sektorze bankowym wskazuje na to, e
niedugo bdziemy pacili dosownie za wszystko. Czyn-
noci kiedy darmowe (np. wypata gotwki w kasie, wy-
cig z konta) nagle okazuj si cakiem sono patne. Tak
olo ziainko do ziainka i w banku zbieia si spoia suma zdaila
z klienlow. Na szczcie z lakimi zagiywkami slaia si walczy
Uizd Ochiony Konkuiencji i Konsumenla, kloiy od pewne-
go czasu kweslionuje m.in. wysokie opaly za wczeniejsz
spal (obowizujce dla kiedylow zawailych pized kilkoma
laly) czy pizewalulowanie kiedylu.
Najstarszy zawd wiata?
Ju na pocztku ksztatowania si zrbw zachodniej cywiliza-
cji uznawano lichwiarza za niegodziwca i pitnowano, do czego in-
spiracj stanowi m.in. Stary Testament. Lichw cakowicie odrzuca
take cywilizacja muzumaska. W czasach Imperium Rzymskiego
karano lichwiarza dwukrotnie ciej ni zodzieja, o czym wspomina
Andrzej Frycz Modrzewski, podajc to jako przykad dziaania mo-
gcego naprawi Rzeczpospolit.
W redniowieczu istnia (systematycznie omijany) kocielny za-
kaz pobierania odsetek, za w XVIII w. papie Benedykt XIV wyda
ofcjaln encyklik Vix pervenit, ktra z ca stanowczoci pot-
piaa lichw. redniowieczne przekonanie o stworzeniu przez Boga
trzech kategorii ludzi chopw, rycerstwa i duchownych uzupe-
niano czwart kategori: lichwiarzy stworzonych przez diaba.
Okoo XV w. pojawi si niej oprocentowany kredyt inwesty-
cyjny, przeznaczony na cele handlowe lub produkcyjne. Mona to
uzna za moment, gdy z grupy powszechnie pogardzanych lichwia-
rzy-wyzyskiwaczy zaczynaj si wyksztaca pierwsi fnansici-ban-
kierzy. Mniejsi lichwiarze jednak nie dali za wygran, nadal erujc na
cikiej sytuacji ludzi. Ograniczani coraz bardziej w swej dziaalnoci
przez systemy prawne rozwijajcych si pastw europejskich, zeszli
czciowo do podziemia lub chwytali si rnych sposobw na dzia-
alno na granicy prawa. I tak to trwa a po dzie dzisiejszy.
10 11
Wielkie, drobne cwaniaki
Jeszcze alwiejsz syluacj maj pozoslae fimy udziela-
jce dawniej lichwiaiskich poyczek. Ich nie ma klo skonlio-
lowa, bo aden uizd nie bdzie si zajmowa lak diobni-
c. Poza lym czslo nawel nie wie o ich islnieniu.
Liderem na rynku maych poyczek jest Provident Pol-
ska oferuje poyczki od oo do tys. z, astronomicznie
oprocentowane (od o do y!). Zupenie nie przej si
on ustaw. Zmieni nieznacznie lie umow, wpiowadzajc
obowizkowe ubezpieczenie i dobiowoln opal za obsug.
Klienl ma do wyboiu dwie weisje poyczki. Pieiwsza, nisko-
opiocenlowana (w gianicach wynikajcych z uslawy), zakada
spal w lygodniowych ialach. Klienl musi co lydzie dokona
wpaly na iachunek Piovidenla, a za jakiekolwiek oponienia
doliczane s diakoskie kaiy. Dodalkowo pizedslawiciele fimy
slaj na gowie, eby zniechci klienla do lej foimy poyczki,
gdy nie maj z niej zbyl wielkich pioflow. Nie dziwi wic, e
lylko symboliczna liczba osob koizysla z lej opcji. Diug, bai-
dziej powszechn foim fima chwali si ponad pomilionow
izesz nacignilych klienlow jesl spala poyczki bez wycho-
dzenia z domu. Czynnoci zwizane z obsug zaalwia pized-
slawiciel, kloiy co lydzie pizychodzi po kolejn ial. Oczywi-
cie nic za daimo. Opata za obsug w domu powoduje, e
odsetki sigaj y poyczonej gotwki. Przykadowo, 1ooo
z spaca si przez rok, czyli z tygodnie z rat { z, do spaty
jest wic 1yo8 z. I wszystko zgodnie z prawem.
W lady Wielkiego Biala id konkuienci Piovidenla, np.
Euio Piovidus, a lake mniejsze lokalne fimy. Szczegolnie le
oslalnie wykazuj si pomysowoci godn zaiazem pozaz-
dioszczenia i polpienia. odzkie fimy, lakie jak Foila czy
Piofl, slosuj lekko zmodyfkowan ofeil Piovidenla. Foi-
la udziela poyczek na kiolsze leiminy, od do o miesicy,
obciajc klienla odselkami w wysokoci o. W skali ioku
olizyma mona wic wynik znacznie pizekiaczajcy roo!
Odselki ukiywane s pod poslaci ubezpieczenia poyczki i
opaly za dojazd do klienla, pobieianej pizy kadej iacie.
Jesl lo lzw. poyczka na lelefon jedynym iodem in-
foimacji o ofeicie fimy jesl iozmowa lelefoniczna, w liak-
cie kloiej nie podaje si infoimacji o faklycznych koszlach.
Klient o cakowitej wysokoci odsetek dowiaduje si w mo-
mencie podpisywania umowy, ale jeli widzi w mojej rce pie-
nidze, to podpisze wszystko wspomina byy pizedslawiciel
fimy dziaajcej na podobnych zasadach. Przewane ne
dajemy klenrow jego egzemplarza umowy, wc ne moe s
dowedze, z czego wynkaj rake odserk jak s przed nm
bron. Desperac spacaj bez gadana, bo ngdze ndzej ne
dosran ju poyczk... dodaje.
Fiima Piofl, z ofeil bliniacz do Piovidenla, pizeizuca
koszly do osobnej umowy za obsug kuiieisk. Co ciekawe,
fima la baidzo izadko si ieklamuje, a jednoczenie nie na-
izeka na biak klienlow. Najwidoczniej osoby pizypaile do
muiu wyjlkowo chlnie dziel si infoimacjami o nowym
iodle golowki. Nieco odmienn foim poyczki na lelefon
ofeiuje Piofieal, spoka-coika fimy z Czech i Sowacji. Tu-
laj lake nie ma szans dowiedzie si o iealnych odselkach.
A nie s one niskie, bo zaduajc si na lys. z olizymujemy
do iki r,8 lys. z. Spaci musimy za pizez i lala ponad lys.
z w miesicznych ialach po okoo r8o z.
Wcign w sie
Opisane foimy udzielania poyczek lo jednak mimo
wszyslko biznes dla odwanych. Wielu dunikow jesl w lak
kalasliofalnej syluacji, e czslo nie s w slanie spaci na-
lenoci. Osoby, kloie chc zaiobi na lichwie, udzielaj wic
poyczek pod zaslaw. Ich ofeila jesl piosla: poyczka oo-,oo
z na miesic, odselki okoo io (czyli zgodnie z uslaw!),
zabezpieczenie spaly slanowi spizl AGD nie slaiszy ni
lala, na kloiy jesl spisywana osobna umowa pizewaszczenia
(dunik moe go nadal posiada i uywa, ale w iazie biaku
spaly fima moe go zabia na pokiycie slial).
Tacy poyczkobioicy czslo nie s w slanie po miesicu
odda kwoly z odselkami. Pizedslawiciel fimy podpowia-
da wledy iozwizanie: spaci odselki, slai umow poyczki
zakoczy i jednoczenie podpisa umow na naslpny mie-
sic. W ten sposb wiele osb wpada w lichwiarsk paj-
czyn: poyczone jeden raz oo z, a potem co miesic od-
setki w wysokoci 1oo z. Daje to w skali roku 1zoo z od-
setek, czyli... z{o. W lej syluacji nie dziwi, e lylko w odzi
dziaa legalnie pi lakich fim, a iednio co po ioku powsla-
je naslpna!
Pizysowiow bizylw dla loncego s lombaidy. Udzie-
laj one lake poyczek pod zaslaw, lulaj jednak lelewizoi czy
obiczk lubn lizeba pizynie i zoslawi pod opiek li-
chwiaiza do momenlu oddania dugu. Pized wejciem w y-
cie uslawy, odselki w lombaidzie mieciy si w gianicach
o,,-o,, dziennie, czyli w skali ioku r8o-i,o. Obecnie nie-
wiele si zmienio, jedyn ionic jesl wpiowadzenie odpo-
wiednich kiuczkow piawnych do umow oiaz dodalkowych
opal, np. za pizechowywanie zaslawionego spizlu.
System zmusza
Dlaczego w Polsce, mimo iosncych wskanikow makio-
ekonomicznych, wci funkcjonuj lichwiaize: R
Y
S
.
T
O
M
A
S
Z

A
S
U

P
A
S
T
U
S
Z
K
A

/
W
W
W
.
P
A
S
K
I
.
O
R
G
www.paski.org
12 13
Wbiew pozoiom, diagnoza nie jesl piosla. Faklem jesl, e
mamy ze piawo, kloie nie poliaf wyeliminowa lego nieko-
izyslnego zjawiska. Ale faklem jesl iownie lo, e mimo dyna-
micznego rozwoju sektora bankowego, ludzie wci potrze-
buj korzysta z usug lichwiarzy. Vynika to z maej dostp-
noci kredytow bankowych. Cho ronie ona z roku na rok, jeszcze
dugo nie osignie takiego poziomu, jak w rozwinitych krajach
Zachodu. Ggromna liczba Polakow jest i bdzie nadal odcita od
kredytow ze wzgldu na swoj sytuacj fnansow ocenia Seba-
slian mudziski z fimy poyczkowej Avis.
Zbyl mae dochody lub ich nieslabilne ioda spiawiaj,
e ciko pizebin pizez ocen zdolnoci kiedylowej, jakiej
dokonuje bank. Praca na czarno, umowa-zlecenie, umowa
o dzieo wykorzystywane przez pracodawcw do omini-
cia prawa pracy i niepacenia skadek na ZUS dyskwali-
hkuj w wikszoci normalnych instytucji hnansowych.
Godowe ienly i emeiyluiy iownie nie zadowol banku.
Nawel uczciwa pensja nie zawsze pozwoli pizedize si pizez
bankowe foimalnoci, np. gdy wspomaonek piacuje na
czaino, a na ulizymaniu mamy dwoje dzieci. Co zrobi, gdy
desperacko potrzeba nam gotwki, a dziesitki reklam za-
chwalajcych atwy i szybki kredyt bankowy, okazuj si
kolorow hkcj: Jedyn odpowiedzi czsto staje si lichwa.
Pizynajmniej do czasu.
miertelna spirala
Osobnym pioblemem jesl BIK, czyli Biuio Infoimacji Kie-
dylowej. Inslylucja powslaa w szczylnym celu iejesliacji nieso-
lidnych dunikow, a pizez lo ualwienia pozoslaym osobom
doslpu do kiedylu. Kij jednak zawsze ma dwa koce. Tzw. wpi-
sanie do BIK-u a wic uznanie za dunika, kloiemu nie po-
winno si dawa kiedylu naslpuje czslo z bahego powodu,
np. oponienia w zapacie dwoch ial lub niedopacie dosownie
kilku zolych oslalniej ialy lub kainych odselek. Wszyslko za-
ley od banku, a waciwie od pokilnych iegulaminow spaly
i humoiu piacownika, kloiy nie chce poiozmawia z klienlem,
lecz od iazu nadaje mu negalywny slalus w syslemie kompu-
leiowym.
W BIK znajduje si lake caa dobia hisloiia kiedylowa
danej osoby. Jeli zawsze wywizywalimy si ze zobowiza,
jeslemy dla banku dobiym klienlem, kloiy olizyma kiedyl lak,
jak w ieklamie: bez zawiadcze, w r, minul. I lo moe okaza
si puapk dla nieiozsdnych. Jako dobiy klienl, zawsze alwo
pizebiniemy pizez ocen zdolnoci kiedylowej. Jesl na lo zna-
ny sposob dla osob z nisk zdolnoci kiedylow: kupi co na
ialy i spaci w leiminie, czyli wykaza si jako solidny klienl.
Na najblisze wila mona si spodziewa lislu z banku, w klo-
iym spacane byy ialy. Lisl bdzie zawieia ofeil kiedylu w r,
minul bez zawiadcze.
Jednak w len sposob moemy szybko wpa w spiial za-
duenia. Nie mona poiadzi sobie ze spal jednego kiedylu,
lo bieize si naslpny, eby pokiy zalegoci w popizednim,
i lak dalej. Do czasu. Gdy osmego kiedylu nikl nie chce pizy-
zna, okazuje si, e zalegoci byskawicznie iosn. Po kilku
miesicach siedem bankow wypowiada umowy i da nalych-
miaslowej spaly zalegoci. Na kocu spirali zaduenia spo-
tka mona tylko komornika. Niestety, wielu nie moe si
z tym pogodzi i wydua spiral sigajc z kolei do poyczek
pozabankowych. To pogarsza tylko spraw, doprowadzajc
dunika do stanu, ktry nazwa mona bankructwem. Wai-
lo w lym miejscu doda, e w cywilizowanych kiajach islnie-
je moliwo ogoszenia bankiuclwa nie lylko fim, lecz lake
pizez osoby fzyczne. Bankiuclwo umoliwia iozpoczcie po-
slpowania napiawczego, kloie wypiowadza dunika z bezna-
dziejnego slanu, pozwala mu slan na nogi, wyiowna iachun-
ki i zacz ycie od nowa. Nieslely, w Polsce za spiaw silnego
spizeciwu sekloia bankowego, uslawa o upadoci konsumenc-
kiej nie zoslaa uchwalona.
Sebaslian mudziski polwieidza islnienie lego pioble-
mu: Na porzdku dziennym spotykamy sytuacje, gdy cay ma-
jtek osoby zaduonej ju nie pokrywa jej zobowiza z tytuu
piciu kredytow bankowych i kolejnych szeciu pozabankowych,
a osoba ta mimo wszystko stara si u nas o kolejn poyczk. Nie
islnieje co lakiego jak BIK dla maych fim poyczkowych,
zalem nie maj one pojcia o faklycznym slanie dugow klien-
la i udzielaj poyczek kademu, klo pozoinie spenia kiyle-
iium dochodu.
Woda z mzgu
Dlaczego jeszcze lichwa cieszy si lakim powodzeniem:
Lchwa obecne ma ludzk rwarz, jesr sprzedawana jako rzw.
produkr fnansowy w adnym opakowanu, przynoszony przez
umechnrego przedsrawcela ocenia Gabiiela Halakiewicz,
pedagog spoeczny. Ludzie nie poliaf si zoiienlowa, co jesl
jeszcze noimaln poyczk, a co ju lichw. Osoby baidziej do-
ciekliwe spolykaj si z biakiem infoimacji, nie sposob bowiem
pozna szczegoow ofeily w lichwiaiskiej fimie pized podpisa-
niem umowy poyczki. Umowa la czslo okazuje si cyiogia-
fem, kloiy spiowadza dunika do fnansowego pieka.
Klienci sporadycznie korzystaj z prawa odstpienia od
umowy, wikszo z nich cieszy si, e w ogole dostali poyczk
mowi mudziski. Wedug niego, jesl jeszcze jeden powod
powodzenia lichwy: Szczegolnie starsze osoby zraziy si do pro-
cedur bankowych, ktore jeszcze kilka lat temu byy bardzo uci-
liwe i nieprzyjazne dla klienta, dlatego teraz gotowe s zapaci
wicej za usug dostarczenia poyczki do domu przy minimum
formalnoci ze strony poyczkodawcy.
Jak uci eb hydrze?
Mona zaiyzykowa opini, e zwikszenie doslpnoci
kiedylow bankowych zmniejszyoby zainleiesowanie lichw.
Nie mona jej jednak zwiksza w nieskoczono. Zawsze po-
zoslanie luka, kloi zagospodaiuj pomniejsi lichwiaize. Cako-
wily zakaz lichwy mogby spowodowa wicz odwiolne skulki
lichwiaize i ich klienci zeszliby do podziemia, a konieczno
ukiywania piocedeiu podniosaby odselki.
Gdyby dochody spoeczestwa osigny cywilizowany
poziom i nie oscyloway w granicach minimum socjalnego,
wtedy kady mgby skorzysta z taniego kredytu bankowe-
go. Jeli poczy to z szeroko zakrojon edukacj ekono-
miczn nie myli z olumaniajcymi ieklamami kiedylow, ja-
kie obecnie alakuj nas z kadej sliony dni lichwiarzy byyby
policzone.
]arosaw Szczepanowsk
12 13
Podczas jednej z pieszych wycieczek ogldaem pikny
podwoiski paik, wiaz z pizylegajcym do lasem, w miejsco-
woci Klk koo odzi. Za lasem byo malownicze wzgoize,
na kloiym slaa ogiodzona nowiulka willa wiaz z dwuhekla-
iow dziak. Cao w efekcie zabudowy slaa si niedoslp-
na dla zwykych ludzi. Z osupienia wyiwa mnie Hieionim
Andizejewski, dyiekloi Paiku Kiajobiazowego Wzniesie
odzkich, kloiy powiedzia saikaslycznie: Nie ma si co dzi-
wi, pan ordynator zosta rolnikiem i si na siedlisku pobu-
dowa.
Pastwo polskie lekk rczk pozbywa si swych walo-
rw kulturowych i przyrodniczych. Lawinowo ronie licz-
ba obiektw przyrodniczych lub stanowicych dziedzic-
two kulturowe, ktre nie s ju dostpne dla szeregowych
obywateli, cho jeszcze niedawno stanowiy dobro wspl-
ne. Na lym pizykadzie doskonale wida, e piywalyzacja lo
nie lylko pioblem pizemysu i iodkow piodukcji. wile
piawo wasnoci cakowicie ogianicza zwyke piawa obywa-
lelskie lub pizyznaje je lylko lym, kloizy mog zapaci.
Atrakcje za potem
Swoislym zagbiem lakich zjawisk, skupiajcym pio-
blem jak w soczewce, jesl Juia Kiakowsko-Czslochowska.
jaki czas temu wybraem si na wycieczk w Vwoz Bo-
lechowicki. Nagle na rodku cieki ujrzaem tablic Teren pry-
watny koniec szlaku ielacjonuje Maiiusz Waszkiewicz
z kiakowskiego Towaizyslwa na Rzecz Ochiony Pizyiody.
Po zapoznaniu ze spiaw dowiedzia si, e dawny waciciel
piobowa odzyska znacjonalizowane po wojnie giunly, na-
lece obecnie do Skaibu Paslwa, a adminisliowane pizez
Lasy Paslwowe. Spiaw w sdzie pizegia, ale si lym nie
pizej, wbi labliczk w iodek cieki i... nasadzi dizewa,
bez zgody i wiedzy obecnego gospodaiza.
Tak dzieje si nie lylko w okolicach Kiakowa. Coraz
wicej wacicieli decyduje si grodzi wasne dziaki. To chore,
bo atrakcj jury jest wanie to, e mona si po niej swobod-
nie porusza mowi Pawe Abucki, piezes Klubu Spoilow
Eksliemalnych JURA w Zawieiciu, od lal wspinajcy si
po juiajskich skakach. V ostatnich latach wielu zamonych
ludzi postanowio tu wybudowa domy i problem, ktory doty-
czy gownie jury poudniowej, pojawi si rownie w ponocnej
czci, powanie ograniczajc moliwo jej swobodnego zwie-
dzania.
Kady posiada prawo do ogrodzenia dziaki, a lokalne
wadze, nawet jeli chc, maj niewielkie moliwoci ogra-
niczenia tego zjawiska. Dotyczy to nawet terenw zna-
nych jako najwiksze atrakcje danej okolicy. Pewien mi-
onik danieli poslanowi zaoy hodowl lych zwieizl. W
lym celu naby kilka heklaiow ziemi, a naslpnie ogiodzi je
szkaiadnym belonowym polem. Pizeci w len sposob szlak
luiyslyczny wspomniana dziaka jesl pooona lu koo
piknego oslaca skalnego, Okiennika Wielkiego (w pobliu
Zawieicia), jednego z symboli Juiy, obowizkowego punk-
lu zwiedzania lego iegionu, cieszcego si duym zainleie-
sowaniem pizez niemal cay iok. Teiaz idc do Okiennika
z najbliszej miejscowoci Skaiyce, moemy oglda po le-
wej slionie malowniczy dugi belonowy pol inne pikne
juiajskie wzgoize z giup skaek znalazo si wanie za nim,
niedoslpne dla luiyslow...
Jedynym pozylywnym wyjlkiem jaki udao mi si odna-
le, jesl gmina Wodowice nieopodal Zawieicia. Tylko lu upo-
izdkowano spiaw polow w zakiesie, na jaki pozwalaa usla-
wa o planowaniu pizeslizennym. Nie mona cakowicie zabio-
ni wznoszenia ogiodze, ale ogianiczono moliwo slawia-
nia polow z belonowych piefabiykalow i nakazano ujednoli-
cenie pod wzgldem foimy ogiodze od sliony fionlu.
Kizyszlof Pucek, szef kiakowskiego PTTK, wini za obec-
ny slan izeczy eksplozj piawa wasnoci. Dawniej mo-
glimy wyznacza szlaki wzdu kadej drogi czy cieki, dzi
nie moemy nawet namalowa znaku na drzewie, ktore znaj-
duje si na terenie prywatnym, przy publicznej drodze. ju kilka
razy si zdarzao, e waciciel takiego drzewa dzwoni do nas
z awantur. Dochodzi do takich absurdow, e jeszcze troch,
O
jczyzn
tanio
sprzedajemy
Konrad Malec
Z
A
M
E
K
W

B
O
B
O
L
I
C
A
C
H
W

P
R
Y
W
A
T
N
Y
C
H

R

K
A
C
H

N
I
E
O
D
W
R
A
C
A
L
N
I
E

Z
M
I
E
N
I
A

S
W

J
W
Y
G
L

D
.

F
O
T
.

J
A
C
O
14 15
a trzeba bdzie wynajmowa geodet, eby namalowa znak
dla turystow... mowi nam. Zgadza si z nim Andizej Ku-
chaiczyk, aichilekl z Zespou Juiajskich Paikow Kiajobia-
zowych w Kiakowie: Przez rozbudowane prawo wasnoc
oraz wadlwe skonsrruowan usraw o zagospodarowanu
przesrrzennym, kady na swojej dzace moe rob nemal
co chce. Dlatego to, co byo do tej pory naturalne e mona
chodzi wszdzie, jeli nie wyrzdza si szkod np. w uprawach
ulega zmianie. Poki potki byy niskie i drewniane, nie stano-
wiy problemu, wrcz harmonijnie wpisyway si w krajobraz.
Kopot nasta z er betonowych monstrow i grodzenia duych
areaow.
Obecne syluacja Juiy jesl lym baidziej wymowna, e lo
wanie lu iozwijay si liadycje polskiej luiyslyki. W muiach
zamku w Ogiodziecu k. Zawieicia ziodzia si inicjalywa
powoania Polskiego Towaizyslwa Kiajoznawczego. Przy-
bywali tu wielcy Polacy ju w XVIII w. Stanisaw Staszic przy-
by tu, by prowadzi badania, a ostatni Polski krol, Stanisaw
ugust Poniatowski, przyjecha wanie po to, eby podziwia te
ruiny pizypomina piof. Romuald Olaczek, pizewodnicz-
cy Komisji ds. parkw narodowych i rezerwatw przyrody
Pastwowej Rady Ochrony Przyrody, od wielu lal wybilny
znawca juiajskiej pizyiody i kulluiy.
Innym aigumenlem za zachowaniem lego leienu dla lu-
iyslyki jesl jego alwo nie lizeba mie specjalislycznych
bulow, ubia czy innego ekwipunku, nie lizeba by specjal-
nie spiawnym fzycznie, aby moc bez liudu poiusza si po
Juize. Nieslely nie bdzie lo moliwe, jeli cay obszai zosla-
nie iozpaicelowany i ogiodzony.
Kup pan zamek
Wacicielami malowniczych juiajskich iuin zamkow
w Bobolicach i Miiowie, od wielu lal chlnie odwiedzanych
pizez izesze luiyslow, s od niedawna biacia Jaiosaw i Da-
iiusz Laseccy. Jak do lego doszo, e slali si wacicielami
peie polskiej szluki obionnej: Zamek w Mirowie nalea
do lokalnej wspolnoty gruntowej i to ona postanowia go sprze-
da. Za w Bobolicach, okazao si, e zamek ley na gruntach
jednego z gospodarzy, ktory rownie postanowi si pozby tego
obiektu. V takie decyzje nie moemy ingerowa... ielacjonuje
Aleksandia Janikowska, kieiownik delegaluiy lskiego Wo-
jewodzkiego Uizdu Ochiony Zabylkow z siedzib w Cz-
slochowie.
Przed przejciem przeze mnie zamku, ostatnie prace za-
bezpieczajce byy przeprowadzone w latach oo. Gd tamtego
czasu nikt o niego nie dba mowi Daiiusz Lasecki. Sowa
waciciela polwieidza Pawe Abucki, kloiy dodaje: Skoro nikt
o to nie dba, to dobrze si stao, e kto kupi i co z tym robi in-
aczej ruiny cakowicie by si rozpady. Odmiennego zdania jesl
piof. Olaczek. Uwaa on, e zamki powinny by pastwowe,
czyli wsplne. Pasrwo ne zawsze wacwe wywzuje s
z opek zad zabyrkam, ale czy prywarn waccele bd robl
ro lepej mdrzej? pyla. Inaczej poslizega pioblem aiche-
olog di Sawomii Diyja: Dziki nowym wacicielom byy pie-
nidze na badania, a tak przez cae lata nawet nie wiedzielimy,
jakie skarby spoczywaj pod ziemi na terenie zamku. Naley
doda, e to, co odkopalimy, w wikszoci traf do muzeum, ktore
Laseccy chc stworzy na zamku.
Biacia Laseccy lwieidz, e ze ziozumieniem podchodz
do obaw, i doslp do dobia ogolnonaiodowego mogby zo-
sla ogianiczony. Zapewniaj, e luiyci zawsze bd mieli
wslp na zamek. Nie istnieje jednak adna gwarancja, e
oni sami lub ich nastpcy nie zmieni zdania z jakiego
powodu. By moe za 1o lat waciciele postanowi uczy-
ni z nich obiekty zamknite dla wszystkich lub otwarte
tylko dla wybranych grup.
Di Diyja podsumowuje pioblem: Zawsze moe si zda-
rzy, e prywatny waciciel uniemoliwi dostp do swojej wa-
snoci, dlatego te kwestie powinny by regulowane prawnie, by
kady mia dostp do narodowych skarbow.
Nowa jako
Konlioweisje wzbudza le odbudowa wspomnianych
zamkow z iuin. Panowie Laseccy powouj si na zamki
nad Loar, ktore czsto su za hotele. Zapominaj jednak
doda, e one nigdy nie zostay zburzone i s zamieszkiwane
F
O
T
.

M
A
R
I
U
S
Z
W
A
S
Z
K
I
E
W
I
C
Z
14 15
w sposob nieprzerwany od momentu zbudowania lwiei-
dzi Maiiusz Waszkiewicz. Rownie piof. Janusz Heieniak,
znawca Juiy, pizyiodnik z uniweisylelu w odzi, kiylycz-
nie ocenia odbudow zamkow, widzc je iaczej jako liwa
iuin. Piof. Olaczek wskazuje, e iuiny wiosy w kiajobiaz
Juiy, wic nie powinny by odbudowywane. Z kolei szef kia-
kowskiego PTTK uwaa, e iuiny slanowi wiksz aliakcj
ni co, co po kilkusel lalach zoslanie odbudowane.
Di Diyja uwaa nalomiasl, e koncepcja liwaych iuin
jesl ju pizeslaizaa, poza lym koszlowna. Miaa ona sens
w Vielkiej Brytanii, skd si wywodzi. Brytyjczycy jednak nie
aowali rodkow na ich utrzymanie, a takie ruiny trzeba
waciwie cigle konserwowa. Tymczasem zamki w Mirowie
i Bobolicach nie byy zabezpieczane od po wieku! mowi
aicheolog. Ale pizeslizega: Mona si pokusi o odbudo-
w, kiedy mamy informacje, jak te zamki wyglday dawniej,
jeli zachoway si opisy i ikonografa. Tak jest w przypad-
ku zamku w Bobolicach. Gdbudowa zamku w Mirowie nie
bdzie natomiast moliwa w takim zakresie. Di Waldemai
Niewada, aichilekl i konseiwaloi specjalizujcy si w zam-
kach, dodaje: Gdbudowa nigdy nie jest pena, gdy nie udaje
si zebra wszystkich informacji o tym, jak zamek wyglda
dawniej. Ten w Bobolicach zostanie odrestaurowany w 8o,
za w Mirowie jedynie wewntrz zachowanych resztek wie-
y mona wstawi stropy. Bez tego ta konstrukcja dugo si
nie utrzyma wiea jest w rodku pusta i w zwizku z tym
chwieje si w czasie wiatrow. Natomiast na zewntrz nie b-
dzie moliwe dobudowanie adnych replik dawnych zabudo-
wa, bo po pierwsze brak nam danych, a po drugie te ruiny
stay si symbolem jury i w ogole polskich zamkow. Dodatko-
wo zostay utrwalone w wiadomoci Polakow przy pomocy
literatury i sztuki.
Na zaizuly pizeciwnikow odbudowy Daiiusz Lasecki
odpowiada, e ogiomna wikszo osob w ankiecie na inlei-
nelowej slionie zamku w Bobolicach odpowiada, e podo-
ba im si pomys i sposob odbudowy zamku. Do tej pory
spotkalimy si z daleko idc przychylnoci turystow. Potra-
f oni doceni ogromny wysiek i przede wszystkim pasj, gdy
w naszych dziaaniach, jak na razie, nie otrzymalimy adnego
wsparcia skdkolwiek.
Obawy w kweslii odbudowy zamkow nie s jednak bez-
podslawne. Przykadem nieprawidowego odrestaurowa-
nia takich obiektw staa si Korzkiew, gdzie nowa forma
budowli znacznie odbiega od swego historycznego wy-
gldu. ]ej obecny waccel pooy zbyr welk nacsk na
uzyskane jak najwkszej kubarury do celw komercyjnych
uwaa di Diyja. Z kolei di Niewada mowi: Konserwator
nie zadziaa tu prawidowo. Nawet jeli inwestor najmuje fa-
chowcow, to konserwator powinien dopilnowa, by to, co oni ro-
bi, byo zgodne z pewn prawd historyczn, takie wanie jest
zadanie jego urzdu.
Wlpliwoci w kweslii odbudowy zamkow w Miiowie
i Bobolicach ma iownie Baibaia Klajman, Konseiwaloi
Zabylkow Wojewodzlwa lskiego. Zgoda zostaa wydana
po wielu konsultacjach, m.in. z ministerstwem kultury i Voje-
wodzk Komisj Gchrony Zabytkow, ponadto swoje opinie wy-
razio wielu specjalistow w tej dziedzi-
nie. Gsobicie uwaam, e te ruiny maj
warto same w sobie i chciaabym je
widzie takimi, jak dotychczas. Nale-
y jednak pamita o czynniku czasu,
ktory na nie oddziauje i nadzwyczaj
skromnych rodkach, jakimi dysponuje-
my. To take wielki eksperyment, ktory
z pewnoci zaway na przyszych lo-
sach innych zamkow w Polsce.
T opini pani konseiwaloi dolyka
baidzo wanego pioblemu. Pastwo
najpierw nie dba o dobro wsplne,
a gdy pniej znajduje si ono w fa-
talnym stanie wwczas pojawia si
wymwka, aby sprzeda je prywat-
nemu wacicielowi, ktry uratuje
obiekt przed cakowit ruin. O to,
co naprawd nowy waciciel zrobi,
nikt ju si nie martwi, ani nie ma na
to zbyt wielkiego wpywu...
Wszystko na sprzeda
Podchody pod ogolnospoeczne dziedziclwo hisloiycz-
ne i kiajobiazowe pizybieiaj lake mniej speklakulaine, ale
klo wie, czy nie baidziej szkodliwe foimy.
Innym symbolem Juiy s iuiny zamku w Olszlynie k.
Czslochowy. Podobnie jak wspomniany Okiennik, miejsce
lo znajduje si na liasie kadej wycieczki. Waciciel jednej
z dziaek (oczywicie ogiodzonej), znajdujcej si lu pizy
szlaku piowadzcym na zamek, wybudowa holel. Zosta
wzniesiony bez adnych pozwole, nie prowadzi do adna
droga, jest tylko cieka, wic poki co obiekt jest zamknity
mowi Pawe Abucki. Nieslely, naley pizypuszcza, e
niebawem samowola budowlana zoslanie zalegalizowana,
a dziki dobiym ukadom inwesloia z lokalnymi wadza-
mi znajd si iodki i zezwolenia na dobudowanie diogi.
Jakby lego byo mao, wzdu diogi z Olszlyna w kieiunku
Janowic powslaj nowe domy zasaniajce widok na iuiny.
Problem nie jest nowy dodaje piof. Heieniak. ju
R
U
I
N
Y

Z
A
M
K
U
W

B
O
B
O
L
I
C
A
C
H
W

X
I
X
W
.
A
K
W
A
R
E
L
A
T
.

C
H
R
Z

S
K
I
E
G
O
.
16 17
w latach ,o. zostaa ogrodzona stranica w Suliszowicach,
kto kupi grunt u podnoa skay i go ogrodzi. Rownie wow-
czas naliczylimy :o pierwszych samowoli budowlanych.
Wojl Olszlyna poslanowi lake spizeda lzw. iezeiw
budowlan pod osiedle willowe. Sk w lym, e owa iezei-
wa obecnie jesl lasem, bdcym slief ochionn dla iezei-
walu pizyiody Sokole Goiy. Dziaki spizeday si byska-
wicznie, gownie wiod czslochowian. Pomys nie spodoba
si oiganizacjom slawiajcym sobie za cel ochion pizyiody.
V sprawie tych dziaek lenych jestemy stron w post-
powaniu. Dziaki byy sprzedane jako lene, po cichu naby-
wajcym mowiono, e potem zostan przekwalifkowane na
budowlane. Na szczcie w por interweniowalimy. Vojt cay
czas mowi co o kompromisie, ebymy si zgodzili na odlesie-
nie chocia czci z nich, ale przecie jeli to zrobimy, wowczas
kwesti czasu bdzie to, kiedy pojawi si dania wzgldem
pozostaych. Tym samym strefa ochronna rezerwatu straci swo-
je znaczenie mowi Juslyna Walenla z Ruchu Inicjalyw Spo-
eczno-Ekologicznych Pizylulia.
Teraz waciciele dziaek gowi si, co zrobi z kawa-
kiem lasu, na ktorym nie wolno im nic budowa. Przecie Glsz-
tyn mogby si rozbudowywa w stron Czstochowy, tam ju s
drogi i nie ma jakiej cennej przyrody, wic nikt by nie stwarza
adnych problemow. Ale dzak na rerenach chrononych s
duo arrakcyjnejsze dla budujcych s. Nabywcy jednak ne
rozumej, e przez ch dzaane reren ren szybko srrac na
warroc i nie bdzie si niczym roni od tego midzy Glszty-
nem a Czstochow mowi piof. Olaczek. Ludzie posiada-
jcy ziemi w atrakcyjniejszych rejonach Glsztyna przychodzili
wraz z wojtem do rady Parkow Krajobrazowych Vojewodztwa
lskiego i rozpaczali, e ich wnuki nie maj si gdzie budo-
wa. Kiedy Rada postanawiaa uly ludzkiej niedoli, szybko
si okazywao, e zamiast wnuczka dom buduje mieszkaniec
Czstochowy ielacjonuje piof. Heieniak. Sie zabudowy
na niemal caej Jurze jest do gsta, tote prawie kady
skrawek niezabudowanego terenu jest cenny przyrodni-
czo i turystycznie.
Podobne pioblemy nkaj kiakowsk cz Juiy. Jednym
z niewielu miejsc zupenie olwailych, skd nie wida adnych
zabudowa, s ki i pola w Jeizmanowicach, na zachod od Oj-
cowskiego Paiku Naiodowego i jednoczenie na leienie Paiku
Kiajobiazowego Dolinki Kiakowskie. Wadze Jeizmanowic
poslanowiy zmieni pizeznaczenie lego leienu z iolniczego na
budowlany. Zamiaiom gminy spizeciwiy si oba paiki i spia-
wa skoczya si w sdzie. Nieslely wyiok by niekoizyslny dla
juiajskiego kiajobiazu. Oznacza lo, e ju niedugo turystw
w tej okolicy powitaj ogrodzenia i place budw, a przejcie
bdzie moliwe tylko po nowych, asfaltowych drogach. Jesz-
cze gorzej przedstawia si sytuacja w miejscach niechronio-
nych w aden sposb. Tam wznoszenie nowych obiektow nie
napotyka adnych ogranicze, a przecie caa jura jest pikna, nie
tylko te jej fragmenty, ktore s w granicach parkow. Niestety chaos
urbanistyczny jaki tu panuje, sprawia, e niedugo te miejsca stra-
c cay urok uwaa Waszkiewicz.
Najwikszy pioblem slanowi lo, e poza leienami nale-
cymi do Lasow Paslwowych, niemal wszyslko na Juize jesl
czyj piywaln wasnoci. ni nasze prawo, ani obyczaj
nie chroni krajobrazu dostatecznie lwieidzi piof. Olaczek.
by go chroni, potrzebne jest nie tylko lepsze prawo, lecz tak-
e instytucje, ktore bd je egzekwoway. Takimi instytucjami s
parki krajobrazowe, a jeszcze bardziej narodowe.
Park narodowy czy plac budowy?
Podobnie syluacja wyglda w bezpoiednim oloczeniu,
a lake na leienie Ojcowskiego Paiku Naiodowego, naj-
mniejszego lego lypu obieklu chionionego w naszym kiaju.
Od kilku lal wadze Akademii Ekonomicznej w Kiakowie,
z apiobal gminy Skaa, piobuj wybudowa lu pizy gia-
nicy paiku campus naukowy, w kloiym miaoby pizebywa
okoo lysica osob dziennie. Poki co wadze uczelni nie maj
na len cel pienidzy, lecz nie pozoslawiaj zudze jeli lyl-
ko je znajd, budowa iuszy pen pai.
W lej samej gminie od dwoch lal fima Taia Polska usiu-
je wybudowa osiedle willowe. Dziki zdecydowanej poslawie
wadz paiku naiodowego oiaz izeszy mionikow pizyiody,
dolychczas si lo nie udao, lecz inwesloi wci pize do celu.
Pikanterii caej sprawie dodaj nazwiska ludzi nauki, w tym
F
O
T
.

M
A
R
I
U
S
Z
W
A
S
Z
K
I
E
W
I
C
Z
16 17
profesorw zajmujcych si na co dzie ochron krajobra-
zu, ktrzy podpisuj si pod projektami utworzenia osiedla
Cianowice Ogiod (lak ma si nazywa owa inweslycja w po-
udniowej czci Skay). Pecunia non olet komenluje Jozef
Pailyka, wicedyiekloi Ojcowskiego Paiku Naiodowego.
Pomys zakada budow ioo domow. Gznacza to okoo
tysica osob, przynajmniej ,oo samochodow i zapewne z :oo
psow i kotow. To ogromne obcienie dla parku narodowego,
oddalonego zaledwie o ,oo m od takiego osiedla, to oznacza za-
nieczyszczenia, ktore bd si tam dostawa, a take ludzi i ich
zwierzta, co do ktorych moemy by pewni, i nie zastosuj
si do zakazow poruszania si poza wyznaczonymi szlakami
wymienia zagioenia piof. Olaczek.
Aby pizekona paik do zgody na budow spoinego osie-
dla, jego pomysodawcy wymylaj coiaz dziwniejsze eufe-
mizmy. Mowi o dziakach biologicznie czynnych, dziakach
siedliskowych czy wieszcie lwieidz, e ulwoiz muiaw
kseioleimiczn (baidzo cenne zbioiowiska kowe). Do-
skonale wiedz, e muraw kserotermicznych nie utworz w je-
den rok. To, co oni proponuj, bdzie w najlepszym razie skal-
niakiem obsadzonym obcymi gatunkami, wic adna nazwa
nie zmieni negatywnego wpywu tej inwestycji na rodowisko
parku. Dziaki siedliskowe to nic innego jak domki z ogrod-
kami mog one podnosi ronorodno biologiczn, ale na
terenach miejskich, nie za w ssiedztwie parku narodowego
deneiwuje si Pailyka. Na takie dziaania nie moe by
i nie bdzie z naszej strony zgody!.
Slanowisko paiku jesl nieziozumiae dla Jadwigi Pola-
skiej, inspekloia ds. budowniclwa w uizdzie gminy w Skale.
Park nam tylko przeszkadza, nic wybudowa nie pozwoli,
ycie nam tu zatruwa. Nie doslizega koizyci pyncych
z obecnoci paiku, kloiy pizyciga mnoslwo luiyslow, zosla-
wiajcych w gminie spoie pienidze. Uizdniczka widzi nalo-
miasl wiele zalel budowy nowych osiedli willowych i denei-
wuje si islniejcymi ogianiczeniami. jak parkowi to prze-
szkadza, to niech si ogrodzi, eby mu tam nikt nie wchodzi.
Niech stranikow poustawia, a jak nic mu nie pasuje, to niech
odkupi ten teren od inwestora, zreszt frma chciaa go sprzeda
parkowi. Dyiekloi Pailyka lwieidzi, e chtnie odkupiby
sporny teren i roztacza wizj utworzenia w tym miejscu
rezerwatu przyrody. Niestety, ochrona przyrody w Polsce
jest chronicznie niedoinwestowania i o jakichkolwiek pie-
nidzach na powikszenie parku nie ma mowy...
Poza prawem i sprawiedliwoci
W gminie Suoszowa, po zachodniej slionie Ojcowskie-
go PN, w miejscowoci Smaidzowice, kilkadziesil willi po-
zwolono wybudowa z naiuszeniem piawa. Poniewa w lym
miejscu nie ma obowizujcego planu zagospodaiowania
pizeslizennego, wydano upioszczone decyzje o waiunkach
zabudowy zapomniano je uzgodni z dyiekloiem paiku
naiodowego, cho nakazuj lo slosowne pizepisy. Spiawa na
wniosek Towaizyslwa na Rzecz Ochiony Pizyiody znajdu-
je si w Wojewodzkim Sdzie Adminisliacyjnym, ale spoi-
ne domy ju powslaj. Bez jakichkolwiek zezwole powslaje
iownie wiele innych domow, kloie obecnie obowizujce
piawo pozwala zalegalizowa po wpaceniu niewielkiej kaiy,
kloi inwesloi najczciej wlicza w koszla.
Czslo samowola dolyczy iozbudowy islniejcego
obieklu. Pizykadem jesl zabylkowy myn w Pieskowej Ska-
le, kloiy inwesloi iozbudowa pizy okazji makabiycznie
zniekszlacajc a naslpnie ulwoizy w iodku ieslauia-
cj. Konliola nadzoiu budowlanego slwieidzia dziaanie
niezgodne z piawem, ale wniosku do oiganow cigania nie
pizedslawia, gdy... zagina im nola z konlioli. Kopi
posiada Gjcowski Park Narodowy, lecz boi si j udostpni,
by ponownie nie zgina lwieidzi Maiiusz Waszkiewicz.
***
Wem, e ro zabrzm grnolorne, ale ojczyzna ro ne ryl-
ko zema, budowle hsroryczne wspczesne, ro ne rylko pola
czy zasoby, lecz rake krajobraz! ]el chcemy, by modz ludze
pokochal Polsk, musz j zna z auropsj, ne z relewzj
lwieidzi piof. Olaczek. To chyba najlepsza puenla w kweslii
lego, co dzieje si nie lylko z Jui Kiakowsko-Czslochowsk,
lecz lake z caym naszym kiajem.
Konrad 9alec

REKLAMA
18

19

Rodzi si nowy ruch. Ruch bojowych
konsumentw, uderzajcy wielkie koncerny
tam, gdzie najbardziej boli po kieszeniach.
Tworzy go przede wszystkim klasa rednia, ktra
majc serdecznie do tragicznie niskiej jakoci
wiadczonych usug, postanowia si wreszcie
zbuntowa.
Gownym aigumenlem pizeciwnikow sliajkow na ko-
lei jesl zwykle lo, e udeizaj one w zwykych, ciko pia-
cujcych ludzi, dojedajcych codziennie do piacy. Jednak
sliajki pizepiowadzone w lym ioku [w Wielkiej Biylanii]
spiawi wiele kopolu osobom odpowiadajcym w pized-
sibioislwach kolejowych za wizeiunek fimy i konlakly
z pias. A lo dlalego, e zoslay one zoiganizowane wanie
pizez zwykych, ciko piacujcych ludzi, dojedajcych
codziennie do piacy. Ogoszony niedawno pizez inicjalyw
Moie Tiains Less Sliain
r
plan zoiganizowania ogolnokiajo-
wego sliajku laiyfowego podnios lempeialui w gabinelach
piezesow wielu fim pizewozowych, i nie lylko lam. Mililanl
Consumei (Bojowy Konsumenl) iuch, na kloiy skada si
luny sojusz aklywislow i giup konsumenckich, iozpocz
ofensyw wymieizon w poilfele koipoiacji.
Majca swoj siedzib w Someisel, oiganizacja Moie
Tiains Less Sliain ogosia, e nie zamieiza uiszcza opal za
pizejazdy kolej po sliajku zakoczonym nieoczekiwanym
sukcesem, chocia pizepiowadzonym na niewielk skal.
Zoiganizowany w slyczniu ioo, i. piolesl polega na lym,
e zooo osb zainspirowanych i wspieranych przez dzia-
aczy tej organizacji odbyo podr kolej na trasie Bath
Bristol posugujc si przygotowanymi specjalnie na t
okazj sfaszowanymi biletami. Kady z biletw posiada
wykaligrafowany jaskraw czcionk napis Fare Strike
(Strajk Taryfowy) wraz ze znakiem hrmowym przedsi-
biorstwa przewozowego Worst Great Western
z
. Jako tras
przejazdu wpisano poczenie Hell and Back (Do pieka
i z powrotem). Wedug pizedslawicieli oiganizacji Moie
Tiains Less Sliain, pasaeiowie okazujcy faszywe bilely na
pizejazd nie napolykali adnych liudnoci w podioy, a na-
wel obsuga dwoica Biislol Temple Meads pizepuszczaa ich
pizez boczn biamk

.
Chocia izecznik Fiisl Gieal Weslein, Elaine Wilde, pize-
konywaa, e lylko jedna osoba podioowaa posugujc si
sfaszowanym bilelem, fima niemal nalychmiasl w odpo-
wiedzi na dania pioleslujcych wypoyczya od innych
pizewonikow dodalkowe wagony, by popiawi slandaid
podioowania i ogianiczy noloiyczne zaloczenie poci-
gow. Rozwaamy obecnie przeprowadzenie strajku taryfo-
wego na skal ogolnokrajow i chcemy do tego przekona inne
organizacje zajmujce si dziaaniami na rzecz obrony konsu-
mentow mowi Pelei Andiews, jeden z zaoycieli giupy.
To nie do pomylenia, by frmy zajmujce si przewozem ludzi
dziaay w tak skandaliczny sposob.
Powoanie w giudniu iooo i. oiganizacji Moie Tiains
Less Sliain byo swoislym ukoionowaniem dziaa piowa-
dzonych pizez iozmaile mniejsze, niezalene od siebie giupy
na pizeslizeni oslalnich ri miesicy. Przynajmniej dziesi
takich grup zaoonych spontanicznie przez konsumen-
tw podjo wysiki zmierzajce do zmniejszenia opat lub
zwrotu kosztw poniesionych na rzecz bankw, urzdw,
dostawcw oprogramowania czy hrm zajmujcych si ob-
sug kart kredytowych.
Gownym problemem i przyczyn niezadowolenia jest to,
e w cigu ostatnich dwudziestu lat nasz rzd stworzy prawo
i warunki sprzyjajce obnianiu standardow funkcjonowania
przedsibiorstw. Nieograniczony rozrost frm i tworzenie mo-
nopoli, w poczeniu z deregulacj i likwidacj mechanizmow
kontrolnych, doprowadziy do tego, e klienci traktowani s bar-
dzo czsto jako zo konieczne i w sposob pozbawiony nale-
nego szacunku lwieidzi Gaielh Coombs, zwizany z Cam-
biidge Slialegy Cenlie. I dodaje: Mona odnie wraenie,
e znajdujemy si obecnie w sytuacji, gdy wielu ludzi ma ju
serdecznie tego dosy i kady tylko czeka, a kto inny otwarcie
si zbuntuje, by natychmiast si do niego przyczy. Obawa-
j s dzaa pojedynczo, ale zdaj sobe doskonale spraw,
e w przypadku zborowego proresru polcja ne wsadz do
wzena wszysrkch jego uczesrnkw. Dlarego czekaj on
jedyne na sygna. Dokadne w ren wane sposb rworzy-
y s w przeszoc zwzk zawodowe. Moe ro wane rake
walczce o prawa konsumenrw organzacje, krrych celem
araku s zysk frm orwarce lekcewacych prawa klenrw,
sran s zwzkam zawodowym nowej generacj.
Jednym z pieiwszych pizedslawicieli lego iuchu oby-
walelskiego nieposuszeslwa zosla Maic Gandei, kloiego
dziaalno pizyniosa due slialy biylyjskiemu sekloiowi
bankowemu. Chocia dokadna ich kwola jesl liudna do
Bunt
konsumentw
Stephen Armstrong
18

19

oszacowania, lo wedug posiadanych pizez Gandeia doku-
menlow, pizyczyni si on do zmniejszenia dochodow ban-
kow o pizynajmniej rr milionow funlow szleilingow. Biylyj-
ska piasa sugeiuje jednak, e moe lo by nawel oo milionow
i kwola la z kadym dniem wziasla.
Pod koniec ioo, i., Gandei, z wykszlacenia piawnik,
pozoslawa bez piacy. Z liudem wiza koniec z kocem,
a jego bank giozi mu zamkniciem konla z powodu spoiu
o odselki z lyluu r,o funlow debelu na kaicie kiedylowej.
Nieuslpliwo pizedslawicieli banku pizepenia czai goiy-
czy i niezadowolenia z jakoci wiadczonych usug. Gandei
wiaz ze swoim pizyjacielem, piogiamisl kompuleiowym,
zaoy w slyczniu iooo i. Consumei Aclion Gioup (CAG).
Jego zdaniem, wysoko opal pobieianych pizez bank bya
niezgodna z obowizujcym piawem. Vedug brytyjskiego
prawa, wysoko opat karnych musi odpowiada rzeczywistym
kosztom poniesionym przez bank, nie moe suy pomnaaniu
zyskow lumaczy Gandei.
Na zaoonej pizez CAG slionie in-
leinelowej www.consumeiacliongio-
up.co.uk Gandei umieci wzoiy lislow
i liczne poiady piawne dla osob, kloie
chciay dowiedzie si, w jaki sposob od-
zyska opaly kaine niesusznie pobiane
pizez banki. Baidzo szybko lemal pod-
chwyciy inne wiliyny inleinelowe, jesz-
cze zanim dziaalno CAG spolkaa si
z zainleiesowaniem ze sliony licznych
gazel oiaz biylyjskiego Slowaizyszenia
Konsumenlow i wydawanego pizez nie
magazynu Vhich?. Stowarzyszenie CAG
zrzesza obecnie 1{o tys. czonkw, spo-
rd ktrych ponad 8 tys. odzyskao pie-
nidze zabrane im przez banki. Wedug
danych zebranych przez dziennikarzy Te Independent,
z porad CAG skorzystay dodatkowo ponad dwa miliony
osb nie bdcych czonkami stowarzyszenia. W ieakcji na
len powszechny wybuch niezadowolenia, Omce of Faii Tia-
ding (Biuio ds. Uczciwego Handlu) poslanowio iozszeizy
zakies swojego dochodzenia zwizanego z opalami z lyluu
uylkowania kail kiedylowych i obj nim iownie sekloi
bankowy. Gczekuj, e GFT podejmie decyzj o znacznej
redukcji karnych odsetek, ale jednoczenie mam nadziej, e
pozytywny werdykt nie spowoduje zawieszenia dziaalnoci na-
szego stowarzyszenia mowi Gandei. Nieroztropnym byoby
roztrwonienie tego potencjau i energii.
Z kolei w lipcu iooo i., Andiew Moiiell z Guildfoid,
zaliudniony jako infoimalyk, podj podobne dziaania
w slosunku do fimy Tames Walei, kloia doslaicza miesz-
kacom wod. Po tym, jak szsty rok z rzdu nie wywi-
zaa si ona ze swoich zobowiza w zakresie likwidacji
nieszczelnoci sieci wodocigowej, Morrell wciek si
i postanowi pomniejszy swj rachunek proporcjonal-
nie do iloci wody marnotrawionej kadego roku przez
nieszczeln sie zaizdzan pizez Tames Walei. Odpo-
wiadao lo i piocenlom kwoly paconych iachunkow.
V podpisanej przeze mnie umowie z Tames Vater zobo-
wizaem si do odprowadzania opat za dostarczanie wody,
a frma zobowizaa si do likwidacji nieszczelnoci w sieci
wodocigowej wyjania. V sposob oczywisty przedsibior-
stwo nie wywizuje si ze swoich obowizkow, brak jest jakiej-
kolwiek reakcji ze strony organizacji nadzorujcych, a jakby
tego byo mao, frma Tames Vater zostaa niedawno sprze-
dana z ogromnym zyskiem. Na slwoizonej pizez Moiiella
slionie inleinelowej www.lhameswaslei.co.uk mona
znale piosly kalkulaloi pozwalajcy obliczy kwol, kloi
naley odj od iachunku za wod. Ponadlo umieszczono
na niej odnoniki do slion fim piodukujcych wodomie-
ize oiaz liczne wskazowki, jak zmaksymalizowa koszly po-
noszone pizez nieizelelnego doslawc wody.
W lym samym czasie, na slionie inleinelowej hllp:ll
www.bbclvlicence.com, Mall D umieci szczegoowy opis
lego, w jaki sposob mona unikn poslawienia pized sdem
za nieuiszczanie abonamenlu na izecz slacji BBC. W kwiel-
niu lego ioku na wiliynie mona byo pizeczyla: Strona
nasza zanotowaa niewielki, ale znaczcy sukces. Dziki za-
wartym tutaj informacjom udao si pomoc ,,, osobom stawi
czoa przeladowaniom ze strony BBC. Gznacza to, e przez
ponad po roku naszego funkcjonowania BBC stracia okrg
sumk roo tys. funtow. Kwota ta jest nieporownywalna z wyso-
koci rocznego wynagrodzenia jonathana Rossa

(r8 milionow
funtow), ale to dopiero pocztek. jeeli informacje zawarte na
BBCtvLicence.com pomogy Tobie w walce z BBC, odwdzicz
si i poinformuj o nas innych.
Coraz czstsze s takie przypadki nieposuszestwa
konsumentw, wypowiadania konkretnym hrmom wojny
podjazdowej. Na foiach dyskusyjnych, lakich jak www.pe-
nallychaiges.co.uk, ioi si od pomysow coiaz lo nowych
alakow wymieizonych w nieizelelne fimy. Nawel wiliyny
inleinelowe nalece do gownego nuilu mediow doslizegy
lo zjawisko i wskulek zmiany nasliojow swoich czylelnikow
poslanowiy publikowa iownie ionego iodzaju wskazow-
ki dolyczce pailyzanckich melod walki z koipoiacjami.
Na pizykad na slionach seiwisu inleinelowego MoneySa-
vingExpeil.com mona znale opis, kiok po kioku, kiedy-
lowej zemsly: lego, w jaki sposob bez odselek zadua si za
pomoc kail kiedylowych, a uzyskane w len sposob iodki
umieszcza na wysokoopiocenlowanych lokalach.
Czasami laklyka walki piowadzonej pizez konsumen-
low ma w sobie co z suiiealizmu. Pizykadem niech bdzie
Te Complainls Choii of Biimingham (www.complainlscho-
ii.oig) (Choi Niezadowolonych z Biimingham), kloiy zach-
P
L
A
K
A
T

N
A
W
O

U
J

C
Y

D
O

S
T
R
A
J
K
U
T
A
R
Y
F
O
W
E
G
O
W
V
A
N
C
O
U
V
E
R
.
F
O
T
.

R
O
L
A
N
D
T
A
N
G
L
A
O
20

21

ca mieszkacow do wypiewania pized siedzibami nieizelel-
nych pizedsibioislw swoich skaig i zaale pizeplalanych
iefienem I wanl my money back (Chc z powiolem moje
pienidze). Podobne giupy zizeszajce niezadowolonych
konsumenlow powslay w Helsinkach, Sankl Peleisbuigu
i Pillsbuighu. Wsplnym mianownikiem inicjatyw jest to,
e zrodziy si mniej wicej w tym samym czasie oraz e
w adnym z tych przypadkw obywatele nie zwrcili si
o pomoc do ju istniejcych organizacji bronicych praw
konsumentw. Wicz pizeciwnie, dziaania pizez nich podej-
mowane maj wiele wspolnego z lechnikami wykoizyslywa-
nymi w pizeszoci pizez iadykalne giupy lewicowe; dobi
analogi slanowi lake poiownanie bojowego Animal Libe-
ialion Fionl (Fionl Wyzwolenia Zwieizl) do zachowawczej
RSPCA (Royal Sociely foi lhe Pievenlion of Ciuelly lo Ani-
mals Kiolewskie Towaizyslwo Opieki nad Zwieizlami).
Wikszo uczestnikw tych nowych ruchw i ini-
cjatyw nie ma adnego wczeniejszego dowiadczenia
w przeprowadzaniu protestw spoecznych czy akcji
informacyjnych. Wrcz przeciwnie, s oni najczciej
przedstawicielami klasy redniej, ktra przez lata bya
chlub i ostoj systemu. Ruch Bojowych Konsumenlow
lwoiz ludzie siedzcy w zniszczonych wagonach poci-
gow, nacigani pizez fimy zajmujce si doiadzlwem f-
nansowym i usugami bankowymi, ignoiowani pizez czslo
monopolislyczne pizedsibioislwa uylecznoci publicznej.
Jakby lo okieli Howaid Beale z Sieci, ci ludzie s wcie-
kli jak diabli i nie zamieizaj lego duej znosi
,
.
Zdaniem Maika Ralclifea, pizewodniczcego fimy
Muimui, zajmujcej si badaniami iynku i zachowa konsu-
menlow, len bunl jesl owocem piocesow liwajcych w Wiel-
kiej Biylanii od ponad dziesiciu lal. Do lal ,o. Biylyjczykom
wyslaiczay dziaania podejmowane pizez Slowaizyszenie
Konsumenlow (Consumeis Associalion) i izecznikow ich
piaw, a lake nadawane pizez lelewizj piogiamy pilnujce
nieuczciwych pizedsibioicow. Jednak w miai wzioslu zy-
skow osiganych pizez fimy, poczonego z pogoiszeniem
jakoci wiadczonych usug, wiaia w skuleczno dolych-
czasowych inslylucji konliolnych i nadzoiujcych wyianie
w spoeczeslwie osaba.
Ludzie dostrzegaj, e pomimo tego, i w cigu ostatnich
dziesiciu lat zyski bankow wzrosy gigantycznie, sposob trak-
towania klientow nie uleg adnej poprawie. Vrcz przeciwnie,
banki stay si jeszcze bardziej maostkowe i mciwe lwieidzi
Ralclife. eby to zagodzi, pojawiaj si potem w telewizo-
rach przesycone ciepem i mioci spoty reklamowe, ktore po-
woduj niesmak i oburzenie, i tak koko si zamyka. /.../ Vydaje
mi si, e nastpnym celem ruchow konsumenckich bd frmy
dziaajce w brany telefonii komorkowej. Ich istnienie jest dzi-
siaj oczywist koniecznoci, ale wikszo uytkownikow szcze-
rze ich nie znosi. Vszyscy doskonale zdajemy sobie spraw, e
nawet gdy oferuj nam one darmowe rozmowy telefoniczne
oraz nieograniczony dostp do Internetu za ,o funtow miesicz-
nie, to ich zysk wci wynosi ,, procent tej kwoty. Konsumenci
a przebieraj nogami z niecierpliwoci,
szukajc sposobu na dobranie im si do
tykow i wpakowanie tam petardy. jee-
li kto go znajdzie i rozpowszechni, ju
za chwil usyszysz wielkie bum!.
Zaiowno Ralclife, jak i Coombs
pizewiduj w najbliszym czasie
wziosl aklywnoci giup spod znaku
Bojowego Konsumenla. Maa jest
szansa, e gowne partie polityczne czy
istniejce grupy nacisku bd w stanie
lepiej odpowiada na codzienne po-
trzeby ludzi i ogranicza wszechobecn
samowol frm pizekonuje Ralclife.
]eel nkr c ne sucha ne masz
s do kogo zwrc o pomoc, ro albo
ronesz w desperacj, albo podejmujesz
dzaana, by ren sran rzeczy zmen.
W chwl obecnej wszysrko wskazuje
na ro, e Bryryjczycy powol przygoro-
wuj s do rego drugego.
Srephen 5rmsrrong
Vspopraca Shabeeh bbas i jonathan Pearson
Tum. Sebastian Makowski
Powyszy tekst pierwotnie ukaza si w brytyjskim lewicowym tygodniku The
New Statesman z 14 maja 2007 r. Przedruk za zgod redakcji. Wicej o pimie:
www.newstatesman.com
Przypisy redakcji Obywatela:
1. W wolnym tumaczeniu: Dodatkowe Pocigi Rozaduj Napicie.
2. Najgorsza Great Western nazwa odnoszca si do brytyjskiego przewonika First
Great Western.
3. W Wielkiej Brytanii wychodzc z peronu naley woy bilet do bramki, podobnie jak
przy wejciu na peron, boczna bramka przeznaczona jest gwnie dla osb niepeno-
sprawnych, wzkw dziecicych itp.
4. Znany brytyjski prezenter telewizyjny i krytyk flmowy.
5. Chodzi o synny monolog z satyrycznego flmu Sidneya Lumeta z 1976 r. Odtwrca
roli Bealea, podstarzaego prezentera telewizyjnego planujcego samobjstwo, Peter
Finch, dosta za ni pomiertnie Oskara, a jego kreacja przesza do historii kina.
C
H

R

N
I
E
Z
A
D
O
W
O
L
O
N
Y
C
H

Z
W
Y
B
U
D
O
W
A
N
I
A

K
O
L
E
J
N
E
G
O

C
E
N
T
R
U
M

H
A
N
D
L
O
W
E
G
O

W

C
E
N
T
R
U
M

H
E
L
S
I
N
E
K
.

F
O
T
.
W
W
W
.
C
O
M
P
L
A
I
N
T
S
C
H
O
I
R
.
O
R
G
20

21

Co Pan sdzi o obecnym stanie wiedzy na temat organizmow mo-
dyfkowanych genetycznie (GMG) oraz potencjalnych zagroe,
jakie cz si ze spoywaniem produktow, ktore je zawieraj? Gr-
downicy tej technologii twierdz, e moemy by spokojni o swoje
bezpieczestwo, bo s to pierwsze w historii tak skrupulatnie ba-
dane produkty.
A. P.: Takie opinie izecz jasna wpiowadzaj nas w bd. Na
noimalne jedzenie skada si lak pizeogiomny zakies ioz-
mailych pioduklow, e dokonywanie uogolnionych poiow-
na z GMO nie moe nic wyjani. Upiawnione jesl wyciga-
nie wnioskow wycznie z bada poiownawczych, obejmuj-
cych z jednej sliony konwencjonalne, liadycyjne piodukly
ywnociowe, a z diugiej ich genelycznie zmienione do-
mniemane odpowiedniki czy le nowe piodukly olizymane
z akceplowanych pioduklow konwencjonalnych poddanych
ulepszeniom za pomoc jakich nowoczesnych lechnologii.
Takie bezpoiednie poiownania musz by opaile na najno-
woczeniejszej doslpnej melodologii analilyki chemicznej
oiaz ocenie biologicznego wpywu na oiganizmy iygo-
iyslycznych leslach klinicznych na zwieizlach i ludziach.
Wszyslko lo musi by pizepiowadzone (lub pizynajmniej
zweiyfkowane) pizez niezalenych naukowcow. Piosz jed-
nak spiobowa znale wyniki lakich bada na lemal GMO!
W lych zaledwie kilku pizypadkach, gdy pizepiowadzo-
no lakie badania i opublikowano ich wyniki, zawsze byy one
lakie same: nie zoslawiay suchej nilki na pioduklach mody-
fkowanych. O nieszkodliwoci pioduklow zmienionych ge-
nelycznie mona w najlepszym pizypadku! powiedzie
lyle, e sd na ich lemal naleaoby zawiesi zanim l kwesli
iozslizygn wyniki bada pizepiowadzonych pizez niezale-
nych ekspeilow. Do lego czasu zaslosowanie powinna mie
lzw. zasada oslionoci. Piodukly modyfkowane genelycznie
nie powinny by dopuszczane do obiolu, a GMO nie naley
upiawia na olwailych polach.
Prosz wyjani, jakie zagroenia dla ludzkiego zdrowia s charak-
terystyczne dla modyfkowanej ywnoci. jak wiele z nich, w wietle
mocnych dowodow naukowych, okazao si by realnymi i moemy
je traktowa jako co wicej ni spekulacje?
A. P.: Gowny powod do niepokoju slanowi lo, e nie
mamy jak dold adnych lwaidych dowodow dolyczcych
bezpieczeslwa ywnoci zmodyfkowanej genelycznie. Su
za lo cakiem licznymi, niezalenymi wiadeclwami badaczy,
kloizy slwieidzili islnienie iozmailych zagioe zwizanych
z lak ywnoci. Nie jesl iaczej moliwe, by je lulaj zapie-
zenlowa w zwizej foimie. Powiem wic lylko lyle, e wedle
mojej opinii do gownych niebezpieczeslw, polwieidzonych
napiawd izelelnymi badaniami, zaliczy naleaoby pioble-
my z funkcjonowaniem ukadu odpoinociowego, zwikszo-
ne iyzyko ieakcji aleigicznych oiaz obnion wailo od-
ywcz pioduklow poddanych manipulacji w slosunku do
ich konwencjonalnych odpowiednikow. Jeli powanie po-
liaklujemy wyniki bada piowadzonych pizez Eimakow,
Mity i fakty
o mutantach
z di. Aipadem Puszlaiem
iozmawia Micha Sobczyk
Dr rpd Pusztai
(ur. 1931) wiatowej sawy specja-
lista w zakresie ywienia, zwaszcza
bezpieczestwa ywnoci, pionier
bada nad oddziaywaniem lektyn
na przewd pokarmowy. Wgier,
ktry po wydarzeniach roku 1956
opuci ojczyzn i wyemigrowa
do Wielkiej Brytanii. Na Wgrzech
ukoczy chemi, na Uniwersytecie
Londyskim fzjologi; tame uzy-
ska doktorat z biochemii. Wieloletni wykadowca akademicki, oprcz
Budapesztu i Londynu pracowa w instytutach naukowych w Chicago
oraz w szkockim Aberdeen, w Rowett Research Institute.
W 1998 r. straci prac w tej ostatniej placwce za upublicznienie
w wywiadzie telewizyjnym wstpnych wynikw bada, z ktrych
wynikao, e jedna z odmian genetycznie modyfkowanych ziem-
niakw, szykowana do wprowadzenia na rynek, moe powanie
zagraa zdrowiu konsumentw. Po tych wydarzeniach sta si jed-
n z czoowych postaci wiatowego ruchu oporu wobec blokowania
przez korporacje biotechnologiczne rzetelnych bada nad GMO. Pe-
ni funkcj m.in. konsultanta grup zamierzajcych prowadzi wasne,
niezalene testy. Za swoj dziaalnoci uhonorowany m.in. Whistle-
blower Award przez Federacj Niemieckich Naukowcw oraz IALA-
NA (Midzynarodowe Stowarzyszenie Prawnikw Sprzeciwiajcych
si Broni Jdrowej), w 2005 r.
Autor i wspautor ok. 300 rozpraw naukowych, autor lub redak-
tor naukowy kilkunastu ksiek. Podkrela, e nie jest przeciwnikiem
biotechnologii, a jedynie walczy o bardzo dokadne przetestowanie
wszelkich nowych rozwiza przed ich zastosowaniem. Ostatnio
zajmuje si potencjalnymi zagroeniami zwizanymi ze stosowaniem
nanotechnologii w produkcji ywnoci.
22

23

a powinnimy, cho piobuje si je
podwaa, lo do lej lisly naleao-
by doda pioblemy z iepiodukcj
[zespo pod kieiunkiem di Iiiny
Eimakowej z Rosyjskiej Akademii
Nauk zaobseiwowa wysoki po-
ziom mieilelnoci i zabuizenia
wzioslu u szczuiow, kloiych mal-
ki byy podczas ciy kaimione
genelycznie modyfkowan soj
pizyp. ied.].
Prosz nam opowiedzie o swoich
badaniach, ktore stay si punk-
tem zwrotnym w dyskusji na temat
GMG i sprawiy, e ze zwolennika
tej technologii sta si Pan jedn
z

najbardziej znanych osob w ro-
dowisku naukowym, ktore ostrzega-
j przed jej potencjalnymi skutkami
ubocznymi.
A. P.: W r,,, i., dwa lala po wpiowadzeniu na ameiykaski
iynek pieiwszej genelycznie modyfkowanej ioliny, pomido-
ia FLAVR-SAVR, w iecenzowanych pismach naukowych ci-
gle nie byo ani jednej publikacji powiconej bezpieczeslwu
lakich pioduklow, cho znane byy ju gosy naukowcow, e
mog by powody do niepokoju. Dlalego le Depailamenl ds.
Rolniclwa, iodowiska i Ryboowslwa owczesnego biylyjskiego
Minisleislwa ds. Szkocji (Scollish Omce Agiiculluie, Enviion-
menl and Fisheiies Depailmenl) ogosi konkuis ofeil na pio-
jekly badawcze w zakiesie moliwego wpywu upiaw GMO na
iodowisko, gleb, mikiooiganizmy, zwieizla i zdiowie konsu-
menlow. Opiacowany pizez nas, baidzo szczegoowy plan ba-
da, zosla pizyjly: uznano, e spenia wszelkie kiyleiia nauko-
wej cisoci. Zadania w iamach caego piogiamu iozdzielono
midzy jednoslkami bioicymi w nim udzia. Na piob innych
naukowcow uczeslniczcych w piogiamie, zoslaem mianowa-
ny jego kooidynaloiem.
Zespo badawczy pod moim kieiowniclwem, dziaajcy
w Rowell Inslilule w Abeideen, mia za zadanie opiacowa
jak najlepsz melodyk oceny iyzyka zwizanego z upiawami
modyfkowanymi. W lym celu piowadzilimy badania na gene-
lycznie zmienionych ziemniakach, kloie miay slanowi model
GMO. Mielimy zieszl nawel podpisan umow z fim Axis
Genelics, zapewniajc nam udzia w zyskach, jeli oslalecznie
ich piodukl liaf do noimalnego obiolu handlowego.
Kiedy pizyslpowalimy do bada, dysponowalimy wyni-
kami popizednich uslale naukowcow. Wynikao z nich, e pio-
dukl wslawianego do ziemniakow genu, lzw. GNA (leklyna wy-
lwaizana w cebulkach pizebiniegow), nie slwaiza wikszego
zagioenia zdiowolnego dla zwieizl nawel w ilociach 8oo
iazy wikszych ni le, jakie spodziewano si znale w modyf-
kowanych ziemniakach. Wszyslkie wspomniane lesly polegay
jednak na zwykym aplikowaniu GNA do diely ziemniaczanej,
na kloiej pizebyway zwieizla dowiadczalne. Tymczasem
w naszych badaniach szybko pojawiy si pioblemy. Najpieiw
slwieidzilimy pieiwsze niepokojce oznaki, e modyfkowane
ziemniaki szkodziy nie lylko mszycom (do czego zoslay zapio-
jeklowane), ale lake innym oiganizmom, w lym poylecznym
owadom, jak biedionka dwukiopka, kloia w naluize konlioluje
populacje mszyc. Co jeszcze baidziej niepokojce, diela opaila
na modyfkowanych ziemniakach hamowaa wziosl szczuiow,
zwaszcza jeli bazoway na niej pizez duszy czas, zabuizaa
piawidowy iozwoj kluczowych oiganow wewnliznych i osa-
biaa ukad odpoinociowy.
Uzyskane wyniki skoniy nas do wniosku, e wszyslkie le
pioblemy wynikaj bezpoiednio z samego faklu zaslosowania
lechnologii modyfkacji genelycznej iolin, jakoby w peni bez-
piecznej. Pizede wszyslkim z naszej nieumiejlnoci piecyzyj-
nego wslawiania dodalkowych genow do genomow bioicow,
lak by nie zakoca ekspiesji noimalnych genow.
Co nastpio po tym, jak zdecydowa si Pan zaalarmowa opini
publiczn o wstpnych wynikach bada Paskiego zespou? Ta hi-
storia nie odbia si niestety w Polsce zbyt szerokim echem.
A. P.: Bezpoiednio po moim dwuipominulowym wysl-
pieniu lelewizyjnym, wyemilowanym w sieipniu r,,8 i., moja
macieizysla jednoslka bya niezwykle zadowolona, e znalaza
si w cenlium uwagi. Dyiekloi baidzo mi gialulowa, lake
w ofcjalnych komunikalach piasowych Rowell Inslilule. Nie-
slely, nie dolizyma zoonego mi pizyizeczenia, e nie bdzie
ujawnia mediom szczegoowych wynikow naszych bada i
co miao szczegolnie kalasliofalne skulki nigdy nie konsullo-
wa ze mn cisoci lieci iozmailych owiadcze dla mediow.
Efeklem byy baidzo powane bdy w udzielanych pizez niego
wywiadach, co polem wykoizyslywano do napaslliwego kwe-
slionowania moich wynikow.
Biylyjski izd wkiolce poinsliuowa dyiekloia, e uzyska-
ne pizeze mnie iezullaly sloj w spizecznoci z jego polilyk,
pizychyln iozwojowi lechnologii GMO, dlalego naley unie-
moliwi ich nagonienie oiaz uciszy moj osob. I lak zosla-
em zawieszony, moje wyniki poddane iewizji pizez powoan
napidce, doian komisj i uznane za naukowo bezwailocio-
we. Slao si lak pomimo lego, e w komisji zasiadali naukow-
R
Y
S
.

C
L
A
Y

B
E
N
N
E
T
T
,

W
W
W
.
C
L
A
Y
B
E
N
N
E
T
T
.
C
O
M
www.claybennett.com
22

23

cy z innych dziedzin ni slanowia pizedmiol bada, a mi nie
dano moliwoci osobislego wyjanienia, jak wygldaa nasza
piaca badawcza. Ponadlo, skonfskowano wszyslkie nasze wy-
niki, pizejlo moj koiespondencj, a dyiekloi jednoslki wyslo-
sowa do mnie seii lislow, w kloiych napisa wpiosl: jeli bd
z kimkolwiek iozmawia o wynikach naszej piacy wszyslko
jedno, czy bd lo osoby spoza inslylulu, czy le jego piacow-
nicy podejmie pizeciwko mnie kioki piawne. Pozwolono mi
wypowiada si na len lemal dopieio w lulym r,,, i.
Ponadlo, niezwykle osliy alak pizypuci na mnie naukowy
eslablishmenl, nie wyczajc Towaizyslwa Kiolewskiego (Te
Royal Sociely) i lo pomimo lego, e w czleinaslu zdaniach, ja-
kie wyemilowano z iozmowy ze mn, nie znalazy si adne bli-
sze infoimacje na lemal melodologicznych aspeklow moich ba-
da, a Towaizyslwo nie miao sposobnoci zapozna si z nimi
w weisji oiyginalnej. Nie wspominajc ju o lym, e nie islniay
adne inne badania na modyfkowanych ziemniakach, pizepio-
wadzone czy lo pizez Towaizyslwo, czy pizez kogokolwiek in-
nego, by moc poiowna ich wyniki z naszymi. Towaizyslwo po
pioslu opublikowao na amach piasy specjalislycznej kiylyk
moich iezullalow, nie odnoszc si jednak bezpoiednio do da-
nych zgiomadzonych pizez nasz zespo. Tiudno byoby znale
podobne pizypadki w hisloiii publikacji naukowych.
Wszyslko lo pokazuje, jak diamelialnie moe si zmieni
punkl widzenia, jeli lylko jakie odkiycia naukowe zagiaaj
czyim inleiesom. Dodalkow kwesli jesl fakl, e wikszo
najwaniejszych decyzji podejmuj niewaciwi ludzie: lacy,
kloizy dawno zaizucili aklywn dziaalno sliicle naukow
na izecz zasiadania w iozmailych komilelach i pizeslali choby
w miai dokadnie ledzi iozwoj swoich dziedzin.
jak Pan skomentuje reakcje innych naukowcow na to, co przytra-
fo si Panu po opublikowaniu tych wynikow? Co byo czstsze.
otwarcie wyraana solidarno, milczenie czy kwestionowanie po-
prawnoci rezultatow otrzymanych przez Pana? jak wielu z

nich
aktywnie zaangaowao si w obron wnioskow z Paskich ba-
da?
A. P.: Cz moich kolegow, zwaszcza w Rowell Inslilule,
byo zasliaszonych pizez dyiekloia. Cz pozoslaych, kloiych
piace badawcze byy zalene od wspaicia fnansowego pizemy-
su biolechnologicznego, alakowaa mnie lub, w najlepszym ia-
zie, siedziaa cicho i udawaa, e spiawy nie ma. Z diugiej slio-
ny jednak wielu naukowcow z caego wiala, zwaszcza lych,
z kloiymi miaem okazj wspopiacowa w pizeszoci (iazem
z on kooidynowalimy czleiy baidzo powane euiopejskie
piogiamy badawcze) slano w mojej obionie, gdy lylko mieli
moliwo zapozna si z wynikami mojego zespou, opubliko-
wanymi pizez inslylul, oiaz moj ieakcj na len fakl. Wspaicia
udzieli mi lake Ksi Kaiol.
Przeciwnicy wprowadzania GMG podkrelaj fakt bliskich zwiz-
kow rodowiska naukowego z przemysem biotechnologicznym,
sponsorujcym wikszo z jego dziaa. Czy oznacza to, e ba-
dania fnansowane przez pastwo mona uwaa za wolne od
wpywu tego lobby?
A. P.: Slanowczo nie. Rady naukowe w wikszoci kiajow
wiala, a bez wlpienia w Wielkiej Biylanii i innych paslwach
euiopejskich, s naszpikowane pizedslawicielami pizemysu
biolechnologicznego. Pizykadowo, pizez pewien czas biylyj-
ska BBSRC (Biolechnology and Biology Science Reseaich Co-
uncil Rada ds. Bada Naukowych w zakiesie biolechnologii
i biologii) bya kieiowana pizez jednego z byych szefow fimy
Zeneca, kloia obecnie slanowi cz jednego z biolechnologicz-
nych giganlow zajmujcych si iozwojem lechnologii GMO.
Nie musz chyba wyjania, jak swobod ma naukowiec,
kloiy olizymuje fundusze od lakiej koipoiacji, w kweslii opu-
blikowania danych godzcych w jej inleiesy. Paslwowe wspai-
cie nauki jesl obecnie nieslely jedynie pizedueniem syslemu
fnansowania bada, opailego na iodkach pizemysu biolech-
nologicznego.
GMG cz si z zagroeniami nie tylko dla zdrowia, ale take
np. dla ronorodnoci biologicznej czy moliwoci utrzymania si
przez niezalenych, drobnych rolnikow. Niestety, decydenci czsto
przyjmuj wski, technokratyczny sposob patrzenia na te kwestie
i nie dostrzegaj tego nawet jeli nie s w aden sposob skorum-
powani przez korporacje biotechnologiczne. jak to wyglda np.
w przypadku badaczy i studentow zajmujcych si biologi mo-
lekularn czy innymi naukami przyrodniczymi? jakie jest ich po-
dejcie?
A. P.: Pienidze, kloie na badania olizymuj biolodzy mole-
kulaini, iownie w wikszoci pochodz od pizemysu, piodu-
cenlow GMO. Jeliby wic zaczli olwaicie zgasza wlpliwoci
wobec lej lechnologii, mog pomacha na poegnanie swoim
gianlom badawczym... Nie sdz le, by syluacja innych na-
ukowcow, zajmujcych si lzw. naukami o yciu (life sciences),
ionia si w jakikolwiek islolny sposob. A polilycy podaj
w lym kieiunku, w kloiym ich zdaniem pyn pienidze. Rzecz
jasna, ekspeici doiadzajcy im w spiawach nauki lake pocho-
dz z kigow biobiznesu. Udao im si pizekona polilykow, e
GMO oznacza pizysze zyski, dodalkowe dochody budelowe
z podalkow ilp. W Wielkiej Biylanii baidzo znaczn cz fun-
duszy emeiylalnych paslwo zainweslowao wanie w fimy
biolechnologiczne...
Nieatwo jest walczy z wielkimi frmami, nawet jeli dysponuje
si naprawd mocnymi argumentami. Chciabym wiedzie, co Pan
uwaa za najwaniejsze w walce z lobby pro-GMG, utrzymuj-
cym mit nieszkodliwoci tej technologii.
A. P.: Musimy ujawni skal skoiumpowania bada nauko-
wych nad oiganizmami genelycznie modyfkowanymi, na co
jesl masa bezslionnych wiadeclw. Musimy wyjania obywa-
lelom, e nie mog spodziewa si izelelnych opinii ze sliony
pizekupionych naukowcow. Ludzie musz egzekwowa swoje
demokialyczne piawo do olizymywania infoimacji o spiawach,
kloie ich dolycz. Jako e lo oni bd ponosi bezpoiednie iy-
zyko negalywnych naslpslw, musz da od polilykow, by
pizywiocili niezalene badania nad bezpieczeslwem mody-
fkowanych pioduklow.
Dzikuj za rozmow.
Krakow, :, kwietnia :oo, r.
24

25

Irlandia jest krajem olbrzymiego sukcesu
gospodarczego w tradycyjnym rozumieniu tego
pojcia. I to jest jedyny fakt, w kwestii ktrego
panuje zgoda midzy rnymi opiniami na
temat genezy wielkiego skoku ekonomicznego
w pastwie, ktre zyskao miano celtyckiego
tygrysa. Jedni uwaaj, e to skutek gwnie
amerykaskich inwestycji i niskich podatkw.
Ich oponenci twierdz natomiast, e przyczyny
s gbsze wi si z niekonwencjonalnym
modelem irlandzkiego partnerstwa spoecznego
i wypracowaniem wasnych, efektywnych
strategii rozwoju.
Swoj drog
Sukces zielonej wyspy jest tym ciekawszy, e kraj
trudno jednoznacznie zaklasyhkowa do powszechnie
znanych modeli gospodarczych. Zwolennicy modelu an-
glosaskiego (ameiykaskiego) uwaaj, e Iilandia posza ich
liopem pizyja zasad niskich podalkow i olwailoci na
zagianiczne inweslycje. Zapominaj jednak, e len kiaj ma
lake silnie iegulowany iynek zaliudnienia i ukady zbioio-
we piacy na szczeblu cenlialnym, a izd jesl do aklywny
w gospodaice. Ale zwolennicy modelu konlynenlalnego (za-
chodnioeuiopejskiego) iownie nie powinni odczuwa pe-
nego komfoilu w pizypisywaniu Iilandii do swojej cieki
iozwoju. Kiaj len ma bowiem zaiowno niskie podalki, jak
i niskie wiadczenia spoeczne oiaz do sabe usugi pu-
bliczne (suba zdiowia, lianspoil ilp.).
Zupenie ziozumiae jesl nalomiasl lo, dlaczego zwo-
lennicy obu modeli baidzo chcieliby mie Iilandi w swo-
im poilfolio jako pizykad liafnoci slosowania ich leoiii.
W cigu ostatnich lat kraj ten dokona olbrzymiego skoku
rozwojowego, co wida najlepiej dziki porwnaniom. W
Iilandii iednioioczny wziosl PKB wynios a 8,r w lalach
r,,,-ioo, nalomiasl iozwoj Woch w lym czasie naslpo-
wa w lempie r,, iocznie, Fiancji i,r, Wielkiej Biylanii
i,,, a USA ,. Jeszcze kilkanacie lal lemu Iilandia
miaa dochod naiodowy odpowiadajcy oo piocenlom ied-
niego dochodu w kiajach UE leiaz wynosi on ro (ii-
landzki dochod na gow mieszkaca jesl diugi na wiecie).
W oslalnich ro lalach wybudowano poow wszyslkich do-
mow, kloie islniej w kiaju. W lym okiesie slwoizono ok. ,oo
lys. miejsc piacy (caa populacja wynosi ,i mln osob).
Mona wicz odnie wiaenie, e Irlandczycy rozmyl-
nie nie kopiowali adnych modeli i w tym tkwi wane r-
do ich powodzenia. Zamiast przejmowa si teoretyczny-
mi zaleceniami, starannie analizuj realia, w ktrych przy-
szo im y i buduj rozwizania programy spoeczne
i gospodarcze odpowiadajce ich warunkom.
Wielka transformacja
Po wywalczeniu niepodlegoci w r,ii i., pizez kilka de-
kad Iilandia pozoslawaa gospodaik do aulaikiczn, co
byo w znacznym slopniu wyboiem polilycznym nowego
paslwa. Dominowa sekloi iolny, a pewnej czci spoe-
czeslwa wydawao si, e lo jesl wanie model dla Iilandii:
gospodaika zbudowana woko iolniclwa i oiodkow piowin-
cjonalnych. Uwaano, e jeli komu zaley na yciu miejskim
i iozwoju lechnologicznym, ma do wyboiu ssiedni Wielk
Biylani albo Slany Zjednoczone. Jednak z czasem okazywao
si, e coiaz liudniej ulizyma laki model. W iolniclwie lop-
niay miejsca piacy, a nowe nie powslaway (jeszcze w r,oo i.
niemal o ludnoci piacowao w iolniclwie, leniclwie i iy-
boowslwie). Iilandczycy zaczli gosowa jak mowiono
nogami. W lalach r,,r-or wyjechao z kiaju a o, lys. osob.
Klasa polilyczna zoslaa zmuszona do zweiyfkowania
swojego naslawienia. Tym baidziej, e paday opinie, i po-
mimo kilku dekad niepodlegoci nie udao si modemu
paslwu zbudowa ekonomicznych fundamenlow niezale-
nego bylu. Ray Mac Shaiiy i Padiaic While, znane iilandzkie
poslacie, pisali, e Polityczna niepodlego od Vielkiej Bry-
tanii, wbrew nadziejom wielu osob, nie bya tosama z niepod-
legoci ekonomiczn. W lalach ,o. iilandzki ekspoil wci
w ,o piocenlach liafa do byego kolonizaloia, co nie wiad-
czyo o iealnej niezalenoci.
Paradoksalnie, Irlandczykom pomg kryzys lat 8o. Wy-
korzystali go jako dogodny moment do przedehniowania
swoich dziaa w rnych wanych sferach ycia. A przey-
Rozwj
po swojemu,
czyli iilandzkie paklowanie
Andrzej Zybaa
24

25

wali wwczas gbokie zwtpienie we wasne siy. Wyraao
si to choby skal emigracji. Rocznie lys. Iilandczykow
opuszczay kiaj. Beziobocie sigao piawie io, szalaa infacja.
W lalach r,8o-8, zaliudnienie w pizemyle skuiczyo si a
o jedn czwail, co odczuwano jak zapadanie si giunlu pod
nogami. Wziosl gospodaiczy wynosi zaledwie r,,. Dugi
paslwa byy iowne r,o PKB, a ich obsuga pochaniaa iocz-
nie 1l pizychodow podalkowych. Sfeia publiczna znajdowaa
si na kiawdzi zaamania. Rosa jednak lake deleiminacja,
aby odwioci bieg wydaize. Iilandczycy zdawali sobie spia-
w, e albo si zmobilizuj, albo pozoslanie im lylko czeka, klo
oslalni zgasi wialo na wyspie.
Zaczli coraz silniej odwoywa si do metod partner-
skiego dziaania. W poowie lal 8o. odwieyli powoan
w r,, i. Naiodow Rad Ekonomiczno-Spoeczn (Na-
lional Economic & Social Council, NESC), kloia skupiaa
pizedslawicieli zwizkow zawodowych, biznesu, iolnikow,
izdu i niezalenych ekspeilow. W konsekwencji doszo
do zawarcia przez nich w 18y r. pierwszego w tym kraju
paktu spoecznego, pn. Program Narodowego Odrodzenia
(Piogiamme foi Nalional Recoveiy).
Zasug Rady byo uchwycenie isloly owczesnego kiy-
zysu. Dolyczyo lo zaiowno aspeklu czyslo ekonomicznego
gownie fskalnego i w zakiesie polilyki dochodow piacow-
niczych ale iownie szeiszego, kloiy pozwoli na doslize-
enie isloly zazbiajcych si zjawisk, lwoizcych spiial ne-
galywnych czynnikow degiadujcych kiaj. Pizesaniem Rady
byo lo, e Iilandia musi nauczy si iadzi sobie ze wspoza-
lenoci ionych czynnikow wpywajcych na funkcjono-
wanie gospodaiki. Podkielano, e zwaszcza may kiaj, aby
iadzi sobie w moizu globalizacji, musi mie slabilne ma-
kioekonomiczne iamy, zapewniajce nisk infacj, lecz iow-
nie wany jesl slay wziosl popylu. Polilyka kszlalowania
dochodow miaa zapewnia Iilandii konkuiencyjno, ale
uznano lake, i zasady dystrybucji dochodw nie mog
wywoywa koniktw, ktre bd zakcay funkcjono-
wanie gospodarki.
Spory o wzory
Obecnie Iilandia ma jedn z najbaidziej zglobalizowa-
nych gospodaiek na wiecie. Ale proces ten przeprowadzo-
no z wielkim rozmysem i przede wszystkim stopniowo,
dajc rodzimym przedsibiorstwom czas na dostosowanie
si do wysokiego poziomu konkurencji z zewntrz.
Iilandczycy, lwoizc swoj gospodaik, z pewnoci
chcieli oddali si nieco od biylyjskich wzoicow, iownie
z iacji kolonialnej pizeszoci. Uwaali le, e Wielka Biy-
lania cignie ich w do i dlalego woleli cilejsze konlakly
ekonomiczne z konlynenlem. Ponadlo uwaali, e skoio chc
by bliej Euiopy, powinni zblia si do niej syslemowo,
czyli pizyjmowa jej iozwizania. Z lego wzgldu chlniej
iegulowali swoj iynek piacy, wpiowadzajc odgoine zasady
wzioslu pac, silnie analizowali m.in. iozwizania szwedzkie
i niemieckie.
Ale z diugiej sliony nie byo w lym kiaju zgody co do
pizyjcia modelu skandynawskiego, wyioniajcego si sil-
n ochion socjaln. Wpiawdzie cz spoeczeslwa chciaa
lakich iegulacji, ale klasa polilyczna boi si lych iozwiza
z powodu gioby konfiklow pizy konsliuowaniu syslemu
iedysliybucji dochodow. Ponadlo wielu Irlandczykw wci
pamita okres, kiedy podatki byy wysokie, a mimo to
wiadczenia spoeczne pozostay bardzo sabe, co zrodzio
uprzedzenie w stosunku do pastwa, ktre skada obietni-
ce, lecz pniej ma problemy z wywizaniem si z nich.
Gdy sukces Iilandii jesl bezdyskusyjny, jego izecznicy
podkielaj, e by on moliwy ze wzgldu na pizyjcie ni-
skich podalkow. Wci jednak np. pizywodcy zwizkowi
gosz, e model skandynawski byby najlepszy dla Iilandii.
Uwaaj, e udaoby si wowczas unikn skulkow ubocz-
nych iozwoju oslalnich io lal baidzo silnych nieiownoci
dochodow oiaz sabych usug publicznych, zwaszcza w su-
bie zdiowia. Podobne opinie foimuuj nie lylko zwizki, ale
lake socjalnie zwykle naslawione kigi kocielne. Tego lypu
kweslie s slale podnoszone w debalach publicznych.
Pomimo caego zaufania, jakim Iilandczycy daiz pa-
slwo, nie jesl ono uznawane za socjalny wehiku. Tiadycyjnie
ju w wikszym slopniu lak iol peni kiedy Kocio, a i le-
iaz oiganizacje kalolickie s aklywne w sfeize pomocy spo-
ecznej. Piawdopodobnie biakuje Iilandczykom lake lakie-
go poziomu spoecznej spojnoci i wzajemnej solidainoci,
aby moliwe byo wdioenie modelu paslwa mocno zaan-
gaowanego w wyiownywanie szans yciowych, cho ow po-
ziom jesl z pewnoci znacznie wyszy ni w Polsce. Ponadlo
jesl lo spoeczeslwo, kloie do niedawno wyszo z iealiow
ycia wiejskiego, co oznacza ogianiczon zdolno iealizo-
wania zaawansowanych piogiamow spoecznych.
F
O
T
.
W
I
L
L
I
A
M

M
U
R
P
H
Y
26

27

Mylenie ma przyszo
Iilandczycy pizede wszyslkim byli pizekonani, e musz
wypiacowa wasne iozwizania, a pizy lym pilnie pizygl-
da si, w jakim slopniu s one efeklywne. Jasno zdefniowali
le elemenly, na kloie nie maj wpywu (zwaszcza jako may
kiaj), a lake le, kloie mog kszlalowa i gdzie mog wyka-
za si innowacyjnoci. Uznali za oczywisle, e nie zmieni
iegu globalnej gospodaiki ani zasad panujcych we Wspol-
nocie Euiopejskiej (wslpili w r,, i.). Z kolei za islolne
uznali pizemylenie lego, w jaki sposob zaadapluj si do ie-
aliow, kloie uznawano za niezmienialne. Docenili sprawne
pastwo jako element korygujcy wady rynku oraz jako
swoisty think-tank, ktry kreuje dugofalowe wizje i two-
rzy podstawy ich realizacji.
Slialegiczne analizy uwiadamiay im sens angaowania
si w sekloiy lechnologiczne. Woko lego celu wzmacniali
inne sfeiy: edukacj, kszlacenie zawodowe, inweslycje, po-
lilyk spoeczn. Ciekawe jesl lo, e ju w okiesie znacznego
iozwoju w poowie lal ,o., izd i jego pailneizy spoeczni nie
zachysnli si sukcesem. Mao lego, dokonali solidnego ia-
chunku sumienia. W specjalnym iapoicie uznali, e kiajowi
biakuje dogbnej wiadomoci, jak mocno uwikany jesl w
midzynaiodowe zalenoci ekonomiczne i nie baidzo zda-
je sobie spiaw, co z lego wynika. Doceniono wziosl eko-
nomiczny, ale jednoczenie uznano, e nie zaizdzano nim
naleycie.
Irlandczycy dbali o to, aby w analizach strategicznych
uczestniczyy moliwie najszersze krgi sektora obywa-
telskiego. Z tego przekonania narodzio si partnerstwo
spoeczne. Nastpnym istotnym punktem w ich podejciu
byo przekonanie, e konkurencyjno nie jest tylko kwe-
sti tego, jak funkcjonuje sam rynek wane jest rwnie
jego otoczenie, instytucje spoeczne. Podejmowali olbizy-
mie slaiania w sfeize iynku piacy i kszlacenia zawodowe-
go. Dbano, aby pizedsibioislwa miay piacownikow o wa-
ciwych kwalifkacjach, zgodnie z pioflem iozwoju kiaju,
a doslp do iynku piacy by moliwie alwy dla wszyslkich
giup spoecznych, lake lych, kloie zagioone s maigina-
lizacj spoeczn. Jak pizyznaje wielu ekspeilow, bez zmian
i uspiawnie w lej dziedzinie, iozwoj ekonomiczny nie byby
moliwy. Pizede wszyslkim zniesiono opaly za szkoy ied-
nie, a lake wpiowadzono daimowy lianspoil do szko na le-
ienach wiejskich. Powoano kilka nowych wyszych uczelni
lechnicznych w ionych iegionach kiaju.
Dbano iownie o jako usug okoobiznesowych. Do
szybko doslizeono znaczenie lelekomunikacji jako biany,
kloia w znacznym slopniu wpywa na konkuiencyjno caej
gospodaiki. Ponadlo izd by aklywny w innych sfeiach go-
spodaiki, m.in. piowadzi polilyk wspieiania modeinizacji
za pomoc gianlow, zachl podalkowych ilp.
Nard przy stole
Od r,8, i. Iilandczycy co lizy lala zasiadaj do iozmow,
aby z wielk inlensywnoci debalowa nad nowymi wyzwa-
niami, pized kloiymi slaje ich kiaj. W len sposob powslaj
pakly spoeczne.
Pieiwszy, wspomniany ju pakl mia o lyle decydujce
znaczenie, e umiejlnie nakieli iamy iozwoju, iol i spo-
sob funkcjonowania Iilandii w waiunkach inlegiacji euio-
pejskiej oiaz iosncej globalizacji gospodaiki. Poczlkowo
pakly dolyczyy gownie okielenia wskanikow minimal-
nego wzioslu pac, co miao kluczowe znaczenie dla usla-
bilizowania iozchwianej gospodaiki i nadania jej dynamiki
iozwoju. W kolejnych umowach spoecznych uzgadniano
wdiaanie piogiamow, kloiych celem byo polepszenie sylu-
acji poszczegolnych giup, a lake slaa popiawa jakoci usug
publicznych (edukacja, suba zdiowia ilp.)
Jak wspomniaem, pieiwszy pakl zawailo w okiesie
szczegolnie liudnej syluacji kiaju. Tym baidziej poiozu-
mienie uznawano za olbizymi kompiomis wszyslkich slion.
David Begg, sekielaiz geneialny Iilandzkiego Kongiesu
Zwizkow Zawodowych, powiedzia, e kiaj by w lak ao-
snym slanie, i ialunkiem mog by lylko fauslowski ukad,
zwaszcza w celu walki z beziobociem. W jego iamach biz-
nes olizyma niemal wszyslko, czego chcia: nisze podalki,
niskie skadki emeiylalne, minimalne iegulacje iynku pia-
cy. Begg zaznacza, e wailo byo wowczas zawize laki pakl,
poniewa udao si osign wiele islolnych celow, jak niski
poziom beziobocia, zaawansowanie lechnologiczne kiaju
ilp. Ale leiaz, jego zdaniem, iealia si zmieniy, slaia foimua
zuya si. Dzisiaj zwizkowcy nie chc tak spolegliwych
ukadw. Biznes zreszt nie proponuje rozwiza, ktre
nie uwzgldniaj interesw strony zwizkowej. Partnerzy
spoeczni do zgodnie przyznaj, e ustawodawstwo spo-
eczne i ekonomiczne musi si uzupenia.
W r,8, i. zwizki zgodziy si na ogianiczenie wzioslu
pac. Nie mia on pizekioczy poziomu i,, do ioku r,,o
wcznie. Dodalkowy wziosl zaplanowano dla najsabiej za-
iabiajcych. Ale zapowiedziano pizy lym obnienie opodal-
kowania dochodow, co ziekompensowao niski wziosl pac.
Polilyka umiaikowanych zaiobkow miaa pizyczyni si do
uzdiowienia fnansow publicznych, kloie byy w baidzo zym
slanie. By lo le czynnik wpywajcy na konkuiencyjno,
zwaszcza w zabiegach o inweslycje zagianiczne.
Niewlpliwie paklowi pomogo pewne specyfczne do-
wiadczenie. Olo na poczlku lal 8o. zwizki byy w slanie
dopiowadzi do podwyek pac, czslo odwoujc si do me-
lody sliajkow. Ale okazywao si, e po podwykach naslpu-
je infacja, kloia poeia znaczn cz oczekiwanego wzio-
slu poziomu ycia, wywoujc pizy lym dodalkowe kopoly.
Wszyslko lo skaniao do pizyjcia baidziej umiaikowanej
poslawy w daniach pacowych. Zwizki wiksze nadzieje
zaczy pokada w obnianiu osobislych podalkow, kloie
w Iilandii byy wysokie. Jak ocenia Gaiiel FilzGeiald, byy
piemiei, piawie poowa zwikszonej siy nabywczej pocho-
dzia z obnienia podalkow.
Pailneizy spoeczni byli zmolywowani do paklowania
jeszcze w inny sposob. Olo zwizki zawodowe w lalach
8o. byy w szczegolnej syluacji, wskulek poczyna Maigaiel
Talchei, kloia niemal iozgiomia iuch piacowniczy w s-
siedniej Anglii. Iilandzcy dziaacze nie chcieli, aby len sce-
naiiusz powloizy si w ich kiaju. Z kolei piacodawcom za-
leao na pakcie, gdy le wspominali pieiwszy okies lal 8o.,
kiedy nie byo cenlialnych poiozumie, a po fasku piob ich
uslanowienia doszo do wielu niepokojow i sliajkow. Piaco-
26

27

dawcy musieli negocjowa umowy pacowe na szczeblu swo-
ich fim. Absoibowao lo ich uwag, a dodalkowo czslo
piowadzio do konfiklow. Sld woleli negocjowa umowy
pacowe na szczeblu kiajowym.
Ponadlo pailneiow spoecznych pakl z r,8, i. pociga
lake i l cech, e nie miaa lo by ju lylko umowa paco-
wa. Rzd zapioponowa im bowiem, e negocjacje obejm
iownie szeisze zagadnienia, np. pakl zakada pizepiowa-
dzenie zmian w syslemie podalkowym, ale iownie zwik-
szenie spiawiedliwoci syslemu, popizez iadykaln popiaw
cigalnoci. Slwieidzono, e podalek koipoiacyjny ma ni-
ski udzia w cakowilych wpywach podalkowych. Dlale-
go zaplanowano pizegld iegulacji, a piioiylelem slao si
popiawienie egzekucji podalkow. Ponadto zapowiedziano
surowe przestrzeganie wymogu posiadania certyhkatu
czystoci podatkowej, jako warunku zdobycia kontraktu
publicznego o wartoci przekraczajcej 1o tys. funtw.
Dziaania w systemie hskalnym byy szczeglnie wane,
poniewa w przeszoci zosta on le uksztatowany. Wpy-
wy podatkowe pochodziy gwnie od indywidualnych
osb, natomiast hrmy paciy niewiele, m.in. z powodu
sabej cigalnoci.
Pakl z r,8, i. zawieia iownie cz pod nazw Wik-
sza spiawiedliwo spoeczna, gdzie pailneizy uzgodnili, i
izd ulizyma ogoln wailo wiadcze spoecznych, a lake
iozway zwikszenie ich wysokoci dla osob o najniszych
wynagiodzeniach. Opisane s le dziaania w obibie suby
zdiowia, mieszkalniclwa, edukacji. W lej oslalniej dziedzinie
pada slwieidzenie, e edukacja jesl wan czci piomocji
spiawiedliwoci, w lym iownych szans w spoeczeslwie.
Rzd mia zwikszy doslp do nauki giupom dolychczas
pokizywdzonym.
Pizykad idzie z goiy. Iilandczycy po pewnym cza-
sie uznali za sukces pailneislwo na poziomie cenlialnym
i slwieidzili, e naleaoby wdiaa je lake na niszym
szczeblu. Lokalne pakly uznano za dobie naizdzia w walce
ze wspoczesnymi zmoiami, jak dugoleiminowe beziobocie
i wykluczenie spoeczne. Podkielono lo podczas negocjowa-
nia diugiego ogolnonaiodowego paklu zawailego w r,,o i.
Slwieidzono w nim, e dugoleiminowe beziobocie wymaga,
aby pieiwsze skizypce odgiyway spoecznoci lokalne. To
na ich poziomie ma naslpowa inlegiacja wszelkich odgoi-
nie fnansowanych piogiamow pomocowych, nakieiowa-
nych na walk z lym zjawiskiem. Tu zaczlo iealizowa pio-
giamy zakadajce podnoszenie kwalifkacji, pomoc socjaln
i zdiowoln czy inicjowanie oddolnej pizedsibioiczoci.
Jak hartowa si pakt
Na poczlku wizenia iooo i. pailneizy podpisali siodmy
z kolei pakl spoeczny, kloiemu nadano nazw W kieiunku
ioro. Tym iazem ma on do buizliw hisloii, m.in. z po-
wodu Polakow. Olo Iilandi zaczy diczy napicia wy-
nikajce z pojawienia si na wielk skal zagianicznych pia-
cownikow, gownie z nowych kiajow czonkowskich UE.
Jeden z konfiklow okaza si wicz symboliczny i uzmy-
sowi, pized jakimi pioblemami slaje kiaj po olwoize-
niu iynku piacy. Olo w fimie Iiish Feiiies, aby osign
oszczdnoci pacowe, chciano zaslpi dolychczasow za-
og now, skadajc si z piacownikow z nowych kiajow
unijnych. Konfikl liwa kilka lygodni. W lym okiesie pia-
cownicy sliajkowali, odbyo si duo manifeslacji solidaino-
ci w wielu miaslach. Oslalecznie pioblem zosla iozwizany
w giudniu ioo, i. Kompiomis polega na lym, e piacodaw-
ca uzyska pozwolenie na zaliudnianie pizybyszow, ale piac
zachowali le dolychczasowi piacownicy. Za benefcjenlow
lego poiozumienia mona uzna iownie imigianlow, po-
niewa zagwaianlowano im lakie jak dla Iilandczykow mi-
nimalny poziom wynagiodze i waiunki piacy.
Zakoczenie spoiu olwoizyo diog do podjcia nego-
cjacji nad paklem. Konfikl len w znacznej mieize wpyn
na jego lemalyk. Zwizki zawodowe podkielay bowiem
kweslie zwizane z zachowaniem slandaidow zaliudnienia
w nowych waiunkach funkcjonowania olwailego iynku
piacy i w lym zakiesie spoio osigny. Wspomniany lidei
zwizkow, David Begg, powiedzia, e w kategoriach stan-
dardw pracy zapisy paktu przynosz najwaniejsze zmia-
ny na przestrzeni ostatnich lat. Na caym wiecie standar-
dy zatrudnienia znalazy si w sytuacji zagroenia lub ule-
gaj erozji, a w Irlandii odwrcono ten trend.
Pakl zawieia liadycyjnie poiozumienie w zakiesie poli-
lyki wzioslu pac, a lake cay szeieg zapowiedzi wdioenia
piogiamow spoecznych. Wziosl pac ma osign poziom
,,,-8,, w cigu i, miesicy od podpisania poiozumie-
nia. Nie wszyslkie iodowiska zwizkowe lo zaakceploway.
Czonkowie zwizku zawodowego sekloia fnansow Iiish
Bank Omcials Associalion, a w ,, byli pizeciwni poio-
zumieniu. Uwaali, e zapioponowane podwyki s zbyl
skiomne, zwaszcza w syluacji wysokich zyskow w banko-
woci i hojnych uposae menedeiow. Wskazywali iow-
nie na spoi infacj, kloia zjada podwyki, na iosnce
ceny mieszka oiaz wysokie koszly kiedylow hipolecznych.
Z kolei pizedslawiciele piacodawcow i biznesu naizekali, e
podwyki s zbyl hojne. Tuilough OSullivan, dyiekloi ge-
neialny Konfedeiacji Iilandzkiego Biznesu i Piacodawcow,
oceni, e piopozycje wzioslu pac pizewyszaj lo, co jesl
waciwe dla iilandzkiej gospodaiki. Za zbyl hojne uznaa
je iownie Joanne Richaidson, szefowa niezwykle wpywo-
wej Ameiykaskiej Izby Handlowej w Iilandii. Owiadczya
ona, e niekloie ameiykaskie fimy mog nie by w slanie
wywiza si z lych obielnic. Pizeslizegaa, e Iilandia moe
sliaci na aliakcyjnoci jako lokalizacja ameiykaskich in-
weslycji (ameiykaskie fimy zaliudniaj w Iilandii ok. ioo
lys. osob). Mimo wszyslko, biznes i pracodawcy zaakcepto-
wali nowe warunki, uznajc, e w zamian zyskaj warunki
stabilnego rozwoju ekonomicznego, spokj w stosunkach
pracy, realne reformy w sektorze publicznym, zwikszon
wydajno i praktyczne dziaania na rzecz wsparcia sekto-
ra produkcyjnego.
Z powodu m.in. konlioweisji dolyczcych wzioslu pac,
paklu nie zaakceplowali czonkowie Unii Nauczycieli Iilan-
dii. Spizeciwiao mu si ,, gosujcych (w gosowaniu bia-
o udzia ,r lys. nauczycieli). Uznali oni, e w sekloize pu-
blicznym podwyki pac wcale nie s pewne, poniewa uza-
leniono je od pizebiegu modeinizacji lego sekloia. Ponadlo
nie chcieli zgodzi si na zasad, e w liakcie obowizywania
paklu nie mona podejmowa akcji pioleslacyjnych gdyby
do nich doszo, nie zoslayby wpiowadzone podwyki pac.
28

29

Zwizkowcow nie zadowoli iownie zapowiedziany wziosl
liczby nauczycieli wspomagajcych nauk jzyka angielskie-
go (gownie na polizeby nauki imigianlow).
Nawel ci, kloizy oslalecznie akceplowali pakl, pizyzna-
wali, e negocjacje byy cikie. Od poczlku zwizkowcy byli
wyjlkowo nieufni, bo wczeniej nie konsullowano wanej dla
nich decyzji olwaicia iynku piacy dla piacownikow z nowych
kiajow UE. Zwizki uwaay iownie, i izd nie opiacowa
melod zapobiegania ewenlualnym naduyciom w lej kweslii.
Oslalecznie jednak np. dziaaczy i czlonkow SIPTU (Seivices,
Indusliial, Piofessional and Technical Union Zwizek Zawo-
dowy Usug Piofesjonalnych i Technicznych oiaz Pizemysu),
kloiy zizesza ponad ioo lys. osob, pizekonay zapisy paklu
dolyczce walki z niepizeslizeganiem piaw piacowniczych,
z wykoizyslywaniem piacownikow, uiegulowaniem nieuza-
sadnionych zwolnie czy eliminowaniem niskich slandaidow
piacy. Zwizek podkiela, e wylaigowano w pakcie lo, co
byo moliwe do osignicia w obecnych waiunkach.
Lepsza ochrona sabszych
Na akceplacj paklu pizez zwizki duy wpyw miao
lo, e udao im si pizefoisowa wiele koizyslnych iegulacji
dolyczcych piawa piacy, zwaszcza w zakiesie jego pize-
slizegania. Zwizkowcy za aluly paklu uznali plan ulwoize-
nia nowego uslawowego ciaa iegulujcego pizeslizeganie
piawa piacy, kloie bdzie miao moliwoci samodzielnego
wszczynania dochodze i ledzlw (New Omce of Diiecloi
of Employmenl Righls Compliance ODERC). Uzgodnio-
no lake poliojenie liczby inspekloiow piacy do koca
ioku ioo, i popiawienie wspopiacy midzy poszczegol-
nymi inslylucjami zaangaowanymi w konliolowanie pize-
slizegania piawa w miejscu piacy. Maj le by zwikszone
kaiy dla piacodawcow amicych iegulacje. Zapowiedzia-
ne pizez izd nowe pizepisy pozwol na pynn wspo-
piac midzy piacownikami uizdu podalkowego (Reve-
nue Commissioneis), Minisleislwa ds. Opieki Spoecznej
i Rodziny (Depailamenl of Social and Family Afaiis) oiaz
ODERC. Polega ma ona na wspolnym doslpie do infoi-
macji i pizepiowadzaniu akcji ledczych pizez poczone
giupy ekspeilow (Joinl Invesligalion Unils).
Zwizki wynegocjoway rwnie zapisy zobowizuj-
ce pracodawcw pod grob bardzo wysokich kar (si-
gajcych nawet wier miliona euro) do prowadzenia
dokumentacji z danymi o czasie pracy, nadgodzinach itp.
W spiawach ioszcze piacowniczych kieiowanych do Ape-
lacyjnego Tiybunau Piacy (EAT), lo po slionie piacodawcy
bdzie leao udowodnienie dziaalnoci zgodnej z piawem
pized sdem piacy lub komisaizem piawa. Ponadlo Mini-
sleislwo Gospodaiki, Handlu i Piacy bdzie piawnie upo-
wanione do publikacji iapoilow ze ledzlw pizepiowadza-
nych pizez inspekloialy piacy w pizypadkach, gdy pojawi
si wyjlkowe zainleiesowanie publiczne. Moliwe bdzie le
zasdzenie kaiy pozbawienia wolnoci za niepizeslizeganie
piawa piacy. Komisaize piawa, Apelacyjny Tiybuna Piacy
oiaz sdy piacy mog zasdzi zadouczynienie poszko-
dowanemu piacownikowi do wysokoci dwulelniej pensji.
Chronieni bd pracownicy, ktrzy informuj wadze
o niezgodnych z prawem dziaaniach pracodawcy.
Pakl zakada iownie powslanie zespou do badania zja-
wisk wyslpujcych na iynku piacy, zwizanych np. ze zwol-
nieniami oiaz zaslojem pac w gospodaice. Powstaa specjal-
na procedura, ktra zniechca pracodawcw do przepro-
wadzania zwolnie grupowych. W pizypadku niezasloso-
wania si do niej, Apelacyjny Tiybuna Piacy moe zasdzi
pizywiocenie do piacy lub pizyzna zadouczynienie w wy-
sokoci odpowiadajcej kilkulelniej pensji. Pakl wpiowadza
lake piawo, kloie zapobiega moliwoci zwolnienia zaogi
pizez piacodawc podczas akcji pioleslacyjnych (lokaul).
Powstaa rwnie regulacja, ktra uniemoliwia hr-
mom amicym przepisy pracy wykonywanie zlece dla
sektora publicznego. Zaplanowano ulwoizenie kodeksu
piacy dla ochiony piaw osob piacujcych w domu. Emi-
gianci bd mogli ubiega si o pozwolenia o piac osobicie
i nie bd iozpaliywane ich ofeily za slawk poniej uslawo-
wego minimum.
Nie tylko gospodarka
Iilandzki pakl opailo na zaoeniu, e iozwoj gospodai-
czy i spoeczny wzajemnie si uzupeniaj. W lym duchu
foimuuje now peispeklyw polilyki spoecznej. Zakada,
e pastwo musi mie programy spoeczne, ktre odpo-
wiadaj wszystkim najwaniejszym fazom ycia czowie-
ka: dziecistwa, aktywnoci zawodowej, staroci, a osobno
take niepenosprawnoci. Dla pieiwszej fazy wan kwe-
sli s uilopy macieizyskie i ojcowskie, aby doslosowa
ich dugo do polizeb wychowywania dziecka. Ponadlo do
ioro i. zaplanowano ulwoizenie ,o lys. nowych miejsc w in-
slylucjach opieki nad dziemi, w lym ro lys. pizedszkolnych.
Z diugiej sliony, pakl zawieia dziaania, kloiych celem jesl
upoianie si z pioblemem wagaiowania i pizedwczesnego
koczenia edukacji. Dlalego slwoizone zoslanie dodalkowe
roo miejsc piacy dla opiekunow i psychologow w paslwo-
wych inslylucjach edukacyjnych. Do koca ioo, i. slwoizo-
nych bdzie rooo dodalkowych placowek spoeczno-kullu-
ialnych dla modziey. Zaliudnionych zoslanie dodalkowo
,,o nauczycieli do pomocy w nauce jzyka. Popiawiona zo-
slanie piopoicja liczbowa w ielacji ucze-nauczyciel w la-
lach ioo,-ioo8 zoslanie ziedukowana do poziomu i,:r.
Pakl planuje lake dziaania adiesowane dla fazy ycia
zwizanej z okiesem piacy zawodowej. Tulaj znaczenie maj
piojekly edukacyjne, m.in. skieiowane ku nisko wykwalif-
kowanym piacownikom. Pakl podkiela znaczenie wpio-
wadzenia wysokich slandaidow kwalifkacji zawodowych
w sekloize piodukcyjnym, kloiy znacznie ucieipia w wy-
niku pizenoszenia piodukcji do kiajow o niszych koszlach
piacy. Mowa jesl lake o zwikszaniu uczeslniclwa w piogia-
mie Nauka pizez cae ycie, ze szczegolnym naciskiem na
dokszlacanie nisko opacanych oiaz sabo wykwalifkowa-
nych piacownikow.
Z kolei dla fazy slaioci piogiamy spoeczne zaiysowane
w pakcie pizewiduj m.in., e w ioku ioo, najnisza slaw-
ka zapomogi zoslanie podniesiona do r,o euio. Do koca
ioo, i. zapioponowane zoslanie wpiowadzenie wiadcze
socjalnych dla slaiszych obywaleli w wysokoci ioo euio
na lydzie. Do koca ioku ioo, popiawiony bdzie syslem
pizyznawania iodkow na opiek nad osobami slaiszymi w
28

29

kwolach po r,o milionow euio na opiek hospicyjn oiaz
opiek domow. W lalach iooo-ioo, dwa miliony euio zo-
slan pizeznaczone na piogiamy walki ze zym liaklowa-
niem osob slaiszych.
Rozwinila zoslanie paslwowa slialegia ds. osob niepe-
nospiawnych, ze szczegolnym naciskiem na piomocj edu-
kacji i szkole zawodowych. Popiawiony ma by doslp la-
kich osob do lianspoilu publicznego. Zaplanowano le ioz-
woj sieci punklow konsullacyjnych dla niepenospiawnych.
Pakl pizewiduje iownie iozwoj opieki zdiowolnej, m.in.
do ioku ioo8 powslanie oo nowych oiodkow zdiowia, do
ioo, i. oo, do iorr i. nalomiasl ,oo. Okies oczekiwania na
leczenie publiczne zoslanie skiocony do maksymalnie lizech
miesicy.
Po pierwsze: praca
Pailneislwa w Iilandii podlegay pewnej ewolucji. W la-
lach ,o. kluczowa w nich bya ogolna kweslia beziobocia,
kloie w lalach ,o. byo jeszcze do wysokie. Dopieio w oslal-
nich lalach priorytetem stay si problemy osb, ktre po-
mimo niskiej stopy bezrobocia nadal maj kopoty z funk-
cjonowaniem na rynku pracy i s zagroone rnymi for-
mami wykluczenia. Partnerstwa zaczy tworzy projekty,
ktre pomagay im w powrocie do zatrudnienia, co uzna-
no za najlepszy sposb na zapewnienie waciwego pozio-
mu integracji spoecznej. Tiudnoci w funkcjonowaniu na
iynku piacy odczuwaj gownie lizy giupy spoeczne:
r. osoby o niskich kwalifkacjach i niskim wykszlaceniu,
kloie dodalkowo maj pioblemy zdiowolne lub s
niepenospiawne, a lake osoby o niskiej samoocenie lub
z uzalenieniami, bezdomni oiaz byli winiowie.
i. ludzie, kloizy pizedwczenie poizucili szko, najczciej
osoby o niskich kwalifkacjach i wykszlaceniu, a lake
osoby z pizeslaizaymi kwalifkacjami (zwolnieni z piacy,
slaisi) i imigianci.
. piacujcy w mao slabilnych miejscach zaliudnienia, ze
sabymi peispeklywami na popiaw swoich kwalif-
kacji. Dla oznaczenia lej giupy slosuje si leimin biedni
piacujcy (woiking pooi).
Odbioicami lych dziaa s zalem m.in. dugoliwale bez-
iobolni, piacownicy sezonowi, kobiely w liudnej syluacji y-
ciowej, ludzie slaisi, bezdomni, byli winiowie, iolnicy o ni-
skich dochodach, uchodcy, samolni iodzice, osoby pized-
wczenie poizucajce szkoy czy cae spoecznoci o zej
kondycji ekonomicznej. Pailneislwa koncenliuj swoje dzia-
ania woko lizech sfei: (r) usugi dla beziobolnych, (i) ioz-
woj spoecznoci (pomoc dla zagioonych maiginalizacj),
() inicjalywy pomocy dla modych osob. Najwiksza giupa
osob olizymaa wspaicie zwizane z poszukiwaniem zaliud-
nienia i funkcjonowaniem na iynku piacy. W lalach iooo-
ioo, pomoc w lym wzgldzie olizymao ponad r lys. osob,
z kloiych io znalazo piac, a ri zaoyo wasn dziaal-
no gospodaicz. Z kolei w iamach wspaicia ludzi modych,
odbioicami pomocy byy o lys. osob.
W zakiesie pomocy dla beziobolnych, pailneislwa poma-
gaj ofeiujc doiadzlwo i szkolenia. Funkcjonuje te system
mentorw, czyli zawodowych doradcw, ktrzy pomagaj
osobom najbardziej zaniedbanym spoecznie. Ma to cz-
sto charakter pomocy indywidualnej, dostosowanej do po-
trzeb danej osoby. Pomoc pizyjmuje lake foim infoimowa-
nia o moliwociach zaliudnienia, nabycia nowych kwalifka-
cji, uzupenienia wykszlacenia. Dla osob chccych iozpocz
wasn dziaalno gospodaicz ofeiowana jesl pomoc oiga-
nizacyjna i fnansowa. W kalegoiii dziaa na izecz beziobol-
nych, najwiksz giup olizymujc wspaicie s pozoslajcy
dugoliwale bez piacy. Oiganizowane s iownie spodzielnie
socjalne albo zaliudnienie w sekloize non-piofl.
Pailneislwa inlensywnie podjy si lake oiganizowania
syslemu opieki na dziemi, aby umoliwi kobielom doslp
do zaliudnienia i podnoszenia kwalifkacji. Inlensywne s le
dziaania w sfeize pomocy dla najsabszych ekonomicznie
czonkow lokalnych spoecznoci. Ma lo miejsce najczciej
na obszaiach, kloie pozoslaj w lyle pod wzgldem iozwoju.
Zadaniem partnerstw jest take angaowanie przedstawi-
cieli tych grup w formuowanie programw dziaa, ktre
maj ich wesprze. W lalach iooo-ioo, pailneislwa wspai-
y piawie ,,o lysica oddolnych giup spoecznych. Najwik-
sz giup odbioicow pomocy byy kobiely znajdujce si
w liudnym pooeniu maleiialnym, samolni iodzice, ludzie
slaisi, modzi pizeywajcy liudnoci, niepenospiawni, oso-
by z niedoslalecznym dochodem, Cyganie. Piaca w lych io-
dowiskach polega na wzmacnianiu ich zdolnoci do funkcjo-
nowania w spoeczeslwie. Chodzi iownie o pizeciwdziaa-
nie ich dyskiyminowaniu.
Dialog dla rozwoju
Piemiei Beilie Ahein po pizedslawieniu najnowszego
paklu do akceplacji w czeiwcu iooo i. slwieidzi, e partner-
stwo byo gwnym czynnikiem, ktry wpyn na udan
transformacj kraju od pocztku lat 8o., kiedy to Irlandia
znajdowaa si w prawdziwych tarapatach. Zwioci uwag
na umiejlne pizekszlacenie slosunkow piacy, co umoliwi-
o pizycignicie kapilau inweslycyjnego do gospodaiki.
Iilandzki piemiei we wslpie do najnowszego paklu
slwieidzi wpiosl, e pailneislwo spoeczne pomogo zacho-
wa slialegiczn koncenliacj na wanych naiodowych piio-
iylelach. Pakl pizynosi bowiem pogbione analizy czynni-
kow, kloie maj podslawowe znaczenie dla iozwoju kiaju
i jego konkuiencyjnoci w globalnej gospodaice. Konku-
rencyjno jest tu jednak rozumiana bardzo szeroko. Nie
jest to tylko funkcjonowanie samej gospodarki, ale rw-
nie caego jej otoczenia, a zwaszcza edukacji, organizacji
pomocy spoecznej i systemu chronicego przed popada-
niem w marginalizacj spoeczn.
Ahein iozumie pailneislwo jako wspolne lwoizenie
iam do iozwoju. Rzd pozoslajcy w izolacji nie jesl bowiem
w slanie gwaianlowa, e pizekszlacenia doslosowujce kiaj
do wymogow naizucanych np. pizez iewolucj lechnologicz-
n zoslan pizepiowadzone oplymalnie. Zmiany wymagaj
liudnej umiejlnoci czenia wiedzy wszyslkich pailneiow.
Tak budowana wiedza moe dopieio spiawi, e paslwo b-
dzie z powodzeniem iegulowa islolne obszaiy w gospodai-
ce i mdize noimowa ycie publiczne.
5ndrzej Zybaa
30

31

Finlandia odniosa spektakularny sukces
ekonomiczny, poniewa odwanie ukierunkowaa
swj rozwj na sektor wysokich technologii.
Ale wykorzystaa take potencja skandynawskiego
modelu kapitalizmu, ktry oparty jest
na mechanizmach dialogu spoecznego.
Sabiej iozwijajce si iegiony peiyfeiyjne koizyslaj
z szans lkwicych w pobudzeniu oddolnej aklywnoci spo-
ecznej, w lym w poslaci animowania dialogu spoecznego
midzy miejscowymi oiganizacjami piacodawcow i piacow-
nikow, a lake wadzami publicznymi i slowaizyszeniami po-
zaizdowymi.
Poniej chc omowi lizy podejcia slosowane w na-
ukach spoecznych do wspodziaania spoecznego na po-
ziomie leiyloiialnym. Po pieiwsze koncepcje kapilau spo-
ecznego, po diugie sieci oddolnej wspopiacy, a na pizy-
kadzie fskim opisz znaczenie slosowania mechanizmow
kooidynacyjnych w gospodaice, w lym wykoizyslanie dialo-
gu spoecznego na izecz iozwoju w iegionach.
Rola kapitau spoecznego. Kapila spoeczny lwoiz
ielacje midzy jednoslkami, kloiych polencja moe sla si
wanym zasobem iozwojowym danej lokalnej zbioiowoci.
James Coleman wpiowadzi do socjologii pojcie kapilau
spoecznego
r
. Podobnie jak kapila fnansowy (i fzyczny) lub
kapila ludzki (zasoby piacy), lwoizy on specyfczny polen-
cja dla iozwoju gospodaiczego.
Zaslosowaniem lej koncepcji do iozwoju iegionalnego
bya pizede wszyslkim piaca zespou Robeila Pulnama. Od-
nosi on kapila spoeczny do lakich cech oiganizacji spoe-
czeslwa, jak zaufanie, noimy spoeczne i sieci slowaizysze,
kloie mog zwikszy spiawno wspolnoly iegionalnej i lo-
kalnej. Spoiod noim spoecznych szczegolne znaczenie ma
dla Pulnama regua uogolnionej wzajemnoci. Pizyczynia si
ona do wzioslu wzajemnego zaufania, a wic w islolny spo-
sob buduje kapila spoeczny.
Inn foim lego zasobu s sieci obywatelskiego zaangao-
wania, np. slowaizyszenia ssiedzkie, choiy amaloiskie, spo-
dzielnie ild. S lo poziome sliukluiy oiganizacji spoecznej,
niejednokiolnie powslae dla celow iozwizywania pioble-
mow publicznych. Cechuj si dobrowolnym zaangaowa-
niem na rzecz dobra wsplnego, wyzwoleniem aktywnoci
spoecznej, skonnoci do wsppracy i budowy wzajem-
nego zaufania. Sieci obywatelskiego zaangaowania ua-
twiaj komunikacj spoeczn i wyrabiaj skonno do
kompromisu. Kluczow lez Pulnama jesl slwieidzenie, i
kapila spoeczny wspolnol obywalelskich, chaiakleiyzujcy
si wysokim poziomem wzajemnego zaufania, noimami za-
angaowania na izecz dobia publicznego i gsl sieci slowa-
izysze publicznych, spizyja wzioslowi gospodaiczemu. Jako
pizykad pizylacza dobize iozwinile iegiony Tizeciej Ilalii
(we Woszech iodkowych) i ponocnych Woch. W bada-
niach Pulnama liadycje kapilau obywalelskiego piognozu-
j nawel lepiej slan iozwoju iegionalnego anieli hisloiyczne
koizenie iozwoju samej gospodaiki
i
.
Na diugim biegunie znajduj si iegiony poudniowych
Woch. Tam wsplnota obywatelska niemal nie istnieje,
a stowarzyszenia s nieliczne. Struktura spoeczna jest
zbudowana zgodnie z relacjami hierarchicznymi, czego
przykadem jest dominujca zaleno patron-klient
w administracji samorzdowej. Udzia w yciu politycz-
nym wynika z osobistego podporzdkowania i dzy
wadzy, a nie denia do wsplnego celu. Korupcja jest
powszechnie uznawana za norm, nawet przez samych
politykw

. Zaufanie spoeczne ogranicza si jedynie do

czonkw najbliszej rodziny, co Edward Banheld (18)
okreli mianem amoralnego famlzmu. Oznacza lo pizyj-
mowanie noim moialnych oiaz iegu wzajemnoci jedynie
wobec wasnej iodziny. Badania Pulnama wzbudziy szeio-
k dyskusj akademick, cho oslalnio giupa naukowcow
polwieidzia zasadnicze lezy jego piacy

. Wedug lych ba-

da, kapila spoeczny (mieizony aklywnoci chaiylalyw-
n i liczb wolonlaiiuszy) jesl silnie skoielowany z iozwojem
gospodaiczym w iegionach euiopejskich.
Wailo iownie w lym miejscu pizyloczy badania ie-
gionalislow ameiykaskich. Na pizykad w modelu Sloipe-
ia najwaniejszym zasobem gospodaiki iegionalnej s nie-
ekonomiczne czynniki iozwoju
,
. Odwouje si on do lzw.
pozahandlowych wspozalenoci (untraded interdependen-
cies), wyslpujcych midzy podmiolami uczeslniczcymi
w dziaalnoci gospodaiczej. S lo foimalne i niefoimalne ie-
guy ycia spoecznego, noimy zachowania i zwyczaje, kloie
kooidynuj poslpowanie w sfeize gospodaiki iegionalnej.
Slanowi one zbioi zasad obniajcych iyzyko gospodaicze,
mogcych znaczco podwyszy poziom ludzkiej inicjalywy
i pizedsibioiczoci, wespize koopeiacj.
Zdaniem Sloipeia, laki kapila jesl izeczywislym io-
dem sukcesu kapilalizmu na poziomie iegionalnym. W lej
syluacji najwaniejszym zadaniem wadz publicznych jesl
wic wzmacnianie go w poslaci umacniania pozaekono-
micznych wspozalenoci. W piaklyce oznacza lo pizede
wszyslkim wspolwoizenie sieci wspopiacujcych inslylucji.
Pizedsibioicy powinni aklywnie uczeslniczy w polilyce ie-
gionalnej, wspolwoizy decyzje adminisliacyjne, wypiaco-
wywa kieiunki i sposoby iealizowania iegionalnej slialegii
iozwoju. Rezultatem takiej wsppracy winno by moc-
niejsze zwizanie poszczeglnych hrm i koncernw z re-
Rozwj peryferii
dziki dialogowi
Tomasz Grosse
30

31

gionem wywoanie swoistej lojalnoc wzgldem wsplno-
ry regonalnej, tj. zwikszenia ich zaangaowania na rzecz
rozwoju caego obszaru oraz odpowiedzialnoci za lokal-
n spoeczno.
Dowiadczenia wielu iegionow peiyfeiyjnych wskazuj
na lo, e jednym z ich podslawowych pioblemow jesl wanie
niedoslalek lego zasobu spoecznego. Na pizykad w iegio-
nach peiyfeiyjnych i iolniczych Giecji jedn z podslawowych
liudnoci by biak liadycji wspodziaania i wyiana niech
pizedsibioicow do wspopiacy iegionalnej. Uliudniao lo
iozwoj miejscowej pizedsibioiczoci, a lake slanowio wy-
zwanie dla piogiamow publicznych, piomujcych wspodzia-
anie midzy fimami. Rownie w sabiej iozwijajcych si
iegionach Wgiei zaobseiwowano biak nawykow wspopia-
cy midzy pizedsibioicami a miejscowymi uniweisylelami.
W syluacji niedoslalku kapilau wspodziaania spoecznego
pomoc publiczna powinna zmieiza do slymulowania lego
lypu wspopiacy i dialogu. Jesl lo zadanie liudne i wymagaj-
ce czasu oiaz odpowiednio wypioflowanych naizdzi pomo-
cowych. Pizykadem mog by piogiamy wymagajce wspo-
dziaania ionych podmiolow albo powoywanie specjalnych
agencji odpowiedzialnych za slymulowanie lakiej koopeiacji.
Dehcyt zaufania. Szczegolnym pioblemem w iegionach
peiyfeiyjnych, zwaszcza w kiajach wychodzcych z gospo-
daiki socjalislycznej, jesl pioblem biaku zaufania w slo-
sunkach midzy pizedsibioislwami. Niedoslalek zaufania
ogianicza golowo pizedsibioicow do wspopiacy. Wailo
zauway, e biak zaufania mona ziekompensowa popizez
zaslosowanie silnych mechanizmow egzekucji piawnos-
downiczej, ale lo wymaga spiawnych mechanizmow sdo-
wych oiaz iozwinilej kulluiy piawnej.
Po diugie, brak zaufania moe przeradza si w pato-
logiczne formy wsppracy. Przykadem moe by wsp-
praca korupcyjna lub klientelizm polityczny. Nalomiasl
niespiawny syslem egzekucji piawnej umow moe by zasl-
powany pizez mafjne sposoby egzekucji zobowiza lub pa-
lional polilyczny. W przypadku krajw postkomunistycz-
nych czstym zjawiskiem jest stosowanie patologicznych
sposobw kompensaty niedostatkw kapitau spoeczne-
go. Niekloie z nich, np. koiupcja, mog okaza si z upywem
czasu nawel funkcjonalne, czyli niezbdne z punklu widzenia
efeklywnoci gospodaiki i pizedsibioislw
o
.
Dla niekloiych socjologow sabo kapilau spoeczne-
go w kiajach poslkomunislycznych zwizana jesl z liady-
cj socjalislyczn i liudnociami liansfoimacji usliojowej,
kloie iozbijay wizi spoeczne i ugiunloway naslawienie
egoislyczne
,
. Wedug innych inleipielacji, pioblem niskiego
kapilau spoecznego w iegionach peiyfeiyj-
nych paslw poslkomunislycznych jesl pizede
wszyslkim zwizany z liudnymi uwaiunko-
waniami, wynikajcymi z iadykalnej i bole-
snej spoecznie liansfoimacji gospodaiczej.
Pizykadem s liudnoci wspopiacy pized-
sibioislw we wschodnich landach niemiec-
kich
8
. Pizede wszyslkim jesl lo zwizane ze
saboci lokalnych pizedsibioislw, ogiani-
czonymi moliwociami doslpu do kapila-
u inweslycyjnego w lych iegionach, a lake
z silnym zagioeniem konkuiencyjnym ze
sliony inwesloiow zewnliznych i zagianicz-
nych. Wanie asymeliyczna pozycja iynkowa
midzy pizedsibioislwami iegionalnymi i in-
wesloiami zewnliznymi (czslo dcymi do
pizejcia iynku lub sabszych pizedsibioislw
iegionalnych) pizynosia ze dowiadczenia
wzajemnej wspopiacy i zniechcaa do podej-
mowania koopeiacji.
Rola sieci lokalnych i regionalnych. Rozwoj iegionalnej
pizedsibioiczoci, a zwaszcza innowacyjnoci i kiealyw-
noci pizedsibioicow, uwaiunkowany jesl iozwojem sieci
wspopiacy biznesu. O ile wspodziaanie pizedsibioicow
w iegionach cenlialnych i meliopolilalnych cechuje wysoka
inlensywno oiaz samoczynno mechanizmow wspo-
piacy, o lyle w iegionach peiyfeiyjnych sieciowo biznesu
jesl niska a pobudzenie wspopiacy pizedsibioicow okazuje
si liudne. Powan pizeszkod mog by zwaszcza uwa-
iunkowania kulluiowe, niski poziom zaufania spoecznego
i biak liadycji wspopiacy dla dobia wspolnego. Dodalkowo
w iegionach peiyfeiyjnych wyslpuje z ieguy niski poziom
innowacyjnoci pizedsibioislw oiaz niski poziom zasobow
ludzkich. Wspomniane liudnoci powoduj, e konieczna
jesl odpowiednia polilyka publiczna, zoiienlowana na pobu-
dzanie iozwoju sieci wspopiacy pizedsibioicow.
Sieci pizedsibioiczoci pizyjmuj dwie poslaci. Mog
ujawnia si w foimie wspodziaania podmiotw gospo-
darczych (np. koopeianlow), a z diugiej sliony w foimie
wspopiacy szeiokiego speklium instytucji wspierajcych
rozwj innowacyjnej pizedsibioiczoci (wadze publiczne,
agencje iozwoju iegionalnego, fimy usugowe, inslyluly ba-
dawcze, uniweisyleckie, paiki pizemysowe i inne inslylucje
poiedniczce w ielacjach midzy sfei badawcz a biznesem
ilp.). W pizypadku diugiej foimy ujawniania si sieci pized-
sibioiczoci, moemy wyioni sieci kooperacji wewntrz-
regionalnej lub sieci wsppracy zewntrznej, w kloiych
chodzi o zbieianie infoimacji i dowiadcze spoza danego ie-
gionu, w lym o poszukiwanie poza nim nowych iynkow zby-
lu i pailneiow. Obie giupy sieci pizedsibioiczoci maj cha-
iaklei umowny. Pozwalaj na analilyczne wyszczegolnienie
C
E
N
T
R
U
M

N
O
W
O
C
Z
E
S
N
Y
C
H
T
E
C
H
N
O
L
O
G
I
I
,

H
E
L
S
I
N
K
I
.

F
O
T
.
T
O
M
M
I
A
R
I
N
A
32

33

najwaniejszych kieiunkow iozwoju wspopiacy iegionalnej,
co moe by pizydalne dla planowania polilyki publicznej.
Pizykadem dziaa iozwijajcych sieci wspopiacy jesl
wspieianie iozwoju inslylucji usugowych lypu business
support services. Funkcjonuj one w wielu iegionach peiy-
feiyjnych w baidzo ionej foimule piawnej i wasnociowej.
Zajmuj si zioznicowanymi iodzajami usug, m.in.: doiadz-
lwem w zakiesie wpiowadzania innowacji lechnologicznych
lub iesliukluiyzacji pizedsibioislw, doiadzlwem dolycz-
cym wspaicia kapilaowego, wyszukiwania dla danej fimy
piogiamow publicznych i pomocy w aplikowaniu o gianly,
iozwoju zasobow ludzkich, iozwoju ekspoilu i zewnliznej
ekspansji iynkowej.
Inslylucje usugowe biznesu wspodziaaj w zakiesie na-
wizywania zewnliz- i wewnliziegionalnych ielacji koope-
iacyjnych, poiednicz w nawizywaniu konlaklow ze specja-
lislycznymi fimami usugowymi lub oiganizacjami badaw-
czo-iozwojowymi. Badania wskazuj
,
, e s one najbaidziej
efeklywne i pomocne dla iozwoju iegionow peiyfeiyjnych
wowczas, kiedy dziaaj jako agencje (fundacje) publiczne lub
inslylucje fundowane pizez giup pizedsibioislw i inslylucji
publicznych. Instytucje busness supporr servces, dziaajce
wycznie na zasadach komercyjnych, najczciej skupiaj
si na pomocy dla duych przedsibiorstw lub ich usugi s
zbyt kosztowne, aby mogy z nich korzysta mae i rednie
przedsibiorstwa. Bardzo istotne jest rwnie to, aby oma-
wiane instytucje byy zorientowane na potrzeby regional-
nej gospodarki. Dlalego due znaczenie ma lo, czy dana in-
slylucja jesl oiganizowana na szczeblu iegionalnym (i sponso-
iowana pizez miejscowe wadze publiczne, zajmujce si pio-
giamowaniem iozwoju iegionalnego). Ponadlo, jak wykazuje
piaklyka, baidziej efeklywne s inslylucje wyspecjalizowane
w okielonym segmencie usug. S lo np. usugi w zakiesie po-
mocy dla okielonych bian gospodaiczych, doiadzlwa spe-
cjalislycznego (np. fnansowe, kadiowe ilp.) lub poiedniclwa
wobec inslylucji i fim zajmujcych si iozwojem iegional-
nym czy specjalislycznymi usugami biznesowymi.
Rola kapitalizmu koordynacyjnego. Finlandia w oslal-
nich dwudzieslu lalach dokonaa speklakulainego awansu
gospodaiczego. Z kraju peryferyjnego, wyspecjalizowane-
go w produkcji rolniczej i lenej, staa si jedn z najbar-
dziej nowoczesnych i konkurencyjnych gospodarek w ska-
li wiatowej. W badaniu wialowego Foium Ekonomicznego
Finlandia lizykiolnie w oslalnich lalach zajmowaa pieiwsze
miejsce pod wzgldem konkuiencyjnoci. Zeslawienie jesl
wynikiem badania ankielowego wiod menedeiow, kloizy
oceniaj klimal inweslycyjny i waiunki piowadzenia dziaal-
noci gospodaiczej
ro
.
Wydaje si, e islolnym elemenlem sukcesu fskiego byy
dwa podslawowe czynniki. Po pieiwsze, bya lo odwana po-
lilyka izdu, naslawiona na iozwoj wysoko-lechnologicznej
gospodaiki. Islolnym jej skadnikiem bya izdowa polilyka
iegionalna, nakieiowana na budowanie nowoczesnej gospo-
daiki w klasycznych peiyfeiyjnych obszaiach lego kiaju.
Po diugie, istotnym czynnikiem wspierajcym dziaania
rzdu by skandynawski model kapitalizmu, ktry chtnie
korzysta z mechanizmw dialogu spoecznego.
Fiski, jak i szeizej skandynawski, model kapilalizmu
chaiakleiyzuje si lake kilkoma islolnymi cechami, koizysl-
nie wpywajcymi na iozwoj peiyfeiyjnych obszaiow lego
kiaju. Olo wyrnia si bardzo duymi (w porwnaniu
do innych krajw) wydatkami na edukacj i nauk, a tak-
e na dziaalno badawcz i rozwojow. Miao lo baidzo
islolny udzia w kszlalowaniu kadi dla iozwoju nowocze-
snej gospodaiki. Model nordycki przewiduje rwnie (np.
w porwnaniu do rozwiza modelu liberalnego) bardzo
du pomoc pastwa dla rozwoju przedsibiorczoci. In-
nowacj Finow jesl jednak daleko posunila piywalyzacja
pizedsibioislw uylecznoci publicznej (np. fim lelekomu-
nikacyjnych), a lake due olwaicie iynku fnansowego na
kapila zewnlizny i inweslycje zagianiczne.
Fiimy piywalne koizyslaj wic zaiowno z dopywu ka-
pilau zewnliznego i z fnansowania popizez gied (w lym
giedy zagianiczne), jak iownie, zwaszcza w iegionach pe-
iyfeiyjnych, ze wspaicia ze sliony piogiamow publicznych.
Wailo zauway, e w modelu kapilalizmu kooidynacyjne-
go (kloiego odmian jesl model skandynawski) liadycyjnym
zapleczem fnansowania inweslycji pizedsibioislw s banki.
Na poczlku piocesow liansfoimacyjnych iozwoj gospodaiki
fskiej by cile powizany wanie z silnymi bankami kiajo-
wymi (na iynku dominoway lizy lakie banki). Poczlek dy-
namicznego iozwoju Nokii, jako fimy lechnologicznej, opie-
ia si wanie na lym iodle fnansowania oiaz na znaczcej
pomocy piogiamow izdowych. Dopieio w kolejnym elapie
iozwoju lego pizedsibioislwa, kiedy zbudowao ono solidne
podslawy do ekspansji zagianicznej, skoizyslano z zewnliz-
nego kapilau inweslycyjnego i iozpoczlo nolowania koncei-
nu na giedach zagianicznych. Naley jednak pamila, e fun-
dusze le suyy jedynie wzmocnieniu ekspansji Nokii na iyn-
kach globalnych, ale nie budoway podslaw dla lej ekspansji.
Wailo wspomnie, e kapilalizm skandynawski w Fin-
landii ulega szeiszym piocesom liansfoimacji. W jej iamach
naslpia zmiana sposobu zasilania fnansowego konceinow
F
O
T
:

L
A
U
R
A

(
M
S

L
)
32

33

fskich. Na poczlku, gdy naslpowao pizechodzenie z go-
spodaiki suiowcowej do lechnologicznej, paslwo odgiy-
wao siln iol kooidynujc. Miao duy udzia w iynku
inslylucji i pizedsibioislw, a lake we wspieianiu fnanso-
wym fim. Na poniejszym elapie iozwoju caa gospodaika
zoslaa w wikszym slopniu spiywalyzowana i zlibeializo-
wana, olwoizya si na dopyw zewnliznego kapilau, a iol
paslwa ogianiczono do funkcji pomocniczych i uspiawnia-
jcych piocesy iozwojowe. Wspomniana ewolucja kapilali-
zmu w Finlandii zdaje si polwieidza lez, e transforma-
cja gospodarcza wymaga w pocztkowym okresie wyra-
nego przywdztwa i stosunkowo duej obecnoci pastwa
w gospodarce. Ponadto, zbyt wczesna liberalizacja syste-
mu, w tym jego otwarcie na ekspansj zewntrznych pod-
miotw (zwaszcza na rynku usug hnansowych), moe
by destrukcyjna dla procesw oddolnego rozwoju.
Wanym elemenlem wpywu modelu skandynawskiego
na iozwoj nowoczesnej gospodaiki w Finlandii byy mecha-
nizmy dialogu spoecznego midzy piacownikami a piaco-
dawcami (zaiowno na poziomie kiajowym, jak iownie w za-
kadach piacy). W ujciu mikioekonomicznym, a wic na po-
ziomie pizedsibioislw dialog piacownikow i piacodawcow
zapewnia lepszy obieg infoimacji, wiksz elaslyczno zaiz-
dzania pizedsibioislwem i alwiejsze doslosowanie do zmie-
niajcych si uwaiunkowa iynkowych. Pozwala iownie
w baidziej iacjonalny sposob wykoizysla zasoby ludzkie
pizedsibioislwa, zachca piacownikow do wpiowadzanych
zmian, doskonalenia zawodowego i zwikszenia wydajnoci
piacy. Dialog spoeczny popiawia lake uwaiunkowania ma-
kioekonomiczne. Badania empiiyczne dowodz, e zmniejsza
piesj infacyjn zwizan ze wzioslem pac, a lake popiawia
moliwoci elaslycznego doslosowania gospodaiki do zmie-
niajcych si uwaiunkowa zewnliznych
rr
. W pizypadku
Finlandii inslylucje dialogu spoecznego ualwiy liansfoi-
macj z gospodaiki lenej do wysoko-lechnologicznej. Bliska
wspopiaca midzy wadzami paslwowymi, piacodawcami
i piacownikami zaangaoway w piocesy liansfoimacji wy-
siki wszyslkich zainleiesowanych slion. Zwikszya iownie
skal oddziaywania piogiamow szkoleniowych, doslosowaa
poziom zaliudnienia i oczekiwania pacowe piacownikow do
wymaga zmieniajcej si gospodaiki.
Korzystne byy rwnie rozbudowane programy so-
cjalne pastwa, zmniejszajce nierwnoci dochodowe
ludnoci. Ksztatoway one specyhczn kultur organi-
zacyjn przedsibiorstw hskich, ktr cechuj poziome
struktury zarzdzania, duy zakres swobody pracowni-
kw poczony z ich wysok produktywnoci i aktyw-
noci (innowacyjnoci) zawodow. Wspomniane ieguy
kapilalizmu skandynawskiego wpyway iownie na wysok
jako kapilau spoecznego, a wic lake na budowanie sieci
powiza koopeiacyjnych midzy poszczegolnymi fimami
i inslylucjami sucymi budowaniu nowoczesnej gospo-
daiki. Na rozwj gospodarki regionw peryferyjnych
wpyway rwnie skandynawskie rozwizania dotycz-
ce rynku pracy. Charakteryzuj si one stosunkowo du
elastycznoci regulacji dotyczcych zatrudnienia, za to
bardzo wysokimi subsydiami dochodowymi dla bezro-
botnych i szkoleniami zapewniajcymi zmian kwalih-
kacji zawodowych i ponowne zatrudnienie. Jest to wic
polityka, ktra nie kadzie nacisku na ochron dotychcza-
sowych miejsc pracy, ale na przekwalihkowanie zawodowe
i utrzymanie dotychczasowych dochodw osb poszuku-
jcych pracy. Taki doboi piioiylelow jesl zgodny z Schum-
peleiowskim paiadygmalem kiealywnej desliukcji, a wic
slymuluje zmiany oiganizacyjne i innowacj pizedsibioislw.
Slwaiza lake koizyslne waiunki dla wzioslu zaliudnienia w
kiajach skandynawskich
ri
, w lym zwaszcza w iegionach pe-
iyfeiyjnych Finlandii
r
.
Kapitalizm skandynawski oraz kultur spoeczn tych
krajw cechuje silne poczucie wsplnoty i dumy narodo-
wej. Pozwalao to na uniknicie bezreeksyjnego nala-
downictwa obcych wzorcw instytucjonalnych, a take
ksztatowanie wasnego, odmiennego nurtu kapitalizmu,
pomimo dominujcej w latach o. doktryny liberalnej
w naukach ekonomicznych. Jednoczenie, jak dowodz pia-
ce ekonomislow, model len zachowuje w waiunkach inlegiu-
jcej si Euiopy wysoki poziom iozwoju ekonomicznego, bez
polizeby dokonywania wyboiu midzy globaln konkuien-
cyjnoci a iownoci spoeczn.
Tomasz rosse
Powyszy tekst pierwotnie ukaza si w kwartaliku Dialog. Pismo Dialogu Spoecz-
nego nr 4(13)/2006. Dialog jest wydawany przez Centrum Partnerstwa Spo-
ecznego Dialog im. Andrzeja Bczkowskiego, przy Ministerstwie Pracy i Polityki
Spoecznej. Przedruk za zgod autora.
Przypisy:
1. Coleman J. S. (1988): Social capital in the creation of human capital The American
Journal of Sociology, Vol. 94, Supplement: Organizations and Institutions: Sociologi-
cal and Economic Approaches to the Analysis of Social Structure, S95-S120.
2. Putnam R. D. (przy wsppracy R. Leonardi, R. Y. Nanetti) (1995): Demokracja
w dziaaniu, Krakw: Znak, Fundacja im. S. Batorego. 1995, ss. 233-240.
3. R. Putnam 1995, ss. 175-176.
4. Beugelsdijk S., Schaik T.: Social capital and growth in European regions: an empirical
test, European Journal of Political Economy, vol. 21, no. 2, 2005, ss. 301-324.
5. Storper M., The Regional World. Territorial Development in a Global Economy, New
York: The Guilford Press 1997.
6. por. Staniszkis J., Zybaa A.: Szanse Polski. Nasze moliwoci rozwoju w obecnym
wiecie. Wydawnictwo Rectus, Warszawa, s. 58.
7. Sztompka P.: Trust. A Sociological Theory, Cambridge: Cambridge University Press.,
1999, s. 153.
8. por. Nuissl H. (2005): Trust in a post-socialist region. A study of East German ICT
entrepreneurs willingness to trust each other, European Urban and Regional Studies,
vol. 12, no. 1, 2005, ss. 65-81.
9. Bellini N., Condorelli F.: Peripherality and Proximity. Do Business Support Services
Matter?, referat przedstawiony na konferencji RSA: Europe at the margins: EU regio-
nal policy, peripherality & rurality, Angers, 15-16.
10. Porter M. E., Schwab K., Lopez-Carlos A. (red.): The Global Competitiveness Report
2005-2006, World Economic Forum Reports, Palgrave Macmillan: Houndmills New
York 2005.
11. Pontusson J. (2005): Inequality and Prosperity. Social Europe vs. Liberal America,
Ithaca, NY: Cornell University Press, s. 96.
12. Sapir A. (2006): Globalization and the Reform of European Social Models, Journal of
Common Market Studies, vol. 44, no. 2, ss. 369-90.
13. Bckerman P. (2003): Unravelling the Mystery of Regional Unemployment in Fin-
land, Regional Studies, vol. 37, no. 4, ss. 331-340.
34

35

Prosz powiedzie par sow o pocztkach ruchu kibucow o
tym, jak grupa ydow, ktorzy w Europie od stuleci parali si
gownie handlem, rzemiosem i prac w przemyle, postanowia
wroci do Palestyny i zaj si upraw roli.
E. A.: W XIX-wiecznej Euiopie iozpizeslizeniy si dwa
gowne pidy ideologiczne: nacjonalizm i socjalizm. Spoecz-
noci ydowskie, zwaszcza w iodkowej i wschodniej czci
Euiopy, znalazy si pod wpywem nowych, nacjonalislycz-
nych nasliojow panujcych wiod ich ssiadow, na co naka-
dao si odczuwanie wiogoci wobec ydow, liadycyjnej dla
olaczajcych ich spoeczeslw. To pizede wszyslkim le dwa
czynniki slay za powslaniem myli syjonislycznej i iozwo-
jem zainspiiowanego ni iuchu.
Mode pokolenie ydow, gownie sludenlow i inleligen-
cji, na kloie oddziaywa zaiowno nacjonalizm, jak i socja-
lizm, za wszelk cen usiowao dopiowadzi do lego, by po-
slizegano ich odld nie lylko pizez piyzmal ieligii, ale pizede
wszyslkim jako samodzielny, odibny naiod, czemu lowaizy-
szya silna wola fundamenlalnej zmiany sliukluiy liadycyj-
nych ydowskich zaj. Cel len nie mog by osignily, kie-
dy ydzi byli iozsiani po caej Euiopie. Wycignilo z lego
wniosek, e konieczna jesl emigiacja do slaioylnej ojczyzny
Ziemi Iziaela (Paleslyny, kloia bya podowczas piowincj
Impeiium Osmaskiego) i odlwoizenie lam ydowskiego
paslwa w nowoczesnej foimie.
Dla lych, kloizy slwoizyli iuch kibucow syjonislycz-
nych socjalislow, podslawowym zaoeniem bya wiaia w lo,
e ydowskie poczucie pizynalenoci naiodowej mona na
powiol slwoizy jedynie popizez zasiedlenie Ziemi Iziaela
i zapoczlkowanie lam nowego spoeczeslwa, opailego na
zasadzie spiawiedliwoci. To miao slanowi iozwizanie ich
pioblemow jako ydow, a wspolne ycie, opaile na zasadzie
wzajemnej pomocy i penej odpowiedzialnoci za pozosla-
ych czonkow spoecznoci, miao by odpowiedzi na eko-
nomiczne i spoeczne wyzwania codziennoci osob upiawia-
jcych ziemi. Inspiiowaa ich lake Toslojowska flozofa
samozbawienia pizez cik piac i upiaw ioli, XIX-wiecz-
ni ulopijni myliciele oiaz socjalici i maiksici, niezalenie
od wszelkich ionic pomidzy lymi pidami. Wielki wpyw
miay na nich lake piace ydowskich mylicieli owczesnej
epoki, jak Mailin Bubei, A. D. Goidon czy Bei Boiochow.
jak rol kibuce (i kibucnicy) odegray w powstaniu ydowskie-
go pastwa na Bliskim Vschodzie, w jego przetrwaniu oraz
poniejszym rozwoju? jak bardzo ruch kibucow by zwizany
z tworzeniem Izraela?
E. A.: Bez wlpienia budowa pizez kibucnikow osad
i obiona ich socjalnych i naiodowych ideaow uczynia z
czonkow lego iuchu pionieiow w dziele odiodzenia ydow
w ich ojczynie, w okiesie popizedzajcym powslanie Pa-
slwa Iziael. Ruch kibucowy poslizega si i by lak widziany
pizez innych jako depozylaiiusz slalusu pionieiow. Kibuc-
nikow okielano nieiaz mianem elily w subie spoecze-
slwu. Nawel gdy nowopowslae paslwo ydowskie podjo
si iealizacji wikszoci jego celow naiodowych, iuch kibu-
cowy nadal sam z siebie angaowa si w dziaania spoecz-
ne, suce dobiu ogou. Mogo si lo bia z pizewiadczenia
wielu osob, e suenie spoeczeslwu i bianie na swoje bai-
ki ionych pizedsiwzi na jego izecz slanowi nieodczny
skadnik kibucowej losamoci. Byo le odzwieiciedleniem
alliuislycznego wymiaiu ycia w kibucach.
jaki jest dzisiaj, udzia kibucow w gospodarce Izraela?
E. A.: Mimo lego, e sumaiyczna populacja wszyslkich
kibucow slanowi jedynie ok. i pioc. ludnoci Iziaela, lo maj
one kluczowe znaczenie w iolniclwie (wylwaizaj o pioc.
piodukcji iolnej lego kiaju, gownie na ekspoil) i w pize-
myle (,, pioc. ekspoilowanych pizez Iziael pioduklow
pizemysowych powslaje w kibucach). Jeli poiowna je do
ieszly spoeczeslwa, kibuce slanowi sekloi o najwikszej
pioduklywnoci.
Kibuce
midzy
zwtpieniem
a odrodzeniem
z Elim Aviahamim
iozmawia Kaiioka Blumenfeld
34

35

Czy ideay ruchu, ktory dowartociowywa prac fzyczn, gosi
bezwzgldn solidarno i konieczno wspopracy midzyludz-
kiej (nie tylko wewntrz danego kibucu, ale take midzy nimi)
wniosy trwae wartoci w ycie spoeczno-gospodarcze i etos
kulturowy Izraela jako caoci? Przykadowo, jak bardzo ega-
litarny jest model izraelskiej gospodarki i czy inicjatywy oparte
na kolektywnym dziaaniu (np. spodzielczo) ciesz si jakim
szczegolnym wsparciem ze strony pastwa?
E. A.: Od czasu pizekszlacenia oiganizacji piacowni-
czych z iuchu spoecznego, dzielcego z iuchem kibucowym
wiele ideaow, w zwyczajne zwizki zawodowe, zaniedbano
wikszo z lych wspolnych wailoci, wliczajc ide i zasa-
dy iuchu spodzielczego. Neolibeialna ideologia wolnego
iynku podbija kiaj i nieslely nie pozoslaje lo bez pewnego
wpywu lake na kibuce.
Paski tekst, ktory przedrukowujemy obok, ma ju kilka lat. jak
wiele zmienio si przez ten czas? Przykadowo, czy kryzys De-
ganii, pierwszego kibucu, wywoa jak ywsz ogolnonarodo-
w dyskusj? Czy ten fakt skoni Izraelczykow do refeksji nad
znaczeniem i przyszoci kibucow?
E. A.: Degania, podobnie do wielu innych kibucow, pize-
chodzi baidzo powane pizemiany, mianowicie ma lam
miejsce poslpujca piywalyzacja w dziedzinie konsump-
cji, zmniejszenie zalenoci jednoslek od inslylucji, ale pizy
zachowaniu penej wspolnej wasnoci iodkow piodukcji
i wci wysokiego slopnia wzajemnej pomocy.
Jeli chodzi o opini iziaelskiego spoeczeslwa jako ca-
oci, mniejszo pizejmuje si pioblemami kibucow wik-
szo jesl wobec nich albo obojlna, albo uwaa, e w wiecie
egoislycznego indywidualizmu nie ma ju miejsca dla lakie-
go fenomenu, jakim jesl koleklywislyczny slyl ycia.
Pod wpywem procesow gospodarczych i cywilizacyjnych kibuce
bardzo si zmieniaj i upodabniaj do innych form ycia spo-
ecznego, jednak wydaje si, e nadal pozytywnie wyroniaj si
na tle innych modeli, np. podejciem do spraw zabezpieczenia
potrzeb najsabszych czonkow spoecznoci. jakie s Pana zda-
niem najwaniejsze wartoci, ktore w dzisiejszych czasach kibu-
ce maj do zaoferowania swoim czonkom? Czy skomercjalizo-
wane kibuce, mimo odejcia od wielu ideaow ruchu, mog by
nadal wartociowym rodem inspiracji?
E. A.: W lelegiafcznym skiocie: koleklywna wasno
iodkow piodukcji; odpowiedzialno caej spoecznoci za
edukacj wszyslkich dzieci w kibucu; pena lub co najmniej
dolowana opieka zdiowolna dla wszyslkich mieszkacow;
wzicie odpowiedzialnoci za slaiszych czonkow wspolno-
ly; aklywne zaangaowanie w ycie polilyczne kiaju (z na-
ciskiem na dziaania na izecz pokoju) i kweslie ogolnospo-
eczne.
Ruch kibucowy moe nadal by dla nowoczesnych spoe-
czeslw iodem inspiiacji, bez wzgldu na wszyslkie zmia-
ny jakim podlega, jako alleinalywny, spiawiedliwy i uczciwy
wzoizec; by wzoiem wieckiego ycia kulluialnego w wie-
cie wypaczanym pizez ieligijny fundamenlalizm, pizy jed-
noczesnym co naley podkieli pozoslawieniu ludziom
wolnoci w wyboize ycia zgodnego ze swoj wiai i zamie-
izeniami.
jak Pan widzi dalsz przyszo ruchu kibucowego? Czy moli-
we jest znalezienie jakiego modelu, ktory pozwoli mu dostoso-
wa si do zmian cywilizacyjnych, czy te w dalszej perspekty-
wie kibuce (jako wspolnoty) po prostu znikn?
E. A.: Ludzie i ich wspolnoly nie mog lak po pioslu
znikn (chyba, e w kiajach izdzonych pizez dyklaluiy)
maj swobod zmiany sposobu ycia i pizekona oiaz nada-
nia nowego kszlalu swojemu spoeczeslwu.
Niekloie kibuce, jeli ziezygnuj z czci najbaidziej
podslawowych ideaow socjalnych, o kloiych bya wczeniej
mowa, pizeslan funkcjonowa jako kibuce, ale nadal bd
islnie jako kwilnce spoecznoci lokalne i wioski. Inne
pizekszlac si po pioslu w jakie inne iodzaje spoeczno-
ci inlencjonalnych, o ionym slopniu zachowania wspolnej
wasnoci dobi, ionej aklywnoci spoecznej ilp.
Bdzie w kocu pizecie i lizecia giupa wiele kibucow
pozoslanie pizy liadycyjnej foimie funkcjonowania, cho
bez wlpienia w jakim slopniu bd si one adaplowa do
wymaga nowoczesnoci.
Na koniec chciabym wspomnie zjawisko, kloie by
moe zwiasluje poczlek nowego slylu kibucow. W cigu
mniej wicej oslalnich dziesiciu lal, w ionych miejscach
Iziaela, zwaszcza na zaniedbanych spoecznie pizedmie-
ciach i obszaiach peiyfeiyjnych, modzi ludzie, znacznie
pized lizydzieslk, slwoizyli liczne komuny i ionego io-
dzaju inlencjonalne spoecznoci, w kloiych liczba czon-
kow waha si od kilku do ponad io osob. Wikszo z nich
zaoyli czonkowie iuchow modzieowych oiaz ci spoiod
kibucowej modziey, kloizy nie akcepluj pizemian i piy-
walyzacji, jakim podlega zaczynaj liadycyjne kibuce, oiaz
kiylykuj i odizucaj flozof kapilalislyczn, iozpizeslize-
niajc si w Iziaelu i podpoizdkowujc sobie jego gospo-
daik i spoeczeslwo.
Ci modzi ludzie nie lylko yj w sposob zupenie inny od
lego, co jesl uznawane za pizyslajce do panujcych iealiow
oiaz ducha czasow, ale i wyznaj skiajnie odmienne wailoci.
Ich slyl ycia opaily jesl na koleklywizmie, kullywowanym
w waiunkach maleiialnej skiomnoci (co wynika zaiowno
ze wiadomego wyboiu, jak i obieklywnych uwaiunkowa),
powiceniu swoislej misji, popizez zaangaowanie w spia-
wy spoeczne i publiczne, olwailoci na innych i duej do-
zie alliuizmu. S lo wialiwi modzi ludzie, wiadomi kwe-
slii o znaczeniu ogolnospoecznym, yjcy wspolnie ideali-
ci. Diogowskazami s im lakie wailoci, jak uniweisalizm,
szczodio, uduchowienie, samokszlacenie.
Moe s oni nasionami, kloie dadz poczlek odiodze-
niu iuchu kibucowego:
Dzikuj za rozmow.
Ramat Efal, o sierpnia :oo, r.
Wicej o Elim Avrahamim czytaj w naszym spisie autorw numeru.
36

37
XX wiek, zapoczlkowany zamachem na ausliiackiego
aicyksicia w Saiajewie w r,r i. i naslpujc po nim woj-
n wialow, zakoczy si fal moideislw oiaz czyslkami el-
nicznymi w Kosowie i Seibii. By lo wiek peen wojen, w klo-
iych sowiecki komunizm oiaz faszyzmlnazizm zwyciyy
wykoizyslujc idee pene nienawici oiaz skiajny nacjona-
lizm nad goszonymi pizez socjalislow ideaami humani-
zmu i solidainoci, kloie dla dziesilek lysicy Euiopejczy-
kow oiaz mieszkacow innych zaklkow wiala slanowiy na
poczlku owego slulecia nadziej na lepsz pizyszo.
To wanie w lym wieku zoslao spiowadzone na ydow
najwiksze nieszczcie od czasu wygnania ich z wasnej zie-
mi pizez Impeiium Rzymskie w ,o i. n. e. Podczas II wojny
wialowej nazici zgadzili jedn lizeci populacji ydow-
skiej, w lym wikszo ydow euiopejskich. Jednak w lym
samym sluleciu iozpoczo si lake swoisle ydowskie od-
iodzenie naiodowe, czce si z wizj spoeczeslwa opai-
lego na humanizmie i socjalizmie. Spoeczno ydowska,
kloia pocza giomadzi si na ziemiach Iziaela pod koniec
XIX w., zainicjowaa wdiaanie piojeklu iozwoju swojego za-
cofanego kiaju, pchajc go w kieiunku poslpu lechnologicz-
nego oiaz nowoczesnej gospodaiki.
Si napdow tych stara bya grupa modych osadni-
kw, dzielcych wspln wizj sprawiedliwoci spoecznej.
Wizja ta miaa urzeczywistni si przede wszystkim w or-
ganizacjach spoecznych, zwanych kibucami. Kibuce byy
ucielenieniem najwspanialszych wartoci ze sfery wsp-
pracy midzyludzkiej, prb osignicia jak najwyszego
stopnia rwnoci, kooperacji oraz poczucia wzajemnych
zobowiza. Na pizeslizeni caego slulecia iuch kibucowy
by cho z pewnoci nie lylko on jednym z gownych
elemenlow piojeklu wpiowadzania w ycie syjonislycznego
socjalizmu, jego awangaid.
Obecnie, na pizeomie wiekow, kibucowe wailoci i idee
s poddawane weiyfkacji, zmienia si foima lej sliukluiy
i odnawiana jesl idea spoecznoci opailych na zasadach
wspopiacy.
1. Potrzeba i ywotno
Poczynajc od gaislki zaoycieli, kloizy boso i piaklycz-
nie z puslymi ikami pizybyli na ziemie Iziaela, by y w ko-
munie (w kibucu Degania, zaoonym w r,ro i.), z czasem
sie kibucow ioziosa si do skali ogolnonaiodowej, osigajc
liczb i,o, zizeszajcych cznie ponad rio lys. osob. Jesl lo
niespena populacji kiaju. Jednak wkad kibucow w ioz-
woj gospodaiki, popizez piodukcj pizemysow i iolnicz
oiaz usugi, jesl lizy do czleiech iazy wikszy.
Taki sam jesl le wkad kibucow w iozwoj kulluiy i szlu-
ki, edukacj w Iziaelu i diaspoize ydowskiej, a lake udzia
w siach zbiojnych. W najslaiszych kibucach lizecie i czwai-
le pokolenie, czyli wnuki oiaz piawnuki zaoycieli, zacz-
y ju dzieli funkcje kieiownicze i oiganizacyjne. Syslemy
spoeczno-ekonomiczne pizechodz szybkie i giunlowne
zmiany, adekwalnie do ogolnych waiunkow panujcych na
poczlku XXI wieku.
ywolno kibucow jesl zalena od ich zdolnoci do
pizyslosowania si, odnowienia sliuklui odpowiadajcych
waiunkom z pizeszoci, zniesienia szlywnych foim mog-
cych sla na pizeszkodzie iozwojowi, a lake od umiejlno-
ci adaplacji do zaawansowanych lechnologii i od wpiowa-
dzenia nowoczesnych melod oiganizacji. Niekloizy spoiod
zewnliznych obseiwaloiow wieszczyli iychy koniec kibu-
cow. Oczekiwali, i upadek lego, co od poczlku poslizegane
byo pizez nich jako skazany na niepowodzenie ekspeiymenl
socjoekonomiczny, uspiawiedliwi ich wielolelni kiylycyzm.
Inni z kolei obawiali si o losy lego zagioonego obecnie,
jedynego w swoim iodzaju pizedsiwzicia, slanowicego
cz spoeczno-kulluiowego odiodzenia ydow. Wydaje si,
e ani jednym, ani diugim nie udao si piawidowo oceni
siy i ywolnoci kibucow.
Kibuce naiodziy si z wyianej spoecznej polizeby. Sla-
nowiy najlepsz odpowied na pioblemy epoki, w kloiej po-
wslay i iozwiny skizyda na fali uniweisalnej humanislycz-
nej oiaz naiodowo-syjonislycznej wizji ich zaoycieli. Czon-
kowie kibucw prbowali i udao im si urzeczywistni
utopijn wizj. Majc na uwadze zmiany, jakie nastpiy po
upadku totalitarnego komunizmu oraz odrodzenie kapita-
listycznego neokonserwatyzmu, mona stwierdzi, i kibuc
to naprawd sensowna alternatywa i odpowied na niekt-
re problemy nowoczesnych spoeczestw.
Od momenlu powslania, kibuce maj swoje miejsce w
polilycznym i kulluiowym cenlium ydowskiej spoecznoci
w Paleslynie. Pizedslawiciele kibucow byli czonkami spoecz-
nej i kulluiowej elily, a z ich szeiegow iekiulowao si wielu
pizywodcow iziaelskiego eslablishmenlu polilycznego. Spo-
eczne i pionieiskie wailoci, uizeczywislniane w dziaaniach
kibucow, znajdoway si lake w cenlium ideologii lewicowego
syjonizmu, dlalego kibuce cieszyy si duym szacunkiem. Nie
zmienia lo jednak faklu, e wiaz z powslaniem paslwa y-
dowskiego, nowe inslylucje pizejy wikszo funkcji penio-
nych upizednio pizez kibuce. Ponadlo, pizeobiaenia w sfeize
wailoci, ideologii i kulluiy, kloie naslpiy w obibie elily po-
lilycznej, wypchny iuch kibucow z samego cenlium w kie-
iunku maiginesu spoeczeslwa iziaelskiego.
Kibuce
w kryzysie
Eli Avrahami
36

37

2. Gwne zasady i struktura
Podslaw iuchu kibucow s osady dziaajce na zasadzie
spodzielni. Punklem wyjcia do dobiego ich funkcjonowa-
nia byo kilka gownych zasad:
Wspolna wasno iodkow piodukcji oiaz konsumpcji
Zbioiowe wspodziaanie i pomoc wzajemna
Niezalene i demokialyczne zaizdzanie
Tosamo osady i kibucu slanowi one jedno (jed-
noslka geogiafczno-komunalna i pizypisana do niej
spoeczno)
Zasada samowyslaiczalnoci jeli chodzi o piac biak
piacownikow najemnych z zewnliz osady
Zwizek oiganizacyjny kadego kibucu z ogolnonaio-
dowym iuchem oiaz zwizek caego iuchu kibucowego
z iuchem zwizkow zawodowych i z syjonislyczno-lewi-
cowymi pailiami polilycznymi.
W poczlkowym okiesie kszlalowania si iuchu wysl-
poway ione spojizenia na lo, jaka powinna by islola jego
podslawowej jednoslki oiganizacyjnej oiaz jaki lyp gospo-
daiki powinna ona iealizowa. Niekloie giupy poslizegay
si jako zaye czy le wicz oiganiczne spoecznoci, pod-
czas gdy inne domagay si slwoizenia duych, olwailych
komunislycznych oiodkow osadniclwa. Jedne opieiay go-
spodaik gownie na iolniclwie, diugie slaiay si inweslo-
wa w iozwoj wszyslkich gazi piodukcji, wczajc izemio-
so, pizemys i usugi.
Z czasem ionice si zalaiy. Dzi wikszo kibucow
jesl w posiadaniu zakadow pizemysowych, kloie slanowi
idze ich gospodaiki; kadziony jesl le nacisk na iozwoj
ionych gazi usug, handlu i luiyslyki. Rolniclwo znajdu-
je si w sladium nieuslannej iedukcji, zaiowno jeli chodzi
o udzia w zaliudnieniu, jak i w geneiowanych dochodach.
Piacownicy najemni na liwae weszli w skad siy ioboczej
kibucow. Sliukluia kieiownicza pizypomina zoon, cen-
lialislyczn, hieiaichiczn oiganizacj. Kibuc sla si slo-
sunkowo du, niejednoiodn spoecznoci, zizeszajc
czonkow w kadym wieku. Wiele kibucow zamieszkuj
osoby, kloie nie s ich czonkami.
3. Oznaki kryzysu
Gospodaiczy i ideologiczny kiyzys kibucow iozpocz
si okoo poowy lal 8o. minionego slulecia. W wikszoci
pizypadkow pizyspieszy jedynie zmiany, z kloiych wiele
kiekowao od pewnego czasu; inne z kolei byy bezpoied-
nim wynikiem kiyzysu, miay mu zaiadzi. Z powodu ionic
pomidzy poszczegolnymi kibucami, nie wyoni si jeden
cile okielony model zmian i nie wyglda na lo, aby laki
mia powsla.
Pizyczyny kiyzysu mona podzieli na wewnlizne i ze-
wnlizne. Te pieiwsze czslo byy naluiy sliukluialnej, miay
lake zwizek ze wiadomoci i ideologi. Diugie koiespon-
doway z ogiomnymi zmianami, jakie pizez oslalnie lizy de-
kady naslpiy zaiowno w Iziaelu, jak i w innych czciach
wiala. Podczas gdy wiele osob jesl skonnych okieli kiyzys
kibucow mianem ekonomicznego, poslaiam si ukaza lake
ideologiczne i psychologiczne pizyczyny pioblemu.
Od pocztkw ich funkcjonowania a do lat oo., styl
ycia w kibucach by ascetyczny nie tylko z przyczyn eko-
nomicznych, lecz take z powodu ideologii, z ktr nalea-
o si cakowicie utosamia oraz gorliwie wciela w ycie
jej przesanki. Std zasada od kadego w zalenoci od
umiejtnoci, kademu wedug potrzeb okrelaa normy
zachowania, a czonkowie sami ograniczali swoje potrze-
by i wymagania materialne. W diugiej dekadzie islnienia
paslwa Iziael slopa yciowa wziosa. Kibuce zindusliiali-
zoway si baidzo szybko, co umoliwio podniesienie ja-
koci wielu sfei ycia. Wziosl gospodaiczy dopiowadzi do
oczekiwa zwikszonej konsumpcji zaiowno w sfeize piy-
walnej, jak i publicznej. Jednoczenie, spoeczeslwo iziael-
skie zmieniao si. Pionieislwo wiaz z socjalizmem, cechy
ucieleniane pizez kibuce, uliaciy swoje kluczowe znacze-
nie na leienie caego kiaju. Nie bdc ju spoeczeslwem
opailym na caociowym piojekcie, kloiego podslaw byy
wailoci socjalislyczne i naiodowe oiaz koleklywizm, iziael-
skie spoeczeslwo pizekszlacio si w noimalne, opaile na
indywidualizmie. Zmiana la miaa wpyw na spoeczno ki-
bucnikow, siejc zwlpienie w suszno diogi obianej pizez
iuch oiaz udeizajc w poslizeganie si jego czonkow w ka-
F
O
T
.

X
O
R
7
4
38 39
legoiiach pionieiskiej elily o zadaniach ogolnospoecznych.
Zwlpienie ioso wiaz z nadejciem pieiwszych oznak kiy-
zysu gospodaiczego lal 8o-lych. Dopoki kibucom udawao
si odnosi sukces gospodaiczy, dowodzio lo susznoci slo-
sowania modelu koopeialywnego. Kiyzys spiawi, i pojawi-
y si wlpliwoci w lej kweslii. W lym samym czasie giupy
czonkow, gownie spoiod lechnokiacji ekonomicznej, za-
czy zgasza ioszczenia dolyczce wpiowadzenia zionico-
wania maleiialnego, co slanowio odejcie od podslawowych,
dolychczasowych zasad.
Cho owczeni iziaelscy lideizy polilyczni i ekonomiczni
czslo pizewodzili iewolucji pizemysowej w kibucach w la-
lach oo. i ,o., nie zdawali sobie jednak do koca spiawy z ioz-
woju, jaki naslpowa na Zachodzie. Kibuce zoslay wic w ly-
le ze swoimi pizeslaizaymi fabiykami, nie bdc zdolnymi
sla si czci najnowoczeniejszych bian. Z kolei w sfeize
polilycznej zabiako wiadomoci znaczenia zmian, jakie na-
slpiy w Iziaelu dziki wdiaaniu nowej polilyki gospodai-
czej. Nie iozumiano le konsekwencji lych zmian w odniesie-
niu do samych kibucow.
Gowna zewnlizna pizyczyna kiyzysu miaa nalui poli-
lyczn. Kiedy piawicowo-nacjonalislyczny blok, bdcy w od-
wiecznej opozycji do Pailii Piacy, a szczegolnie wobec iuchu
kibucow, doszed do wadzy w r,,, i., natychmiast zaczto
wprowadza neoliberaln polityk gospodarcz wedle za-
lece sformuowanych przez Miltona Friedmana, tak jak w
Wielkiej Brytanii pod rzdami Tatcher. W cigu kilku lat
Izrael znalaz si w obliczu rocznej inacji o skali a {oo
dopieio po kilku lalach udao si wyj z niej popizez wpio-
wadzenie ,o-piocenlowej iocznej slopy opiocenlowania kie-
dylow (sic!). Taka polilyka zadaa jednak dolkliwy cios cae-
mu sekloiowi piodukcyjnemu, lake kibucom. Wiele maych
piywalnych pizedsibioislw zbankiulowao. Nalomiasl skoio
kady kibuc by zbyl cenny, aby go iozwiza ponownie
mielimy do czynienia z ideami zbioiowej odpowiedzialno-
ci oiaz wzajemnego wspaicia w obibie caego iuchu wiele
z nich zacigno ogiomne dugi w okiesie iosncej infacji,
a poniej slano pized pioblemem spaly giganlycznych od-
selek. W r,8i i. kibuce (wyczajc ro jednoslek powizanych
z iuchem ieligijnym) wykazay zysk w wysokoci , milio-
now szekli (r dolai = ,o, szekli), nalomiasl ich dug wynosi
ok. i miliaidow szekli. Nie slanowi on wic a lak wielkiego
obcienia, jednak w lalach r,8-r,88 kibuce liaciy iednio
na izecz syslemu bankowego ,o milionow szekli iocznie,
w iezullacie dug bankowy uios w r,8, i. do ri miliaidow
nowych szekli iziaelskich (r dolai = r,,o nowej szekli).
W r,8, i. iodowisko kibucow, izd i banki, podpisa-
y poiozumienie o iesliukluiyzacji dugu. Uzupeniono je
w r,,o i. Po iaz pieiwszy leieny iolnicze, nalece do kibu-
cow, na obszaiach, gdzie popyl na ziemie pod budow by
duy, uzyskay slalus nieiuchomoci. Pomys polega na lym,
eby spizeda cz ziemi w celu spaly dugow, a z zyskow
wespize odduenie kibucow w iejonach o znikomym po-
pycie na ziemi. Dyskusja na lemal pizebiegu lego piocesu
dokonaa uszczeibku na koleklywislycznym wizeiunku ki-
bucow, zmienia lake wyobiaenie, jakie czonkowie iuchu
mieli o sobie. U wielu z nich zdecydowanie osabo poczu-
cie misji, co spowodowane byo faktem, i pastwo prze-
stao uznawa nadrzdn warto idei kooperacji, wycofu-
jc poparcie zarwno dla rodzinnych kooperatyw w mo-
szawach
1
, jak i dla kolektywistycznej wsppracy kibucw.
4. Kryzys demografczny
Inny pioblem zacz si od masowych iezygnacji czon-
kow kibucow, wywodzcych si z piaklycznie wszyslkich
waislw spoecznych. Zjawisko poizucania kibucow nie byo
niczym niezwykym, gdy egalilainy, opaily na koopeiacji,
pionieiski slyl ycia nie kademu odpowiada na dusz
mel. Jednak nowa fala iezygnujcych czonkow miaa zasig
o wiele wikszy i bya wyjlkowo silna w niekloiych giupach
wiekowych. W lalach 8o., po upywie dekady wzioslu po-
pulacji kibucow na co skada si pizyiosl naluialny oiaz
migiacje, jako e nowi czonkowie napywali z duych miasl
Iziaela i z zagianicy ow sliumie usla niemal cakowicie.
Coraz wicej modych ludzi zwlekao z powrceniem do
kibucw po zakoczeniu suby wojskowej, spad wskanik
urodze, wiele osb zwizanych z kibucami chciao na jak
najduej si z nich wyrwa, by sprbowa szczcia gdzie
indziej, co miao bardzo zy wpyw na morale pozostaych
czonkw.
Tabela r
Rok Liczba kibucw Populacja
1970 229 85 100
1985 268 125 200
1990 270 125 400
1997 267 116 500
rdo: Pavin A., The Kibbutz Movement 1998 Facts and Figures, Yad Tabenkin 1999.
Malejc, populacja jednoczenie si slaizaa. iednia wie-
ku wynosia w r,8, i. i,,o lal, a w r,,, i,,.
Na pizyczyny kiyzysu demogiafcznego skada si kil-
ka czynnikow: spadek wskanika uiodzin pizyspieszy pio-
ces slaizenia si spoeczeslwa; opuszczanie kibucow pizez
slosunkowo du liczb modych ludzi, bdcych w lalach
najwyszej podnoci; zwlekanie z maeslwem (zjawisko
bynajmniej nienowe dla iodowiska kibucow) oiaz zmiana
oiganizacji noclegow dla dzieci. Kiedy domy opieki dzieci-
cej zaczy zapewnia jedynie opiek dzienn
i
, iednia liczba
dzieci pizypadajca na jedn iodzin spada.
Tabela i
Rok Liczba urodze Oglny wskanik urodze*
1961 1 709 21,9
1985 2 975 24
1990 2 132 17,1
1997 1 785 15
*) Oglny stopie przyrostu: na 1000 osb powyej 15 roku ycia. rdo: Pavin, ibid.
Z kocem lal ,o. wielko populacji wikszoci kibucow
nieco si uslabilizowaa. Mona nawel zauway lendencj,
38 39
zgodnie z kloi modzie powiaca do kibucow po kilkulel-
nich podioach zagianicznych. Zdaiza si lake, i mode
iodziny, zaznawszy ycia poza kibucami, wiacaj do kolek-
lywow. Jesl jeszcze zbyl wczenie, aby slwieidzi, e kibuce
wychodz z kiyzysu demogiafcznego, cho maj one lak
nadziej. Zbioicze dane liczbowe mog by zieszl nieco my-
lce. W wielu miejscach niemal nikl nie odchodzi, doczaj
do nich nowi ludzie, a modzie uiodzona w kibucach wiaca
do domu. Z diugiej sliony, islnieje wiele kibucow, gdzie sy-
luacja demogiafczna jesl wci na lyle diamalyczna, e ich
spoecznoci mog si wkiolce zmniejszy i zeslaize do lego
slopnia, i nie bd si w slanie ulizyma.
Rozwizanie nie lkwi jedynie w powslizymaniu len-
dencji odchodzenia i spiowadzeniu modych z powiolem
ogolnie izecz bioic, oba zjawiska zale od adaplacji ki-
bucow do nowych waiunkow spoecznych lecz lake od
szeioko zakiojonego piocesu absoipcji ludzi z zewnliz, jak
lo miao miejsce w pizeszoci. W duej mierze zaley to od
tendencji w spoeczestwie izraelskim. Dopki dy ono
do ekstremalnego, egoistycznego indywidualizmu, dopki
trwa orgia nieograniczonego licytowania si w konsump-
cji sowem, tak dugo jak dominowa bd mniej pozy-
tywne aspekty procesu amerykanizacji, istnieje znikoma
szansa na to, e alternatywna spoeczno, taka jak kibuc
(kadca nacisk na wspprac, rwno, solidarno,
sub spoecznoci itp.), przycignie znaczne rzesze.
5. Zmiany w sferze zatrudnienia
Pizez cay omawiany lu okies, ioda dochodu zmieniay
si z powodu zmian w sliukluize gospodaiki kibucow i we
wzoicach zaliudnienia. Rozwiny si dziedziny upizednio
nieznane (np. piacownicy umysowi czy luiyslyka). Wiksza
ilo czonkow piacuje poza swoimi kibucami, kloie lake
zaliudniaj znacznie wicej ludzi spoza, co slanowi odejcie
od pieiwolnej zasady samowyslaiczalnoci piacowniczej.
W Iziaelu (lake w kibucach), lak jak we wszyslkich kiajach
iozwinilych, iolniclwo liaci slalus gownego elemenlu go-
spodaiki, odselek iolnikow slale spada, a ich zyski malej.
Liczba osob piacujcych poza swoimi kibucami zwik-
szya si ponad dwukiolnie w dekadzie kiyzysu. W r,8o i.
byo ich ooo (, siy ioboczej kibucow), podczas gdy
w r,,, i. ju rioo, czyli r8,,. Rownolegle wzioslowi
podlegaa, w lempie r, iocznie, liczba piacownikow na-
jemnych: od ro8oo w r,,r i. do i,roo w r,,o i.; wikszo
slanowili piacownicy pizemysu. Miao lo negalywny wpyw
na wydajno i zyski. Czslokio czonkowie kibucow piacu-
jcych poza swoimi osadami zaiabiaj mniej ni piacownicy
spoza, wynajci, aby ich zaslpi. Niemniej jednak, coiaz
wiksza cz ludzi piacuje poza swoimi kibucami, gdy chce
po pioslu upiawia zawod zgodny z wykszlaceniem.
Tabela : Populacja kibucow zaliudnienie wg zawodow
Rok
Zawd
1995 1997
L % L %
Akademicy i naukowcy 5 500 7,1 6 800 8,9
Wolne zawody 9 000 11,7 10 700 13,7
Menederowie 4 000 5,2 5 000 6,5
Pracownicy biurowi 10 700 13,9 10 500 13,7
Marketing i usugi 13 800 18 13 100 17,1
Wykwalifkowani pracownicy rolni 10 100 13,2 9 100 11,9
Wykwalifkowani pracownicy pro-
dukcyjni
16 300 21,2 14 400 18,8
Niewykwalifkowani pracownicy 7 200 9,3 6 800 8,9
cznie (wczajc zawody nie-
znane)
76 700 100 76 600 100
rdo: Pavin, ibid.
F
O
T
.

J
I
L
L

G
R
A
N
B
E
R
G
40 41
6. Osabiona solidarno i jedno spoeczna
Kiyzysy gospodaiczy i ideologiczny dopiowadziy
do wielu zmian. Niekloie z nich najpiawdopodobniej odby-
way si sponlaniczne, jako ieakcja na iulyn, kloia zacza
si wkiada w dziaania kibucow po buizliwym okiesie pio-
nieiskim. Wszyslkie one jednak wyiaay ch pizysloso-
wania si do nowych waiunkow spoeczno-ekonomiczno-
kulluiowych, a lake wol pojedynczych czonkow iuchu
oiaz oczekiwania modszej geneiacji. Za zmianami kiyje
si piagnienie zachowania syslemow
spoecznych i ekonomicznych, kloie s
w slanie ulizyma si w epoce wolno-
iynkowej gospodaiki, pizy jednocze-
snym zachowaniu wailoci zwizanych
z ide koopeiacji. Jednak niektre zmia-
ny wyranie wskazuj na odchodzenie
od zasad i wartoci, ktre niegdy cha-
rakteryzoway ruch kibucw.
Dziki badaniom udao si wyio-
ni lizy gowne opcje wobec zmian.
Pieiwsza wspieia gbokie, daleko si-
gajce pizemiany, kloie cakowicie mog
zmieni kibuc. Diuga popieia zmiany na
izecz adaplacji, jednak zdecydowanie
nie zgadza si na odejcie od podslawo-
wych zasad. Tizecia giupa skada si z lu-
dzi obojlnych lub piagncych unikn
wszelkich wslizsow, kloie mogyby za-
giozi jednoci spoecznoci. Jednake,
bez wzgldu na lo iozionienie, zacho-
dzce zmiany osabiy wszyslkie liadycyjne podslawy soli-
dainoci i spojnoci spoecznoci kibucowych. Solidaino
w kibucach opaila bya na szeciu czynnikach. Zapewniay
one jedno i wi spoeczn, pomimo naluialnego zioni-
cowania czonkow kibucow. Olo czynniki lece u podslaw
solidainoci:
r. Ekonomiczny powszechna i iowna wasno iodkow
piodukcji i konsumpcji;
i. Spoeczny wi, kloi wida wyianie w komunalnych
sloowkach; podczas specjalnych okazji, w spoecznoci
giomadzcej si zaiowno, aby wilowa, jak i obchodzi
aob; w giupach piacowniczych; w komilelach i na mi-
lyngach; w klubach i miejscach publicznych;
. Psychologiczny spoeczna ufno, bioica si z emo-
cjonalnego wspaicia i poczucia wizi, jakie spoeczno
kibucow ofeiuje w liudnych chwilach; jedno podczas
obchodow iodzinnych uioczysloci, a lake wilowa-
nia indywidualnych osigni; poczucie siy czeipane
z czonkoslwa w dobize zoiganizowanych sliukluiach
lokalnych i naiodowych; poczucie wasnej wailoci i pie-
sliu, kloie wynikaj z bycia czci iuchu kibucow, sla-
nowicego pionieisk elil w czynnej subie spoecze-
slwu iziaelskiemu;
. Oiganizacyjny pizynaleno do iuchu, kloiy wydawa
si by wszechpolny, zapewniajcy polilyczne i male-
iialne wspaicie dziki swym niezalenym syslemom eko-
nomicznym oiaz zwizkom z naiodowymi i izdowymi
sliukluiami polilycznymi;
,. Ideologiczny socjalizm i pionieiski syjonizm; ideologia
obozu, kloiy walczy o nowy ad spoeczny; oboz spia-
wiedliwych, kloiy wyznaje zaiowno wailoci naiodowe,
jak i uniweisalne;
o. Piojeklowy (wywodzcy si z czynnika ideologicznego)
kibuc jesl spoecznoci lwoizon w sposob wiado-
my (inlencjonaln), kloiego celem jesl osiganie celow
dla dobia spoeczeslwa. Kibuc jesl poslizegany jako
elila w subie czynnej, zaiowno pizez swoich wasnych
czonkow, jak i pizez cae spoeczeslwo.
W kadym z lych obszaiow zaszy ogiomne zmiany. Ich
iezullaly jasno wskazuj na osabienie solidainoci i spojno-
ci spoecznej:
r. Przyspieszona prywatyzacja konsumpcji nie tylko
uwalnia ludzi od zalenoci od instytucji, lecz take,
w duej mierze, zwalnia spoeczestwo od odpowie-
dzialnoci za kadego wspobywatela. Zagioenie dla
wspolnej i iownej wasnoci iodkow piodukcji, cho
moe nie majce jeszcze do koca podslaw w izeczywi-
sloci, pizyczynia si do wzioslu niepewnoci jednoslek
o ich ekonomiczn pizyszo.
i. Zamiasl socjalizowa si z ieszl spoecznoci, jej czon-
kowie zamykaj si w duych mieszkaniach, kloie s
znacznie lepiej wyposaone i wygodniejsze ni sale komu-
nalne. Jadalnie, lake z powodu piywalyzacji, nie peni
ju funkcji inlegiacyjnej, jako e chlniej spoywa si dzi
posiki w gionie iodzinnym ni w spoecznoci. W wielu
kibucach wspolne spolkania wileczne slay si izadko-
ci, a we wszelkiego iodzaju uioczyslociach iodzinnych
czslo nie bioi ju udziau cae kibuce. Olwaicie iegio-
nalnych inslylucji edukacyjnych dla dzieci, w kloiych
pizebywaj one jedynie w czasie zaj, wpyno na cha-
iaklei oiaz poiy, w jakich obchodzi si uioczysloci w do-
mach: iodzice nie zawsze s w slanie w nich uczeslniczy,
poniewa nie odbywaj si one ju w godzinach wieczoi-
nych, lecz w cigu dnia, kiedy s w piacy. Budynek klubu
zosla zaslpiony pubem, do kloiego mog pizyj lake
osoby z zewnliz, i gdzie czonkowie kibucow pac piak-
K
U
R
Z
A

F
E
R
M
A
W

K
I
B
U
C
U

M
A
T
Z
U
V
A
.

F
O
T

M
A
X

N
A
T
H
A
N
S
40 41
lycznie lyle samo, co gocie spoza wspolnoly, nie czujc
si pizez lo cakowicie jak u siebie w domu.
. Afeia Beil Oien

miaa chyba najbaidziej niszczycielski

wpyw na zaufanie spoeczne i poczucie bezpieczeslwa
ekonomicznego. Biak jakichkolwiek konkielnych uslale
z izdem i bankami, dolyczcych spaly dugow, jedynie
zwiksza niepokoj, szczegolnie wiod ludzi slaiszych, klo-
izy s coiaz mniej pewni swojej pizyszoci maleiialnej.
Psychologiczna sia, jaka wypywaa w pizeszoci z po-
czucia pizynaleenia do wailociowej giupy odnoszcej
sukcesy, uwaanej pizez wikszo spoeczeslwa za elil,
diaslycznie ulega zmniejszeniu w momencie, kiedy ki-
buc sla si giup inleiesu. Pizesla by wic poslizega-
ny jako iuch piesliowy. Oslalecznym ciosem dla moiale
w iuchu kibucow jesl coiaz czslsze poslizeganie pionie-
ia jako zwykego fiajeia.
. Ogolnonaiodowy iuchy kibucow sliaci swoj pozycj
jako cenlium pomocy ekonomicznej, pizewodniclwa
ideologicznego oiaz poiedniclwa polilycznego.
Szczylem by kiyzys ekonomiczny i cakowila zapa fnan-
sowa oiganow ekonomicznych dwoch cenlial iuchu kibu-
cowego. Jednak iedukcja ich znaczenia zacza si ju w r,,,
i., wiaz ze zmian izdu, kloiego polilyka pozbawia zoiga-
nizowany iuch kibucowy funkcji pizekazywania iodkow
pojedynczym wspolnolom. Osabio lo ielacje uslawiajce
cenliale w ioli doslawcy (fnanse, iodki piodukcji i sia io-
bocza) w zamian za ideologiczn wieino kibucow.
,. Iziael nie unikn lake skulkow midzynaiodowych
zmian. Upadek lzw. wiala komunislycznego slwoizy
almosfei liiumfu kapilalizmu i gospodaiki iynkowej.
Neoliberalizm i egoistyczny indywidualizm rami
w rami opanoway rozwinity wiat. W Izraelu oba
systemy promoway jednostk, zapominajc cakowi-
cie o odpowiedzialnoci za kolektyw; rozpocz si fe-
stiwal konsumpcji, ktremu towarzyszyo zudzenie, i
era pionierw dobiega ju koca. Syjonislyczne pogl-
dy na naiodowo i libeialny judaizm zoslay zaslpione
liadycjonalislyczn ieligijnoci i ulliaoilodoksyjnym
fundamenlalizmem. Kult Bogini Mamony oraz Suk-
cesu, ktry jest jej Prorokiem, wypary wiar w spra-
wiedliwe spoeczestwo. Taka wanie almosfeia pize-
nikna enklaw kibucow i zachwiaa wiai ich czonkow
w ideologiczne zasady pionieiskiego syjonizmu i w spo-
eczeslwo socjalislyczne; innymi sowy, wiai i pewno-
ci co do slylu ycia w kibucach. W len sposob jeden ze
skadnikow spoecznej spojnoci zosla w kadym kibucu
osabiony, zabiako fundamenlu solidainoci.
o. Kiedy entuzjazm dla idei elitarnej spoecznoci pio-
nierw osab, a jej slalus sliaci na znaczeniu, zaiowno
w oczach czonkow kibucow, jak i ieszly spoeczeslwa,
kibuce angaoway si coraz mniej w projekty na rzecz
dobra wsplnego. Pizez lo, coiaz czciej nie s ju po-
slizegane jako bezinleiesownie dziaajce spoecznoci.
Spoiod podslawowych czynnikow piowadzcych do so-
lidainoci i jednoci spoecznej, kloie osaby i oddzieliy si
od pozoslaych, najpiawdopodobniej najwaniejsza jesl ide-
ologia. Ideologia sliacia na znaczeniu, spiawiajc, i kibuc
przeksztaci si ze wsplnoty opartej na zasadach mo-
ralnych (moral communry) w spoeczno zoon z grup
interesu. Dyskusja wewnlizna w kibucach odbywaa si
dawniej na paszczynie wailoci, w almosfeize wzajemnego
zaufania, pizy uyciu leiminologii ideologicznej. Podobnie
byo w aklywnoci polilycznej caego spoeczeslwa, gdzie
dao si zauway czenie poczucia misji, opailego na alliu-
islycznych i ideologicznych molywach, z wysikami na izecz
pailykulainych inleiesow.
Cele realizowania si w subie dla ogu, cele spoza
sfery partykularnych interesw oraz zwizane z obszarem
projektw i misji w kibucach, wszystkie one peniy take
dodatkow spoeczn funkcj mobilizujc oraz jedno-
czyy obywateli w solidarnoci. Bez nich mamy do czynie-
nia ze swego rodzaju rozpreniem spoecznym.
Badania pizepiowadzone pod koniec r,,o i. wykaza-
y spadek molywacji zadaniowo-misyjnej wiod czonkow
kibucow. Po iaz pieiwszy w hisloiii wiod kibucnikow lak
nieznacznie pizewaali ci, kloiych zdaniem polilyczna dzia-
alno kibucow powinna by naslawiona na wspieianie
ideaow piospoecznych, podczas gdy ieszla okielia jej cel
jako dogldanie inleiesow kibucu. Naley zalem odda nie-
co spiawiedliwoci lym, kloizy doslizegaj pizemian kibu-
cow z elily w subie czynnej w giup inleiesu. Ma lo wpyw
lake na ca opini publiczn, co pokazuj wyianie iow-
nolegle pizepiowadzone badania na caym spoeczeslwie,
w kloiych 1l pylanych wyiazia si o kibucach negalywnie,
r8 slao na slanowisku neulialnym, a lylko ,o nadal ie-
piezenlowao poslaw pozylywn.
7. Rodzaje zmian i ich cele
Islniej dwa cele zmian zachodzcych obecnie w kibu-
cach: gwaiancja pizeliwania kibucow po okiesie kiyzysu
oiaz zaspokajanie piagnie czonkow, kloie wynikaj z io-
sncego indywidualizmu i odejcia od szlywnej foimy ko-
leklywu. Te dwa uzupeniajce si cele s iealizowane z za-
miaiem podlizymania spoecznoci opailych na wspopiacy
i solidainoci, kloiych czonkom zagwaianlowano by du
wolno osobisl oiaz szeioki wachlaiz wyboiow, a jed-
noczenie mieliby poczucie pizynalenoci do wspolnoly
i wspoodpowiedzialnoci za jej dobio.
Analilycy iozpaliuj zmiany na lle lizech gownych ka-
legoiii zagadnie: piywalyzacyjnej, zaizdczej oiaz asymila-
cyjnej.
Piywalyzacja (jak dold) odnosi si jedynie do sfeiy
konsumpcji. Jej celem jesl pizekazanie odpowiedzialnoci
czonkom oiaz iodzinom w jak najwikszej iloci dziedzin,
pizyznajc im koleklywnie uslalon pensj. Dokada si wie-
lu stara, aby nie prywatyzowa suby zdrowia, edukacji
i opieki spoecznej, ktre wci pozostaj domen wspl-
noty. W wielu kibucach lake zaliudnienie wdiuje w sfei
indywidualn. Czonkowie musz podj kad piac, jakiej
wymaga od nich kibuc, lub znale zaliudnienie gdzie in-
dziej, slajc si w len sposob odpowiedzialnymi za zaiobek
na ycie pomimo faklu, i wypala jesl pizekazywana kibu-
cowi, kloiy wci dba o zaspokojenie wikszoci ich polizeb.
Celem wpiowadzenia nowych sliuklui zaizdczych jesl
zwikszona wydajno, sld zaslpienie pizeslaizaych foim,
kloie zdaniem wielu byy w pizeszoci pizyczyn licznych
42 43
kopolow ekonomicznych i niepowodze w zaizdzaniu. Za-
izdy kieiuj oddziaami iolniczymi, a szczegolnie pizemy-
sowymi. Kieiowniclwo pizedsibioislwa jesl obecnie w laki
sposob oddzielone od syslemu spoecznego, i moe ono po-
dejmowa wasne decyzje ekonomiczne i handlowe, kloie nie
s ju uzaleniane od czynnikow spoecznych. Demokracja
bezporednia, ktra polegaa na regularnych spotkaniach
i gosowaniach z udziaem wszystkich czonkw, zostaa w
duej mierze wyparta przez wprowadzenie rad obieranych
drog wyborw. Dzi spotkania te bardziej przypominaj
zebranie udziaowcw ni tradycyjne zgromadzenie czon-
kw kibucu. Spiowadzenie zaizdzania do kweslii czyslo
ekonomicznych spiawio, e w niekloiych kibucach pojawia
si kweslia wpiowadzenia zionicowania pacowego.
Pioces asymilacji, czy le, jak nazywa lo wielu, obnianie
muiow, zacieia gianice pomidzy kibucem a jego spoecz-
no-ekonomiczno-kulluiowym oloczeniem. Liczba czonkow
piacujcych poza obibem gospodaiki kibucow slale ionie,
pizy jednoczesnym wziocie piacy najemnej wewnliz nich
samych. Z placowek edukacyjnych, medycznych i spoilo-
wych mog, za opal, koizysla osoby z zewnliz, podczas
gdy czonkowie kibucow wol uda si w lym celu do po-
bliskiego miasleczka. Wolne mieszkania kibucow wynajmuje
si osobom spoza nich, a inne pusle budynki pizeznacza na
fabiyki lub magazyny. Wszyslko lo spiawia, i kibuc pizesla-
je by geogiafcznie i spoecznie odibn jednoslk. Powslaj
spoecznoci mieszane, w kloiych skad wchodzi wspolnola
opaila na zasadach spodzielczych oiaz piywalni mieszka-
cy o odmiennych slandaidach ycia i indywidualislycznych
wailociach. Taki stan rzeczy stwarza pole do koniktw,
ale umoliwia take kibucom, ktrych spoeczno nie-
ustannie maleje, utrzymanie czci placwek, takich jak
szkoy, czego nie byyby w stanie zrobi na wasn rk.
8. Obawy o przyszo
W wielle obecnych zmian, kibuce pizedsiwziy kio-
ki piawne w celu zapewnienia swoim czonkom wasno-
ci piywalnej oiaz udziau w spoecznoci, w iazie gdyby
usunicie podslaw wspopiacy dopiowadzio do likwidacji
samych kibucow lub gdyby kiyzysy pozwoliy kiedylodaw-
com (czyli bankom) pizej ich majlek. Kibuce iozwaaj
dziaania piowadzce do uczynienia wasnoci czonkow
niekloiych aklywow, lakich jak iodzinne mieszkania, pia-
wa emeiylalne czy inne wiadczenia. Niekloie kibuce pla-
nuj lo ziobi nalychmiasl, inne czyni pizygolowania na
wypadek, gdyby okolicznoci pizeslay spizyja islnieniu
spoecznoci kibucow. Pozwala lo pozby si obaw, szcze-
golnie ywionych pizez slaiszych czonkow, slanowic
podpoi psychologiczn, zaiowno dla pojedynczych osob,
jak i dla caych spoecznoci. Wiele kibucow zindywiduali-
zowao kwesli zabezpieczenia na slaio, cho dopoki jesl
si czonkiem kibucu, pienidze nie pyn bezpoiednio do
czonkow. Mog oni ioci piawo do
owych pienidzy jedynie w momencie
odejcia lub likwidacji kibucu. W nie-
kloiych kibucach iozwaa si moli-
wo dziedziczenia wasnoci, co jesl
kolejnym kiokiem majcym na celu
zniwelowanie lku pized niepewn
pizyszoci.
cl 5vraham
tum. Maciej Krzysztofczyk
Jest to skrcona wersja tekstu, ktry pierwotnie ukaza si
na stronie http://www.kibbutz.org.il. Przedruk i skrty za
zgod autora. Tytu pochodzi od redakcji Obywatela.
Przypisy redakcji Obywatela:
1. Moszawy kolektywne spdzielnie rolnicze, podobnie jak kibuce powstae w okre-
sie syjonistycznego osadnictwa w Palestynie. Rni si m.in. tym, e ich mieszkacy
posiadaj wasno prywatn (pola o identycznej wielkoci, okrelonej dla caej osa-
dy), pac za to rwny dla wszystkich podatek na rzecz spoecznoci, dlatego te ten
rodzaj spdzielczoci umoliwia bardziej pracowitym rodzinom uzyskanie wikszych
dochodw. Istnieje jednak take typ moszawu, w ktrym zarwno praca, jak i zyski z
upraw rolniczych s dzielone rwno pomidzy wszystkich mieszkacw.
2. W pocztkach ruchu kibucowego uznano, e dzieci rwnie stanowi wasno caej
wsplnoty, dlatego wychowywano je w osobnych spoecznociach, gdzie wyspecjali-
zowani nauczyciele czy pielgniarki mieli zapewni im bardziej profesjonaln opiek
ni rodzice, ktrzy spdzali z nimi jedynie niewielk cz dnia. Chciano w ten sposb
take m.in. unikn koniecznoci dyscyplinowania (a wic stresowania) dzieci przez
rodzicw oraz wyzwoli kobiety, dajc im wicej czasu na prac i rozwj wasny. Co
wicej, o edukacji dzieci i modziey decydowaa rada kibucu, a wyborw dokony-
wano pod ktem potrzeb komuny. Obecnie w kibucach dzieci mieszkaj z rodzicami
(uznano, e tak jest lepiej dla ich rozwoju) i tylko w cigu dnia przebywaj w placw-
kach wychowawczych.
3. W latach 80. kibuc Beit Oren omal nie zbankrutowa. W obliczu kryzysu, jego najstar-
szym czonkom przedstawiono alternatyw: przeniesienie si do innego kibucu lub
porzucenie go w ogle; w obliczu utraty jakichkolwiek rde utrzymania zaoferowa-
no im jedynie niewielkie rekompensaty za lata pracy na rzecz spoecznoci. Wywoao
to due poruszenie wrd ruchu kibucnikw, zwaszcza weteranw, i stao si przy-
czynkiem do oywionej debaty.
K
R
E
A
T
Y
W
N
Y

R
E
C
Y
K
L
I
N
G
.

E
K
O
L
O
G
I
C
Z
N
Y

K
I
B
U
C


L
O
T
A
N
.

F
O
T
.

H
A
N
A
N

C
O
H
E
N
42 43
1. Bd pierwszy eliminacji
W dyskusji medialnej o lusliacji, jak iownie w peispek-
lywie uiegulowa piawnych pioceduiy lusliacyjnej, akcen-
lowany jesl wycznie negalywny aspekl lusliacji. Zgodnie
z czci waislwy znaczeniowej sowa lustracja, owa nega-
lywno lusliacji oznacza usunicie (eliminacj) pizeszkod.
Po ioku r,8, leimin ow oznacza usunicie z kluczowych
dziedzin ycia publicznego lych osob, kloie nie s wiaiygod-
ne z iacji ich agenluialnej dziaalnoci.
W penej waislwie znaczeniowej sowa lustracja jesl jed-
nak obecny lake iownoizdny pozylywny jej aspekl. O ile
aspekl negalywny ma po czci konsekwencje desliukcji, lak
ochoczo podnoszone, w sposob pizeiysowany, pizez pize-
ciwnikow lusliacji, o lyle aspekl pozylywny lusliacji jesl
lwoiczy i iozwojowy. W penym znaczeniu sowa lustracja,
jesl ona pizegldem lego, co naslanie, pod klem iealizacji
zamieizonych celow. Lusliacja ma iealizacj celow pizybliy
popizez eliminacj elemenlow niepizydalnych lub bdcych
pizeszkod. Ale rwnoczenie lusliacja ma zidenlyfkowa
le elemenly, kloie s szczegolnie pizydalne w iealizacji celu.
Twieidzimy, e obie strony oponenci i zwolennicy lu-
stracji bdnie prowadz wyjanianie celu lustracji. Cel
lustracji nie moe si bowiem sprowadza do eliminacji.
Eliminacja (lustracja negatywna) ma by wycznie rod-
kiem do waciwego celu, podobnie zreszt jak lustracja
pozytywna. Waciwie rozumianym celem, w ktrego osi-
gniciu maj pomc negatywna i pozytywna lustracja, jest
przebudowa struktur pastwowych w taki sposb, aby naj-
lepiej suyy polskiemu spoeczestwu. Skoio dolychczas
w Polsce dyskulowana (i iownoczenie blokowana) bya lylko
lusliacja negalywna, lo wolno na lej podslawie lwieidzi, e
nie ma dolychczas slialegicznego planu uzdiowienia paslwa
polskiego.
Aspekl negalywny lusliacji iealizuje si w eliminacji lego,
co niepizydalne. Lusliacja musi wskaza i wyeliminowa ze
sliuklui paslwa (polilyki, mediow, zaizdzania zespoami
i duymi pizedsibioislwami paslwowymi, kieiowania f-
nansami, kullui elc.) lakie osoby, giupy czy koipoiacje,
kloie eiujc na dobiu wspolnym wykazay si dominan-
l samolubn, egoislyczn, anlyspoeczn, zdiad inleiesow
paslwa, pizyslpiy do piaklyk szkodliwych spoecznie dla
koizyci pailykulainych. Ju lo odsunicie jesl ozdiowiecze.
Skoro jednak lustracja negatywna ma si odbywa niemal
dwie dekady po formalnym zakoczeniu {{-letniej pa-
stwowoci PRL, to negatywn lustracj naley rozszerzy
o osoby i korporacje, ktre, cho niepowizane wprost z
agentur PRL, dziaaj na szkod III RP.
Twieidzimy, e niewykorzystany potencja lustracji
polega na wzmoeniu dziaa w aspekcie pozytywnym,
tzn. w odnalezieniu osb niezwykle przydatnych i spraw-
dzonych w budowaniu zdrowych struktur pastwowych,
kompetentnych, oddanych subie spoeczestwu. Tym-
czasem w wyniku dokadniejszej analizy r8-lecia III RP daje
si zauway, e islol lego zjawiska jesl lakie sleiowanie pio-
cesem lusliacji po ioku r,8,, aby nie zauwaono i nie wdio-
ono pozylywnego polencjau lusliacji.
Pozylywnym celem lusliacji powinno by dolaicie, wy-
onienie i wcignicie do dalszej suby dla kiaju wielkich
osobowoci, zepchnilych na boczny loi pizez III RP. Gdy-
by le wyjlkowe osobowoci, wyslpujce w kadym zawo-
dzie i biany, pizywioci yciu publicznemu, wledy auto-
matycznie ziealizowaby si cel negalywny, o kloiy loczony
jesl boj w mediach i Tiybunale Konslylucyjnym, lzn. odsu-
nicie osobowoci wadliwych z punklu widzenia inleiesow
paslwa i polskiej iacji slanu.
Lustracja
pozytywna
prof. Teresa Grabiska,
prof. Mirosaw Zabierowski
R
Y
S
.

S
Z
Y
M
O
N

S
U
R
M
A
C
Z
44 45
2. Bd drugi wycznej weryfkacji
krgw Kocioa rzymsko-katolickiego
Diugim bdem lusliacji jesl pooenie nacisku na kigi
Kocioa jako z jednej sliony szczegolnie wany pizedmiol
lusliacji, z diugiej za jako szczegolnie naiaone na ciei-
pienia od apaialu bezpieczeslwa w okiesie PRL. Mamy lu
do czynienia z podwojnym faszem. Po pieiwsze, kigi ko-
cielne zoslay poslawione pized piawdziwym pigieizem
powszechnej lusliacji negalywnej, ksia zoslali zweiyfko-
wani (czslo publicznie) na lyle, na ile jesl lo obecnie mo-
liwe, podczas gdy inne giupy spoeczne nie zoslay poddane
w ogole lusliacji, z wyjlkiem poszczegolnych osob. Po diu-
gie, ksia kaloliccy, jakkolwiek poddani silnej piesji apaia-
lu bezpieczeslwa, nie byli jedyn giup spoeczn dolkli-
wie uciskan pizez len apaial pizeladowano pizedsla-
wicieli wszyslkich zawodow (dziedzin ycia, bian). Wielu
pizedslawicieli selek zawodow miao na lyle siln osobo-
wo i inlelekl oiaz kigosup moialny, e odmowio wspo-
piacy SB, PZPR ilp., a czslo dodalkowo, i ci s najcenniej-
si wczali si do walki pizeciw agenluize.
Opiocz ksiy, iepiesjom poddano pizedslawicieli wszysl-
kich innych giup spoecznych i zawodow, czslo baidziej do-
lkliwym dla jednoslki (i jej iodziny) ni w pizypadku du-
chownych, kloiych Kocio nie pozoslawia bez wspaicia. Ina-
czej ni w pizypadku nkania wieckich pizez SB usuwania
z piacy, wylaczania piocesow sdowych czy dyscyplinainych
Kocio jako inslylucja o szczegolnej pozycji mia moli-
wo uliudniania naciskow na ksiy (zwaszcza w poniej-
szym okiesie PRL), podczas gdy pizedslawicieli wielu piofesji
nkano np. pozbawianiem piacy czy iepiesjami zawodowy-
mi. Wobec ieimu cywile slawali sami, bez adnego inslylu-
cjonalnego panceiza, zdani na wasne siy. Wailo le zwioci
uwag na lo, co jesl nieobecne w dyskusji massmedialnej o lu-
sliacji, mianowicie na milczenie w kweslii agenluialnoci du-
chownych innych wyzna ni izymsko-kalolickie.
Pizeakcenlowanie lusliacji w Kociele oiaz kweslii kola-
boiacji Kocioa z komunislyczn wadz jesl nie lylko ko-
lejnym insliumenlem pizewiolnej walki z wiaiygodnoci
osob duchownych, lecz lake zason wanoci (islolnoci)
lusliacji innych giup spoecznych. Pogbia ono 18-letni
stan ignorowania osb cywilnych, sprawdzonych pozy-
tywnie w PRL, osb o wakim potencjale intelektualnym
i osobowociowym. Bardziej cennych osb w rnych
zawodach by ju nie moe, nie istniej w adnym kraju
(z wyjtkiem walczcych z najedc) doskonalsze egza-
miny obywatelskoci.
3. Bd trzeci trywializowania
cigoci pokoleniowej
Pizyjmijmy, e dezubekizacja jesl celem dziaa wadzy
od iooo i., lym baidziej, e zdaje si lo polwieidza nieby-
way opoi lzw. auloiylelow z okiesu r8-lecia, kloie inspiiuj
wszyslkie media. Jeeli len cel ma by osignily, lo bdzie on
celem wycznie dla siebie, jeli nie zadba si o cigo hi-
sloiyczn. Wskazywanie (jake czsle na piawicy), e lo post-
komuna wanie ow cigo z PRL konlynuuje i e lizeba
lo wieszcie pizeiwa, wylycza ogianiczony (negalywny) cel
lusliacji. Cigo hisloiyczna i kulluiowa nie iealizuje si li
lylko w cigoci wyslpowania nazwisk wyslpnych polily-
kow czy lzw. auloiylelow moialnych, od PRL po dzie dzi-
siejszy. PRL bya iownoczenie inkubaloiem ogiomnej wik-
szoci wailociowych Polakow, yjcych w czasach opie-
syjnych, lecz wiadomie (cho czslo po cichu) walczcych
o pizeliwanie dobiych obyczajow i iozwijanie dobi kulluiy,
o waciwe (niekomunislyczne) wychowanie dzieci. Wiod
nich bya niemaa izesza aulenlycznych (niekoncesjonowa-
nych) bojownikow, jawnie pizeciwslawiajcych si wadzy na
ionych szczeblach, i nadzwyczajnych kobiel-bojowniczek,
kloie powiciy dla dobia spiawy ycie osobisle i iodzinne.
Ukazywana i akcenlowana poslkomunislyczna cigo
jesl wycznie cigoci pizemocy osob i giup uzuipujcych
sobie piawo do wadania Polsk, a lake cigoci mechani-
zmow wadzy, kloie le giupy pizeniosy na III RP. Z kolei, na-
rzucenie spoeczestwu przez prawic wycznie negatyw-
nego obrazu ycia narodu w PRL jest kolejnym faszem,
godzcym ubeckim rykoszetem w najlepszych przedsta-
wicieli narodu. Na lakie odizucenie i zapomnienie zbio-
iowego wysiku, aby pizeliwa obc okupacj (lym iazem
sowieck), nigdy w dziejach Polski si nie odwaono! Ponad
slulelnie czasy zaboiow s hisloii pizede wszyslkim pozy-
lywn bohaleiskich zmaga z zaboicami, mnej, acz mniej
eksponowanej, walki o poziom ycia kulluialnego, naukowe-
go i spoecznego. Komu zalem zaley, aby -lecie PRL, czyli
walki naiodu polskiego z sowieckim cenlializmem, poslize-
ga wycznie negalywnie:
Osiemnaslolelnie wadanie okielonych iodowisk w spo-
sob celowy:
a) zeiwao cigo w dziaalnoci wybudowanych liudem
spoeczeslwa zakadow piacy i zdobylych iynkow,
b) powanie nadwllio cigo kulluiow popizez naizu-
canie jzyka Gazely, kieowanie mody na wymiewanie
polskiej kulluiy i iownoczenie piopagowanie, w o wiele
wikszym slopniu ni w PRL, szmiiy, desliukcji i deka-
dencji,
c) powanie zagiozio cigoci pokoleniowej (biologicz-
nej) popizez masowe beziobocie (a oslalnio powszechny
exodus) modych i ulizymywanie zaiobkow czslo nawel
dziesiciokiolnie niszych w poiownaniu z kiajami UE.
Cigo kulluiy i lkanki biologicznej naiodu nie bdzie
zabezpieczona negalywn slion lusliacji, pizeciwnie da
j moe lylko jej sliona pozylywna.
4. Marnotrawstwo dziedzictwa
W Polsce yje sporo osb zbyt silnych i wybitnych na-
wet jak na wielkie moliwoci amania karier przez aparat
bezpieczestwa. Trzeba to wyranie powiedzie: wikszo
z nich yje na marginesie ycia publicznego i zawodowego
w III RP. Program lustracji negatywnej nie daje im (bo-
haterom, niezomnym, najzdolniejszym) adnych szans
na suenie krajowi na miar ich wielkich kompetencji,
44 45
energii, moliwoci. Odmowa wspopiacy z SB czy PZPR
pizez uczonego, lechnika, inynieia, konsliukloia oznaczaa
powane iyzyko zagioenia jego kaiieiy zawodowej. Czasami
wadzom nie udao si zama kaiieiy, poniewa osobowo
bya zbyl wybilna. Dolyczyo lo zwaszcza ludzi uiodzonych
po wojnie, kloizy zaczli lwoizy w lalach ,o., a polem zoi-
ganizowali opozycj lal 8o. Jesl lo pokolenie najgoisze dla
celow nowej indokliynacji, najodpoiniejsze na nowe weibo-
wanie. Ci, kloizy w lalach ,o. mieli r8-i, lal, byli peni enlu-
zjazmu w napiawie bylu polilycznego, maleiialnego i naiodo-
wego. Niejednokiolnie powicili si lemu cakowicie.
Rekonsliukcja kiaju po r,8, i. moga z powodzeniem
wczy AK-owcow, Powslacow, pizedslawicieli emigiacji
paliiolycznej, bowiem wielu jeszcze wiek i slan zdiowia na lo
pozwala. W r,8, ioku ro-lalek z r,, i. mia zaledwie oo lal,
io-lalek o lala, io-lalek ,o, o-lalek ,. Mona suy
kiajowi jeszcze po ,o-lce i lo baidzo czynnie, czslo nawel
opeiacyjnie, zwaszcza w polilyce, nauce, ekonomii, wojsko-
woci, lechnice, edukacji wszyslkich szczebli, kulluize elc.
Obecnie mainujemy pokolenie uiodzone po wojnie. Tak-
e w budowanej IV RP nie wida zdecydowania w pozylyw-
nej lusliacji, kloia mogaby si loczy bez uslaw sejmowych.
Chodzi wszak o wymian kadi na ionych szczeblach na
ludzi spiawdzonych i wybilnych piofesjonalislow. Niewyba-
czalnym bdem budowniczych IV RP bdzie zmainowanie
lego pozylywnego dziedziclwa pokolenia yjcego w PRL.
Najwyszy czas, aby zawody i funkcje odda ludziom,
ktrzy przeszli pozytywnie egzamin suenia pastwu
i spoeczestwu. Niech oni ksztatuj modych nastpcw,
nie za wegetuj na przyspieszonych wiadczeniach socjal-
nych. Stawianie po prostu na modych jest zabiegiem wa-
dzy, ktra programowo (bdnie czy celowo:) zrywa z ci-
goci. Slalinowcy czy hilleiowcy poslawili wycznie na
modych podalnych na sleiowanie pizez wyspecjalizowane
agendy. Teiaz do lych agend doczaj wszechwadne media.
Kiaj jesl w lej szczliwej syluacji, slwoizonej, paia-
doksalnie, iepiesjami SB, e posiada du kadi ludzi nie-
zwykle inleligenlnych, psychicznie silnych, pizeszkolonych
w podziemiu lal 8o. Modzi nie pizeszli jeszcze egzaminu
hisloiycznego i ich naboi bdzie piawidowy dopieio po
iozpoznaniu, a nie pized. Absolutnie bdna jest norma
korzystania z kadry gorszej w sytuacji, gdy jest do dyspo-
zycji kadra sprawdzona a tu chodzi o niezwykle drogie
szkolenie kadry w walce o godne ycie, w sytuacji obcego
namiestnictwa i w walce z nim. Mdra wadza nigdy nie
lekceway kadry wyselekcjonowanej w tak kosztownym
Laboratorium Historii. Lusliacja powinna suy pizede
wszyslkim wszechslionnemu wykoizyslaniu lego polencjau
danego pizez Hisloii.
prof. Teresa rabska,
prof. 9rosaw Zaberowsk
Powyszy tekst jest zmienion wersj artykuu, ktry ukaza si w materiaach Mi-
dzynarodowego Seminarium 25-lecie Solidarnoci Walczcej, red. J. Chmielowska,
P. Hlebowicz i in., Warszawa 2007.
Klub Prenumeratorw
Obywatela
Prenumerata to konkretny sposb
wsparcia Obywatela.
Nie ogldaj si na innych. Zrb to sam!
Poniej prezentujemy argumenty przemawiajce
za tym, e warto zosta czonkiem
Klubu Prenumeratorw Obywatela:
Prawie 50% ceny pisma sprzedawanego w salonach praso-
wych zabieraj nam porednicy. Jakie s konsekwencje tego dla
stabilnoci fnansowej Obywatela nie musimy Ci chyba tu-
maczy. Gdy kupisz pismo bezporednio u wydawcy (prenu-
merata), to wicej pienidzy trafa do nas, a mniej do pored-
nikw. Twoja prenumerata to konkretny, realny i bardzo duy
wkad w umacnianie niezalenoci fnansowej Obywatela.
W prenumeracie masz jeden numer Obywatela gratis. W salo-
nach prasowych zapacisz za 6 numerw 48 z u nas 42 z. Co
prawda musisz pienidze zapaci z gry i od razu ca sum,
ale wtedy pismo trafa co dwa miesice prosto do Twojej skrzyn-
ki pocztowej nie musisz go szuka w punktach sprzeday.
No i zyskujesz na znikach patrz niej.
Wrd czonkw Klubu Prenumeratorw losujemy raz na 2 mie-
sice nagrod. Masz szans dosta za darmo co, za co inni pa-
c.
Jako prenumerator otrzymujesz nieodpatnie (w miar naszych
moliwoci) materiay dodatkowe: foldery, plakaty, gazety, ulot-
ki, naklejki itp.
Czonkowie Klubu Prenumeratora maj 10% zniki na ksiki
z Biblioteki Obywatela.
Bdc prenumeratorem masz bezpatny wstp na imprezy orga-
nizowane przez nas: Festiwal Obywatela, Konfrontacje Filmowe
itp.
Prenumerata to najpewniejszy sposb zdobycia kolejnych nu-
merw pisma. Czsto dzwoni i pisz do nas czytelnicy, bo w sa-
lonie prasowym nakad Obywatela zosta wykupiony, a oni
spnili si z zakupem.
Przy zamwieniu rocznej prenumeraty (42 z) nieodpatnie do-
staniesz wskazany przez Ciebie jeden z numerw archiwalnych
Obywatela (do wyboru numery 7,10,13,14 i 16-36).
Nagrody dla prenumeratorw
Informujemy, e nagrod w postaci ksiki
AUTOkarykatury wylosowa
Artur Wrblewski Gdynia
Gratulujemy! Nagrod przelemy poczt.
Jeeli zaley Ci na tym, by w Polsce istniao
takie pismo jak Obywatel,
nie zapomnij o prenumeracie!
46 47
Balalion Szluimowy Aimii Ludowej im. Czwailakow
powsla w maicu r, ioku. By pizeznaczony do akcji
dyweisyjnych. Dowodc balalionu by poiucznik Lech Ko-
byliski, Koniad. W Czwailakach suy midzy innymi
Zenon Kliszko, bliski wspopiacownik Wadysawa Gomuki
i pizyszy czonek Komilelu Cenlialnego Biuia Polilycznego
PZPR.
W r,,, i., pi lal po sludiach, Lech Kobyliski wyda
obszein monogiaf iuby okilowe. Zawieiaa ona cha-
iakleiyslyki piofli iub, pizebadane w basenie modelowym
w Wageningen w Holandii. Z lych chaiakleiyslyk koizyslali-
my dobieiajc iuby w sludenckich piojeklach. Wszyscy na
wydziale wiedzieli, e Lech Kobyliski i jego ona s zapizy-
janieni z Kiwaw Kliszk.
W r,,, i. Lech Kobyliski, wci magislei, lal o, zosla
pizewodniczcym Rady Naukowo-Technicznej Polskiego
Rejesliu Slalkow. Nie uslpi z lej funkcji nawel wowczas,
gdy pizez siedem lal by poza kiajem. Jesl le doywolnim
pizewodniczcym giupy kiajowej IMO (Midzynaiodowa
Oiganizacja Moiska) ds. SLF (slalecznoci, linii adunkowych
i bezpieczeslwa slalkow iybackich) pizy PRS, mimo e kilka
lal lemu w jawnym gosowaniu olizyma zaledwie sze go-
sow na ok. i, gosujcych.
W r,oo i. Lech Kobyliski obioni iozpiaw dokloisk.
Bya lo jego oslalnia piaca naukowa dolyczca iub okilo-
wych. Rok poniej Lech Kobyliski uzyska slopie dokloia
habililowanego i iownie w lym samym ioku lylu piofesoia
nadzwyczajnego.
Nie lizeba zna szczegoowo uslawy i zwyczajow akade-
mickich, aby slwieidzi, e chionologia lej kaiieiy naukowej
jesl zdumiewajca.
Do piacy naukowej i dydaklycznej Lech Kobyliski pie-
dyspozycji nie mia. Pozycja piofesoia bya lak silna polilycz-
nie i lak saba meiyloiycznie, e wielu modych zdolnych
ludzi opucio kaledi pizenoszc si do innych oiodkow.
Np. wiele lal mowio si w kaledize o skiypcie z waciwo-
ci moiskich okilu. Wykady piowadzi piofesoi bez zio-
zumienia pizedmiolu, wedug pizeslaizaych ksiek io-
syjskich, a skiypl mia opiacowa adiunkl, di Jan Dudziak,
kloiy specjalizowa si w lej lemalyce. Di J. Dudziak wyda
nie lylko skiypl, ale lake znakomil ksik pl. Teoiia oki-
lu, dopieio po opuszczeniu kalediy w r,,, i. Ksika la jesl
ewenemenlem, gdy nie ma lakiej diugiej w lileialuize wia-
lowej, kloia obejmowaaby cao pizedmiolu na poziomie
zaawansowanym.
Piof. Kobyliski piefeiowa inweslycje. Pod jego kieiow-
niclwem kaledia zamienia si w zakad piodukcji wodololow
(lala r,,,-o,) i poduszkowcow (lala r,o8-,o). Po wyczeipa-
niu si lakich pomysow na iozwoj nauki, piof. Kobyliski
zosla oddelegowany do IMO (lala r,,o-8i). Tizeba wyja-
ni, e IMO nie piowadzi wasnych bada, nie jesl inslylucj
naukow. Midzynaiodowa Oiganizacja Moiska ma na celu
zapewnienie bezpieczeslwa ludziom i iodowisku. Uzgadnia
i wdiaa pizepisy i konwencje dolyczce budowy i eksploala-
cji slalkow moiskich, dolyczce bezpieczeslwa.
Podczas nieobecnoci Piofesoia w kaledize, docenl Mie-
czysaw Kielewski mog ziobi w kocu habililacj oiaz
opiacowa piogiam nowego pizedmiolu: hydiomechanika
okilu, opailego na melodach fzyki malemalycznej. Bya lo
iewolucja w nauczaniu dolychczasowego pizedmiolu: leoiia
okilu, kloiej nie spioslali nauczyciele ze szkoy Piofesoia.
Po powiocie z IMO w r,8i i., Piofesoi zmusi auloia piogia-
mu do wyodibnienia z hydiomechaniki okilu czci apli-
kacyjnej, nauczanej po slaiemu.
Now specjalnoci Piofesoia slao si leiaz oiganizo-
wanie midzynaiodowych konfeiencji naukowych. Zacz
od zoiganizowania . Midzynaiodowej Konfeiencja STAB
(dol. slalecznoci slalkow) we wizeniu r,8o i. Di hab. Ma-
ciej Pawowski by sekielaizem naukowym lej konfeiencji.
Teoria okrtu
pod nadzorem Armii Ludowej
Joanna Duda-Gwiazda
R
Y
S
.

S
Z
Y
M
O
N

S
U
R
M
A
C
Z
46 47
Na polecenie Piofesoia opiacowa i zoy do wydania lom
zawieiajcy dyskusj. Z lego powodu oponi o dwa miesi-
ce wyjazd na ioczny sla naukowy do Glasgow. Po powiocie
okazao si, e lom nie zosla wydany. Piofesoi sliaci zain-
leiesowanie l publikacj po olizymaniu wysokich nagiod
pizez cay komilel oiganizacyjny. Nagiody nie olizyma lyl-
ko M. Pawowski, kloiy po powiocie z Glasgow dopilnowa,
aby publikacja jednak si ukazaa.
Po liansfoimacji uslioju w III RP, Lech Kobyliski bez
pizeszkod konlynuowa swoj dziaalno wedug zasad ko-
meicyjnych. Po konfeiencji HYDRONAV ,r pizez dugie
miesice po kaledize poniewieiay si maleiiay pizygolo-
wane do II lomu, lecz lom len nigdy si nie ukaza. Niemniej
jednak, cay komilel oiganizacyjny olizyma baidzo wysokie
nagiody (kilka lysicy dolaiow), niepiopoicjonalne do zna-
czenia konfeiencji. Z dofnansowania z MEN na X Kiajow
Konfeiencj Mechaniki Pynow w Sainowku we wizeniu
r,,i i. ponad poow iodkow pizeznaczono na dofnanso-
wanie komilelu oiganizacyjnego (,o milionow z 8o).
Szkoa kapilanow, kloia zacza powslawa na jezioize
Silm k. Iawy w lalach 8o., zoslaa w ioku r,,o pizekszla-
cona w Fundacj Bezpieczeslwa eglugi i Ochiony io-
dowiska. Piofesoi nie by ani pomysodawc lej szkoy, ani
auloiem koncepcji modeli szkoleniowych, ani piogiamu
szkolenia. Piofesoi nie zna si ani na sleiownoci okilu,
ani nie zna piaklycznych pioblemow manewiowania. Wy-
kadow podczas kuisow (r godz. dziennie) nie piowadzi ze
swoich nolalek. Bya lo piawdopodobnie najdiosza godzina
dydaklyczna w Polsce. Zasug Piofesoia byo zdobycie pie-
nidzy na l inweslycj w iamach piogiamu CPRB ,.,, klo-
iego by kieiownikiem. Z wykonania inweslycji iozlicza si
sam pized sob. Fundacja powslaa bez wiedzy kalediy y-
wolnie zainleiesowanej pizedmiolem, na majlku Wydziau.
Poniejsze umowy midzy Fundacj i Wydziaem Oceano-
lechniki i Okilowniclwa dyskulowane byy lylko na Radzie
Wydziau, niezbyl zoiienlowanej w lemacie. Piofesoi podpi-
sywa umowy jako piezes Fundacji, a polem nie dolizymy-
wa ich, gdy dba o inleies Fundacji, a nie Wydziau.
PRS w wolnej Polsce baidzo spiawnie pizyslosowa si
od nowej izeczywisloci. W odnowionym budynku zachwy-
ca pikna mozaika na pododze w holu, paskoizeby na
cianach. Nalomiasl inspekloizy siedz po lizech w ciasnych
pokoikach pizy maych biuikach, na kloiych liudno iozo-
y dokumenlacj. Do oslalniego biuika w szeiegu niemal
nie docieia wialo dzienne. Po lych zmianach zaczo si
mowi o piywalyzacji PRS-u, a nawel o spizedaniu go Gei-
manischei Lloyd. Laikowi trudno wytumaczy, co znaczy
sprzedanie narodowego towarzystwa klasyhkacyjnego.
Posumy si analogi Senat poytku nam nie przyno-
si, sporo kosztuje, gmach piknie odnowiony, sprzedajmy
go Bundestagowi. PRS od lal nie piowadzi wasnych bada,
a nawel nie ma woli, czy le moe iodkow fnansowych, na
adaplowanie pizepisow innych lowaizyslw klasyfkacyjnych.
Np. dugo biakowao polskich pizepisow dolyczcych sloso-
wania lekkich slopow aluminiowych do budowy szybkich
slalkow pasaeiskich.
Wobec kuiczcej si iloci slalkow objlych dozoiem,
PRS zacz pizyjmowa slalki lanich bandei i nadawa im
klas, bez naleylej slaiannoci spiawdzajc ich slan lech-
niczny, pizewanie baidzo kiepski. Skoczyo si kompio-
milacj i w maju r,,, i. IACS (slowaizyszenie lowaizyslw
klasyfkacyjnych) zawiesio czonkoslwo PRS. Rada Nauko-
wa PRS z piof. Kobyliskim na czele poslanowia pizeczeka
buiz, chocia piasa zachodnia, nawel codzienna, pizypuci-
a fionlalny, czciowo pizesadzony alak na PRS, a pizy oka-
zji na cae polskie okilowniclwo. Pokazaam di. Dudziako-
wi, le czonkowi Rady Naukowej PRS, cay plik faksow z ai-
lykuami piasy zachodniej, kloie doslawaam od znajomego
z Holandii. Tej buizy nie mona byo pizeczeka. Wdioono
piogiam napiawczy, a piacownicy PRS wieszcie doczekali
si zmiany na slanowisku dyiekloia. Zosla nim naukowiec,
di Jan Jankowski. Piof. Kobyliski nie poda si do dymisji,
nadal jesl pizewodniczcym Rady Naukowej, czym unie-
moliwia odiodzenie si PRS.
W slyczniu r,, i. zalon polski piom Jan Heweliusz.
Zdaizyo si lo w liakcie pobylu polskiej delegacji w IMO.
Kalasliofa la wywoaa w IMO ziozumiae poiuszenie i piof.
Kobyliski obieca zoy kondolencje iodzinom ofai. Nie
wiadomo, czy lo ziobi, nalomiasl jako pizewodniczcy Rady
Naukowej PRS nie uiuchomi adnego piogiamu badawcze-
go, lak jak czyniy lo inne paslwa po kalasliofach swoich
piomow. Odkrycia mechanizmu wywracania si promw,
ktre miao dla IMO przeomowe znaczenie, dokona pol-
ski uczony, Maciej Pawowski w Glasgow. Jest to indywi-
dualne osignicie Polaka, ale liczy si jako sukces nauki
brytyjskiej, poniewa w Polsce pod okiem prof. Kobyli-
skiego prowadzenie tych prac nie byo moliwe.
Lech Kobyliski zmonopolizowa konlakly Polski z IMO.
Albo sam zawozi do IMO wyniki piac innych, albo poja-
wiay si liudnoci. Maciej Pawowski zosla wyiugowany
z polskiej giupy IMO. Miaam wyjlkowego pecha, kiedy
w wyniku piac nad niezawodnoci siowni i bezpiecze-
slwem slalku, zapioponowaam zmiany w syslemie iejeslia-
cji wypadkow moiskich w bazie danych IMO, aby syslem len
by baidziej pizydalny do analizy pizyczyn i oceny iyzyka.
Piopozycja zoslaa pozylywnie zaopiniowana pizez polsk
sekcj dziaajc pizy PRS i wysano j do IMO jako ofcjalne
slanowisko sliony polskiej. Nieslely, dwukiolnie zagina na
poczcie w diodze do Londynu, nie znalaza si w agendzie
i mogam j pizedslawi na sesji lylko jako gos w dyskusji.
Po kalasliofach duych zbioinikowcow (Amoco Ca-
diz u wybizey Bielanii i Exxon Valdez na wodach Alaski)
okilowcy na caym wiecie piacowali nad melodami zwik-
szenia bezpieczeslwa zbioinikowcow. Szlywne pizepisy
IMO, uzupenione pospiesznie pod wpywem zaalaimowa-
nej opinii publicznej, o wymog lzw. podwojnego kaduba ha-
moway iozwoj nowych konsliukcji. Wpiowadzenie do kon-
wencji SOLAS kiyleiiow opailych na piawdopodobieslwie
iozwizao pioblem. Ten iozdzia konwencji jesl wynikiem
piac Macieja Pawowskiego.
Uczony o wialowym doiobku, di hab. Maciej Pawowski,
nie jesl obecnie piofesoiem. W r,, i. L. Kobyliski, iecen-
zujc doiobek M. Pawowskiego na lylu piofesoia, napisa
niepiawd, a lake skonlaklowa si z dwoma pozoslaymi
iecenzenlami i pizewodniczcym komisji do spiaw lyluu.
W ioku r,, M. Pawowski dosla wpiawdzie slanowisko
piofesoia nadzwyczajnego, nadane pizez uczelni, lyluu
piofesoia jednak nie dosla. W r,,, i. slanowisko piofeso-
48 49
ia uliaci. Pylaam wowczas dwoch piofesoiow o pizyczyny.
Usyszaam: Nie bio go, lo donosiciel, donios na cae io-
dowisko do KBN-u (Komilelu Bada Naukowych).
Takimi metodami korporacja broni swoich, ktrzy
maj dojcie do pienidzy. Wiem z aulopsji, jak pizyzna-
wane, piowadzone i iozliczane byy gianly ulyluowanych
niekweslionowanych auloiylelow akademickich w lalach
,o., poniewa w r,,o i. doslaam lizylelni gianl, mimo foi-
malnych pioleslow z uczelni pizeciwko fnansowaniu pizez
KBN piacownika CTO (Cenlium Techniki Okilowej), nie
naukowca. Pod koniec lal ,o. inleiwencje M. Pawowskiego
w KBN pooyy kies najbaidziej jaskiawym pizejawom ioz-
pasania pizy koizyslaniu z dofnansowania nauki z budelu.
Popizednio M. Pawowski, kiedy piacowa w Glasgow, bez
swej wiedzy zosla dopisany do wniosku o pizyznanie gianlu,
poniewa laki wniosek lepiej si piezenlowa pized komisj
pizyznajc fundusze. Sekielaika Piofesoia awansowaa do
ioli p.o. docenla, a piaca w gianlach bya jawnie pozoiowana.
Maciej Pawowski zasuy na miano donosiciela, odmawia-
jc zgody na yiowanie wasnym nazwiskiem piacy innych.
To jeszcze nie koniec opowieci o kaiieize naukowej
dzielnego pailyzanla Aimii Ludowej. i8 slycznia ioo i.
wszczly zosla pizewod o nadanie godnoci i lyluu dok-
loia honoiis causa Polilechniki Gdaskiej piof. Lechowi Ko-
byliskiemu. Maciej Pawowski wyslosowa do Rekloia PG
pismo, w kloiym wyiazi swoj spizeciw wobec lego zamiaiu.
W maicu Senal PG, po wysuchaniu koiefeialu M. Pawow-
skiego, oddali wniosek. W lislopadzie wniosek zosla wzno-
wiony, poniewa wpyny pisma di. Jana Jankowskiego, pie-
zesa PRS i di. Jana Dudziaka, dyiekloia ds. Bada i Rozwoju
CTO, kloizy w imieniu zaog wyiazili popaicie dla wniosku.
Zaogi PRS i CTO nic nie wiedziay o swojej inicjalywie. Do
godnoci Budowniczego Polski Ludowej piof. Kobyliski do-
czy dokloial honoiis causa PG, nadany w ioo i. nieho-
noiowo, w diodze oszuslwa.
Do napisania lego ailykuu skonio mnie lo zwieczenie
kaiieiy naukowej piof. Kobyliskiego. Zdumiao mnie wy-
slpienie wanie J. Jankowskiego i J. Dudziaka, naukowcow,
kloizy wobec Piofesoia nie maj adnego dugu wdziczno-
ci. Obseiwujc syluacj z zewnliz, mona by sdzi, e ia-
czej slan u boku Macieja Pawowskiego, kloiy od lal usiu-
je powslizyma obnianie si slandaidow meiyloiycznych
i elycznych w polskiej nauce.
Midzy bajki mona woy argumenty o godnoci
osobistej i autonomii wyszych uczelni, podnoszone przez
korporacj akademick w protecie przeciw lustracji tego
rodowiska na mocy ustawy. Argumenty te byyby wiary-
godne, gdyby elity intelektualne wypracoway jaki wasny
system weryhkacji swoich autorytetw. Na og wiadomo,
kto w drodze do kariery naukowej korzysta z niedozwo-
lonego dopingu i faulowa konkurentw, ale nic z tego nie
wynika. Przy pewnym stopniu demoralizacji i korporacyj-
nym charakterze rodowiska, nie jest ono w stanie oczyci
si bez ingerencji z zewntrz, a tej nie ma i nie bdzie. Lu-
sliacja z uizdu, pieiwszy kiok do uzdiowienia slosunkow na
wyszych uczelniach, zoslaa zablokowana pizez iodowisko
akademickie. Dziennikaize, nawel gdyby chcieli, s beziadni
wobec heimelycznoci iodowiska i skomplikowanej nalu-
iy pizedmiolu. Mogam napisa len ailyku lylko dlalego, e
nie jeslem dziennikaizem, lecz okilowcem. Nie mona mnie
iownie posdzi o lendencyjno. Nie jeslem iozgoiyczonym
naukowcem, kloiemu si nie powiodo, poniewa w ogole nie
jeslem naukowcem, i lo z wasnego wyboiu. Di. hab. Macieja
Pawowskiego iownie nie mona zaliczy do uczonych, klo-
iym si nie powiodo, poniewa jego osigni w nauce wia-
lowej nikl w Polsce nie moe zdezawuowa. Jesl lo szczegolny
zbieg okolicznoci i na wiele lakich ailykuow nie mona li-
czy, nawel gdyby iedakcje chciay je publikowa.
Obym si mylia, ale odnosz wiaenie, e syluacja nie-
pokoinych naukowcow jesl leiaz goisza ni w czasach PRL.
Maka Pawowskiego poznaam wiele lal lemu na sludium
dokloianckim. Wsawi si iefeialem na seminaiium z eko-
nomii polilycznej na lemal polilyki iolnej W. I. Lenina. Dolai
do lislu Lenina skieiowanego do sekielaizy pailii, kloizy pio-
ponowali oiganizowanie wzoicowych kochozow, aby zach-
ci iolnikow do koleklywnego gospodaiowania. Lenin im od-
pisa, e koleklywizacj lizeba pizepiowadzi iownoczenie
w caym kiaju i dopieio wledy, gdy Pailia na lyle si umocni,
aby opanowa bunly na wsi i piolesly godowe w miecie.
Z iefeialu Pawowskiego wyniko niezbicie, e Lenin nie
by adnym ideowcem, lylko pospolilym, dnym wadzy
zbiodniaizem. Na lym seminaiium le popisywaam si jak
umiaam i powslaa wlpliwo, czy pizejdziemy pizez egza-
min z ekonomii, dopuszczajcy do dokloialu. Zdalimy gad-
ko, ale na wszelki wypadek jeden z piofesoiow-okilowcow
pizyszed na egzamin, aby dopilnowa, czy nie dzieje si nam
kizywda. Obawiam si, e obecnie liudno byoby znale pio-
fesoia, kloiy lak zachowaby si w analogicznej syluacji.
]oanna 0uda-wazda

48 49
jozef Chaasiski stwierdzi, e by inteligentem to znaczy
zajmowa pewne miejsce w spoeczestwie miejsce spo-
eczne. Mona do tego miejsca nie doj, ale gdy si do niego
dojdzie, nie mona uchyli si cakowicie od tych wymaga,
jakie to miejsce stawia jednostkom, ktore je zajmuj. To miej-
sce ksztatowao si w procesie spoeczno-historycznym... Czy
da si okreli moment powstania polskiej inteligencji? Uj
jej dzieje w pewien porzdek, wyznaczy momenty krytyczne,
wskaza jej tosamo?
S. B.: Nieiaz ju slwieidzano, e inleligencja oznacza
pewien baidzo niejednoiodny zbioi. Zawsze laki by, a dzi
chyba zupenie pogubilibymy si, gdybymy go chcieli do-
kadniej okieli. W kadym iazie na pewno wailo, nawi-
zujc do lyluu pisma, uwypukli jej, w znacznym slopniu,
obywalelski chaiaklei. Od inleligencji wymaga si poslawy
obywalelskiej, lj. lego, by nie mylaa za wiele lylko o wa-
snych koizyciach, miaa nalomiasl poczucie suebnoci
wobec wikszej caoci naiodowej czy paslwowej.
W okiesie zaboiow chodzio pizede wszyslkim o pieiw-
sz z lych caoci, po odzyskaniu niepodlegoci lake o diu-
g. Na lemal genezy inleligencji jako waislwy nie mam nic
oiyginalnego do powiedzenia, mam poczucie, e nie da si
jej zamkn w jakiej jednej foimule. Co do syluacji kiy-
lycznej lo najbaidziej lypowa bya zwizana z deleiminanl
hisloiyczn. W okiesie zaboiow wizao si lo z pylaniem,
czy i kiedy odzyskamy niepodlego. W lym by zawai-
ly pewien dylemal lojalnociowy. Syluacja la powloizya
si w innym waiiancie po II wojnie wialowej. Wanym
i olwailym pioblemem jesl syluacja po odzyskaniu niepod-
legoci, w okiesie II Rzeczypospolilej. Co w ogole moga
ziobi inleligencja, jakie byy jej moliwoci:
Tulaj np. chaiakleiyslyczna jesl bezsilno kigow inle-
ligenckich w kweslii ukiaiskiej. Mielimy szeieg byskolli-
wych pomysow, co naley iobi, a jednoczenie wszyslko lo
byo w giuncie izeczy maiginesem, kloiy w niewielkim lub
za maym slopniu wpywa na polilyk. Nie mona byo np.
pizeama zowieszczego falum, okielanego pizez syluacj
midzynaiodow.
Inleligencja jako waislwa czslo zieszl wpadaa w pu-
apki. Tak inleligenck puapk by pacyfzm, chleb za
kamie. Niekloie pikne pomysy byy nie z lego wiala,
np. ulwoizenie paslwa lilewskiego jako paslwa kanlonal-
nego na wzoi Szwajcaiii. W lym miejscu Euiopy i w lym
czasie! Jeli inleligenl wymyla sobie jak suszn spia-
w, golow by nawel do powice, ale, nieslely, dobiymi
inlencjami jesl, jak wiadomo, wybiukowane pieko. Ka-
dy pomys musi by iozpaliywany w szeiszym konlekcie,
uwzgldniajcym gi iealnych si. Dobie inlencje i ducho-
wa niewinno nie wyslaicz.
Niedobize byoby jednak palize na inleligencj w ka-
legoiiach nadmieinie polilycznych. Wanym molywem jej
dziaa byo niekiedy uwolnienie si od piesji obowizkow
paliiolycznych i bionienie si pized ulylilaiyzmem w imi
kulluiy wyszej.
co znaczy okrelenie spoeczne miejsce inteligencji? Dzia-
alno kulturow, stricte naukow? Czy take spoeczni-
kowsk, zaangaowanie w konkretne problemy spoeczne?
Moe Pan wskaza, jak te dwa typy dziaalnoci maj si
do siebie w historii polskiej inteligencji? Ukaza wane, Pana
zdaniem, postacie czce obie te cechy?
S. B.: To, co nazwaem poslaw obywalelsk, wymagan
od inleligencji, lo, izecz jasna, powinno pewnego iodzaju
spoecznikoslwa, cho czslo poiednio, w poslaci pizyka-
du izelelnoci, a niekoniecznie jakiej dziaalnoci na izecz
czego. Nie mona le zapomnie, e cz inleligencji lwoi-
Inteligencja
wczoraj i dzi
z piof. Slanisawem Boizymem
iozmawia Kizyszlof Woodko
Prof. Stanisaw Borzym
(ur. 1939) studiowa flozof na Uniwer-
sytecie Warszawskim, po czym pracowa
w Bibliotece Klasykw Filozofi (PWN).
Od 1970 r. na studium doktoranckim w In-
stytucie Filozofi i Socjologii PAN w Warsza-
wie. Doktorat (Pogldy flozofczne Henry-
ka Struvego, 1974) i habilitacja (Bergson
a przemiany wiatopogldowe w Polsce, 1984) tame. Profesura
w 1992. Rok wczeniej zosta kierownikiem Zakadu Filozofi Wsp-
czesnej, a ostatnio Zakadu Filozofi Nowoytnej i Wspczesnej. Inne
waniejsze publikacje: Filozofa polska 1900-1950 (1991), Panorama
polskiej myli flozofcznej (1993), Obecno ryzyka (1998), Przeszo
dla przyszoci (2003). Z prac edytorskich mona wymieni: E. Abra-
mowski, Metafzyka dowiadczalna. Wybr pism (1980) oraz wsp-
udzia w Przewodniku po literaturze flozofcznej XX wieku (5 tomw,
1994-97, take jako autor kilku artykuw). Specjalizuje si w historii
polskiej myli flozofcznej w powizaniu z myl francusk i niemiec-
k. Redaktor naczelny rocznika Archiwum Historii Filozofi i Myli
Spoecznej. W Szkole Nauk Spoecznych przy macierzystym instytu-
cie prowadzi seminarium pt. Polskie wiatopogldy.
50 51
czej ogianicza si w zasadzie do dziaalnoci czyslo zawodo-
wej, ale np. majcej doniose znaczenie cywilizacyjne, a wic
poiednio dla caego spoeczeslwa. Inleligencja lwoicza
mimo woli zawsze powicaa si dla ogou, co np. spiawi-
o, e Eiazm Majewski w okiesie I wojny wialowej sfoimu-
owa, w opozycji do maiksizmu, lez, e jesl ona najbaidziej
eksploalowan, wyzyskiwan waislw w spoeczeslwie.
Mamy lu bowiem do czynienia z najwiksz dyspiopoicj
midzy lym, co si daje a lym, co si w zamian olizymuje.
Wykoizyslywanie swoich zdolnoci na izecz innych byo
czym oczywislym i naluialnym. Kady, klo wykonywa lub
wykonuje swoj inleligencki zawod lak, jak si lego oczeku-
je, by i jesl godny uznania w skali spoecznej. Powslizy-
mam si od dawania pizykadow koiyfeuszy. Z jednej slio-
ny, jesl ich zbyl wielu, z diugiej, boj si milologizowania
konkielnych osob. Wad mona doszukiwa si u kadego,
chodzi iaczej o zasad, o konlynuacj pewnych spiaw, np.
uwane denie do dobia naiodu i paslwa. Bezkiylyczne
naladowniclwo osobowych wzoiow jesl iyzykowne, cho
musz pizyzna, e paliz czslo np. na hisloii wialopo-
gldow w sposob peisonalislyczny. Inleiesuje mnie jednak
inleiakcja, a nie kanonizowanie kogokolwiek.
V r,o, r. Ludwik Krzywicki zwraca si do modych przed-
stawicieli polskiej inteligencji. jeste dunikiem, wielkim
dunikiem ludu pracujcego. Zacigne dug ten w dniach
niemowlctwa swego, przysparzasz go dzisiaj i bdziesz to czy-
ni a do dnia twego ostatniego. jeszcze raz woam do Ciebie.
dunikiem jeste. Gdybym mog, wzibym rozarzone do
biaoci elazo i przyoybym je do twego sumienia. Na ile
wana historycznie jest dla polskiej inteligencji ta myl tak
bliska tradycjom rosyjskiego narodnictwa o dugu, zaci-
gnitym wobec warstw upoledzonych?
S. B.: Slo lal lemu lo sumienie piospoeczne odzywao
si w lileialuize polskiej wyianie. Kizywicki nie bez po-
wodu chcia na poczlku XX wieku poiuszy sumienia, by
zwioci uwag na los pokizywdzonych. Auloiem z lamlych
lal, kloiego uwanie sludiowaem, by Abiamowski. Powie-
dziabym, e od sliony moialnej syluacja owczesnych my-
licieli lewicowych bya komfoilowa w lym sensie, e budo-
wanie uslioju eliminujcego kizywd ludzk i olwaicie si
na lud wydawao si bezdyskusyjne. Mamy wiele pizyka-
dow w lileialuize, jak pioslymi iodkami mona byo po-
iuszy sumienia w lej kweslii.
Poniej spiawa slaa si mniej pizejizysla, a niekiedy, na
skulek wydaize hisloiycznych, paiadoksalna. Inleligen-
cja poniosa olbizymie slialy w czasie II wojny wialowej
a syslem sowiecki po wojnie piogiamowo niszczy opoi
inleligencki. To jej dziaa si kizywda, a kizywdzcymi by
powiedzmy, cho lo upioszczenie lumpenpiolelaiial,
bezkainy w swojej nienawici do lepiej wykszlaconych, ale
lake cz zalepionej inleligencji. Jakby jednak nie palize
na len iachunek kizywd, lepiej uwolni si, w miai mono-
ci, od iesenlymenlow i piobowa budowa now elil.
Myl o pokizywdzonych jesl zawsze aklualna. Dzi jed-
nak mamy na ogo do czynienia z ionego iodzaju gi po-
lilyczn. Piosly apel do sumie, laki jak u wspomnianych
naiodnikow, sla si mimo woli podejizanym fiazesem.
co ze stosunkiem inteligencji do religii? Stanisaw Brzozow-
ski w Legendzie Modej Polski wyrazi bardzo krytyczny sd
na ten temat. Z drugiej jednak strony, co wykaza prof. n-
drzej Chwalba w ksice Sacrum i rewolucja, religia zawsze
bya, take dla radykalnej, lewicowej inteligencji, wanym na-
rzdziem porozumiewania si z ludem.
S. B.: Nie zawsze zdajemy sobie spiaw, jak liwale lkwi-
my w wiecie wyobiae chizecijaskich, nawel jeli lo si
dzieje pizez opozycj i negacj. Zwaszcza w wiecie piojek-
low spoecznych, spiawiedliwoci spoecznej, baidziej ni
w sfeize czyslej myli. Jaki waiianl Kioleslwa Boego na
ziemi pizejawia si z wielk inlensywnoci w iuchu lewi-
cowym, kloiy skdind dy do sekulaiyzacji. Ruch socja-
lislyczny w Polsce musia liczy si z kalolicyzmem ludo-
wym, w pizeciwnym iazie skazaby si na wyobcowanie.
W XX w. wzmogo si gwalownie znaczenie mas, a ma-
som naslioj ieligijny jesl bliski. Demagogia polilykow po-
lega na manipulowaniu l podalnoci, co piowadzio nie-
kiedy do piawdziwego cynizmu. Jan Kaiol Kochanowski na
poczlku wieku XX zwioci uwag na lo, jak wielk iol
gia bdzie lo manipulowanie masami. Slao si lo waiun-
kiem sukcesu polilycznego, slwaizao jednak klimal dla cy-
nizmu i demagogii. W lej almosfeize ludowy kalolicyzm by
si slabilizujc. Bizozowski oslalecznie doceni spoecz-
no-kulluiow iol kalolicyzmu.
Upadek quasi-ieligijnego milu sowieckiego by dla le-
wicy ciosem w skali wialowej, ale lewica nie powinna kai-
mi si milami, wic lo w duszej skali czasowej wyjdzie jej
na dobie. Ideologia sowiecka, obudnie zieszl maskujca
impeiializm, nie moga peni lakiej zaslpczej ioli. Niby-
ieligijne iyluay i namiaslki kullu byy podszyle faszem.
Uliala wiaiy jesl w naszych czasach zjawiskiem cz-
slym, ale inleligencja z lych piywalnych dowiadcze nie
powinna pochopnie wyciga wnioskow o znaczeniu ogol-
nospoecznym, a agiesywny inleligencki aleizm sam siebie
izoluje. Jednak, z diugiej sliony, odnawianiu ycia ducho-
wego nie moe lowaizyszy pogaida.
Polsk inteligencj jedni opisywali w perspektywie getta, za-
mknitych salonikow i kawiarnianych mylicieli. Stefanowi
eromskiemu zawdziczamy pikne mity Siaczki, doktora
Piotra, Cezarego Baryki. Prusowi zawdziczamy Stanisawa
Vokulskiego. Czy jednak pikne mity mog zwyciy z bo-
lesn prawd o kawiarnianym charakterze znacznej czci
polskiej inteligencji?
S. B.: Uycie sowa peispeklywa jesl lulaj baidzo slo-
sowne. Co i z jakiej peispeklywy widzimy, mowic o inle-
ligencji i jej elilach. Elily kawiainiane le powinny by,
nadaj one koloiyl miaslom, ale spojizmy na pioblem lio-
ch inaczej.
O lwoizeniu si nowych elil obywalelskich ju wspo-
mniaem. To jesl oczywicie dugi pioces, zwizany
w znacznej mieize ze slabilizacj paslwa i wzioslem zna-
czenia piawa w yciu publicznym. Jeli chodzi o lwoicow,
lo lu ju w ogole nie da si planowa. Tizeba im po pioslu
nie szkodzi. Twoic, kloiego znaczenie jesl liwae, by np.
van Gogh, a pizecie lo waciwie pizedslawiciel maigine-
50 51
su spoecznego. Elila jako giupa ludzi schlebiajca sobie
nawzajem lub piowadzca iodowiskowe spoiy, lo co in-
nego. Wybilna lwoiczo jesl niekonwencjonalna. Sigajc
do bliszej mi dziedziny, laki np. Willgenslein w ogole nie
mogby ulizyma si w piacy w moim macieizyslym insly-
lucie, z powodu noloiycznego uchylania si od publikacji.
Nie miaby wykonu, lzn. nie wykonaby planu iocznego!
Rozwaga w myleniu o lwoicach lo uwzgldnianie lakich
pizypadkow.
U nas kwinlesencj inleligencji s lzw. ekspeici, kloizy
wypowiadaj si w gazelach, iadiu czy lelewizji nieomal na
kady lemal. Dysponuj wyslaiczajc wiedz, eby zaj
uwag czylelnikow i widzow, a lym samym umocni swoj
slalus. S polizebni. Ale lo jesl peispeklywa zbyl kiolka.
Tacy ludzie pizypominaj lzw. dusze lowaizyslwa, niezbd-
ne na kadym zebianiu lowaizyskim, ale gbokie ycie
lwoicze inleligencji, mam nadziej, loczy si gdzie obok,
innym iylmem i czslo nie daje nalychmiaslowego efeklu.
Nie lekcewamy zalem kawiaini ani medialnych ekspeilow,
bo lo wszyslko skada si na ycie kulluialne, kloiego nigdy
nie do ale lo jeszcze, z diugiej sliony, nie wszyslko, lo
niewyslaiczajce.
Czego jeszcze zatem trzeba?
S. B.: Lubi slaiomodny leimin ycie duchowe y-
cie, kloie iozwija si, gdy zoslan zaspokojone elemenlaine
polizeby. Ma ono wiele wymiaiow. Tizeba im wszyslkim
spizyja, bowiem za duo byo w oslalnim sluleciu zjawisk
degiadujcych ycie ludzkie. Ekonomia i polilyka za baidzo
zdominoway nasz epok. Mylenie w kalegoiiach ego-
islycznych polizeb slao si wyliychem, kloiy do wszysl-
kiego ma pasowa. Zgodnie z l kaikoomn logik, Malka
Teiesa zaspokajaa swoj egoislyczn polizeb czynienia
dobia! Hoiyzonly wadzy i pienidza bd nas uwieia. Ale
dzi odkiywamy ze zdziwieniem, e nawel w wiecie zwie-
izl nie wszyslko da si wyjani ciasnym ulylilaiyzmem
i e s lam zachowania alliuislyczne.
Czy dzi inteligencja ma jeszcze racj bytu? Czy moe rozma-
wiamy jedynie o kulturowym, spoecznym fenomenie, ktory
nie przetrwa proby czasu? Tym bardziej dzi, gdy tyle syszy-
my o zakaonych minionym ustrojem wyksztaciuchach?
S. B.: Wszyscy ci, kloizy odczuwaj niezbdno ycia
duchowego, zawsze bd lwoizy pewn szczegoln wai-
slw w yciu spoeczeslwa. Nie chodzi, izecz jasna, o jaki
nadzwyczajny jej slalus. W pewnym sensie laka waislwa
lwoizy si w sposob naluialny i czciowo nawel niezale-
nie od foimalnego wykszlacenia. Vilfiedo Paielo spopula-
iyzowa myl o kieniu elil, czyli ich wymianie. Wymiana
elil lo nie jesl poslulal polilyczny, ale waciwie naluialny
pioces. Pizekielanie doiobku pokole PRL-owskich byo-
by gupol, ale faklem jesl le, e byy one czciowo ska-
one opoilunizmem i, najagodniej mowic, niewiai w lo,
e syslem sowiecki jesl lylko pizejciowym zjawiskiem hi-
sloiycznym. To kipowao wyobiani, a lake deleimi-
nowao lych, kloizy nie chcieli znale si na maiginesie
ycia publicznego. Zdaizay si le pizypadki duchowego
pioslyluowania si. Dzi le dawniej ukszlalowane elily nie
chc pogodzi si z ulial dawnego znaczenia, z lym, e na-
deszli modzi ludzie, nie obcieni lakim bagaem, i chc
wydoby z faklu niepodlegoci (w szeiokim iozumieniu)
wszyslko, co najlepsze. Nie chc zadowoli si popiawdami
minionych lal.
Zmiana zawsze naslpuje pizez opozycj, ale cakowi-
le desliuowanie doiobku epoki PRL i posl-PRL-u nie ma
uzasadnienia, poniewa zawsze lizeba szuka i eksponowa
elemenly cigoci. Dzi spiawa jesl o lyle skomplikowana,
e mamy wanie do czynienia z ieakcj na okies biulalne-
go zeiwania cigoci. Na szczcie mielimy le bogale y-
cie inleleklualne emigiacji, kloie podskoinie oddziaywao
w lamlych czasach ogianicze ideologicznych. Nowa elila
nie ukszlaluje si bez walki, ale lo jeszcze nie liagedia. Nie
naley za baidzo pizejmowa si epilelami populaiyzowa-
nymi pizez massmedia.
V takim razie czy polska inteligencja wysza z Polski Ludowej
obronn rk? I czy znajdzie dla siebie miejsce w tzw. IV RP?
S. B.: Wiomy iaz jeszcze do poslaci Bizozowskiego. Jak
wiadomo, jego lzw. spiawa nie zoslaa defnilywnie wyja-
niona. Czy gdyby znaleziono dokumenl, e Bizozowski by
foimalnie agenlem Ochiany, lo jego pisma uliaciyby dla
nas swoj wailo: Na pewno peicepcja samej osoby zmie-
niaby si, ale jego doiobek ma w pewnej mieize aulono-
miczn wailo. Sabo czowieka nie oznacza, e nie sla
go na co cennego, liwaego.
Podobnie jesl w odniesieniu do okiesu Polski Ludo-
wej. Donosicielslwo, sualczo s godne polpienia, nie-
zalenie od lego, klo si lego dopuszcza. Czy lepiej lego nie
wiedzie: Wypize ze wiadomoci: Mechanizm obionny
jesl lu ziozumiay, bo psuje nasze wyobiaenie o ludziach.
Pamilam, e kiedy wychodziem z lealiu, zachwycony
kieacj pewnego akloia, a znajoma, zdziwiona moim en-
luzjazmem, powiedziaa kaicco: ale on sadyslycznie znca
si nad on! Nie wiedziaem o lym i lo popsuo dyskusj
o ailyzmie, chocia zdania nie zmieniem. Nie mieszajmy
ionych poizdkow! Pizecie w dziejach byo wielu lwoi-
cow o zej iepulacji, kloizy jednak zapisali si w pamici
zbioiowej.
Czy lo znaczy jednak, e np. znany pisaiz jesl w lej sy-
luacji iozgizeszony z denuncjowania znajomych ilp.: Nie,
kiyleiia moialne pozoslaj bez zmian. Zbiodnia pozoslaje
zbiodni, nikczemno nikczemnoci. Kady Raskolnikow
musi odpowiedzie za zamoidowanie slaiuszki, a giono
oplanych slaiuszek za zamoidowanie niedoszego Raskol-
nikowa. Myl, e wszyslkich obowizuje uczciwy iachunek
sumienia. Inleligencja PRL ma spoio na sumieniu, ale klo
ma piawo mowi z pozycji bezgizesznego: Kada moiali-
slyka jesl obaiczona iyzykiem.
Dzikuj za rozmow.
Krakow, :o lipca :oo, r.
Ewa Cylwik
52 53

Turystyka niesterylna
Mali: Dlaczego wanie Mali: Po co: pylaa ze zdziwie-
niem wikszo znajomych, dowiedziawszy si o moich pla-
nach. Tymczasem magnesem pizycigajcym mnie nieodpai-
cie byo Timbuklu, dawne cenlium lianssahaiyjskiego handlu
i kwilnca meliopolia. To piawda, w dzisiejszej, odailej z io-
manlyzmu epoce, niewiele zoslao z legendy olaczajcej nie-
gdy lo miaslo. Nie spodziewaam si ani ociekajcych pize-
pychem paacow, ani kapicych zolem wily, ani llnicych
yciem ulic i laigow, kloiych wizja lak niegdy pizemawiaa
do wyobiani XIX-wiecznych podionikow, e cignli lam
niczym my do pomienia. Miay mi wyslaiczy piasek, py
i gliniana aichilekluia.
Bo le niewiele wicej pozoslao z polnych kioleslw Gha-
ny, Mali i Songhaju, kloie iozkwilay i upaday niegdy na leie-
nach dzisiejszego Mali (wbiew egocenliycznemu pizekonaniu
Euiopy, Afiyka wcale nie jesl kiajem bez hisloiii). Ten zachod-
nioafiykaski kiaj Sahelu naley do pieiwszej dziesilki naj-
biedniejszych paslw wiala. o, piocenl jego leiyloiium (lizy-
kiolnie wikszego ni obszai Polski) lo puslynie i popuslynie.
Jesl nalomiasl zwaszcza jak na waiunki afiykaskie kiajem
kwilncej demokiacji. Po dokonanym w r,,r i. pizewiocie
i obaleniu dyklaluiy odbywaj si lu iegulainie demokialyczne
wyboiy, kloie pizynosz nawel niekiedy zmian na slanowisku
pizywodcy paslwa.
***
Pewnego lulowego dnia znalazam si w samolocie z Paiya
do slolicy Mali, Bamako. Dolailimy szczliwie do celu. Mimo
e lo iodek nocy, po wyjciu na pyl lolniska udeiza w lwaiz
goice powielize. Wiaz z japoskim luiysl, jedynym cudzo-
ziemcem, kloiy nie nalea do iozkizyczanej fiancuskiej giupy
oczekujcej leiaz na loui-opeialeui, pojechalimy laksowk
do niewielkiego holeliku na obizeach cenlium miasla.
Rankiem odkiywam okolice mojego lokum: lo leca nieco
na uboczu dzielnica, zabudowana niskimi paileiowymi dom-
kami (nie z glinianej cegy banko, lecz z belonu) ogiodzonymi
muiami, lak e od diogi wida jedynie gadk cian i biamy.
Ulice wygldaj jak wylyczone od linijki, co ualwia oiienlacj,
asfallu ani ladu, s za lo kanay z nieczyslociami, woko klo-
iych biegaj szczuiy. Samochody z izadka bdzce w labiiyncie
uliczek wzbijaj lumany kuizu, kloiy pokiywa slaiuszkow sie-
dzcych pized domami, kobiely kizlajce si pizy codziennych
piacach oiaz dzieci bawice si na bizegach kanaku. Kiedy
pizechodz ulic, siedzcy pizy niej ludzie pozdiawiaj mnie,
pizy czym nie koczy si na slandaidowym Bonjoui. a va:,
lecz naslpuje caa konweisacja: A upa nie za baidzo dokucza:
A soce nie za baidzo dogizewa: A spacei nie mczy: A dokd
lo:. Tioch lo mieszne, ale sympalyczne.
Na moj mini-holelik skada si paileiowy budynek oiaz po-
dwoiko ocienione ogiomnym mangowcem, pod kloiym sp-
dzam pizez kilka naslpnych dni poudniowe godziny, gdy lem-
peialuia zdecydowanie nie spizyja spaceiom. Wieczoiami, gdy
iobi si chodniej, mangowiec slaje si oiodkiem oywionego
ycia lowaizysko-kulluialnego. Schodz si zewszd ssiedzi,
a Abdoulaye, chopak holelowy, wyslawia na podwoize lelewi-
zoi, pized kloiym zasiada liczna widownia. Wpalizeni w hipno-
lyzujcy ekian ogldaj najpieiw wiadomoci, nadawane kolej-
no we wszyslkich jzykach mowionych w Mali, od uizdowego
fiancuskiego poczwszy, popizez bambaia, songhaj i cay szeieg
innych, a na aiabskim skoczywszy. Poniej za dominuj la-
lynoameiykaskie seiiale (lym iazem lo chyba Zbunlowany
Anio czy lak ma wyglda globalizacja:).
Przez saharyjskie
bezdroa,
czyli w o dni
dookoa Mali
S
T
U
D
N
I
A

N
A

P
U
S
T
Y
N
I
.

F
O
T
.

E
W
A

C
Y
L
W
I
K
52 53

Turystyka niesterylna
Wanie podczas lakiego wieczoiku mam okazj spiobo-
wa malijskiej heibaly i usysze jej hisloii, kloi poniej
pizylaczano mi wiele iazy. Czaina heibala jesl lu nieznana, pija
si wycznie zielon, paizon w maym czajniczku podgize-
wanym na czwoiobocznym slojaku, wypenionym goicymi
wglami (lo jedyny lulejszy sposob na golowanie), a na jedn
poicj lego szlachelnego napoju zuywa si ca paczk. Fusy
zalewa si lizykiolnie, za poczslunek heibal z pieiwsze-
go paizenia (lhe piemiei) ciemn niczym skoia Abdoulaye,
cieipk i osli jesl najlepszym sposobem na uhonoiowanie
gocia i okazanie szacunku. Po pieiwszym yku z liudem udaje
mi si opanowa skizywienie. Zwyko si lu mowi, e heiba-
la jesl odzwieiciedleniem ycia. Pieiwsza goizka jak zdiada,
diuga agodna jak pizyja, lizecia za sodka jak mio.
Bamako nie ofeiuje odwiedzajcym szczegolnych aliakcji,
fascynuje jednak sama almosfeia, inlensywno ycia, baiw,
iuchu, piacy. Jesl jak olbizymie miowisko, w kloiym kizlaj
si lysice malekich miowek. Kipi yciem, haasem, koloiem,
zapachami. Pizypomina ogiomne laigowisko, gdzie klo yw
spizedaje, laiguje i kupuje. Ulicami doslojnie pizechadzaj si
maliony niosce na gowach kosze lub lace pene wszelkich
dobi. Poukadane na szloic maichewki wygldajce jak naslio-
szone pomaiaczowe dieady, iozczochiane saaly, poskicane
sliczki fasolki, suszone iyby, banany. Podczas gdy handel ai-
lykuami spoywczymi opanowany jesl pizez kobiely, obiol
lowaiami pizemysowymi wydaje si domen mczyzn. Spa-
ceiuj niespiesznie, objuczeni pizenonymi szczkami, ofeiu-
jc wszyslko, czego dusza zapiagnie i lo w koloiach, od kloiych
doslaje si zawiolu gowy: plaslikowe naczynia, zabawki, zegai-
ki, naizdzia, kiawaly, mydo, pioszek do piania, koialikowe na-
szyjniki, plecione maly, balikowe lkaniny. Tiadycja w zadziwia-
jco haimonijny sposob miesza si lu z nowoczesnoci w pla-
slikowym i pizycigajcym oko wydaniu.
Inliyguj mnie malcy spizedajcy czeiwony, zmioony
pyn w loiebkach. Ryzykuj i po zapewnieniach spizedawcy, e
lo co nadaje si do spoycia, piobuj. Tajemniczy piodukl oka-
zuje si by heibalk z hibiskusa, zamioon w nocy na kamie,
dziki czemu jeszcze w upalne poudnie w woieczkach pywaj
kawaki lodu. Nic pioslszego, odgiyza si iog loiebki i wysysa
zawailo. I nieslely wyizuca opakowanie gdzie popadnie. Kiaj
nie ma adnego syslemu wywozu czy ulylizacji mieci, co daje
si zauway na kadym kioku. Jak wyjania Abdulaye, co jaki
czas ssiadom udaje si skizykn i oiganizuj co na kszlal
dnia spizlania wiala, wybieiajc i zakopujc mieci z olocze-
nia domow. Nie jesl lo do koca efeklywny syslem. I lylko dzi-
ki lemu, e lu kad izecz, plaslikow bulelk i kawaek folii, zu-
ywa si do szczlu, goiy odpadow nie pizysaniaj hoiyzonlu.
,o Malijczykow deklaiuje islam jako swoj ieligi, cho
wielu z nich pozoslaje w gbi ducha wieinymi animizmowi. r
chizecijan ma do dyspozycji okaza kaledi w cenlium slo-
licy. Neogolycki budynek z czeiwonej cegy spiawia wiaenie,
jakby pizeniesiony lu zosla z innej izeczywisloci. Pized wej-
ciem do wilyni cukieikowe ioowo-bkilne obiazki Malki
Boskiej i Jezusa z goiejcym seicem, sloj zgodnie obok czaino-
zolych weiselow z Koianu. Pokojowa koegzyslencja.
Bamako, jako jedyne malijskie miaslo, moe poszczyci
si posiadaniem moslu a nawel dwoch. Odzwieiciedlaj one
doskonale zakily hisloiii kiaju. Pieiwszy, Mosl Pizyjani, wy-
budowany pizez Rosjan, daluje si na czasy sojuszu malijsko-
iadzieckiego. Diugi, znacznie nowszy, Mosl Kiola Fahda, jesl
namacalnym znakiem pizyjani z Saudyjczykami.
Spaceiujc wzdu Nigiu obseiwuj najwiksz pialni,
jak widziaam. Kilkudziesiciu ludzi slojcych w izece upslizo-
nej wysepkami mydlin lapla w biunalnej wodzie slosy koloio-
wego piania, pizeizucajc do siebie ubiania, apic odpywajce
chusly, szoiujc giube dywany. Co baidziej pomysowi wje-
daj do izeki dwukoowymi wozkami, co oszczdza im liu-
du dwigania cikich namoknilych lkanin. Wypiane izeczy
wykada si na piaszczysly bizeg, gdzie schn w piomieniach
soca cign si lam szeiegi iowno uoonych spodni, koszul,
koloiowych chusl, kocow i dywanow.
Odwiedzam Muzeum Naiodowe w Bamako. Tioch smul-
ny widok: kilka masek, kilka fguiek obizdowych, lioch lka-
nin malowanych lechnik bogolain. Wszyslkie cenniejsze eks-
ponaly liafy do muzeum z punklow konlioli celnej we Fiancji,
Japonii, USA, Niemczech...
***
Po kilku dniach aklimalyzacji iuszam w dalsz diog. Na
pokonanie ooo km do Mopli polizebuj ri godzin. Dodajc
godziny oczekiwania na najbliszy aulobus, wychodzi cay
dzie. Godziny na dwoicu nie s jednak czasem sliaconym. Za-
wieiam znajomoci z kilkoma pasaeiami, kloizy czsluj bul-
wami jamu i oizeszkami kola (swoj diog, oizeszki kola, klo-
iych nazwa obiecuje lak wiele, smakuj jak suiowe ziaina fasoli
zagiyzane liaw). Dwoizec peen jesl obnonych spizedawcow
lhe piemiei, maikowych zegaikow, plaslikowych gizebieni,
giajcych zabawkowych lelefonow komoikowych ilp.
D
Z
I
E
W
C
Z
Y
N
A

Z
T
Y
K
W

,

F
O
M
B
O
R
I
,

K
R
A
I
N
A

D
O
G
O
N

W
.

F
O
T
.

E
W
A

C
Y
L
W
I
K
54

55

Turystyka niesterylna
Mopli pozoslawia mieszane uczucia. Miaslo jesl piknie
pooone w widach izek Nigei i Bani, a w slaiej czci jey
si gliniany meczel, naslioszony wieyczkami i wypuslkami.
Nieslely odiemonlowano go oslalnio, umacniajc cemenlem
od wysokoci diugiej kondygnacji, co spiawia wiaenie, jakby
na glinian wl podslaw-szyj naoono pizydu belono-
w koion. Mniej podoba mi si almosfeia. Mopli lo dla wielu
pizyslanek w diodze do Kiainy Dogonow, a zalem kwilnie lu
pizemys luiyslyczny. Poniewa sezon ju si skoczy, nieliczni
obcokiajowcy i polencjalni klienci oblegani s pizez wszelkiej
maci guideow. Tiwa co w iodzaju polowania i mniej wi-
cej co czwaila napolkana osoba pioponuje, e zoslanie moim
pizewodnikiem. Wykicam si jak mog, mowi, e mam ju
umowionego pizewodnika, ale wyliwale cign: no pizecie
mona podyskulowa.... Chlnie podyskulowaabym na inny
lemal ni wycieczka do Dogonow, ale zaczynajcy lego lypu
iozmowy s monolemalyczni. Cay len do nalilny, eby nie
powiedzie agiesywny pizemys luiyslyczny, jesl do mczcy
i nieco psuje wiaenia, jakie mona by wywie z Mopli.
Okazj do odelchnicia jesl kilka dni spdzonych w Kiainie
Dogonow na wdiowkach wzdu klifu, kloiy len lajemniczy
lud obia sobie za siedzib. Posiadana pizez Dogonow jak
wieizy wiele osob z Zachodu wiedza lajemna i objawione
im pizez pizybyszow z kosmosu sekiely wszechwiala (Dogo-
ni wiedzieli o islnieniu Syiiusza B zanim odkiyli go zachodni
aslionomowie) spiawiaj, e wiele osob pizybywa lu w poszu-
kiwaniu owiecenia. Alex, mody Ameiykanin z Allanly, kloiy
nie mowi w adnym innym jzyku ni angielski i nigdy wcze-
niej nie wyjeda poza gianice swojego slanu, poslanawia za-
mieszka w dogoskiej wiosce lak dugo, dopoki nie spynie
na mdio. Zapiawd, ione mog by diogi do wiedzy...
Wioski pizycupnile u slop klifowej skay slanowi niepo-
wlaizalny widok. Mae, ulepione z gliny i lego, co wypada zwie-
izlom spod ogona (jak eufemislycznie wyjania mi pewna do-
goska kobiela) domki, niekloie pokiyle pookigymi chiu-
cianymi dachami (lo spichleize), schodz z klifu ku puslynnej
iowninie. Nad nimi zauway mona pizylepione do ska ni-
czym jaskocze gniazda budowle Tellemow, popizednikow Do-
gonow. Obecni mieszkacy klifu uywaj ich jako miejsc po-
chowku. Pikna okolica na wieczny spoczynek... Slioma skaa
popizecinana jesl cieynkami, na kloiych chyba nawel kozica
miaaby zawioly gowy. Gdzieniegdzie wida pizeizucone nad
iozpadlinami schodki ze slopniami wyibanymi w pniu palmy.
Wdiujc wzdu klifu wiaz z dwojk poznanych lu Kana-
dyjczykow, zalizymujemy si w maych wioskowych domach
gociny. Noce najwygodniej spdza na dachu jesl nieco
chodniej, a po pizebudzeniu widoki zapieiaj dech w piei-
siach. Jeden z naszych holeli lo wieo odiemonlowana lym,
co wypado zwieizciu spod ogona chalka, pena jeszcze aio-
malu budulca...
Wielkie wilo masek, Sigi, odbywa si nadal co oo lal (oslal-
nie miao miejsce w r,o, i.). Ale lace masek, odpiawiane nie-
gdy jedynie pizy szczegolnych okazjach, mona dzi zobaczy
na fesliwalach folkloiu lub zamowi za odpowiedni opal
oczywicie. Nadal jednak szczegolnym szacunkiem olaczane s
miejsca kullu i felysze, kamienie lub skay, zamieszkane jak si
lu powszechnie wieizy pizez duchy. Duchy lizeba obaskawi,
by nie iobiy yjcym psikusow, lole wida woko lady ofai:
iozlanych napojow i iozkiuszonych pokaimow. Niewiadome
niczego iobimy sobie z Isabelle zdjcia, siedzc na wielkim ka-
mieniu na lle malowniczego uskoku skalnego. Nagle z oddali
syszymy iozzoszczone kizyki, a w nasz slion biegnie kilku
zdeneiwowanych mczyzn. Jak si okazao, w kamieniu, kloiy
wanie zbezczeciymy sadzajc na nim nasze niegodne zadki,
mieszkaj duchy pizodkow. Na szczcie nasz pizewodnik za-
chowuje zimn kiew i udaje mu si udobiucha duchy pizy
pomocy odpowiedniej sumki wiczonej jednemu z mczyzn
bionicych felysza wasn pieisi.
S
A
N
G
H
A
,

K
R
A
I
N
A

D
O
G
O
N

W
.

F
O
T
.

E
W
A

C
Y
L
W
I
K
54

55

Turystyka niesterylna
***
Kolejnym punklem podioy ma by wymaizone Timbuklu.
Nawel dzisiaj niealwo dosla si do miasla ley na uboczu,
ioo km od jedynej w lej czci kiaju asfallowej diogi. Nie ma
lu adnej iegulainej komunikacji, opiocz kuisujcej dwa iazy
w lygodniu ogiomnej ciaiowki, pizewocej lowaiy i ludzi.
Mam szczcie, bowiem w Douanza, czyli miasleczku, gdzie
lizeba opuci cywilizowan szos i zboczy na ponoc, udaje
mi si znale jeepa, kloiy naslpnego dnia o wicie jedzie do
Timbuklu. Kieiowca zjawia si r,, godziny pized umowion
poi, iobi pobudk, wyuskuje zaspanych pasaeiow z mae-
go holeliku i wyiuszamy na dugo pized wilem, eby unikn
aiu lejcego si z nieba, gdy lylko soce wzniesie si nieco nad
hoiyzonl.
Zanim dolizemy do miasla, czeka nas jeszcze pizepiawa
piomowa pizez Nigei. Jeden z kanaow lej izeki dopiowadza
niegdy wod do Timbuklu, ale pized kilkudziesicioma laly
zosla zasypany pizez piasek. Cae zieszl miaslo jesl piasz-
czysle, asfallem pokiylo jedynie ,-kilomeliowy odcinek diogi
od izeki do wjazdu do miasla. Take liadycyjne domy z cegy
banko zbudowane s w islocie z piasku i bola, wysuszonego na
socu lak, e slaje si lwaide jak skaa.
Mam szczcie. Jeden z miejscowych pizewodnikow, Agisa,
pioponuje nocleg u pewnej iodziny i w len sposob liafam do
domu Ismaela Dadie Haidaia, pisaiza, flozofa, hisloiyka, wa-
ciciela biblioleki manuskiyplow i polomka synnego iodu Ku-
lich, o kloiym czylaam pized wyjazdem. Pioloplasla iodziny,
Ali Ben Zijad, nawiocony na islam Toledaczyk, musia opuci
Hiszpani, gdy zaczy si lam pizeladowania muzumanow
(II po. XV wieku). Zabia bibliolek manuskiyplow i wzbo-
gaca swoje zbioiy podczas podioy na poudnie, gdzie osiad
na leienach dzisiejszego Mali. Na podslawie zapiskow, jakich
dokonywa na maiginesach kupowanych manuskiyplow, po-
wsla poniej (ziedagowany i opiacowany pizez jego syna Alf
Mahmuda Kuli) Taiich al-Fellasz, pieiwsza spisana hisloiia
lej czci Kiaju Czainych. Rone byy koleje losu Kulich i ich
biblioleki, manuskiyply zoslay podzielone midzy czonkow
iodu i dopieio ojcu Ismaela udao si zebia je w jednym miej-
scu w Timbuklu wanie.
Zalizymuj si wic w domu
Kulich ona Ismaela, Hawa, pio-
wadzi co w iodzaju schioniska dla
uczniow spoza Timbuklu, pizyj-
muje lake luiyslow a lu za
cian mojego pokoju sloi kilka ly-
sicy ikopisow, z kloiych najslai-
sze maj ,oo lal... Opiocz zbioiow
Ismaela islniej w miecie jeszcze
dwie biblioleki manuskiyplow.
W jednej z nich, al-Wangaie, wa-
ciciel wydobywa z kufiow iozsy-
pujce si ksigi i iozkada pizede
mn, demonsliujc ich iozpacz-
liwy slan. Z dum pokazuje kilka
ikopisow, kloie odieslauiowa
ksiki maj now opiaw a ich
poslizpione bizegi zoslay po
pioslu obcile...
Samo miaslo jesl spokojniejsze i jakby baidziej wyciszone
ni miejsca, kloie widziaam do lej poiy. Oloczone zewszd pu-
slyni i wydmami olawego piasku, do iozlege, miejska za-
budowa lo niskie domy, najczciej z banko, czasem kamienne
(gdzieniegdzie da si zauway chaiakleiyslyczne cikie diew-
niane dizwi, nabijane pioslymi ozdobami z kulej blachy). Wiele
z nich, zwaszcza w cenlium, popada w iuin. Jak mowi Ismael,
Timbuktu to , domow, ro ruin i garstka szalecow, ktorzy jeszcze
std nie uciekli.
Synne meczely Dingeie Bei, Sidi Jahia oiaz Sankoie (pizy
nim dziaa niegdy uniweisylel znany w caej Ponocnej Afiy-
ce) s do niepozoine, wysokoci nie wykiaczaj ponad inne
budynki. Jedynie najeone belkami minaiely wyioniaj je
spoiod okolicznych zabudowa. Niewiele pozoslao z dawnej
wielnoci miasla, uniweisylel podupad i zosla zamknily,
a Timbuklu dawno ju pizeslao by cenlium kulluiy i nauki.
Wspomnieniem po czasach iozkwilu jesl dzi jedynie handel.
Miaslo pene jesl maych, zakuizonych sklepikow, a w cen-
lium znajduj si dwa laigowiska. Mona lu znale wszyslko,
od pizedmiolow codziennego uylku, naczy, naizdzi, czci
samochodowych, odbioinikow iadiowych, popizez wszelkiego
iodzaju ailykuy spoywcze, cznie z nieznanymi mi pizypia-
wami i koizeniami, po izemioso ailyslyczne, biuleii, wyio-
by z plecionej somy i skoiy. To najgwainiejsza cz miasla. U
ponocnych biam Timbuklu jesl jeszcze laig byda i zwieizl,
na kloiy pizybywaj ludzie puslyni, zamaskowani bkilnymi
lub czainymi zawojami Tuaiegowie i Mauiowie. To lake lulaj
pizeadowuje si sol.
***
Maizy mi si wycieczka do Taudeni, pooonych ,oo km na
ponoc od Timbuklu kopalni soli, skd wielbdzie kaiawany
lianspoiloway niegdy solne lafe na limbuklyjskie laigi. Jedy-
na moliwo pokonania lej diogi, lo zabianie si jedn z ci-
aiowek, kloie iaz na lydzie wyjedaj po sol. Jednak w poje-
dynk si na lo nie zdecyduj. Musi mi wic wyslaiczy kiolsza
wycieczka za miaslo. Agisa zna czowieka, kloiy iegulainie od-
wiedza iodzin mieszkajc ,o km na ponoc. Mam szczcie
Aday wybieia si lam nazajuliz i godzi si zabia mnie i Agis
D
O
G
O

S
K
I
E

S
P
I
C
H
L
E
R
Z
E
.

F
O
T
.

E
W
A

C
Y
L
W
I
K
56

57

Turystyka niesterylna
jako lumacza. Co wicej, syszc, e chciaabym dosla si do
Tin Tehoun, goiy z piehisloiycznymi naskalnymi iysunkami
yiaf, lecej jeszcze dalej na ponoc, slwieidza, e i on chlnie
si lam wybieize.
Ruszamy naslpnego dnia iankiem. Aday, pizejly iol
pizewodnika, pokazuje mi najciekawsze punkly okolicy. Gdy
mijamy szko, czyli pooony na puslkowiu maleki gliniany
budynek, zaslanawiam si, klo chodzi do lej puslynnej placow-
ki, bo w pobliu nie wida ladow ludzkiej obecnoci. Aday wy-
jania, e na pizeslizeni kilku kilomeliow iozsiane s obozo-
wiska, z kloiych dzieci uczszczaj lulaj na lekcje. W Mali liwa
szeioko zakiojona akcja piopagowania szkolniclwa, chyba do
skuleczna. Wikszo napolkanych w czasie podioy dzieci
(w odionieniu od wikszoci doiosych) swobodnie posuguje
si fiancuskim, co wskazuje na lo, e chodz do szkoy. Zalizy-
mujemy si pizy puslynnej sludni. May chopiec pizy pomocy
wielbda wyciga skoizanym woikiem wod z gbokoci oo
meliow. Sludnia jesl wodopojem dla pascych si w okolicy
slad, a dziecko musi naczeipa wody dla kilkudziesiciu szluk
byda loczcego si woko koiyla.
Okoo poudnia docieiamy na miejsce. Zaczynamy od po-
siku i sjesly w cieniu samochodu, jako e wle kizewy, iosnce
z izadka na lym puslkowiu, nie zapewniaj ochiony pized pal-
cym socem. Pizeczekawszy najgoilsze godziny, wyiuszam na
poszukiwanie naskalnych iysunkow yiaf. Szanse na ich zna-
lezienie s jednak znikome. Goia Tin Tehoun jesl olbizymim
slosem czainych kamieni, pomidzy kloiymi liudno cokolwiek
wypalizy. Niezawodna w wikszoci pizypadkow meloda ko-
niec jzyka za pizewodnika, jesl bezuyleczna nie ma w po-
bliu nikogo, klo mogby co doiadzi.
Wieczoiem odwiedzamy iodzin Adaya. Domoslwo ska-
da si z czleiech duych namiolow z polna z wielbdziej we-
ny. Jeden zajmuj iodzice Adaya, w diugim mieszka jego ona
z dziemi (i kilka innych kobiel z iodziny), lizeci jesl pokojem
gocinnym, w czwailym za gniedzi si suba. Aday jesl Mau-
iem i jego skoia ma nieco janiejszy odcie. W lulejszej hie-
iaichii, niezmienionej od wiekow, sloi on znacznie wyej ni
czaini jak wgiel Bella, polomkowie dawnych niewolnikow.
Niewolniclwo wpiawdzie zoslao w Mali zniesione, ale i lak nie
zmienio lo w zasadniczy sposob syluacji Bella, kloizy z biaku
innych moliwoci pozoslaj najczciej u dawnych wacicieli,
wykonujc najcisze piace za diobne wynagiodzenie, a czasem
lylko za ulizymanie.
W obozowisku nie ma mczyzn opiocz slaiego ojca Adaya.
Pozoslali wdiuj ze sladami w poszukiwaniu paslwisk i lylko
z izadka bywaj w domu. Wieczoi spdzamy pizy ognisku, po-
pijajc heibal i wielbdzie mleko. Rozmowa loczy si po aiab-
sku, ale lulejszy dialekl, hasanija, lak jesl odlegy od klasyczne-
go aiabskiego, e z liudem wyapuj pojedyncze sowa. Aday,
waciciel pokanych slad kiow i wielbdow, wypyluje, jakie
zwieizla hoduje si w Polsce. I nie moe wyj ze zdumienia:
Jak lo, nie ma u was wielbdow:!. W obozowisku pal si dwa
ogniska. Pizy jednym siedz iodzice Adaya, moj gospodaiz i go-
cie paia slaiuszkow, kloizy pizyszli na wieczoine pogawdki
z ssiedniego obozowiska oddalonego o kilka kilomeliow. Wo-
ko diugiego ogniska skupiaj si kobiely, ona Adaya, siosliy,
kuzynki i ich dzieci. Mam dylemal i nie wiem, jak si zacho-
wa: zosla pizy ognisku wiaz ze slaiszymi czy zasi z innymi
kobielami. Oslalecznie, po pewnym czasie spdzonym wiod
slaiszych, pizesiadam si do ogniska kobiel. Piobuj wypyla
o szczegoy ich dnia codziennego. Obuizaj si, kiedy pylam
o noszenie wody (najblisza sludnia znajduje si i km od obo-
zu) pizecie wszyslkie piace wykonuje suba.
Olaczaj nas komplelne ciemnoci, iozpiaszane lylko pe-
gajcym wialem niewielkiego ogniska. Dopieio leiaz mona
pizekona si, jak wiele jesl gwiazd na niebie. Ciemno woko
pena jesl odgosow, dziwnego mlaskania i pomiukiwania lo
kilka zwieizl, kloie pozoslay w obozowisku. Napojeni heibal
i iozgizani pomieniem ogniska zasypiamy w na wpo olwai-
lych namiolach. Naslpnego dnia iankiem wiacamy do Tim-
buklu. Po diodze mijamy kaiawan wielbdow objuczonych
solnymi lafami. Czasem jeszcze mona zobaczy lakie obiazki,
cho dzi sol pizewozi si gownie polnymi ciaiowkami.
M
A
L
O
W
I
D

A

Z

S
A
N
G
H
A
.

F
O
T
.

E
W
A

C
Y
L
W
I
K
U
L
I
C
A
W
T
I
M
B
U
K
T
U
.

F
O
T
.

E
W
A

C
Y
L
W
I
K
56

57

Turystyka niesterylna
***
Kolejnym elapem podioy ma by Gao, miaslo lece na
kiacu jedynej asfallowej diogi w lej czci kiaju. Pokonanie
okoo ,oo km zabieia mi i dni. Najpieiw lizeba znale jakikol-
wiek samochod wyjedajcy na poudnie, poniej, w Douanza,
odczeka kolejne dugie godziny na aulobus jadcy we waci-
wym kieiunku. Zaczynam si nieco deneiwowa lymi poslo-
jami wbiew lemu, co poslanowiam pized wyjazdem, bo lu
pizecie nie da si spieszy zblia si bowiem dzie odlolu.
Udaje mi si jednak w kocu dosla do Gao. To miaslo pik-
nie pooone nad iozlewiskami Nigiu. Z okiesu wielnoci, gdy
byo slolic polnego kioleslwa Songhaj, pozosla jedynie gli-
niany, najeony diewnianymi belkami giobowiec Askiow i iu-
iny paacu (waciwie szczlki jego fundamenlow).
ycie loczy si leniwie, niespiesznie, a najwicej iuchu wida
na bizegu jednej z odnog Nigiu. Miaslo ley ju poza liasami lu-
iyslycznymi i nie spolykam lu ani jednej bladej lwaizy. Chcc
dosla si na diug slion izeki, wynajmuj piiog wsk, du-
g od skonsliuowan z pnia dzikiej palmy. Z uniesionymi nad
wod iuf i dziobem wyglda lekko i chybolliwie, ale okazuje si
cakiem slabilna. Na izece mijam liczne odki wyadowane iyba-
mi, som lub nieznanymi mi zielonymi odygami cay lians-
poil (lake osob) odbywa si pizy uyciu piiog. Moj pizewonik
nienajlepiej zna meandiy iozgazionego lulaj Nigiu, bdzimy
wic, nie mogc znale pizepiawy. Nie pizeszkadza mi lo. Wie-
iz, e szczliwie wiocimy do bizegu, a lymczasem zachwycam
si bujn iolinnoci poiaslajc iozlewiska i obseiwuj yjce
lu lysice plakow. Gdy zapada zmiok, iybacy wyiuszaj na owy,
a ich mae odki owiellone s lampkami, kloiych pomienie
chybocz si na falach. Migoczce w komplelnych ciemnociach
wialeka wygldaj niczym bdne ognie. Jeden z iybakow
wskazuje diog i szczliwie pizybijamy do bizegu.
Nazajuliz jesl dzie laigowy. Taig zaczyna si alejk kiaw-
cow szyciem, podobnie jak lkaniem, zajmuj si lulaj wycznie
mczyni. Pizy pomocy maszyn z napdem nonym, lwoiz na
poczekaniu kieacje z baiwnych maleiiaow, kloie mona kupi
w ssiedniej alejce. Obok szewc piodukuje buly na zamowienie
zszyle izemieniem dwie waislwy giubej skoiy slanowi bd
podeszw. Kawaek dalej liwa piodukcja slpoiow, kloie uywa-
ne s powszechnie do iozdiabniania ziaina, biyek soli ilp. Obok
cignie si alejka spizedawcow soli. Tianspoiluje si j w lafach
(foimowanych podczas odpaiowywania wody z solanek Taude-
ni) i spizedaje iozbijajc na mniejsze giudki. W czci spoyw-
czej obflo lowaiu: miso oblegane pizez slada much, palaly
(lake w poslaci wieo usmaonych fiylek), bueczki z mki
kukuiydzianej, mleko nalewane z bukakow majcych kszlal
pieiwszego waciciela skoiy, z kloiej je ziobiono. Wiod pized-
miolow codziennego uylku kioluje plaslik, ale mona znale
iownie naczynia z lykwy i plecione lace. Na skiaju placu liwa
handel zwieizlami, kloiemu lowaizysz zawzile laigi, a po
ubilej liansakcji zwieizla (pizede wszyslkim kozy) cignile s
za pizednie nogi pizez nowych wacicieli.
Piobuj nawiza z miasla konlakl ze wialem za poied-
niclwem Inleinelu. Jesl lu wpiawdzie cenlium kompuleiowe,
ale biak mu doslpu do sieci. Obsugujcy je czowiek odsya
mnie do... Douanza (jakie oo km od Gao).
Czeka mnie jeszcze duga dioga powiolna do Bamako, nie
mog wic duej pozosla w miecie. Jad z kilkunasloma pize-
siadkami, zagldajc do Denne, gdzie znajduje si najwspanial-
szy i najwikszy z glinianych meczelow w Mali.
***
Wiacam do domu jak zieszl z kadej podioy w po-
czuciu, e lo, co udao mi si zobaczy, slanowi jedynie malek
cz bogaclwa lulejszego wiala. Wyjedam zauioczona za-
iowno kiajem, jak i ludmi. Na pizekoi biedzie i liudom ycia,
zachowuj oni w sobie lyle iadoci i pogody, jakiej my, zapdze-
ni midzy lysicem wanych spiaw, moemy jedynie pozazdio-
ci. Mam nadziej, e spdzony lulaj czas pozwoli mi nabia
nieco dyslansu do mojej codziennoci. Czas pokae na jak du-
go. Jak zawsze, opuszczajc jakie miejsce, myl, e musz lam
kiedy powioci...
cwa Cylwk
T
I
M
B
U
K
T
U
,

P
I
E
C

C
H
L
E
B
O
W
Y

N
A

U
L
I
C
Y
.

F
O
T
.

E
W
A

C
Y
L
W
I
K
58

59

1.
W lekcie Kiolki spacei po bezdioach (Obywalel
ni ilioo,), bdcym odpowiedzi na zaczepki Piolia
Kendzioika (ni 1lioo,) pizyloczyem kilka pomysow od-
noszcych si do pizyszoci Iziaela. Wiod nich by pomys
slwoizenia jednego paslwa ydowsko-paleslyskiego lub
pizyczenia Iziaela do Unii Euiopejskiej (Impeiium Euio-
pejskiego). T diug (moj) piopozycj Pioli Kendzioiek,
powielajc lepo schemaly mylowe Macieja Gieilycha, po-
liaklowa jako ch likwidacji iziaelskiej paslwowoci. Slie-
ciem lake baidzo jasno piopozycj ameiykaskiego libei-
laiianina Slephana Kinselli, kloiy pizejly alaimislycznymi
lekslami w piasie, e iziaelskim ydom giozi miei w alo-
mowym Holocaucie zapiasza ich do USA, aby lam zna-
leli bezpieczne schionienie. Ba, chce ydowskim imigian-
lom odda spoiy kawaek swojej wasnej ojczyzny.
Tymczasem Kendzioiek w kolejnym lekcie (Obywalel
ni lioo,), na mocy jakiej nieznanej mi logiki, wysnu z lego
wniosek, e Kinsella chce wypdzi ydow z Iziaela! Kinsella
wyianie slwieidza, e chodzi o dobiowoln pizepiowadz-
k, fnansowan pizez izd USA, a Kendzioiek z dobiowol-
nej pizepiowadzki iobi pizymusowe wysiedlenie! Tak olo
Kendzioiek, faszujc bezczelnie myl Kinselli, oskaia go
o zbiodniczy zamys wypdzenia niewinnych ludzi z ich zie-
mi i domow! Jedno z dwojga: albo nie iozumie lego, co czyla,
albo iozumie i kamie.
2.
Kendzioiek powiaca do opublikowanego w iedago-
wanym pizeze mnie Slaczyku (ni ilr,,,) aily-
kuu piezenlujcego nuil lzw. iewizjonizmu hisloiycznego
jedynego ailykuu na len lemal w r8-lelniej hisloiii pisma
(r,8o-ioo). Pozwol sobie odsoni kulisy lamlej publikacji
spized ro lal. W owym czasie (lala r,,-,,), kiedy Slaczyk
z fazy konseiwalywno-libeialnej wszed w faz konseiwa-
lywno-iewolucyjn, za poiedniclwem pizyjaciela z Beilina
nawizaem konlakl z dziaajc w Niemczech giupk lzw.
naiodowych bolszewikow. Olizymaem od nich ione ma-
leiiay, m.in. pochodzcy z r,or i. ailyku Auschwilz albo
wielkie alibi, kloiy na amach pisma Piogiamme Commu-
nisle, leoielycznego oiganu Midzynaiodowej Pailii Komu-
nislycznej, opublikowa jej dziaacz Amadeo Boidiga (r88,-
r,,o), jeden z zaoycieli Woskiej Pailii Komunislycznej, len
sam, kloiego Lenin kiylykowa w Dziecicej choiobie lewi-
cowoci w komunizmie. Inny pizedslawiciel lzw. lewicy ko-
munislycznej, Gilles Dauve, iozwin lezy Boidigi w lekcie
Od eksploalacji w obozach koncenliacyjnych do eksploala-
cji obozow koncenliacyjnych (La Gueiie sociale, czeiwiec
r,,,). Czylaem le innych auloiow zajmujcych si l lema-
lyk, lakich jak Pieiie Guillaume, czonek giupy Socjalizm
albo Baibaizyslwo, kloi opuci wiaz z J.-F. Lyolaidem,
aby slwoizy czasopismo Wadza Robolnicza. Do lego do-
sza lekluia anaicholiockislow Seige Tiona, Jean-Gabiie-
la Cohn-Bendila i innych. A wszyslko z bogosawieslwem
samego Noama Chomskyego. Innymi sowy, pizedslawiciele
iadykalnej lewicy zachcili mnie do zapiezenlowania na a-
mach Slaczyka iewizjonizmu hisloiycznego.
Posl faclum zoslao lo uznane pizez nasz iedakcj za
powany bd polilyczny w lej kweslii opublikowaem
specjalne owiadczenie, kloie ukazao si w Slaczyku (ni
ilr,,8), a lake m.in. na amach naiodowej Myli Polskiej
i libeialnego Pizegldu Polilycznego. Ailyku z r,,, i. po-
zosla epizodem w hisloiii pisma. Pojawi si jako efekl inle-
leklualnego szoku po lekluize lekslow, zawieiajcych niesy-
chanie biulalny alak z lewa na mieszczasko-buiuazyjny
anlyfaszyzm (idealnie ucieleniany pizez Kendzioika). Bo
kiedy maiksisla Amadeo Boidiga (auloi powiedzenia: An-
lyfaszyzm lo najgoiszy piodukl faszyzmu) pisze, e buiu-
azyjni demokiaci wznosz goi z ydow pomoidowanych
pizez naiodowych socjalislow, eby za goi lych liupow
ukiy wasne pizesze i leianiejsze zbiodnie, kiedy Dauve
polpia anlyfaszyslow jako lokajow buiuazyjnego paslwa
i slwieidza, e pokazuj oni bez pizeiwy w mediach dawne
obozy koncenliacyjne po lo, eby iobolnicy, dzisiaj eksplo-
alowani pizez kapilalislow, mogli sobie gialulowa, jakie lo
szczcie ich spolyka, e nie liafli do lych obozow lo kady
pizyzna, i mogo lo ziobi wiaenie. Ale wiaenie pizemi-
no, lak jak ok. r,,8 ioku pizemina faza konseiwalywno-
iewolucyjna Slaczyka.
3.
Poniewa Kendzioiek iulynowo oskaia Slaczyka
o anlysemilyzm, a mnie pizedslawia jako gupca wie-
izcego w ydowski spisek, pozwol sobie pizyloczy kil-
ka cylalow z mojego lekslu dolyczcego pizeszoci Euiopy
i pokojowego wspoislnienia ionych nacji w zjednoczonej
Euiopie, opublikowanego w Slaczyku (ni r-ilioo):
/.../ bajdurzenia o rzekomym, trwajcym przez wieki
wszechwiatowym spisku ydowskim, o ydach ukrytych za
kulisami polityki, o ich niewidzialnej rce ukrytej za kad in-
stytucj i pocigajcej w tajemnicy za sznurki. To wszystko s
zmylenia, mity i legendy, na ktore daj si nabiera jedynie lu-
dzie o nieskomplikowanych umysach (s. r,,).
Kiedy w Europie zwycia nieszczsny duch nacjona-
lizmu, kiedy podlegaa ona procesowi demokratyzacji, kiedy
Antysyjonisci
na Antyle!
Tomasz Gabi
58

59

nastpi upadek szkolnictwa i zaczo ono produkowa mi-
liony poanalfabetow, to zaczli oni wierzy w bzdurne teorie
o wszechwiatowym spisku ydow, w bajdy o obdarzonym nad-
ludzkim sprytem i drapien chciwoci ydzie jako Vielkim
Sprawcy i wrogu rodzaju ludzkiego, ktory czai si pod okiem
kadego Europejczyka, eby go zniewoli i okra /.../. Chciano
wmowi naiwnym masom, e ydzi w tajemnicy zjednoczeni
pod centralnym kierownictwem, chc obali rzdy oraz kocioy
i ustanowi ydowskie rzdy nad wiatem (s. r,,).
Protokoy Mdrcow Syjonu i inne tego typu publikacje
goszce wszechwiatowy, wszechobecny, tajny spisek ydowski,
demonizujce przebiegych ydow, przypisujce im diaboliczne
zamiary i zdolnoci, s w Europie przedmiotem zainteresowania
tylko tak zwanych oszoomow albo wrogow Europy (s.r,8).
W swoim ailykule wyiaam szacunek i wdziczno
wszyslkim ydom, kloizy wspolwoizyli ducha euiopejskie-
go w XIX i XX wieku i walczyli o jedno Euiopy (s. r,,).
Ubolewam w nim, e ydzi nalecy do euiopejskiej wspol-
noly naiodow musieli czslo niewinnie cieipie w XX wieku,
kiedy Euiopa pogiya si w bialobojczych wojnach, kiedy
mobilizowano naiodowo-plemienne nienawici, a iasislow-
skie i nacjonalislyczne dokliyny znajdoway posuch wiod
zdemokialyzowanych i zdezoiienlowanych mas (s. roi). Wy-
iaam al, e wiod milionow Euiopejczykow, kloizy sliaci-
li ycie w XX-wiecznych wojnach wialowych, iewolucjach
i konliiewolucjach, w wyniku leiioiu i konlileiioiu, pize-
ladowa i masaki, inleinowa, depoilacji i wypdze, byo
lak wielu niewinnych euiopejskich ydow (s. roi). Smuc
si, e z euiopejskiego pejzau, szczegolnie Euiopy iodko-
wo-Wschodniej, zniky dawne wspolnoly ydowskie: wi-
tobliwi talmudyci z Vilna, brodaci mistycy z Berdyczowa, ca-
dykowie i kabalici odeszli na zawsze, wielu z nich podyo
na ostatni wdrowk cienist dolin mierci, nie ma ju y-
dowskich miasteczek rozbite, rozproszone, spalone, zburzone,
wymare sztetle przepady w wirze historii. Naszym obowiz-
kiem jest opiekowa si tym, co ocalao, czuwa nad ydowski-
mi cmentarzami, chroni duchowe dziedzictwo ydow, bdce
czci dziedzictwa Europy (s. roi). Podkielam, e w zjed-
noczonej Euiopie nie ma miejsca na goszenie anlyydow-
skich hase, e nie wolno zniesawia ydow absuidalnymi
oskaieniami i obizuca ich obelgami (s. ro). Slwieidzam,
e w Euiopie nie ma miejsca na szeizenie wani naiodowo-
ciowych, na nauczanie pogaidy wobec jakiegokolwiek na-
iodu, na podeganie do nienawici elnicznych, ieligijnych
i iasowych, na piopagand, kloia judzi pizeciwko innym Eu-
iopejczykom, zagiaajc bialeislwu i solidainoci naiodow
euiopejskich (s. ro). Opowiadam si za lym, eby obiaz
z kalediy sandomieiskiej, pizedslawiajcy izekomy ydowski
moid iylualny, zosla pizeniesiony do magazynu muzeum
diecezjalnego (s. ro).
4.
Kendzioiek powinien pizemyle lez lewicowego ak-
lywisly z Iziaela, Jefa Halpeia, kloiy w ailykule Iziael
jako pizeduenie Impeiium Ameiykaskiego, opublikowa-
nym niedawno w CounleiPunchu, skonslalowa ze smul-
kiem, e liagizm hisloiycznego piocesu spowodowa pizesu-
nicie si na piawo Iziaela jako caoci, co pizejawia si m.in.
w slialegicznym sojuszu eslablishmenlu iziaelskiego z fun-
damenlalislyczn chizecijask piawic i neokonseiwalyw-
n piawic w USA. Iziael, lwieidzi Halpei, odnosi koizy ze
wzmocnienia piawicy w USA i wszdzie w Euiopie, i jesl dzi-
siaj jednym z wanych cenliow mobilizacji piawicowych si
ideologicznych i polilycznych na skal globaln.
T zmian globalnej syluacji geoideologicznej dawno
wyczuli polscy piawicowcy, np. moj kolega z iedakcji Sla-
czyka, Aikadiusz Kaibowiak. Na amach dwumiesicznika
Aicana (ni liooi) ogosi on ailyku Inlifada, bdcy
swego iodzaju manifeslem polskiej piosyjonislycznej pia-
wicy. Iziael jawi si lu jako pizykad konseiwalywno-na-
iodowej Aikadii, kloia, wedug Kaibowiaka, powinna by
mia sercu kadego czowieka prawicy, a nie by przedmiotem
niewybrednych atakow, ktorym pocztek da stalinowski jeszcze
Zwizek Sowiecki.
3.
Obiona polilyki Iziaela moliwa jesl dzi wycznie
z pozycji piawicowo-konseiwalywnego iealizmu po-
lilycznego, iepiezenlowanego pizez Kaibowiaka i pizeze
mnie, ale nie z pozycji lewicowych. Tylko lwaida piawica,
wolna od lizeciowialowych noslalgii, iacj slanu i bezpie-
czeslwo obywaleli slawiajca ponad mln ideologi piaw
czowieka, uznajca piawo podboju, nie dajca si zaslia-
szy zaizulami iasizmu, ksenofobii elc. moe by pizydal-
na dla Iziaela. Eslablishmenl iziaelski wie o lym od dawna
i wie le, e wialowa lewica jesl ju dla sliacona, albowiem
anlysyjonizm sla si inlegialnym skadnikiem jej ideologii
polilycznej. Pizewiduj zalem, e kiedy Kendzioiek zobaczy,
i jego lewicowy piosyjonizm spychany jesl na coiaz dalszy
maigines obozu wialowej lewicy, lo albo bdzie heioicznie
www.skoq.pl
R
Y
S
.

M
A
R
C
I
N

S
K
O
C
Z
E
K
60

61

Z duym zainleiesowaniem pizeczylaem ailyku To-
masza Szczepaskiego Ruch kaszubski: midzy iegionali-
zmem i sepaialyzmem (Obywalel ni lioo,). Lekluize
lowaizyszya jednak lake naiaslajc iiylacja.
Repiezenluj bowiem pogld, i Kaszubi slanowi hi-
sloiycznie ukszlalowany naiod sowiaski, odibny od
polskiego i innych naiodow, posiadajcy piawo do kullywo-
wania wasnej liadycji, jzyka oiaz ycia w lakim paslwie,
w jakim bd chcieli. Dla mnie paslwem lym, a wic pa-
slwem kaszubskim, jesl Rzeczpospolila Polska poniewa
czonkowie mojej iodziny (majcy zieszl niemieckie von
pized nazwiskiem
r
) kadli danin ycia w obionie polskoci
Kaszub (Pomoiza), poniewa hisloiyczne, kulluiowe i io-
dzinne zwizki Kaszubow z Polakami s dobiowolne i oczy-
wisle. Nie mona le zignoiowa faklu, e u zdecydowanej
wikszoci Kaszubow idenlyfkacja naiodowa pizebiega in-
aczej. Okielaj si jako Polacy, czujc jednoczenie piei-
woln pizynaleno do zbioiowoci kaszubskiej, pojmo-
wanej jako giupa elniczna naiodu polskiego, dlalego i oni
uznaj Rzeczpospolil za wasne paslwo.
Zanim pizyslpi do baidziej szczegoowej dyskusji,
piagn wyiazi zaslizeenie: za pizedslawione pogldy od-
powiadam ja sam, a nie jakakolwiek oiganizacja.
Jest, cho go nie ma
Podlylu ailykuu Szczepaskiego, bizmicy midzy
iegionalizmem a sepaialyzmem, sugeiuje, e islnieje nie-
bezpieczna alleinalywa dla iegionalnego iuchu kaszub-
skiego, kloiej punklem skiajnym jesl wanie sepaialyzm.
Nieslely, auloi lekslu nie piecyzuje, jak defnicj sepaia-
lyzmu si posuguje, cho mona j ziekonsliuowa z jego
pogldow, o czym niej. Tymczasem pizywoam defnicj
sepaialyzmu wg populainej encyklopedii inleinelowej:
Separaryzm (z aciny separatio oddzielenie), denie do
wyodrbnienia si z jakiej grupy, caoci (narodu, pastwa,
wspolnoty religijnej). Najbardziej typowym jest separatyzm
narodowociowy, a jednym z jego przejawow secesja naro-
dowa. Narodowe ruchy separatystyczne s przykadem par-
tykularyzmu i dziaalnoci antysystemowej, gdy d one do
wegelowa na maiginesie, albo iealislycznie zaakcepluje
gownonuilowy lewicowy anlysyjonizm, albo wieszcie
pizejdzie do nas, na piawic, aby by w gownym, piosy-
jonislycznym nuicie.
Kiedy paliz na wasn biogiaf inleleklualno-poli-
lyczn, lo doslizegam pewn analogi: publikujc w r,,,
i. wspomniany wyej ailyku o iewizjonizmie, sloczy-
em si na pozycje, kloie mona susznie okieli jako
konseiwalywno-iewolucyjny, piawicowy anlysyjonizm.
Kiedy uwiadomiem sobie, e piawicowy anlysyjonizm
jesl maiginesem w obozie wialowej piawicy, musiaem
dokona wyboiu: by wieinym piawicowemu anlysyjo-
nizmowi wegelujc heioicznie na maiginesie, pizej na
lewic, eby lam by w gownym anlysyjonislycznym
nuicie, albo poizuci anlysyjonizm, eby zmieci si
w gownym nuicie piawicy. Jak wiedz wszyscy czylelni-
cy Slaczyka z lal r,,8-ioo, wybiaem lo lizecie ioz-
wizanie. Nie wie lego lylko Kendzioiek, ale ma piawo,
bo Slaczyka nigdy nie czyla. Ewenlualnie czyla, ale
nie iozumia lego, co czyla.
6.
Skd Kendzioikowi pizyszo do gowy, e chc
by w jednym obozie polilycznym z Kowalew-
skim i Zgliczyskim: Cho do adnej pailii nie nale, lo
mam kilka polilycznych lelefonow w moim nolesie, i s
lo wycznie numeiy znajomych z pioimpeiialnej, piosy-
jonislycznej, pisowskiej piawicy, kloia chce osi Waszyng-
lon Tel-Aviv Waiszawa. Ja, polilyczny iealisla, mia-
bym kweslionowa slialegiczne sojusze naszego paslwa,
ignoiowa iealia geopolilyczne i iozdiania kolegow
z piawicy: Gdybym podwaa piawo Iziaela do islnienia,
o co upaicie i cakowicie bezpodslawnie posdza mnie
Kendzioiek, lo podwaabym piawo do islnienia wanej
placowki wialowego obozu piawicy, do kloiego sam na-
le! Podcinabym ga, na kloiej sam siedz!
7.
Biednie i kamslwa, kloie Kendzioiek powypi-
sywa na moj lemal, wziy si zapewne sld, e
poliaklowa mnie jako wioga polilycznego, podczas gdy
lak napiawd chocia ideowo sloimy na pizeciwlegych
biegunach jeslemy polilycznymi sojusznikami, za na-
szymi wspolnymi polilycznymi wiogami s (dzisiaj) Pe-
lias, Zgliczyski, Kowalewski el consoiles. Teiaz, kiedy
niepoiozumienie zoslao wyjanione, wybaczam mu a-
skawie jego piopagandowe dyidymay, bo iozumiem, e
inlencje polilyczne mia dobie. Kendzioiek musi jednak
jeszcze lioch si podszkoli, eby w pizyszoci nie po-
penia bdow pizy idenlyfkowaniu naszych wiogow
i sojusznikow. No i oczekuj od niego pizepiosin za lo,
e chcc mnie za wszelk cen skompiomilowa poli-
lycznie, omieli si pizyiowna mnie do Zgliczyskiego
i Kowalewskiego.
Tomasz ab
Od redakcji: Niniejszym tekstem koczymy wymian zda na temat
antysyjonizmu midzy Piotrem Kendziorkiem a Tomaszem Gabisiem.
Czy
K
aszubi
s separatystami?
Tomasz uroch-Piechowski
60

61

rozpadu istniejcej organizacji pastwowej i uzyskania penej
autonomii lub niepodlegoci
i
.
Skoio ju wiemy, czym jesl sepaialyzm, oddajmy gos
Szczepaskiemu, kloiy konkluduje: jeeli nie istnieje pro-
blem separatyzmu terytorialnego a nie byo i nie ma takiego
zjawiska, za separatyzm narodowy to garstka osob nie zna-
czy to, e nie ma o czym mowi. Auloi pizyznaje wic olwai-
cie, e na Kaszubach nie ma sepaialyzmu leiyloiialnego, ale
lu znowu cylal /.../ z faktu, e jaka wspolnota narodo-
wa nie da pastwowoci teraz, nie wynika, i nie zrobi tego
za ile tam lat, gdy zmieni si koniunktury geopolityczne.
Zwaszcza, e prawo do samostanowienia narodow jest nadal
obowizujc zasad. Poniewa jako hisloiyk znam si je-
dynie na pizeszoci, nie pozoslaje mi nic innego, ni pizy-
zna Szczepaskiemu iacj. Nie mona wykluczy, e za ile
tam lat Kaszubi zadaj wasnego paslwa. Pocign w-
lek fuluiologiczny dalej: nie mona lake wykluczy, e za
ile tam lat Polacy zwioc si do wadz Rosji z piob o sfe-
deiowanie z lym kiajem. Hisloiia zna pizecie pizypadki,
e Polacy piosili o iozwizanie polskich pioblemow w Pe-
leisbuigu i pomoc la bya ochoczo udzielana. Naleaoby
jednak cakowicie zignoiowa dowiadczenia hisloiyczne
oslalnich ioo lal, aby poslawi lak mia lez i ukaza Po-
lakow w lak niekoizyslnym wielle, w jakim Szczepaski
pizedslawia Kaszubow. Szczepaski zakada, e gdy zmie-
ni si koniunkluiy geopolilyczne, Kaszubi golowi s zapo-
mnie o dobiowolnych zwizkach z Polsk, cho pamilali
o nich w godzinach najwikszych piob. Zainleiesowanych
szczegoami odsyam do najnowszej monogiafi dolyczcej
polskiego paslwa podziemnego na Pomoizu

.
W Spisie Powszechnym
Auloi ailykuu doslizega wiod Kaszubow separatyzm
narodowy, opieiajc si na wynikach Spisu Powszechnego,
kloiy wykaza, i ,roo obywaleli polskich zadeklaiowao
naiodowo kaszubsk. Porownujc to z liczb tej spoecz-
noci [ok. ,oo lys. osob pizyp. T. .-P.] i biorc pod uwag
fakt dobrego zakorzenienia ruchu regionalistycznego, naley
uzna ten wynik za klsk separatystow.
W kalegoiii liczb bezwzgldnych izeczywicie liudno
uzna len wynik za imponujcy. Jednak zwaywszy na fakl,
e kampani zachcajc do deklaiowania naiodowoci
kaszubskiej piowadzio zaledwie kilka osob, gownie slu-
denlow, uwaam lo za spoiy sukces. W len sposob Kaszubi
uplasowali si na , miejscu wiod mniejszoci naiodowych
w Polsce (z naiodem lskim wcznie), pized Kaiaima-
mi, Talaiami, Czechami, Oimianami, ydami i Sowakami,
a lu za Lilwinami. Aby mie obiaz caoci, naley doda,
e owczesny piezes Zizeszenia Kaszubsko-Pomoiskiego
ofcjalnie skiylykowa wyniki spisu w czci dolyczcej
uywania jzyka kaszubskiego, nazywajc je kaiykalui
kaszubskiej izeczywisloci.
Zizeszenie nie miao nalomiasl inleiesu w lym, eby
kiylykowa wyniki w czci dolyczcej naiodowoci, cho
i one zoslay zanione pizynajmniej lizykiolnie

. Jako czo-
nek iedakcji pisma Odioda zbieiaem ielacje polwieidza-
jce ionego iodzaju cuda nad uin, jak odmowa wpisu
naiodowoci kaszubskiej, pozoslawianie puslej iubiyki do
wypenienia poniej czy ingeiencje w foimulaiz za pomoc
koiekloia. Podobnie izecz si miaa z jzykiem kaszubskim.
Tego iodzaju naciski lo dla Kaszubow izecz nienowa, sloso-
wano je ju w midzywojniu
,
, co poniej pozwalao dowo-
dzi, e wszyscy Kaszubi od zawsze czuli si Polakami lyle,
e znad moiza. Nie wszyscy i nie od zawsze. Nie udmy si
gdyby odibno kaszubska bya pobonym yczeniem
lub lileiack kieacj, nie udaoby si uzbieia nawel roo
gosow deklaiujcych kaszubsk naiodowo.
Niemiecka flozofa dziejw
Powiomy jednak do myli T. Szczepaskiego. Aby
ziozumie, czym jesl wedug niego sepaialyzm naiodowy
zdaje si, e polwieidziem wyej jego islnienie wiod
Kaszubow naley wpieiw uzgodni, czym jesl naiod.
Pastwo jest po prostu emanacj duchowoci narodu pisze
Szczepaski i narzdziem jego bycia w wiecie. Tylko takie
ma prawo da bezwzgldnej lojalnoci a do ofary ycia.
Nie ono bowiem w istocie da, a narod, ktory jest jego du-
sz. Nie widz lulaj paszczyzny poiozumienia z auloiem.
Mniej lub baidziej wiadomie odwouje si on bowiem do
niemieckiej flozofi dziejow z okiesu iomanlyzmu, kloia
bya ieakcj na klsk Pius w wojnach z Napoleonem na
poczlku XIX w. oiaz do pojcia Volksgeisl (duch naio-
dow), uiobionego nieco wczeniej pizez J. G. von Heide-
ia (r,-r8o). Swoj diog, czy lo nie chichol hisloiii, e
pizebizmiae lezy niemieckich iomanlykow znajduj po-
such nie lyle za Odi, ile wanie u nas i lo wiod spadko-
bieicow z mniej lub baidziej piawego oa Naiodowej
Demokiacji:
Nie dysponujc adn melod, kloia pozwalaaby zmie-
izy i zway ow dusz (naiod), wol opize si na def-
nicji, kloia slwieidza, e naiod jesl hisloiycznie ukszlalo-
wan wspolnol losow, zczon wspoln kullui, jzykiem,
ieligi, liadycjami i wiadomoci odibnoci od innych
wspolnol. Elemenly le mog wyslpowa w ionej konf-
guiacji i nie zawsze w komplecie (np. naiody zionicowane
ieligijnie, jzykowo), ale defnicja la pizynajmniej jesl mo-
liwa do empiiycznej weiyfkacji.
Kaszubi (Pomoizanie) mieszkaj na Kaszubach (Po-
moizu) od poowy VI w., a wic zanim powslao paslwo
polskie. Nasza kulluia jesl nie lylko kullui ludow i ioni
si od polskiej, nasz jzyk nie jesl dla pizecilnego Polaka
ziozumiay. W iedniowieczu islniay foimy paslwowoci,
kloiych kaszubski chaiaklei pizekonujco wykaza pizy-
woywany pizez Szczepaskiego mediewisla Geiaid Labu-
da
o
. Jednak najistotniejszym argumentem potwierdzaj-
cym, i Kaszubi s narodem, jest fakt, e istniej osoby,
ktre tak wanie dehniuj swoj tosamo, czujc si
obywatelami polskimi narodowoci kaszubskiej. Gdyby
ich nie byo, Kaszubi izeczywicie byliby Polakami znad
Balyku, podobnie jak np. zamieszkujcy Tiojmiaslo Polacy
wypdzeni z Kiesow Wschodnich.
Szczepaski pizypomnia m.in. wiec w Kocieizynie w
kwielniu r,r, i., na kloiym Kaszubi wyiazili popaicie dla
paslwa polskiego wiod nich byli lake moi kiewni. Nie
czuj si kaszubskim sepaialysl naiodowym, ani ucieki-
nieiem z polskiego obszaiu elnicznego, bo pizynale do
62

63

Chwila oddechu
obszaiu elnicznego pomoiskiego, kloiy slanowi odibn
cao kulluiow. Oczywicie paslwo polskie moe sla-
ia si lej odibnoci nie doslizega czy nawel j lpi. Do
niedawna w Tuicji nie byo Kuidow, nazywano ich bo-
wiem Tuikami goiskimi. Ignoiowanie nowej elnicznoci
naiodowej Kaszubow czy lzakow i nie umieszczenie ich
na uizdowej licie mniejszoci naiodowych, spoizdzonej
na podslawie danych spisowych pizez MSWiA, lo jednak
chowanie gowy w piasek. Upaile negowanie odibnoci ja-
kiejkolwiek giupy naiodowej pizez paslwo (leoielycznie)
homogeniczne naiodowo, zawsze miao laki sam skulek
iodzio pizekonanie dyskiyminacji i wzmacniao poczu-
cie odibnoci.
Inteligencja pomorska bya, ale jej nie byo
W lekcie Szczepaskiego doslizegem wiele niespojno-
ci logicznych. Biak miejsca na pizedslawienie wszyslkich,
pizywoam wic pizykad. Omawiajc syluacj na Pomoizu
lu po pizyczeniu do Polski w ioku r,io, auloi omawia
dialiw spiaw napywu uizdnikow z Galicji i Kongie-
sowki iegionow, kloie byy cywilizacyjnie zaponione
w slosunku do ziem byego zaboiu piuskiego. Spowodowa-
o to poczucie krzywdy w rodowiskach miejscowej inteligen-
cji, liczcej na zajcie stanowisk opanowanych przez przyby-
szy. Akapil niej Szczepaski slwieidza nalomiasl, e brak
inteligentow na Pomorzu by faktem. Reasumujc: miej-
scowej inteligencji na Pomorzu nie byo, ale miaa ona
poczucie krzywdy...
,

Na maiginesie dodam, e lego iodzaju polilyka kullu-
ialna nie bya dla Kaszubow niczym nowym podobnie
poslpowali Kizyacy po zajciu Pomoiza (ro8lo, i.), po-
dobnie poslpia I Rzeczpospolila po II pokoju loiuskim
(roo i.), amic zagwaianlowane wczeniej jak bymy
dzi powiedzieli uslawowo piawo obsadzania uizdow
wycznie pizez miejscow elil. Moe wydawa si, e Ka-
szubi wymagali zbyl wiele, ale jak zaieagowaliby mieszka-
cy wojewodzlwa wilokizyskiego, gdyby dzi lamlejsze
uizdy obejmowali piawie wycznie ludzie napywowi, np.
z Pomoiza: Na szczcie eia polskiego kolonializmu kullu-
iowego w kiaju Kaszubow dobiega koca wiaz z upadkiem
Polski Ludowej.
Czas najwikszej wolnoci
Tomasz Szczepaski wpad we wasne sida, piszc: Istnie-
jcy spor o status tego [lj. kaszubskiego T. .-P.] etnolektu ma
oczywicie aspekt take pozanaukowy istnienie jzyka byoby
argumentem za istnieniem narodu, co miaoby okrelone skutki
polityczne i prawne. Spoi o lo, czy kaszubski jesl jzykiem, ma
chaiaklei wycznie hisloiyczny, bowiem slalus owego elno-
leklu uiegulowaa Ustawa z dnia o stycznia :oo, r. o mniej-
szociach narodowych i etnicznych oraz jzyku regionalnym.
Jzykiem iegionalnym w iozumieniu uslawy jesl wanie
kaszubski
8
. Nie zamieizam jednak dowodzi w len sposob, e
naiod kaszubski islnieje, bowiem dla czci Kaszubow jesl lo
byl iownie iealny, jak dla innych naiod szwedzki, fiancuski
czy polski, niezalenie od lego, co inni o lym sdz.
Na zakoczenie chciabym zgodzi si ze Szczepaskim,
kloiy napisa: Vobec kadego pastwa lojalno jest tylko
warunkowa, jej granice s wyznaczane stopniem realizacji
przez to pastwo interesow narodu. W odniesieniu do Ka-
szubow sowo lojalno bizmi nieco obelywie, bowiem
gdyby nie popaicie naszych pizodkow, Rzeczpospolila mia-
aby dzi posla Czechosowacji, kloia nie posiada dosl-
pu do moiza. Nie jesl lo lwieidzenie bezpodslawne, gdy
islniay piojekly ulwoizenia sepaialyslycznego (z punklu
widzenia Beilina) paslwa zachodniopiuskiego z pizewag
ludnoci niemieckojzycznej, czego w iodzaju Ausliii nad
Balykiem. Spaliy one na panewce lake dziki giemialne-
mu oplowaniu elil kaszubskich za pizyczeniem Pomoiza
do Polski, co Szczepaski doslizeg i opisa. yjemy dzi
w nie pozbawionej wad, ale jednak wolnej Rzeczpospoli-
lej, my wszyscy jej OBYWATELE, niezalenie od pizy-
nalenoci naiodowej. Dla Kaszubw, pomimo szeregu
zastrzee szczegowych, okres po roku 18 to czas
najwikszej wolnoci w dziejach. Nie wyobraam sobie
sytuacji, w ktrej polskie wadze miayby przesta reali-
zowa nasze interesy, gdy nie s one sprzeczne z intere-
sami pastwa polskiego, za tzw. separatyzm kaszubski,
cho grony z nazwy, przy bliszym poznaniu okazuje si
tworem jedynie wirtualnym.
Tomasz Zuroch-0echowsk
Przypisy:
1. Por. T. uroch-Piechowski, Polska pomorska, Tygodnik Powszechny, 24.05.2006 r.
2. http://portalwiedzy.onet.pl/
3. Bogdan Chrzanowski, Andrzej Gsiorowski, Krzysztof Steyer, Polska podziemna na
Pomorzu w latach 1939-1945, Gdask 2005.
4. Prezes ZK-P o wynikach spisu ludnoci (7.07.2003). Karykatura kaszubskiej rze-
czywistoci http://hgalus.republika.pl/tekst04.htm. Teza wyraona przez prof. B.
Synaka, o tym, i liczba osb deklarujcych narodowo kaszubsk jest zawyona,
to jedynie pobone yczenie. Rok wczeniej twierdzi on, i takich osb poza au-
torem niniejszego artykuu w ogle nie ma.
5. Por. Zygfryd Prszyski, Z belferskiego podwrka. Wspomnienia z Kaszub, Gdask
1984, ss. 18-21. T. Szczepaski powinien zna opis faszerstw dokonywanych na Ka-
szubach w czasie II Spisu Powszechnego (1931 r.), choby z cytowanej przez niego
rozprawy habilitacyjnej J. Kutty, Druga Rzeczpospolita i Kaszubi: 1920-1939, Byd-
goszcz 2003.
6. Gerard Labuda, Historia Kaszubw w dziejach Pomorza. T. 1, Czasy redniowieczne,
Gdask 2006. Por. Jak Kaszuba z Kaszub. O straconych szansach, przywizaniu
do symboli oraz o narodzie kaszubskim z historykiem prof. Gerardem Labud roz-
mawia Tomasz uroch-Piechowski, Tygodnik Powszechny, 26.03.2007 r.
7. Zastanawiam si przy okazji, jakim cudem jednemu z kaszubskich historykw uda-
o si napisa i obroni rozpraw habilitacyjn, ktra jest w caoci teje inteligencji
powicona: Jzef Borzyszkowski, Inteligencja polska w Prusach Zachodnich 1848-
1920, Gdask 1986. Warto doda, e przez inteligencj polsk rozumie si w tej
pracy przedstawicieli tej warstwy spoecznej bdcych w duej czci etnicznymi
Kaszubami.
8. Dz. U. Z 2005 r. Nr 17, poz. 141, Rozdzia 4: Jzyk regionalny.
62

63

Chwila oddechu
(Feministerium) Feministki piewaj przy goleniu...
Inslaluj kige sowa bom poelka.
Gdy idejka feminizmu we mnie wnika,
lo waiuj pizy lym gaibie jak pizy skaibie
jak mawiaj niczym suka ogiodnika.
Wand wspomn co nie chciaa Niemca
ciaa dajesz gdy on piosi ci o ik...
A czy spyla komu si zechciao
moe Wanda piefeiuje Niemk:
Jeslem caa laka zakicona
od poianka popizez dzionek caluleki.
Spox ! luzuj si pod dwojgiem a nad dwiema...
delikalnie odkicajc im nakilki.
Feminislki piewaj pizy goleniu
co jak iefien pynie od wiol iaju,
lo, e samiec chciaby zawsze dominowa:
Slop! Szlus! Waia!
Msko wszak eskiego jesl iodzaju!

Facelowi niepolizebne s baleiie
niech aduje i szczyluje no i cze!
Facel lo jesl laki bio-wibialoi,
co lempeialui ma o i o.
Puchu mainy boski diable, elc.
lak poeci poecili nudnie o nas.
Midzy losem a Eiosem jeslem szczeia
lo Gielkowska niechaj pisze jak Safona!
Dzisiaj flm obejiz Coik bolanika
Julio: Na manif Pailii Kobiel!
Pewne! Bdzie nasz julizejszy dzie!
Wiedmo Manuelo ly nas powied!
Feminislki piewaj pizy goleniu...
I ly (man) nu kokielujc sw kobielk,
co iloczyn wedug ciebie ma, bo ly IQ...
Wy... co modek macie pod naplelkiem...
Grafomaska ballada
W cafe, co si zwie Melafoia
Gdzie disco, pogo ilp. lace
Zakocha si wybilny giafoman
W piawdziwej giafomance.
Ona mu z kosza zol malin
A on jej z oscaiow wianek...
Ona- lo Muza jesl giafomanka.
On Muz lo jej giafomanek.
Impolenci s podni najbaidziej
Lileialuika za za lym chodzi
A uwiedzie pismaka z polencj
Co podzi o chlebie i wodzie.
Giafoman klawe ma ycie
jemu zoslao lo dane
(dai) nigdy nie bdzie wiedzia,
e wanie lo on giafomanem.
On wszechwszyslko poliaf naskiyba
epilafum, lilani i pamfel
odbezpiecza dugopis i zaczyna si popis
boj o paszkwil, paslisz i fiaszk.
Giafomanka & giafoman w duecie
Kiedy lfu-icze wycign macki
To psze Paslwa Slowaizyszenie...
Albo i... Zwizek Lileiacki.
W lasach dizewa in lizeba na papiei
Jcz piy i Moisem iymuj siekieiy
Nikn dungle i boiy, by pisackie lumoiy
Oddziewicza wci mogy nienobiae A--iy.
Duma sobie giafoman ech poilale i dale
Jeden omam pociga go skiycie:
A pobij Guinnessa! Pisa bd!
Bez pizeiw adnych calulekie ycie!!!
,
1ronezje-
Tadeusz Buraczewski
R
Y
S
.

Q
R
D
E
64 65
Chwila oddechu
Kady lwoica posiada swoj iaj, len skiawek ziemi, kloiy
daje mu polizebny napd, gdzie wszyslko jesl swoje, a lu-
dzie spiawiaj wiaenie pizyjaznych. Dla kogokolwiek innego
ow Eden moe wydawa si co najmniej czycem lo kweslia
wionicia, zakoizenienia, idenlyfkacji... Dla Miiosawa Puci-
owskiego ow blisz ziemi byo i jesl Podlasie.
1. W poszukiwaniu niespodzianek
Na wial pizyszed w ioku r,, w Biaymsloku. Mama
Miika piacowaa w Zakadach im. Sieiana, miaslo wszak
pizemysem wokienniczym slao.
Puciowski mia si uczy zawodu pizydalnego w yciu,
lole uczszcza do Zespou Szko Gaslionomicznych. Tam,
w szkole iedniej, liaf na wilniuka, piof. Romanowskiego,
kloiy piowadzi koo fologiafczne, dysponujce apaialami
Slail i Penlacon.
Czemu fotografa? skomenluje Miiek po lalach,
w czeiwcu ioo, i. By moe dlatego, e mielimy w domu
Smien, skoro istniao koko z ciekawoci poszedem zoba-
czy, co to waciwie jest.
Spolykali si w ciemni r-i iazy w lygodniu. Romanowski
zacz z wysokiej poki zaszczepi modziey znajomo do-
iobku Buhaka, ofcjalnie wci jeszcze pomijanego... Mowili
ledy o hisloiii fologiafi, nieco zapoznawali si z piocesami
obiobki chemicznej. Filmy byy szerokie i tylko r:-klatkowe.
Trzeba byo myle przed naciniciem migawki, szanowao si
te klatki. Kiedy pojawiy si ,o-klatkowe aparaty typu Prakti-
ca, szacunek do kadru mielimy ju wpojony.
Wilniuk pocz zabieia swych podopiecznych w plenei,
polem siedzieli wspolnie w ciemni, obiabiajc upolowane
zdjcia. Z czasem powieiza im zaczlo dokumenlowanie
szkolnych wycieczek i iajdow. Dziki izelelnej znajomoci
podslaw nie zawodzili.
Co wcigao najbardziej? Zawsze to samo wywoywanie,
chwila, kiedy z biaej kartki zaczyna si powoli wyania obraz.
Dzi fologiafuje si inaczej obiobce su minilaby, aulomaly,
cyfiowa fologiafa wypieia liadycyjny flm. Tu wszyslko widzi
si nalychmiasl. Sld ionica w sposobie mylenia Puciowski
musia podej, spojize pizez wizjei, spiawdzi, czy ma dobie
wialo... Teiaz wyslaiczy psliykn.
W dodalku piaca w ciemni moga doda zdjciu okielo-
nych efeklow, gdy poznao si lajniki wywoywaczy negaly-
wowych mona byo np. slosowa giadacj mikkoci dzi-
ki chemii lub iodzajom uywanego papieiu.
Rozpoczcie sludiow polonislycznych (biaoslocka flia
Uniweisylelu Waiszawskiego) slanowio dla modego adepla
fologiafi skok jakociowy. Nie zmienio jednak sposobu po-
slizegania wiala.
2. Ludzie wpisani w krajobraz
Kiajobiaz podlaski okiela zawsze Puciowski jako po-
godzenie zieleni i wody. Fologiafowa pizecie gownie pizy-
iod pejza, niekiedy aichileklui odchodzcego wiala.
Voda tu jest wpisana w krajobraz ywa, nieokieznana
stanowi podstawowy wyronik, przynajmniej dla mnie.
Ludzie na Podlasiu chc mie domoslwa najblisze nalu-
ize. Ta swoisla ieliklowo leienu wiadczy ma jednak pize-
wiolnie o ich slalusie i lepszym yciu. Na wschodnich kia-
cach wojewodzlwa, w pobliu gianicy z Biaoiusi, liwaj na
poy wymaie wsie, gdzie wci jako podslawowego budulca
uywa si polskiego feng-shui diewna i somy. Te domy,
jak lwieidzi Puciowski, maj dusz, przemawia poprzez nie
mdro pokole latem chodz, zim ogrzewaj wntrza.
Szkoda, e to odchodzi, ale wspoczesno po macoszemu pod-
chodzi do przyrody.
Tak, libeialne izdy wikszoci kiajow musiayby pizej
dug diog, by najpieiw samemu poj zoono faklu na-
szego bycia-w-naluize, a polem zacz pizypomina l pio-
sl (a zapomnian w obliczu moliwego zysku) piawd.
Nawel dokoa Biaegosloku wyiosy osiedla i wsie z belonu.
Obce wszyslkiemu, co lulejsze. Trzeba doj do wiadomo-
ci Skandynawow mowi fologiafk by zacz ponownie wy-
korzystywa surowce, ktore mamy na miejscu. dachy z trzciny czy
somy, domy z drewna... le wreszcie na to czas!.
Podobnie jak piof. Dominik Fijakowski, winicy za bio-
logiczne obumieianie Polesia Zachodniego nie lylko goini-
kow z Bogdanki, ale iownie melioianlow, Puciowski do-
slizega wybilnie negalywn iol pioby zmiany slosunkow
wodnych na Podlasiu: Robiem spywy kajakowe Narwi od
Blisza
ziemia
Lech L. Przychodzki
,
9UDZIE z pobocza

64 65
Chwila oddechu
zalewu przy granicy z Biaorusi (kilka wsi wysiedlono pod ten
zbiornik, zwany Siemianowskim). Kiedy Narew w gornym bie-
gu miaa swoj osobowo, teraz dopiero, gdy mija si Sura,
wpywajc na rozlewiska, poznaj t rzek.
Rozlewiska ocalay dziki ludziom z Ponocnopodlaskie-
go Towaizyslwa Ochiony Plakow, kloie po zmianie nazwy
zmienio i slosunek do pizyiody pozylywnie opiniujc lias
gonej i konlioweisyjnej diogi pizez Dolin Rospudy. Naiew
od Bondai do Suiaa lo ju jednak izeka lypowa, uiegulowa-
na. Dziki zachodnim gianlom, Towaizyslwo wpiowadzio
na slaioizecze Naiwi, zaiaslajce oz, dawne (czeiwone) iasy
kiow gospodaize doslaj bydo gialis, byle wypasali. Ekolo-
dzy pac le iolnikom za koszenie k, by pizywioci gniaz-
dowanie wielu galunkow plakow. Za koszenie mechaniczne
pac mniej, za iczne wicej. Pokazuj piaklycznie pole-
skim swojakom, i na sensownej idei da si jeszcze zaiobi.
Czowiek, ten tutejszy mowi lwoica nie zakoca pej-
zau, bo go rozumie. jest we wrcz wpisany. Ma gdzie to, jak
wyglda, jak mowi. jest wci szczery w ukazywaniu swych
pogldow w odronieniu od ludzi z miasteczek i miast. Tych
ludzi obiektyw LUBI!. Pized kamei czy obieklywem apa-
ialu fologiafcznego mieszkacy Podlasia wygldaj nalu-
ialnie. Kiedy Puciowski kici cykl Tak byo, powicony
zbiodniom sowieckim na Ziemi Biaoslockiej, ludzie z wio-
sek wypadali fanlaslycznie. Za lo choby w Giodku spoly-
ka si z lekslami: To ju ja si i pizebioi... Poza lym lylko
w mniejszych skupiskach iozmowcy nie dbaj o doboi sow,
wypowied jakby sama loczy si, naiasla...
Kiedy, gdy Miiek wdiowa z apaialem fologiafcznym
po Podlasiu, ludzie popioszeni o wod, czslowali go mle-
kiem. Teiaz: Kultura wprowadzia fasz w ich dotychczaso-
wy sposob odczuwania, graj zamiast by sob.
3. Od WAKS-w po fotograf astraln
Sludia slay si dla Puciowskiego momenlem olwaicia
na innych ludzi. Nie lylko fologiafowanych ailyslow lake.
Uiuchomiy wyobiani i moliwoci. Gieiek poslawi na kul-
lui sludenck, kloiej ba si Gomuka. Poslawi i pizegia,
bo gios lwoicow szybko zasilao szeiegi opozycji, a do czeiwca
ioku r,,o byli waciwie JEDYN opozycj wobec islniejce-
go w PRL status quo. KOR nikomu si jeszcze nie ni.
W Biaymsloku sludenckim lwoicom zafundowano
Spodki pooone obok dwoica PKP Akademickie Cen-
lium Kulluiy Sepulaiium. Ailyci i animaloizy zagospoda-
iowali je sami, powoujc do ycia m.in. Akademickie Cen-
lium Filmowo-Fologiafczne. Klo wczeniej pomyla o po-
wikszeniach o x ,o cm lub nawel r x r m:
iodowisko Podlasia zasyno z Wakacyjnych Akademii
Kulluiy Sludenckiej, kloiych szef, Maiek Konopelko, miewa
z uczeslnikami niemao kopolow. Co, Maiek do dzi jesl
wieiny dawnej idei (wspolwoizy Slowaizyszenie Oidynacka),
my gocie WAKS-ow, miewalimy cakiem inne pogldy, nie
zapomniawszy wcale o ich publicznym manifeslowaniu.
Czleiy pieiwsze impiezy biaosloccy akademicy zoigani-
zowali w Tykocinie, dwie oslalnie w Sokoce. Aklywna bya
podczas nich giupa podlaskich fologiafkow piocz Puci-
owskiego jeszcze Maiek Jaiych, Andizej Sokolski, Pioliek
Sawicki... Razem 8 czy , chopa.
Dla Miika by lo czas zainleiesowania fologiaf kie-
acyjn izoheli, solaiyzacj, luksogiaf... W Biaymsloku
powsla zalek lwoiczej bohemy, skupionej woko wyslaw
po-WAKS-owskich. Zaczlo le zapiasza pizedslawicie-
li nieznanego wczeniej iodowiska do innych oiodkow.
W Szczecinie Puciowski pizepiowadzi akcj fologiafczn,
nazwan Maska. Widzowie szli popizez labiiynl ze zdj,
pizedslawiajcych pusle oblicza ludzi, dochodzc u wyjcia
z inslalacji do fologiafi manekinowej lwaizy bez oczodo-
ow, z napisem: Kim jesle:
Polem ogolnopolskie pleneiy w. Kizy, Waiszawa,
Wiocaw... I piawie dwulelnia wspopiaca z akademickim le-
aliem NAM (wyionionym podczas Konfionlacji Mode-
go Tealiu w Lublinie w ioku r,,8), zblionym do panlomi-
my. Fotografowaem teatr, ale nie nasz powie po lalach.
Szkoda, bo zoslali lylko ludzie, bez dokumenlacji odlwoize-
nie wspolnej piacy jesl iaczej niemoliwe. Gdyby klokolwiek
doceni ich pizygod ze scen...
Po ukoczeniu sludiow Miiek podj piac w Wojewodz-
kim Domu Kulluiy, nie liacc z oczu kulluiy akademickiej.
Sludencki Dyskusyjny Klub Filmowy w kalegoiii miasl ied-
niej wielkoci oceniono najwyej w Polsce za cykl spolka
Suiiealizm a flm.
WDK lo dla Puciowskiego z jednej sliony animacja y-
cia fologiafczno-flmowego (napisa wowczas i wyda dwa
zeszyly Fologiafi na maleiiaach nielypowych), z diugiej
poszukiwanie lam do piezenlacji podczas seansow DKF
i kombinowanie, jak pizechylizy cenzui.
Zdaizay si momenly godne Mioka. Olo znudzony
WDK-owskimi pielekcjami dla pizeionych lowaizyszy,
lwoica wpad na pomys, by uiozmaici sobie wykad fo-
logiaf aslialn, genialnym wynalazkiem uczonych z MIT
(Massachusells Inslilule of Technology). Najpieiw spiepa-
iowa papiei, lak by pizygolowane wczeniej zdjcia slay
si widoczne dopieio po z goiy okielonym czasie. Polem
pizedslawi zebianym wyimaginowan lechnik, bdc ja-
koby najnowszym wynalazkiem iodowiska MIT, pozwalaj-
c na... iejesliacj myli. Nolable pizykadali papiei fologia-
fczny do swych gow, by po kwadiansie zobaczy... No, ca-
kiem ione pizedmioly, bo gama myli bya szeioka. Miiek
sucha polem, jak wymieniano si sposlizeeniami: Paliz,
mnie si pokazaa bulelka, a lobie:...
Coiaz baidziej skania si Puciowski ku flmowi. Podj
wic wspopiac z AKF Piojekloi, jednym z lepszych wow-
czas w kiaju. Odwiedzi Wilno i Kowno, kici podczas ple-
neiow w Bugaiii i Tunezji. Szo ku lepszemu...
4. Stan wojenny i pniej
Slan wojenny powslizyma impel podlaskich flmowcow.
Vszystko byo zawieszone, wszystko pado!.
Dopieio w sezonie r,8l8, zmonlowali kilka udanych
flmow. Najsynniejszy, o Giabaice, sla si na lala wizylow-
k Miika. Siebio podczas fesliwalu w Rio de Plala, nagiody
w Niemczech, Czechosowacji, na Wgizech... Si iozpdu
powoa wic do ycia Slowaizyszenie KF Piojekloi, daj-
ce moliwo zdobycia sensownych iodkow na dziaalno.
I lak publicyslyka flmowa po slanie wojennym ju si nie
odbudowaa.
66

67

Chwila oddechu
Dopieio na pizeomie lal r,,il, udao si podlasiakom
zoiganizowa pieiwszy po r. giudnia lokalny pizegld fl-
mowy. Nowa wadza bya iownie podejizliwa, co popizednia.
Pizekszlacony w Fesliwal Filmu Niezalenego Piojekloi
sla si na kiolko jedn z ciekawszych impiez w Polsce.
Ju w r,8, i. Puciowski zaoy Towaizyslwo Rozwoju
Telewizji. Wczeniej Wielki Bial nie zezwala na nadajniki
w Biaymsloku. Kilka lal liwao pizekonywanie lokalnych
polilykow, i lepiej mie wasn lelewizj, ni jej nie posia-
da. Jedni wieszczyli same kopoly, innym zwyczajnie si nie
chciao. Polska lewica znacznie szybciej poja, i wpyw na
media decydowa moe o iozkadzie wyboiczych gosow,
nili piawica, kloiej wci wyslaiczay niechlujne i nijakie
wydawniclwa zwizkowe. Byy szef Regionu iodkowo-
Wschodniego NSZZ Solidaino, Mieczysaw Szczygie,
nie dopuci np. do pizekszlacenia podlegego sobie biulely-
nu we wkadk do Tygodnika Solidaino, cho Waiszawa
dwukiolnie pioponowaa lakie iozwizanie.
Pieiwsze piace iuszyy dopieio z kocem ioku r,,o, od
lulego r,,, nowy oiodek pocz zaliudnia ludzi. Miika
iownie. Gstatnie zdjcia? Viesz, chyba z ro lat temu. Zaj-
em si flmem, dla TV rownie, co pochaniao za duo czasu,
by jeszcze fotografowa.
Puciowski nie naley do ludzi o pokanej posluize.
A iobi (i iobi) niemal wszyslko jesl opeialoiem w sludio,
iealizaloiem wizji, kici wyjazdy, czuwa nad owielleniem.
Kigosup zbunlowa si na lyle, by kameia pocza slano-
wi ciai nie do udwignicia. Jeszcze gdy jesl slalyw, da
si piacowa, z iamienia ju nie... Zieszl pizy kloiej oka-
zji pozbylo si go z elalu, jak lo zazwyczaj bywa z wszelki-
mi zaoycielami. Maj pizygolowa miejsce innym, lo ich
iola, wylyczona pizez mylenie biuiokialow. Gdyby nie fakl,
i mieszka blisko budynku oiodka TV, nie zgodziby si na
nowe (umowa-zlecenie) waiunki zaliudnienia.
5. Biaystok jaki jest?
Na fionlonie Tealiu Diamalycznego im. Aleksandia W-
gieiki jeszcze slaia nazwa placowki. Odchodzc z kocem
maja bi., komisaiyczny zaslpca lokalnego Sejmiku (wiesz-
cie go wybiano) podaiowa lealiowi nowego paliona. Podla-
sie posiada obecnie Teali Diamalyczny im. Jozefa Pisudskie-
go. Fuida, e scena, na kloiej dziaa Komendanl, bya innej
cakiem naluiy. Polemizowao niewielu, iodowisko wyia-
nie nie umie zadba o wasne inleiesy.
Cisza i bogostan. Ve mdej, sennej atmosferze zawie-
szone s /.../ czasopisma i cae tutejsze ycie kulturalne. Niby
o czym si pisze, niby porusza si jakie sprawy, ale wanie.
jest to mowienie na niby. /.../. Dawno przestay mnie bawi
niedouczenie, niekompetencja i arogancja dziennikarzy, zajmu-
jcych si lokaln kultur w /.../ prasie codziennej. To ju nie
jest mieszne. /.../ Stan posiadania w kulturze /.../ jest nieznany.
Publiczno /.../ nie zna wszystkich tutejszych teatrow, wydaw-
nictw, galerii, czasopism, nie zna wartociowych pisarzy, plasty-
kow, muzykow, aktorow, reyserow, wydawcow. Doprowadziy
do tego przez lata rodki masowej komunikacji, ktore /.../ wcale
si pod tym wzgldem nie poprawiy. /.../ Ta grzeczno prak-
tykowana przez lata tumaczya si do niedawna wzgldami
politycznymi. Dzi nie tumaczy jej nic, jak tylko proba utrzy-
mania istniejcych koterii, ukadow, powiza. Std poklepywa-
nie zamiast analizy, hagiografowie zamiast krytykow. Efektem
tego stanu rzeczy s /.../ faszywe hierarchie, istniejce wrod
lokalnych placowek kulturalnych i tworcow, plasujce mierno-
t na wiecznikach, a to co naprawd wartociowe usuwajce
w cie lo nie Puciowski o Biaymsloku, a BYY naczelny
kwailalnika Kiesy, Gizegoiz Filip, o Lublinie (Cyl. za: Ty-
godnik Wspoczesny ni o (r), r,,r). Tu i lam mamy do czy-
nienia ze znacznie szeiszym zjawiskiem, kloie spaiafiazowa
mona sowami Jozefa Czechowicza: piowincja. noc.
Na to miasto wadze nie maj nawet pomysu mowi
fologiafk z Podlasia. Piojekloi pad, nie slaiczyo iodkow.
W Wojewodzkim Oiodku Animacji Kulluiy nie znaleziono
miejsca dla flmowcow i fologiafkow. V Biaymstoku de-
cydenci od kultury nie wiedz, co to jest kultura konslalu-
je lwoica. Rocznice, ofcjaki, przemarsze TK!. Smulne,
gdy sysz lo od kogo, klo ma za sob kilka lysicy piogia-
mow TV, w lym dokumenlacj Fesliwali Muzyki Ceikiewnej
w Hajnowce. Bo iaczej wie, o czym opowiada. Co zoslao:
Dni plaslyki i kulluiy ludowej...
Nie moesz wyjecha: pylam Miika. jasne, e
mog, Varszawa potrzebuje fachowcow. Tylko czy naprawd
polsk kultur musz skupia :-, orodki?...
Odpowied na lo pylanie znaj chyba lylko lokalni no-
lable. A ci ze slolicy, Kiakowa i Wiocawia maj piawo ju
zacieia ice.
9ech 9. 0rzychodzk
R
O
Z
R
U
S
Z
A
N
E

S
T
A
D
O

K
R

W

J
E
S
T

B
A
R
D
Z
I
E
J

F
O
T
O
G
E
N
I
C
Z
N
E
.
.
.
RYS. A
RTU
R G
A
N
CZA
REK
66

67

Chwila oddechu
Jeli za miai wolnoci kulluiy pizyjmiemy moliwo
nieskipowanej lwoiczoci oiaz swobodny doslp do jej
efeklow, lo ocena, jak dzi musielibymy jej wyslawi, byaby
nadzwyczaj suiowa. Wspoczesna kulluia nie jesl wolna. Ugi-
na si pod jaizmem nakadanym pizez koipoiacyjny pize-
mys ioziywkowy, kloiy w deniu do zapewnienia zyskow
nie waha si uy adnych iodkow. Zaliczaj si do nich m.in.
piawa auloiskie wiaz z lowaizyszc im ideologi, a lake in-
slylucjonalne i lechniczne iodki ich egzekwowania, gioby,
czy w kocu polilyczny lobbing.
Okies obowizywania auloiskich piaw majlkowych, czy-
li piaw pizyznajcych monopol ich wacicielowi (lwoicy lub
wydawcy) na decydowanie o uylkowaniu dziea i czeipaniu
z niego koizyci majlkowych, wynosi w chwili obecnej cay
okies ycia lwoicy oiaz ,o lal po jego mieici. Swobodny,
a wic wolny od ogranicze wynikajcych z autorskich
praw majtkowych, uytek z dzie kultury bdzie wic po-
zostawa w coraz wikszym stopniu poza naszymi moli-
wociami. Innymi sowy, wylwoiy kulluiy miasl sla si do-
biem wspolnym, bd funkcjonowa w sfeize piywalnej.
Piawa auloiskie nie odnosz si lylko do wydawcow, jak
lo miao miejsce dawniej, lecz iownie do uylkownikow oiaz
innych lwoicow. Okielaj one lo, co z zakupionym pizez sie-
bie dzieem moemy jako uylkownicy ziobi, a czego nie
(w iamach lzw. dozwolonego uylku). Reguluj le powsla-
wanie ulwoiow zalenych (lumacze, adaplacji, pizeiobek
elc.). Jeli chcesz wyslawi szluk bdc adaplacj ksiki, do
kloiej wci klo posiada piawa auloiskie, musisz od niego
uzyska na lo zgod i najpewniej mu zapaci.
Towarzyszce prawom autorskie techniczne rodki ich
egzekwowania, takie jak mechanizmy DRM (Digital Rights
Management), ktre zabezpieczaj cyfrowe treci przed
uyciem niezgodnym z wol waciciela praw autorskich,
przeksztacaj si w rodki kontroli konsumentw. Dziki
DRM waciciel piaw auloiskich (w piaklyce najczciej wy-
dawca) konlioluje lo, jaki uylek czyni z ulwoiu posiada-
nego w foimie cyfiowej. Moe okieli, ile iazy mam piawo
odsucha piosenk kupion w Inleinecie, albo ile slion z e-
booka mog skopiowa.
Znajdujemy si w paiadoksalnej syluacji. Z jednej sliony
iozwoj nowoczesnych lechnologii pozwala na niespolykan
do lej poiy moliwo lwoiczej aklywnoci oiaz swobodnego
doslpu do dobi kulluiy. Z diugiej nalomiasl iobi si wszysl-
ko, i lo pizy uyciu lych samych iodkow, kloie wolno
umoliwiaj, aby je ogianiczy. Ataki na swobody nie pozo-
staj jednak bez odpowiedzi. Reakcje te s rnorodne. Od
prb budowania alternatywy po radykalne zakwestiono-
wanie porzdku opartego na prawach autorskich. Na pizy-
kadzie muzyki pizyjizyjmy si kilku z nich.
Licencje
Jednym ze sposobow ogianiczania leiioiu piaw auloiskich
w ich koipoiacyjnej poslaci, jesl lwoizenie alleinalywnych li-
cencji, czyli zbioiu piaw pizysugujcych lwoicy. Kada z lych
licencji funkcjonuje w iamach syslemu piawa auloiskiego i ko-
izyslajc z moliwoci, jakie on slwaiza, pizekszlaca go w laki
sposob, by nie ogianicza wolnoci, lecz jej spizyja. Innymi
sowy, lwoica zawieia z szeioko iozumianym uylkownikiem
dziea umow, kloiej waiunki piecyzuje okielona licencja.
Islnieje wiele alleinalywnych licencji, ionicych si od sie-
bie pizedmiolem, jaki ieguluj oiaz slopniem suiowoci. I lak
np. Powszechna Licencja Publiczna GNU (GNU Geneial Pu-
blic License) odnosi si do opiogiamowania i uznawana jesl
za jedn z najbaidziej wolnociowych. Jej celem jesl wyelimi-
nowanie wszelkich piaklyk, kloie mogyby zniewoli opiogia-
mowanie i ogianiczy swobod jego uylkowania. Pizyznaje
ona piawo do swobodnego uywania, kopiowania i modyfko-
wania opiogiamowania ni objlego, pod waiunkiem, e laka
sama swoboda zoslanie pizyznana kolejnym uylkownikom.
Tak jak licencja GNU w odniesieniu do opiogiamowania
jesl jedn z najpopulainiejszych alleinalywnych licencji, lak
Licencja Ciealive Commons jesl najpopulainiejsz spoiod
odnoszcych si do lwoiczoci ailyslycznej. Powslaa ona
z inspiiacji Lawiencea Lessinga, zaoyciela oiganizacji Cie-
alive Commons, piofesoia Slanfoid Law School, a lake aulo-
ia gonej ksiki Wolna Kulluia.
Celem Licencji Ciealive Commons jesl przeksztacenie
tradycyjnych zasad copyright wszystkie prawa zastrze-
one w zasady bardziej wolnociowe, zastrzegajce tylko
niektre prawa. Licencja la odnosi si do wszelkiej lwoiczoci
chionionej piawem auloiskim, lakiej jak ksiki, sliony WWW,
muzyka, flm elc. Pozwala lwoicy na okielenie waiunkow, na
jakich chce on udoslpni dzieo. Islniej czleiy lakie waiunki,
Wolna
twrczo
i jej wrogowie
Krzysztof Kdziora
68

Chwila oddechu
69

kloiych kombinacje lwoiz sze moliwych licencji. I lak np.
licencja minimalna, nakadajca najmniej waiunkow na uy-
cie ulwoiu, slwieidza, e wolno kopiowa, rozprowadza, przed-
stawia i wykonywa objty prawem autorskim utwor oraz opra-
cowane na jego podstawie utwory zalene pod warunkiem, e zo-
stanie przywoane nazwisko autora pierwowzoru. Innymi sowy,
la posla licencji Ciealive Commons gwaianluje jedynie auloi-
skie piawa osobisle, czyli gownie piawo do wizania ulwoiu
z nazwiskiem jego lwoicy, zizekajc si innych piaw. Jeli lwoi-
ca zechce, moe upubliczni swoje dzieo pod innymi waiun-
kami, np. lakim, i nie zoslanie ono wykoizyslane komeicyjnie.
Wolni z wolnymi, rwni z rwnymi
Powslanie Inleinelu i lechnologii cyfiowego zapisu mu-
zyki, gownie w foimacie MP, umoliwio dzielenie si ni
na niespolykan dold skal. Pizeomowym momenlem byo
powslanie w r,,, i. Napsleia. Bya lo aplikacja pozwalajca
kademu posiadaczowi kompuleia z doslpem do Inleine-
lu dzielenie si plikami muzycznymi. I cho w ioku ioor
Napslei zosla zamknily, piocedei bezpoiedniej wymiany
plikow ma si dobize i kwilnie mimo wysikow podejmowa-
nych pizez inslylucje zajmujce si ochion piaw auloiskich
i zwalczaniem piiaclwa.
Sieci PzP (bezporedniej wymiany plikw) realizuj
idea wsplnoty wolnych i rwnych podmiotw, jaki pier-
wotnie przywieca Internetowi. W sieci peer-ro-peer (ang.
rwny z rwnym) wszystkie komputery lub ich uytkow-
nicy s rwnouprawnieni, za sama technologia wymiany
plikw eliminuje pasoytnictwo i wymusza zachowania
wsplnotowe. Warunkiem cigania plikw jest ich udo-
stpnianie innym. Taki plik staje si automatycznie dobrem
wsplnym, do ktrego kady jest tak samo uprawniony.
Wikszo wymiany w sieciach P:P obejmuje ulwoiy ob-
jle piawem auloiskim, kloie w jej iamach zoslaj zniesio-
ne, co powoduje, e z punklu widzenia islniejcych iegulacji
piawnych ich aklywno jesl wlpliwa. Nawel jeli uznamy, e
nie jesl lo izecz, kloi powinnimy si kopola, lo z dysliy-
bucj lwoiczoci w sieciach peer-to-peer wie si inny pio-
blem. Twoicy zoslaje odebiana moliwo konlioli sposobu
piezenlacji swojego dziea. Wyobiamy sobie, e ulwoiy na
danej pycie powinny by odlwaizane w odpowiedniej kolej-
noci, a klucz do ich ziozumienia ley w lowaizyszcej gia-
fce. W sieciach P:P o chaiakleize piezenlacji danego dziea
decyduj ci, kloizy je iozpiowadzaj. Mog zmieni kolejno
ulwoiow, pozby si elemenlow giafcznych elc. I cho lakie
dziaanie jesl niezgodne z pizyjl nel-elykiel, lo nie jesl
jednak lechnicznie niemoliwe i zdaiza si do czslo.
Powysze liudnoci zwizane z dysliybucj muzyki w sie-
ciach P:P, czyli ich nielegalno (iozpowszechnianie plikow
objlych piawem auloiskim) oiaz niemono konlioli zasad
piezenlacji, ziodziy polizeb innej foimy dysliybucji muzy-
ki, kloia jednoczenie zachowaaby zalely znane z sieci peer-
to-peer: daimowo oiaz alwo doslpu.
Netlabel wolno twrczoci, swoboda dostpu
Licencje Ciealive Commons zoslay doslosowane do
piawodawslwa poszczegolnych kiajow i s niezwykle piosle
w zaslosowaniu. Pizykadem ich uycia jesl dziaalno inlei-
nelowych wydawniclw muzycznych, czyli lzw. nellabeli.
Czym jesl nellabel: Mowic ogolnie, lo wylwoinia mu-
zyczna funkcjonujca w Inleinecie. Co jednak ioni nellabel
od zwykej wylwoini: Pizede wszyslkim lo, e muzyka udo-
slpniania jesl w poslaci cyfiowej i za daimo.
Eleklioniczna foima dysliybucji muzyki pozwala na
wyeliminowanie koszlow, jakie wi si z liadycyjn edy-
cj pyl. Wydawca nie musi paci za loczenie pyly, diuk
okadek, dysliybucj i piomocj. Dziki lemu moliwo
zapiezenlowania wasnej lwoiczoci ley w zasigu niemal
kadego, a odbioica olizymuje penopiawn pyl, nie od-
biegajc zbylnio od jej fzycznego pieiwowzoiu. Do kadej
doczone zoslaj pliki giafczne z okadkami, kloie mona
sobie wydiukowa i po nagianiu ulwoiow na czyslej pycie
CD, woy do opakowania i poslawi na poce.
Szerokie moliwoci, jakie przed twrcami otwieraj
netlabele oraz swobodny dostp do muzyki powoduj, e
ten rodzaj dystrybucji jest alternatyw dla wielkich wy-
twrni. W przeciwiestwie do sieci peer-ro-peer, jest on
legalny. Co wicej, wolno lwoicy i odbioicy jesl piawnie
gwaianlowana pizez Licencj Ciealive Commons, kloia do-
puszcza swobodny uylek z dziea pod waiunkiem uznania
auloislwa i czslo niekomeicyjnego wykoizyslania.
Nellabele s alleinalyw nie lylko z uwagi na foim dys-
liybucji, ale lake ze wzgldu na lie. Ofeiuj baidzo iozma-
il muzyk. Od disco, popizez iock, po awangaid. Rono-
iodno ofeily moe pizypiawi o zawiol gowy. Nie sposob
omowi choby skiomnej czci ich ofeily. Niemniej wska-
my na kilka polskich pizykadow.
Nellabel Afeibeal Recoids (hllp:llafeibeal.oigl) spe-
cjalizuje si w muzyce dub, ieggae, iaggaldancehall. Na swoim
koncie ma dziewi wydawniclw lakich ailyslow, jak ,,, Ban-
da Tie, Dino Dub, Echo_TM, Emzk, Magaia, Togelha Biolha,
WWS czy Youlhman Sleppa. Z kolei S!le Recoids (hllp:ll
www.sile-iec.coml) wydaje muzyk eleklioniczn, czslo eks-
peiymenlaln, m.in. lakich ailyslow, jak Wolfiam czy Vilalis
Popof. W kalalogu lej wylwoini na szczegoln uwag zasu-
guj skadanki Sad Electronics, piezenlujce wspoczesn, nie
lylko polsk, muzyk eleklioniczn. Piofl innego polskiego
nellabelu ,lives.pl (hllp:ll,lives.pll) jesl baidziej zionico-
wany, cho skiomniejszy ilociowo. Znajdziemy w jego kala-
logu ailyslow giajcych zaiowno iocka, jak i eleclio.
Czslo nellabele s nie lylko wylwoiniami muzycznymi,
lecz niemale inslylucjami kulluialnymi. Polski AudioTong
(hllp:llaudiolong.nell) wydaje muzyk lakich uznanych mu-
zykow, jak Telsuo Fuiudale, Emilei, Aiszyn czy Zbigniew
Kaikowski, a lake zajmuje si oiganizacj konceilow oiaz
innych impiez ailyslycznych. Na ich slionie mona zapozna
si iownie z ciekawymi lekslami i wywiadami.
Pldrofonia
Dla wielu flozofa lwoiczoci, jak wyiaa Licencja Cie-
alive Commons, jesl bdna. Nie ujmuje ona naleycie isloly
piocesu lwoiczego oiaz jego ielacji do idei piawa auloiskiego
czy oiyginalnoci. Ich zdaniem, prawa autorskie ograniczaj
to, co z danym dzieem moemy uczyni. Teoiia pldiofo-
nii, kloiej najpeniejszy leoielyczny, ale i le wiadomie aily-
68

Chwila oddechu
69

slyczny wyiaz da pochodzcy z Kanady kompozyloi i muzyk
John Oswald, zakada iadykalnie odmienne iozumienie mu-
zyki i lwoiczoci.
W r,8, i. Oswald wyda pyl zalyluowan Plundeipho-
nics. Znajdowao si na niej ponad io ulwoiow, kloie powsla-
y w opaiciu o nagiania chionione piawem auloiskim. Wiod
spldiowanych (lwoiczo pizekszlaconych) pizez Oswalda ai-
lyslow znaleli si m.in. Michael Jackson, Elvis Piesley, Dolly
Pailon, Melallica, Fianz Liszl, Anlon Webein, Igoi Sliawiski
czy Ludwig van Beelhoven. Wydanie pyty zostao w cao-
ci shnansowane przez Oswalda, a aden z jej egzemplarzy
nie zosta nigdy sprzedany. Rozsyano je za darmo do stacji
radiowych, prasy, krytykw muzycznych oraz innych arty-
stw. Na okadce pyly widnia Michael Jackson objawiaj-
cy si jako biaa kobiela. Giafka owa symbolizowa miaa
lo, co dziao si na pycie, czyli ujawnienie si czego nowego
czslo niespodziewanego z lego, co wczeniej, wydawa
by si mogo, byo nam dobize znane. W cigu kilku miesi-
cy przedstawiciele Jacksona oraz przemysu muzycznego
doprowadzili do zniszczenia wszystkich pozostaych kopii
pyty oraz do zakazu jej dystrybucji.
W gonym ailykule Plundeiphonics, oi Audio Piiacy as
a Composilional Pieiogalive, Oswald pizedslawi swoje aily-
slyczne i flozofczne ciedo. Powslanie lechnologii umoliwia-
jcych nagiywanie dwiku, a naslpnie odlwaizanie go, nie
lylko ualwio doslp do muzyki, lecz lake olwoizyo pized
lwoicami nowe pole ailyslycznej kieacji. Z jednej sliony, na-
giany dwik (w lym i wykonania innych ailyslow) sla si
now muzyczn maleii, z diugiej nalomiasl uizdzenia od-
lwaizajce dwik slay si insliumenlami.
Te moliwoci zaczlo wykoizyslywa ju pized II wojn
wialow, by wspomnie kompozycj Imaginaiy Landscape
-r auloislwa Johna Cagea z r,, i. na peikusj i dwiki
z odlwaizanych z ion pidkoci dwoch pyl giamofono-
wych. W lej kompozycji wykoizyslane zoslay jedynie dwi-
ki leslowe oiaz efekly zmiany pidkoci odlwaizania pyl. Na
leien zaslizeony pizez piawa auloiskie Cage, cho nie inlen-
cjonalnie, wkioczy dopieio po wojnie, w Imaginaiy Land-
scape - (r,,r i.) na ri iadioodbioinikow, czy w Imaginaiy
Landscape -, (r,,i i.) na ,i pyly giamofonowe. Gwoli spia-
wiedliwoci lizeba powiedzie, e John Cage nie by pieiwszy
pized nim w podobny sposob ekspeiymenlowali m.in. Sle-
fan Wolpe (r,io) czy Edgaid Vaiese (r,o). Nie by lake je-
dyny wailo lu wspomnie o poszukiwaniach Pieiie Schaef-
feia oiaz Pieiie Heniyego w iamach Gioupe de Recheiche de
Musique Conciele. Jednake pieiwszego w peni wiadomego
aklu zawaszczenia i spldiowania dokona zmaiy w zeszym
ioku ameiykaski kompozyloi James Tenney. W r,or i. wia-
lo dzienne ujiza jego ulwoi College No. r (Blue Suede),
bdcy waiiacj na lemal Blue Suede Shoes Elvisa Piesleya.
Oczywicie insliumenlem by lu giamofon i pyla.
Wykoizyslywanie nagianych dwikow, w lym ulwoiow
innych ailyslow, oiaz liaklowanie uizdze odlwaizajcych
jako insliumenlow, nie byo jedynie domen lwoicow kullu-
iy wysokiej. Tacy ailyci jak Fiank Zappa, Te Bealles czy
Te Residenls na obszaize muzyki populainej czy iockowej
posugiwali si l lechnik iownie skulecznie. Jednak dopieio
pojawienie si w lalach 8o. sampleia (insliumenlu odgiywa-
jcego wczeniej nagiane piobki dwikow sample) pozwo-
lio lej lechnice na dobie zadomowi si w obszaize muzyki
populainej. Ten iodzaj lwoiczoci zyska miano samplingu.
Polega on na budowaniu nowych ulwoiow muzycznych
z fiagmenlow ulwoiow nagianych wczeniej. Z lej moliwo-
ci, obok lzw. scialchingu (geneiowaniu dwikow popizez
diapanie i iysowanie pyl giamofonowych) poczlkowo
zaczli koizysla iapeizy. Wkiolce jednak meloda slaa si
czym wspolnym dla niemal caej kulluiy populainej.
Zole lala samplingu szybko pizeminy. W ioku r,88 Pu-
blic Enemy, jedna z najwaniejszych giup w hisloiii iapu, na-
giaa album Il Takes a Nalion of Millions lo Hold Us Back,
na kloiy skaday si selki sampli. Dwa lata pniej na al-
bumie Fear of a Black Planet musieli poegna si ze
swobod, jak wczeniej cieszyli si podczas samplowania.
Prawnicy wielkich wytwrni coraz baczniej zaczli przy-
glda si tworzonym utworom w poszukiwaniu ukra-
dzionych sampli, a opaty za moliwo ich wykorzystania
cigle rosy. W ten oto sposb ograniczono potencja twr-
czy lecy w tej technice muzycznej.
Cho o samplingu mona powiedzie, e jesl pewn foi-
m pldiofonii, lo jednak niewiadom konsekwencji z niej
pyncych i zaoe lecych u jej podslaw. Pldiofonia
Oswalda ma na celu ich wiadom ailykulacj. Roni si ona
od samplingu lym, e koizyslajc z maleiiau muzycznego,
pozwala suchaczowi na iozpoznanie jego ioda. Ten zabieg
ujawnia pewn okrelon wizj muzyki, wedug ktrej jej
naturalnym medium s tradycja i ludzka pami, a ona
sama stanowi wsplnotow, nie za indywidualn form
ekspresji. Ekspiesj, kloia jako laka jesl nieskoczona i nie-
okielona, podlegajca cigej zmianie. Nawel pizykad mu-
zyki klasycznej, dalekiej od lakiego pojmowania, wydaje si lo
powiadcza. Pailyluia musi zosla odczylana, dzieo wyko-
nane, czyli lwoiczo pizez innych zinleipielowane. Nie wspo-
minajc ju o lym, e sam pioces jego powslania nie dzieje si
w pioni, lecz osadzony jesl w pewnej liadycji, nawel jeli j
neguje. Wsplnotowy, spoeczny wymiar twrczoci, nawet
jeli nie kwestionuje idei praw autorskich, to z pewnoci
osabia ich moc.
Muzyka naley do nas, do jej lwoicow i odbioicow, z pew-
noci nie do konceinow fonogiafcznych. Pioces jej odzy-
skiwania ju si zacz i nie ma wikszego znaczenia, czy od-
bywa si bdzie melodami iebelianckimi (jak w pizypadku
peer-to-peer i pldiofonii), czy le zgodnie z piawem (jak w
pizypadku nellabeli dziaajcych na Licencji Ciealive Com-
mons) wane, eby by skuleczny.
Krzyszrof Kdzora
Przydatne adresy:
Creative Commons: http://creativecommons.org/
Creative Commons Polska: http://creativecommons.pl/
Wolna muzyka:
http://www.phlow.de/netlabels/
http://www.rowolo.de/labels/
http://www.archive.org/details/netlabels
http://www.jamendo.com
70 71

Chwila oddechu
K
ronika
Kontrasa
Godno
nabiaa nowego znaczenia. Olo lekaize sugeiuj wszyslkim,
kloizy zaiabiaj mniej ni , lysicy, e yj niegodnie. Sami,
nawel jeli zaiabiaj , lysicy lub wicej, lo nadal piacuj na
kilku elalach, w lym samym czasie, na jednym paslwowym
spizcie, eby jeszcze doda sobie... godnoci.
Dawanie pracy
Ciekawej manipulacji dokonuje si le pojciami zwi-
zanymi z piac. Olo zaliudniajcy, kapilalisla czy szef,
okazuje si z samego polskiego bizmienia odpowiedniego
sowa daiczyc, kloiy nas piac obdaiza. On nam jako
piacodawca daje piac i jeszcze w dodalku askawca wy-
paca czasami pensje. Tymczasem on niczego nam nie daje
i w zwizku z lym nie jesl adnym piacodawc on kupuje
piac, jesl wic kupujcym piac pracokupcem. Cay zieszl
obecny syslem, lak samo jak uizdowy jzyk, piefeiuje nie
lych, kloizy iobi co poylecznego dla innych i wiala, lecz
pizede wszyslkim lakich, kloizy zajli w nim dobie pozycje
poiednikow i pobieiaj z lej iacji co w iodzaju myla. To im
zawdziczamy len cigy popiech, pizymus landeciaislwa
i bylejakoci zwanej innowacyjnoci, gdy w ich inleiesie
jesl lo, by maszynka kicia si coiaz szybciej, a owieczki bie-
gay coiaz pidzej woko lego, klo je slizye. Nalomiasl sam
piac lo ja komu daj, jeli co dla niego ziobi bez zapaly.
Gdybym by zwizkowcem lub kim w lym iodzaju, lo do-
magabym si lakiej zmiany w jzyku uizdowych dokumen-
low, bo jzyk le okiela wiadomo.
Za to Rafa A. Ziemkiewicz
znalaz luk piawn i zapisa si do KRUS, dziki czemu, jak
lwieidzi, paslwo kiadnie mu mniej na ZUS. Ma czysle
sumienie, bo jak zauwaa dowcipnie: bzduia lex, sed lex.
Jednoczenie nasz bezkompiomisowy demaskaloi polily-
kow pizyionilych do slokow, pizekupnych ekologow
i za wszelakiego, lwieidzi, e nic ze swoich skadek nie ma
i wie, e nigdy nie bdzie mia, bo on i jego iodzina leczy si
piywalnie. Tylko po co w lakim iazie w ogole zaiejesliowa
si w KRUS, jeeli pizedlem y sobie z honoiaiiow, poza sys-
lemem:
Jak sam lwieidzi, dlalego, e zosla ojcem, a lo uaklywnio
u niego poczucie odpowiedzialnoci. Ale pizecie dzieciom
w wieku szkolnym nie odmawia si leczenia, gdy lalu nie
paci skadek na ZUS. Tak samo lo nie ze paslwo zabiania
lekaizom olwieia piywalnych szpilali nie lylko do leczenia,
jak pisze Ziemkiewicz, spiaw diobnych lo pizede wszysl-
kim sami polscy lekaize zajadle niszcz lego lypu konkuien-
cj, vide spiawa Koiwily. Oni, owszem, chc leczy piywal-
nie, ale na spoecznym spizcie, na spoeczny koszl i eby
pizypadkiem klo nie iobi im konkuiencji.
Czyli co lu nie gia, bo czy odpowiedzialno oznacza
wydawanie nawel skiomnych sum na kiusowskie skadki
bez adnego sensu: Pizecie ojcoslwo powinno skania do
oszczdnoci, nawel diobnych, a nie do wyizucania pieni-
dzy na uizdniczego molocha. A mnie si wydaje, e Ziem-
kiewicz po pioslu boi si syluacji, gdy on lub jego najblisi
zapadn na choiob na seiio, kloiej leczenie napiawd duo
koszluje, a wledy nawel jego pensja moe nie wyslaiczy.
Moe si jednak w lakim pizypadku okaza, e lakich kiu-
sownikow jak on byo wicej, no i bdzie kopol, bo w NFZ
biakuje pienidzy i lizeba bdzie czeka w kolejce, dawa a-
powki za wyniesienie basenu ilp.
Taka poslawa, manifeslowana oslenlacyjnie pizez jedne-
go z najbaidziej populainych polskich publicyslow, lo zieszl
symplom gbokiej choioby, jaka loczy wspoczesnych Po-
lakow. adne, najdoskonalsze nawel pioceduiy, nie uzdio-
wi ani suby zdiowia, ani jakiejkolwiek dziedziny publicz-
nej, o ile ulizyma si w polskim spoeczeslwie loleiancja
dla lego iodzaju poszukiwaczy luk w piawie. Zaslosowane
w lym pizypadku jako uspiawiedliwienie, piymilywne neo-
libeialne dogmaly pokazuj w pizypadku Ziemkiewicza jak
w soczewce swoj piawdziw funkcj, kloi jesl uzasadnienie
liywialnej nieumiejlnoci popalizenia na jakiekolwiek za-
gadnienie szeizej ni z doianej peispeklywy wasnego polu.
Tyle lylko, e jesl lo spojizenie kiolkie, lioch mlne i baidzo
nieodpowiedzialne.
CBA i inne suby spartaczyy
kolejn iobol. Waciwie lo nic im si nie udaje. Slokosa
uciek, Blida si zaslizelia, hegemon nie wyda Mazuia, a le-
iaz nawel nie zdoali do koca skoiumpowa agenla wa-
snego lub podslawionego pizez slaie suby. A wszyslko po
lo, eby skompiomilowa Andizeja Leppeia. Jacek Kuiski
w audycji iadiowej nazwa akcj CBA i odwoanie pizewod-
niczcego Samoobiony mislizowskim posuniciem piezesa
Kaczyskiego, izucajc nieco wiala nie lylko na wasn
baznowalo, lecz lake by moe pizypadkowo na sens
caej akcji.
W lakim iazie oznaczaoby lo, e Kaczyski chce wioci
do koncepcji sojuszu z PO, bo Leppei i Gieilych jednak ci-
gle s zbyl niezaleni, a pizede wszyslkim maj w odionie-
niu od Plalfoimy jakie szeisze ambicje ni pilnowanie swo-
70 71

Chwila oddechu
ich piywalnych biznesow. W dodalku Wielki Bial na pewno
nie lubi, gdy wychodz na jaw np. infoimacje o zgodzie suwe-
iennych pono polskich wadz na podsuchiwanie pizez jan-
kesow wszyslkich iozmow lelefonicznych w Polsce. Aby po-
zby si Leppeia, zmienia si nawel piawo, eby pizeslpcy
nie zasiadali w Sejmie. Tymczasem wszyslkie pizeslpslwa
Leppeia, od wybaloenia komoinika wykonujcego balceio-
wiczowskie egzekucje, po wysypywanie zboa pizemycanego
pod oson polskich celnikow, maj chaiaklei wicz hono-
iowy, znacznie baidziej ni owo wyszukiwanie luk w piawie,
kloie wychwalaj libeialni kombinaloizy.
Jednak jeden iaz Leppei zosla susznie skaicony pizez
niezawisy sd. Jak dowodz ujawnione nieuslanne i jake
piacowile konlakly Olka Kwaniewskiego ze wialem podej-
izanego biznesu, wiele izeczy mona o byym piezydencie
powiedzie, ale nie lo, e by nieiobem...
Za to mj ssiad zapa
na goicym uczynku giamciaiza, kloiy niszczy nam elewa-
cj kamienicy. No i zacz si kopol. Chuligana pizekaza
policji, a la od iazu zacza naizeka, e sliala za maa i e
pewno nic z lego nie bdzie. No i izeczywicie, cho wailo
slialy zawyylimy maksymalnie (oo z), lo ziobiowski sd
chopczyka uniewinni ze wzgldu na ma wysoko szkody.
I co mi po CBA:
Jest jednak sprawiedliwo w Kociele
i policjanci myli znowu zawiedli si w swoich oczekiwa-
niach wobec ojca dyiekloia. Waciwie liudno co doda do
liafajcych w sedno sow piowincjaa zakonu iedemploiy-
slow czy deklaiujcego si jako niewieizcy piofesoia
Bogusawa Wolniewicza.
Pozwolibym sobie lylko na jedno. Olo piofesoi powie-
dzia, e nie iozumie lepej nienawici, jaka cechuje pize-
ladowcow ojca Rydzyka. I dalej dziwi si, e ci lak zwani
inleleklualici nie widz, e cenzuia, donosy i szpiclowanie
wykadowcow udeiz iownie w nich, bo spiawi, e ludzie
lake na uczelni bd si bali mowi, co myl. Olo moim
zdaniem pizyczyna lego jesl piosla. Tym ludziom lo nic nie
szkodzi, bo oni zawsze myl, a pizede wszyslkim mowi lyl-
ko lo, co akcepluje najsilniejszy w danym momencie kolek-
lyw. Wanie dziki zewnliznej cenzuize i wewnliznemu
zakamaniu mog pokona konkuiencj i dobize ze swego
zakamania y. Jakakolwiek olwaila dyskusja, wesoa swo-
boda, swawolny, a czasem nawel na moj gusl zbyl swobodny
jzyk, jaki piezenluje np. ojciec Rydzyk, lo dla nich koniec.
Czy klo widzia kiedy jednego z lych inleleklualislow
albo medialnych moialislow miejcego si szczeize: Czy lo
w ogole zdaiza si w dzisiejszej publicznej debacie, zaslanow-
cie si czasem i poobseiwujcie ich umieszki wymuszone,
zoliwe, iioniczne, ale nigdy szczeie i wesoe. Pizypomina si
w lym konlekcie Imi ioy i miech jako najwiksze zagio-
enie dla panujcej oilodoksji.
Dla mnie caa hisloiia lo lake polwieidzenie lego, jak
baidzo piawdziwa jesl hisloiia Judasza. Szczeize mowic, nie
zawsze iozumiaem na czym polegao wydanie Jezusa fa-
iyzeuszom w syluacji, gdy len zawsze naucza jawnie co lu
byo do wydawania. Ale lo wanie musiao by lak, musia
pojawi si szpicel, zdiajca i lizeba byo wanie lakiego sku-
mulowania podoci, by da haso do alaku na cnol. Tizeba
niejako oslenlacyjnie odwioci wszyslkie wailoci do goiy
nogami i ziobi pizy lym wielki iejwach, wledy suy on jako
punkl zboiny wszelkich szumowin, dodajc im odwagi do
zmasowanego alaku, nadajc caej syluacji pizy okazji, gb-
szy, aichelypiczny wymiai. Odwieczne iyluay polilycznego
moidu s jak wida pioslsze ni si wydaje, lylko czowiek
cigle w swojej naiwnoci doszukuje si w nich jakich sub-
lelnoci.
Gdybym by piezydenlem, lo po lym wszyslkim ojcu
dyiekloiowi pizyznabym Oidei Oia Biaego. Nie za lo, e
ojciec dyiekloi lakich jak ja zalicza by moe do lak zwanej
cywilizacji mieici, lewic uwaa za synonim za, a obio-
cow pizyiody za wiogow Polski klo myli niezalenie i jesl
pewny swego, len jedynie umiecha si na lakie oskaienia
lecz za zasugi dla szeizenia wolnoci sowa, za dokonanie
pieiwszego wyomu w lym koluskim czeiepie, kloiy da-
wi w Polsce swobod myli po r,8, i. Pizy okazji by moe
cz z dolychczasowych posiadaczy oideiu oddaaby swoje
odznaczenia i za jednym zamachem lake len pioblem by si
iozwiza.
Konrras
R
Y
S
.

P
I
O
T
R

W
I
D
E
R
E
K
.
W
W
W
.
B
A
R
D
Z
O
F
A
J
N
Y
.
N
E
T
72 73

Encyklopedia
Wyrae
Makabrycznych
Paplo Maruda
8. System emerytalny
Oslalnio ze sliony Nauki pojawiaj si coiaz lo
nowe sygnay, e Homo Ledwo Sapiens islnia ju
znacznie dawniej, ni si dold wydawao, a wic ju
za czasow dinozauiow. Wledy lo wyslpowa gow-
nie w chaiakleize poywienia dla diapienikow. Olo
pieiwszy syslem emeiylalny dziaa w len sposob, e lu-
dzie slaizy byli pizez le slwoiy zwyczajnie omijani jako
miso ykowale.
Polem ciaa kosmiczne wyluky dinozauiy, a czo-
wiek spoizdzi naizdzia do umieicania i kieznania
zwieizl mniejszych. Ludzie zaczli y w hoidach, ple-
mionach, klanach i wszdzie lam slaicy byli baidzo sza-
nowani do lego slopnia, e syslem emeiylalny, jaki
im fundowano, siga nawel ycia pozagiobowego, bo
wyposaenie pomieilne byo powszechne i nie doly-
czyo lylko faiaonow. O slaiuszkow lioszczono si jesz-
cze w czasach iodzin wielopokoleniowych (no, moe
z wyjlkiem Spaily) i opiocz sliawy dawano im lake
zajcie, np. pilnowanie koz na podwoiku, czyli mogli
oni czu si poyleczni.
Kiedy jednak dziadkow zaczlo umieszcza w lo-
kalach oddzielnych, ogoszono powszechny podalek na
ich ulizymanie, czyli na lzw. emeiylui. Co, co byo
smuln koniecznoci, okizyknilo wielkim sukcesem
poslpu.
I lak doliwalimy do czasow dzisiejszych, kiedy lo
zacza obowizywa elazna zasada: Kady sobie izep-
k skiobie, czyli odo sobie obywalelu na slaio sam.
No i znow, jak na poczlku dziejow, pojawiy si di-
nozauiy, czyli, za pizepioszeniem, Fundusze Emeiylal-
ne. Pized nimi, lak jak na poczlku nie ma ucieczki.
Zoslawiaj na boku lylko choiych niezdolnych do
ucieczki gdziekolwiek. Ci mog sobie umize w sa-
molnoci, bez ich wspaniaomylnej opieki. Reszl
pizeuwaj na papk, a iaczej na cienk zupk, kloia na
slaio ma slaiczy emeiylom za poywienie. Gownie
za chodzi o lo, eby dinozauiy mogy niepizylomnie
luczy swe giube cielska.
Jedynym ialunkiem jawi si znow jaka dua asle-
ioida.
0aplo 9aruda
Katarzyna Piotrowska
FOT. CECKO HANSSEN
***
pizeslize
jesl oslia
wzdu llnic
biegn okopy
czas zamai
kizyujemy oddechy
i nagle jeslemy
lacy dalecy
e a bliscy
mieici
mienicej si
w mylach
piob
ukojenia
(r8.VI.o,)
***
nalchnionym
daj si
i jasno
widzenia
a nam
koczujcym
w pobliu
dnia
cisz wieczn
na schodzenie
w ciemno
odwag
by nie wioci
i noc
niepamici
(,o.XI.oo)
Rysunek
czaina
i skbiona
o poslizpionych
bizegach
niespokojna
iuchliwa
kieska
biegnca
we wszyslkie sliony
dziecko maluje miei
(:.IX.oo)
72 73

io slycznia r,i, i. na amach wileskiego Sowa aily-
kuem Kalolicyzm a ideologia paslwowa zadebiulowa
dwudzieslolelni Heniyk Dembiski. Sowo byo pismem
elilainym, wyiaajcym pogldy lzw. ubiow wileskich
(skiajnie konseiwalywnych obszainikow, dla kloiych nawel
endecja bya nazbyl lewicowa). Dlalego dopuszczenie na le
amy syna maszynisly wiadczyo o niepolednich lalenlach
lego.
Jako piolegowany Slanisawa Cala-Mackiewicza, mo-
dy kalolicki publicysla gosi wowczas koipoiacjonislyczne
idee paslwa slanowego, wyslpujc pizeciw jakobiskie-
mu dziedziclwu demokiacji i nacjonalizmu. Z jednej sliony
wic, uznawszy demokiacj za ulopi, pragnie oprze ycie
spoeczne na sprawiedliwoci, na zasadzie hierarchii i organicz-
nej nierownoci. Z diugiej pisze, e Nacjonalizm opiera si
wycznie na pierwiastkach irracjonalnych duszy ludzkiej, /.../
na niskich instynktach egoizmu narodowego /.../. Endeckiej
koncepcji paslwa naiodowego pizeciwslawia ide jagiel-
losk: Za mao dla Polski ciasnego, zatchego podworka en-
dekow pisa. Tizeba /.../ poczy narodowo polsk, biao-
rusk, litewsk i ukraisk w jedn pastwowo.
***
Inspiiacj dla Dembiskiego by kalolicyzm ale in-
leipielowany w szczegolny sposob. Konsekwentnie sto-
sowa si do zasady: Walczmy z faszywymi pogldami
kochajmy bdzcych blinich, za z idei katolickiego
uniwersalizmu wyprowadza akceptacj pluralizmu poli-
tycznego. Przede wszystkim jednak nie by to katolicyzm
kontemplacyjny, lecz spoecznie zaangaowany, zanurzo-
ny w wiecie doczesnym. Vieczno to nie zwycistwo nad
yciem /.../, lecz to spotgowane do nieskoczonoci ycie docze-
sne /.../. Przyrodzono i nadprzyrodzono nie s czym obcym
sobie i wrogim. Chodzi o przeniknicie do cna przyrodzonego
przez nadprzyrodzone, przez Ducha Boego. Nie niszczy /.../,
ale ubostwia ycie przyrodzone oto cel prawy chrzecijanina
pisa. Co za lym idzie: Praca produkcyjna jest dla katolika
przetwarzaniem materii ku chwale i subie Boej, jest rado-
snym uczestnictwem czowieka w akcie tworczym Boga.
Bialnie dusze odnalaz Dembiski w Slowaizyszeniu Ka-
lolickiej Modziey Akademickiej Odiodzenie. Deklaiacja
SKMA mowia: Zrywamy z faszyw pokor i ckliwie poj-
t mioci chrzecijask, wypleniamy lk i bezradno wobec
idcych olbrzymich, a nieraz bolesnych przewrotow wspocze-
snych. /.../. Chcemy wychowa pokolenie ludzi czynu i tworzy
ycie polskie we wszystkich jego dziedzinach. Piogiam Od-
iodzenia kapitalistycznemu wyzyskowi przeciwstawia
umocnienie rodziny i ustrj korporacyjny. Wspieiany
pizez l oiganizacj Heniyk dwukiolnie (w r,i, i r,r i.)
zosla wybiany piezesem wileskiej Bialniej Pomocy, pize-
amujc monopol endeckiej Modziey Wszechpolskiej, kon-
liolujcej podowczas sludenckie samoizdy w Polsce.
Konfikl z endekami oiaz pogbiajcy si kiyzys ekono-
miczny piowadziy do iadykalizacji pogldow Dembiskiego
i jego lowaizyszy. Ks. Wojs pisa o nich: jest pewna grupa tak
bardzo zapalonych apostoow sprawiedliwoci spoecznej /.../,
e w niecierpliwoci swojej, ju dzisiaj chcieliby usun ustroj
gospodarczy choby nawet w sposob gwatowny. Przejci gro-
z zalewu komunizmu pogaskiego, pragnliby go ochrzci, aby
w ten sposob ucinione i cierpice masy, ulegajce pogaskim,
materialistycznym wpywom uratowa dla Boga, dla Kocioa.
Publikowane na amach agaiow na pizeomie r,r i r,i
i. ailykuy Dembiskiego konslaloway, e kapitalizm zdy-
cha jak stara wypracowana szkapa, a ich autor domaga
si nacjonalizacji bankowoci, rozbudowy przemysu,
mechanizacji rolnictwa... Powouje si na lideia iuchu
Sillon, Maica Sangnieia. Do nienadajcych woa: Czy-
by naprawd karolcyzm ograncza s do senrymenralnych
paralrykw przykocelnych? Czy Wy Panowe mylce, e
mo, moserdze przebaczene chrzecjaske polegaj
Z Polski rodem
We wszystkim

mio
Jarosaw Tomasiewicz
R
Y
S
.

B
A
R
B
A
R
A

L
A
T
H
A
M

74

Z Polski rodem
75

na mazgajskm nesprzecwanu s wyzyskow prolerararu
zwyrodnenu kulrury buruazyjnej. Wikszo jednak go
nie iozumiaa. Konfikl eksploduje w czasie oiganizowanego
pizez SKMA lalem r,i i. w Lublinie XI Tygodnia Spoecz-
nego w efekcie Dembiski opuci Odiodzenie.
***
W maju r,i i. zwiza si z pisudczykowsk lewic,
skupion woko Kuiieia Wileskiego. Neulialny wobec sa-
nacji, uzna auloiylel maiszaka Jozefa Pisudskiego. Dziaa
wowczas w Akademickim Zwizku Zoiganizowanej Piacy,
goszc piogiam syndykalislyczny: Vszystkie brane pro-
dukcji zorganizuj si w trusty, monopole pastwowe, ktorych
hierarchicznie uoona administracja spoczywa w rkach zor-
ganizowanych w syndykaty robotnikow i pracownikow danej
brany na czele z nowymi wadzami kolektywnej produkcji.
Razem wszystkie zmonopolizowane brane produkcji bierze
si w kleszcze jednolitego zwierzchniego kierownictwa, ktore
zerodkowujc ca produkcj narodow i czc w zorganizo-
wane rynki spoycia w postaci intensywnie rozbudowanej sie-
ci spodzielczoci spoywczej, prowadzi planowe gospodarstwo
narodowe zgodnie z potrzebami caego spoeczestwa.
Podkrela zarazem patriotyczne i chrzecijaskie
rda swego radykalizmu: /.../ jesremy korzenam serc
naszych wronc w dee pasrwowoc polskej, jesr ona na-
czelnym morywem naszego radykalzmu. Ne chcemy, by /.../
nepodlega Polska, sraa s elasrycznym narzdzem w rku
zorganzowanych karrel przeklesrwem w usrach polskego
wara pracy. /.../ jesremy karolkam. Ne moemy pogodz
s z rym usrrojem, gdze relga jesr w rkach polryk buru-
azyjnej nczym wcej jak pk, krr s zachwyca zjednuje
masy. /.../ Pene odrodzene relgjne mus s czy z zupe-
nym zburzenem kapralzmu jego nadbudwek. Akcenlo-
wa le anlykomunizm: Parra komunsryczna ne pracuje
w nrerese mas pracujcych Polsk, lecz dla ambcj porrzeb
ZSRR czerwonej burokracj Sralna.
***
Kolejny pizeom naslpi w r, i. wieym liopem
Dembiskiego poslpuje giupa iadykalnych kalolikow, sku-
pionych woko dwulygodnika PAX. Ich lidei, Anloni Gou-
biew gosi lo samo, co dwa lala wczeniej Heniyk: Valczy-
my z komunizmem, gdy komunizm to wrog Boga i czowieka.
le z nie mniejsz zajadoci winnimy walczy z kultur, kto-
r wiek XIX narzuci chrzecijastwu. /.../ Valk widzimy na
dwa fronty.
Dembiski poszed jednak ju dalej, lwieidzc, e nie
islnieje lizecia sliona baiykady s lylko dwie i lizeba si
opowiedzie za jedn z nich. Wielki wpyw na jego ewolucj
wywai pobyl zagianic, gdzie pizebywa jako slypendysla
Funduszu Kulluiy Naiodowej. W Wiedniu by wiadkiem
kiwawej iozpiawy auloiylainego chadeckiego izdu Do-
lfussa z socjaldemokialycznymi iobolnikami, w Walykanie
nalomiasl zbulweisowaa go wspopiaca Kocioa z ieimem
faszyslowskim. Kapelan wile-
skiego Odiodzenia, ks. Wale-
iian Meyszlowicz lak opisywa
jego pogldy: Henryk chroni
swe uczucia probujc wierzy,
e religia, cho tak nadbudowa-
na [nad baz ekonomiczn
pizyp. J. T.], moe by mimo to
prawdziwa /.../, przeciwiestwo
partii komunistycznej i Kocio-
a byo /.../ zjawiskiem nieistot-
nym, waciwym naszej epoce
historycznej, wywoane przez
konserwatyzm kleru /.../. Vroci
do Vilna utwierdzony zarowno
w marksizmie, jak i w katolicy-
zmie, z zamiarem ochrzczenia
komunizmu i z wiar w moli-
wo takiego chrztu.
Pogldy le podzielaa giu-
pa dawnych odiodzeniowcow,
zoiganizowana pizez Maii
eiomsk, a ailobliwie na-
zywana Koem Malki Boskiej
KZMP-owskiej. W r, i. io-
dowisko lo ufoimowao kon-
spiiacyjn oiganizacj Fionl, na czele kloiej slan Kazi-
mieiz Peliusewicz. Fionl odwoywa si do idei anlyfaszy-
slowskiego Fionlu Ludowego, kloi piopagowa na amach
pism Popioslu i Kaila (maj r,, lipiec r,o). W imi
walki z faszyzmem nawiza wspopiac na zasadach au-
lonomii z Komunislyczn Paili Zachodniej Biaoiusi. Co
ciekawe, ewolucja giupy Dembiskiego nie znalaza jednak
poczlkowo uznania w oczach komunislow. Jak odnolowa
hisloiyk iuchu iobolniczego, Jozef Kowalski, maiksislow-
ski Dwulygodnik Ilusliowany w r, i. uwaa tworczo
R
Y
S
.
A
R
C
H
I
W
U
M
74

Z Polski rodem
75

agarow, w ktorych /.../ organizuj si katoliccy komunici,
jeli nie za prosanacyjn, to co najmniej za /.../ prob dezorien-
towania robotnikow mieszczaskim faszem.
Podejizliwo slalinowskich oilodoksow okazaa si by
uzasadniona. Piocesy moskiewskie skulecznie osludziy pio-
komunislyczne sympalie wiod populczykow Fionlu Ludo-
wego. Rozmawiajc jesieni r,o i. z lideiem PPS, Niedzia-
kowskim, Dembiski owiadczy: Ne mog ne bd mg
ngdy wsppracowa z ruchem, krrego orodk dyspozycj
znajduj s poza grancam Pasrwa Polskego. Ofcjalnie
ogosi: /.../ miejsce nasze w yciu politycznym jest tylko tam,
gdzie jest Polska Partia Socjalistyczna, Stronnictwo Ludowe
i modzie syndykalistyczna ZZZ [Zwizek Zwizkow Zawo-
dowych pizyp. J. T.]. r kwielnia r,, i. wslpi w szeiegi
PPS. Wanda Wasilewska wspominaa: Gdniosam wowczas
takie wraenie, e on w tych pepesowskich ramach znajdzie
dla siebie wystarczajce miejsce i nic go specjalnie nie razi i nie
odpycha.
Paiadoksalnie, pi dni poniej zosla aieszlowany pod
zaizulem spisku komunislycznego i skazany na lala wi-
zienia (cho wedug Jeizego Puliamenla, Henryk na proce-
sie zbyt duo energii woy w podkrelanie swoich rzekomych
ronic w stosunku do partii [komunislycznej pizyp. J.T.]).
W jego obionie inleiweniowa u piemieia Skadkowskiego
ks. Wadysaw Koiniowicz, dziki kloiego poiczeniu Dem-
biski opuci wizienie w maicu r,8 i. Uda si wowczas
do Waiszawy, gdzie zwiza si z oliboiskim oiodkiem le-
wicy socjalislycznej Adama Piochnika, ulizymujc zaiazem
konlakl z poslpowo-kalolickim kwailalnikiem Veibum ks.
Koiniowicza.
***
Po wybuchu wojny Dembiski zgosi si na ocholnika
do wojska. Jako komunisla nie zosla pizyjly, uda si wic
do iodzinnego Wilna. Tiaf do sliefy okupowanej pizez
ZSRR. Nie angaowa si jednak w dziaalno polilycz-
n, podj piac jako dyiekloi szkoy w Slaiej Wilejce. Jak
wspominaa z wyizulem Wasilewska: Mnie si wydaje, e to,
i Dembiski w r,,, r. na terenie ZSRR zadowoli si posad
nauczyciela na guchej prowincji i adnego udziau w pracy
[polilycznej pizyp. J. T.] /.../ nie bra, bo przecie nie nawi-
za kontaktu ze Lwowem ani z biaostockim rodowiskiem, to
widocznie przechodzi jaki wewntrzny kryzys. /.../ jego post-
powanie na terenie Zwizku Radzieckiego tumaczy si tym, e
z takich czy innych wzgldow odszed na inne pozycje. Dla fa-
szyslow Dembiski jednak i lak pozosla wiogiem. Po alaku
na ZSRR, geslapo aieszlowao go, a ri sieipnia r,r i. zosla
iozslizelany.
***
Dioga Dembiskiego moe zadziwia: w cigu piciu lal
pizej z konseiwalywnej skiajnej piawicy pizez pisudczy-
kowski paliiolyczny syndykalizm na maiksislowsk skiajn
lewic! Kieiunku lej liajekloiii nie wyznaczaa jednak ani
infanlylna fascynacja ideologicznymi nowinkami, ani lym
baidziej koniunkluializm. Dembiski szed pod prd, tak,
jak nakazywao mu sumienie. By duchem gorejcym, kt-
rego arliwy idealizm pcha do ekstremizmu: le nic nie
ma dla nas wstrtniejszego jak pokoj za wszelk cen pisa
w poczlkach kaiieiy. Cynizmem i uwidem starczym trci
ta wiadoma apoteoza kompromisu dla ycia. /.../ Grtodoksi
i fanatycy wszystkich wiekow podajcie sobie rce, my z wami.
Niech si leje krew, niech si w czerwieni un rodzi heroizm no-
wego ycia, niech bd same mocne wstrzsy, ale niech wiat si
toczy jedn drog, niech bdzie jedna myl, jedna wola, jeden
pion ideowy.
Mimo diamalycznych pizewailociowa, jego myl spo-
eczno-polilyczn cechowaa elemenlaina cigo. Na pizy-
kad nawel jako zdeklaiowany inleinacjonalisla nigdy nie
wyizek si paliiolyzmu. W r,, i. pisa: /.../ pokoj kupiony
kosztem dobrowolnego pojcia w jarzmo obcej niewoli, pokj
uzyskany koszrem kaprulacj przed obcym zaborc byby
oczywce merrelnym cosem dla ruchu robornczego /.../
I dlarego w chwl srornego zagroena nepodlegoc narodu
ruch robornczy sraje w perwszym szeregu rych, krrzy z ca
odpowedzalnoc gorow s pracowa nad umocnenem
obronnoc kraju. A lizy lala wczeniej: /.../ bronic penego
rownouprawnienia wszystkich narodow zamieszkujcych Pa-
stwo Polskie, walczc piorem o wolno i swobody obywatelskie,
o podniesienie poziomu kulturalnego i ekonomicznego mas lu-
dowych, robiem to z tym przekonaniem, e sprawy powysze
s istotne dla godnoci i przyszoci narodu polskiego, e walka
o pokj, wolno, chleb kulrur jesr elemenrarnym obowz-
kem parrorycznym kadego uczcwego Polaka.
Jego wizja uslioju polilycznego na pieiwszy izul oka
dokonaa zwiolu o r8o slopni: od polpienia demokiacji do
jej apoleozy. W izeczywisloci, naslpujce po sobie kon-
cepcje koipoiacjonislycznego paslwa slanowego, syndy-
kalislycznego paslwa zoiganizowanej piacy i wieszcie
socjalizmu samoizdowego zawieiaj wspolne jdio ide
oiganicznego adu, opailego na aulonomicznych giupach
spoecznych. W lalach o. idea la zwiacaa swe oslize w
pieiwszym izdzie pizeciw slalinowskiemu cenlializmo-
wi, okielanemu pizez Dembiskiego jako piolelaiiacka
dyklaluia kliki o menlalnoci buiuazyjnej wyzyskujca
piolelaiial. Jako iemedium na biuiokialyczne defoimacje
zaleca Dembiski demokiacj bezpoiedni. Demokracja
/.../ ro ne rylko rzdzene admnsrrowane ludu przez wy-
branych przedsrawcel, ale re rzdzene admnsrrowa-
ne bezporedno przez sam lud, przez samych rzdzonych
admnsrrowanych.
By demokiacja bezpoiednia moga funkcjonowa nie-
zbdna jesl decenlializacja, kloi Dembiski miao pize-
ciwslawia panujcemu w maiksizmie kullowi cenlializmu
i wielkiej skali. Pisa: /.../ skuteczna, wolna od biurokra-
tycznego marnotrawstwa i tpoty centralizacja w dziedzinie
ogolnego planowania i administrowania wymaga jednoczenie
decentralizacji w dziedzinie szczegoowego wykonawczego pla-
nowania i administrowania mniejszymi jednostkami teryto-
rialnymi, dyspozycjom, planom i kontroli, idcym z gory, musi
i na spotkanie inicjatywa, aktywno, nadzor i samorzdowa
praca od dou, od strony najmniejszych, najbliszych jednostce
grup spoecznych. Decenlializacja nie moe jednak by me-
chaniczna. Vielkie miasta /.../ s zbudowane /.../ z maych i
najmniejszych grup spoecznych i tylko poprzez te grupy mo-
na traf do ywego czowieka, do jego wiadomoci i interesow.
76

Z Polski rodem
77

/.../ Demokratyczne rzdzenie si /.../ bez oparcia si o mae
grupy, w ktorych by tworzya si i utrzymywaa kultura demo-
kratycznego samorzdu, zawsze bdzie biurokratyczn karyka-
tur demokracji. Mae jesl pikne! By jednak syslem ow mog
spiawnie funkcjonowa, niezbdna jesl liansfoimacja men-
lalnoci spoecznej w duchu obywalelskim. Dembiski pisa:
Nie ma /.../ wikszego wroga dla spoecznie zorganizowanej
roboty anieli bierno, /.../ anieli uchylanie si od wspo-
uczestnictwa w prowadzeniu i kontroli instytucji spoecznych
i w powoywaniu ich wadz.
W len sposob docieiamy do kolejnej kweslii bdcej
slaym skadnikiem wialopogldu Dembiskiego do pa-
milajcej czasy SKMA idei poczenia iefoimy moialnej
i sliukluialnej. Rwnolegle do przemian w bazie musz
nastpowa przeobraenia w nadbudowie naprawie
ustroju towarzyszy musi doskonalenie czowieka. Przez
wszysrke eksperymenry usrrojowe w hsror, przez wszysrke
smurne dowadczena przewrorw spoecznych przezera za-
wsze jedna prawda. Warro usrroju zaley przede wszysrkm
od moralnego podoa, od warroc moralnej rych ludz, kr-
rzy usrrj ren realzuj. /.../ Dlarego re koneczn przesan-
k zmany usrroju jesr rewolucja moralna. Sld wypywa
wniosek: /.../ jeli nie bdzie rownowagi midzy podoem
psychicznym produkcji i kultury a rozmachem materialnych
si wytworczych to nie mona mie trwaego zwycistwa, bo
wczeniej czy poniej /.../ znow /.../ zamajaczy si ludziom ta
sama morda ludzkiego zwierzcia.
Idealizm nakazywa Dembiskiemu bezkompiomisowo
slawia pioblem koiupcji. Pizemawia pizeze ascelyzm
chizecijaskiej pioweniencji, gdy pisa: Suba spoecze-
stwu, tak samo jak suba Bogu, jest zawodem, ktory wymaga
specjalnych wyrzecze. Vymagajc od dziaaczy publicznych
celibatu w stosunku do kapitau /.../ umoliwia si tym ludziom
poczucie czystoci wasnego sumienia /.../. Moializaloiski iys
daje si odnale lake w jego w flipikach pizeciwko alko-
holizmowi: lkohol jest te wiernym przyjacielem buruazji
w jej wysikach nad demoralizowaniem i ogupianiem robotni-
ka. /.../ nie mona by pijakiem i spodzielc /.../ w jednej oso-
bie /.../. Byoby bardzo wskazane, gdyby dziaacze spoeczni /.../
zorganizowali /.../ planow i stanowcz propagand na rzecz
walki z alkoholizmem. Tu jednak obok chizecijaskiej baga-
u odnajdujemy nawizanie do zapomnianych dzi liadycji
iobolniczego iuchu abslynenckiego.
***
Idea iewolucji elycznej slawia Dembiskiego w izdzie
konlynualoiow liadycji Abiamowskiego i Bizozowskiego.
Nie moe nam jednak umkn, e pieiwszoplanowym io-
dem inspiiacji pozoslawa dla do koca kalolicyzm inlei-
pielowany w duchu Mounieia i Maiilaina. czc chrze-
cijask teologi wyzwolenia od grzechu z marksistow-
sk teori i praktyk wyzwolenia spoecznego, stawa si
Dembiski niejako prekursorem Teologii Wyzwolenia.
W licie z wizienia pisa do ony: /.../ moja rewolucyj-
no bya rylko ndznym, dwudzesrowecznym odbyskem
rewolucyjnoc Tego, krrego wzerunek na krzyu sro na
srole sdzowskm.
Cay piogiam Dembiskiego lo pioba nadania polilycz-
nego wyiazu Omiu Bogosawieslwom. Celem miao by
spoeczne miowanie si piawdziwie iownoupiawnionych
ludzi, bezklasowe spoeczestwo, gdzie na glebie uspoecznio-
nej produkcji i kultury rosn bd ludzie podobni /.../ ptakom
niebieskim, co dla swego zysku nie siej i nie n, ani nie zbie-
raj dla swych prywatnych gumien. /.../ ubostwo jako ewange-
liczna cnota jednostki zronie si organicznie z bogactwem /.../
spoeczestwa i wowczas stan si wasnoci ludzi sowa, ktore
dzi brzmi jak pusty dwik. Nie troszczcie si o ywot wasz,
obycie jedli, albo obycie pili, ani o ciao wasze, czymbycie si
odziewali. le szukajcie naprzod Krolestwa Boego i sprawie-
dliwoci jego.
Boga Dembiski doszukiwa si wszdzie. Gbecnie yj
pod znakiem Katechizmu Soboru Trydenckiego, i /.../ w tym
katechizmie znajduj /.../ prawdziwie katolick afrmacj mark-
sowskiego rozumienia dziejow. /.../ Sd Boy zlewa si /.../ z s-
dem historii, a czyn jednostki porwany w wir dialektyki rozwo-
jowej caej ludzkoci jest sdzony tak dugo, jak dugo trwa hi-
storia globu ziemskiego. W innym miejscu slwieidza: Prawa
rozwoju dziejowego wykryte przez socjologi marksistowsk /.../
mona te uwaa za narzdzie Gpatrznoci. Prawa Newtona
i Keplera /.../ nie likwiduj te logicznie Boga. Na odwrot, po-
zwalaj ludziom wierzcym /.../ szuka nowych /.../ obrazow
potgi Boej. I wieszcie: Mdro Boa jesr rozlana w caym
srworzenu od ogromw planerarnych do maej nezapom-
najk. W lym oslalnim zdaniu odnajdujemy zalek chize-
cijaskiej iefeksji ekologicznej.
Elyczny peifekcjonizm kaza Dembiskiemu pisa, e
Meszczask srosunek do Boga jesr rwne obrzydlwy, jak
srosunek burujw do kobery, rodzny ojczyzny. On wyma-
ga od wszyslkich bezwaiunkowej, wszechogainiajcej mio-
ci, sam konslalujc w licie do ony, e /.../ nie umiem nie-
nawidzi konkretnego ywego czowieka. Wymieniajc jako
lizy swoje inspiiacje chizecijaslwo, maiksizm i mio do
ony, zwiaca uwag na nieiozdzielno ideowego zaanga-
owania w yciu publicznym i osobislej poslawy w spiawach
codziennych. /.../ w spoeczestwie, w ktorym wielka ilo lu-
dzi umie doskonale kocha swe ony, /.../ tam te umiej kocha
przyjacio, sztuk i Boga. Bo mio do ony /.../ jest najlepsz
szko wszelkiej mioci, a wic mioci bliniego i Boga /.../
pisa. Impeialyw bezinleiesownej mioci chyba najdobil-
niej wyiaaj sowa: /.../ Religia, ktora by heroicznie wyrzeka-
jc si niemiertelnoci czowieka mimo to uczya czci i kocha
Boga, byaby jedyn religi, ktor by nie mona podejrzewa
o ukryty egoizm.
Dlalego, pomimo wszyslkich lych woll, moemy slwiei-
dzi, e Dembiski zawsze pozosla wieiny sobie i zapoy-
czonej od w. Tomasza dewizie: In necesariis unitas, in dubiis
libertas, in omnibus caritas W koniecznym jedno, w wl-
pliwym wolno, we wszyslkim mio.
]arosaw Tomasewcz
76

Z Polski rodem
77

Slanisaw Giabski znany jesl pizede wszyslkim jako du-
golelni dziaacz obozu naiodowego i bial Wadysawa Giab-
skiego aichilekla iefoimy monelainej i skaibowej w Polsce
midzywojennej. O wiele sabiej kojaizony jesl za jako dzia-
acz spoeczny oiaz piofesjonalny ekonomisla, lwoica auloi-
skiego piogiamu ekonomii spoecznej.
Na laki slan izeczy zoyo si wiele pizyczyn. Giabski w za-
sadzie odszed od czynnej dziaalnoci polilycznej po r,io i.
Nie do koca akceplowa bowiem ewolucj swojej foimacji,
kiylycznie ocenia niekloie posunicia Dmowskiego oiaz kie-
iunek ideowy wyznaczany pizez mod geneiacj obozu naio-
dowego, kloia zacza dochodzi do gosu po pizewiocie majo-
wym. Z diugiej sliony, modzi naiodowcy liaklowali koncepcje
Giabskiego jako nie odpowiadajce polizebom chwili, wyia-
ajce pizebizmiaego ju ducha pozylywizmu, kszlalujcego
ideologi obozu naiodowego w pieiwszej fazie jego islnienia.
Do lego doszed fakl zaangaowania si Giabskiego po II
wojnie wialowej w pizemiany w Polsce, dokonujce si pod
dyklando sowieckie. Spowodowao lo, i naiodowcy w lalach
powojennych z dyslansem i nieufnoci podchodzili do jego
osoby i niezbyl chlnie odwoywali si do niego jako anlenala
ideowego. Nie bez iacji ju w midzywojniu Adolf Bocheski
pisa o Giabskim, e ...jego dziaalno polityczna budzi o wie-
le wiksze zainteresowanie od jego tworczoci pisarskiej
r
.
***
Slanisaw Giabski uiodzi si , kwielnia r8,r i. w Boio-
wie w woj. mazowieckim, w iodzinie ziemiaskiej. W modo-
ci zwizany by z iuchem socjalislycznym. Od poczlku od-
slawa jednak od pogldow dominujcych w lym iodowisku.
Co piawda w modoci pizesludiowa Kapila Maiksa oiaz
Manifesl komunislyczny i jak lwieidzi, by bodaj jedynym
w Polsce gimnazjalisl, kloiy mog si lym poszczyci, jednak
ju wkiolce nie zawaha si bezpaidonowo kiylykowa dok-
liyny Maiksa i Engelsa. Lekluia Kiylyki czyslego iozumu
Immanuela Kanla i Logiki Wilhelma Wundla dopiowadzi-
a go do odizucenia maleiialislycznej flozofi, a wiaz z lym
sliaci dla niego wszelki uiok i maleiializm dziejowy
i
.
Kolejn z punklu widzenia oilodoksji maiksislowskiej
heiezj Giabskiego byo lzw. paliiolniclwo. W r8,i i. ogosi
na amach Gazely Robolniczej cykl ailykuow, w kloiych
podkrela, wbrew opinii dominujcej w rodowiskach
socjalistycznych, i nie mona czeka ze spraw niepod-
legoci Polski a do cakowitego zaamania ustroju ka-
pitalistycznego, lecz postulat ten winien by natychmiast
wczony do programu politycznego socjalistw polskich.
Reakcj na lo by lisl podpisany m.in. pizez Juliana Mai-
chlewskiego i Ro Luksembuig, zaizucajcy Giabskiemu
...przemycanie do programu socjalistycznego patriotnictwa,
ktore jest z istoty swej si reakcyjn. List ten koczy si reto-
rycznym pytaniem, czy nie zamierzam wprowadzi na wiece
socjalistyczne zamiast Czerwonego sztandaru jeszcze Pol-
ska nie zgina wraz ze sowami da nam przykad Bonapar-
te, jak zwycia mamy, i patetycznym wykrzyknikiem. Vic
Bonaparte, nie Marks

.
Dodalkowo, w iedagowanej pizez Giabskiego w Beilinie
Gazecie Robolniczej pojawiy si ailykuy Slanisawa Pizy-
byszewskiego, pene cylalow z Nowego Teslamenlu i Ojcow
Kocioa. Jak pisze Giabski, bya lo najgoisza heiezja, o klo-
iej doniesiono pizywodcom niemieckiej Socjalnej Demokiacji.
W konsekwencji zosla zapioszony pized oblicze Augusla Be-
bla, Kaila Liebknechla i Ignaza Aueia, kloizy oslio skiylykowali
odejcie Gazely Robolniczej od zasad maleiializmu. Grabski
mia odpowiedzie dusz tyrad, ktrej zwieczenie stano-
wia deklaracja, i nie bdzie z polskch serc zabera Boga,
bo wredy zosrane w nch rylko boro

. Cho sam wowczas nie-

wieizcy, oslio spizeciwia si bowiem alakowaniu ieligii. Da
lemu wyiaz iownie na paiyskim zjedzie socjalislow polskich
w r8,i i., konslalujc, e nie naley na ieligi napada, a obio-
na aleizmu nie ma sensu, gdy jesl on nienaukowy
,
.
Po powiocie z zagianicznych wojay, Giabski aklywnie
dziaa na niwie spoecznej. Czeipic wzoice z iozwiza
szwajcaiskich, kloiym pizyjiza si podczas pobylu w lym
kiaju, usiowa zaoy np. we wsi Tonie spok mleczai-
sk, aby ualwi chopom spizeda mleka. Na wasny koszl
dokona wizylacji wszyslkich koek iolniczych w powiecie
kiakowskim, piobujc piopagowa nowe lechniki upiawy
i uzyska iozeznanie na lemal slanu polskiej wsi oiaz ioli,
jak odgiywaj oiganizacje samopomocowe. Rekonesans
utwierdzi go ostatecznie w przekonaniu, e jeli Polska
Partia Socjalistyczna chce rzeczywicie dotrze do mas lu-
dowych, to musi porzuci frazeologi marksistowsk.
Da lemu wyiaz na amach Gosu Ludowego, gazelki,
kloi wydawa w Kiakowie. Spolkao si lo z niechci io-
dobro
powszechne
Ekonomia spoeczna
Slanisawa Giabskiego
Rafa tocha
78

Z Polski rodem
79

dowiska socjalislycznego i kiylyk pod jego adiesem, w efek-
cie zosla odsunily od edycji pisma. W odpowiedzi wysa
do kieiowniclwa pailii lisl, w kloiym oznajmi: ja uwa-
am stronnictwo za rodek, za metod postpowania, wy za cel,
a narod za rodowisko dziaania. /.../ Vierz w to gboko, e za
lar par przyjdzece do rego samego co ja, do porpena walk
klasowej, do deau chopa robornka obywarela kochajce-
go ojczyzn, dcego do praw na zasadze przyjmowanych
przez s obowzkw a porzucce dzsejszy dea prolera-
rusza walcego sln pc w gmach spoeczny, by orworzy
sobe drog do dobrobyru wadzy. Vierz w to i dlatego chc
i mog czeka spokojnie. Tylko boj si, e poniej ciko bdzie
odrabia bdy dzisiejsze, bo wkrotce przekonacie si, e propa-
ganda walki klasowej i egoizmu klasowego na wsi to woda na
myn moskiewski. Ne wadomoc odrbnych swych nrere-
sw klasowych, lecz poczu obywarelskch, lecz deaw Ojczy-
zny, wolnoc sprawedlwoc chopu dz brakuje
o
.
***
Slopniowo liaci konlakl z iuchem socjalislycznym, pize-
suwajc si w slion obozu naiodowego. Rozczaiowany by
do piogiamu i melod dziaania socjalislow, coiaz baidziej
kiylyczny wobec Jozefa Pisudskiego, a pizede wszyslkim
z niepokojem palizy na wziosl znaczenia w PPS inleina-
cjonalislow niechlnych socjalpaliiolyzmowi. Na poczlku
XX w. podejmowa bezskuleczne pioby na izecz poiozumie-
nia PPS i Ligi Naiodowej. Pisudski, jak pisze, chcia ...jak
najsilniej zrewolucjonizowa lud polski. Do tego miay prowa-
dzi po pierwsze masowe demonstracje, po drugie zbrojne
dziaania /.../ Dmowski obawia si, e gdy zacznie si w Krole-
stwie walka rewolucyjna podobnymi, jak to si dziao w Rosji,
metodami w masach ludowych zaczn bra gor denia kla-
sowe nad narodowymi
,
.
Pizyslpujc do Ligi Naiodowej, Giabski zaslizeg, i nie
wemie udziau w dziaalnoci galicyjskiego Slionniclwa Na-
iodowo-Demokialycznego, w zwizku z zaangaowaniem
w piace spoeczno-kulluialne i naukowe. Wowczas bowiem
zosla wybiany do zaizdu Towaizyslwa Koek Rolniczych,
gdzie kieiowa akcj zakadania sklepikow koek iolniczych,
kloiym, jak wspomina, slaia si nada baidziej spodzielczy
chaiaklei
8
. Jego zainleiesowanie spiawami wsi zaowocowao
poiozumieniem midzy Naiodow Demokiacj a Slionnic-
lwem Chizecijasko-Ludowym znanego dziaacza chop-
skiego, ks. Slanisawa Slojaowskiego.
W czasie I wojny piowadzi szeioko zakiojon dziaal-
no w Rosji, poniej za jako czonek Komilelu Naiodowego
Polskiego w Paiyu zajmowa si m.in. kwesli powojennych
gianic polskich. W II Rzeczypospolilej aklywnie dziaa na
foium pailamenlainym jako jeden z inicjaloiow konsolida-
cji iodowisk naiodowych, czego wyiazem by ulwoizony
w lulym r,r, i. klub pailamenlainy Zwizku Sejmowego Lu-
dowo-Naiodowego. Jako delegal sejmu odegia wiodc iol
podczas iokowa pokojowych z bolszewikami w Misku i Ry-
dze. W naslpnych lalach da si pozna iownie jako gow-
ny aichilekl konkoidalu z r,i, i., za co uhonoiowany zosla
lyluem dokloia honoiis causa Wydziau Piawa Uniweisylelu
Jana Kazimieiza we Lwowie oiaz oideiem Piusa XI.
W r,i i. wszed w skad lzw. Komisji Czleiech, kloiej za-
daniem byo upoizdkowanie pizepisow dolyczcych uiz-
dowego jzyka na Kiesach Wschodnich. Giabskiemu udao
si pizefoisowa piojekl lwoizenia na obszaize wojewodzlw
wschodnich szko dwujzycznych dla ludnoci ukiaiskiej,
biaoiuskiej i lilewskiej, kloiy zosla pizyjly r VII r,i i.
Tak uzasadnia ow piojekl: Ve wsiach narodowo mieszanych
dzieci do siodmego roku ycia bawiy si zgodnie na pastwisku
gminnym, bez ronicy narodowoci. le w siodmym roku ycia
jedno miao i do szkoy ukraiskiej z nauczycielem, najcz-
ciej ukraiskim nacjonalist, apoteozujcym bunty kozackie,
a drugie do szkoy polskiej, w ktorej by uczono je chway zwyci-
skiego pod Beresteczkiem polskiego rycerstwa. Dwie w tej samej
wsi odrbne szkoy pastwowe dla polskich i niepolskich dzie-
ci ksztaciyby w nich z koniecznoci rzeczy poczucie nie tylko
odrbnoci, ale i przeciwiestw narodowych ideaow i de.
Zaproponowaem wc oparce szkolncrwa powszechnego
w wojewdzrwach narodowo meszanych na wsplnych dla
dzec obu narodowoc szkoach z nauk w dwu jzykach,
w poowe godzn po polsku, a w drugej poowe po ukra-
sku lub baorusku. Przy tym decyzj o jzyku nauczania odda-
waem rodzicom dzieci. jeli w danym obwodzie ogo rodzicow
da nauki w jzyku ukraiskim albo biaoruskim, szkoa mia-
a by ukraiska lub biaoruska. le jeli w obwodzie szkolnym
o wikszoci ukraiskiej lub biaoruskiej rodzice dwadziecior-
ga dzieci daj nauki w jzyku polskim szkoa bdzie dwu-
jzyczna
,
.
Penic funkcj minislia Wyzna Religijnych i Owie-
cenia Publicznego usiowa pizepiowadzi iefoim uslioju
szkolnego, polegajc m.in. na zwikszeniu liczby szko za-
wodowych oiaz liceow i gimnazjow o lakim pioflu, dajcych
absolwenlowi konkieln piofesj. W jednym z ailykuow za-
iysowywa ide lego piojeklu: Gbecnie nauka ksztaci przede
R
Y
S
.

R
O
C
K
W
E
L
L

K
E
N
T
78

Z Polski rodem
79

wszystkim mylenie dedukcyjne, w podstawie swej majce teo-
retyczne formuy czy frazes literacki. Naley to zmieni. Trzeba
zreformowa i programy szkolne, i sposob nauczania, by szko-
a od najmodszego wieku uczya przede wszystkim dokadnej,
cisej obserwacji /.../ Trzeba zwikszy ilo wicze praktycz-
nych i wycieczek przy nauce przyrody /.../ ]el nadal przewa-
a bdze u nas ryp zdolnego dyleranra o nedosrarecznym
wykszracenu zawodowym ne wyrworzymy z Polsk no-
woczesnego mocarsrwa. Musmy z grunru zmen herar-
ch warroc nrelekrualnych. Musmy usral w powszechnej
wadomoc, e dobra znajomo szewsrwa srolarsrwa jesr
bardzej szacowna od powerzchownego, dyleranckego flo-
zofowana
ro
. Pomys jednak nie doczeka si iealizacji, pize-
szkodzi w lym zamach majowy. Dopieio w wyniku iefoimy
szkolniclwa J. Jdizejewicza w lalach r,i- wdioono wie-
le zmian poslulowanych pizez Giabskiego.
***
Po zamachu majowym wycofa si z ycia polilycznego,
powicajc si piacy naukowej i dydaklycznej. W r,i, i.
pizyslpi do pisania monumenlalnej Ekonomii spoecznej.
Piaca zoslaa podzielona na ro lomow ukazyway si w la-
lach r,i,- co miao ualwi sludenlom jej zakup. W ba-
daniach spoeczno-ekonomicznych Giabski pizyjmowa
melod hisloiyczn, odizucajc moliwo geneializowania
zjawisk gospodaiczych i wyodibnienia niezmiennoci mo-
lywow gospodaiowania.
Jego zdaniem, pizyjcie slanowiska szkoy klasycz-
nej nadawao ekonomii chaiaklei nauki absliakcyjnej, nie
uwzgldniajcej hisloiycznej zmiennoci ycia gospodai-
czego. Uwaam /.../ e nie sposob wyodrbni, jak to czyni-
a szkoa liberalna, zjawiska ekonomiczne z caoksztatu ycia
spoecznego, e wic bez zrozumienia tego ostatniego, bez ana-
lizy socjologicznej, nie zrozumiemy dobrze ksztatowania si tej
jego strony, jak stanowi gospodarcze wspoycie i wspodziaa-
nie ludzi
rr
. Molywy indywidualne jego zdaniem s pochod-
ne wobec spoecznych, w zwizku z lym podkiela, i lo nie
wspoycie gospodarcze powstaje z rozwoju ycia indywidual-
no-gospodarczego, lecz ycie indywidualno-gospodarcze rozwija
si stopniowo ze wspoycia gospodarczego gromad ludzkich
ri
.
Nie moe wic dochodzi do wypiepaiowania molywow in-
dywidualnych, piowadzi bowiem ono, wbiew lemu, co si
zwyczajowo lwieidzi, do skonsliuowania absliakcyjnego
...czowieka urojonego, jakiego nigdy i nigdzie nie byo
r
.
Opieranie ekonomii na modelu wyizolowanej jednostki,
kierujcej si wycznie motywem zysku, uwaa za niereal-
ne. ycie gospodarcze ksztatuje si bowiem zawsze w okre-
lonym rodowisku, w specyhcznych warunkach i organi-
zacji spoecznej, majcej u podstaw pewien system etycz-
no-religijny, regulujcy stosunki pomidzy ludmi. Aby lo
ziozumie, naley pozna caokszlal ycia spoecznego, piawa
jego kszlalowania si i iozwoju. Denia i zabiegi gospodaicze
jednoslek mona wylumaczy iaczej ...ich kultur, wychowa-
niem, majtkiem, pojciami moralno-religijnymi ni wyprowa-
dzi formy wspoycia gospodarczego ludzi z ich sdow i dziaa
indywidualno-gospodarczych (w izolacji i z abstrakcji).
Regu, kloi pizyjmowa Giabski byo komplemenlai-
ne liaklowanie kulluiy, polilyki, ycia spoecznego oiaz go-
spodaiczego, kloie jesl cile zwizane z caokszlalem slo-
sunkow w danej spoecznoci, z nich wypywa i w nich jesl
zanuizone, lak wic nie jesl moliwe jego wypiepaiowanie
r
.
Z lych pozycji krytykowa koncepcje liberalne i marksi-
stowskie, podkrelajc i oparte byy na czystej, logicz-
nej dedukcji i nie posiaday adnych zwizkw z rzeczywi-
stoci, std pene s faszywych wnioskw.
Giabski iozionia lizy kalegoiie piaw spoeczno-eko-
nomicznych: okiesowe, podslawowe i iozwojowe. Pieiwsze
okielaj piawidowoci kszlalowania si foim gospodai-
czego wspodziaania w poszczegolnych okiesach i usliojach.
Diugie ujmuj le piawidowoci zawsze i wszdzie, jesl nim
np. piawo wailoci, islniejce w kadym uslioju, cho kon-
kielne jego pizejawy pizybieiaj posla okiesowego piawa
wailoci. Tizecie dolycz za piawidowoci iozwoju foim
wspoycia gospodaiczego caej cywilizacji. Wyioni lu-
laj siedem okiesow cywilizacji: iodowy, plemienny, paslw
pieiwolnych, paslw ze zwieizchni wadz spoeczeslwa,
paslw feudalnych, nowoczesnych monaichii absolulnych
oiaz wspoczesnego kapilalizmu. Wyodibni le lizy iodzaje
czynnikow, kloie oddziaujc wzajemnie na siebie wpyway
na iozwoj cywilizacji ludzkiej. Pieiwsze maj chaiaklei in-
dywidualislyczny pizyczyniaj si do sabnicia i iozpadania
wielkich giup spoecznych; lwoiz je pocig do bogaclwa,
panowania, podboju ilp. Diugie maj wailo uspoeczniaj-
c i jednoczc iody w plemiona i paslwa, slany w naiody.
Tizecie, o chaiakleize ideowo-duchowym, podnosz na wy-
szy poziom lechnik wylwaizania i oiganizacj spoeczn,
nadaj wysz iang wizom duchowym. Inleiakcje, kloie
zachodz midzy nimi, powoduj, e ycie spoeczne slopnio-
wo slaje si coiaz baidziej wiadome, a czynniki pizymusu
odgiywaj coiaz mniejsz iol. Poslp nie jesl jednak lineainy
Giabski skania si lu ku modelowi pizedslawionemu pizez
Giamballisl Vico lecz pizebiega iaczej po spiiali, mamy
wic do czynienia w ionych epokach z nawiolami indywi-
dualizmu lub koleklywizmu. Jednak kady nowy cykl, kada
nowa epoka iozpoczyna si jakby na wyszym poziomie
r,
.
Opieiajc si na lych wanie zaoeniach, Giabski pod-
j piob wypiacowania polilyki agiainej, kloia posuya-
by iozwojowi wsi w Galicji. Nie proponowa cudownych
recept, majcych jakoby uniwersalny charakter i auto-
matycznie powodujcych wzrost poziomu ycia spo-
eczestw, ktre zechc je wdroy. Dokona nalomiasl
mozolnej i skiupulalnej analizy foimowania si slosunkow
spoeczno-gospodaiczych na wsi polskiej, ich lendencji ioz-
wojowych, pioblemow kiedylu, wasnoci ziemskiej, iynkow
zbylu, melioiacji, agiolechniki ilp.
ro
Slanowio lo waiunek
wslpny do uslalenia spojnego piogiamu napiawczego, od-
powiadajcego waiunkom czasu i miejsca.
Slan iolniclwa w Galicji ocenia jako kalasliofalny, piszc:
]esremy krajem rolnczym, a jednak ngdze w caej Europe
rolncrwo ne sro rak nsko, jak u nas. /.../ jesremy rakm dzw-
nym krajem rolnczym, co wywoz robornka rolnego, a przy-
woz z zagrancy zboe
r,
. Opiacowany piogiam zmian obej-
mowa m.in. poslulaly doslaiczania kiedylow paicelacyjnych,
melioiacyjnych i in., lwoizenia syslemu szko agionomicz-
nych, slacji dowiadczalnych, uslanowienia piawa hipolecz-
nego chionicego chopow pized wydziedziczeniem za dugi,
budowy elewaloiow czy lwoizenia lzw. spoek wociaskich.
80

Z Polski rodem
81

Z grubej rury
Jeli chodzi o oslalni kwesli, Giabski slwieidza, i naley
dy do lego, aby w gminie islniay ...wszystkie spoki, ktore
s jej istotnie potrzebne. Gdy cay kraj pokryje sie spoek, tj. or-
ganizacji samopomocy spoecznej i ekonomicznego wspodziaa-
nia, bdziemy mogli o powaniejszych mowi rezultatach
r8
.
Podkiela iownie znaczenie inleiwencjonizmu pa-
slwowego, sucego uliwalaniu iownowagi si piodukcyj-
nych. Giabski uznawa, e liberalny indywidualizm jest
sprzeczny z istot i zadaniami pastwa, prowadzc do
despotyzmu silniejszych. Zauwaa istnienie w nim staej
tendencji do niszczenia sabszych i mniejszych podmiotw
przez wielkie koncerny. W zwizku z lym wzywa do niwe-
lowania zbylniej pizewagi wielkiego pizemysu i posiadoci
iolniczych popizez poddanie cisej konlioli publicznej zaka-
dania i dziaalnoci kaileli, liuslow, syndykalow oiaz wspieia-
nie diobnej i iedniej piodukcji. Uwaa, i w przypadku go-
spodarek zacofanych, polityka protekcjonizmu jest jedyn
drog ich efektywnego unowoczenienia. Paslwo winno
wspieia niwelowanie kulluialnych i maleiialnych dyspio-
poicji popizez odpowiedni syslem podalkowy czy iozwoj
powszechnego nauczania. Zwraca rwnie uwag na wyso-
kie zarobki robotnikw jako najwaciwszy miernik bogac-
twa narodu. Tutaj pastwo rwnie powinno wykazywa
aktywno poprzez ustalanie minimum pac, maksimum
godzin pracy, wprowadzanie przymusowych ubezpiecze
czy wspieranie organizacji robotniczych
r,
.
Bdc zwolennikiem kapilalizmu, akcenlowa jednak, i
musi on ulec pizeobiaeniu. W lym pizekonaniu ulwieidzi
go wielki kiyzys gospodaiczy. Uzna, e slanowi on pizeom
analogiczny do lego ...jaki w historii redniowiecznego ustro-
ju stanowo-korporacyjnego nastpi z pocztkiem Gdrodzenia.
Pizede wszyslkim podeiwana zoslaa wiaia w idee, kloie go
dolychczas konslyluoway, zwaszcza w dobioczynne skulki
wolnoci gospodaiczej, wspozawodniclwa i indywidualnej
pizedsibioiczoci. Przed kapitalizmem stawia w zwizku
z tym alternatyw: zmiany lub destrukcja. Ewolucja slosun-
kow w Euiopie, jak podkiela, ...doprowadzi, zalenie od kie-
runku polityki spoecznej pastwa i narodow, albo ku wywasz-
czeniu i upastwowieniu przedsibiorstw, albo ku uwaszczeniu
robotnikow, przez umoliwienie im dochodzenia wasn prac
i oszczdnoci do posiadania akcji przedsibiorstw, w ktorych
pracuj i zapewnienie im udziau w zwikszanych w miar wzro-
stu intensywnoci ich pracy zyskach tych przedsibiorstw
io
.
W swojej piacy z lal o. Giabski, odnoszc si do melod
iealizacji piogiamu iefoim gospodaiczych, zauwaa jednak,
i aby ...przeama kryzys ekonomiczny naszego ycia, trzeba
nasamprzod przeama wzajemn nieufno, dzielc dzi spo-
eczestwo od rzdu, a rzd od spoeczestwa. Gczywicie rzd
sam musi zdecydowa, czy chce t tylko po sobie pozostawi
w przyszych pokoleniach pami, e umia si dugo trzyma
u wadzy, czy te ma wiksze dziejowe ambicje. le prawem
i obowizkiem ekonomisty jest to powiedzie, e dla przepro-
wadzenia wielkiego programu ekonomicznego nie wystarcz
siy samej tylko administracji pastwowej ani bierny posuch
ludnoci
ir
. Adiesalem lych sow byy oczywicie izdy sa-
nacyjne, ale dyieklywa la jesl na lyle uniweisalna, e wailo
byoby, aby zechcieli j iownie pizemyle aklualnie spia-
wujcy wadz.
***
We wizeniu r,, i. Giabskiego aieszlowao NKWD we
Lwowie, a naslpnie skazao na 8 lal pobylu w obozie piacy
pizymusowej. Po podpisaniu ukadu Sikoiski-Majski zosla
uwolniony i w r,r i. pizyby do Londynu. Na emigiacji pe-
ni funkcj pizewodniczcego Rady Naiodowej. Po zako-
czeniu wojny, wiaz ze Slanisawem Mikoajczykiem wioci
do Polski. Wkiolce zosla jednym z zaslpcow pizewodni-
czcego Kiajowej Rady Naiodowej, wieizc w lo, i walk
o pizyszo Polski naley podj w kiaju, a nie na emigia-
cji, e jesl moliwo wpywania na bieg wypadkow w Pol-
sce oiaz wspopiacy z komunislami, a nawel uwolnienia si
spod ich wpywow. W licie do Slanisawa Kiikoia pisa, i
...powoli z duymi zakrtami, bardzo mozolnie, ale idziemy ku
normalnemu cywilizowanemu yciu i powrotowi obywatelskich
wolnoci. le nic si samo nie stanie. Vszystko musi by przez
nas samych zrobione i uzyskane. I do tego trzeba jak najwicej
ludzi rozumnych, fachowych i prawych
ii
.
Realia pokaza, i jego analiza syluacji bya bdna, a na-
dzieje zudne, co zieszl sam wkiolce doslizeg. Pod koniec
ycia wspopiacowa z Tygodnikiem Waiszawskim, publi-
kujc na jego amach ailykuy populaiyzujce nauczanie
spoeczne Kocioa, w kloiych wzywa do lego, aby Polska
w waiunkach powojennych zapioponowaa wialu model
paslwa kieiujcego si cakowicie ideaami chizecijaski-
mi. W r,, i. zapizesla dziaalnoci polilycznej i obj kale-
di usliojow spoecznych na Wydziale Piawa Uniweisylelu
Waiszawskiego. Zmai w r,, i. w Sulejowku.
Rafa rocha
Przypisy:
1. A. Bocheski, Mielizny ideologiczne Stanisawa Grabskiego, Bunt Mlodych 1933 nr 8.
2. S. Grabski, Pamitniki, t. I, Warszawa 1989, s. 75.
3. Ibid., s. 77.
4. Ibid., s. 82.
5. W. Wojdyo, Stanisaw Grabski (1871-1949). Biografa polityczna, Toru 2004, s. 54.
6. S. Grabski, op. cit., s. 140.
7. Ibid., s. 145.
8. Ibid., s. 159.
9. Ibid., t. II, s. 228.
10. Ibid., s. 241.
11. Ibid., ss. 260-261.
12. Ibid., s. 260.
13. Tene, Ekonomia spoeczna, cz. II, Lww 1927, s. 94.
14. S. Wjcik, Ekonomia spoeczna wedug koncepcji Stanisawa Grabskiego, Lublin
1995, ss. 127-128.
15. S. Grabski, Ekonomia..., cz., I, ss. 93-95.
16. S. Wjcik, op. cit., s. 104.
17. S. Grabski, Spki wociaskie, Krakw 1905, ss. 3, 5.
18. Ibid., s. 44.
19. S. Wjcik, op. cit., ss. 108-109.
20. S. Grabski, Ekonomia..., cz. VII, Lww 1928, s. 95.
21. Tene, Trzeba szuka drogi wyjcia, Lww-Warszawa 1934, s. 153.
22. Cyt. za W. Wojdyo, op. cit., s. 385.
80

Z Polski rodem
81

Z grubej rury
Klska Solidainoci, auloislwa Davida Osla, ameiy-
kaskiego lewicowego socjologa i polilologa, miaa wszel-
kie zadalki, by sla si kluczow analiz zmian w Polsce po
ioku r,8,: jak wygldaa lzw. liansfoimacja usliojowa, ja-
kie bdy popeniono w jej liakcie i jakie s ich spoeczne
skulki. Nieslely, wysza z lego ksika zaledwie dobia jako
opis pizeszoci i w zasadzie niezbyl pizydalna w iefeksji
nad lym co dalej:.
Osl mia spoio alulow. Mog swobodnie pisa lo, co
myli, bez sliachu, e w Polsce spolkaj go jakiekolwiek ie-
peikusje. Zna dobize analizowane iealia, gdy poczynajc
od lal ,o. odwiedza nasz kiaj, by wiadkiem wanych wy-
daize, pozna wielu infoimaloiow, niele wada jzykiem
polskim. Solidnie dokona bada socjologicznych w wielu
iegionach i oiodkach pizemysowych. Piezenlowa izadk
na polskim giuncie, lecz niele spiawdzon w ogole, kiy-
lyczn lewicow peispeklyw, unikajc zaczadzenia neoli-
beializmem.
Ksika la skania do wielu pizemyle, slawia baidzo
wane pylania, zawieia le cenny maleiia z piowadzonych
bada. W efekcie jesl leklui obowizkow dla wszyslkich,
kloizy piobuj ziozumie, dlaczego dzisiejsza Polska wy-
glda wanie lak a nie inaczej. Jednak w kluczowych kwe-
sliach auloi okaza si beziadny.
Michnik na awie oskaronych
Gowna leza ksiki bizmi lak: Solidaino po ioku
r,8, zawioda nadzieje na lepsz, spiawiedliw spoecznie
Polsk, pizyczyniajc si do budowy syslemu neolibeial-
nego, kloiy iodzi liczne spizecznoci i pioblemy, a na ich
podou wyiaslaj gione iuchy fundamenlalislyczno-po-
pulislyczne, skieiowane pizeciwko demokiacji i zasadom
spoeczeslwa obywalelskiego. Gniew zrodzony w onie
niesprawiedliwego systemu ekonomicznego zostaje na-
kierowany na niewaciwy cel. Zamiasl znajdowa ujcie
w konfiklach o podou klasowym (ekonomicznym), pize-
iadza si w swoisl kulluiow wojn domow. Ugiunlo-
wuje nieiownoci spoeczne, a wykluczenie ekonomiczne
wzmacnia o pogoiszenie syluacji wybianych obieklow
nienawici. W laki sposob klsk ponosi cay piojekl so-
lidainociowy. Masowy ruch, oparty na wzniosych war-
tociach etycznych, prezentujcy nowatorsk wizj spra-
wiedliwej gospodarki i humanistycznego spoeczestwa,
zamienia si w swoje przeciwiestwo. Z Solidarnoci
zostaje niesprawiedliwy wolny rynek i triumf kotu-
skich wartoci.
Gownymi oskaionymi w ksice Osla s jednak libe-
ialni inleleklualici iodowisko opozycyjnej lewicy laic-
kiej, poniej Gazely Wyboiczej i Unii Wolnoci kloizy
niejako zdiadzili lud (piacownikow najemnych) i popchn-
li go w ice zych si. W jego wizji, mowic nieco pizesad-
nie, ojcami Leppera, Giertycha i Kaczyskich s Michnik,
Geremek i Balcerowicz.
Tu zasza zmiana
Kiedy spoia cz polskiej inleligencji bya lewicowa
i anlyauloiylaina. Zaowocowao lo bunlem pizeciwko sys-
lemowi komunislycznemu i sojuszem z iobolnikami, kloizy
wbiew piopagandzie PZPR nie byli pizez wadz ludo-
w liaklowani podmiolowo. Ten alians znalaz dobilny wy-
iaz, po niszowym epizodzie KOR-owskim, w lzw. pieiwszej
Solidainoci. Robolnicy byli inleleklualislom napiawd
wdziczni za wspaicie i szacunek, inleligencja za szczeize
podziwiaa godno i niezomno klasy iobolniczej.
Poniej jednak opozycyjna elila pizeslaa widzie pail-
neia w iobolnikach. Zacza si wicz obawia ju oko-
o r,8, i. ich zoiganizowanej siy. Pracownicy wielkiego
przemysu budzili nie podziw, lecz trwog. Znacznie bar-
dziej cywilizowanym partnerem zaczy si jawi refor-
matorskie krgi Partii, za egalilain, samoizdn, odwa-
n wizj uslioju po spodziewanym upadku komunizmu,
zaslpi elilaiyzm i spiawdzone iozwizania iynkowe.
Lewica laicka pizeslaa by lewic ekonomiczn i zacho-
waa wieino jedynie lewicowoci obyczajowo-kulluiowej
(poszanowanie piaw mniejszoci, loleiancja ilp.). To jeszcze
baidziej pogbio iozbial z ludem, poslizeganym jako po-
dalny na ciemne podszeply, niebezpieczny i skonny do
hodowania iozbudzonym emocjom. Wanie lych emocji
libeialna elila baa si najbaidziej w jej wizji, roznamit-
Klska
lewicy
Remigiusz Okraska
82

83

Z grubej rury
nione, oddolnie zorganizowane spoeczestwo ustpio
miejsca oszalaemu, gronemu motochowi.
Gdy dawni lideizy opozycji objli wadz, ich ideaem
slao si swoisle paslwo beznamilne. Budowa nowej ize-
czywisloci miaa by piojeklem ziacjonalizowanym, pizy-
golowanym pizez iozsdnych specjalislow, a silna, liczebna
i neiwowa klasa iobolnicza moga zaszkodzi jedynie
susznym iefoimom. Niedawni gowni akloizy ycia zbio-
iowego zoslali z niego wykluczeni iealnie i symbolicznie
slajc si znow jedynie pizedmiolem manipulacji wadz,
poilielowanym pizez wolne media jako kizykacze i iosz-
czeniowy lum. Emocje zoslay uznane za zagioenie dla
powslajcego poizdku. Nowa, lechnokialyczna elila usu-
na je poza sfei decyzyjn.
David Osl kiylykuje l ulopi. Jego zdaniem, lekcewa-
enie emocji i wynikajce z niego denie do eliminowania
konfiklow z udziaem szeiokich izesz spoeczeslwa, byo
szkodliwe. Spizecznoci o chaiakleize ekonomicznym (klaso-
wym) s naluialne dla spoeczeslwa kapilalislycznego. Gdy
jesl ono dobize zoiganizowane, konfikly wcza si w kiwio-
obieg syslemu polilycznego, a poslulaly spoeczne su jego
uelaslycznieniu. Innymi sowy: zoiganizowani i zbunlowa-
ni piacownicy najemni s zbawieniem demokialycznego
syslemu iynkowego, nie za jego pizekleslwem.
Gniew, pot i zy
Gniew ludu rzadko bywa bezpaski. To nie tyle wa-
dza, jak si czasem mawia, lecz wanie gniew ley na uli-
cy. Kluczowy pioblem slanowi lo, jak klo go wykoizysla.
Gdyby zosla skieiowany wedle kiyleiiow klasowych,
pizeciwko niespiawiedliwemu syslemowi ekonomicznemu,
pizyczyniby si do popiawy syluacji szeiokich waislw spo-
ecznych. A lake umocni syslem demokialyczny i sam
gospodaik iynkow, zapewniajc slabilizacj i opaicie
w zbioiowym syslemie wailoci. Zdaniem auloia Klski...,
pioblem polega na lym, e w Polsce gniew pizeciwko po-
gaiszajcej si syluacji bylowej nie zosla zagospodaiowany
w kalegoiiach klasowych. Niespiawiedliwoci ekonomiczne
pozoslay nielknile, a gniew ludu wykoizyslano pizeciw-
ko zaslpczym obieklom nienawici. Demokiacja z in-
kluzywnej w kloiej jesl miejsce na ionoiodne poslawy
i szacunek wobec nich pizeiodzia si w wykluczajc,
w efekcie slajc si aliap.
Klo w Polsce podnios gniew z ulicy: Zdaniem Davida
Osla, ziobia lo Solidaino, lecz zamiast ekonomicz-
nych Innych (kapitalistw czy systemu ekonomicznego)
jej celem stali si kulturowi Inni: komunici, ateici,
mniejszoci seksualne, nie do prawdziwi Polacy itp.
W efekcie celowo to sowo jest bardzo wane obroni-
a neoliberalny wolny rynek przed gniewem. I dwojako
spizeniewieizya si swoim ideaom. Raz jako dziedziczka
fascynujcego cay wial, gboko humanislycznego iuchu
spoecznego z poczlku lal 8o., opailego na pizezwyci-
eniu podziaow ieligijnych, kulluiowych czy elnicznych.
Diugi iaz jako najwikszy w Polsce, ienomowany zwizek
zawodowy, kloiego zadaniem zgodnie z liadycjami trade
unionizmu powinna by walka o popiaw pac, waiunkow
piacy i syluacji ekonomicznej iobolnikow.
Niebezpieczne zwizki
Solidaino w wizji Osla jesl zwizkiem, kloiy po
r,8, i. za gowny cel pizyj ieslauiacj kapilalizmu. Mimo
iozamu po Wasowskiej wojnie na goize, obie fiakcje
dawnej opozycji anlykomunislycznej dyy do lego sa-
mego. Ronice dolyczyy sposobow iealizacji lego celu
Michnik i spoka uznali, e ludowy gniew jesl niebezpiecz-
ny i desliukcyjny, za piawicowi pizywodcy Solidainoci
doslizegli szans w jego zagospodaiowaniu.
Gdy dawna lewica laicka lekcewaya pracownikw
najemnych jako relikt i Ciemnogrd, zwizkowi lide-
rzy uczynili z nich oddziay bojowe. Gniew ludu, majcy
podoe w syluacji ekonomicznej (beziobocie, likwidacja
pizedsibioislw, obnienie slopy yciowej), poslizegali oni
jako naluialny elemenl izeczywisloci. Umiejlnie sleiu-
jc, mona byo ze slwoizy si, kloia da wadz zwiz-
kowym polilykom, nie naruszajc systemu kapitalistycz-
nego w jego skrajnie niesprawiedliwym wydaniu. iodo-
wisko Gazely Wyboiczej wspieiao budow libeializmu
gospodaiczego, bazujc na libeializmie kulluiowym, a So-
lidaino poslawia na libeializm gospodaiczy, wspaily an-
lylibeializmem kulluiowym.
Czy by lo Lech Wasa, czy izd Jana Olszewskiego, czy
AWS pod wodz Maiiana Kizaklewskiego wedle Osla za
kadym iazem iodowiska le, wspieiane pizez NSZZ Soli-
daino, lak gospodaioway gniewem ludu, by skieiowa
go nie na wady syslemu gospodaiczego, lecz na poslkomu-
nislow, agenlow SB, libeilynow, zdiajcow Naiodu ild.
Kapitalizm w ich wizji by zy nie dlatego, e taka jest
istota dzikiego wolnego rynku. By zy rzekomo dlate-
go, i sterowali nim czerwoni, agenci, zdrajcy z Mag-
dalenki...
Kizaklewski i AWS zmobilizowali elekloial jednocze-
nie pod hasami chizecijasko-naiodowo-anlykomuni-
slycznymi oiaz wskazujc ekonomiczne bolczki syslemu
neolibeialnego. Tiiumf zwizkowej piawicy okaza si jed-
nak klsk klasy iobolniczej, kloia najbaidziej ucieipiaa na
polilyce cechujcej si w piaklyce dalsz libeializacj go-
spodaiki i demonlaem socjalnych funkcji paslwa. Sukces
polilyczny AWS-u szybko zaowocowa le dolkliw poia-
k Solidainoci jako zwizku zawodowego. Zaangaowa-
nie w polilyk i konsumowanie owocow wadzy zaslpio
obion piacownikow najemnych. Gdy do lego Solidai-
no obaiczono odpowiedzialnoci za lo, co dziao si
w kiaju, zwizek by ju na iowni pochyej.
ONR przej ster?
Skulkiem neolibeialnej polilyki wszyslkich kolejnych
izdow, nie agodzonej bojow poslaw wiala piacy,
wspailej pogaid wobec ludu ze sliony libeialnej inleligen-
cji, a lake nieuslannym siganiem po jzyk nieklasowych
emocji, jesl wedle Osla powane zagioenie demokiacji,
zwizane z liiumfem piawicowego populizmu.
Sukcesy Samoobiony i LPR w wyboiach ioor i.,
a zwaszcza poniejszy o czleiy lala liiumf lych pailii oiaz
PiS-u, lo zdaniem auloia Klski... apogeum nieklasowe-
go gospodaiowania ludowym gniewem. Na miejsce slo-
82

83

Z grubej rury
sunkowo agodnego AWS-u pizyszli bezpaidonowi za-
izdcy klasowymi emocjami w nie-klasowy sposob. Osl
lwieidzi, e w Polsce mamy do czynienia z kontynuacj
skrajnie neoliberalnej polityki, a jej skutki tuszuje si
gromkim pohukiwaniem na kulturowych Innych i wy-
szukiwaniem kozw oharnych.
Jedyne wyjcie lo wedle niego powiol libeialnej inleli-
gencji do sojuszu z ludem, wyiaanie jego klasowego gnie-
wu oiaz wcielenie w ycie lakich iozwiza ekonomicznych,
kloie popiawi jego dol. Plebejusze doslizeg w libeialnej
elicie sojusznika i pizywioc j do wadzy, gniew obioci
si pizeciwko syslemowi gospodaiczemu, kulluiowi Inni
pizeslan by obieklem nagonki. Slabilizacj zyska syslem
demokialyczny, a piawicowi populici sliac wpywy.
Bdni rycerze Okrgego Stou
Klska Solidainoci mowi lo, co pizez wiele lal
okielano w Polsce mianem leoiii spiskowych. Elila Soli-
dainoci ju od poowy lal 8o. nie poczuwaa si do zwiz-
kow z iobolnikami, nie chciaa le powiolu emocji z czasow
kainawau. Zdawano sobie spiaw, e zbliajca si lians-
foimacja poslawi w osliym wielle pioblem gospodaiki
odziedziczonej po komunizmie pizeslaizaej, opailej na
modelu indusliialnym, z siln wielkopizemysow klas
iobolnicz. Zanim wiadomie pizyjlo model neolibeial-
ny, spodziewano si, e naslpi pewna dezindusliializacja,
a cz robotnikw stanie si zbdna. Im bardziej bd
oni rozbudzeni i lepiej zorganizowani, tym silniejszy
stawi opr.
Poslawiono zalem na peiliaklacje z komunislami, a po
piolesly piacownicze sigano lylko wledy, gdy mogo lo
skoni wadze do wikszego liczenia si z lideiami opo-
zycji. Sld le fal sliajkow z r,88 i., kloia miaa oddolny
chaiaklei, zwizany z aklywnoci modego pokolenia io-
bolnikow, poliaklowano z niechci, a gdy nie udao si jej
spacyfkowa, wykoizyslano do celow sliicle polilycznych.
Podobnie byo z odbudow sliuklui zwizku zawodowego
wikszo hisloiycznych pizywodcow eski nie bya lym
zainleiesowana, bojc si lakiej polencjalnej siy. Odiodzo-
n Solidainoci kieiowali ludzie, kloiych spiawy iobol-
nikow niezbyl obchodziy. Nic dziwnego wic, e zwizek
wyslpi w ioli paiasola nad iefoimami gospodaiczymi.
Pieiwszemu solidainociowemu izdowi wci ufali sze-
iegowi zwizkowcy, a diuga linia dziaaczy nie zdya
jeszcze popa z nim w konfikl i wyailykuowa wasnych
inleiesow.
Popaicie neolibeialnych iefoim miao koizenie nie lylko
w odgoinej manipulacji czy zdiadzie elil opozycji, ale lak-
e w slanie wiadomoci dziaaczy iedniego szczebla zwiz-
ku. Pomniejsi lideizy, podobnie jak wieichuszka, szczerze
wierzyli w zalety kapitalizmu oraz w to, e dla dobra spo-
eczestwa zwizek ma postawi interes obywateli ponad
klasowym interesem czonkw-robotnikw.
Poslawy lakie ulizymyway si do koca lal ,o. nawel
w lych oiodkach pizemysowych, gdzie libeializacja go-
spodaiki pizyniosa masowe beziobocie i upadek zaka-
dow slanowicych gown baz zwizku. Osl na podslawie
iozmow z lideiami Solidainoci m.in. w Mielcu, Slaiacho-
wicach, Slalowej Woli i na Goinym lsku dowodzi, e oni
szczeize wieizyli w kapilalizm, a koszly liansfoimacji uzna-
wali za konieczne na diodze do noimalnoci. Gdyby spoj-
rze na Solidarno w kategoriach klasowego zwizku
zawodowego, bya ona pena niewaciwych ludzi na nie-
waciwych miejscach...
Pod zym adresem
David Osl poslizega Solidaino wanie w lakiej ioli
zwykego zwizku zawodowego, iepiezenlanla piacowni-
kow najemnych, dbajcego o ich inleiesy, gownie ekono-
miczne. Dlalego jesl zdeguslowany lym, e iownie chlnie
a nawel chlniej jak beziobociem, wysokoci pac czy
piawami piacowniczymi zajmowaa si ona zakazem aboi-
cji, chizecijaskim chaiakleiem Konslylucji czy lusliacj.
W efekcie chciaby, aby Solidaino bya wieina lemu,
czego... nigdy nie piaklykowaa.
Powslaa ona wszak jako masowy iuch, kloiy owszem
zacz si od obiony iobolnikow, a oni sami slanowili
jego idze, lecz byskawicznie pizekioczy klasowy cha-
iaklei, obejmujc mnoslwo pioblemow poza-piacowni-
czych i skupiajc pod swym szlandaiem pizeione giupy.
Oczywicie faszywa jesl piopagowana pizez kigi kalolic-
ko-piawicowe wizja, jakoby w r,8o i. bunlowano si lyl-
ko w imi Wiaiy, Niepodlegoci, anlykomunizmu, obiony
Kocioa ilp. Pieiwsza Solidainoci miaa w swych szeie-
gach spoio osob zoiienlowanych lewicowo, akcenlujcych
kweslie socjalno-bylowe, niechlnych piawdziwkom. Jed-
nak nigdy nie by to zwizek walczcy tylko o pen mi-
ch. I len nieklasowy chaiaklei Solidainoci zapewni jej
ogiomny sukces jako szeiokiemu iuchowi spoecznemu.
Cho iobolnicy odgiywali znaczc iol, a sliukluiy zaka-
dowe slay si fundamenlem dziaania, lo gdyby Solidar-
no chciaa by organizacj stricte zwizkow, nie wy-
kraczajc poza klasow tematyk, zapewne nie staaby
si tak znaczc si.
To, co byo jej atutem za komuny, po roku 18
stao si jednak przeklestwem. Zgadzam si z Oslem,
e lepiej byoby i dla Solidainoci, i dla piacownikow na-
jemnych, i zapewne dla kszlalu kapilalizmu, gdyby w now
epok oiganizacja la wesza jako silny, klasowo zoiienlo-
wany zwizek zawodowy. Tyle lylko, e inaczej ni au-
loi Klski... nie uwaam, aby byo lo moliwe w sensie
ogolnym (nie da si zmieni lygiysa w, dajmy na lo, oia)
i szczegoowym (Solidaino spiowadzona do wymiaiu
klasowego byaby nie silniejsza, lecz znacznie sabsza).
Wartoci maj warto
Osl nie iozumie specyfki polskiego spoeczeslwa po-
wojennego. U nas odwiolnie ni w kiajach Zachodu lo
wadze byy poslpowe w sfeize deklaiowanych wailoci
i piowadzonej polilyki modeinizacyjnej. Z kolei opozy-
cja, szczegolnie jej nieinleligenckie kigi, bya ieakcyjna
kiylycznie oceniaa komunislyczn inynieii spoecz-
n, walk z Kocioem, chizecijaslwem i liadycj naio-
dow. Na Zachodzie mobilizacja oparta na zwizkach
zawodowych dokonywaa si pod hasami postpowymi
84

85

Z grubej rury
w PRL-u natomiast znacznie sabiej bazowaa na war-
tociach lewicy, zwaszcza w jej pomajowym (mam na
myli maj o8) wydaniu.
Osobna kweslia dolyczy modeinizacji w PRL-u. Nowe
wadze slaiy si z zacofaniem o koizeniach baidzo gbo-
kich Polska pized wojn bya kiajem wiejskim (znaczny
odselek mieszkacow wsi, silna iola iolniclwa, sabe upize-
mysowienie), a kulluiowo do konseiwalywnym (mocne
wpywy endecji). Cho komunici dokonali foisownej indu-
sliializacji, lo kiaj pozosla daleko w lyle za nowoczesnymi
paslwami Zachodu. Pizede wszyslkim w sfeize kulluiowej
w Polsce ywy by kalolicyzm ludowy i konseiwalyzm
obyczajowy. Dosza do lego sabo iozwinila z powodu
niskiej wydajnoci gospodaiki kulluia konsumpcyjna,
a lake szlywno obyczajow, konieczna w paslwie au-
loiylainym. Dla wielu Polakow wadza bya lake obca
(sowiecka), a zalem jej wailoci konleslowano, sigajc
do liadycji ofcjalnie zwalczanych. To wszyslko zoyo si
na konseiwalywne oblicze znacznej czci spoeczeslwa,
zaiowno pized, jak i po r,8, i.
David Osl ma za ze Solidainoci, e w demokialycz-
nej Polsce, zamiasl dba gownie o ekonomiczny byl klasy
iobolniczej, ona zajmowaa si wailociami chizecija-
skimi. Nie widzi, e byo lo czci hisloiycznego dziedzic-
lwa oiaz co waniejsze odzwieiciedlao syslem wailoci
czonkow zwizku. Pewn iol odegiao manipulowanie
gniewem ludu i kieiowanie go na zaslpcze obiekly nie-
nawici, ale nie byoby lo moliwe, gdyby w zwizku i jego
okolicach nie islniao zapolizebowanie na lakie hasa. Dla
czonkow Solidainoci lo wszyslko byo islolne, na iowni,
a klo wie, czy nie baidziej ni kweslie klasowe. Osl, spio-
wadzajc pioblem do oszukania szeiegowych czonkow
zwizku (i spoeczeslwa) pizez demagogi jego lideiow,
nie iozumie ani losow samej Solidainoci, ani pizyczyn
liiumfu piawicowego populizmu.
Wedle niego, zdiada klasowego posanniclwa zwiz-
ku dokonaa si wbiew szeiegowym czonkom. Nie wyja-
nia jednak, dlaczego Solidaino wci jesl najwikszym
zwizkiem zawodowym w Polsce nie iepiezenlujc kla-
sowych inleiesow piacownikow najemnych i wikajc si
w falalne ukady polilyczne (le zaizuly s do liafne),
mimo deiegulacji iynku piacy oiaz beziobocia iosncego
pizez lala, zwizek ma ok. ,oo lys. czonkow. Odpowied
jesl piosla: piawicowy, anlykomunislyczny, chizecijaski
chaiaklei Solidainoci odpowiada jej czonkom, dla wielu
bdc islolnym czynnikiem pizynalenoci do lego wanie
zwizku. Gdyby byo inaczej, lo ju dawno znaczna cz
solidaiuchow uciekaby do OPZZ czy dokonaa lewicowej
secesji. Co znamienne, jedyny rozam w Solidarnoci
mia miejsce na fali niezadowolenia z braku obrony pra-
cownikw przed niekorzystnymi decyzjami ekonomicz-
nymi, ale powstaa w ten sposb Solidarno 8o czy-
a klasow postaw z antykomunizmem i prawicowoci
jeszcze bardziej radykalnymi ni w esce.
Mam wiaenie, e auloi Klski... nie moe pogodzi
si z lym, i iobolnicy nie s lacy, jakimi chciaby ich wi-
dzie wiadomi klasowo, bojowi, poslizegajcy syluacj
lylko w kalegoiiach ekonomicznych. A skoio lacy nie s, lo
widocznie klo nimi manipuluje...
Kapitalizm to (nie) bajka
Kweslia zdiady i manipulacji wakowana jesl w Kl-
sce... a do znudzenia. Szczegolnie mocno podkiela auloi
kwesli popaicia Solidainoci dla kapilalizmu i wysiki
lideiow zwizku, aby ochioni len syslem pized gniewem
ludu.
Bez wlpienia celnie poilieluje Osl wiadomo dziaa-
czy zwizkowych, kloizy popieiali paiasol nad libeialny-
mi iefoimami i wieizyli, e wolny iynek bdzie wspaniay,
gdy lylko pizeslanie by nomenklaluiowy. Razi jednak
peifdia pizypisywana zwizkowcom, kloizy w jego wizji
jawi si niemale baidziej libeialnymi od Balceiowicza.
Auloi Klski... wielokiolnie foimuuje pielensje, e Soli-
daino nie zahamowaa wolnoiynkowych iefoim. W jego
wizji, lideizy zwizku byli wyiachowani, cyniczni, odeiwa-
ni od bazy czonkowskiej nie za po pioslu niewiadomi,
beziadni, z biaku wiedzy idealizujcy wolny iynek. Byli le
wszechmocni Solidaino albo slanowia gowny mo-
loi iefoimy iynkowej, albo nie hamowaa jej, cho pizecie
moga lo ziobi bez liudu.
Takie lezy nie pizeszkadzaj mu lwieidzi kilka slion
dalej, e zwizki s w Polsce sabe i zizeszaj niewielk cz
piacownikow. Nie widzi le lego, e np. izd Jana Olszew-
skiego wadzi si zaiowno z komunislami zamienionymi
w libeiaow-biznesmenow, jak i z inslylucjami globalnego
kapilalizmu (Midzynaiodowy Fundusz Walulowy). Pomi-
ja fakl, e podczas izdow AWS gospodaiczo falalnych
i skulkujcych gwalownym wzioslem beziobocia usla-
wowa ochiona piacownikow bya nienaiuszalna, a dopieio
kolejna ekipa zlibeializowaa kodeks piacy.
Jednak pizede wszyslkim znow nie iozumie Osl ani
specyfki kulluiowej. Wolny rynek postrzegano ideali-
stycznie, gdy nikt go dobrze nie zna. Szarobure realia
PRL-u przegryway z kolorow wizj Zachodu, pustawe
pki z przepenionymi, a jeli o kapitalizmie co wie-
dziano, to raczej tyle, e kraje europejskie oferuj do-
brobyt i zabezpieczenia socjalne, nie za, i pod ciosami
deregulacji gospodarki padaj tam historyczne zdobycze
pracownikw najemnych.
David Osl nie zdaje sobie iownie spiawy, jak silna,
wieloaspeklowa i bezpaidonowa bya piesja pioiynkowej
piopagandy. Seiwowana spoeczeslwu wiaia w kapilalizm
jako panaceum na wszelkie pioblemy bya wpiosl pizyla-
czajca. Dyskuis publiczny w niepiawdopodobnym slop-
niu zdominowa czoobilny slosunek wobec iynku lej
modzie, czy iaczej manii, podday si liczne lgie umysy
i nieliudno ziozumie, e ulegli jej lake pioci zwiz-
kowcy. Oczywicie jaka cz z nich moga by szczeiymi
libeiaami i celowo kieiowa zwizek na manowce popaicia
iynku, jednak wikszo bya po pioslu zdezoiienlowana,
a w sfeize ideowo-symbolicznej zasliaszona, bojc si kwe-
slionowa lo, czego nikl iozsdny nie kweslionuje. Tam,
gdzie byli pizyloczeni, pogubieni, niepewni siebie ludzie,
Osl widzi gownie cynicznych oliow, kloizy lak manipulu-
j nasliojami, aby zo skieiowa na zaslpcze obiekly i ani
lioch nie diasn neolibeializmu.
W lej manieize eskalowania pielensji wobec Solidai-
noci nie doslizega, e w Polsce lego okiesu w zasadzie nie-
84

85

Z grubej rury
mal adne powane iodowisko nie zdobyo si na bojowe
zakweslionowanie ulliakapilalizmu. Osl ma pielensje do
Solidainoci, e nie udeizya w klasowe lony. Ale dlaczego
wanie zwizek o hisloiycznie uwaiunkowanym, mocno
konseiwalywnym obliczu, mia ziobi co, co powinno
by zadaniem zupenie innego podmiolu:
Wielka nieobecna
To oczywicie nie moga by ksika o wszyslkim. Je-
li jednak klo pisze z lewicowych pozycji o Solidainoci
i liansfoimacji usliojowej, lo dopiawdy nie wiem, dlaczego
na o slionach po jednym iazie padaj nazwiska Andizeja
Gwiazdy i Jozefa Pinioia, a na dwie wzmianki zasuyli Ry-
szaid Bugaj i Zbigniew Romaszewski, czyli najbaidziej zna-
ne spoiod poslaci lewego skizyda pieiwszej Solidainoci,
kloie po r,8, i. negalywnie oceniay neolibeializm. Ost tak
jest zajty potpianiem Solidarnoci za niedostateczn
klasowo, e przeoczy duo wikszy problem: brak
w Polsce wyrazistej, konsekwentnej lewicy spoecznej.
Adam Michnik nigdy nie by bohaleiem mojej bajki, ale
dziecinne s zaizuly foimuowane wobec niego w lej ksi-
ce. Co dziwnego, e klo w r,8o i. pizey fascynacj io-
bolnikami i zwiza si z nimi, lecz w ioku r,8, pizeywa
ju inne fascynacje: Paiadoksalnie, klasowa peispeklywa
Osla nie uwzgldnia lego, e sojusz lewicy laickiej z io-
bolnikami by zaiazem fascynacj czym egzolycznym
i jednoci laklyczn, wymuszon owczesnymi iealiami.
iodowisku Michnika nie mona odmowi lego, e w cza-
sach KOR-u odwanie, a momenlami wicz bohaleisko po-
magali iepiesjonowanym iobolnikom, a w ioku r,8o bez
wahania wczyli si w ich bunl. Tiudno nalomiasl zaizuca
iodowisku inleligencji, czslo ludziom z kigow dobize sy-
luowanych i uslosunkowanych, e nie zwizali si z iobol-
nikami po kies ycia, a w r,8, i. wybiali inn diog, sojusz-
nikow i ideologi, co wszak jak zauwaa Osl dojizewao
od poowy lal 8o.
Powiem wicej michnikowcy, wybierajc libera-
lizm gospodarczy oraz jawnie odcinajc si od robotni-
kw i ich interesw, zachowali si na swj sposb uczci-
wie. Ich klasowe inleiesy i iodowiskowe uwikania byy
zupenie inne a sojusz z iobolnikami na dusz mel mao
iealny. Oczywicie pozoslaje kweslia moialnego dugu wo-
bec lych, kloizy w mniejszym lub wikszym slopniu wynie-
li lewic laick do wadzy. Jednak z lego punklu widzenia
byo co znacznie goiszego. Mianowicie lo, e iodowisko
Gazely Wyboiczej ziobio baidzo wiele, aby sloipedowa
powslanie w Polsce silnej, klasowej i konsekwenlnej lewicy.
A lo wanie jej nie za Solidainoci zabiako w ioli
amoilyzaloia skulkow liansfoimacji usliojowej oiaz oi-
ganizaloia klasowego gniewu.
iodowisko Michnika miao ogiomny wpyw na kwe-
slie kluczowe z punklu widzenia odiodzenia aulenlycznej
lewicy. Najpieiw namacio niedobilki PZPR na cywilizo-
wan paili SdRPlSLD. Jej lewicowo, bazujca na PRL-
owskich senlymenlach, zyskaa po lej slionie sceny poli-
lycznej niemal monopol za spiaw piomocji w libeialnych
mediach i legilymizacji pizez auloiylely moialne, a lake
wskulek ulizymania wpywow w gospodaice. Toipedowa-
nie pizez iodowisko Michnika lusliacji i dekomunizacji
umoliwio pizeliwanie i iozwoj lej lewicy. Czy lo pizy-
padek: A moe taka lewica, cho okresowo silna, bya
nieszkodliwa w kwestii stawienia oporu neoliberalizmo-
wi i dlatego wygodna dla piewcw planu Balcerowicza:
Jej lewicowo bya baidziej zeslawem sloganow ni fak-
lycznych pizekona. Bazujc na lsknocie za PRL-em, mo-
ga mobilizowa gownie elekloial schykowy, a pizywoy-
wane slaie dobie czasy nie miay nic wspolnego z iealiami
epoki globalizacji. W dodalku, ze wzgldow hisloiycznych,
laka lewica bya skazana na ogianiczone popaicie so-
lidainociowcy, choby mieli pizekonania piospoeczne,
nie popi Oleksego, Szmajdziskiego czy Uibana. SLD byo
wic pizeciwwag dla Ciemnogiodu, ale nie miao szans
sla si masow, klasow i nowoczesn lewic.
Osobna kweslia lo popaicie libeialnych elil dla lewicy
obyczajowej. Wbiew lemu, co mona by wywnioskowa
z ksiki Osla, w Gazecie Wyboiczej znalazo si niejed-
nokiolnie miejsce na lemalyk lewicow, nawel w wydaniu
czciowo klasowym. Pisz czciowo, bowiem niezbdny
by diugi elemenl ukadanki lewicowoci klasowej musiaa
lowaizyszy lewicowo obyczajowa. Stanowio to bowiem
gwarancj, e w cho umiarkowanie konserwatywnym
spoeczestwie taka lewica nie zakorzeni si, pozosta-
jc rozrywk znudzonych intelektualistw. To oczywicie
nie musia by aden spisek czy konsekwenlna slialegia
zapewne w czci lakich pizypadkow wyslaiczy libeializm
obyczajowy iedakloiow i wynikajce sld sympalie.
Na amy Wyboiczej lewicowo liafaa nieizadko.
Tylko wledy jednak, gdy niejako gwaianlowaa niemono
opaicia w masowej bazie spoecznej. Mona byo zamiesz-
cza eseje Chomskyego i mdicow-alleiglobalislow, kom-
plelnie odeiwanych od polskich iealiow. Albo obok wywo-
dow Balceiowicza ieklamowa ulliaiadykalne lewackie ga-
zelki i ich peany na cze Tiockiego i Czeiwonych Biygad.
Mona byo piezenlowa lak lewic, kloia walia z aimal
w klei, zakaz aboicji, dyskiyminacj gejow i paliiaichal.
Nie mona jednak byo na rwnych prawach ukaza roz-
maitych prb tworzenia lewicy na fundamencie czysto
ekonomicznym, bez kulturowych ekstrawagancji odpy-
chajcych spoeczestwo.
W lej neolibeialnej gazecie alwiej byo znale huiiaie-
wolucyjne manifesly jakiego lalynoskiego lewaka, pomslu-
jcego na zbiodnie kapilalizmu, ni agodnie socjaldemo-
kialyczn kiylyk auloislwa Ryszaida Bugaja, gdy poegna
si on z majc obyczajowe cigolki Uni Piacy. Mona
byo pizeczyla senlymenlalne wywody o kolejach losu
Che Guevaiy i zadymiaislwie Cohn-Bendila, lecz nie uczci-
w piezenlacj dziaa Piolia Ikonowicza, gdy opuci SLD
i coiaz baidziej zwiaca uwag na klasowy wymiai kiylyki
polskich iealiow. Mona diukowa izeczywicie lewicowe
leksly piof. Tadeusza Kowalika, bo ich auloi zalioska si
lake pochodem kaczyzmu, zagioeniem dla demokiacji
i loleiancji ilp., nie mona za byo na lych amach znale
kiylyki neolibeializmu i globalizacji, dokonanej z pozycji
lewicy paliiolycznej pizez Andizeja Gwiazd.
Tego wanie liberaowie bali si najbardziej po-
wstania silnej, niezbyt postpowej kulturowo lewicy.
Mogaby si ona sta realnym wyzwaniem dla neolibe-
86

87

Z grubej rury
ralizmu i znacznie stpi rynkowe ostrze mobilizujc
spoeczestwo pod hasami klasowymi, dotykajcymi
trapicych je problemw, a jednoczenie nie odrzucajc
obyczajowymi nowinkami.
Trzecia droga prosta droga
David Osl za mediami polskiego eslablishmenlu po-
wlaiza slogany o liiumfe w Polsce gionych si. Robi lo
enujco naginajc fakly, gdy okiela Samoobion mianem
iadykalnej piawicy. Tymczasem pailia la wiele niepoko-
ju wzbudzia na liberalnych salonach wanie dlatego,
e bya pierwsz po 18 r. siln formacj polityczn,
ktra nie organizowaa buntu spoecznego wedle kate-
gorii kulturowych. Czynia to wedug podanych przez
Osta kategorii klasowych tyle tylko, e nie przewodzi-
li jej lewicowi intelektualici, ktrzy woleli kolaboracj
z wielkim kapitaem albo trzli portkami przed popu-
lizmem.
Kada dolychczasowa wiksza foimacja lewicowa po-
dawaa poslulaly socjalne w sosie obyczajowym, ziaajc
baidziej konseiwalywny elekloial. Z kolei ekonomicznie
iewindykacyjne foimacje piawicowe inicjalywy na bazie
Solidainoci, Solidaino 8o, piawica laicka z KPN-
u, Radio Maiyja odpychay spoi cz polencjalnych
sympalykow nadmieinym liadycjonalizmem i ekskluzywi-
zmem, wszc nie do piawdziwych Polakow, kalolikow
czy anlykomunislow. Foimacja Andizeja Leppeia bya na-
lomiasl pieiwsz, kloia klasow bojowo i pitnowanie
liberalizmu poczya z konserwatyzmem otwartym,
umiarkowanym i zdroworozsdkowym, wolnym od fa-
natyzmu religijnego, dalekim od bigoterii, bez obsesji na
punkcie wyszukiwania obcych i wrogw.
Osobna spiawa lo bdy Samoobiony, z kloiych naj-
wikszy lo zbylnie gianie na PRL-owskich senlymenlach
zamiasl odwoania si do zachodnich modeli paslwa opie-
kuczego (wci silnych choby lu za zachodni gianic).
Do lego dosza sabo inleleklualna lideiow ugiupowania
i biak zaplecza ekspeickiego. Skulkowao lo chwiejnoci
ideologiczn i biakiem konsekwencji. Nie pozwolio le
zakweslionowa dogmalow neolibeializmu na paszczy-
nie powaniejszej ni pokizykiwania, e Balceiowicz musi
odej. Razem wzile, uniemoliwio lo dolaicie na wiksz
skal do elekloialu wielkomiejskiego i lepiej wykszlacone-
go. To wszyslko nie zmienia faklu, e Lepper, przedstawia-
ny jako tpak i prostak, genialnie wyczu bardzo istotny
brak polskiej sceny politycznej: nieobecno formacji
stosunkowo wyrazistej ekonomicznie, bez obaw sigaj-
cej po lewicowe postulaty i klasowy jzyk, a jednoczenie
obyczajowo umiarkowanej.
Walka klasowa i kulturowa
W Polsce wyianiej wida lo, co na zamonym Zacho-
dzie dopieio zaczyna si ujawnia e walce klas lowaizy-
szy walka kulluiowa. Przemoc elit wobec ludu przybiera
zarazem posta realnego wykluczenia ekonomicznego
oraz symbolicznego napitnowania w sferze kulturowej.
Ideologi mobilizujc lud sta si swoisty kulturowy
konserwatyzm, poniewa ideologi benehcjentw ka-
pitalizmu jest liberalizm obyczajowy. Piewcy hipeika-
pilalislycznego poizdku s libeialni w sfeize obyczajow
nie dlalego, e jak czslo, cho nie zawsze, byo dawniej
slanowi lo cz idealislycznego, owieceniowego piojek-
lu emancypacji spoeczeslwa z kulluiowych ogianicze.
S lakimi, bo kulluia libeialna jesl dla nich wygodna, po-
zwalajc czerpa mnstwo korzyci i przyjemnoci, nie
nakadajc jednoczenie adnych zobowiza wzgldem
wasnej wsplnoty. Kiedy kulluia libeialna bazowaa na
mozolnej piacy u podslaw w sfeize kizewienia nowych
wzoicow. Dzisiaj pizybieia posla pohukiwa na zacofa-
ny lud, kloiy albo nie nada z pizyswajaniem nowinek
kulluiowych, albo wicz doslizega, e w jego inleiesie nie
ley dalszy demonla kulluiy wspolnolowej bo lylko na
jej giuncie mona iealizowa polilyk egalilain i piospo-
eczn.
Piawd jesl, co podkiela Osl, e oiganizowanie ludowe-
go gniewu pod szlandaiami wyiazicie konseiwalywnymi,
piowadzi do zmaiginalizowania pioblemalyki ekonomicz-
nej oiaz wykluczenia iozmailych giup mniejszociowych.
Ale jeszcze wikszym bdem jesl oiganizowanie lego gnie-
wu pod szlandaiami zaiazem klasowymi i poslpowo-
obyczajowymi. Lekcewaenie postaw konserwatywnych
i kultury wsplnotowej, odcinanie si np. od patrioty-
zmu, oznacza bowiem symboliczny gwat na systemie
wartoci niszych warstw spoecznych. W kiajach lakich
jak Polska, zacofanych w slosunku do wysokoiozwini-
lych, jesl lo le nieskuleczne. O ile masy ludowe moe zmo-
bilizowa ojciec Rydzyk czy wanie Solidaino, o lyle nie
ziobi lego aden piewca feminizmu i piaw gejow.
I dlalego alleinalyw dla piawicowych populizmow
(niewielka kiylyka neolibeializmu i wielka kiylyka niemo-
ialnej kulluiy) nie jesl aden, poslulowany pizez Osla, po-
nowny sojusz libeialnej (obyczajowo) inleligencji z piacow-
nikami najemnymi. Nie jesl lo ani moliwe, ani podane
z punklu widzenia inleiesow ludu. Jedyn lak alleinalyw
jesl poczenie wyiazislych poslulalow socjalnych (w no-
woczesnym wydaniu) z umiaikowanym konseiwalyzmem
obyczajowym. I jeli laka foimacja w kocu nie powslanie,
lo Polska i jej masy ludowe wyjd na lym znacznie goizej
ni wskulek lego, e NSZZ Solidaino nie sla si laki, jak
wymaizy lo sobie ameiykaski libeialny lewicowiec.
Remgusz Okraska
David Ost, Klska Solidarnoci. Gniew i polityka w postkomunistycznej Europie,
Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2007, przeoya
Hanna Jankowska.
Ksik mona naby w sprzeday wysykowej: MUZA SA, ul Marszakowska 8,
00-590 Warszawa, dzia zamwie /022/6286360, e-mail: info@muza.com.pl,
ksigarnia internetowa: www.muza.com.pl
86

87

Z grubej rury
Zwizki midzy spoecznoci ydowsk a lewic wzbu-
dzaj od baidzo dawna silne emocje, zwykle nieslely le
najnisze. Rownie na polskim podwoiku lemalyk lak
eksploiuj zaciekle mniej lub baidziej maiginalne giupki
spod znaku skiajnej piawicy. Pizy czym zaiowno ydzi
jak i lewica s w tym przypadku sprowadzeni do roli
hgur starannie wyselekcjonowane (lub zmylone) fakty
historyczne, podane czsto w do plugawym sosie, maj
potwierdza z gry zaoone tezy na temat ktrej z tych
grup, najczciej obu jednoczenie.
Tym baidziej odczuwalny jesl biak solidnych, nauko-
wych publikacji. Jako e monogiafi na lemaly ydowskie
powslaje w Polsce spoio, pizyczyn naley upaliywa w lym,
i lewica jesl niemodna, pomijajc oczywicie nuil iozli-
czeniowy z PRL i iosnc aklywno iodowisk nowolewi-
cowych, skoncenliowanych pizede wszyslkim na obyczajo-
wych nowinkach i salonowych podbojach, nie za na izelel-
nym dialogu z dziedziclwem lewicy.
Ksika ydzi a lewica, wydana niedawno pizez ydow-
ski Inslylul Hisloiyczny, jesl wanym kiokiem w kieiunku
zapenienia wspomnianej luki, cho z iacji swojego chaiak-
leiu (zbioi kilkunaslu sludiow o mocno nieiaz zawonej le-
malyce) nie slanowi oczywicie caociowego pizegldu wza-
jemnych, skomplikowanych ielacji midzy ydami a iodo-
wiskami lewicowymi. Te jednak lemaly, kloie podjli auloizy
lekslow, pizedslawione s na ogo ciekawie i wyczeipujco.
Wiod nich znalazy si m.in. analizy slosunku poszcze-
golnych nuilow iuchu iobolniczego wobec leiyloiialnego
iozwizania kweslii ydowskiej czy (neo)maiksislowskie ana-
lizy nazislowskiego anlysemilyzmu i jego polwoinych konse-
kwencji. Ponadlo opisano kilka lemalow, kloie cho ciekawe,
naley uzna za niszowe (Udzia ydow polskich w walce
o pami i iehabililacj lwoicow iadzieckiej kulluiy ydow-
skiej lala r,,,-r,,o). Jeden z lekslow poiusza lemal aklu-
alny: coraz czstsze przypadki przejmowania przez polsk
radykaln lewic dyskursu antysemickiego, zamaskowane-
go pod postaci hase antysyjonistycznych, antykapita-
listycznych i anty-neokolonialnych (wspoauloi iozpiawy,
Pioli Kendzioiek, pisa o lym lake w Obywalelu ni i o).
Kilku wspomnianym wlkom powic nieco wicej uwagi.
Niespenione obietnice Ziemi Obiecanej
Zainleiesowani hisloii duo ciekawych faklow znajd
w ailykule Ailuia Palka, powiconym ydowskiemu Ob-
wodowi Aulonomicznemu ze slolic w Biiobidanie. Ten
lwoi zosla po koniec lal io. aibilialnymi decyzjami wadz
ZSRR powoany do ycia na Dalekim Wschodzie i mia su-
y iozmailym celom polilycznym. Planowane na masow
skal osadniclwo w pobliu gianicy iadziecko-chiskiej
miao w pieiwszym izdzie zagospodaiowa masy ydow-
skie, pozbawione iode ulizymania w wyniku pizejcia na
gospodaik cenlialnie planowan (dolychczas zajmoway
si one gownie dziaalnoci buiuazyjn, np. handlem,
izemiosem ilp.) i slopniowo wylwoizy zsowielyzowan
ydowsk waislw chopsk, odeiwan od swoich koizeni,
zwaszcza ieligijnych. Nie mniej wany by zamiai wyko-
izyslania ydowskich pionieiow do cywilizowania niego-
cinnych leienow, o iosncym znaczeniu gospodaiczym
i mililainym. Do lego dochodziy wzgldy piopagandowe
drug Palestyn wykorzystywano do odcigania uwa-
gi radzieckich ydw od ideologii syjonistycznej oraz jako
porczny argument pozwalajcy odrzuca pynce z Za-
chodu, uzasadnione oskarenia o sowiecki antysemityzm,
na przestrzeni lat przybierajcy rozmaite formy.
Auloi ciekawie kieli losy piojeklu Biiobidan i obiaz
czynnikow, kloie zadecydoway o lym, e speklakulainy
pomys spolkaa jeszcze baidziej speklakulaina klska: ju
w r,,o i. obwod by jeszcze mniej ydowski ni aulonomicz-
ny, gdy ydzi slanowili w nim zaledwie o,o pioc. popula-
cji. Wadzom iadzieckim, wpiawionym w insliumenlalnym
liaklowaniu kweslii ydowskiej, nie udao si bo uda nie
mogo slwoizenie ydowskiego quasi-paslwa, opailego na
negowaniu ydowskich wailoci, elosu kulluiowego, dolych-
czasowego slylu ycia, iepiesjach i jawnej ekonomicznej eks-
ploalacji. Utrzymyway jednak propagandow hkcj, tym
skrupulatniej, im silniej w pozostaej czci imperium
walczyy z syjonizmem i kosmopolityzmem.
Shoah wedug Marksa
Niezwykle ciekawy jesl lake obszeiny pizegld iozma-
ilych (neo)maiksislowskich inleipielacji nazislowskiego an-
lysemilyzmu. Pioli Weisei poddaje kiylyce analizy Adoino
i Hoikheimeia, zwiacajc uwag na mao znane (czy uwia-
damiane) fakly, jak np. lo, e niemiecka opinia publiczna lak
napiawd na masow skal nigdy nie popieiaa pizemocy
Czerwona
gwiazda
Dawida
Karioka Blumenfeld
88

89

Z grubej rury
wobec ydow, a depoilacje i moidowanie byy pized ni sla-
iannie ukiywane, iownie za pomoc piopagandy.
Wail uwagi jesl iownie leksl Piolia Kendzioika. Pizy-
slpnie pizedslawia on najciekawsze lewicowe pioby ziozu-
mienia niemieckiego ludobojczego anlysemilyzmu. Zaczy-
na od klasycznie maiksowskich: powslanie faszyzmu i eks-
plozj nasliojow anlyydowskich naley poslizega jako
pizejaw walki klas by lo efekl de buiuazji do iozbicia
iuchu iobolniczego i dalszego zwikszenia wyzysku siy io-
boczej, po wyczeipaniu si moliwoci lkwicych w cywi-
lizowanym kapilalizmie i libeialnej demokiacji. W dalszej
kolejnoci auloi pizedslawia inne, czslo oiyginalne ana-
lizy nazizmu, m.in. Einsla Blocha. Wedug lego myliciela,
na fenomen naiodowego socjalizmu naley palize jako na
hisloii insliumenlalnego wykoizyslania ulopijnego spize-
ciwu Niemcow wobec nowoczesnoci i kapilalizmu, w imi
liadycyjnych wailoci wspolnolowych.
Szczegolnie duo miejsca powica Kendzioiek doiob-
kowi Szkoy Fiankfuickiej (gownie Adoino i Hoikheimeia)
i ich aicyciekawej analizie psychologii jednoslek w waiun-
kach ponego kapilalizmu. Odwoujc si do psychoanali-
zy, pizedslawiciele leoiii kiylycznej wykazywali, e zanik
zdolnoci reeksyjnych i empatycznych, ktry umoliwi
nazistowskie ludobjstwo, by cile zwizany z warun-
kami kapitalistycznego urzeczowienia i lolalnoci no-
woczesnych foim uspoecznienia (opailych o wymian lo-
waiow), a wyobiaenia spoeczne na lemal ydow czyniy
ich giup wysokiego iyzyka jako polencjalnych i wkiolce
faklycznych ofai.
Piezenlujc wszyslkie le leoiie, Kendzioiek skania si do
lezy, e poszczegolnych wyjanie nazislowskiego anlysemi-
lyzmu nie naley liaklowa jako alleinalywnych wobec sie-
bie. Wicz pizeciwnie: kaiiei anlysemilyzmu w III Rzeszy
(i spoeczeslwach zachodnich) naley iozpaliywa w od-
niesieniu do konfiklow klasowych, ale jednoczenie doslizec
pieiwiaslek iiiacjonalny lego zjawiska i nie spiowadza go
do kweslii zwizanych z wewnlizn dynamik syslemu ka-
pilalislycznego.
Jest Partii spadkobierc Kowalewski
Kluczem inleipielacyjnym, jaki powinnimy slosowa
wobec ydowskiego paslwa na Bliskim Wschodzie, jesl jego
iasislowski, a pizede wszyslkim neokolonialny chaiaklei,
jako e jesl ono ekspozylui neolibeialnego ameiykaskiego
impeiializmu, sleiowanego zieszl pizez lobby syjonislycz-
ne (nadacie Paslwo:). Ergo, aiabskie alaki bombowe na
iziaelskich cywilow slanowi awangaid walki z uciskiem
klasowym nie lylko caego aiabskiego piolelaiialu, ale i ludu
piacujcego miasl i wsi na caym wiecie, dlalego zasuguj
na bezwaiunkowe popaicie. Ba, dla wyzwolenia ludzkoci
z kapilalislycznego ucisku spiaw najwyszej wagi jesl unice-
slwienie iziaelskiego okupanla i umoliwienie Paleslyczy-
kom powiolu do ich kiaju w gianicach spized r,8 i.. To
nie arty, bowiem wszystkich tych mdroci moemy si
dowiedzie z pozujcych na powane periodyki pism
polskiej radykalnej lewicy, Lew Nog i Rewolucja,
a szczeglnie z wywodw spiritus movens tego rodowi-
ska, Zbigniewa Marcina Kowalewskiego.
Z uporem godnym lepszej sprawy on i jego koledzy-
redaktorzy oraz osoby, ktrym udzielaj swoich amw
(m.in. sojusznicy negacjonistw Holocaustu i arabscy
szowinici), przekonuj czytelnikw, jakim zagroeniem
dla wiata jest syjonizm, ktry traci w ich wywodach
precyzyjne znaczenie i staje si sowem-wytrychem. By
moe dla czci gosicieli lakich pogldow anlysyjonizm
pynie pizede wszyslkim z anlyameiykaskich fobii i zami-
owania do pioslych foimu objaniania (i zbawiania) wiala
oiaz spiskowej menlalnoci, spowodowanej pizebywaniem
na co dzie w ideologicznym gelcie, poza wialem iealnym.
Nie da si jednak ukiy, e wiele z wlkow pojawiajcych si
na amach wspomnianych peiiodykow lo kalki (mimowol-
ne:) slalinowskich i moczaiowskich hase, co dobize poka-
zuj auloizy analizy lych wywodow, Augusl Giabski i Pioli
Kendzioiek. Ciekawe jesl lu pizeciwslawienie slosunku do
kweslii ydowskiej klasycznego liockizmu (np. osadniclwa
w Paleslynie obszeinie pisze o lym Giabski w innym z lek-
slow), kloiy sla byo na lizew i zniuansowan iefeksj na
lemaly bliskowschodnie, gionemu pohukiwaniu jego dzi-
siejszych samozwaczych epigonow.
Cho ideologiczny folkloi jesl cen, jak wailo zapaci
za pluializm pogldow, brednie tego rodzaju s potencjal-
nie niebezpieczne i nie powinno si ich zostawia bez od-
powiedzi. Tym bardziej, e gosiciele owych teorii pozo-
staj do widocznymi i wpywowymi postaciami na w-
tej lewicy nie-postkomunistycznej (np. nic zego we wspo-
piacy ze wspomnianymi iodowiskami anlysyjonislow nie
widzi iozpieszczane pizez eslablishmenl pismo Kiylyka Po-
lilyczna, w len sposob legilymizujc wyej omowione choie
pogldy). Co wicej, iodowisko lo cakiem skulecznie slioi
si jednoczenie w szaly liopicieli, izecz jasna piawicowego,
anlysemilyzmu. Jesl lo o lyle gioleskowe, e w Polsce trudno
znale powane ugrupowanie czy pismo prawicowe, kt-
re gosioby, i Palestyczycy maj prawo do zamachw
na przypadkowych izraelskich cywilw a takie wywo-
dy mona znale na amach omawianych periodykw
lewicowych... Dobize, e le absuidalne pogldy doczekay
si piecyzyjnej dekonsliukcji (w jzyku angielskim zieszl)
w zbioize ydzi a lewica.
Na koniec wailo podkieli, e cho wikszo auloiow
jesl zwizana z pizedmiolem swoich docieka, nie wydaje si
lo izulowa na jako ich iozwaa, cho na pewno miao
znaczenie dla wyboiu samych lemalow badawczych (vide
nadiepiezenlacja liockizmu w slosunku do innych nuilow
lewicy). W czasach, kiedy wyjlkowo czslo hisloiii najnow-
szej uywa si niczym maczugi na islniejcych czy wyimagi-
nowanych wiogow, jesl lo wailoci sam w sobie.
Karoka Tlumenfeld
August Grabski (red.), ydzi a lewica. Zbir studiw historycznych, ydowski Insty-
tut Historyczny, Warszawa 2007.
Ksik mona naby w sprzeday wysykowej u wydawcy: ydowski Instytut Hi-
storyczny, ul. Tomackie 3/5, 00-090 Warszawa, tel. (022) 827-92-21 wew. 123, fax
(022) 827-83-72, e-mail: ksiegarnia@jhi.pl, oraz w ksigarni internetowej na stronie
http://www.jewishinstitute.org.pl
88

89

Z grubej rury
Joanna Duda-Gwiazda
Synlelyczn ocen lego, co si w Polsce slao, poda
piof. Juliusz Gaidawski w wywiadzie dla Obywalela.
[Robolnicy] jeszcze w lalach r,8o-8r byli si napdow
pizemian spoecznych, za w okiesie r,8,-r,,o gwaian-
lem spokojnego pizebiegu lych pizekszlace. Zmiana
iewolucyjnego zwizku zawodowego w gwaianla spokoju
oznaczaa poizucenie dziaalnoci zwizkowej, co wyma-
gao pizemocy i labunu agenlow. Teiaz pizypominanie
oczywislego faklu, e Solidaino bya zwizkiem zawo-
dowym, wywouje wcieky alak caego eslablishmenlu.
Robolnicy pizegiali, sliacili miejsca piacy i pewno
siebie, jak mowi piof. Gaidawski. Teiaz, kiedy ju jesl za
pono, naizekaj na Was, e ich oszuka. Tiaweslujc
powiedzenie Lenina iobolnicy sami uplelli sznui, na
kloiym kapilalici ich powiesili. Paliiolyczna piawica le
czuje si oszukana, cho oszukaa si sama. Pacyfkujc
ziewollowany naiod, zawieiajc ze subami specjalnymi
genllemens agieemenl, wodzowie sliacili wojsko i leiaz
nie mog pozby si uciliwego pailneia. Odlwoizenie
hisloiii liansfoimacji, ujawnienie ioli agenluiy, nikomu
nie jesl na ik.
Wszyslkie opcje polilyczne, niezalenie od pogldow,
upiawiaj polilyk, kloi sfoimuowa ojciec Tadeusz Ry-
dzyk: Alleluja i do pizodu. Pioblem w lym, e nie wia-
domo, gdzie pizod, a gdzie ly. Np. w polilyce zagianicznej
lewica oslizega, e Polska jesl pieczk w gize USA, a pia-
wica e w gize Rosji.
Obawiam si, e obie sliony maj iacj, ale kiedy pio-
buj o lym mowi, podnosi si zgodny choi z obu slion,
e np. zagioeniem dla Polski s ekoleiioiyslki. Baidzo lo
pochlebna opinia, poniewa ekoleiioiyci poliaf wspi
si po acuchu kolwicznym na slalek z azbeslem, pizy-
ku do loiow kolejowych, a nawel do wyizulni iakiel.
Mio mi, jeli klo sdzi, e sla mnie na lakie wyczyny.
Zamykajcy jedno oko i skaczcy na jednej nodze, obo-
jlne piawej czy lewej, s w lej dobiej syluacji, e maj wie-
lu sojusznikow, jednoznacznie okielonego wioga i wie-
iz w zwycislwo. Nalomiasl ja wci czym si mailwi
i baidzo czslo nie wiem, co sdzi o danej syluacji. Jesl
lo oczywisle, poniewa palizc obu oczami widzi si dwa
iazy lyle zagioe, a obiaz pizeslizenny ma wicej planow
ni paski. Podam pizykady moich iozleiek z kilku oslal-
nich lygodni.
Z piogiamu Pod pid dowiedzielimy si, e Ryszaid
Bugaj r, lal lemu jako pose gosowa za odwoaniem iz-
du piemieia Jana Olszewskiego, poniewa minisliem
w nim by Olechowski, skiajny libeia. Czy lo moliwe,
aby uczciwy lewicowiec nie zauway, e pizyczyn dia-
malycznych zdaize lej nocy bya pioba lusliacji, oskai-
enie piezydenla Lecha Wasy o agenluialn pizeszo
i oslia konlioweisja midzy piezydenlem i piemieiem
w spiawie baz iadzieckich na leienie Polski: Woko Buga-
ja znowu giomadz si zwolennicy piospoecznej polilyki
i mailwi si, gdzie zapiowadzi ich jednooki pizywodca.
Kilka dni poniej sucham pizemowie minisliow iz-
du J. Olszewskiego w iocznic nocnej zmiany. Jeden po
diugim dowodz lezy, e ich izd mia szans dopiowadzi
do penej niepodlegoci i suweiennoci Polski, ale klo
podoy im wini w poslaci lusliacji, co dao pieleksl do
obalenia izdu. Na diodze do niepodlegoci slano zalem
dwoch posow: Janusz Koiwin-Mikke, kloiy zgosi pio-
jekl uslawy lusliacyjnej, oiaz Kazimieiz wilo ogasza-
jc z liybuny sejmowej, e pieiwszy na licie podejizanych
o wspopiac jesl piezydenl. Dwoch posow o ionych po-
gldach, nie uwikanych w zalenoci, wysze koniecznoci
ilp. ziobio lo, co uwaali za suszne. Moim zdaniem jesl lo
mocny aigumenl na izecz demokiacji.
W pocigu do Waiszawy czylam w Obywalelu bai-
dzo ciekawe ailykuy o Zapalyslach i polilyce piezydenla
Wenezueli Hugo Chaveza. W Waiszawie, na seminaiium
Wydziau Wschodniego Solidainoci Walczcej bohale-
izy naiodow uwizionych w Zwizku Radzieckim opo-
wiadaj o walce o niepodlego. Podslpna polilyka
Rosji, okiucieslwa masowych depoilacji, wywoywanie
zbiojnych konfiklow i jedyna iealna, uczciwa pomoc od
kilku osob z Polski. Wany jesl nie ekspoil demokiacji,
lylko lwoizenie jej od podslaw mowi Giuzin. Jeslem
dumna, e znam Jadwig Chmielowsk, e mog jej cza-
sem pomoc. Ciesz si, e Andizej moe wespize piojekl
kooidynacji bada akl oddziaow KGB w kiajach Impe-
iium. Moe uda si odlwoizy wspoln hisloii i pizebieg
pieiesliojki. Moe zamknicie polskich aichiwow bdzie
mniej skuleczne.
W Gdasku uwiadamiam sobie, e na seminaiium
nie byo mowy o lym, i bogaclwami naluialnymi naio-
dow byego ZSRR ju podzielili si oligaichowie z KGB
i konceiny ameiykaskie. Polilyka i gospodaika poslize-
gane s jako dwie niezwizane ze sob dziedziny. Obywa-
lel widzi len zwizek i wnikliwie go opisuje, ale w odnie-
sieniu do naiodow Ameiyki aciskiej, nie np. Talaiow
Kiymskich. Jadwiga nie chce sucha o polilyce Banku
wialowego i ameiykaskich koipoiacjach: Zagioe-
niem jesl Rosja, ja popieiam Ameiyk.
Nie wiem, jak sklei le dwa wialy poizdnych, m-
diych ludzi, poczy dwa punkly widzenia, kloie dopie-
io w caoci lwoiz peny obiaz. Z pomoc pospieszy mi
piezydenl Rosji. Zapioponowa umieszczenie elemenlow
ameiykaskiej laiczy anlyiakielowej w iosyjskiej bazie
w niepodlegym Azeibejdanie. Piezydenl USA uzna l
piopozycj za inleiesujc, wail iozwaenia. To zdaize-
nie w wialowej dyplomacji jesl doskona synlez sylu-
acji Polski. Lepszej nie wymyliabym nawel dla ailu.
]oanna 0uda-wazda
Pomg mi
prezydent
Putin
Krl jesr nag
odkrywamy
kamsrwa
propagandy
90

91

Z grubej rury
Idta
przez
zboe!
Nieslely, nie wiem co naleaoby ziobi z polskimi polily-
kami. Z lakim zapamilaniem zajmuj si sami sob i ulizy-
maniem si pizy wadzy (a jeli jej nie maj, lo eby lych,
co maj, zohydzi hipolelycznym widzom), e chyba lylko
jednego im biakuje: wasnego lealiu. Z wyianym szyldem:
Piywalny Teali Polilykow, w skiocie PTP. Nie myli z Pol-
skim Towaizyslwem Psychialiycznym. Jeeli ju lo z lowa-
izyslwem psycholycznym, ewenlualnie paianoicznym.
Jedyny pomys, kloiy pizychodzi mi w zwizku z lym do
gowy jesl laki, e My Naiod, powinnimy zoiganizowa
iefeiendum z jedynym pylaniem: Czy zgadzasz si odda po-
litykom bezpatnie, w wieczyste uywanie, gmach na Viejskiej,
pod warunkiem, e obdarowani przez Narod politycy nie mogli-
by si z teje Viejskiej przemieszcza gdziekolwiek?
Chodzi mi o lo, eby polilycy ju lam zoslali. Ze swo-
imi domami poselskimi, ieslauiacjami i cyikow sal obiad.
I niechby giali sobie co dzie nowe sceny z ycia polilyczne-
go, Naiodowi dajc wily spokoj, kloiy umoliwi mu zajcie
si lym, co polizebne. Uslaleniem, klo w biednym kiaju po-
winien zaiabia lepiej: nauczyciel, lekaiz czy policjanl. W jaki
sposob zadba o wygodne waiunki piacy dla kadego piy-
walnego pizedsibioicy. Jak zalioszczy si o lych, kloizy si
w nowoczesnym wiecie nie wyiabiaj, a lake o lych, kloizy
si wanie zeslaizeli. Tym by si Naiod mog wledy zaj.
Gdyby Naiod si zgodzi i pizekaza polilykom leien na
Wiejskiej, naleaoby go dodalkowo jeszcze odgiodzi od iesz-
ly kiaju, zapewniajc jedynie usugi niezbdne do ycia: slay
dowoz wody pilnej i slandaidowych iacji ywnociowych,
wywoz mieci i zapewnienie podslawowej opieki medycznej.
Wszyslko z zachowaniem noim euiopejskich i pod slaym
moniloiingiem Helsiskiej Fundacji Piaw Czowieka.
Fakl, musiaby si jeszcze Naiod zgodzi na fnansowa-
nie lego pizedsiwzicia na czas nieokielony moe nie a
lak dugi, jak by si mogo wydawa, ale jednak niekiolki. Ja
bym zachcaa, eby si Naiod zgodzi. Tak czy inaczej, laniej
nam lo wyjdzie ni wymuszane pizez polilykow uczeslni-
czenie w ich nieuslajcym speklaklu. Bo jak si ju polily-
kow odsepaiuje, nie bdzie si Naiod musia deneiwowa,
nie bdzie zasiada pized lelewizoiami, eby by na bieco
w pizepychankach, nie bdzie co iaz lo popada w poczucie
beziadnoci, fiusliacji i beznadziei, nie bdzie liaci czasu
na demokialyczne wyiaanie w Inleinecie opinii na lemal
polilykow.
Naiod zyska wledy spokoj, niepolizebna mu bdzie w la-
kim jak dzi slopniu suba zdiowia, bo wiadomo: Naiod
spokojny lo Naiod zdiowy. Polilycy za doslan lo, co lubi
obecnie najbaidziej, czyli napaizanie si nawzajem po py-
skach oiaz podkopywanie wzajemnych pozycji. A od nas si
w kocu odczepi.
I wledy zakadajc, e Naiod si zgodzi i e si Wiejsk
odizoluje od ieszly kiaju nie bdzie ju miao sensu woa-
nie Juika Owsiaka z lipcowego wywiadu: Idta do wyborow.
Chodzenie na wyboiy w syluacji, kiedy nikl ju nikogo nie
iepiezenluje i lylko nieliczni jeszcze swoim iepiezenlanlom
wieiz, jesl bowiem absuidem. Naleaoby iaczej zakizykn:
Idta przymkn politykow, eby przypadkiem nie wyleli.
A jakby si ju odsepaiowao, jakby slan mocny i na-
piawd wysoki pol woko Wiejskiej, pizy okazji mona by
popiosi Maka Muskala i gieenpeaceowych ekologow, eby
zamiasl wykoszlowywa si na kolej do Auguslowa, pizyku-
wali si do lego polu. Znow: laniej wyjdzie. A chopakow
i dziewczyny od Filipa Ilkowskiego z kolei: eby demolowa-
li sobie len pol pizy PTP, zamiasl jedzi po Euiopie albo
wynajmowa aulokai na Hel. Wiem, e w Juiacie, kiedy by
Bush, nie zamali nawel jednego kwialka na deplaku, sama
widziaam. Ale jak chodz po ionych miaslach, lo koiku-
j ulice i blokuj komunikacj, co Naiodowi jednak lioch
w noimalnym yciu pizeszkadza. A lak nikomu by nie blo-
kowali, lylko w ywym zwaiciu z lymi, o kloiych im chodzi,
mogliby wypiacowywa w pocie czo inny wial, kloiy na
iazie jako nijak nie chce by moliwy.
Gdyby si ju lo wszyslko udao, naleaoby sobie odpo-
wiedzie jeszcze na dwa pylania.
Po pieiwsze: czym w lej syluacji zajyby si media: Caa
czwaila wadza bez spoecznej legilymacji, wszyscy iedak-
loizy i wydawcy chyba by liafli do psychialiykow, nie znaj-
dujc lemalow do codziennej piasy i magazynow infoima-
cyjnych. Chocia waciwie mona by dla nich pizygolowa
dodalkowy ogiodzony, ogiodzony dodalkowo! pas ziemi
woko PTP. Niechby lam na slae pouslawiali kameiy i po-
inslalowali mikiofony. Nie bd mieli kopolu, klo pieiwszy
zdobdzie doslp do infoimacji (pizepiaszam za wyiaenie)
i nie zdaizy im si lo, co oslalnio w Slanach, gdzie dwa he-
likopleiy piywalnych lelewizji zdeizyy si w powielizu,
flmujc jaki pocig (za bandyl oczywicie), a helikoplei
lizeciej slacji nalychmiasl zacz liansmilowa na ywo, jak
szczlki maszyn i ludzi spadaj, palc si malowniczo. Te
laniej wyjdzie.
No i diugie pylanie, lioch liudniejsze. Jeli odizoluje-
my polilykow od zdiowego lizonu ieszly Naiodu w jaki
sposob miaby si ow Naiod izdzi. No lak. Choleia wie.
Pizecie od izdzenia mieli by polilycy, a lych lizeba byo
odizolowa. To co ziobi:
***
Idta przez zboe, we wsi Moskal stoi woali w Kabaie-
ciku Olgi Lipiskiej na zakoczenie scen pizedslawiajcych
sielskie ycie iodzinne poczone z moidobiciem w domu
wilkacowskiego Jana Macieja Kaiola Wcieklicy.
Jeeli sloi jeszcze jakie zboe idla! I nie mailwla si!
Czasem lepiej wiedzie, e si nie wie, co iobi, ni udawa,
e si wie i iobi gupoly. Czasem lepiej robi nic jako ize-
cze Slaiy Wagiel, izecz jasna.
5nna 9eszczanek
Anna Mieszczanek
7a
pojedynczy
rozum
90

91

Z grubej rury
miei Richaida Roilyego na pewno jesl oznak pize-
mijania pewnej epoki we wspoczesnej myli zachodniej.
Zupenie jednak nie wiadomo, czy i co naslpi po zmianie
waily w wialku idei oiaz ich piominenlnych izecznikow.
Roilyemu mona bez cienia wlpliwoci pizyzna za-
sug wyzwolenia flozofi z bianowego skansenu. Wydzia-
y czy inslyluly flozofczne s nie od dzi ponuiym uliapie-
niem. Czasem jeszcze zgaszaj si na nie do osobliwi, ale
ciekawi modzi ludzie, kloizy w okolicach maluiy zaczynaj
si inleiesowa lzw. pizekllymi pylaniami: jak y, co io-
bi, czy Bog islnieje.
U piogu syslemalycznego pobieiania nauki oczekuje
ich zimny piysznic. W moich koszmainych snach nieiaz
powiaca dokloi habililowany, wykadajcy bodaj epislemo-
logi. Zwyk on bia kied w dwa palce, podnosi j uio-
czycie i pogldowo lumaczy: Plalon uwaa, e lej kiedy,
kloi lizymam w iku, nie ma... Jesl lylko kieda-idea... Kanl
odioni kied-zjawisko od kiedy w sobie...
Domylam si, i u Roilyego zamiasl kiedy iden-
lycznie koszmainy szok wywoa pomidoi, kloiym jaki
szacowny slaiszy pan musia mu pogldowo lumaczy
swoje mdioci zza kalediy. Temu bowiem populainemu
dodalkowi do da gownych powici on szkic, w kloiym
miady akademickich badaczy sceplycyzmu za naizu-
canie geniuszom pizeszoci swoich wasnych ogianicze
umysowych. Czy len olo pomidoi islnieje... Czy w samej
izeczy jesl on czeiwony: Nie da si pizypuci, e opa-
lizonych elykiel klasycznych sceplykow Goigiasza, Sek-
slusa Empiiyka, Gassendiego bd wieszcie Humea ob-
chodziy lakie dziecinne, a pizy lym jaowe kweslie, kloie
z pen powag odnajduj u nich wspomniani znawcy. Nad
czym lakim z ca piofesoisk powag moe si gowi
Nielzscheaski wyedukowany flislei, kloiego cakiem liaf-
nie pizezwano u nas niedawno wykszlaciuchem.
Sceplykiem woa Roily na specjalislycznej puszczy
bywa si w pizeomowym momencie, w kloiym pka moc-
ny dolychczas wze uznawanych pizekona. Wyobiamy
sobie kleiyka (w dodalku, co izadkie, wieizcego w Boga),
kloiemu umieia pizewodnik duchowy. Niemiao wypaliu-
je on cudu. Tymczasem misliz naszego bohaleia, zaiaz po
ceiemonialnym wyslawieniu jego zwok na widok publicz-
ny, zaczyna odiaajco wicz mieidzie. Gdy co lakiego
si wydaizy, biegnie si, amic obowizujcy posl, na wod-
k pod kiebas i do pioslylulki.
Roily nie uy lego pizykadu, bo jak si zdaje nie
lubi Doslojewskiego. Poszukujc piknej naocznoci dla f-
lozofcznych poj, kloie bez niej s pusle, wola obiaca si
w swoim lyle z uiodzenia, co wiadomie polwieidzonej
pizynalenoci kigu anglosaskim. By go skomplemen-
lowa klasyczn fiaz z poezji sowiaskiej: z Dickensa
umia on ziobi no biylanl, no islny cud. Odwoaniami
do Oliveia Twisla ilusliowa sw ulubion myl, e zada-
niem lwoicy jesl zmieni nasz sownik pojciowy. Po ulicy
bka si wyndzniae dziecko, kloie ebize i kiadnie. No
lak, ale zblianie si do niego giozi niepizyjemnym incy-
denlem lub pizynajmniej wiaeniem wchowym, poza lym
ma ono pewnie jakich iodzicow, lak wic oslalecznie lo
nie moja spiawa. Dziki Dickensowi, pokolenia pedagogow,
spoecznikow, a z czasem i lideiow polilycznych na miejscu
lego wygodnego zaimka nie moja poslawiy inny: jak naj-
baidziej wasna.
Kady wyboi jesl iownoczenie samoogianiczeniem.
Czylelnikowi z nowej Euiopy o wiele baidziej za pew-
nie ze slaiej ksiki Roilyego pizypominaj nieiaz
Siedmiu wspaniaych. Niby lo adne i szlachelne w inlen-
cjach, ale w poiownaniu z oiyginaem jako iiylujco po-
wieizchowne. Roily do iegulainie pizez niego cylowanych
Heideggeia, Foucaulla czy nawel Deiiidy ma si nie ina-
czej ni ambilny ieysei ameiykaski do Akiio Kuiosawy,
kloiego egzolyczne kulluiowo aicydziea (jak, nie szukajc
daleko, Siedmiu samuiajow) nieiaz adaplowano w Hol-
lywood.
Roily umia jednak szuka siy w swoich sabociach.
Pogionych w diczcych poszukiwaniach Euiopejczykow
zmusza on pidzej czy poniej do pokonu pized koiyfe-
uszem ameiykaskiego piagmalyzmu, Johnem Deweyem.
Niech bdzie poucza e wobec Heideggeia czy jego iy-
wali z lewego bizegu zaangaowa polilycznych, Dewey jesl
banalny, lecz za lo ma on iacj piaklyczn.
Ten a nadlo lypowy Anglosas nie pojmowa, czemu f-
lozofczni pioiocy mieszkacow Slaiego Konlynenlu upai-
li si szuka wiecznych fundamenlow, a polem iozpacza
nad pizepaci, kloi zamiasl nich odkiywali. I podobnie,
wizjoneizy wielkiej polilyki, chlnie sigajcy po bio,
wzbudzali w nim agodn, lecz sla iiylacj. Rzeczywicie
pizyznawa nasze baidziej szczegoowe pogldy i de-
cyzje odsyaj wpiawdzie do ich poznawczego, moialnego
bd wieszcie kulluiowego fundamenlu, lecz on sam wisi
nad Heideggeiowskim niczym, kloie jesl bez iacji. I co
z lego: Nico nie jesl laka sliaszna. Zajizawszy w ni z cie-
kawoci iaz i nie wicej, szukajmy odld z zaoenia pizy-
padkowych i doianych piopozycji, kloie w danym kon-
lekcie wydaj si inleiesujce.
Rownoczesnego pogizebu z Piawd domagaa si, we-
dug niego, Rewolucja. Uczciwszy j slyp doiadza po-
godmy si z demokiacj libeialn, umacniajc j solidn
domieszk paslwa socjalnego. Jednak u schyku ycia
musia sobie uwiadomi, e Ameiyk Deweya, do kloiej
zapiasza, zniszczya koiozja. Iionisla z ulubionego samo-
okielenia, kloiy bez liudu iozbieia z sulanny zniedo-
niaych kapanow, pizesliaszy si odaka podioujcego
po wiecie w kompanii bezmylnego ekspeila. aden z nich
nie boi si konweisacji z byskolliwymi poinlami, kloi
Roily sobie upodoba. I co leiaz:
]acek Zychowcz
Jacek Zychowicz
Ironista
i odak
+drwk
pod
warr
92

93

AUTORZY NUMERU:
Stephen Armstrong brytyjski dziennikarz piszcy przede wszystkim o kulturze. Publikuje
na amach m.in. The Guardian, New Statesman, Sunday Times, Mens Health i Elle.
Wsppracuje take z brytyjskim radiem publicznym. Autor ksiki powiconej dziejom i te-
raniejszoci Ibizy, wspautor m.in. ksiki powiconej historii bielizny na Wyspach Brytyj-
skich. Animator teatralny, prbuje zreszt take swoich si jako autor sztuk. Niespeniony muzyk
gra na basie w niezalenej kapeli.
Eli Avrahami pracownik naukowy w Centrum Bada Ruchu Kibucowego w izraelskim Yad
Tabenkin Institute w Ramat Efal na przedmieciach Tel Awiwu. W swojej pracy badawczej zaj-
muje si przede wszystkim politologi, izraelskim spoeczestwem i polityk oraz komunami
i kibucami. Autor m.in. ksiki The Changing Kibbutz: An Examination of Values and Struc-
ture. Redaktor Kibbutz Lexicon. Wspredaguje powicony kibucom hebrajski kwartalnik
Mifne. Czonek zarzdu International Communal Studies Association (ICSA), zajmujcego
si badaniami nad rnymi rodzajami spoecznoci intencjonalnych. Wieloletni czonek kibucu
Palmachim.
Karioka Blumenfeld (ur. 1978) absolwentka nauk spoecznych na University of Haifa. Po-
chodzi z rodziny pomarcowych emigrantw z Polski. Interesuje si kultur chasydzk, zwasz-
cza postaci cadyka Chaima Halberstama z Nowego Scza i jego wizj skromnego ycia, wyra-
on sowami: Upodobaem sobie biedakw. A wiecie dlaczego? Bo Bg ich sobie upodoba.
Uwielbia specyfczny przejaw kultury masowej, jakim s Teletubbies. Po roku 1989 czsto od-
wiedza Polsk, zakochana w tym kraju, jego kulturze i krajobrazie.
Tadeusz Buraczewski (ur. 1949) inynier, absolwent Politechniki Gdaskiej, specjalista od
turbin wodnych, energetyk. Budowniczy zakadw przemysowych w Polsce i byej NRD. Od
czasw studenckich aktywny na niwie kabaretowej. Wsptworzy kabarety studenckie Ad
Hoc i Jelita. Inicjator trzech imprez: Oglnopolski Gdyski Konkurs Satyryczny O Grud
Bursztynu, Gdyski Konkurs Satyryczny O Strusie Jajo i Kaszubski Turniej Satyryczny w Puc-
ku. Kierownik literacki i zaoyciel gdyskiego kabaretu UNIQ. Stay wsppracownik Programu
III Polskiego Radia (magazyn Parafonia), satyrycznego miesicznika Twj Dobry Humor,
Radia Gdask (felietony i magazyn satyryczny 3 grosze), Radia Eska Nord (magazyn saty-
ryczny Trzynastka) oraz pomorskiej prasy lokalnej. Kontakt: tykocin@op.pl
Ewa Cylwik (ur. 1973) z wyksztacenia arabistka, z zamiowania tumaczka. Zapalona po-
drniczka, przekonana, e regularne ucieczki od cywilizacji i codziennoci s niezbdnym
warunkiem zachowania zdrowia psychicznego. Kocha rnorodno wiata i z niechci myli
o globalizacji, ktra dziaa na zasadzie przyjdzie walec i wyrwna. Mioniczka przyrody, lite-
ratury, kina i wypraw rowerowych.
Joanna Duda-Gwiazda inynier okrtowiec, dziaaczka Wolnych Zwizkw Zawodowych
Wybrzea (1978) i pierwszej Solidarnoci (czonek prezydium MKS-MKZ, Zarzdu Regionu),
w stanie wojennym internowana, niezalena dziennikarka i publicystka (Robotnik Wybrzea,
Skorpion, Poza Ukadem). Od pocztku do dzi konsekwentnie w opozycji do metod i po-
lityki frmowanej przez Lecha Was i jego nastpcw. ona Andrzeja Gwiazdy. Staa wsp-
pracownica Obywatela.
Tomasz Gabi (ur. 1955) polonista, germanista, tumacz, publicysta, w latach 1986-1989 re-
daktor, a od roku 1990 do 2004 redaktor naczelny nieistniejcego ju dzi pisma Staczyk. Pu-
blikuje gwnie w prasie prawicowej, m.in. w Arcanach Nowym Pastwie i Opcji na prawo.
Teresa Grabiska prof. dr hab., fzyk i flozof, autorka odkry, teorii i hipotez naukowych
w fzyce i kosmologii. Autorka ok. 200 prac naukowych oraz kilku ksiek, m.in.: Teoria,
model, rzeczywisto (1993), Poznanie i modelowanie (1994), Od nauki do metafzyki
(1998), Aksjologiczny krg Solidarnoci rekonstrukcja uniwersalizmu Jana Pawa II (z M.
Zabierowskim, 1998), Philosophy in Science (2003). Otrzymaa liczna nagrody za dziaalno
naukow, w tym Nagrod im. M. Kopernika Polskiej Akademii Umiejtnoci. W PRL dziaacz-
ka pierwszej Solidarnoci, za dziaalno polityczn zwolniona w 1982 r. z pracy na uczelni.
Krytyczna wobec sposobu, metod i skutkw transformacji ustrojowej, autorka licznych analiz
zwracajcych uwag na jej bdy i alternatywne moliwoci. Obecnie zwizana z Uniwersyte-
tem Zielonogrskim i Akademi Pedagogiczn w Krakowie.
Tomasz Grzegorz Grosse (ur. 1968) dr nauk spoecznych, absolwent Uniwersytetu War-
szawskiego (Instytut Socjologii oraz Instytut Historii), studia podyplomowe z zakresu integracji
europejskiej (Uniwersytet Warszawski i Uniwersytet w Maastricht). Stypendysta uniwersyte-
tw w Oxfordzie, Florencji, Yale, Georgetown w Waszyngtonie. Ekspert Instytutu Spraw Pu-
blicznych. Czonek Zespou Problemowego ds. Polityki Regionalnej i Przestrzennej przy Komite-
cie Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN. Specjalizuje si w problematyce rozwoju re-
gionalnego, studiach europejskich, administracji publicznej. Opublikowa ponad 100 artykuw
naukowych i okoo 10 ksiek na temat zwizane ze swoj specjalizacj.
Krzysztof Kdziora (ur. 1977) asystent w Katedrze Etyki Instytutu Filozofi Uniwersytetu
dzkiego. Publicysta z boej aski, amator. Eksplorator osobliwych rejonw muzycznych i lite-
rackich. Zawodowo zajmuje si poszukiwaniem normatywnych podstaw demokracji, histori
myli spoecznej i politycznej oraz innymi powanymi sprawami.
Kontras wiatopogld przyrodniczy, pogldy polityczne rwnie, a poniewa to dzisiaj nie-
bezpieczna sprawa woli pozosta anonimowy.
Rafa tocha (ur. 1973) m i ojciec. Doktor nauk humanistycznych, adiunkt w Instytucie
Religioznawstwa UJ. Autor ksiek Katolicyzm a idea narodowa. Miejsce religii w myli obozu
narodowego lat okupacji (Lublin 2002) i Oportet vos nasci denuo. Myl spoeczno-politycz-
na Jerzego Brauna (Krakw 2006). Publikuje tu i wdzie, czyta to i owo, sucha tego i owe-
go. Mieszka w Mylenicach. Stay wsppracownik Obywatela.
Konrad Malec (ur. 1978) przyrodnik, z zainteresowaniem i sympati spoglda na tzw. hipo-
tez Gai, autorstwa Jamesa Lovelocka. Lubi przemieszcza si przy uyciu wasnych si, std ro-
wer i narty biegowe s mu nieocenionymi przyjacimi. Mionik tego, co lokalne i nieuchwytne,
czego nie da si w prosty sposb przenie w inne miejsce. Kad woln chwil spdza na onie
Natury. Stay wsppracownik Obywatela.
Paplo Maruda prawdziwe nazwisko: Jancio Rzecznik (prasowy nieznanej organizacji praw
czowieka). Autor setek znakomitych wierszy, z ktrych jeden na pewno zosta wydrukowany
za Oceanem. W roku 1974 stan na drodze butelki szampana zmierzajcej w stron burty
statku na gdaskiej pochylni od tego czasu na rencie. Bajkopisarz przygarnity dotd jedynie
przez anarchistyczn Ma Parjadk, publicysta niezaangaowany przez nikogo. Zakurzony
naftalin fundamentalista, co chwil si wkurza i chciaby cofn czas jak najdalej. Prze-
ciwnik wszelkich partii i ordownik partii chrzecijaskiej lewicy, ktrej w Polsce nie ma a by
powinna jako jedyna. W swych licznych pseudonimach pozuje na starca, cho jest zaledwie
lekko-prednim dziadkiem.
Anna Mieszczanek (ur. 1954) dziennikarka, zwolniona z pracy w stanie wojennym, w latach
80. redaktorka podziemnego pisma Karta, pniej m.in. prywatny wydawca. W latach 1996-
1997 wiceprezes Spoecznego Instytutu Ekologicznego, uczestniczka ruchu kobiecego. Zao-
ycielka i pierwszy Prezes Zarzdu Stowarzyszenia Forum Mediacji i Mediatorw, inicjatorka
powstania Orodka Mediacji Rodzinnych przy Fundacji Zadba o wiat. Autorka wydanej
w podziemiu i nagrodzonej przez Fundacj Polcul ksiki o wydarzeniach marca 1968 w Pol-
sce oraz wspautorka (z Wojciechem Eichelbergerem) bestsellera Jak wychowa szczliwe
dzieci. Staa wsppracownica Obywatela.
Remigiusz Okraska (ur. 1976) absolwent socjologii (Uniw. lski); z zamiowania spoecznik,
publicysta i poszukiwacz sprzecznoci. Autor okoo 400 tekstw zamieszczonych na amach
czasopism spoeczno-politycznych i portali internetowych rnych opcji (od radykalnej lewicy
i anarchizmu po radykaln prawic), w ktrych od 1997 r. promowa porzucenie przestarza-
ych ideologii, schematw mylowych i podziaw politycznych oraz wskazywa alternatywne
rozwizania. Od jesieni 2001 do lata 2005 r. by redaktorem naczelnym miesicznika Dzikie
ycie, powiconego obronie przyrody i propagowaniu radykalnej ekologii; obecnie stay
wsppracownik tego pisma. Zredagowa polskie edycje kilku ksiek z klasyki myli ekolo-
giczno-spoecznej (A. Leopold, C. Maser, D. C. Korten, D. Foreman) i inne prace o podobnej
tematyce. W kwestii pogldw spoeczno-politycznych sympatyk klasycznej socjaldemokracji i
lewicy patriotycznej, przedwojennego rodkowoeuropejskiego agraryzmu, niemieckiego ordo-
liberalizmu, dystrybucjonizmu Chestertona i Belloca oraz dowiadcze pierwszej Solidarnoci.
Z upywem czasu coraz mniej przywizany do etykietek, sloganw i programw politycznych,
bardziej natomiast do dobra wsplnego i konkretnej pracy na jego rzecz. Czsto za dokadnie
te same dziaania czy opinie jest nazywany przez tpawych lewicowcw faszyst, a przez t-
pawych prawicowcw lewakiem, i dobrze mu z tym. Piwosz. Wspzaoyciel oraz redaktor
naczelny Obywatela.
Katarzyna Piotrowska (ur. 1980) poetka, debiutowaa w dzkiej Dike, publikowaa m.in.
w Konstelacji Cienia i Ulicy Wszystkich witych. Autorka niedawno wydanego tomiku
Dziecko maluje mier. Duch pord ludzi niekiedy widzialny. Mioniczka redniowiecza,
wampirw i cikich brzmie. Kocha drzewa, jest niewolnic ksiek. Obecnie mieszka w Ole-
nicy. Czasem jeszcze ma ochot na studia.
Lech L. Przychodzki (ur. 1956) w 1974 r. wspzaoyciel ostatniej i najbardziej kontrkultu-
rowej grupy literackiej Nowej Fali Ogrodu/Ogrodu-2. W latach 80. jako twrca i krytyk
zwizany z Centrum Sztuki Galeria EL w Elblgu. Lata 1986-90 i 1999-2004 to praca z midzy-
narodow ekip Double Travel, w tym te czasie zwizany by z trjmiejskim Ruchem Spoe-
czestwa Alternatywnego i ruchem Mail Art. Od 1990 r. publicysta, nie tylko ekologiczny. Boha-
ter telewizyjnego dokumentu Jak cier (re. A. Sikorski, 1991). Dopiero w latach 90. wsplnie
z kolegami z b. Ogrodu/Ogrodu-2 wyda trzy tomiki: poniewa noc, ciemnia i czekajc na
pododze na wszystkie pory ycia. Uczestniczy te w projekcie Moje miasto (Gdask 2002).
Samodzielnie natomiast: Licie ze wiata ywych, listy z Krainy Jaszczurek (Lublin 2000), Tao
niewidzialnych (Bensheim 2005) i wito wojny (Elblg 2006). Prcz kierowania od roku
2000 Mail-Artow Ulic Wszystkich witych (www.innyswiat.most.org.pl/ulica/) wsp-
tworzy w latach 2001-2004 niemiecki portal www.RegioPolis.net. Od antyszczytu W-wa 29
zaprzyjaniony z dziaaczami Stowarzyszenia Biedaszyby. Jako flozof sztuki, reportaysta
i tumacz publikuje na amach pism i portali polskich, niemieckich i litewskich. Regularnie pisuje
do elblskiego kwartalnika TygiEL i mieleckiego Innego wiata. Chocia mieszka od niedaw-
na w widniku, czciej spotka go mona we Wrocawiu czy Wabrzychu ni w Lublinie. Stay
wsppracownik Obywatela.
Jarosaw Szczepanowski (ur. 1980) absolwent Wydziau Prawa i Administracji Uniwersy-
tetu dzkiego, troch z przypadku (ale i z zamiowania) zagrzebany w suchych formukach
umw i ustaw. Na co dzie obserwuje destruktywny wpyw kredytw i poyczek na zdrowe
do niedawna jednostki polskiego spoeczestwa.
Jarosaw Tomasiewicz (ur. 1962) doktor nauk politycznych, publicysta, autor ksiek Ter-
roryzm na tle przemocy politycznej (zarys encyklopedyczny), Midzy faszyzmem a anar-
chizmem. Nowe idee dla nowej ery i Ugrupowania neoendeckie w III Rzeczypospolitej oraz
setek tekstw publicystycznych i naukowych. Stay wsppracownik Obywatela.
92

93

Mirosaw Zabierowski prof. dr hab., fzyk, astronom i flozof, doktoryzowa si z wasnej
teorii rozwoju, habilitowa z dorobku stu odkry, teorii i hipotez naukowych. Autor okoo 300
publikacji naukowych i kilku ksiek, m.in. Wszechwiat i czowiek (1993), Wszechwiat
i wiedza (1994), Wszechwiat i kopernikanizm (1998), Wszechwiat i metafzyka (1998),
Aksjologiczny krg Solidarnoci rekonstrukcja uniwersalizmu Jana Pawa II (z T. Grabisk).
Zwizany z opozycj antykomunistyczn, w roku 1982 zwolniony z pracy na uczelni za dziaal-
no polityczn. Krytycznie ocenia sposb i skutki transformacji ustrojowej, zwracajc uwag
w licznych publikacjach na bdne zaoenia wyjciowe, metody i cele tych dziaa. Obecnie
zwizany z Politechnik Wrocawsk oraz Akademi Pedagogiczn w Krakowie.
Andrzej Zybaa (ur. 1966) ukoczy studia w Instytucie Filozofi Uniwersytetu Warszaw-
skiego. Doktoryzuje si w Instytucie Studiw Politycznych PAN. Pracowa m.in. w tygodniku
Wprost i dla TVP. Publikowa m.in. w Rzeczpospolitej, W Drodze, Powcigliwoci i Pra-
cy, Midzynarodowym Przegldzie Politycznym. Autor ksiki Globalna korekta. Szanse
Polski w zglobalizowanym wiecie (2004) oraz wywiadu-rzeki z prof. Jadwig Staniszkis, pt.
Szanse Polski (2005). Prowadzi dziaalno wydawnicz i doradcz. Od listopada 2005 r. do
kwietnia 2006 by czonkiem gabinetu politycznego w Ministerstwie Pracy i Polityki Spoecznej
oraz rzecznikiem prasowym Ministerstwa, obecnie pracuje tame, zajmujc si analityk pro-
blemw spoecznych, tworzeniem ich rozwiza oraz dziaalnoci wydawnicz Ministerstwa.
Stay wsppracownik Obywatela.
Jacek Zychowicz (ur. 1963) dr nauk flozofcznych, polonista, tumacz, muzykolog-amator,
wykadowca akademicki, publicysta. Publikowa m.in. w Dzi, Trybunie, Nowym Tygodniku
Popularnym, Myli Socjaldemokratycznej, Wiadomociach Kulturalnych, Polityce, Prze-
gldzie Tygodniowym, Twrczoci, Sztuce, yciu i Europie. Autor ksiki Mieszanka
wybuchowa. Felietony i powiastki ze wiata jednowymiarowego. Stay wsppracownik
Obywatela.
Tomasz uroch-Piechowski (von Piechowski) (ur. 1974) rodem z Tczewa, przez wiele lat
zwizany z Toruniem, obecnie mieszka i pracuje w Pucku. Pochodzi z rodziny kaszubskiej po raz
pierwszy odnotowanej w roku 1324 w Piechowicach pod Kocierzyn. Z wyksztacenia histo-
ryk-archiwista, czonek Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, jeden z pierwszych pracownikw
Radia Kaszebe z Wadysawowa. Felietonista miesicznika Pomerania. Publikowa m.in.
w Tygodniku Powszechnym, Wizi, Przegldzie Powszechnym i Toposie. Autor nagra-
dzanych wierszy i opowiada. M Magdaleny, ojciec Joanny, przyjaciel kota Balbina. Mionik
tabaki, twrczoci Stanisawa Lema, Thomasa Bernharda, e. e. cummingsa i Raymonda Chan-
dlera. Przeciwnik kolektywizmu, zwaszcza w myleniu.
CENNIK REKLAM NA OKADCE:
(W PENYM KOLORZE)
II strona okadki 1600,- z
III strona okadki 1600,- z
IV strona okadki 2000,- z
CENNIK REKLAM WEWNTRZ NUMERU
1 strona (wewntrzna): 850,- z
1 strony: 450,- z; 1 strony: 250,- z
10% zniki przy zamwieniu 3 lub wicej reklam w
kolejnych numerach, przy wikszych zamwieniach
moliwo negocjacji cen.
Uwaga:
1. Dla zaprzyjanionych inicjatyw obywatelskich stosu-
jemy inny, uznaniowy, cennik reklam.
2. W sprawie patnoci za reklamy oraz szczegw
technicznych prosimy o kontakt telefoniczny lub
poczt elektroniczn z Dziaem Reklam (Konrad Ma-
lec, malec@obywatel.org.pl, tel/fax: /42/ 630 17 49).
3. Zastrzegamy sobie prawo odrzucenia reklam oraz
zamieszczania ich za darmo.
4. Moliwa jest nieodpatna reklama w Obywatelu
pod warunkiem zamieszczenia naszej reklamy w in-
nym czasopimie. Decyzja o wymianie reklam zaley
od jakoci, nakadu, dystrybucji i zawartoci pisma,
ktre proponuje wymian. Chtnych prosimy o kon-
takt w sprawie ustalenia warunkw ew. wymiany.
5. Za tre reklam i poczynania reklamodawcw nie
ponosimy odpowiedzialnoci, cho staramy si
sprawdza ich rzetelno przed drukiem.
ZAMAWIANIE PUBLIKACJI
UWAGA! Wypeniajc kupon zamwienia miej na uwa-
dze, e poczta i/lub bank przekazuj nam tre Twojego
tre zamwienia drog elektroniczn. Kupony wype-
niane przez Ciebie nie s nam przekazywane. Ich tre
przepisywana jest w miejscu wpaty (przez pracownika
poczty lub banku), niestety, bardzo niestarannie, na
og bez informacji co zostao zamwione, z pomyka-
mi w adresie i bez polskich liter.
W celu szybkiego i sprawnego zrealizowania Twojego za-
mwienia prosimy aby wysa do nas, w lad za wpat
na poczcie lub w banku, pen informacj (liczb i rodzaj
produktu, swj dokadny adres, telefon, e-mail) dotycz-
c zamwienia: poczt elektroniczn (zamowienie@oby-
watel.org.pl), na kartce pocztowej (na adres redakcji) lub
faksem (/042/ 630-17-49).
Prosimy o kontakt wszystkie osoby, ktre nie otrzy-
may zamwionych produktw w cigu 20 dni od
momentu dokonania wpaty na nasze konto.
PRENUMERATA
Obywatel ukazuje si co dwa miesice sze razy w
roku. Przyjmujemy prenumerat roczn (6 numerw pi-
sma), ktrej koszt wynosi 42 z.
Aby zamwi prenumerat wystarczy wpaci na nasze
konto 42 z, podajc na blankiecie wpaty, od ktrego
numeru zaczyna si prenumerata, oraz koniecznie!
swj dokadny i czytelny adres pocztowy, a w miar
moliwoci take telefon i e-mail, by uatwi kontakt w
razie potrzeby.
Prenumerata roczna nie musi pokrywa si z rokiem
kalendarzowym oznacza ona jedynie ch otrzymania
kolejnych szeciu numerw Obywatela, np. od numeru
2 (34)/2007 do numeru 1 (39)/2008.
Uwaga! Zamawiajcy prenumerat moe otrzyma
gratisowo jeden z dostpnych w sprzeday numerw
archiwalnych Obywatela. Prosimy o dopisanie na
blankiecie wpaty, ktry numer jest zamawiany gratiso-
wo, np. GRATIS mO 21
KSIGARNIE I SKLEPY PROWADZCE
STA SPRZEDA OBYWATELA:
Bydgoszcz
Ksigarnia, ul. Dworcowa 51B/4
Biaa Podlaska
Ksigarnia So, Pl. Wolnoci 12
Gdask
Ksigarnia Literka Uniwersytet Gdaski, Wydzia
Filozofczno-Historyczny, ul. Wita Stwosza 55
Krakw
Ksigarnia Akademicka, ul. w. Anny 6
Gwna Ksiegarnia Naukowa, ul. Podwale 6
Ksigarnia Korporacja Ha! Art, Bunkier Sztuki,
pl. Szczepaski 3a
Krosno
Ksigarnia Antykwariat, ul. Portiusa 4
d
Biuro redakcji Obywatela, ul Wickowskiego 33/127
Sklep Zdrowa Chatka, ul. Wlczaska 25
Cosiedrewnosie, Piotrkowska 111
Zielone Pola Zdrowa ywno, ul.Nawrot 2a
Pozna
Bookarest, Stary Browar, Dziedziniec Sztuki,ul. P-
wiejska 42
Poznaska Ksigarnia Naukowa Kapitaka,
ul. Mielyskiego 27/29
Kapitaka, ul. Niepodlegoci 4 (przy Collegium Novum)
Kapitaka, Pl. Nankiera 17, budynek Ossolineum
Ksigarnia Uniwersytecka, ul. Zwierzyniecka
Ksigarnia Uniwersytecka, Filia w Collegium Histori-
cum, ul. w. Marcin 78
Acid Shop, ul. Ogrodowa 20
Szczecin
Ksinica Pomorska, ul. Podgrska 15/16
Warszawa
Ksigarnia Uniwersytecka Liber, ul. Krakowskie
Przedmiecie 24
Gwna Ksigarnia Naukowa im. B. Prusa, ul. Krakow-
skie Przedmiecie 7
XLM Ksigarnia Ludzi Mylcych, ul. Tamka 45
Ksigarnia Antykwariat Kapitaka, ul. Marsza-
kowska 6
Sklep Vega, al. Jana Pawa II 36c (na tyach kina
Femina)
Ksigarnia Spis treci (Zamek Ujazdowski), Al. Ujaz-
dowskie
Skad Tanich Ksiek, ul Koszykowa 59
ty Cesarz (sklep wydawnictwa Wegetariaski
wiat), ul. Bruna 34
Ksigarnia i Klub Czuy Barbarzyca, ul. Dobra 31
Resursa, Krakowskie Przedmiecie 62
Wrocaw
Ksigarnia Chrobry, ul. Jagielloczyka 22
Ksigarnia SFERA, ul. Szczytnicka 50/52.
SZUKAJ NAS TAKE
W SALONACH PRASOWYCH
EMPIK,
KOLPORTER,
INMEDIO,
RELAY I RUCH
INFORMACJE:
94

95

13 czerwca
Koniad Malec z Obywalela udzieli
wywiadu dla Wiadomoci (TVPr), po-
wiconego aigumenlom slojcym za oby-
walelsk kampani TIR-y na loiy!, kloi
piowadzimy od lal.
16-17 czerwca
W owiczu odbyo si diugie ju szko-
lenie dla Sieci Lideiek, w iamach kampanii
Ziobione, docenione, wiele waile..., po-
wiconej dowailociowaniu piacy domo-
wej kobiel. Wicej infoimacji o kampanii
(w lym pelycja, o kloiej podpisywanie sei-
decznie piosimy wszyslkich czylelnikow)
na slionie hllp:llwww.kasakobiel.oai.pll
18 czerwca
W odzi miaa miejsce inauguiacja
wyslawy TIR-y na loiy!, piomujcej pize-
noszenie czci lianspoilu samochodowe-
go na plalfoimy kolejowe.
21 czerwca
Micha Sobczyk wzi udzia w imieniu
Inslylulu Spiaw Obywalelskich w zoiga-
nizowanym w Waiszawie Midzynaio-
dowym Foium Piewencja czy Ponowne
Uwizienie:, powiconym wymianie do-
wiadcze i najefeklywniejszych piaklyk
w iozwizywaniu pioblemow winiow na
iynku piacy. Temal len bdzie w pizyszo-
ci pizedmiolem ailykuu, kloiy opubliku-
jemy w Obywalelu.
25 czerwca
W oiganizowanych pizez nasze io-
dowisko szkoleniach dla czonkow iad
piacownikow w Kalowicach wzio udzia
ok. oo osob (chlnych byo piawie lizy
iazy lyle!). Spolkanie zoslao baidzo pozy-
lywnie ocenione pizez uczeslnikow, a jego
szczegoln wailoci bya oywiona dysku-
sja, podczas kloiej wymieniano piaklyczne
dowiadczenia z dziaalnoci iad. Liczne
byy pioby o wiksz liczb podobnych
spolka. Sliona naszej kampanii na izecz
iozwoju iad: www.iadypiacownikow.infol
(znale lam mona m.in. infoimacje o ko-
lejnych szkoleniach).
28 czerwca
W odzi odbyy si kolejne Filmowe
Konfionlacje Obywalelskie, oiganizowane
pizez Inslylul Spiaw Obywalelskich pizy
wspopiacy Obywalela, Obywalelskiej
Agencji Infoimacyjnej OAI.pl i Fundacji
na izecz Kulluiy ywej Biae Gawiony.
Tym iazem obejize mona byo flm pl.
Mieszkacy Ziemi (Eailhlings), powi-
cony okiulnej eksploalacji zwieizl w imi
maksymalizacji zyskow czowieka.
Lipiec
Tiway sliajki w subie zdiowia. Na
palcach jednej iki mona policzy io-
dowiska, kloie zwiacay uwag opinii
publicznej, e le piolesly, zwaszcza w wy-
konaniu cieszcych si spoecznym sza-
cunkiem pielgniaiek, s pizez ionych
cwaniakow (lake silne lobby libeialne,
skupione w Ogolnopolskim Zwizku Za-
wodowym Lekaizy) wykoizyslywane do
lego, by nieposlizeenie foisowa dalsz
piywalyzacj syslemu opieki zdiowolnej.
My naleelimy do lej giupy, kloia kiy-
lycznie ocenia owo piywalyzacyjne diu-
gie dno pioleslu pielgniaiek. Wiaz ze
Slowaizyszeniem Pacjenlow Piimum Non
Noceie oiaz Now Lewic bylimy lake
sygnalaiiuszem slanowiska pizygolowa-
nego pizez l oslalni oiganizacj, kloie
byo iozdawane podczas akcji ulolkowych
w odzi i Waiszawie. Zachcamy do za-
poznania si z infoimacjami i komenla-
izami na lemal syluacji suby zdiowia,
kloie iegulainie zamieszczamy na slionie
www.obywalel.oig.pl
5 lipca
Na zapioszenie Biuia Infoimacyjnego
Pailamenlu Euiopejskiego w Waiszawie
Joanna Suciu z naszego Inslylulu Spiaw
Obywalelskich pojechaa na sesj plenain
Pailamenlu Euiopejskiego do Sliasbuiga.
W czasie lej sesji dyskulowane byy m.in.
kweslie zwizane z ochion iodowiska.
Joanna bya le w Wydziale Planowania
Uibanislycznego Uizdu Miasla Sliasbuig,
gdzie iozmawiaa na lemal lianspoilu.
Miaslo lo synie z jednego z najlepszych
iozwiza syslemowych na izecz lianspoi-
lu zbioiowego i ioweiowego.
5 lipca
W Nowej Hucie odbya si fologiafcz-
na wyslawa pleneiowa pod hasem Nowa
Hula najmodsza sioslia Kiakowa, slano-
wica cz piojeklu iealizowanego z oka-
zji ,,o-lecia lokacji Kiakowa. Jednoczenie
w Galeiiach Nowohuckiego Cenlium Kul-
luiy mona oglda kilka wyslaw powico-
nych lemu miejscu, m.in. Czas zalizymany
fologiafe z dawnych lal z leienow Nowej
Huly i okolic, bdc efeklem piojeklu ob-
jlego palionalem medialnym Obywalela.
Wyslawy poliwaj do io wizenia.
9 lipca
W Rzeszowie odbyy si kolejne z oi-
ganizowanych pizez nas szkole dla iad
piacownikow. W szkoleniach, powszech-
nie uznanych za udane, wzio udzia ok.
,, osob. Tiadycyjnie pizeiwy pomidzy
poszczegolnymi blokami lemalycznymi
wypenia ywa dyskusja z piowadzcym
i pomidzy uczeslnikami.
13-15 lipca
W Kiasnymslawie odby si, objly
naszym palionalem medialnym, II Ogol-
nopolski Pizegld Kina Alleinalywnego
Z
obywatelskiego frontu
W
Y
S
T
A
W
A
T
I
R
Y

N
A
T
O
R
Y
W

P
A
S
A

U

S
C
H
I
L
L
E
R
A
W

O
D
Z
I
.

F
O
T
.

P
R
Z
E
M
E
K

S
T
A

C
Z
A
K
94

95

Klaps ioo,, zoiganizowany pizez Slo-
waizyszenie Ekologiczno-Kulluialne FRE-
EDOM. Jednym z jego goci by iedakloi
Obywalela, Rafa Goiski. W iamach pize-
gldu odbyy si liczne seanse powicone
lemalom alleinalywnym aklywnoci
obywalelskiej, ekologii, piawom czowieka,
ale mona le byo zobaczy flmy fabulai-
ne i ekspeiymenlalne. Wydaizeniu lowa-
izyszyy ionoiodne konceily, waiszlaly,
szkolenia oiaz dyskusje (szczegoowe infoi-
macje na slionie hllp:llwww.klaps.oig).
My zapiezenlowalimy lizy flmy z Fil-
moleki Obywalela: Uczc si od Ladakh,
Ludzie Juianda i Dwa Koloiy. Uczeslni-
cy pizegldu olizymali nieodpalnie aichi-
walne numeiy Obywalela z doczony-
mi pylami z flmami Biand New Woild
i Ludzie Juianda. Dzikujemy seidecznie
oiganizaloiom za zapioszenie!
23 lipca
Zoiganizowalimy naslpne szkolenia
dla czonkow iad piacownikow lym ia-
zem w Gdasku ok. o osob miao szans
dowiedzie si wicej na lemal pizepisow
dolyczcych piaw piacownikow w zakiesie
doslpu do infoimacji o ich pizedsibioi-
slwach oiaz wymieni dowiadczenia.
24 lipca
Koalicja Lanckoioska, kloi wspo-
lwoizymy, zoya w Kancelaiii Piemieia
lisl olwaily z poslulalami oiganizacji eko-
logicznych, dolyczcymi oiganizacji w na-
szym kiaju mislizoslw Euiopy w pice no-
nej. Ekologiczne oiganizacje pozaizdowe
wyiaziy nadziej, e Euio iori bd slay
pod znakiem spiawnej, wygodnej, laniej
i ekologicznej komunikacji zbioiowej, nie
za absuidalnej iozbudowy diog, oiaz e
inweslycje na polizeby lej impiezy bd ie-
alizowane z poszanowaniem ochiony pizy-
iody i kiajobiazu. Oiganizacje obywalel-
skie zoyy jednoczenie ofeil wspopiacy
z izdem pizy lym pizedsiwziciu.
27 lipca
Licznik odwiedzin na naszej slionie
inleinelowej zanolowa r milion i roo
lysicy wej na slion gown. Liczba
la obejmuje lylko unikalowe, pojedyncze
wejcia na slion gown, bez liczby od-
wiedzanych podslion lych oslalnich jesl
znacznie wicej.
3 sierpnia
Na Zamku Giodno w Zagoizu l-
skim mia miejsce I Ogolnopolski Fesliwal
Filmow Amaloiskich Biaa Dama ioo,,
objly naszym palionalem medialnym.
Uczeslnicy fesliwalu, zoiganizowanego
pizez Fundacj Aklywizacji i Rozwoju
Obszaiow Wiejskich oiaz Maych Miasl
Nasze Sudely, mieli okazj zapozna si
z Obywalelem oiaz flmami Biand New
Woild i Ludzie Juianda, kloie byy do-
czane do ni i8 i naszego pisma.
6 sierpnia
W Biaymsloku odbyo si olwaicie
naszej wyslawy piomujcej lzw. lianspoil
inleimodalny, baidziej pizyjazny dla ludzi
i iodowiska. Wyslawa pokazuje, jak w in-
nych kiajach lianzylowe TIR-y woone
s na plalfoimach kolejowych, nie emi-
lujc spalin, nie powodujc wypadkow,
nie haasujc, nie niszczc diog ilp. Wicej
o kampanii i lowaizyszcej jej wyslawie,
kloi bdzie mona zobaczy w ionych
zaklkach Polski, chlni znajd na slionie
inleinelowej hllp:llwww.liiynaloiy.oai.pll.
Nasza wyslawa odbia si szeiokim echem
w iegionie, budzc liczne konlioweisje
i alaki. Euiodepulowana z Plalfoimy Oby-
walelskiej, Baibaia Kudiycka, zaizucia
wadzom samoizdowym z PiS, e ulegaj
piopagandzie ekologow, a pizecie pai-
lia la popaia budow diogi pizez Dolin
Rospudy w jej anlyekologicznym waiian-
cie. Do lej wizawy pizyczya si cz
piasy lokalnej, jak zwykle ieagujc z hi-
sleii na wszyslko z ekologi w nazwie. To
zieszl dobize pokazuje hipokiyzj lego
iodowiska, kloie z jednej sliony udaje, e
chce popizez budow obwodnic ochioni
mieszkacow pized iuchem TIR-ow, ale
gdy pioponuje si lianspoil lyche TIR-
ow kolej, czyli w sposob nieszkodliwy
dla ludzi, wowczas wciekle alakuj oni
laki pomys. Wida wic jak na doni, e
nie chodzi lu o dobio mieszkacow, lecz
o zyski lobby budowniczych diog oiaz
spekulanlow giunlami wzdu planowa-
nych lias samochodowych. Co ciekawe,
w caym konfikcie po naszej slionie sla-
na lokalna Gazela Wyboicza, co po iaz
kolejny pokazuje, e w Polsce podziay
polilyczne i ideowe pizebiegaj w duo
baidziej skomplikowany sposob ni si lo
wydaje pioslakom z lewa i piawa.
6 sierpnia
We Wiocawiu miay miejsce szkole-
nia w iamach naszej kampanii na izecz iad
piacownikow. Pomimo okiesu uilopowego
wzio w nich udzia ok. o osob, kloie wy-
kazyway baidzo due zainleiesowanie le-
malyk, czego dowodem bya spoia liczba
pyla z sali i oywiona dyskusja.
7 sierpnia
W Szczecinie odbyo si spolkanie pod
hasem Polskie media iegionalne w walce
o wolno sowa, w iamach kloiego miaa
miejsce m.in. dyskusja oiaz pokaz biaoiu-
skiego flmu Czeinobylskie dungle. Go-
ciem spolkania by Lech L. Pizychodzki
flozof szluki, ailysla (m.in. poela i auloi
flmow dokumenlalnych), niezaleny pu-
blicysla i spoecznik, od baidzo wielu lal
lake dziaacz iuchu ekologicznego, slay
wspopiacownik Obywalela.
7 sierpnia
Na amach ogolnopolskiego pisma
Dziennik ukazaa si opinia Koniada
Malca na lemal piowadzonej pizez Inslylul
Spiaw Obywalelskich kampanii spoecznej
pod hasem TIR-y na loiy!. Wailo zauwa-
y, e Dziennik jesl pieiwszym duym
ogolnopolskim czasopismem, kloie zapio-
sio na swe amy pizedslawiciela iodowi-
ska od ponad ro lal walczcego o iacjonal-
ny lianspoil w Polsce.
Dodalkowe infoimacje o wikszoci
wspomnianych obywalelskich akcji znale
mona w aichiwum naszej sliony inleine-
lowej (www.obywalel.oig.pl) cz z nich
nadal mona wespize!
R
A
F
A

R
S
K
I

P
O
D
C
Z
A
S

F
E
S
T
I
W
A
L
U

K
L
A
P
S

2
0
0
7
96

97

www.obywatel.org.pl/sklep
K1 David C. Korten, wiat po kapitalizmie.
Alternatywy dla globalizacji
Biblioteka Obywatela 2002, 300 stron, cena 25 z.
Jedna z najlepszych na wiecie prac omawiajcych kwesti
globalizacji i jej skutkw spoecznych. Autor jest ekspertem
Midzynarodowego Forum ds. Globalizacji, jednym z naj-
tszych umysw ruchu antyglobalizacyjnego. Korten to
doktor nauk ekonomicznych, wykadowca Uniwersytetu
Harvarda, dziaacz ruchw obywatelskich. To mdra, in-
spirujca ksika, przepeniona trosk o godne ycie ludzi
i stan rodowiska naszej planety.
K4 Dave Foreman,
Wyznania wojownika Ziemi
Biblioteka Obywatela 2004, 282 strony, cena 28 z.
Znakomita ksika legendarnego dziaacza radykalnego ru-
chu ekologicznego, zaoyciela organizacji Earth First!. Po 20
latach dziaalnoci Foreman dokonuje rozrachunku. Wskazu-
je blaski i cienie ekologii radykalnej i instytucjonalnej, wzywa
do oporu wobec cywilizacji przemysowej, ktra bezmylnie
niszczy Ziemi i roztrwania dorobek 3,5 miliarda lat ewolucji.
Jedna z najwaniejszych na wiecie ksiek z tej dziedziny.
KO2 Jos Bov, Francois Dufour,
wiat nie jest towarem
Wydawnictwo Andromeda 2002, 296 stron, cena 27 z.
Znakomita ksika autorstwa dwch francuskich rolnikw-
antyglobalistw, z ktrych jeden, Jos Bov, sta si symbo-
lem walki z patologiami globalizacji. Ksika zawiera ciekawy
i przystpny opis gwnych nastpstw globalizacji, ze szcze-
glnym uwzgldnieniem szeroko pojtej produkcji ywnoci
i sytuacji rolnictwa. Autorzy opisuj take ksztatowanie si
ruchu sprzeciwu wobec globalizacji i jego sposoby dziaania.
KO11 James Goldsmith,
Odpowied zwolennikom GATT
i Globalnego Wolnego Handlu
Wydawnictwo Nortom 1997, 102 strony, cena 10 z.
Jedna z prekursorskich analiz globalizacji i jej skutkw. Autor,
milioner, ktry porzuci udzia w wielkim biznesie, autor syn-
nej ksiki Puapka, sponsor znanego miesicznika The
Ecologist, krytykuje tzw. wolny rynek, ekspansj wielkich
koncernw, rozwarstwienie spoeczne i niszczenie rodo-
wiska. Ta ksika jest kontynuacj Puapki, autor odpiera
w niej zarzuty krytykw i jeszcze dobitniej ukazuje faszy-
wo ideologii neoliberalnej.
KO20 Andrzej Zybaa,
Globalna korekta. Szanse Polski
w zglobalizowanym wiecie
Wydawnictwo Dolnolskie 2004
(seria Poza Horyzont), 267 stron, 28 z, u nas najtaniej!
Analiza sytuacji Polski w zglobalizowanym wiecie. Autor
pokazuje, e ju kilka lat temu nastpi odwrt od globa-
lizacji w ekonomii, gdy zglobalizowana gospodarka oka-
zaa si niestabilna. W latach 90. mielimy do czynienia ze
znaczn liczn kryzysw fnansowych, m.in. w Meksyku,
Azji Wschodniej, Argentynie, Rosji. Rwnie wyniki gospo-
darcze w takich krajach, jak Polska nie s zachcajce. Ksi-
ka omawia wpyw globalizacji na polsk gospodark. Uza-
sadnia, e nasza gospodarka zostaa zbyt szybko i w sposb
nieprzemylany umidzynarodowiona. W efekcie jestemy
bezbronni wobec licznych zagroe, m.in. nie jestemy
w stanie obroni si przed kapitaem spekulacyjnym czy
wrcz kryminalnym przeszukujcym wiatowe rynki w po-
goni za atwym upem. Porcja solidnej krytyki globalizacji
bez histerii i sloganw, za to wiele konkretw. Autor jest
wsppracownikiem Obywatela.
KO26 Jadwiga Staniszkis
w rozmowie z Andrzejem Zyba,
Szanse Polski. Nasze moliwoci
rozwoju w obecnym wiecie
Wydawnictwo Rectus 2005, 176 stron,
cena 25 z u nas najtaniej!.
Ksika jest krytycznym spojrzeniem na sytuacj, w jakiej
znalaza si Polska po 15 latach reform. Jadwiga Staniszkis
omawia zasadnicze bdy popeniane przez kolejne rzdy,
ktre w konsekwencji doprowadziy do 20-procentowego
bezrobocia, znacznej skali ubstwa, dewastacji sfery publicz-
nej. Jedna z najwybitniejszych polskich socjologw prbuje
naszkicowa sposoby wyjcia z tej sytuacji i wskaza reali-
styczne metody przezwycienia kryzysu nie serwuje jed-
nak atwych i przyjemnych recept. Wywiad-rzeka z Jadwig
Staniszkis zawiera wiele ciekawych spostrzee, jego zalet
jest take przystpny jzyk i klarowno wywodu.
KO29 Joel Bakan, Korporacja.
Patologiczna pogo za zyskiem i wadz
Wydawnictwo Lepszy wiat 2006, 254 strony,
29 z u nas najtaniej!.
Korporacja to opowie o najpotniejszej instytucji wsp-
czesnego kapitalizmu; opowie o tym, jak z niepozornej
formacji o wskim i sprecyzowanym zakresie dziaania, do-
szo do powstania instytucji potniejszej ni niejeden rzd
i niejedno pastwo. Autor twierdzi i udowadnia to, e wielkie,
midzynarodowe korporacje s w istocie tworami psycho-
patycznymi, ktre za prawnie usankcjonowany cel stawiaj
sobie wycznie interes wasny kosztem jednostek, caych
spoeczestw i rodowiska naturalnego. Korporacje to dzi
w istocie grone potwory Frankensteina, ktre wymkny
si spod kontroli ludzi, ktrzy stworzyli je przecie kiedy dla
wasnych celw. Jednak ksika, oprcz pesymistycznej dia-
gnozy, zawiera take przesanie optymistyczne nie jest jesz-
cze zbyt pno, by ze procesy powstrzyma i odwrci.
KO30 Piotr Kropotkin,
Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju
Biblioteka Klasykw Anarchizmu 2006, 230 stron,
cena 20 z.
Wznowienie klasycznej rozprawy jednego z gwnych
teoretykw anarchizmu. Ksika prezentuje oryginal-
n, ciekaw i inspirujc wizj dziejw ludzkoci przez
pryzmat dobrowolnej wsppracy i jej roli w tworzeniu
lepszego spoeczestwa. W momencie swego powstania
bya polemik Kropotkina z modnymi wwczas (a dzi
ponownie) skrajnie uproszczonymi, liberalnymi koncep-
Lektura Obywatela nie koczy si na ostatniej stronie
Zapraszamy do naszego
sklepu wysykowego.
BESTSELLER
96

97

cjami konkurencji i walki o byt, zaczerpnitymi z teorii
Darwina. Autor prezentuje wiele przykadw z rnych
epok historycznych, wskazujcych, e samorzdno,
wsppraca i wzajemna pomoc s nie tylko wartociowe
moralnie, ale take skuteczne. Jako bonus, do ksiki w-
czono dwie inne rozprawy Kropotkina: Pastwo i jego
rola historyczna oraz Etyka anarchistyczna.
KO31 Stanisaw Remuszko,
Gazeta Wyborcza - pocztki i okolice
(wydanie nowe, poszerzone!)
Warszawa 2006, 344 strony, cena 40 z.
Trzecie wydanie jedynej w Polsce ksiki krytycznie anali-
zujcej Gazet Wyborcz, zwaszcza jej pierwszy okres,
gdy formowao si imperium Michnika. Autorem jest
byy dziennikarz Wyborczej, ktry prezentuje wiele nie-
znanych faktw i dokumentw. Ksika objta wsp-
czesn cenzur - prawie adne media nie odwayy si
o niej wspomnie! Spokojny, rzeczowy wywd, prezen-
tacja dokumentw - fakty mwi same za siebie. Nowe
wydanie zawiera dodatkowych 100 stron.
KO32 Carlo Petrini, Ben Watson,
Slow Food. Synonim dobrego smaku
i naturalnej ywnoci
Ofcyna Wydawnicza ABA, Warszawa 2006, 280 stron,
cena 32 z.
Pierwsza w Polsce ksika prezentujca oglnowiatowy
ruch Slow Food. Dziaa on na rzecz zachowania tradycji
kulinarnych i regionalnych potraw, krytykuje niszczenie
rnorodnoci ywieniowej i ofensyw mieciarskiego
arcia z barw fast food. Ksika zawiera kilkadziesit
tekstw na temat tego zjawiska: od problemu globalizacji
i ujednolicenia produktw w sektorze produkcji ywno-
ci, przez opis regionalnych tradycji ywieniowych wielu
miejsc wiata i tego, co im zagraa, a koczc na opisach
wielu oryginalnych potraw. Obywatelskie dziaanie zaczy-
na si w Twojej kuchni - przeczytaj o tym!
KO33 Jefrey M. Smith, Nasiona kamstwa
Ofcyna 3.49; 2007, 304 strony, cena 32 z.
wiatowy bestseller, a zarazem pierwsza w jzyku pol-
skim obszerna publikacja nt. niebezpieczestw zwiza-
nych organizmami modyfkowanymi genetycznie. Autor
w przystpny sposb prezentuje obawy naukowcw
wobec tej technologii oraz szczegowo relacjonuje, na
przykadzie USA i Wielkiej Brytanii, zagroenia dla zdro-
wia publicznego zwizane z wprowadzaniem GMO, oraz
nieuczciwe praktyki lobby biotechnologicznego. Dobrze
udokumentowana i pena faktw ksika, ktr mimo to
czyta si jak najlepszy thriller.
KO 34 Guy Debord Spoeczestwo spektaklu
oraz Rozwaania o spoeczestwie spektaklu
Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2006, 256
stron, cena 37 z.
Kultowa i jedna z najwaniejszych ksiek XX wieku. Cao-
ciowa krytyczna analiza wspczesnej polityki, kultury i sys-
temu kapitalistycznego w ich wszechogarniajcej, totalnej
postaci. Spoeczestwo spektaklu powstao w roku 1967
i stao si najpopularniejsz ksik francuskiej modzieo-
wej rewolty maja 68. Rozwaania o spoeczestwie spek-
taklu pochodz z roku 1988 i s analiz zmian, jakie zaszy
od wydania pierwszej ksiki. W polskim wydaniu oba tek-
sty zebrano w jednym tomie i opatrzono wprowadzeniem
przybliajcym posta autora. Debord, czoowy teoretyk
Midzynarodwki Sytuacjonistycznej, sta si inspiracj dla
najbardziej oryginalnych analitykw kultury oraz wielu in-
teresujcych radykalnych mylicieli z lewej i prawej strony
sceny politycznej. U nas taniej ni w ksigarniach.
KO 35 Wojciech Gieyski, Inne wiaty, inne
drogi,
Ofcyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz-Warszawa
2006, 384 strony, cena 34 z.
Pasjonujca ksiki o rnorodnoci kulturowej wiata, o wa-
dach jedynych susznych rozwiza (kapitalistycznych
i komunistycznych), o alternatywnych wizjach, pogldach,
sposobach ycia, modelach spoeczestwa i gospodarki.
Dobitna krytyka tych, ktrzy chc wiat ujednolici i narzuci
wszystkim jeden sposb mylenia i jeden styl ycia. Pochwaa
rnorodnoci, unikalnoci, rozwiza lokalnych, a przy tym
zachta do wymiany dowiadcze, wsppracy, czerpania
z dorobku innych, do rozsdnie pojtej tolerancji.
KO 36 Andy Singer, AUTOkarykatury,
Carbusters Press 2007, 108 stron, cena 9 z
Zabawna karykatura spoeczestwa uzalenionego od samocho-
du. Komiks w ironiczny i prowokacyjny sposb pokazuje to, jak
negatywn rol odgrywa samochd w naszym yciu. Rysunki opa-
trzone cytatami oraz krtkimi esejami na temat rozwoju motory-
zacji i lobby samochodowego. Znakomite, bardzo mieszne rysunki
obrazuj problemy zwizane z nadmiernym rozwojem motoryza-
cji: niszczenie miast i przestrzeni publicznej, zawaszczanie miej-
sca dotychczas przeznaczonego dla ludzi, niszczenie rodowiska,
alienacj spoeczn, marnotrawstwo ogromnych kwot z budetu,
uzalenienie od lobby naftowego itp. wietna lektura zarwno dla
wielbicieli komiksw, jak i zwolennikw rozrywki o charakterze po-
znawczym ze szczypt ironii. Masz szans pomia si co niemiara
i bardziej krytycznie spojrze na samochodowe szalestwo.
KO 37 Carlo Petrini, Slow Food. Prawo do smaku,
Twj Styl 2007, 367 stron, cena 27 z
Animator midzynarodowego ruchu Slow Food, kulinarnych an-
tyglobalistw promujcych tradycyjne, zdrowe jedzenie, przeko-
nuje, e jedna z wanych drg do szczliwszego ycia, a jedno-
czenie troch lepszego wiata wiedzie przez... kuchni. Od tego,
co i z kim jemy, zaley przecie nie tylko nasze zdrowie, ale take
relacje z rodzin i przyjacimi, poczucie tosamoci i lokalne wizi
spoeczne oraz zachowanie rnorodnoci kulturowej i przyrodni-
czej krajw i regionw. Na naszych talerzach skupia si wiele pa-
tologii wspczesnej cywilizacji i gospodarki, dlatego te dziki re-
feksji nad tym, co jemy, mona wyjtkowo dobrze zrozumie, co
jest w yciu naprawd wane. Przez odek do serca i rozumu!
Powyej prezentujemy tylko fragment naszej oferty.
Peny wykaz ksiek, koszulek i numerw archiwalnych
naszego pisma znajdziesz na stronie internetowej
www.obywatel.org.pl/sklep
Do cen ksiek wliczony jest koszt przesyki. Zamwione produkty
przesyamy po otrzymaniu na nasze konto wpaty z zaznaczonymi na
blankiecie symbolami (symbol znajduje si na samym pocztku opisu
produktu, np. K1, KO10 itd.) zamawianych pozycji i podanym dokad-
nym i czytelnym adresem zamawiajcego (mile widziany rwnie telefon
i e-mail w celu atwiejszej komunikacji w przyszoci).
Czas realizacji ok. 2 tygodnie od wpaty. Nie wysyamy za zaliczeniem
pocztowym, gdy jest to drosze (tak!) dla zamawiajcego o 9 z.
Adres redakcji:
Obywatel
ul. Wickowskiego 33/127, 90-734 d
tel./fax. /042/630-17-49;
e-mail: obywatel@obywatel.org.pl
Pienidze prosimy wpaca na konto:
Stowarzysze Obywatele-Obywatelom,
Bank Spdzielczy Rzemiosa w odzi,
nr rachunku 81-8784-0003-0005-0010-0005-8901.
NOWO
NOWO
NOWO
NOWO
BESTSELLER
BESTSELLER
NOWO
NOWO
p r o g r a m
PITEK (19 PADZIERNIKA)
16
00
Otwarcie Festiwalu
16
05
Koci, lewica. dialog debata
Ryszard Bugaj i Marek Jurek,
prowadzenie Piotr Ciompa
18
00
przerwa
18
30
By raz dobry wiat
flm Jerzego Zalewskiego
+ dyskusja z udziaem reysera.
Film powicony jesl poslaci Jana Krzysz-
tofa Kelusa, baida opozycji pizedsolidai-
nociowej.
21
30
spotkanie integracyjne w pubie
SOBOTA (20 PADZIERNIKA)
10
00
spotkanie dla wsppracownikw Obywatela
11
00
debata: Aktywni obywatele w akcji
Danuta Kowalczyk, Grzegorz Groszyk,
Irena Sienkiewicz i Marian Zagrny
prowadzenie Micha Sobczyk
Danuta Kowalczyk piezes odzkiego
Slowaizyszenia Bezpieczna Aulosliada,
od piawie dziesiciu lal nagania pizypad-
ki amania piaw obywalelskich pizy okazji
budowy aulosliady Ar.
Grzegorz Groszyk jeden z animaloiow
oddolnych palioli obywalelskich, kloie
pizyczyniy si do znacznego ogianiczenia
pizeslpczoci w Spychowie (woj. waimi-
sko-mazuiskie).
Irena Sienkiewicz lideika obywalelskie-
go iuchu, kloiy odway si slawi czoo
byemu senaloiowi Heniykowi Slokosie i
ogiomnej izeszy piacownikow nalecych
do niego zakadow, kloie zaliuwaj iodo-
wisko ponocnej Wielkopolski.
13
00
Solidarno Walczca czynny opr
i jego skutki Kornel Morawiecki
14
30
przerwa
15
30
debata Drogi i bezdroa polskiej
lewicy Piotr Ikonowicz,
Mateusz Piskorski i Jarosaw Urbaski,
prowadzenie Remigiusz Okraska
Piotr Ikonowicz jeden z lideiow pailii
Nowa Lewica.
Mateusz Piskorski Samoobiona RP.
Jarosaw Urbaski Inicjalywa Piacownicza.
17
30
przerwa
17
45
NATO na Bakanach i co z tego
wyniko prof. Marek Waldenberg
prof. dr hab. Marek Waldenberg wy-
bilny hisloiyk zwizany z Uniweisylelem
Jagielloskim. Auloi gonej ksiki Roz-
bicie Jugosawii.
19
15
przerwa
19
30
ycie wymyka si spod kontroli
flm Bertrama Verhaaga
Wiod naukowcow jedynie gaislka ideali-
slow spizeciwia si wielkiemu pizemyso-
wi. Pizepiowadzaj oni niezalene badania,
niefnansowane pizez biznes, nad wpy-
wem liansgenicznych iolin i zwieizl na
iodowisko oiaz nasze zdiowie. Ich wyniki
s baidzo niepokojce...
21
30
spotkanie integracyjne w pubie
+ koncert Ryszarda Borkowskiego,
wykonujcego piosenki z repertuaru
Wodzimierza Wysockiego.
NIEDZIELA (21 PADZIERNIKA)
11
00
Drogi i bezdroa zwizkw
zawodowych Grzegorz Ilka
Grzegorz Ilka dziaacz lewicowy i zwiz-
kowy. Wspozaoyciel zwizku zawodowe-
go Konfedeiacja Piacy.
12
30
przerwa
12
45
Niszczenie rolnictwa i psucie
jakoci ywnoci Marek Kryda
Marek Kryda ekspeil w dziedzinie iol-
niclwa, ywnoci i ochiony iodowiska.
Kieiuje polskimi dziaaniami ameiyka-
skiego Inslylulu Ochiony Zwieizl (Ani-
mal Welfaie Inslilule).
14
15
przerwa
14
30
Orkiestra flm Marka Hermana
Hiabslwo Yoikshiie, r,,i iok. W caej po-
nocnej Anglii zamykane s kopalnie. Jed-
nej z niewielkich goiniczych spoecznoci
giozi cakowily upadek. Film opowiada o
losach kopalnianej oikiesliy dlej, kloiej
czonkowie zmuszeni s walczy o pize-
liwanie swojego zespou.
16
30
Zakoczenie Festiwalu
M i e j s c e :
Wykady i pokazy flmowe
Uniwersytet dzki
Wydzia Zarzdzania
ul. Matejki 22/26
aula A0
O r g a n i z a t o r z y :
Magazyn Obywatel
Instytut Spraw Obywatelskich
Szczegowy program i dodatkowe informacje: www.festiwal.obywatel.org.pl
u w a g a !
Oiganizaloizy s w slanie zapewni
siedemdziesiciu uczestnikom
karty z o znik na przejazd kolej
z miejsca zamieszkania do odzi.
Zainleiesowane osoby piosimy
o pilny konlakl pod adiesem
fesliwal(obywalel.oig.pl.
n i e p r z e g a p !
Decyduje kolejno zgosze.
Szczegowy program i dodatkowe informacje: www.festiwal.obywatel.org.pl