Está en la página 1de 112

Eduardo de Almeida Navarro

CURSO DE LNGUA GERAL


(NHEENGATU OU TUPI MODERNO) A LNGUA DAS ORIGENS DA CIVILIZAO AMAZNICA

(1 edio)

Prefcio de D. Edson Damian

So Paulo 2011

Copyright 2011 Eduardo de Almeida Navarro Capa: Clio Cardoso Diagramao: Clio Cardoso Reviso: Eduardo de Almeida Navarro As fotos sem atribuio de crditos so do prprio autor. ISBN: 978-85-912620-0-7

PAYM GRFICA E EDITORA


Av. Moinho Fabrini, 1101 - So Bernardo do Campo - SP

NDICE
PREFCIO INTRODUO PARA LER A LNGUA GERAL MBUESAUA 1: Maria anama MBUESAUA 2: No Rio Negro MBUESAUA 3: So Gabriel up MBUESAUA 4: Maria uuat So Gabriel rupi MBUESAUA 5: Maria uuasmuiep sumuara kunh MBUESAUA 6: Tendaua up MBUESAUA 7: Maria umunh timbi MBUESAUA 8: Maria umbe marandua i mimbra sup MBUESAUA 9: Murasi iuaka up MBUESAUA 10: Pedro usu ukapri kupixua MBUESAUA 11: Maria anama usu uuat-uat MBUESAUA 12: Maria umupuranga suka MBUESAUA 13: Akai pisasu usika
ABREVIATURAS
adapt. - adaptado adj. - adjetivo adv. - advrbio afirm. - afirmativa art. - artigo cl. - classe col. - coleo compos. - composio conj. - conjuno desus. - desusado fal. - falando h. - homem i.e. - isto ilustr. - ilustrao impess. - impessoal indef. - indefinido interj. - interjeio interr. - interrogativo lit. - literalmente m. - mulher modif. - modificado morf. - morfema neg. - negativa num. - numeral nm. - nmero obj. - objeto; objetivo p. - pessoa part. - partcula pess. - pessoa; pessoal pl. - plural posp. - posposio pp. - pessoas pref. - prefixo pret. - pretrito pron. - pronome quantif. - quantificador recpr. - recproco ref. - referente refl. - reflexivo s. - substantivo sing. - singular suf. - sufixo tr. - transitivo v. - ver; verbo var. - variante

5 6 8 9 16 21 30 39 47 54 63 71 79 86 93 97

A meus pais, Gabriel Navarro e Dalva de Almeida A meus alunos do curso de Lngua Geral (Nheengatu) da USP, das turmas de 2010 e 2011, para os quais este livro foi preparado1.

Seus nomes esto na pgina 112. 4

PREFCIO Sinto-me honrado e feliz em apresentar esta primorosa gramtica de nheengatu. Felicito o professor Eduardo de Almeida Navarro, doutor em Letras, que nos brinda com esta obra destinada a revitalizar o nheengatu como lngua que participou da histria da Amaznia e ajudou a criar a identidade cultural da maior regio do Brasil. O professor Eduardo hospedou-se em minha casa. Pude acompanhar de perto a competncia e dedicao com que confrontou a gramtica que leciona na conceituada USP com a lngua falada pelos bars e por outros povos indgenas e no indgenas da bacia do rio Negro. Trouxe at alguns dos seus aplicados alunos paulistas para colaborar nesse dilogo intercultural. Dava gosto ver quando se reuniam noite, no Warir da FOIRN (Federao das Organizaes Indgenas do Rio Negro) para dialogar com os professores e outros falantes de nheengatu de So Gabriel. Fruto dessa interao so os dilogos que ilustram cada uma das lies. As fotografias ajudam a ver o rosto dos ndios e algumas paisagens tpicas da regio mais bela e mais bem preservada da Amaznia. A lngua uma riqueza cultural tecida com tradies, costumes, viso de mundo e relaes humanas que revelam o ser e a alma de um povo. A lngua defesa, progresso e projeo. O professor Eduardo alia-se ao crescente nmero de linguistas que nos ensinam o quanto precioso e imprescindvel preservar uma lngua, mesmo falada por poucos e nos rinces mais longnquos deste pas. A imensa bacia do rio Negro abrange mais de 300.000 quilmetros quadrados, que coincidem com a rea geogrfica da diocese de So Gabriel da Cachoeira. Mais de 90% da populao constituda por 23 povos indgenas. Ainda so faladas 18 lnguas. Trata-se, por tanto, de um espetacular e atraente laboratrio lingustico. O municpio de So Gabriel da Cachoeira, alm do portugus, adota os idiomas tucano, baniua e nheengatu como lnguas oficiais. Assim, esta gramtica adquire importncia ainda maior quando a situamos neste contexto. Kuekaturet (muito obrigado), professor Eduardo, em nome de todas as pessoas que encontraro nesta gramtica o caminho para recuperar e revitalizar o patrimnio cultural que o nheengatu, mantendo viva a lngua que fornece milhares de vocbulos ao portugus do Brasil. Por fim, esta gramtica, qual mgico cordo umbilical, evitar o rompimento dos laos afetivos com nossas origens. Dom Edson Tasquetto Damian Bispo de So Gabriel da Cachoeira - AM
5

INTRODUO A lngua geral e o nascimento de uma civilizao amaznica Quando os portugueses chegaram ao Brasil, em 1500, a lngua que se falava na maior parte da costa brasileira era aquela que hoje chamamos tupi antigo. Os indgenas da costa que falavam variantes dialetais dessa lngua eram chamados genericamente de tupis, segundo o que mostra Anchieta em seu auto teatral Na Aldeia de Guaraparim (versos 183-189). Eram eles os potiguaras, os tupinambs, os caets, os tupininiquins, os tupis da capitania de So Vicente etc. Os tupis eram considerados os pais de todos os ndios da costa, segundo o que nos informa o jesuta Simo de Vasconcelos. A lngua tupi de So Vicente, a de Pernambuco (gramaticalizada pelo padre Lus Figueira) e a do Maranho tinham algumas diferenas com relao ao tupi que Anchieta gramaticalizou. Este chamado erroneamente, s vezes, de tupinamb por um pequeno nmero de pessoas do campo da lingustica estruturalista. Os que usam tal designativo ou pouco sabem do tupi antigo ou s o dominam em nvel estrutural. As sutilezas que somente os textos e a literatura revelam so-lhes desconhecidas. Nenhum deles conhece o tupi antigo como o fizeram Lemos Barbosa e Frederico Edelweiss. Por essa razo que, at hoje, no foram publicadas as cartas dos ndios Camares, do sculo XVII, que um desses linguistas estruturalistas foi buscar na Holanda na dcada de noventa. No basta saber lingustica para se conseguir ler textos antigos. Com efeito, o pouco prestgio de que goza a Filologia entre os que se deixam fascinar por modismos explica-se pelo muito trabalho necessrio a quem se dedica quela: domnio de lnguas clssicas, estudo diuturno dos seus textos etc. Os tempos de hoje so infensos a isso... Nem mesmo a norma culta do portugus ainda respeitada nos textos especializados das letras e da lingustica... Podemos dizer que o tupi antigo foi falado at o final do sculo XVII, aps o que se foi transformando na lngua geral, em seus dois principais ramos, o do Norte e o do Sul. A lngua geral do Norte transformou-se no nheengatu da Amaznia e a do Sul desapareceu completamente no incio do sculo XX. H indcios de que tenha havido uma lngua geral tambm na costa leste do Brasil2. Com efeito, o prprio Gregrio de Matos disse em seus versos: H cousa como ver um paiai / Mui prezado de ser Caramuru / Descendente de sangue de Tatu / Cujo torpe idioma Cobep? Cobep corruptela de Ereicobpe? (Passas bem?), forma de cumprimento em tupi antigo (Catecismo de Antnio de Arajo, 1618, p. 54). Ora, se os ndios paiais, que no eram tupis, diziam isso, porque tambm houve lngua geral na Bahia.

V. Lobo, Tnia C. Freire et al., na bibliografia. 6

A lngua geral amaznica, ainda falada no vale do rio Negro e, desde o sculo XIX, tambm chamada nheengatu, irm da lngua geral meridional, que desapareceu no incio do sculo XX. Esta se irradiara a partir da capitania de So Vicente para Minas Gerais, Gois, Mato Grosso e para as capitanias do sul do pas, seguindo o rastro dos paulistas que avanavam com suas entradas e bandeiras. Essas lnguas gerais deixaram sua herana nos nomes geogrficos e na lngua portuguesa do Brasil. A lngua geral amaznica no foi lngua de nenhum grupo indgena antes da chegada dos europeus Amrica. Ela comeou a se formar no Maranho e no Par da lngua falada pelos tupinambs que ali estavam e que foram aldeados pelos missionrios jesutas, juntamente com muitos outros ndios de outras etnias e de outras lnguas. Essa lngua foi aquela em que se expressou a civilizao amaznica, que se definiu a partir da insero dos ndios no mundo do colonizador branco mediante sua escravizao ou pela mestiagem. Dezenas de povos indgenas diferentes a falaram. ndios de diferentes lnguas e culturas conheciam-na. Com ela passou a se formar o Brasil caboclo do Norte, a civilizao ribeirinha da maior regio deste pas. At 1877 a lngua geral foi mais falada que o portugus na Amaznia, inclusive nas suas cidades, grandes ou pequenas, situadas s margens dos seus rios e igaraps: Belm, Manaus, Macap, Santarm, Tef, bidos etc. Somente naquele ano que o portugus a sobrepujaria no norte do Brasil, quando mais de quinhentos mil nordestinos, fugidos da seca, migraram para a Amaznia. Foi por meio das lnguas gerais que a Amrica indgena encontrou-se com a Amrica portuguesa. Elas representavam um encontro de mundos. Nascia, finalmente, o Brasil. Neste curso apresentamos uma gramtica normativa do nheengatu, tal como o lemos nos seus vrios autores, mas respeitando os fatos lingusticos da lngua geral falada hoje em dia, principalmente nos centros urbanos do mdio e alto rio Negro. O tupi antigo e as lnguas gerais, diferentemente de outras lnguas indgenas, sobrepujaram o portugus no Brasil em pocas passadas. As outras lnguas indgenas sempre ficaram restritas aos lugares em que seus falantes viviam ou vivem. Aquelas dominaram o Brasil colonial (e a Amaznia, em particular, at a stima dcada do sculo XIX). Felizmente, o grande pblico interessa-se, e muito, pela lngua ndgena clssica e pelas lnguas gerais do Brasil. A esse pblico, aos que falam ou querem falar o nheengatu e a todos os que amam as razes da cultura brasileira destina-se esta obra.

PARA LER A LNGUA GERAL O uso dos acentos grficos das palavras do nheengatu obedecer, neste curso, quase s mesmas regras que se aplicam para seu uso nas palavras do portugus. Assim: 1) Palavras oxtonas terminadas em I ou U, que seguem consoantes, no recebem acento grfico: iasi (leia ias); nheengatu (leia nheengat). 2) As palavras oxtonas terminadas em A ou E so acentuadas: iuk, er. 3) As palavras paroxtonas terminadas em I ou U recebem acento na penltima slaba: kri; smu. 4) As palavras proparoxtonas so sempre acentuadas: pitrupi. 5) Os hiatos I e U so acentuados graficamente, em qualquer posio em que estiverem: kuri; piaua; su; Boina (pelo Novo Acordo Ortogrfico da Lngua Portuguesa, esta ltima se escreve Boiuna, sem acento). 6) Acentua-se o ditongo eu em posio final: ieru; umundu. Alguns fonemas do nheengatu K - ser usado em lugar de QU ou de C antes de A ou U. S - nunca tem som de Z, mas sempre de ou SS: asu (leia a) - vou R - sempre brando, como em arara ou marido. G - tem sempre o som gutural e nunca som de J (como em guitarra): upurungit (leia upurunguit) Todas as vogais tm as suas correspondentes nasais: , e, i, u. H uma tendncia de certos fonemas nasais tornarem-se orais: paran ou paran - rio nha ou nha - aquele (a) irumu ou irmu - com No usaremos neste curso as letras W e Y para grafar semivogais. Usaremos, em seu lugar, U e I, respectivamente. Isso porque acreditamos que o uso daquelas letras provocaria problemas para a aprendizagem das crianas, que hoje sempre so alfabetizadas tambm em portugus, lngua em que no se fazem distines grficas entre vogais e semivogais. Neste curso evitaremos usar desnecessariamente palavras de origem portuguesa. Empregaremos palavras nativas, mesmo que algumas j sejam pouco usadas.
8

1 MBUESAUA IEPESAUA (primeira lio)

MARIA ANAMA

-Puranga ara! Au ta ind? -Ix Maria. -Ind puranga, Maria!

-Au ta uiku ik? -Pedro, Maria mena, uiku ik. -Puranga pituna, Pedro! Mai ta ind resas? - Puranga te asas.
9

-Au ta a? -A Antnio, Maria mimbira. Pedro, Antnio, aint Maria anama-it. -Puranga karuka, Antnio! Ind puranga! -Kuekatu ret!
KARIUA NHEENGA RUPI (Em lngua de branco, em portugus): A FAMLIA DE MARIA -Bom dia! Quem voc? -Eu sou Maria. -Voc bonita, Maria! -Quem est aqui? -Pedro, marido de Maria, est aqui. -Boa noite, Pedro! Como voc passa? -Passo bem mesmo. -Quem ele? -El Antnio, filho de Maria. Pedro e Antnio, eles so os familiares de Maria. -Boa tarde, Antnio! Voc bonito! -Muito obrigado!

MBUESAUA NHEENGATU RES I- A CONJUGAO DOS VERBOS NO INDICATIVO E OS PRONOMES PESSOAIS IKU - estar ix aiku - eu estou ind reiku - tu ests; voc est a uiku - ele(a) est iand iaiku - ns estamos penhe peiku - vs estais; vocs esto aint (ou t) uiku - eles(as) esto
10

SAS - passar ix asas - eu passo ind resas - tu passas; voc passa a usas - ele(a) passa iand iasas - ns passamos penhe pesas - vs passais; vocs passam aint (ou t) usas - eles(as) passam II- AS CLASSES DE PRONOMES PESSOAIS Os pronomes pessoais dividem-se em duas classes: PRIMEIRA CLASSE ix ind a iand penhe aint (ou ta) SEGUNDA CLASSE se - eu ne - tu; voc i - ele, ela ian - ns pe - vs; vocs aint (ou ta) - eles (as)

Com substantivos e verbos s se usam pronomes pessoais da primeira classe: Ix kurumi - Eu (sou) menino. Ind kunh. - Tu (s) mulher. A apigaua. - Ele () homem. (No existe o verbo ser, em nheengatu.) Ix aiku ik. - Eu estou aqui. Iand iasas puranga. - Ns passamos bem. Com a maior parte dos adjetivos usamos os pronomes pessoais da primeira classe. Com alguns adjetivos, usamos os da segunda classe: Ix puranga. - Eu sou bonito. (Puranga um adjetivo da primeira classe, pois acompanha tais pronomes pessoais.) Se pus. - Eu sou pesado (Pus um adjetivo da segunda classe, pois se usa com tais pronomes pessoais.) Os adjetivos da segunda classe sero indicados com (se) entre parnteses. Os da primeira classe no o tero: kuere (se) - cansado; apara (se) - torto; puranga - bom, bonito

11

Como saber qual adjetivo da 1 classe e qual da 2 classe? Os adjetivos da 2 classe so bem poucos e neste curso usaremos a maior parte deles. III- OS ADJETIVOS QUALIFICATIVOS E PREDICATIVOS Os adjetivos podem ser qualificativos ou predicativos. Em portugus, quando dizemos casa bonita, usamos um adjetivo qualificativo. Ns qualificamos a casa, sem afirmarmos ou negarmos nada dela. Se dizemos a casa bonita, usamos um adjetivo predicativo. Neste ltimo caso, ns afirmamos alguma coisa da casa (que ela bonita). Na predicao, assim, usamos, em portugus, um verbo de ligao, que no exemplo acima o verbo ser. Em nheengatu, se queremos dizer menino bonito, basta justapor puranga ao substantivo kurumi. Dizemos, pois, kurumi puranga. Se quisermos dizer o menino bonito, usamos a mesma frase: Kurumi puranga. Isso porque, como j dissemos, no existe em nheengatu verbo correspondente ao verbo ser: Pedro pisasu. - Pedro novo. Maria puranga. - Maria bonita. Ix pisasu. - Eu sou novo. Puranga, er, peiku ik. - bom, sim, que vocs estejam aqui. Se o adjetivo for da segunda classe (daqueles que se combinam com pronomes da 2 classe), usamos i (ele, ela) enftico entre o sujeito e o predicado verbal: Igara i pus. - A canoa (ela) pesada. Kurumi i ki. - O menino (ele) sujo. Se o adjetivo for da primeira classe, isso no acontece: Igara pisasu. - A canoa nova. Apigaua puranga. - O homem bonito. O adjetivo qualificativo pode ser posposto ou anteposto ao substantivo que qualifica: ara puranga - dia bonito; dia bom Puranga ara! - Bom dia! Iep pisasu ara usika. - Um novo dia chega. Pode-se usar o verbo iku (estar) com adjetivos predicativos, quando se expressa aquilo que no permanente, mas casual:
12

A puranga uiku. - Ela est bonita. Se a beleza permanente, dizemos: A puranga. - Ela bonita. Quando os adjetivos predicativos so da segunda classe, podem ser usados tambm os pronomes da primeira classe, junto com os da segunda: Ix se katu - Eu sou bom (de sade). Ind ne ki. - Tu s sujo. Iand ian pus. - Ns somos pesados. Os adjetivos podem facilmente converter-se em advrbios de modo: Pedro i katu. - Pedro bom. > (como advrbio): Asas katu. - Passo bem. kunh puranga - mulher direita > (como advrbio): Reienu puranga! - Deita direito! tana suri - criana alegre > (como advrbio): Suri aiumbu. Alegremente aprendo. apigaua kirimbaua - homem forte > (como advrbio): Reiapukui kirimbaua. - Reme com fora. timbi s - comida gostosa > (como advrbio): (...) Repuk s (...) Rias gostosamente. (Amorim, 319) Geralmente, onde se usa, em portugus, o verbo ser de ligao, em nheengatu no se usa nada: Onde Barcelos? - Mam Barcelos? Mam ta Barcelos? bem longe. - Mimi katu a. (apud Cruz, 473) Voc de longe. - Ind mimiuara. IV- A RELAO GENITIVA Em nheengatu no existe nada correspondente preposio DE do portugus para exprimir relaes como casa de Pedro (possudopossuidor), p de jaca (tipo), cabea do menino (parte-todo) etc. Basta, para exprimi-las, juntar os dois substantivos em ordem inversa do portugus, como faz o ingls, por exemplo, em office boy (menino de escritrio) ou em shopping center (centro de compras). marido de Joana

Joana mena
13

canoa de Pedro: Pedro igara gua do rio: paran i filho de Maria: Maria mimbira PURAKISAUA-IT (EXERCCIOS) I- Resuaxara (Responda): 1. Au ta ind? 2. Mai ta ind resas? 3. Mai ta Maria usas? 4. Au ta Maria mena? 5. Au ta Maria mimbira? 6. Au ta Maria anama-it? 7. Mai ta uiku ara? II- Remupinima sangaua rupi (Escreva conforme o modelo): Ix asas puranga. Ind resas puranga A Iand Penhe Aint Ix apit katu. (Eu fico bem.) Ind A Iand Penhe Aint Ix aiku ik. Ind A Iand Penhe Aint Ix akuau nheengatu. (Eu sei nheengatu.) Ind A Iand Penhe Aint

III. Remupinima sangaua rupi: apu (se) - redondo: Se apu, ne apu, i apu, ian apu, pe apu, aint apu piranga - vermelho: Ix piranga, ind piranga, a piranga, iand piranga, penhe piranga, aint piranga 1. kuere (se) - cansado; 2. puxiuera - feio; mau; 3. apara (se) - torto; camboto, de pernas tortas; 4. pirasua - pobre; 5. auaet (se) - valente; 6. puku - comprido; 7. pus (se) - pesado; 8. pixuna - preto; 9. ki (se) - (sujo); 10. pisasu - novo; 11. iumasi (se) - faminto
14

IV. Renhee ma ind renhee-kuau ku-it ma res u ku-it mira res. (Diga o que voc pode dizer sobre estas coisas ou sobre estas pessoas.) Use os adjetivos mostrados na srie III. it (pedra): It i apu. It piranga. It puxiuera. It i apara. It puku. It i pus. It pixuna. It i ki. 1. kunh; 2. Maria; 3. igara; 4. Maria mimbira; 5. Maria mena; 6. uka; 7. Antnio anama; 8. pir; 9. apigaua; 10. Maria manha V. Remupinima sangaua rupi: Kunh kuere i ki. - A mulher cansada suja. > Kunh ki i kuere. - A mulher suja cansada. 1. It piranga puku. 2. Kunh pirasua i apara. 3. Apigaua auaet i pus. 4. Igara pixuna puku. 5. Apigaua kuere i katu. 6. Kunh puranga pixuna. 7. Uka puxiuera i ki. 8. Pir puranga i pus. 9. Uka piranga pisasu. 10. Apigaua katu pirasua. 11. Kunh katu i iumasi. 12. Apigaua iumasi puxiuera.

15

2 MBUESAUA MUKUISAUA

PARANUASU UP

1. Pedro uiku paran up. A upit iep igara miri up Maria irumu. 2. A unhee Maria sup: 3. - Maria, mam ta pind-it uiku? 4. - Ix niti akuau. Ind reputri ser pind-it puranga? 5. - Ee. Ix apinaitika sia pir. 6. - Ui ara niti puranga pinaitikasara sup. Pir-it uiauau igarap kiti.
1. 2. 3. 4.
3

KARIUA NHEENGA RUPI: No rio Negro3 Pedro est no rio. Ele fica em uma canoa pequena com Maria. Ele diz a Maria: - Maria, onde os anzois esto? - Eu no sei. Voc quer bons anzois?

O rio Negro conhecido, na lngua geral, como Paranuasu, rio grande. 16

5. 6.

- Sim. Eu pesco muitos peixes. - Hoje o dia no bom para os pescadores. Os peixes fugiram para o igarap.

Mukui igarit uiku ua Paranuasu up, So Gabriel da Cachoeira up, Amazonas MBUESAUA NHEENGATU RES I- ALGUMAS POSPOSIES Em nheengatu existem posposies em lugar de preposies. Algumas delas so: UP - em (com sentido locativo): Maria upit So Gabriel up. Maria fica em So Gabriel. SUP - para, a (ref. a uma pessoa): Maria unhee nheenga-it puranga Pedro sup. - Maria diz palavras bonitas a Pedro. IRUMU - com: Pedro uiku Maria irumu. - Pedro est com Maria. KITI - para, a (com sentido locativo): Pedro usu igarap kiti. - Pedro vai ao igarap. O portugus emprestou preposies ao nheengatu. Elas no se tornam posposies nesta lngua: Ix apit t uirand. - Eu fico at amanh.
17

As posposies no se combinam com mam, onde. Com esse sentido, usa-se MA (o que, que?) com elas: ma su > masu: de onde? de onde (na afirm.); donde: Niti akuau masu Pedro usika. - No sei donde Pedro chegou. ma kiti > makiti: aonde? para onde? aonde (na afirm.): Makiti resu? - Aonde vais? Asu makiti aputri. - Vou aonde quero. ma rupi > marupi: por onde? por onde (na afirm.): Marupi pir usmu? - Por onde o peixe sai? II- A FORMA NEGATIVA DO INDICATIVO A forma negativa do indicativo se faz com NITI (ou TI, sua forma abreviada): Ix niti aputri pir. - Eu no quero peixe. Maria ti uma Joo. - Maria no v Joo. Pinaitikasara niti puranga. - O pescador no bom. Ind ti puranga. - Voc no bonita. III- A FORMA INTERROGATIVA Uma pergunta em nheengatu feita 1. com SER, nas perguntas em que a resposta sim ou no: Maria uiku ser igara up? - Maria est na canoa? Reputri ser pir? - Queres o peixe? Remunh ser ma amunh? - Voc fez o que eu fiz? Niti ser ind? - No voc? Mira ser ind? - Voc gente? (Stradelli, 413) 2. com TA, nas interrogaes abertas (isto , que admitem muitas respostas diferentes), fazendo com que aquilo que est no foco de uma pergunta venha primeiro na sentena. Isso acontece quando se usam interrogativos ou advrbios a iniciar o perodo: Ma ta ind reputri Maria sup? - Que voc quer para Maria? Kuri ta? - E agora? Asu ta? Ma ta iamunh kuri? - E da? Que faremos? Mam ta t rema se manha? - Onde mesmo voc viu minha me? Masu ta reiri kuxima? - Donde voc veio antigamente? Muri kuia ta a u? - Quantas cuias ele bebeu? Au ta usika ana? - Quem chegou?

18

Se houver mais de uma pergunta na sentena, TA segue somente o interrogativo que vem em posio inicial, no se repetindo: Au ta uiuk au? - Quem matou quem? MA TA (para coisas) e AU TA (para pessoas) tambm significam qual?: Ma raanga ta iamunh? - Qual desenho fazemos? (apud Cruz, 347, modif.) Au kunh ta usika ana? - Qual mulher chegou? TA frequentemente omitido na lngua falada. IV- O PLURAL DOS SUBSTANTIVOS O nheengatu forma o plural dos substantivos com a desinncia -IT, que somente usada quando absolutamente necessria. Quando fica claro que se trata do plural, ela geralmente omitida: Kunh-it usika. - As mulheres chegam. (Aqui se usa -IT porque o verbo tem a mesma forma na 3 pessoa do sing. e do plural e, sem tal desinncia, poderamos traduzir tal frase por a mulher chega, no singular.) mukui apigaua - dois homens (Aqui no se precisa usar -IT porque temos um numeral, que deixa claro que no se trata de um singular.) Se o substantivo no plural estiver com adjetivo, este no recebe IT: kunh-it puranga - mulheres bonitas Uka-it miri. - As casas so pequenas. V- O ARTIGO INDEFINIDO O artigo indefinido IEP, s para o singular e com substantivos contveis. Artigo definido no existe em nheengatu: apigaua - homem ou o homem iep apigaua - um homem kunh - mulher ou a mulher iep kunh - uma mulher PURAKISAUA-IT I- Resuaxara: PURANDUSAUA NHEENGA-IT
au irumu? - com quem? au? - quem? qual? ma? - que? o que? qual? mairam? - quando? 19

makiti? - aonde? para onde? mam? - onde? maranta? - por qu?

marupi? - por onde? masu? - de onde? donde? muri? - quantos?

1. Mam ta Pedro uiku? 2. Au irumu ta Pedro uiku paran up? 3. Pedro usu ser igarap kiti? 4. Ma ta Pedro uputri? 5. Ma ta Pedro upurandu Maria sup? 6. Ma ta Maria usuaxara Pedro sup? 7. Pedro uuasmu ser pind? 8. Pedro uputri ser pind-it puranga? 9. Sia pir uiku ser paran up? 10. Maranta ara niti puranga pinaitikasara sup? 11. Makiti ta pir uiauau? II- Repurandu purandusaua nheenga irumu. Rema sangaua: Pedro usu igarap kiti. > Makiti ta Pedro usu? 1. Pira-it uiauau igarap kiti. 2. Maria upit igara up. 3. Maria uma Madalena. 4. Maria unhee nheenga-it puranga Pedro sup. 5. Pedro upit paran up Maria irumu. 6. Iapinaitika sia pir. 7. Pedro uputri pind puranga. 8. Pedro uputri pind puranga. 9. Kurumi upinaitika kunh irumu. 10. Sia kunh usu paran kiti. III- Repurandu, asu resuaxara sangaua rupi: Pedro usu igarap kiti. (uka) -Pedro usu ser igarap kiti? -Umba, Pedro ti usu igarap kiti. A usu uka kiti. 1. Pira-it uiauau igarap kiti. (paran) 2. Maria upit paran up. (igarap) 3. Maria uma Madalena. (Pedro) 4. Maria unhee nheenga-it puranga Pedro sup. (nheenga puxiuera) 5. Pedro upit paran up Maria irumu. (Madalena irumu) 6. Iapinaitika sia pir. (mukui pir) 7. Pedro uputri pind. (pindaua) 8. Ara puranga pinaitikasara sup. (Pedro sup) 9. Kurumi upinaitika kunh irumu. (apigaua irumu) 10. Kunh usu paran kiti. (igarap kiti)
20

3 MBUESAUA MUSAPIRISAUA

SO GABRIEL UP

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.


4

Maria usmu igara irumu. A usu So Gabriel kiti. So Gabriel taua puranga, apekatu Barra su. Sia mira umurri4 ape. A upiripana kuri ma-it i mimbira sup, i mena sup iuri. A usika ape, usu iep piripanasaua ruka kiti. A unhee iep meesara sup: - Ix aputri iep kamix se mimbira sup. A uriku mukui akai. - Ku kamix puranga retana. A sepiasuma. - Ma ta aiku se mena sup? - Ma ta ind reputri ne mena sup? - Se mena upuraki kuri garap up. A uputri iep xirura pisasu. I xirura-it suruka. - Ku puranga. - Muri rupi ta ku xirura? - Mukui real.

comum, na lngua falada, a queda do r de slaba final do verbo: umurri > umurai; aputri > aputai; resikri > resikai

21

13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21.

- Muri rupi nha? - Nha xirura mukui real iuri. - Aputri nha. - Xukui xirura. Niti reputri ne ma ind arama? -Umba. Arir apiripana kuri ma-it ix arama. Xukui sekuiara. Maria usepimee. Meesara upupeka panhe ma-it. -Xukui sekuiaramiri. Maria umukuekatu: -Kuekatu ret! Arir, a usu amu piripanasaua ruka kiti.
KARIUA NHEENGA RUPI: Em So Gabriel Maria sai com a canoa. Ela vai a So Gabriel. So Gabriel uma cidade bonita, distante de Manaus5. Muitas pessoas moram ali. Ela vai comprar coisas para seu filho, para seu marido tambm. Ela chega l, vai a uma loja (casa de compras). Ela diz a um vendedor: - Eu quero uma camisa para meu filho. Ele tem dois anos. - Esta camisa muito bonita. Ela barata. - Que h para o meu marido? - Que voc quer para seu marido? - Meu marido vai trabalhar no porto. Ele quer uma cala nova. Suas calas esto rasgadas. - Esta bonita. - Por quanto esta cala? - Dois reais. - Por quanto aquela? - Aquela cala dois reais tambm. - Quero aquela. - Eis a cala. No quer nada para voc? -No. Depois comprarei coisas para mim. Eis o dinheiro. Maria paga. O vendedor embrulha todas as coisas. -Eis o troco. Maria agradece: -Muito obrigada! Depois, ela vai a uma outra loja.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21.

MBUESAUA NHEENGATU RES I - OS PRONOMES ADJETIVOS POSSESSIVOS Os pronomes adjetivos possessivos em nheengatu so:
5

O antigo nome de Manaus era Barra do Rio Negro. 22

se - meu(s), minha(s): se igara - minha canoa ne - teu(s), tua(s): ne manha - tua me i - dele, dela; seu(s), sua(s): i pind-it - os anzois dele ian - nosso(s), nossa(s): ian taua - nossa cidade pe - vosso(s), vossa(s), de vocs: pe ruka - casa de vocs aint (ou ta) - deles, delas: aint xirura-it - calas deles II- AS POSPOSIES COM PRONOMES PESSOAIS Com as posposies devem-se usar os pronomes pessoais da 2 classe: A usu se irumu (e no ix irumu). - Ele vai comigo. Maria upit ne ruaki (e no ind ruaki). - Maria fica perto de ti. Pedro usu apekatu pe su (e no penhe su). - Pedro vai longe de vocs. Exceo: A posposio ARAMA acompanhada por pronomes pessoais da 1 classe: Rerri timbi ix arama. - Traga comida para mim. Amunh pind-it ind arama. - Fao anzois para voc. Com os pronomes da 3 pessoa ou com substantivos, s SUP usada com o sentido de para. Com a 1 e a 2 pessoas, usa-se ARAMA: Apuraki ind arama. - Trabalho para ti. Rerri a ix arama. - Traga-o para mim (no se diz se sup) Apuraki Maria sup. - Trabalho para Maria. Anhee puranga ara aint sup. - Digo bom dia para eles. (Como o pronome aint de 3 p., usa-se sup.) A posposio SUP, quando segue o pronome I, assume a forma XUP: Ix apiripana xirura i xup. - Eu compro cala para ele. III- MAIS ALGUMAS POSPOSIES RUPI 1. por (atravs de, ao longo de - sentido locativo): Maria usu se rap rupi. - Maria vai pelo meu caminho. 2. por (por causa de): Kuri penhe pemaramunh ian rupi. - Agora vocs brigam por ns. 3. por, em (por meio de): Renhee kariua nheenga rupi. - Fale em lngua de brancos (i.e., em portugus). Muri rupi ta ku kamix? - Por quanto esta camisa? Airi se rupi. - Vim por mim (mesmo).
23

4. De acordo com, segundo: Remunh sangaua rupi. - Faa de acordo com o modelo. 5. Pode indicar tambm localizao imprecisa (pelos lados de etc.): Ku rupi aiku sia mir. - Por aqui h muitas rvores. RUPI se combina com outras palavras, formando mais posposies: PITERARUPI ou PITRUPI (pelo meio de, em meio a, no meio de): Amu pituna pitrupi, asendu iep nheenga. - Pelo meio da outra noite, ouvi uma voz. ARARUPI (por cima de): Uir usas igara ararupi. - O pssaro passou por cima da canoa. UIRARUPI (por baixo de): Tukunar usas se igara uirarupi. - O tucunar passou por baixo da minha canoa. RIR - depois de, aps Se rir usika ana amu apigaua. - Depois de mim chegou outro homem. Murasi rir, a ukri ana retana. - Aps o baile, ele dormiu muito. SU 1. de (indicando origem ou causa): Apurandu ne su ma aputri akuau. - Pergunto de voc o que quero saber. Ind resmu se su. - Voc nasceu (ou saiu) de mim. Ix airi paran su. - Eu venho do rio. 2. desde: A uiupiru ana uuat garap su. - Ele comeou a andar desde o porto. A upuraki i tainasaua su. - Ele trabalha desde sua infncia. IV- SUBSTANTIVOS POSSUVEIS NECESSARIAMENTE Em nheengatu existem substantivos possuveis necessariamente. Eles so os nomes das partes do corpo, nomes de parentesco etc. Exigem a anteposio de possessivos ou de substantivos: se pu - minha mo (substantivo possuvel necessariamente). A mo est no corpo e no pode ser pensada sem ele. No se diria somente pu, mo. ne mimbira - teu filho (substantivo possuvel necessariamente). - O termo filho est necessariamente em relao com algum outro vocbulo. Quem filho, tem de ser, necessariamente, filho de algum. Em nheengatu no se pode dizer somente mimbira, mas se mimbira, Maria mimbira etc.
24

tukana ti- o bico do tucano (substantivo possuvel necessariamente, pois parte do corpo de animal). As outras categorias de substantivos so opcionalmente possuveis. Eles podem ser usados sem determinante ou possessivo: taua - cidade. Poderamos tambm dizer ne taua - tua cidade. igara - canoa. Poderamos tambm dizer se igara - minha canoa. putira - flor. Poderamos tambm dizer ian putira - nossa flor. V- VERBOS QUE EXPRESSAM EXISTNCIA O verbo haver se verte em nheengatu por formas verbais invariveis, que aparecem quase sempre no incio da frase: 1. AIKU, h, existe: Aiku kamix-it puranga nha piripanasaua ruka up. H camisas bonitas naquela loja. Aiku mukui igara paran up. - H duas canoas no rio. Aiku rae ser tuixaua tuiu? - Existe ainda o velho tuxaua? (Stradelli, 364) 2. AIU, quando se fala de algo que vai existir logo, que iminente. Traduz-se por h de haver, j haver, logo vem, logo ser: Aiu amana. - J haver chuva. (Cruz, 342) Aiu pituna. - Logo vem a noite. (Cruz, 362) Aiu te kuri. Logo ser (ou daqui a pouco). (Grenand et al., 24) 3. XUKUI, quando expressa a existncia concreta de algo, mostrando-o. traduzido por eis, eis que, olhe aqui: Xukui kamix. - Eis a camisa. Xukui sekuiara. - Eis o dinheiro. VI- OS DEMONSTRATIVOS Os demonstrativos em nheengatu so ku - este, esta, isto; esse, essa, isso ku-it - estes, estas; esses, essas nha - aquele, aquela, aquilo nha-it - aqueles, aquelas Exemplos: Ku garap miri, nha umba. Este porto pequeno, aquele no.
25

Ku taua puranga, nha taua puxiuera. Esta cidade bonita, aquela cidade feia. Ku-it mir sant, nha-it membeka. Estas madeiras so duras, aquelas so moles. Ama-putri ku uri uaait. - Quero ver estes que vm. Com posposies, ku significa tambm aqui, c: ku su - daqui; ku kiti - para c; ku rupi - por aqui. As posposies no se combinam com ik (aqui). VII - O FUTURO O futuro em nheengatu se faz com KURI. Ele deve suceder um verbo ou um outro advrbio: Asu kuri So Gabriel kiti. - Irei a So Gabriel. Uirand kuri iamunh ian ruka. - Amanh faremos nossa casa. Na resposta, pode ser usado sem se repetir o verbo: -Repit kuri uirand ik? -Uirand kuri tenhe. - Voc vai ficar amanh aqui? - Amanh mesmo. Nas frases com interrogativos, KURI precede o verbo: Mairam ta kuri ind repurungit nheengatu? - Quando voc falar nheengatu? KURI indica 1) que um fato deve ocorrer imediatamente aps o que se diz: Se mena usika kuri paran su. - Meu marido vai chegar do rio. 2) que o fato ocorrer num futuro distante, mas no com total certeza. KURI pode ser repetido no mesmo perodo: Mairam kuri bua, ix asu kuri aiuk ind arama ku tukunar. - Quando eu for grande, eu vou matar para voc este tucunar. (apud Cruz, 341, modif.) PURAKISAUA-IT I- Resuaxara: 1. Masu ta Maria usmu? 2. Makiti ta Maria usu? 3. Taua puranga ser So Gabriel? 4. Maria umurri ser So Gabriel up? 5. Ma ta Maria upiripana So Gabriel up? 6. Au sup ta Maria upiripana ma-it? 7. Ma ta Maria upiripana i mimbira sup? 8. Ma ta Maria upiripana i mena sup? 9. Muri kamix ta Maria upiripana? 10. Muri akai ta uriku Maria mimbira? 11. Maria upiripana ser
26

kamix sepiasu? 12. Mam ta upuraki kuri Maria mena? 13. Uputri ser Maria mena xirura suruka? 14. Pisasu ser Maria mena xirura? 15. Ma ta xirura sepi? 16. Ma ta meesara upupeka? 17. Makiti ta Maria usu arir? II- Remunh sangaua rupi: Ariku iep igara piranga. > Se igara piranga. 1. Ariku iep kamix puranga. 2. Pedro uriku iep xirura suruka. 3. Maria uriku iep piripanasaua ruka puranga. 4. Reriku iep kamix ki. 5. Iariku iep kamix suruka. 6. Maria mena uriku iep piripanasaua ruka pisasu. 7. Aint uriku iep pindaua turusu. 8. Penhe periku iep igara puku. 9. Aint uriku iep uka sepiasuma. 10. Maria mimbira uriku iep iuru puxiuera. III- Repurandu sangaua rupi (v. pp. 19-20): Ix aputri kamix se mimbira sup. > Au sup ta reputri kamix? 1. Ne mena usika taua kiti. 2. A uriku mukui akai. 3. Ku kamix puranga. 4. Apiripana xirura sepiasuma. 5. Se mena uputri iep igara. 6. Se mena upuraki garap up. 7. A uputri iep xirura pisasu. 8. Ariku mukui xirura. 9. Nha xirura 2 real rupi. 10. Apigaua upupeka panhe ma. 11. Maria umukuekatu. 12. Kunh usu amu piripanasaua ruka kiti. 13. Pedro usika paran su. 14. Aiku sia uiramiri mir ararupi. 15. Tatu usmu i kuara su. 16. A upuraki kues su. 17. A uuat garapa su. 18. Pedro usu ku rupi. 19. Pedro upurungit baniua nheenga. 20. Pedro usu Maria rir. IV- Remunh sangaua rupi: kunh puranga / puxiuera > Ku kunh puranga; nha kunh puxiuera retana. 1. mir sant / membeka; 2. xirura pisasu / suruka; 3. kamix sepiasu / sepiasuma; 4. igara piranga / murutinga; 5. tana miri / turusu; 6. pir murutinga / pixuna; 7. kunh puxi / puranga; 8. apigaua kirimbaua / pitua; 9. ara irusanga / saku; 10. kurumi pirasua / masiiara; 11. taua miri / turusu; 12. taua apekatu / suakiuara
27

V- Remunh sangaua rupi: Aiku ser igara paran up? (igarap up) > Umba, niti aiku igara paran up; aiku igara igarap up. 1. Aiku ser iep taua apekatu? (taua suakiuara); 2. Aiku ser iep kunh puxiuera ka up? (igara up); 3. Aiku ser iep apigaua pirasua ik? (apigaua masiiara); 4. Aiku ser piripanasaua ruka-it tendaua up? (taua up); 5. Aiku ser xirura-it piranga ik? (xirurait murutinga); 6. Aiku ser mir-it sant ka up? (mir-it membeka); 7. Aiku ser ara-it irusanga Barra up? (ara-it saku); 8. Aiku ser pir-it pixuna paran up? (pir-it piranga); 9. Aiku ser sia tana masiiara taua up? (tana pirasua); 10. Aiku ser apigauait pitua tendaua up? (apigaua-it kirimbaua) VI- Remunh sangaua rupi: Ne mena usika taua kiti. > Ne mena usika kuri taua kiti. 1. A uriku mukui uka. 2. Apiripana xirura sepiasuma ind arama. 3. Se mena uputri iep igara se manha sup. 4. Se mena upuraki garap up. 5. A uputri iep xirura pisasu. 6. Ariku mukui xirura penhe arama. 7. Meesara upupeka panhe ma. 8. Kunh usu amu piripanasaua ruka kiti. 9. A umunh iep igara ix arama. 10. Pedro uma ne manha. VII- Renhee nheengatu rupi: 1. Maria tem filhos (mimbira). 2. Eu tenho mos (pu) bonitas. 3. Voc tem me (manha)? 4. Vocs tm pai (paia)? 5. Elas tm cabelo (aua) comprido. 6. Cobra (buia) no tem braos (iuu). 7. Nosso professor (mbuesara) tem orelhas (nambi) pequenas. 8. Eu no tenho cabea (akanga) mole (membeka). 9. Ns no temos tio (tutira). 10. Eu tenho p (pi) comprido. VIII- Remupinima nheenga supiuara: UP, KITI, RUPI, RIR, SU, SUP u ARAMA. Remunh sangaua rupi: Ix apit ka up . 1. Pedro usmu igara________. 2. Maria usu paran________. 3. Pedro usika ix________. 4. Renhee ku nheenga nheengatu________.
28

5. Mai ta asu Barra________? 6. Kunh uuat ka________. 7. Akuau nheenga-it kariua nheenga________. 8. A upuraki kues________. 9. Remee timbi ix________. 10. Ian paia upit ana paran________. 11. Se mu pisasu unasri se________. 12. Ix apiripana iep kamix ind________. 13. Ix apiripana iep xirura Pedro________. 14. Ian paia upuraki ian________. 15. Pe manha umunh timbi 6:00 ________.

IASU IANHEENGRI!
ASU APINAITIKA (Adermarzinho da Gaita, O caboclo do rio Negro)
Uirand kuri, uirand kuri, Uirand apinaitika ind ar (bis) Apinaitika kuri kandiru, Apinaitika kuri mamiaku Apinaitika kuri tarira, Apinaitika kuri tamuat. Asu, kuri asikri iapur, Puranga ar kuri remba. Asu, pituna ram, Reiri remusaku se puti. Amanh, amanh, Amanh pescarei para voc. Pescarei candiru, Pescarei baiacu, Pescarei trara, Pescarei tamuat. Depois, procurarei japur Para (voc) comer bem. Depois, de noite, Venha aquecer o meu peito.

29

4 MBUESAUA IRUNDISAUA

MARIA UUAT SO GABRIEL RUPI

1. Maria uuat ara pukusaua taua rap-it rupi. 2. So Gabriel tauauasu uiku ua Paranuasu rembiua up. 3. I garap up aiku sia igara turusu usmu ua tendaua-it kiti uiku ua paran rembiua up. 4. Sia mira upurungit nheengatu ape. 5. Aiku mira-it upurungit ua amu nheenga-it So Gabriel up: Baniua, Tukano, Desana, Ianommi. 6. Nha taua ruaki aiku sia tendaua mira-it irumu ukuau ua nheengatu. 7. Maria uuat ana retana. A uuapika, asu umba pir u irumu nhas a i iumasi. 8. A urasu pir suka su sukuera ua membeka. 9. Maria umba pir i pu irumu, ma u i i kuia irumu. 10. Asu a usu ururi i igara mir suiuara up. A usu sendaua kiti, sera ua So Miguel.
KARIUA NHEENGA RUPI: 30

Maria anda durante o dia pelas ruas da cidade. So Gabriel uma cidade grande que est nas margens do rio Negro. No seu porto h muitas canoas grandes que saem para as comunidades que esto nas margens do rio. 4. Muitas pessoas falam nheengatu ali. 5. H pessoas que falam outras lnguas em So Gabriel: baniua, tucano, desana, ianomami. 6. Perto daquela cidade h muitas comunidades com pessoas que sabem nheengatu. 7. Maria andou muito. Ela senta-se e come peixe com farinha porque ela est faminta. 8. Ela leva peixe da sua casa, cuja carne mole. 9. Maria come o peixe com suas mos, mas bebe gua com sua cuia. 10. Depois, ela vai embarcar em sua canoa de madeira. Ela vai para sua comunidade, cujo nome (lit., que o nome dela) So Miguel.

1. 2. 3.

REMA KATU!
Em nheengatu no h conjuno nativa que traduza mas, sendo ma emprstimo do portugus: Se paia, pa, usu ana ka kiti, ma a niti usu. Dizem que meu pai foi para a mata, mas ele no foi.

MBUESAUA NHEENGATU RES I. OS RELATIVOS QUE E CUJO O relativo que, em nheengatu, UA (no plural UA-IT). Vem aps um verbo, um adjetivo, um substantivo etc. Vindo aps um substantivo com possessivo, significa cujo: Apigaua upurungit ua se paia, ma a ukri ua se tutira. O homem que fala meu pai, mas o que dorme meu tio. Pir ix amba ua, sera piraruku. O peixe que eu como, o nome dele pirarucu. Kunh-it ind rema ua ne mimbira. As mulheres que voc v so suas filhas. Apigaua i paia ua umurri ik, sera Jos. O homem cujo pai (lit., que o pai dele) mora aqui, seu nome Jos. Pir sera ua piraruku, turusu retana. O peixe cujo nome (lit., que o nome dele) pirarucu, muito grande. Ama ana iep kurumi, kunh puranga ua mimbira. Vi um menino, filho da mulher que bonita. Kunh i mimbira ua ind rema, usu paran kiti. A mulher cuja filha (lit., que a filha dela) voc v, vai ao rio.
31

Aiku iep uka turusu ua. H uma casa que grande. Ui ara umanu ua-it ara. O dia de hoje o dia dos que morreram (i.e., o dia de Finados). Akuau amunh ua. - Sei (o) que fao. (Aqui fica subentendido ma: Akuau ma amunh ua.) A upit-putri mam puranga ua. Ele quer ficar onde ( que) bonito. II - OS SUBSTANTIVOS COM PREFIXOS DE RELAO T-, R-, S-. Em nheengatu, alguns substantivos recebem prefixos chamados de relao. Eles podem ser T-, R-, ou S- e variam de acordo com o caso: 1. Quando o substantivo usado absolutamente, isto , sem relao genitiva com outra palavra: T2. Quando o substantivo usado em relao genitiva com outra palavra (substantivo ou possessivo): R3. O possessivo de 3 pessoa do singular S-. Veja os exemplos abaixo: tendaua - comunidade; stio (forma absoluta, isto , falando-se de comunidades em geral, no de uma em especial). Se a palavra tendaua for relacionada a outra, muda-se o prefixo: Maria rendaua - comunidade de Maria. Relacionada com outro substantivo, tendaua substitui seu t- tambm por r-. Com possessivos, tendaua tambm substitui o t- por r-: se rendaua - minha comunidade; ne rendaua - tua comunidade; ian rendaua - nossa comunidade; pe rendaua - a comunidade de vocs; aint rendaua - a comunidade deles O possessivo de 3 pessoa do singular, com tais substantivos, S-, em lugar de I, que significa seu, sua, dele(a): sendaua - comunidade dele (a). Esses substantivos so poucos e devem ser conhecidos caso por caso. Neste curso, deixaremos sempre indicado quando se tratar deles. Outros exemplos: tainha (rainha, sainha) - caroo, semente taiti (raiti, saiti) - ninho takua (rakua, sakua) - febre tamunha (ramunha, samunha) - av
32

tapixaua (rapixaua, sapixaua) - vassoura tembiua (rembiua, sembiua) - margem tetama (retama, setama) - terra, regio, ptria tepusi (repusi, sepusi) - sono (vontade de dormir) tiputi (riputi, siputi) - fezes Algumas irregularidades: 1) Certas palavras tm forma absoluta sem prefixo: uka (ruka, suka) - casa. No recebe nunca t- na forma absoluta (no se diz tuka): Uka puranga. - A casa bonita. Se ruka puranga. Minha casa bonita. Suka puranga. - A casa dele bonita. Aint ruka puranga - A casa deles bonita. p (rap, sap) - caminho, rua: Ama p ka pitrupi. - Vejo o caminho pelo meio do mato. Ne rap puku. - Teu caminho longo. ukena (rukena, sukena) - porta: Atuk ukena. - Bati porta. Atuk pe rukena. - Bati porta de vocs. 2) Certas palavras tm a forma absoluta em S-: sakanga (rakanga, sakanga) - galho sangaua (rangaua, sangaua) - 1. medida; 2. exemplo; 3. retrato, fotografia sanha (ranha, sanha) - dente sapu (rapu, sapu) - raiz saua (raua, saua) - 1. pelo; 2. pena sekuiara (rekuiara, sekuiara) - 1. pagamento; 2. dinheiro sera (rera, sera) - nome ses (res, ses) - olho setim (retim, setim) - perna siku (riku, siku) - vida simiriku (rimiriku, simiriku) - esposa. Tambm h a forma variante ximiriku, na 3 p. do singular: esposa dele. su (ru, su) - cara, rosto suaia (ruaia, suaia) - rabo, cauda sukuera (rukuera, sukuera) - carne sumuara (rumuara, sumuara) - companheiro, amigo supi (rupi, supi) - ovo 3) Certas palavras tm T- como prefixo possessivo de 3 pessoa do singular [dele(a), seu (sua)]:
33

tara (rara, tara) - filho: se rara - meu filho; tara - filho dele (no existe sara nem se pode dizer i tara) taiera (raiera, taiera) - filha: ne raiera - tua filha; taiera - filha dele tu (ru, tu) - sangue Os substantivos possuveis necessariamente que recebem prefixos de relao podem ser usados absolutamente, isto , sem relao genitiva com outra palavra: suaia - rabo tetim - perna Agora: se pu - minha mo; ne manha - tua me (v. p. 24) III- OUTRAS POSPOSIES SUIUARA uma posposio formada por SU mais o sufixo -UARA e que exprime a matria de que uma coisa feita. Traduz-se por de, feito de: igara mir suiuara - canoa de madeira, canoa (feita de) madeira kis itait suiuara - faca de ao; faca (feita de) ao A umunh uka tuika suiuara. - Ele faz casa de barro. RUAKI (SUAKI) - perto de. uma posposio que recebe prefixos de relao (v. a p. 50): Aiku nha taua ruaki. - Estou perto daquela cidade. Aiku suaki. - Estou perto dela. IV- ALGUNS ADJETIVOS E SUFIXOS: -UASU, -USU, ASU, TURUSU, BUA, MIRI, -I, -I

TURUSU um adjetivo que significa grande: Ku mir turusu. - Esta rvore grande. Ariku iep uka turusu. - Tenho uma casa grande. TURUSU pode tambm significar muito: Au uriku turusu iu umee-kuau au niti uriku sup. Quem tem muita terra pode dar para quem no tem. (Grenand et al., 174, modif.) O adjetivo grande tambm pode ser vertido por BUA (que tambm significa abundante): Kues ix ambri se maniaka bua membeka paran up. Ontem eu botei minhas grandes mandiocas moles no rio.
34

Puranga, er, pemunh kaxiri bua katu. - bom, oh sim, vocs fazerem caxiri bem abundante. (apud Cruz, 336) -UASU, -ASU e -USU so sufixos de aumentativo, correspondendo ao -o, -ona do portugus. s vezes, quando no possvel traduzirem-se assim, podem-se traduzir tambm por grande. Os sufixos -ASU e -USU so usados, preferencialmente, quando o substantivo termina em vogal no acentuada. Esta cai: iakareuasu; iakareasu - jacarezo takuara + -usu > takuarusu - taquara grande apigaua + -asu > apigauasu - homenzarro buia + -usu > buiusu - cobra grande -I e -I so sufixos que expressam o diminutivo. O substantivo que os receber perde o A tono: tatu - tatuzinho ita - pedrinha takuara + -i > takuari - taquarinha MIRI um adjetivo que significa pequeno: igara miri - canoa pequena it miri - pedra pequena

Pode tambm ser usado como sufixo (-inho, a), sendo mais comum que os sufixos -I e -I: uiramiri - passarinho Kuara ram re p ix, purangamiri... aiku. - Quando eu ainda era bem pequeno, bonitinho estava. (Ademarzinho da Gaita, So Gabriel da Cachoeira, AM) V- OS USOS DE KUERA Kuera um adjetivo da 1 classe, que significa que foi, passado, morto, finado, ex-, que j era etc.: manha kuera - me que foi, a finada me mbuesara kuera - o que foi professor; professor aposentado mir kuera - rvore morta kunhmenakuera - viva ou divorciada (lit., mulher de marido que foi) nhumbuesara kuera - ex-aluno, aluno j formado s vezes aparece em composio com os substantivos, mudando-lhes o sentido:
35

su - animal > sukuera (lit., animal que foi) - carne manikuera - o lquido que se tirou da massa da mandioca espremida KUERA pode tambm ser usado como predicativo: A kuera, tait! - Ele j era, coitado! (isto , j est acabado, muito doente etc.) Pedro uiuk ana iauaret. A kuera. - Pedro matou a ona. Ela j era. KUERA usado tambm com interrogativos: Au kuera? - Quem era? PURAKISAUA-IT I- Resuaxara nheengatu rupi: 1. Marupi ta Maria uuat? 2. Taua miri ser So Gabriel? 3. Maria uuat ser taua rupi pituna pukusaua? 4. Ma ta aiku garap up? 5. Mam ta uiku tendaua-it? 6. Aiku ser tendaua-it So Gabriel ruaki? 7. Ma nheenga ta mira-it upurungit So Gabriel up? 8. Ma ta Maria umba kuri So Gabriel up? 9. Maranta Maria umba kuri pir? 10. Masu ta Maria urasu timbi? 11. Sant ser pir rukuera Maria umba ua? 12. Ma irumu ta Maria umba pir? 13. Makiti ta usu igara-it usmu ua So Gabriel su? 14. Uiku ser So Gabriel apekatu Paranuasu rembiua su? 15. Aiku ser mira-it upurungit ua nheengatu So Gabriel up? 16. Ma ta Maria u i kuia irumu? 17. Makiti ta Maria ururi kuri? 18. Ma ta Maria rendaua rera? II- Remunh sangaua rupi: Apigaua usu taua kiti. Apigaua upiripana sia ma. > Apigaua usu ua taua kiti upiripana sia ma. 1. Kunh umba iep pir turusu. Kunh niti i iumasi. 2. Kurumi usu tauauasu kiti. Kurumi upurungit nheengatu. 3. Apigaua ruka puranga. Apigaua usu garap turusu ua kiti. 4. Kunh umurri taua up. Kunh uma sia mira. 5. Kunh uriku sera puranga. Kunh upiripana mait. 6. Kunh usika se ruka kiti. Kunh umba pir. 7. Ariku iep kuia turusu. Kuia uriku iep pir. 8. Aputri iep kamix pisasu. Kamix pisasu uiku mmi. 9. Apigaua upuraki garap up. Apigaua uriku xirura-it suruka. 10. Amukuekatu apigaua. Apigaua manha upuraki ik.
36

III- Remunh sangaua rupi: Puranga ser kunh rera? (ind> ne) Umba, sera niti puranga, ma ne rera puranga. 1. Puranga ser kamix miri? (xirurauasu); 2. Puranga ser taua rap? (ka); 3. Irusanga ser paran rembiua? (igarap); 4. Pedro usu ser Maria ruka kiti? (ix > se); 5. Pixuna ser Maria res-it? (ian); 6. Puranga ser Pedro rimiriku? (ind > ne); 7. Maria uma ser kurumi retama? (tuixaua); 8. Tatu umba ser mir rapu? (maniaka); 9. Murutinga ser Maria ranha-it? (Pedro); 10. Miri ser urubu rupi? (uirauasu); 11. Puku ser tatu ruaia? (iauara); 12. S ser tatu rukuera? (tapira); 13. Miriser tapira riputi? (sapukaia); 14. Puku ser maniua rakanga? (sumama); 15. Kuara ser Pedro raiera? (Joo); 16. Tuiu retana ser Pedro ramunha? (Antnio); 17. Turusu ser kupuasu rainha? (tapereiu); 18. Puranga ser Maria manha rera? (Joo); 19. I ki uiku ser tana ru? (kunh); 20. Piranga ser tei ru? (tapira); 21. Puku ser uiramiri raua? (uirauasu); 22. Puku ser apigaua retim? (ix > se); 23. Pisasu ser ne paia rangaua (retrato)? (Maria); 24. Puranga ser Pedro riku? (Joo); 25. Maria rumuara upuraki ser Pedro sup? (Catarina) IV- Remunh sangaua rupi: Kunh uriku iep uka. A upit paran rembiua up. Kunh ruka upit paran rembiua up. Suka upit paran rembiua up. 1. Maria uriku takua. A niti upaua. 2. Pedro uriku iep tara. A kirimbaua. 3. Mir uriku sapu. A puku retana. 4. Nha uir uriku iep taiti. A uriku mukui supi. 5. Tana uriku tanha-it. Aint murutinga retana. 6. Ne manha uriku iep pixana. A upit uka up. 7. Ku uka uriku iep ukena. A pisasu. 8. Se manha uriku iep tapixaua. A i ki uiku. 9. Tuixaua uriku iep simiriku. A upuraki mbuesaua ruka up. 10. Pikasu uriku saua-it. Aint miri. V- Remunh sangaua rupi: Maria uriku ser iep pind? (itait) -Ee, a uriku iep pindauasu (ou pind turusu) itait suiuara. 1. Pedro urasu ser iep pindaua? (mir); 2. Kunh umunh ser iep xirura? (amani); 3. Kurumi upisika ser tapekua? (pindaua); 4.
37

Tuixaua ukri ser makira up? (tupas); 5. Tuixaua umundu ser akangatara? (uir raua); 6. Apigaua u ser kaui? (auati); 7. Kunhamuku usikri ser i kis? (itait); 8. Tana uputri ser mei? (tapiaka); 9. Pedro uriku ser iep uka? (tuika); 10. Kunh umunh ser iur? (mir rakanga) VI- Remunh sangaua rupi: Pedro niti uriku i manha. > Pedro manha kuera. 1. Kuxima Maria iep mbuesara. Ui Maria_______ 2. Maria mena umanu ana. Maria_______3. Kuxima ix aiumbu ana aiku iep mbuesaua ruka up. Ui ix_______ 4. Mir uuri ka up. Mir_______ 5. Apigaua uiuk ana tatu. Tatu_______ IASU IANHEENGRI! A PROFECIA DO PAJ (Adermarzinho da Gaita, O caboclo do Rio Negro, So Gabriel da Cachoeira su)

Kuara ram re, pa, ix, purangamirisuriuara aiku, se manha usenui i pai, upurandu i su: -Mar mai se mbira? (ou mimbira) Umutauari, pa, arir pai tuiu usasmu kuai: -Dona, ku kurumimiriarupiara kuri a, asu kunhuara. (bis) Iau arasu aiku se rikusaua auat ua rupi. Ix iep kunhuara, maiep utitika pai tuiu. Ix iep marupiara, maiep utitika pai tuiu. KARIUA NHEENGA RUPI: Dizem que, quando eu ainda era pequeno, estando bonitinho e feliz, minha me chamou seu paj e perguntou dele: -Por que assim o meu filho? Contam que fumou tauari e depois o velho paj gritou assim: -Dona, este menininho ser ele muito sortudo e depois mulherengo. (bis) Assim estou levando minha vida por onde quer que eu ande. Eu sou um mulherengo, como previu o velho paj. Eu sou um sortudo, como previu o velho paj. 38

5 MBUESAUA IEPEPUSAUA

MARIA UUASMU IEP SUMUARA-KUNH

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16.

Garap up Maria uuasmu ana iep sumuara-kunh umurri ua taua up. A upit suri, asu unhee i xup: -Puranga karuka, Catarina! -Puranga karuka, Maria! -Ind muri akai ta remurri ik ku taua up? -Ix mukui akai ana airi se retama su. Ix aiupuku ik. Ix niti amanduri aieuri se anama-it ruka kiti. Akuau katu ix ti aiupuku akiti. Apit kuri ik t mairam Tupana uputri. Mai ta asu auat se retama kiti ama ar nhntu se anama-it? Ix ti amanduri aieuri akiti. Ix asaisu ku iu kuri. -Kuxima, reiri ram ku kiti, mai ta reiri? Aiku au urri ind u reputri reiri ne retama su ne rupi? - Aputri airi se rupi. Ui ix se ruri ik. -Au sumuara-it ta ind reriku ik? -Sia sumuara. -Catarina, asaru ind se rendaua up uirand. -Er. T uirand! -T uirand! (baseado em texto de Moore et al.)
39

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16.

KARIUA NHEENGA RUPI: Maria encontra uma amiga No porto Maria encontrou uma amiga que mora na cidade. Ela ficou feliz e6 disse-lhe: -Boa tarde, Catarina! -Boa tarde, Maria! -Voc (h) quantos anos mora aqui nesta cidade? -Eu j (h) dois anos vim da minha terra. Eu me acostumei aqui. Eu no penso em voltar para a casa dos meus familiares. Sei bem (que) eu no me acostumo por ali. Ficarei aqui at quando Deus quiser. Como vou andar para os lados da minha terra somente para ver meus parentes? Eu no penso em voltar para l. Eu amo esta terra agora. -Antigamente, quando voc veio para c, como voc veio? Houve quem a trouxesse ou voc quis vir da sua terra por voc (mesma)? -Quis vir por mim (mesma). Hoje eu sou feliz aqui. -Quais amigos voc tem aqui? -Muitos amigos. -Catarina, espero-a em minha comunidade amanh. -Certo! At amanh! -At amanh!

REMA KATU! Asaisu se manha. - Amo minha me. Asaisu se ma-it. - Sovino minhas coisas. Saisu significa amar e tambm sovinar, mesquinhar, negar por mesquinharia.

MBUESAUA NHEENGATU RES I- AS ORAES SUBORDINADAS FINAIS As oraes que expressam finalidade constroem-se em nheengatu com a conjuno ARAMA (ou AR), posta geralmente aps o verbo da orao subordinada: Iasu tendaua kiti iamunh arama kupixaua. - Vamos comunidade para fazer a roa. Apit ne ruka up apurungit arama ne irumu. - Fico na sua casa para falar com voc. Xukui pir ind remba ar. - Eis o peixe para voc comer.
6

Ver a lio 6: O conectivo E. 40

ARAMA (ou AR) pode vir antes do verbo da orao subordinada, geralmente aps um advrbio: Remunh ne kakuri ti ar reuat remund se kakuri. - Faa o seu cacuri para no andar furtando o meu cacuri. (Ademarzinho da Gaita, Col. Marupiara) II- OS PRONOMES PESSOAIS COMO OBJETOS DIRETOS Os pronomes pessoais da 1 classe, que funcionam como sujeitos, tambm servem como objetos diretos (me, te, o, a, nos, vos, os, as): Maria uma ix. - Maria me v. Ix arri a ku kiti. - Eu o trago para c. Os pronomes pessoais objetivos vm aps as partculas que acompanharem o verbo: Pedro uma kuri ind suka up. - Pedro vai ver-te na casa dele. Mundauasu upisika ana a suka up. - O ladro o apanhou na casa dele. Asaru remanu amba ar ind. - Espero voc morrer para com-lo. (Casasnovas, p. 66) III- O USO DE RAM (NAS ORAES SUBORDINADAS TEMPORAIS OU CONDICIONAIS E COMO POSPOSIO) RAM significa quando, ao tempo em que, por ocasio de. Pode tambm ser usada para expressar o condicional (v. lio 13), significando se, no caso de: Asu ram, arasu se mimbira. - Quando vou, levo meu filho (ou Se vou, levo meu filho.) Arasu ram timbi, niti apit iumasisaua irumu. - Quando levo comida, no fico com fome. (ou Se levo comida, no fico com fome.) Na forma negativa, NITI (ou TI) atrai a conjuno RAM: Niti ram repuraki, ind repit pirasua. - Se no trabalhas, tu ficas pobre. Niti ram manungara reriku, remee u nhntu. - Se no tens nada, d s farinha. RAM s vezes acompanha adjetivos, pronomes etc., ficando implcito o verbo ser: Kuara ram re ix, anheengri puranga.
41

Quando eu (era) ainda pequeno, cantava bem. Ind ram, niti aputri. - Se for voc, no quero. Se (fosse) eu, falaria nheengatu com meu filho. (v. pp. 98-99) RAM tambm posposio e usada com substantivos que expressam ideia de tempo, significando em, de, a: Asu murakipi ram. - Vou na segunda-feira. Akri pituna ram. - Durmo de noite. Durmo noite. Aieuri mitu ram. - Volto no domingo. (Grenand et al., 107) Amu ara ram ana, pa, aint upurandu: -Niti a uputri ser ind? - No outro dia, conta-se que eles perguntaram: -Ele no quis voc? (Amorim, 251) akai pitera ram - no meio do ano (Stradelli, 259) A conjuno MAIRAM, no incio de orao subordinada temporal, pode substituir RAM: Mairam arasu timbi, ix niti apit iumasisaua irumu. Quando levo comida, eu no fico com fome. IV- O PASSADO 1. O pretrito perfeito, em nheengatu, se faz com ANA, UANA (ou , U). O advrbio ANA tambm significa j: Maria usu ana suka kiti. - Maria foi para sua casa. Ix apit ana se retama up. - Eu fiquei na minha terra. 2. O pretrito imperfeito pode ser formado com a partcula ANA e o verbo IKU como auxiliar: Ix apurungit ana aiku mairam ind reuik. - Eu estava falando quando voc entrou. Pode-se formar o imperfeito tambm com IEP, o que no muito usado atualmente: A niti uiukataka; uma iep iuaka kiti, unheengri uiku iep nheengarisaua suri (...). - Ele no se mexeu; olhava para o cu, estando a cantar uma cano alegre. (Amorim, 129) Maiau ix marari aiku iep, aienu se mimbira ruaki, akri ana. Como eu estava cansado, deitei-me perto de meu filho e dormi. (Amorim, 181) KUERA (v. p. 35) usado tambm para formar o pretrito perfeito e o imperfeito, como advrbio de tempo:
42

Se manha unhee kuera ix arama: -Nha se kurumi Minha me dizia para mim: -Aquele meu menino. Muitas vezes esses advrbios so omitidos, principalmente se fica claro quando algo aconteceu ou se o ouvinte sabe que se trata do passado: Kuxima, reiri ram ku kiti, mai ta reiri? Antigamente, quando voc veio para c, como voc veio? Como se usou aqui um advrbio de tempo (kuxima), omitiu-se ana. V- OS ADJETIVOS COM PREFIXOS DE RELAO R-, SAlguns adjetivos tambm recebem os prefixos r- e s- que vimos na lio 4. Eles so todos da 2 classe (combinam-se com se, ne, ian etc.). Se forem predicativos, quando o sujeito for pronome de 1 ou 2 pessoa, usa-se a forma com R-. O pronome de 3 pessoa do singular S-: Se ruri. - Eu sou feliz. Ne ruri. - Tu s feliz. Suri. - Ele feliz. Podem-se combinar os pronomes pessoais da 1 classe com os da 2 classe: Ix se ruri. Ind ne ruri. A suri. Quando o sujeito for um substantivo, tambm se usa a forma com S-: Kunh suri. - A mulher (ela) feliz. Outros exemplos: raku (saku) - quente: Ix se raku aiku. - Eu estou quente. Uka saku. - A casa quente. A saku. - Ela quente. Aint raku. - Elas so quentes. riku (siku) - vivo: Se riku aiku. - Eu estou vivo. Ku uir siku uiku. - Este pssaro est vivo. Quando esses adjetivos so qualificativos, recebem S-: pituna suri - noite feliz (Tambm pode significar a noite feliz.) su siku - animal vivo VI- O INFINITIVO Em nheengatu no existem infinitivos verbais: Maria uiupiru umunh timbi i anama-it sup. Maria comea a fazer comida para seus familiares. (Veja que o infinitivo fazer, em portugus, um verbo conjugado em nheengatu. O verbo auxiliar iupiru e o verbo principal munh so ambos conjugados.): Aputri apurungit ne irumu. - Quero falar com voc.
43

Pedro usu upurungit Maria irumu suka up. - Pedro vai falar com Maria na sua casa. No perodo abaixo, tanto o verbo da orao principal quanto o da subordinada so conjugados: Ix axri usas pituna. - Eu deixo passar a noite. Existem tambm verbos auxiliares como putri, kuau, ieuri, paua etc. que podem ser incorporados no verbo principal, sem serem, ento, conjugados separadamente. Isso s acontece se os dois verbos tiverem o mesmo sujeito: Maria upiripana-putri kamix-it i mena sup. Maria quer comprar camisas para seu marido. Maria mimbira upurungit-kuau nheengatu. O filho de Maria sabe falar nheengatu. Amunh-paua se puraki. - Acabei de fazer meu trabalho. Usika-paua. - Acabou de chegar. Uienu-ieuri. - Voltou a deitar. Agora veja: Aputri Pedro usika ui. - Quero que Pedro chegue hoje. (Aqui no houve incorporao porque os verbos tm sujeitos diferentes.) VII- O GNERO DOS SUBSTANTIVOS E ADJETIVOS Em nheengatu, substantivos no tm flexo de gnero (amigo: amiga; aluno: aluna). A ideia de masculino ou feminino se obtm usando-se APIGAUA e KUNH, quando isso for necessrio: sumuara-apigaua - amigo > sumuara-kunh - amiga s vezes usa-se somente a forma que se refere a um dos gneros (masculino ou feminino): sapukaia - galinha > sapukaia-apigaua - galo tapira - boi > tapira-kunh - vaca iauaret - ona > iauaret-kunh - ona fmea iauara - co > iauara-kunh - cadela VIII- O VERBO IRI - VIR O verbo IRI apresenta uma irregularidade: na terceira pessoa tem a forma RI: ix airi - eu venho ind reiri - tu vens; voc vem
44

a ri - ele vem aint ri - eles vm PURAKISAUA-IT I- Resuaxara ku-it purandusaua: 1. Au sumuara ta Maria uuasmu ana So Gabriel up? 2. Mam ta umurri Maria rumuara-kunh? 3. Ma ta unhee Maria rumuarakunh mairam uma a? 4. Ma ta Maria rumuara-kunh rera? 5. Catarina umanduri ser uieuri i anama-it ruka kiti? 6. Catarina umurri ana ser sia akai So Gabriel up? 7. Catarina uiupuku ana ser akiti? 8. Catarina uuat-putri ser setama kiti uma arama i anama-it? 9. Au ta kuxima urri Catarina So Gabriel kiti? 10. Suri ser Catarina nha taua up? II- Remunh sangaua rupi: Maria ururi igara up. Maria usmu So Gabriel su. Maria ururi ram igara up, a usmu So Gabriel su. 1. Kunh i iumasi. Kunh umba pir. 2. Ind resu taua kiti. Ind repurungit nheengatu. 3. Apigaua sasiara usmu suka su. Apigaua sasiara usu piripanasaua ruka kiti. 4. Kunh suri upit taua up. Kunh suri uma sia mira. 5. Iand iapiripana ma-it. Meesara upupeka aint. 6. Ne mena usika se ruka kiti. Ne mena umba pir. 7. Ariku iep kuia. A i saku. 8. Aputri iep kamix pisasu. Asu piripanasaua ruka kiti. 9. Kamix puranga. A sepiasu. 10. Aint upuraki garap up. Aint uma sia igara. III- Remunh sangaua rupi: Maria usu taua kiti. A uuasmu iep sumuara-kunh. Maria usu taua kiti uuasmu arama iep sumuara kunh. 1. Kunh ri So Gabriel kiti. A uma ix. 2. Pedro uieuri suka kiti. A uuasmu ind. 3. Ix apit ne retama up. Ama ind. 4. Maria uma-putri ix. Maria upit suri. 5. Ku kurumi upurandu retana i mbuesara sup. A ukuau katu sia ma. 6. Nha apigaua upit So Gabriel up. A uiupuku umurri ape. 7. Catarina umanduri uieuri taua kiti. A upiripana iep kamix pisasu. 8. Pinaitikasara urri pir siku ua paran su. A umba a. 9. Maria umunh xirura amani suiuara. Pedro umundu a. 10. Pedro ri se ruka kiti. A umba sapukaia rukuera sant.
45

IV- Remupinima ku-it nheengasaua ANA irumu. Remunh sangaua rupi: Ix niti aiupuku ik. Ix niti aiupuku ana ik. 1. Pir-it uiauau igarap kiti. 2. Maria upit paran up. 3. Maria uma Madalena. 4. Maria unhee nheenga-it puranga Pedro sup. 5. Pedro upit paran up Maria irumu. 6. Iapinaitika sia pir. 7. Pedro uputri iep pind puranga. 8. Pinaitikasara umba sia pir. 9. Kurumi upinaitika kunh irumu. 10. Sia kunh usu paran kiti. V- Remunh sangaua rupi: Maria ukri. (ama) > Ama Maria ukri. Pedro usu ka kiti. (uputri) > Pedro usu-putri ka kiti. 1. Kunh upiripana xirura. (uputri); 2. Kunh ukri. (uiupiru); 3. Ind resu taua kiti. (reputri); 4. Ind repurungit nheengatu. (rekuau); 5. Apigaua usmu suka su. (asendu); 6. Kunh umurri taua up. (amait); 7. Kunh urri sia mira. (rema); 8. Iand iapiripana mait. (iaiupiru); 9. Meesara upupeka panhe ma. (ukuau); 10. Ariku iep kuia. (aputri); 11. Apiripana iep kamix pisasu. (amait); 12. A upuraki puranga. (ukuau) VI- Remunh sangaua rupi: Ne pu aint raku ser? (akanga) Umba, se pu niti aint raku, ma se akanga saku. 1. Ind ne ruri ser ne retama up? (se manha); 2. Ne repusimanha retana ser? (se paia); 3. Siku uiku ser ne iauara? (se pixana); 4. Aint ta riku uiku ser? (iand); 5. Ne akanga saku ser? (se pi) VII- Remupinima RAM u UP: 1. Pedro ukri pituna____ 2. Maria umurri So Gabriel____ 3. Ne manha upuraki kuema____ 4. Ix apit se ruka____ 5. Maria usmu ara____ 6. Mira-it ri ik mitu____ 7. Iand iakri igara____ 8. Ix a xib karuka____ 9. Ix niti ama ne iep mira Santa Isabel____ 10. Maranta ind niti repit Barcelos____ sauru____?

46

6 MBUESAUA PUIEPESAUA

TENDAUA UP

(fotos de Patrcia Veiga)

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

Maria uieuri uiku kuri sendaua kiti. A uma uiku mir-it, kauoka ruka-it iuri i igara su. Igara usika uiku. Maria usu uma i mena, i mimbira kuri. I mimbira uiana upurungit arama i manha irumu. A usu Maria pri. -Puranga karuka, se mimbira! -Manha, ix apit suri retana ind reieuri ram. Maranta ind reikupuku ana So Gabriel up? -Ix aikupuku xinga apiripana arama ma-it ind arama. Mam ta uiku ne paia? -A usu ana kupixaua kiti uiutima arama maniua. -Ind remba ana ui? -Ee, ix amba retana. Ix niti se iumasi.
47

12. 13. 14. 15.

-Mairam ind remba ana? -Amba ana kuri te. Asu ix amusarai paran up. Maria mena ri uiku kupixaua su. A urri uiku maniaka i pu res. -Maria, puranga p ser ne irumu? Rerasu ku maniaka-it memuitendaua kiti.

(fotos de Patrcia Veiga)

16. Maria uiupiru umunh timbi i anama-it sup. Uirand mitu. I mena upurandu i xup: 17. -Ind reieuri kuri So Gabriel kiti murakipi ram? 18. -Umba, ix aieuri kuri ape murakimusapri ram.
KARIUA NHEENGA RUPI: Na comunidade Maria est voltando agora para sua comunidade. Ela est vendo rvores e casas de caboclos da sua canoa. A canoa est chegando. Maria vai ver seu marido e seu filho agora. Seu filho corre para falar com sua me. Ele vai para junto de Maria. -Boa tarde, meu filho! -Me, eu fico muito feliz quando voc volta. Por que voc demorou em So Gabriel? -Eu demorei um pouco para comprar coisas para voc. Onde est seu pai? -Ele foi roa para plantar maniva. -Voc j comeu hoje? -Sim, eu comi muito. Eu no estou faminto. -Quando voc comeu? -Comi agora mesmo. Depois eu brinquei no rio. O marido de Maria est vindo da roa. Ele est trazendo mandioca em suas mos. -Maria, tudo bem com voc? Leve estas mandiocas para a cozinha. Maria comea a fazer comida para seus familiares. Amanh domingo. Seu marido pergunta a ela: -Voc voltar a So Gabriel na segunda-feira? -No, eu voltarei ali na quarta-feira. 48

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

18.

MBUESAUA NHEENGATU RES I- A CONSTRUO VERBO PRINCIPAL + IKU VERBO PRINCIPAL + IKU, ambos conjugados no indicativo, podem traduzir-se por: estar + verbo principal no gerndio estar + verbo principal no particpio O sentido exato da frase depende do sentido do verbo. Exemplos: Maria umunh uiku timbi memuitendaua up. Maria est fazendo comida na cozinha. Ix apit aiku iumasisaua irumu. - Eu estou ficando com fome. Ind reienu reiku. - Tu ests deitado (ou deitando-te). A uuapika ana uiku mmi. - Ele estava sentado (ou sentando) ali. Uiatiku uiku mir res. - Est-se dependurando (ou est dependurado) na rvore. II- O CONECTIVO E. Em nheengatu, iuri (tambm; de novo, novamente) traduz o conectivo E do portugus: A uma uiku mir-it, kauoka ruka-it iuri. Ela est vendo rvores e casas de caboclos (ou casas de caboclos tambm). Nha apigaua umba ana pir mei iuri. Aquele homem comeu peixe e biju. muito usada tambm a conjuno ASU (depois) para conectar oraes: A umbu aint upurungit asu umupinima. Ele os ensinou a falar e a escrever (lit., eles os ensinou a falar, depois a escrever). Ix apumu asu apurasi. - Eu levanto e dano (lit., eu levanto, depois dano). III- OS DIAS DA SEMANA Os nomes dos dias da semana na lngua geral so: murakipi (muraki + ipi: [dia] primeiro de trabalho) - segunda-feira murakimukui ([dia] dois de trabalho) - tera-feira murakimusapri ([dia] trs de trabalho) - quarta-feira supapau (su + p + upaua - toda a caa acaba) - quinta-feira iukuakusaua (ou iukuaku) (jejum) - sexta-feira sauru - sbado
49

mitu (descanso) - domingo IV- AS POSPOSIES COM PREFIXOS DE RELAO R-, SVimos, nas lies anteriores, os substantivos e os adjetivos com prefixos de relao. Tambm existem posposies que recebem os prefixos R- e S-: RES (SES) 1. em (referindo-se ao que no tem um sentido precisamente geogrfico, como uma pessoa, uma rvore, um animal, um pequeno objeto): A uiupri ana mir res. - Ele subiu na rvore. A uiupri ses. - Ele subiu nela. Maria mena urri maniaka i pu-it res. - O marido de Maria traz mandioca em suas mos. Kurumi umee ana iep pitera i manha res. - O menino deu um beijo em sua me. Kunh urri iepeaua kauaru res. - A mulher traz lenha no cavalo. 2. a respeito de; em, de (com o sentido de a respeito de): Ix amanduri Maria res. - Eu me lembro de Maria. Ix amanduri ses. - Eu me lembro dela. Aint upuk ian res. - Eles riem de ns. Aint upurungit ne res. - Falaram a respeito de voc. RESEUARA (SESEUARA) - por, por causa de: Ix apuraki ne reseuara. - Eu trabalho por voc. Ix apuraki seseuara. - Eu trabalho por ele. Ian reseuara - por nossa causa (Costa, 206) Como se viu, com as posposies pluriformes no se usa I, mas Scomo pronome pessoal de 3 pessoa. Outras posposies desse tipo so: RUAKI (SUAKI): perto de, prximo de: Ix amurri Maria ruaki. Eu moro perto de Maria. Ix amurri suaki. - Eu moro perto dela. RENUND (SENUND) - adiante de, frente de (anterioridade espacial), antes de (anterioridade temporal); diante de: Kunh usu se renund. - A mulher foi frente de mim. Kunh usu i mena renund. - A mulher foi antes de seu marido. Kunh usu senund. A mulher foi antes dele. Asu amunh iep kakuri senund. - Vou fazer um cacuri antes dele. (...) Aint upit akangaua kurumiuasu purangasaua renund. - Elas ficaram loucas diante da beleza do moo. (Amorim, 361)
50

Pode tambm ocorrer junto com outra posposio: Asu aiku se renund kiti. - Estou indo para adiante (de mim). VI- A DIFERENA ENTRE AS POSPOSIES PRI e KITI KITI indica movimento para um lugar e PRI para uma pessoa ou animal: Kunh ri taua kiti. - A mulher vem para a cidade (isto , um lugar). A usu Maria pri. - Ele vai para junto de Maria (isto , uma pessoa). PURAKISAUA-IT I- Resuaxara ku-it purandusaua: 1. Makiti ta Maria uieuri uiku? 2. Ma ta a uma uiku i igara su? 3. Au ta Maria uma kuri usika ram sendaua kiti? 4. Au ta uiana upurungit arama Maria irumu? 5. Ma ta Maria unhee usika ram sendaua kiti? 6. Maranta Maria uikupuku ana So Gabriel up? 7. Mam ta usu Maria mena a usika ram? 8. I iumasi ser Maria mimbira? Maranta? 9. Mam ta umusarai ana Maria mimbira? 10. Ma ta urri Maria mena i pu res? 11. Ma ta Maria mena upurandu i xup? 12. Makiti ta Maria urasu maniaka i mena umee ua i xup? 13. Ma ta Maria umunh i anama-it sup arir? 14. Maria uieuri kuri ser So Gabriel kiti murakipi ram? II. Remupinima UP u RES u RAM: 1. Ix ambri u urupema____ 2. Pedro uma igara paran____ 3. Aiku xib iriru____ 4. Amunh minga darapi____ 5. Aiku pind se pu____ 6. Maria umurri Santa Izabel____ 7. Ix asu murakipi____ 8. Ix niti arri iamaxi se kup____ 9. Panhe kunh upit igara____ 10. A uiupri mir____ 11. A uiumbu ku mbuesaua ruka____ 12. Pedro niti upuraki sauru____ 13. Ix apiripana timbi supapau____ 14. Aiku iep pereua i akanga____ 15. Maria umendri tupuku____ III- Remunh sangaua rupi: Maria uieuri sendaua kiti. Maria uieuri uiku sendaua kiti. 1. A uma mir-it i igara su. 2. Maria uma i mena. 3. I mimbira uiana upurungit arama i manha irumu. 4. A usu Maria pri. 5. Ix apit suri. 6. Maria uikupuku So Gabriel up. 7. Pedro uiutima maniua. 8. Antnio umba maniaka. 9. Kurumi umusarai paran up. 10. Maria mena ri kupixaua su. 11. Pedro urri maniaka i pu res.
51

12. A urasu ku-it maniaka memuitendaua kiti. 13. Maria uiupiru umunh timbi i anama sup. 14. Maria mena upurandu au usu i irumu. 15. Aieuri So Gabriel kiti. IV- Remupinima KITI u PRI: 1. Maria usu i mimbira______ 2. Pedro usu So Gabriel______ 3. Ix aiana se manha______ 4. Iauara ri se______uma ram ix. 5. Ind reiri Barcelos______ 6. Ix niti asika nha kunh______ 7. Ix niti asika ana Barra______ 8. Pedro urri ind ian______ 9. Se paia ururi Santa Izabel______ 10. Ix niti aieuri se anama-it______ V- Remunh sangaua rupi: Asu taua kiti. Apiripana ma-it. Asu taua kiti, asu apiripana ma-it. Apiripana xirura. Apiripana kamix. Apiripana xirura kamix iuri. 1. A uma mir-it. A uma uka-it. 2. Maria uma i mena. Maria uma i mimbira. 3. I mimbira upumu. I mimbira usu memuitendaua kiti. 4. Pedro usu Maria pri. Pedro uiumana a. 5. Pedro uiutima maniua. Pedro uiutima kumandamiri. 6. Antnio umba maniaka. Antnio umba pir. 7. Kurumi upaka. Kurumi umusarai paran up. 8. Ix airi kupixaua su. Ix apit se ruka up. 9. Pedro urri maniaka i pu res. Pedro urri maniaka i kup res. 10. A urasu maniaka memuitendaua kiti. A urasu iepeaua memuitendaua kiti. 11. Maria umunh timbi i anama sup. Maria uienu makira up. 12. Iand iasu Santa Izabel kiti. Iand iasu Barcelos kiti. 13. Apuxiru se mimbira. Apuxiru se manha. 14. Apuxiru se mu. Akri se makira up. 15. Apurungit se tutira irumu. Apurungit se ramunha irumu. VI- Remunh sangaua rupi: Remanduri ser ne tutira res? (se manha) Umba, niti amanduri ses, ma amanduri se manha res. 1. Penhe pepurungit ser Pedro res? (Maria); 2. Ind remurri tendaua ruaki? (taua); 3. Ind rerri tana ne kup res? (se iuu); 4. Ne paia upuraki ser ne manha reseuara nhntu? (panhe se anama-it) 5. Pe manha upurandu ser Maria res? (Catarina); 6. Ind repit ser ne mena ruaki? (se mimbira); 7. Resu ser Pedro renund? (Maria); 8.
52

Reuapika ana ser Pedro ruaki? (Maria); 9. Pepit ser Pedro reseuara? (Maria) 10. Resika ana ser kunh renund? (apigaua) IASU IANHEENGRI! Xib puranga Puranga retana Iaputri muri ara Ia xib puranga. Iasu ana (ia)pinaitika apekatu Usenui ix a arama xib.
KARIUA NHEENGA RUPI: Chib bom muito bom Queremos cada dia Beber o bom chib. Fomos pescar longe Chamaram-me para eu beber chib.

53

7 MBUESAUA PUMUKUISAUA

MARIA UMUNH TIMBI

(Ilustr. de C. Cardoso)

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

Maria umemui kuri timbi i anama-it sup. A upisika maniaka, upiruka a, ukitika a i iuis irumu. Arir, a upurakai tipiti maniaka kitika irumu. Uiami a, umusmu manikuera, umbri p urupema up, uiumuau u, umutini a iapuna up. A upisika mukui sapukaia, uiuk aint i pu irumu umemui arama aint. A umusaimb i kis, umunuka musapri pir i mena urri ua paran su. A unhee: -Se mimbira, reiri repuxiru ix se purakisaua up. -Ma ta reputri ix amunh? -Remundeka tat ix arama. -Er. Amundeka kuri tat ind arama. -Ix aputri amemui musapri pir iamba arama. -T rembri kinha pir res. Ix aiumus pir kinha-ma.
54

13. -T remundeka tat iu up. Remunh tat memuitaua up. Tat i auait. 14. Antnio umundeka ana tat. Maria umbri kamuti tat rupi. 15. Iepeaua upaua ana. Antnio urri ana pri iepeaua memuitaua kiti. 16. -Tik! Manha, repuri timbi! A ukai uiku! 17. -Antnio, ind reputri ix amunh mei iuri? 18. -Ee, mei s. 19. Arir, Maria usenui i anama-it: 20. -Iasu iamba!
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. KARIUA NHEENGA RUPI: Maria faz comida Maria vai cozinhar comida para seus parentes. Ela pega a mandioca, descasca-a, rala-a com seu ralador. Depois, ela enche o tipiti com a mandioca ralada. Espreme-a, faz sair a manipueira, pe tudo na peneira, peneira a farinha, torra-a no forno. Ela pegou duas galinhas, matou-as com suas mos para cozinh-las. Ela afia sua faca, corta trs peixes que seu marido trouxe do rio. Ela diz: -Meu filho, venha ajudar-me no meu trabalho. -Que voc quer que eu faa? -Acenda o fogo para mim. -Certo. Acenderei o fogo para voc. -Eu quero cozinhar trs peixes para ns comermos. -No ponha pimenta no peixe. Eu gosto de peixe sem pimenta. -No acenda fogo no cho. Faa fogo no fogo. Fogo perigoso. Antnio acendeu o fogo. Maria pe a panela de barro sobre o fogo. A lenha acabou. Antnio j trouxe mais lenha para o fogo. -Nossa! Me, mexa a comida! Ela est-se queimando! -Antnio, voc quer que eu faa biju tambm? -Sim, biju gostoso. Depois, Maria chama seus familiares: -Vamos comer!

REMA KATU! S SEE Mei s. - Biju gostoso. Akai iukis see. - Suco de caju doce.

55

MBUESAUA NHEENGATU RES I- O IMPERATIVO O imperativo em nheengatu tem suas formas tomadas do indicativo. Na negativa, porm, usa-se T: Resu paran kiti! - V ao rio! T resu paran kiti! - No v ao rio! Pemunh timbi i xup! - Faam comida para ele! T pemunh timbi i xup! - No faam comida para ele! Iapit ik! - Fiquemos aqui! T iapit ik! - No fiquemos aqui! II- O PREFIXO CAUSATIVO MUVeja estas duas frases: a - Apigaua usmu ana i taua su. O homem saiu de sua cidade. b - Apigaua umusmu ana kunh i taua su. O homem fez a mulher sair de sua cidade. Como voc pode perceber, na frase b o sujeito (apigaua) faz algum praticar uma ao, em vez de ele mesmo pratic-la, como na frase a. Na frase b, o homem faz a mulher sair. A mulher o agente imediato e o homem o agente mediato. A isso chamamos voz causativa, ou seja, aquela em que algum causa uma ao ou um processo, mas no os realiza. Em nheengatu, a voz causativa formada usando-se o prefixo MUcom verbos intransitivos, substantivos, adjetivos, partculas etc: pinima - pintado, escrito kuara - buraco, furo paua - acabar (intr.) puranga - bonito; bom tini - torrado turusu - grande saku - quente saimb - afiado mupinima (ou mpinima) - escrever, pintar mukuara - furar mupaua - fazer acabar, acabar (trans.) mupuranga (ou mpuranga) - embelezar mutini - torrar muturusu - aumentar, tornar grande musaku - esquentar musaimb - afiar III- OS NUMERAIS O sistema de numerao no nheengatu do rio Negro foi muito mais desenvolvido que no nheengatu de outras partes da Amaznia. Apresentaremos, aqui, os numerais cardinais e ordinais at dez: iep - um iepesaua - primeiro
56

mukui - dois musapri - trs irundi - quatro iepepu - cinco (lit., uma mo) puiep - seis (lit., mo, um) pumukui - sete (lit., mo, dois) pumusapri - oito puirundi - nove mukuipu (ou pu pu) - dez

mukuisaua - segundo musapirisaua - terceiro irundisaua - quarto iepepusaua - quinto puiepesaua - sexto pumukuisaua - stimo pumusapirisaua - oitavo puirundisaua - nono mukuipusaua (pupusaua) - dcimo

O numeral tambm pode ser usado sozinho, sem acompanhar um substantivo: Panhe musapri, pa, aint uriku aint rimiriku. - Dizem que todos os trs tinham suas esposas. (apud Cruz, 270, modif.) Mukui-it umanu ana. - Os dois j morreram. IV- OS SUFIXOS -SAUA E -SARA O sufixo -SAUA (s vezes -TAUA, -PAUA* etc.), acrescentado a um verbo, um adjetivo etc., torna-os substantivos: suri - alegre..............................surisaua - alegria katu - bom...............................katusaua - bondade purasi - danar.........................purasisaua - dana Em tupi antigo, esse sufixo, alm do sentido que o vimos ter em nheengatu, pode tambm significar lugar, tempo, modo, instrumento etc. Isso se percebe em algumas palavras da lngua geral: pinimataua - lugar de pintar purakisaua - lugar de trabalho uatasaua - lugar de caminhar memuitaua - lugar de cozinhar, isto , fogo *As formas -TAUA, -PAUA etc. s aparecem em formas herdadas diretamente do tupi antigo. No podem ser usadas para formar novas palavras em nheengatu. Com a posposio RUPI, os substantivos com sufixo -SAUA podem formar locues adverbiais: kirimbasaua rupi - valentemente, com valentia, com coragem sasisaua rupi - com violncia, violentamente
57

O sufixo -SARA indica o agente. Ele geralmente usado quando se quer dar a ideia de hbito, profisso. bem traduzido em portugus pelos substantivos derivados que terminam em -or ou -dor ou por aquele que..., o que... : kitika - ralar kitikasara - o que rala uat - andar uatasara - andador, o que anda pinima - desenhado, pintado pinimasara - pintor kamundu - caar kamundusara - caador mbu - ensinar mbuesara - professor A forma munhangara veio diretamente do tupi antigo, onde o verbo monhang forma o deverbal monhangara, fazedor. Pelas mesmas razes, temos a forma munhangaua, feitura, obra. Outros exemplos: puxiru - ajudar: puxirungara - ajudador memui - cozinhar: memuingara - cozinheiro V- O SUFIXO -IMA O sufixo -IMA significa sem, ausncia de, falta de, no. Traduz-se tambm pelo prefixo des- do portugus. Corresponde forma -less do ingls: Pedro upit purakisauama. - Pedro fica sem trabalho. Ix a kambi seema. - Eu bebo leite sem acar. kamix sepiasuma - camisa no cara (i.e., barata) Timbiuma umusasiara panhe mira. - Falta de comida entristece todas as pessoas. VI- A PARTCULA PAUA (ou P) A partcula PAUA (ou P) expressa totalidade, completude. posposta ao substantivo, ao verbo, ao adjetivo e se traduz por todo (a), totalmente, tudo: Ape iauti kuera upupuka p. - A o jabuti rebentou todo. Kurumi umba paua. - O menino come tudo. I ki p upit. - Ele ficou todo sujo. (Grenand et al., 124) PURAKISAUA-IT I- Resuaxara ku-it purandusaua:

58

1. Ma ta Maria umemui kuri i anama-it sup? 2. Mai ta Maria ukitika maniaka? 3. Ma ta Maria upurakai maniaka kitika irumu? 4. Ma ta Maria umusmu tipiti su? 5. Mam ta Maria umutini u a ukitika ua? 6. Ma ta Maria uiuk umemui arama? 7. Muri pir ta Maria umunuka i kis irumu? 8. Au ta usu upuxiru Maria i purakisaua up? 9. Au ta umundeka tat Maria sup? 10. Maria mimbira uputri ser i manha umbri kinha pir res? 11. Mam ta Maria umbri kamuti? 12. Maranta timbi ukai ana uiku? 13. Aiku ser sia iepeaua Maria ruka up? 14. Antnio uiumus ser mei? 15. Ma ta unhee Maria usenui ram i anama-it? II- Remunh sangaua rupi: Antnio upuraki upuxiru arama Maria. Antnio purakisaua upuxiru Maria. 1. Pedro usu paran kiti upuxirupinaitikasara. 2. Ix niti akuau ma Maria upurandu. 3. Maria ti usendu ma ix asuaxara. 4. Ix aputri Maria uieuri. 5. Ix ti aputri ind repinaitika. 6. Ix niti ama ka ukai ua. 7. Ix niti aputri Maria unheengri. 8. Ix aputri aiuk iauaret. 9. Aputri ind repit ik. 10. Ama Maria usika Barcelos kiti. III- Remunh sangaua rupi: Niti aputri kambi see irumu. Aputri kambi seema. 1. Nha kunh ti umba pir iukira irumu. 2. Tainamiri niti uriku sanha. 3. Pedro niti uputri sukuera kinha irumu. 4. Se ruka niti uriku ukena. 5. Niti aputri kambi ira irumu. IV- Remunh sangaua rupi: Nha tana niti uputri ukri. Remukri nha tana! T remukri nha tana! 1. Ku apigaua niti upuraki. 2. Kunh-it niti upaka ana. 3. I mimbira niti upit ik. 4. Ku kis niti saimb. 5. Maria ruka niti puranga. 6. Manikuera niti usmu tipiti su. 7. Miap niti membeka uiku. 8. Kunh niti uieuri ana. 9. Tupuku rukena niti upirri ana. 10. Timbi niti upaua ana.
59

V- Remunh sangaua rupi: Maria ukitika maniaka. > Maria maniaka kitikasara. 1. Maria uiutima maniaka. 2. Ix aiuk iauaret. 3. Ind repupeka pirit. 4. Ix amunuka pir-it. 5. Pedro upuxiru Maria. 6. Antnio umundeka tat. 7. A upuraki. 8. Ix amupinima se ruka. 9. Maria umunh mei. 10. Iand iambu nheengatu. VI- Remunh sangaua rupi: Ix amba mei. (6) Ix amba puiep mei. Ix amba paua. 1. Maria umemui pir (3). 2. Maria upurakai tipiti (5). 3. Ix aiuk iauaret (2). 4. Pedro umunuka mir (4). 5. Pedro upuxiru kunh (9). 6. Pedro umunh uka (8). 7. Ix amupinima papera (10). 8. Maria umunh mei. (4) 9. Maria ukitika maniaka (6). 10. Apigaua uma mbuesara (7). VII- Remunh sangaua rupi: Ama se rumuara-it. Ama panhe (upanhe) se rumuara. Kurumi-it ukri. - Panhe kurumi ukri. 1. Aint usenui mbuesara-it. 2. Ix ama-putri murasi-it. 3. Urubuit uueu. 4. A urasu iauti-it iuaka kiti. 5. Apiripana ararapeua-it. 6. Uiramiri-it usu ana. 7. Murasi-it suri. 8. Ama ku mira-it. VIII- Remungit: 1. Nha sakusaua umunh aint pi puranga. (Amorim, 359, modif.) 2. Aint pi teresmu uiku sikiesaua su. (Amorim, 365) 3. I aua uueu iuitu irumu, i pixunasaua anga uuer katu upanhe res renund. (Amorim, 365, modif.) 4. Ieperes, kirimbasaua rupi, ri tapira rakakuera. (Amorim, 384) 5. Mairam, pa, usika uka kiti a umupuka paua i ma-it kuera, iaxiusaua pitrupi umusaka i aua-it. (Amorim, 390) 6. Ape ana tenhe, pa, i akangaiuasaua pitrupi, a unhee: -Iurupari, reiukuau! (Amorim, 391) 7. Tibiari umaiana a sasisaua rupi. A usu uuri ukara kiti. (Amorim, 400)
60

KARIUA NHEENGA RUPI: 1. Aquele calor fez belos os coraes deles. 2. O corao deles estava cheio de medo. 3. Seus cabelos esvoaavam com o vento, a sombra de sua negrura brilhou bem diante dos olhos de todos. 4. Imediatamente, com coragem, veio atrs da anta. 5. Conta-se que, quando chegou a casa, ele quebrou completamente as suas coisas; em meio ao choro arrancou seus cabelos. 6. Conta-se que, ali mesmo, em meio a sua loucura, ele disse: -Jurupari, aparea! 7. Tibiari empurrou-o com violncia. Ele foi cair para fora.

IASU IANHEENGRI! IEP MARANDUA VILLA-LOBOS UMUIERU UA IEP NHEENGARISAUA Heitor Villa-Lobos nheengarisaua munhangara kuera turusu pri ua amu-it su Brasil up. A unasri Rio de Janeiro up 1887 ram. Kurumiuasu ram, a uuat-uat sia tetama rupi Brasil rupi, mam a uiumbu sia kauoka nheengarisaua. A usaisu retana Brasil ma-it. 1910 ram, mairam a uriku 23 akai, a uiupiru ana uuatuat Amaznia rupi, upit mmi musapri akai pukusaua. A ukunhesri ana sia mira upurungit ua nheengatu, asu a umunh nheengarisaua-it marandua-it irumu Barbosa Rodrigues umupinima ana ua Poranduba Amazonense res. Iama ik iep nheengarisaua a umunh ua 1952 ram.
KARIUA NHEENGA RUPI: Uma lenda que Villa-Lobos fez virar uma msica Heitor Villa-Lobos foi o maior compositor de todos no Brasil. Ele nasceu no Rio de Janeiro em 1887. Quando era jovem, ele viajou por muitas regies pelo Brasil, onde ele aprendeu muitas canes de caboclos. Ele amava muito as coisas do Brasil. Em 1910, quando ele tinha vinte e trs anos, ele comeou a viajar pela Amaznia, ficando ali durante trs anos. Ele conheceu muitas pessoas que falavam nheengatu. e fez msicas com as lendas que Barbosa Rodrigues escreveu no Poranduba Amazonense. Vemos aqui uma msica que ele fez em 1952.

61

1. Iep apigaua usu ukamundu. Uuasmu suasu-kunh i mimbira irumu. 2. Uiumu suasu-mimbira, suasu-mimbira, suasu-mimbira, suasumimbira, suasu-mimbira, suasu-mimbira, suasu-mimbira. 3. Upisika suasumiri. I manha uiauau. Umuiaxi suasumiri. 4. Suasu manha, usenui ram, ri i mimbira pri. A kuit uiumu iuri suasumiri manha. 5. Umanu, umanu, umanu, umanu, umanu, umanu. 6. Arir uma ses: i manha kuera uiumunh ua suasu. 7. Iurupari umuieru suasu uganni arama i mimbira ukri ram.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. KARIUA NHEENGA RUPI: Um homem foi caar. Encontrou uma veada com seu filho. Flechou o veado filhote, o veado filhote, o veado filhote, o veado filhote, o veado filhote, o veado filhote, o veado filhote. Apanhou o veadinho. A me fugiu. Fez chorar o veadinho. A me do veado, quando ele chamou, veio para junto de seu filho. Ele (o caador), ento, flechou tambm a me do veadinho. (Ela) morreu, morreu, morreu, morreu, morreu, morreu. Depois olhou para ela: era sua me que se fizera veada. O Jurupari a fez virar veada para enganar seu filho quando dormia.

62

8 MBUESAUA PUMUSAPIRISAUA

MARIA UMBE IEP MARANDUA I MIMBIRA SUP


1. Pituna usika ana. Umba rir, Maria mimbira usu ukri. 2. A uiumuaku i makira up. 3. I manha upit i makira ruaki umbe arama iep marandua i xup:

(ilustr. de C. Cardoso)

4. Iep ara, pa, urubu niti uuasmu ne iep su umanu ua kuera umba ar. 5. Upit sasiara iumasisaua irumu. 6. Ape, pa, uiumuruaki ses uirauasu. Aint uiumumur. 7. Asu, pa, uirauasu upurandu urubu sup: 8. -Compadre, maranta sasiara retana ind? Ind niti reiumusuri ne ma irumu ui? 9. Urubu usuaxara: -Compadre, niti ser rekuau ui ara niti puranga, niti umanu ne iep su amba ar? Seseuara ix apit sasiara. 10. Aint uiuma. Asu, pa, uirauasu unhee: 11. -Compadre, remunh mai se iau: repisika su siku, reiuk a remba ar a.
63

12. Ape, pa, urubu usuaxara: 13. -Compadre, ix niti aputri amunh puxiuera su-it sup, ma kuri ix se iumasi retana aiku. 14. Ind remukamee ram mai ix amunh ar, akuau katu amunh. 15. Aram t, pa, usas iep uiramiri. Ape, pa, uirauasu unhee: 16. -Compadre, rema ne rangaua: 17. Uiramiri kutara pri uueu ka kiti. 18. Sakakuera uirauasu usu, ma uiutuk: mir rumitera pisauera uuik i puti kiti. 19. A uiumupereua retana. Ape, pa, urubu usu sakakuera merupi, t mairam uma uirauasu. 20. Uiatiku uiku mir res. Asu, pa, uirauasu unhee: 21. -Compadre, puxiuera asas. Mir rumitera uuik se puti kiti. Reiri reika ix ku su! 22. Urubu usuaxara: -Compadre, se iumasi retana. Ix niti aputri aiuiuk. 23. Asaru ind remanu amba ar ind. (Casanovas, A., , modif.)
KARIUA NHEENGA RUPI: Maria conta uma histria a seu filho A noite chegou. Depois de comer, o filho de Maria vai dormir. Ele se esquenta em sua rede. Sua me fica perto da rede dele para contar uma histria a ele: Dizem que, um dia, o urubu no achou nenhum animal morto (lit. que morreu) para comer. Ficou triste e com fome. Dizem que, ento, aproximou-se dele o gavio. Eles se saudaram. Depois, contam que o gavio perguntou ao urubu: -Compadre, por que voc est muito triste? Voc no se alegra com nada hoje? O urubu respondeu: -Compadre, no sabe (que) hoje o dia no bom, (que) no morreu nenhum animal para eu comer? Por causa disso eu fico triste. Eles se olharam. Depois, contam que o gavio disse: -Compadre, faa assim como eu: pegue animal vivo, mate-o para com-lo. Ento, dizem que o urubu respondeu: -Compadre, eu no quero fazer mal aos animais, mas agora eu estou muito faminto. Se voc mostrar como para eu fazer, saberei bem faz-lo. 64

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

10. 11. 12. 13. 14.

15. Nesse momento mesmo, contam que passou um passarinho. Ento, contam que o gavio disse: 16. -Compadre, olhe seu exemplo: 17. O passarinho mais rpido voou para o mato. 18. Atrs dele foi o gavio, mas se chocou: um pedao de tronco de rvore entrou no seu peito. 19. Ele se feriu muito. Ento, dizem que o urubu foi atrs dele devagar, quando viu o gavio. 20. Estava dependurado na rvore. Depois, contam que o gavio disse: 21. -Compadre, passo mal. O tronco de rvore entrou no meu peito. Vem tirar-me daqui! 22. O urubu respondeu: -Compadre, eu estou muito faminto. Eu no quero me matar. 23. Espero voc morrer para o comer.

MBUESAUA NHEENGATU RES I- O PRONOME -IU-, REFLEXIVO OU RECPROCO Em nheengatu, -IU- pronome reflexivo ou recproco. usado entre o morfema nmero-pessoal e o tema do verbo: Kunh uiuma uaru res. - A mulher se v no espelho (isto , v a si mesma - pronome reflexivo). Kunh, apigaua uiuma. - A mulher e o homem se veem (isto , eles veem um ao outro - pronome recproco). -Ma ta ne rera? -Ix aiuseruka Pedro. -Qual seu nome? -Eu me chamo Pedro. (pronome reflexivo) Apigaua uiuiuk ana. - O homem se matou. (pronome reflexivo) Aiuieru xinga. - Virei-me um pouco. (pronome reflexivo) Mukui apigaua uiuiuk. - Os dois homens se mataram (isto , um ao outro - pronome recproco). s vezes pode haver duplo sentido: Kunh-it uiumuapatuka. - As mulheres se atrapalham. (pronome recproco ou reflexivo) II- A VOZ PASSIVA Em nheengatu, com -IU- podem-se formar frases de sentido passivo: Mam ta puranga uiumunh ar ian ruka? - Onde bom para se fazer nossa casa? (i.e., de ser feita...) (apud Cruz, 299, modif.) Usika, pa, uma uiukupri u ne iu. - Dizem que chegou e viu que j se roara (i.e., que fora roada) tua terra. (apud Cruz, 299, adapt.)
65

Mira puxi uiumundu apekatu kiti. - Gente ruim manda-se (i.e., mandada) para longe. Muitas vezes um verbo na voz ativa assume forma passiva quando est com o verbo IKU, auxiliar: Sentido ativo> Pedro uiatiku kamix mir res. - Pedro dependura a camisa na rvore. Sentido passivo> Kamix uiatiku uiku mir res. - A camisa est dependurada na rvore. O prprio tema do verbo pode assumir sentido passivo: Maria ukitika maniaka. - Maria rala a mandioca. (sentido ativo) Maria upurakai tipiti maniaka kitika irumu. - Maria enche o tipiti com a mandioca ralada. (sentido passivo) III- A PARTCULA PA A partcula PA usada quando se relata uma histria. Segundo Stradelli, quem relata o fato no o afirma, mas o pe conta dos que o contaram antes dele. Traduz-se por dizem, dizem que, diz-se que, contam, contam que. Essa partcula no pode ser usada quando se sabe exatamente quem deu a informao: Pedro, pa, sera. - Dizem que o nome dele era Pedro. Upit, pa, suka up. - Contam que ficou na sua casa. Ape, pa, usika ses uirauasu. - Dizem que, ento, chegou a ele o gavio. Aram t, pa, usas iep uiramiri. - Nesse momento mesmo, dizem que passava um passarinho. IV- RAKAKUERA (SAKAKUERA) / KUP RAKAKUERA (SAKAKUERA) [do tupi antigo takypuera (r, s), pegada, rastro] e KUP (costas) + POSP. traduzem-se por atrs de: Reiana tana-it rakakuera. - Corres atrs das crianas. Ind reiri ana sakakuera. - Tu vieste atrs dele. A uiku se ruka kup up. - Ele est atrs de minha casa. Iauara usika ian kup rupi. - O co chega por trs de ns. V- AS ORAES SUBORDINADAS TEMPORAIS Em nheengatu, as posposies RIR, RENUND (SENUND) e PUKUSAUA expressam tempo e so usadas para formar oraes subordinadas temporais:
66

Uuapika rir, uma i manha res. - Depois que se sentou, olhou em sua me. Ukri renund, a u xib. - Antes de dormir, ele bebe chib. A upurungit pukusaua, ix apuraki. - Enquanto ele fala, eu trabalho. PURAKISAUA-IT I- Resuaxara nheengatu rupi: 1. Maranta urubu upit iumasisaua irumu? 2. Au ta uiumuruaki urubu res upurungit arama a irumu? Ma ta upurandu i xup? 3. Urubu uiuk ser su-it umba ar aint? 4. Urubu uputri ser umunh puxiuera amu su-it sup? 5. Ma ta usas, asu uueu ka kiti? 6. Makiti ta uirauasu uueu? 7. Ma ta uirauasu umukameeputri urubu sup? 8. Urubu uiuk-kuau ser uiramiri uueu ua ka kiti? 9. Ma ta uuik uirauasu puti kiti? 10. Au ta usu uirauasu rakakuera? 11. Urubu uika ana ser urubu mir rumitera sumuara puti su? Maranta? II- Remunh sangaua rupi: Pedro usaisu Maria. Maria usaisu Pedro. Pedro Maria uiusaisu. 1. Kurumi uma apigaua. Apigaua uma kurumi. 2. Kunh uiumana kurumi. Kurumi uiumana kunh. 3. Maria umupuranga Rute. Rute umupuranga Maria. 4. Pedro umusuri se manha. Se manha umusuri Pedro. 5. Pinaitikasara umupereua piranha. Piranha umupereua pinaitikasara. 6. Apigaua uuasmu tana. Tana uuasmu apigaua. 7. Piranha uiuk piraruku. Piraruku uiuk piranha. 8. Se manha umumur ne paia. Ne paia umumur se manha. 9. Asaru ind. Ind resaru ix. 10. Ix ama penhe. Penhe pema ix. III. Remunh sangaua rupi: Pituna ri. Maria mimbira usu ukri. Pituna ri rir, Maria mimbira usu ukri. Pituna ri renund, Maria mimbira usu ukri. Pituna ri pukusaua, Maria mimbira usu ukri.

67

1. A uiumuaku i makira up. I manha upit suaki. 2. Kurumi upit i makira up. Kunh umbe marandua i xup. 3. Urubu umanu. Uirauasu usika. 4. Timbi upaua. Urubu upit sasiara. 5. Uirauasu uiumuruaki ses. A umumur urubu. 6. Ix asika. Pedro uiumusuri. 7. Urubu usuaxara. Uirauasu upit sasiara. 8. Aint uiuma. Uirauasu upisika su siku. 9. Kunh uiuk tatu. Pedro usika. 10. A umunh puxiuera su-it sup. A usenui sumuara. 11. Remukamee mai amunh ar. Akuau katu amunh. 12. Iep uiramiri usas. Uirauasu uueu ka kiti. 13. Ama ne rangaua. Amunh ne iau. 14. Uirauasu ri. Uiramiri kutara pri uueu. 15. Sakakuera uirauasu usu. Uiutuk. 16. Mir rumitera pisauera uuik i puti kiti. A uuri. 17. A uiumupereua retana. Urubu usu sakakuera. 18. A uiatiku mir res. Uirauasu umanu. 19. Uirauasu puxiuera usas. Iep kunh upuxiru a. 20. Amanduri Pedro res. A umanu. IV- Remunh sangaua rupi: Niti uiumupinima papera kuai. Mai ta uiumupinima papera? Niti uiumunh mei se ruka up. Mam ta uiumunh mei? 1. Niti uiupurungit nheengatu Braslia up. 2. Niti uiumba pir Maria ruka up. 3. Niti uiuma iauaret taua up. 4. Niti uiumbu nheengatu Belm up. 5. Niti uiukitika maniaka se ruka kup up. 6. Niti uiumundu mira puranga mira puxi rakakuera. 7. Niti uiukupri ku iu mitu ram. 8. Niti uiupinaitika piraruku So Paulo up. 9. Niti uiumupuranga uka umanu ua-it ara ram (no dia de Finados). 10. Niti uiuiutima maniua ka kup rupi. 11. Niti uiumee ma puranga mira puxi sup. 12. Niti uiusendu ma apurungit ukena kup rupi. 13. Niti uiukamundu iauaret kis irumu. 14. Niti uiumuiana iep tana iauaret rakakuera. V- Remungit ku marandua: IURUPARI Iep ara, pa, pai-it uiumuatri u arama ipadu. Aramenhntu iep kunhmuku usika aint pri. Aint unhee i xup: -Ma ta reiri rema? -Ma ta? Ix iuri a-putri ipadu pe irumu.
68

Ape, pa, pai-it usmu, usu ana. Uxri kunhmuku upit uka up mam aint uiku ana ua. Arir nha kunhmuku upit puru tenhntu: ne iep apigaua ri uienu a irumu. Arir, pa, pai-it upei a. Niti, pa, uriku i mimbira. Arir, aint upei iuri: niti uriku i mimbira. Iep ara, pa, usas uiku paran. Ape, paran pitera up, iep tarira usu i marika. Ape, pa, i mimbira usmu. Ape, pa, pai-it upisika nha i mimbira. Aint urasu a ka kiti. Niti ana i manha uma, niti ukuau makiti pai-it umbri. Ape, ka up, pa, uiumunh. Turusu rir ana, uiukuau amuram, umbri tat i pira rupi, i pu-it rupi, umbri tat i akanga rupi, umunh tiapu ka up, upupeka su. Ape, pa, pai-it unhee: -Kunh-it, t pema ses!
KARIUA NHEENGA RUPI: Jurupari Contam que, um dia, os pajs se juntaram para tomar ipadu. Imediatamente, uma moa chegou junto deles. Eles disseram a ela: -O que voc veio ver? -O que? Eu tambm quero tomar ipadu com vocs. Ento, contam que os pajs saram e se foram. Deixaram a moa ficar na casa onde eles estavam. Depois, aquela moa ficou grvida sem motivo: nenhum homem veio deitar-se com ela. Depois, contam que os pajs a sopraram. Contam que no teve o seu filho. Depois, eles sopraram novamente: no teve o seu filho. Um dia, dizem que estava atravessando o rio. Ento, no meio do rio, uma trara mordeu sua barriga. Ento, contam que seu filho nasceu. Ento, contam que os pajs pegaram aquele seu filho. Eles o levaram para a mata. No o viu sua me, no soube para que lado os pajs o puseram. Ento, contam que na mata ele se criou. Depois de j grande, ele aparece s vezes, botando fogo por seu corpo, por suas mos, botando fogo por sua cabea, fazendo barulho na mata, cobrindo seu rosto. Ento, contam que os pajs dizem: - Mulheres, no olhem nele! (in Rodrigues, B., Poranduba Amazonense, adapt.)

IASU IANHEENGRI! KAKURI (Adermarzinho da Gaita, O caboclo do Rio Negro, So Gabriel da Cachoeira su) T reiapumi se kakuri, t reiapumise kakuri T reiapumi se kakuri, t reiapumise kakuri Rema katu, se pind umutianha ne nambi, Rema katu, se pind umutianha ne nambi
69

Resendu ma ambe ind ar Se mumiri: Resikri iupati remunh ar ne kakuri, Ti ar reauat remund se kakuri, Ti ar reauat remund se kakuri.
KARIUA NHEENGA RUPI: Cacuri No mergulhe meu cacuri, no mergulhe meu cacuri, No mergulhe meu cacuri, no mergulhe meu cacuri. Olhe bem, (cuidado que) meu anzol fisga tua orelha, Olhe bem, (cuidado que) meu anzol fisga tua orelha. Escute o que lhe digo, Meu irmozinho: Procure jupati para fazer seu cacuri Para no andar furtando meu cacuri, Para no andar furtando meu cacuri.

70

9 MBUESAUA PUIRUNDISAUA

MURASI IUAKA UP

(ilustr. de C. Cardoso)

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

Amu pituna ram, Maria umbe ana amu marandua i mimbira sup: Iep ara, pa, So Pedro umunh iep murasi iuaka kiti. Ape, usenui panhesu usu ar uma murasi. Ape iauti, pa, unhee: -Ti mai asu akiti. Ix ama arama iep nha murasi, ma ti ariku se pepu aueu ar. Ape t, pa, usas sumuara urubu. -Eh compadre! unhee, pa, ind ti ser rerasu ix iuaka kiti ama ar murasi? -Ah!, pa, unhee, anhuresu ku ararapeua kuara up. -Er! Ape iauti ururi ararapeua kuara up. Usu ana. Ape, pa, urubu uueu i irumu. Usu t iuaka kiti. Iuaka-pe murasi suri. Pisai ram upaua ana murasi. Panhesu usu ana iu kiti, aint uieuri panhe, aint uuii panhe M iauti ti uriku i pepu uueu arama. Aint resarai i su. Upit ape.
71

15. Ape i kuema ara. Uieru, uma iu kiti masu ri iuat kiti. 16. A ti reukuau mai umunh uieuri arama. 17. Uieru, uuri asu, poh! Iu kiti uuri, poh! Iu kiti, ku kiti, makiti iaiku. 18. Ape iauti kuera upupuka p. 19. Iauer, pa, pereua rangaua nhntu nha i pirera.
KARIUA NHEENGA RUPI: Baile no cu Na outra noite, Maria contou outra histria a seu filho: Dizem que, um dia, So Pedro fez um baile l para os lados do cu. Ento chamou todos os animais para irem ver o baile. Contam que, ento, o jabuti disse: No h como eu ir para l. Era para eu ver aquele baile, mas no tenho (minhas) asas para voar. Contam que, nesse momento mesmo, passou o seu amigo urubu. Contam que disse: -Eh compadre, voc no me leva para o cu para ver o baile? Contam que disse: -Ah! s vai (se for) dentro deste violo. -Certo! Ento o jabuti embarcou dentro do violo. Foram. Contam que, ento, o urubu voou com ele. Foram at o cu. No cu o baile foi alegre. meia-noite acabou o baile. Todos os animais foram para a terra, eles voltaram todos, eles desceram todos. Mas o jabuti no tinha (suas) asas para voar. Esqueceram-se dele. Ficou ali. Ento amanheceu o dia. Virou, olhou para a terra donde veio para cima. Ele ainda no sabia como fazer para voltar. Virou, caiu dali, poh! Caiu para a terra, poh! Para a terra, para c, para onde estamos. Ento o jabuti (que j era) rebentou todo. Dizem que por isso que so somente cicatrizes (sinais de feridas) aquele seu casco. (in Taylor, 1985, modif.)

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19.

MBUESAUA NHEENGATU RES I- AS PARTCULAS TE, T E TENHE

As partculas TE, T e TENHE reforam, enfatizam o termo que seguem. Traduzem-se por mesmo, que: Ape t usas sumuara urubu. - Nesse momento mesmo passou seu amigo urubu.
72

Uirand te kuri (ou uirand tenhe kuri) amunh se ruka. - Amanh mesmo farei minha casa. Ix t amunh ana timbi. - Eu mesmo fiz a comida. Iau te aputri. - assim mesmo que eu quero. (Grenand et al., 163) II- A INDETERMINAO DO SUJEITO Para se indicar a indeterminao do sujeito, usa-se o pronome de 3 p. do plural AINT (ou somente TA): Aint umupuranga tupuku. - Enfeitaram a igreja. Ta uiuk iep tatu paran up. - Mataram um tatu no rio. III- COMPLEMENTO SOBRE ALGUMAS POSPOSIES 1) A posposio KITI pode tambm indicar uma localizao vaga: (l) para os lados de, l para: Iep ara, pa, So Pedro umunh murasi iuaka kiti. Dizem que, um dia, So Pedro fez um baile l para o cu. Mai ta asu auat se retama kiti? - Como vou andar l para a minha terra? Mam ta uiku ne retama? Par kiti. - Onde est tua terra? - Para os lados do Par. (Sympson, 59) iasi pitera kiti - l para o meio do ms, para meados do ms (Stradelli, 259) 2) A posposio UP pode assumir, opcionalmente, as formas variantes tonas -PE e -ME (esta sempre aps uma nasal), como era no tupi antigo: Iuakape (leia iukape) murasi suri. - No cu o baile foi alegre. Iep uuapika igara gantime, amu uuapika iakumme. - Um sentou na proa da canoa, outro sentou na popa. (in Casasnovas, p. 75, adapt.) Paranme igara upit ana. - No rio a canoa ficou. 3) KUARA e PUP Para traduzir dentro de usa-se PUP. Porm, KUARA, buraco, oco, geralmente com alguma posposio, bem mais comum que PUP: Iauti usu ararapeua kuara up. - O jabuti foi dentro do violo. Usuaxara a i marika pup. - Respondeu ele dentro da barriga dela. (apud Cruz, 199) Upit uka pup. - Ficou dentro de casa. (Sympson, 57) Pedro usmu tupuku kuara su. - Pedro saiu de dentro da igreja.
73

IV- O MODO CONDICIONAL DE HIPTESE IRREAL (OU FRUSTRATIVO) O modo condicional de hiptese irreal (ou frustrativo) expressa algo que ser frustrado em sua realizao. Corresponde ao futuro do pretrito do portugus, com hiptese que no pode acontecer (v. lio 13). Forma-se com ARAMA e IEP: Ix ama arama iep nha murasi, ma ti ariku se pepu aueu ar. Era para eu ver aquele baile, mas no tenho minhas asas para voar. Ix apit arama iep ik. - Era para eu ficar aqui (mas no poderei ficar). Uatarampu, nha kurumiuasu kirimbaua pri ua iand retamauara aint su, umendri arama ua iep xe irumu, niti re unhana ku kaxiuera. - Uatarampu, aquele moo que o mais valente dos que so de nossa terra, que era para casar-se comigo (mas no vai casar-se), no correu ainda esta cachoeira. (Amorim, 62) V- OS VERBOS DA SEGUNDA CLASSE Certos verbos em nheengatu no recebem flexes prprias de verbo, mas pronomes pessoais da 2 classe, como certos adjetivos. Ns os chamaremos, aqui, de verbos da 2 classe. Eles so adjetivos com sentido de verbo. Alguns exemplos: KRPI - sonhar se krpi - eu sonho ne krpi - tu sonhas; voc sonha i krpi - ele sonha ian krpi - ns sonhamos pe krpi - vs sonhais; vocs sonham aint krpi - eles sonham Podem ser usados os pronomes da 1 classe junto com os da 2 classe: AKANHMU - assustar-se ix se akanhmu - eu me assusto [lit., eu (estou) assustado] ind ne akanhmu - tu te assustas a i akanhmu - ele se assusta iand ian akanhmu - ns nos assustamos penhe pe akanhmu - vocs se assustam aint ta akanhmu - eles se assustam Tais verbos podem ser tambm dos que recebem prefixos de relao R- e S-:
74

RESARAI (SESARAI) - esquecer-se ix se resarai - eu me esqueo ind ne resarai - tu te esqueces; voc se esquece a sesarai - ele se esquece iand ian resarai - ns nos esquecemos penhe pe resarai - vocs se esquecem aint ta resarai - eles se esquecem Outros exemplos de verbos da 2 classe: KUEMA - amanhecer (S se usa na 3 pessoa do sing..): i kuema amanhece TU (RU, TU) (na 3 pess. sing. recebe T-) - sangrar: se ru - eu sangro; Pedro tu - Pedro sangra; aint ru - eles sangram PURAKISAUA-IT I- Resuaxara nheengatu rupi: 1. Mam ta So Pedro umunh ana murasi? 2. Au ta a usenui usu arama akiti? 3. Iauti usu-kuau ser iuaka kiti? Maranta? 4. Ma ta iauti uputri urubu umunh i xup? 5. Makiti ta urubu urasuputri iauti? 6. Makiti ta urubu uueu? 7. Mairam ta upaua murasi? 8. Makiti ta usu ana panhe su murasi upaua ram? 9. Iauti uuii ana ser iuaka su ararapeua kuara up? 10. Iauti uueu-kuau ser iu kiti? Maranta? 11. Mai ta iauti usika ana iu kiti? 12. Puranga usika ana ser iauti iu kiti? 13. Mai ta upit ana iauti pirera a uuri rir iuaka su? II- Remunh sangaua rupi: kuau - iauti Aint uuasmuana ser iauti? Umba, niti re t uuasmuiauti. 1. xri - timbi ix arama 2. mutini - maniaka u 3. iupiru - muraki 4. umba - nha sukuera 5. pupeka - pir 6. munh - murasi 7. mupinima - papera 8. piripana - uka 9. iuk - iauaret 10. iutima - maniua

III- Remupinima UP u -ME: 1. Ku uka uiku ka_____ 2. Maria uuri paran_____ 3. Kunh-it upurasi murasi_____ 4. Iauti uiummi ararapeua kuara_____ 5.
75

Maria ururi igara ganti_____ 6. Uiramiri uiku kum_____ 7. Pedro ukri i makira_____ IV- Resuaxara sangaua rupi: -Makiti Pedro ri? (ku kiti) -Pedro ri ku kiti te. 1. Au ta umbe marandua kurumi sup? (Maria) 2. Mairam ta usika ne paia? (kuri) 3. Mam ta iauti umurri? (paran-me) 4. Au irumu ta reieuri ku kiti? (se rimiriku irumu) 5. Mam ta repit ana? (ik) 6. Mam ta So Pedro umunh ana murasi? (iuaka up) 7. Makiti ta usu-putri iauti? (akiti) 8. Mairam ta upaua ana murasi? (pisai) 9. Mairam ta kunh-it uieuri kuri? (uirand) 10. Ma ta Maria unhee Pedro sup? (ku nheenga-it) 11. Masu ta su-it uuii? (mmi su) V- Resuaxara sangaua rupi: -Ne iumasi reiku ser? (iusi) -Umba, niti se iumasi aiku, ma ix se iusi aiku. -Ind remba ana ser? (a xib) -Umba, ix niti amba ana, ma ix a xib. 1. Ind ne akanhmu ser ind rema ram tatu? (iauaret); 2. Ind remururu ser akai iua? (maniua) 3. Ne resarai se su? (Pedro su); 4. Pesu ser murasi kiti? (ian ruka kiti); 5. I kuema 6:00 ram ne retama up? (5:00 ram); 6. Uuri iauti mir su? (iuaka su); 7. Penhe pe riku katu tendaua up? (taua up); 8. Uaimi siku re ser? (tuiu siku); 9. Tu ser ne retim? (se pu tu); 10. Pedro i iumasi re ser? (kuere) VI- Remunh sangaua rupi: Ix amunh mei. Pedro niti uputri. Ix amunh arama iep mei, ma Pedro niti uputri. 1. Pedro usu murasi kiti. Maria niti uxri. 2. Maria ri. A niti usendu. 3. Iauti uuii. A niti uriku i pepu. 4. Iauti usu iuaka kiti. Urubu niti urasu a. 5. Iauti upupuka p. A niti uuri iuaka su. 6. Ix akuau ne rera. Ind niti renhee a ix arama. 7. Ix anheengri. Ix niti ariku ararapeua. 8. Maria umurri Barra up. A niti uriku uka ape. 9. Ix amunh mei. Niti ariku tipiaka. 10. Ix akri. Niti ariku makira.
76

VII- Remungit: IURUPIXUNA Iurupixuna-it ukri ram iauari ka res, uiumuatri. Pituna ram, uitu aua, amanauasu, aint rairamiri-it uiaxi, usasmu irusanga irumu. Iau tenhe aint manha. Aint paia unhee: -Uirand kuri iamunh iand ruka. Amu usuaxara: -Uirand tenhe kuri. Kuema ram, aint unhee: -Iasu ana iamunh ian ruka? Amu usuaxara: -Ix asu amba miri re. Amu-it usuaxara: -Ix iuri. Amu-it unhee: -Ix iuri. Mairam uieuri amana, ukri aint, umanduri iuri: -Iamunh kuri ian ruka. Ne iep ara ram aint umunh kuri aint ruka. Iau umunh iep iep apigaua-it. (J. Barbosa Rodrigues, Poranduba Amazonense)
KARIUA NHEENGA RUPI: Os bocas pretas Os (macacos) bocas pretas, quando dormem nas folhas de javari, ajuntam-se. noite, vento ruim, tempestade, os filhinhos deles choram e gritam com o frio. Assim mesmo (faz) a me deles. O pai deles diz: -Amanh faremos nossa casa. Outro responde: -Amanh mesmo. De manh, eles dizem: -Vamos j fazer nossa casa? Outro responde: -Eu vou comer um pouco ainda. Os outros respondem: -Eu tambm. Os outros dizem: -Eu tambm. Quando volta a chuva, dormindo eles, pensam novamente: -Faremos nossa casa. Em dia nenhum eles faro sua casa. Assim fazem alguns homens.

77

A COBRA GRANDE
Tambm conhecida como Boina, a Cobra Grande um dos mitos mais populares da Amaznia. Ela a filha do diabo que, rejeitada pela me e enganada pela av, foi para o cu e, quando gritou, sua av no a ouviu. Os seres que a ouviram passaram a trocar de pele e a descamar-se como ela Aiku, pa, kuxima iep kunhmuku ma aua umupuru ua. Arir, pa, a umbirri Buiauasu. Ape uiumunh nha Buiauasu. Niti pa uxri i manha. Makiti i manha usu, usu i irumu. Aint umund-putri iep i manha, ne ma uika-kuau i su. Arir kuit i manha umundu a uiupri kumaua res. Aram kuit i manha uiauau i su. A, pa, uiaxi ana, uiururu asu, pa, i ara su: -Se ara, remee ix arama se manha. Ape i aria usuaxara: -Tima ix akuau mam uiku. Arir, pa, unhee: -Ix asu ana, se ara. Tima remee-putri ix arama se manha. Resendu kuri ix asasmu ram, resuaxara kuri ix. Ape uueu iuaka kiti. Pituna puku ram ana, usasmu. Uaimi ukri ana uiku, tima usendu. Musapirisaua up, upaua-putri7 ram i nheenga, uaimi upaka. Ares, ape, mira-it tima uiupiruka. Ku ma-it, tei, buia, mir-it panhe, ma-it usuaxara ua, aint uiupiruka. A, pa, uiukuau iuaka up.
KARIUA NHEENGA RUPI: Contam que havia antigamente uma moa que a coisa ruim (i.e., o diabo) engravidou. Depois, dizem que ela gerou a Cobra Grande. Ento, criou-se aquela Cobra Grande. No deixava sua me. Para onde sua me ia, ia com ela. Embora quisessem roubar sua me, nada podiam tirar dela. Entretanto, depois sua me mandou-a subir no cuma8. Ento, enfim, sua me fugiu dela. Contam que ela chorou e pediu de sua av: -Minh av, d para mim minha me. Ento sua av respondeu: -No sei eu onde est. Contam que, depois, disse: -Eu j vou, minha av. No queres dar para mim minha me. Vais ouvir-me quando eu gritar, e vais responder-me. Ento voou para o cu. Quando j era alta noite, gritou. A velha estava dormindo e no ouviu. Na terceira (vez), quando estava para acabar sua voz, a velha acordou. Por isso, ento, as pessoas no se descascam (no perdem a pele). Estas coisas, (ou sejam) lagartos, cobras, todas as rvores, coisas que responderam, elas se descascam. Dizem que ela aparece no cu9.
7

s vezes a incorporao de putri expressa futuro iminente, traduzindo-se, nesse caso, por estar para: Se manha umanu-putri (...) Minha me est para morrer. (apud Cruz, 437) 8 Nome de uma rvore silvestre da famlia das apocinceas (Couma utilis). 9 Isto , na forma de uma constelao, a da Serpente.

78

10 MBUESAUA MUKUIPUSAUA

PEDRO USU UKAPRI I KUPIXAUA

1. Sapukaia-apigaua unheengri ana. Pedro, Maria mena, upaka usu arama kupixaua kiti. 2. Maria upumu i makira su umunh arama timbi Pedro sup. Maria tepusimanha pri Pedro su. 3. Pedro unhee ximiriku sup: 4. -Rerri purur ix arama. Aputri aiutima sia maniaka, sia kar, nan-it iuri. 5. Maria umee iep purur i xup. 6. -Maria, ku purur se mu iara. Mam ta uiku se iara? 7. -Niti akuau. Rerasu ind arama ne mu iara. A ti kuri upit piaua ne irumu. 8. Pedro mu pisasu pri a su. A umurri amu tendaua up, miri pri Pedro iara su. 9. Kuemait Pedro usu kupixaua kiti. A unhee sumuara-it sup:
79

10. -Iasu iamunuka kuara mir iamunh arama kuiuara, iasapi arama aint. 11. A umunh kuiuara, umuatri mir-it iusia iu up usapi arama aint tat up. 12. A urasu sia ierimu rainha uiutima arama kupixaua up maniua-it irumu. 13. Asu, a ukapri p, uika sia tukandira, xibu, iandu maniuatiua su. 14. A umururu mitima, asu umusaka mukui makaxera urasu arama suka kiti. 15. A niti kuri upu sia kumandamiri ku akai nhas amana ti uuri retana. Iua umanu ana.
KARIUA NHEENGA RUPI: Pedro vai carpir sua roa O galo cantou. Pedro, marido de Maria, acorda para ir roa. Maria levanta-se da sua rede para fazer comida para Pedro. Maria est mais sonolenta que Pedro. Pedro diz a sua esposa: -Traga a enxada para mim. Quero plantar muita mandioca, muitos cars e abacaxis tambm. Maria d uma enxada a ele. -Maria, esta enxada do meu irmo. Onde est a minha? -No sei. Leve para voc a do seu irmo. Ele no ficar bravo com voc. O irmo de Pedro mais novo que ele. Ele mora em outra comunidade, menor que a de Pedro. Bem cedo Pedro vai roa. Ele diz a seus companheiros: -Vamos cortar poucas rvores para fazer coivara, para queim-las. Ele faz coivara, amontoa os paus espalhados no cho, para queim-los no fogo. Ele leva muitas sementes de abbora para plantar na roa com as manivas. Depois, ele capina tudo, tira muitas tocandiras, vermes e aranhas do mandiocal. Ele rega a plantao e arranca duas macaxeiras para levar para sua casa. Ele no vai colher muito feijo este ano porque a chuva no caiu muito (i.e., no choveu muito). As plantas morreram.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.

80

MBUESAUA NHEENGATU RES I- IARA E OS PRONOMES SUBSTANTIVOS POSSESSIVOS IARA um substantivo que, em antigo tupi, significa dono, o que possui, o que domina. Em nheengatu passou a ter mais significados: posse, propriedade, o que de, o(s) de, a(s) de: Xukui se purur. Niti akuau mam uiku ku kunh iara. Eis minha enxada. No sei onde est a desta mulher. Para formar os pronomes substantivos possessivos (isto , aqueles que substituem um substantivo), usamos IARA: Se mu pirasua, ne iara umba. - Meu irmo pobre, o teu no (veja que aqui foi substitudo o substantivo irmo: o teu irmo). Nha uka se iara. - Aquela casa minha (isto , minha propriedade). Pedro ruka miri. Pe iara turusu. - A casa de Pedro pequena. A de vocs grande. IARA tambm aparece em interrogaes em que se pergunta de quem algo, em que o substantivo substitudo: Ku ne igara. Au iara ta nha? - Esta tua canoa. De quem aquela? (ou, aquela propriedade de quem?) Poderamos tambm perguntar: Au igara ta nha? - Canoa de quem aquela? (Veja que, quando o substantivo no substitudo, no se usa iara). II- O COMPARATIVO DOS ADJETIVOS E DOS ADVRBIOS Para formar o comparativo de superioridade dos adjetivos e dos advrbios, usa-se PRI...SU (mais...que): Se manha puranga pri ne iara su. - Minha me mais bonita que a sua. Ku apigaua pirasua pri nha su. - Este homem mais pobre que aquele. Ku kunh unheengri puranga. - Esta mulher canta bem. Ku kunh unheengri puranga pri nha su. - Esta mulher canta melhor que aquela. O comparativo de igualdade formado com MAI (assim) e IAU (como): Se manha puranga mai ne iara iau. - Minha me bela assim como a sua (ou minha me to bela como a sua). Se manha puranga mai ne iau. - Minha me to bonita como tu.
81

Ku apigaua pirasua mai nha iau. - Este homem to pobre como aquele. Ku kunh unheengri puranga mai nha iau. - Esta mulher canta to bem como aquela. IAU pode ser, tambm, conjuno: A uriku suaia pir iau. - Ele tem cauda como peixe (tem). III- OS USOS DE TIUA -TIUA um sufixo correspondente ao sufixo -al do portugus, que expressa abundncia, grande nmero, frequncia. usado para formar substantivos coletivos: arasatiua - araazal, ajuntamento de aras akaiutiua - cajual, plantao de cajueiros pakuatiua - bananal IV- OS USOS DE -UARA -UARA um sufixo que forma substantivos ou adjetivos e que se traduz por o que est, o que (de), o que est em, o habitante de, o natural de etc., expressando procedncia, natureza, pertena etc. Pode ser usado com vrias categorias de palavras: iuaka - cu > iuakauara - celestial, o que do cu ka - mata > kaauara - silvestre, o que da mata ik - aqui > ikeuara - (o que ) daqui, (o) habitante daqui, (o) originrio daqui: Ian paia-it ikeuara. - Nossos pais so daqui. uka - casa > ukauara - o que da casa kuxima - antigamente > kuximauara - antepassado, antigo: Kuximauara-it upuraki retana. - Os antigos trabalhavam muito. su - de > Uka mir suiuara - A casa de madeira. rir - aps, depois de > Karuka rireuara pituna. - O que aps a tarde a noite. res (ses) - a respeito de > reseuara (seseuara) - o que a respeito de, o que relativo a, a histria: Maria upurandu Pedro reseuara. - Maria perguntou o que a respeito de Pedro, a histria de Pedro. Maria upurandu seseuara. - Maria perguntou a histria dele. Asu amupinima se iu reseuara. - Vou escrever o que relativo minha terra. Asu amupinima seseuara. - Vou escrever o que relativo a ela, a histria dela. O sufixo -UARA confundiu-se, em alguns casos, com o sufixo -SARA:
82

nheengasara - falador (Stradelli, 577) nheengauara - falante (Stradelli, 577) V- O USO DE ALGUNS PRONOMES QUANTIFICADORES E ADVRBIOS INTENSIFICADORES SIA usado com substantivos contveis (significando muitos, as) e no contveis (com o sentido de muito, a): A upu sia kumandamiri. - Ele colhe muito feijo (neste exemplo, feijo substantivo no contvel). A umunh sia makira. - Ele faz muitas redes (rede substantivo contvel). KUARA (ou MIRI) o antnimo de SIA e tambm usado com substantivos contveis (significando poucos, as) e no contveis (com o sentido de pouco, a, um pouco de): A umunuka kuara mir. - Ele corta poucas rvores. A umururu kuara iu. - Ele rega pouca terra. Remee ix arama u miri nhntu. - D-me s um pouco de farinha. Kuara nhntu, pa, a u kaxiri. - Contam que somente um pouco ele bebeu caxiri. (Amorim, 378) RET e RETANA significam muito como advrbios de intensidade: Sapukaia-apigaua unheengri retana. - O galo canta muito. A upit piaua ret ne irumu. - Ele fica muito bravo com voc. XINGA (ou MIRI) o antnimo de RET, RETANA e significa pouco, um pouco, como advrbio de intensidade: Maria upuraki xinga. - Maria trabalha pouco. Maria trabalha um pouco. A tepusimanha xinga. - Ele est um pouco sonolento. Ele est pouco sonolento. A upurungit miri. - Ele fala pouco. Ele fala um pouco. Senund kiti xinga a usuanti iep tatu. - Um pouco frente dele, ele encontrou um tatu. (Amorim, 161) Mairam usika, apekatu xinga upit. - Quando chegou, ficou um pouco longe. (Amorim, 179) Maiau nha kurumiuasu pai xinga, a uma, pa, i anga rupi ma kunhmuku-it umunh i xup. - Como aquele rapaz era um pouco paj, contam que ele viu, por sua sombra, o que as moas faziam para ele. (Amorim, 249)
83

PURAKISAUA-IT I- Resuaxara: 1. Ma ta umupaka Pedro muri ara? 2. Makiti ta Pedro usu upaka rir? 3. Ma ta Pedro urasu-putri kupixaua kiti? 4. Maranta Maria upumu i makira su? 5. Au ta tepusimanha pri? 6. Maria uuasmu ana ser Pedro purur? 7. Au iara ta nha purur Maria umee ua Pedro sup? 8. Ma ta Pedro uiutima i kupixaua up? 9. Pedro upit ser piaua Maria niti uuasmu ram i purur? 10. Pedro tuiu pri i mu su? 11. Maranta Pedro umunuka kuri mir-it? 12. Pedro upu kuri ser kumandamiri ku akai? Maranta? 13. Ma iua rainha ta urasu Pedro uiutima arama? 14. Ma ta Pedro uika maniuatiua su ukupri ram a? 15. Uputri Pedro umururu kumandamiri mitima? II- Remunh sangaua rupi: Maria tepusimanha. (Pedro) Maria tepusimanha pri Pedro su. Maria tepusimanha mai Pedro iau. Maria tepusimanha retana. Maria tepusimanha xinga. 1. Pedro piaua. (i mu); 2. Ku apigaua i kir. (ximiriku); 3. Nha kunh puxi. (i mena); 4. Pedro ruka pisasu. (Maria ruka); 5. Se kamix sepiasuma. (ne kamix); 6. Pai i kuere uiku. (ix); 7. Ind puxiuera. (ne paia); 8. Ind pirasua. (Maria); 9. Ne igara i pus. (se iara); 10. Pedro res pixuna. (Maria res); 11. Se pu i ki. (ne pu); 12. Se paia i auaet. (Maria paia) III- Remunh sangaua rupi: Maria paia ukri retana. (ix) Maria paia ukri retana; se iara umba. 1. Se sapukaia-apigaua unheengri xinga. (ind > ne); 2. Maria mena upuraki retana. (ix > se); 3. Maria rumuara upumu makira su. (Pedro); 4. Pe manha umunh timbi. (iand > ian); 5. Ian paia uiutima maniaka. (penhe > pe); 6. Maria manha umee iep purur i xup. (ix > se); 7. Ne paia tepusimanha. (Maria); 8. Ne rumuara uputri uiutima sia maniaka. (Maria); 9. Pedro mu pisasu pri Maria su. (ind > ne); 10. Ne mimbira uika tukandira. (aint); 11. Pe rarait umunh kuiuara. (iand > ian); 12. Maria manha umururu mitima.
84

(penhe > pe); 13. Ne tutira umusaka makaxera. (iand > ian); 14. Se rara upu kuri sia kumandamiri (aint); 15. Ne mimbira umurri ku tendaua up. (Maria) IV- Remunh sangaua rupi: Au iara ta ku purur? (Pedro mu) > Ku purur Pedro mu iara. 1. Au iara ta ku akaiutiua? (Maria mena); 2. Au iara ta nha igara? (ix); 3. Au iara ta ku uka? (i paia-it) 4. Au iara ta nha kupixaua? (ne mu) 5. Au iara ta ku pind? (se manha) V- Remunh sangaua rupi: (maniua) Ix ariku iep maniuatiua. 1. (akai); 2. (amani); 3. (pikasu); 4. (akari); 5. (aras) VI- Remunh sangaua rupi: Se manha ri Manaus (Barra) su. > Se manha Manauara. 1. Iauaret uiku ka up. 2. Pedro umurri Xingu up. 3. Pedro umurri ik. 4. Se manha upit suka up. 5. Amunh uka mir su. 6. Mitu ri sauru rir. 7. Anjo-it ri iuaka su. 8. Supapau ri iukuakusaua renund. 9. Se ramunha ruka uiumunh kuxima. 10. Nha taua upit suaki. VII- Remunh sangaua rupi: -Remba ser sia pir? -Umba, amba kuara pir. -Repuraki xinga? -Umba, apuraki retana. 1. Sapukaia-apigaua unheengri xinga ser? 2. Maria tepusimanha retana ser? 3. Pedro uiutima ser kuara ierimu rainha? 4. Pedro upu ser kuara maniaka? 5. Reriku ser sia mu? 6. Repit retana ser ne ruka up? 7. Reika ser kuara tukandira kupixaua su? 8. Uuri ser kuara amana ku akai ram? 9. Umanu ser kuara iua ku akai ram? 10. Pedro umusaka ser sia maniaka? 11. Pedro usu xinga ser kupixaua kiti? 12. Pedro umunuka ser sia mir umunh arama kuiuara? 13. Pedro usapi ser sia mir? 14. Maria umuatri ser kuara maniaka?

85

11 MBUESAUA MUKUIPUIEPESAUA

MARIA ANAMA USU UUAT-UAT

(foto de C. Cardoso)

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Maria anama-it amuram aint usmu uuat-uat arama. Aint uuii iep iupirisaua paran ruaki, asu ta ururi iep igara puranga up. Pedro igara pisasu pri amu igara-it su. A usu kutara pri Paranuasu rupi. Aint usika kuri Tef kiti musapri ara rir. Maria suri uiku nhas a uma kuri amu-it tetama. Maria uma uiku arara-it, tukana-it, amu-it uir kaapura iuri i igara su. Maria anama-it upit kuara ara Tef up. Ta umund ana Maria ruka mairam aint uiku ukara kiti. Ne au ukuau au umund aint ruka. Iep-iep apigaua manauara usika ana pituna ram Maria rendaua kiti. Niti au ukuau au nha mira-it.

86

10. Maria sasiara retana. Kuxima ne au umunh mai. Ne mairam ta uma nha mmi.
KARIUA NHEENGA RUPI: A famlia de Maria vai passear Os familiares de Maria s vezes saem para passear. Eles descem uma escada perto do rio, e embarcam numa bonita canoa. A canoa de Pedro mais nova que as outras canoas. Ela vai mais rpido pelo rio Negro. Eles chegaro a Tef depois de trs dias. Maria est feliz porque ela vai ver outras regies. Maria est vendo araras, tucanos e outras aves silvestres de sua canoa. Os familiares de Maria ficam poucos dias em Tef. Roubaram a casa de Maria quando eles estavam fora. Ningum sabe quem roubou a casa deles. Alguns homens de Manaus (Barra) chegaram de noite comunidade de Maria. Ningum sabia quem eram aquelas pessoas. Maria est muito triste. Antigamente ningum fazia assim. Nunca viram isso ali.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

REMA KATU! UKARA, terreiro, quintal, com posposies significa fora (de): Iep ara Tupana usu uuat, uxri tat uka ukara kiti. - Um dia Tup foi andar e deixou o fogo para fora de casa. (Amorim, 377). Ukara su ana, pa, ri iep uua (...) - Contam que, de fora, veio uma flecha. (Amorim, 93) Como advrbios, so usados ukara kiti, ukara up ou ukripe: A usu uuri ukara kiti. - Ele foi cair fora. (Amorim, 400) MBUESAUA NHEENGATU RES I- A REDUPLICAO A reduplicao algo que se observa em muitas lnguas. Por exemplo, em portugus temos: Ele vai logo, logo. Ela ficou pobre, pobre. Na lngua geral a reduplicao tambm existe: Pedro utuk ukena. - Pedro bateu porta. >
87

Pedro utukatuk ukena. - Pedro ficou batendo porta. Pedro bateu porta repetidamente. 1. As regras de reduplicao Se a palavra tiver uma slaba tona antes da slaba tnica, elas se repetem: puku - comprido: puku-puku Quando h ditongo, a semivogal cai no primeiro membro da reduplicao: ieru - virar: ier-ieru Se a slaba tnica for a penltima e no houver outra antes, reduplicase s a slaba tnica: kuere - cansado: kue(re)kuere > ku-kuere As slabas tonas que separam os membros da reduplicao desaparecem: kupri - carpir, capinar: kup(ri)-kupri > kupi-kupri. mupinima - pintar; escrever: mupini(ma)-(mu)pinima > mupini-pinima 2. Reduplicao de verbos da primeira classe Nos verbos da primeira classe (que recebem a-, re-, u- etc.) a reduplicao expressa repetio, continuidade ou durao: Pedro ukupi-kupri i iu. - Pedro roa muitas vezes sua terra. Pedro fica roando sua terra. Reier-ieru igara up. - Voc fica virando na canoa. Tana upue-pue pir-it. - A criana fica pegando peixes. Aint usendu kunh-it upuk-puk. - Eles ouviram as mulheres rir continuamente. (Amorim, 378) s vezes existe ideia de repetio que afeta diferentes seres, isto , uma ideia distributiva: Pedro uiuk-iuk su-it. - Pedro matou cada um dos animais. 3. Reduplicao de adjetivos ou verbos da segunda classe A reduplicao, aqui, expressa intensidade: Kunh puku-puku. - A mulher muito alta; a mulher altssima. Ne ranha-it pur-puranga. - Teus dentes so muito bonitos.
88

Tambm com certos verbos intransitivos da primeira classe pode-se expressar a intensidade por meio da reduplicao: Apigaua puxi uka-ka, pa. - Contam que o homem mau ficou muito bbado. 4. Reduplicao de numerais ou artigos indefinidos iep - um, algum > iep iep - um(a) por um(a); um(a) a um(a): Nha pituna su, pa, iep iep kunhmuku-it usas akiti. Contam que, desde aquela noite, as moas, uma a uma, passaram para l. (Amorim, 269) (...) Tria-it uiuk iep iep i maramunhangara-it. - Os trias mataram, um por um, os guerreiros dele. (Amorim, 317, adapt.) IEP IEP tambm significa alguns, algumas: Aiku iep iep ukuau ua upinaitika. - H alguns que sabem pescar. (Grenand, 209) II- O SUJEITO REDUNDANTE DE 3 PESSOA DO PLURAL No nheengatu do alto Rio Negro comum o emprego do sujeito redundante de 3 pessoa do plural AINT (ou, mais comumente, TA): Maria, Pedro, Antnio aint usmuuuat-uat arama. - Maria, Pedro, Antnio (eles) saem para passear. Kunh-it ta usmu ta uiku ka su kuri. - As mulheres esto saindo da mata agora. Ne ma ta uriku ta umba ar. - Nada eles tm para comer (lit., para eles comerem). (Grenand et al., 123) III- OS PRONOMES INDEFINIDOS (SNTESE) iep...amu-it - uns (as); alguns (as)...outros (as): (...) Upukuri aint iep amu-it res. - Amarraram-nos uns nos outros. (Amorim, 205); Kunhmuku-it iep aint su usu uiku uiumana a, amu-it upurungit puranga. - As moas, algumas delas estavam indo abra-lo, outras falavam bonito. (Amorim, 261) au - 1. algum; quem (na afirmativa): Au usendu aint upurungit uruiri katu Piriripi uiku ana aint p res. Quem as ouvia falar acreditava bem que Piriripi estava nas mos deles. (Amorim, 125)
89

2. ningum (na negativa): (...) Ix niti kirimbaua amaramunh arama au irumu (...) Eu no sou valente para brigar com ningum. (Amorim, 165) ma - 1. aquilo que, o que: Maiau kuri pekuau ana ma kuri pemunh, asu ana (...). - Como agora vocs j sabem o que faro, eu j vou. (Amorim, 125); Niti ukuau ma unhee. - No sabe o que diz. (Grenand et al., 89) 2. nada: Niti iambe-kuau ma i xup. - No podemos contar nada a ele. (Grenand et al., 88) manungara (ou manungara) 1. algo; alguma coisa: Manungara ama ua asu ambe penhe ar. - Algo que vi vou contar para vocs. Upisi-pisika aint pira au usikri manungara iau. Ficava apalpando seus corpos como quem procura algo. (Amorim, 194) 2. nada (na negativa): Se paia niti kuri unhee manungara. (...) - Meu pai no dir nada. (Amorim, 234) ne ma; niti ma - nada: Niti asaisu ne ma i su. - No sovino nada dele. (Grenand et al., 123); Niti iambe-kuau ma i xup. No podemos contar-lhe nada. (Grenand et al., 88) ne iep, niti iep - nenhum (a), nem um: Maiau niti iep (...) apigaua usaisu nha kunhmuku, a niti upurasi. - Como nenhum homem amava aquela moa, ela no danou. (Amorim, 422) niti au; ne au; ti au - ningum: Kurimiri xinga, niti au ukuau masu uiukuau mira. - Um pouquinho depois, ningum sabe donde apareceu gente. (Amorim, 99) panhe; upanhe - todos (as): Upanhe uriku aint pi suri. - Todos tinham seus coraes felizes. (Amorim, 196); Panhe kunh usu ana. - Todas as mulheres foram. paua ou p - todo(a), tudo, todos(as): Su i ki paua. - A cara dele est toda suja. Amba p pir. - Comi todo o peixe. Amba p. - Comi tudo. I ki p upit. - Ele ficou todo sujo. (Grenand et al., 124) IV- O SUFIXO -PURA -PURA um sufixo que tem o sentido de o que est em, morador, habitante:
90

kaapura - morador do mato; silvestre: Iep ara maku usu i irumu (...) u ira kaapura. - Um dia o macu foi com ele comer mel silvestre. (Amorim, 91); tapira kaapura - anta silvestre iuakapura - habitante do cu, celestial: Ix iuakapura mira! - Eu sou celestial pessoa! (Amorim, 301) paranpura - o que do rio, a fauna fluvial PURA tambm pode ser adjetivo, significando cheio, inteiro; em grande nmero: ne pu pura - tua mo cheia; mira pura - gente em grande nmero Ukri mukui ara pura. - Dormiu dois dias inteiros. (Grenand et al., 149); pir pura - cheio de peixes PURAKISAUA-IT I- Resuaxara: 1. Au ta usmu uuat-uat arama? 2. Marupi ta Maria anama-it uuii paran kiti? 3. Mai ta Pedro igara? 4. Marupi ta Pedro igara usu? 5. Makiti ta Pedro usika i igara irumu? 6. Maranta Maria suri retana? 7. Ma ta Maria uma uiku i igara su? 8. Maria anama-it upit ser sia ara Tef up? 9. Au ta umund ana Maria ruka? 10. Mairam ta ta umund suka? 11. Maria ruka puranga ser? 12. Au ta usika ana pituna ram Maria rendaua kiti? II- Remunh sangaua rupi: Maria uuat pituna pukusaua. Maria uuat-uat pituna pukusaua. Maria upit katu. Maria upit katu-katu. 1. Ind repurungit ara pukusaua. 2. Pedro unheengri puranga. 3. Uka iuat. 4. Ix apuk ne reseuara. 5. Ambe marandua tana sup. 6. Iauara useru se pu. 7. Uauiru usu mir. 8. Pedro umupinima tana rangaua. 9. Pedro uma buia. 10. Ix asa irusanga. III- Remupinima amusuaxara (Escreva o oposto): Panhe kunh usu. > Ne iep kunh usu. 1. Niti au umanu. 2. Panhe ara asa se pi suri. 3. Ne mairam apaka 5:00 ram. 4. Pedro umunh manungara Maria sup. 5. A niti
91

umba ne ma. 6. Mira-it uma ana paua. 7. Amba p. 8. Ama au ne ruka up. 9. Ne iep kunh usika. 10. Pedro umusarai amuram. IV- Remungit: IAUARET KUPII IRUMU

Ara puku rir, kupii-it ri ana mam iauaret uiupukuri ua uiku. Uiupiru ana umunh suka i xipu res. Iauaret unhee: - Ah, kupii, penhe apigaua ram kuri, pemba ana, kutara, ku xipu uiurau arama ix. Ara, pituna pukusaua kupii-it usu-su xipu. Iauaret usmu ram, umba ana panhe aint. (In Couto de Magalhes, O Selvagem; adapt.)
KARIUA NHEENGA RUPI: A ona com os cupins Aps um longo tempo, os cupins vieram aonde estava a ona que se amarrara. Comearam a fazer sua casa no cip dela (i.e., no cip em que a ona estava amarrada). A ona disse: -Ah, cupins, se vocs forem homens (i.e..,machos, valentes), comam j, rapidamente, este cip para me soltar. Durante o dia e a noite os cupins roeram o cip. Quando a ona saiu, comeu todos eles.

92

12 MBUESAUA MUKUIPUMUKUISAUA

MARIA UMUPURANGA SUKA

(foto de C. Cardoso)

1.

2. 3.

4.

5. 6. 7.

Akai pausaua usika uiku. Ne au usu mbuesaua ruka kiti kuri. Maria umupit amuram i amu umurri ua Barra up iepe iep ara rupi. Sera Lcia. A niti re usika. A usika nhntu amu uirand. Nha pukusaua muri ara Maria umupuranga suka. Suka uriku mukui ukapi. Iepesaua ukapi Antnio iara, mukuisaua ukapi mam Maria ukri i mena irumu. A niti re upaua umunh suka. A umuputira ana ukapi-it, umusas iu-murutinga suka rupit-it res, umungaturu uka-pupekasara. A suri retana uiku. A upurandu i mena sup: -Pedro, mairam ta ind remupinima ukapi mam Lcia usu ukri? -Uirand. Ix amupinima arama iep nha ukapi kues. Lcia uriku i mena. Iauer a urri kuri a.
93

Maria usu umupit i amu suka up t akai pisasu iupirungaua. 9. Lcia usas kuri iep iasi Maria rendaua up. Maria umunh kuri iep murasi i xup. 10. A umusuri kuri murasi nheengarisara-it irumu.

8.

(Foto de C. Cardoso)

LCIA, MARIA AMU


KARIUA NHEENGA RUPI: Maria embeleza sua casa

1. 2. 3.

4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

O fim do ano est chegando. Ningum vai escola agora. Maria hospeda s vezes sua irm que mora em Manaus por alguns dias. Seu nome Lcia. Ela no chegou ainda. Ela chegar somente depois de amanh. Enquanto isso, cada dia Maria enfeita sua casa. Sua casa tem dois quartos. O primeiro quarto o de Antnio e o segundo quarto onde Maria dorme com seu marido. Ela no acabou ainda de fazer sua casa. Ela floriu os quartos, passou cal nas paredes de sua casa, consertou o telhado. Ela est muito feliz. Ela pergunta a seu marido: -Pedro, quando voc pintar o quarto em que Lcia vai dormir? -Amanh. Era para eu pintar (ou ter pintado) aquele quarto ontem. Lcia tem seu marido. Por isso, ela o trar. Maria vai hospedar sua irm em sua casa at o comeo do ano novo. Lcia passar um ms na comunidade de Maria. Maria far uma festa para ela. Ela vai alegrar a festa com cantores.

MBUESAUA NHEENGATU RES I- PARTICULARIDADES DE ALGUNS NOMES DE PARENTESCO Alguns nomes de parentesco em nheengatu variam conforme o sexo dos parentes. Os nomes de parentesco so necessariamente possuveis,
94

isto , devem estar sempre relacionados a algum, com possessivo ou relao genitiva, como voc j viu na lio 3. Exemplos: mu - irmo (de homem): Ix ariku iep se mu surara. - Eu tenho um irmo soldado. amu - irm (de mulher) - Maria amu niti uriku i mimbira. - A irm de Maria no tem filho (lit., no tem seu filho). tendira (rendira, sendira) - irm (de homem): Se paia rendira usu umunh u. - A irm de meu pai vai fazer farinha. kiura - irmo (de mulher) - Se rimiriku kiura niti ukuau uit paran-me. - O irmo da minha esposa no sabe nadar no rio. tara (rara, tara) - filho (de homem) - Se paia uriku iep tara ximiriku ambira irumu. - Meu pai tem um filho (literalmente, tem um filho dele) com sua finada esposa. taiera (filha de homem) - Jos uriku iep taiera murakisara. - Jos tem uma filha trabalhadeira. mimbira - filho ou filha (de mulher): Maria uriku i mimbira. - Maria tem filho (lit., tem seu filho). II- NHNTU OU -NTU NHNTU ou -NTU tm o sentido de s, somente, apenas, to s, to somente. -NTU a forma tona de NHNTU, com o mesmo significado, e apoia-se numa palavra anterior. Exemplos: (...) Niti nhntu akuau ind iep pitua (...). - S no sabia que eras um covarde. (Amorim, 92) Rema mamntu reiku! (ou Rema mam nhntu reiku!) - Olhe s onde voc est! Renheentu. - Diga somente a verdade. Peuapikntu. (ou Peuapika nhntu.) - Fiquem s sentados. Amunh iep kamix nhntu. - Fiz uma camisa s. s vezes muda o sentido de uma palavra, criando um novo termo: Aikuntu usika. - Logo chega. Pedro uikntu sendaua up. - Pedro est quieto na sua comunidade. Usika kuesntu iep apigaua. - Chegou recentemente um homem. III- A POSIO DE CERTAS PALAVRAS NA NEGATIVA As partculas relacionadas aos verbos antecedem a estes na forma negativa, vindo aps niti (ou ti):
95

Maiau a niti re uiupri-kuau, upit iu uirpe. - Como ele ainda no sabia subir, ficou embaixo da rvore. (Amorim, 26) (...) Niti ram remunh kuai, iarasu ind sasisaua rupi taua kiti. Se voc no fizer assim, levamos voc fora para a cidade. (Amorim, 119) Niti kuri iau remunh. - No fars assim. (Amorim, 98) Mukui tuixaua niti ana uma maanungara. - Os dois tuxauas j no viam nada. Niti ana remanduri ser maiau res repuk s nha kunh-it renund (...)? - No te lembras de como riste gostoso diante daquelas mulheres? (Amorim, 319) PURAKISAUA-IT I- Resuaxara: 1. Au ta Maria umupit suka up akai pausaua ram? 2. Mam ta umurri Lcia? 3. Mairam ta Lcia usika kuri? 4. Ma ta Maria umunh Lcia usika renund? 5. Muri ukapi ta uriku Maria ruka? 6. Maria upaua ana ser umunh suka? 7. Mam ta Maria umusas iumurutinga? 8. Ma ta Maria umungaturu suka up? 9. Pedro umupinima ana ser ukapi mam Lcia usu ukri? 10. Lcia urri kuri ser i mena Maria ruka kiti? 11. T mairam ta Maria umupit i amu suka up? 12. Mai ta Maria umusuri kuri murasi a umunh-putri ua suka up? II- Remunh sangaua rupi: Akai pausaua usika. (dezembro ram) Akai pausaua usika ana ser? Umba, akai pausaua niti reusika. A usika dezembro ram nhntu. 1. Maria umupit ser i amu? (i kiura); 2. Pedro urri ser tara? (taiera); 3. A upaua ana umunh ser iep uka sendira sup? (i manha sup); 4. A umuputira ser suka p? (i ukapi); 5. Pedro umusas ser iu-murutinga suka rupit res? (memuitendaua rupit res); 6. Apigaua umungaturu ser uka-pupekasara? (ukena); 7. Apigaua umupinima ser ukapi? (memuitendaua); 8. Lcia urri kuri ser i kiura? (i mena); 9. Akai pisasu uiupiru ana ser? (murasi); 10. Pedro urasu ser taiera mbuesaua ruka kiti? (tara); 11. Maria umunh ser timbi i mimbira sup? (i mena sup)
96

13 MBUESAUA MUKUIPUMUSAPIRISAUA

AKAI PISASU USIKA

(foto de C. Cardoso)

1. 2.

3. 4. 5. 6. 7. 8.

Akai pisasu usika uiku. So Gabriel up mira-it uiumuatri usaru arama pisai. Maria usenui ana mira-it upinaitikauera sendaua ruaki ri arama suka kiti. ri apigaua-it unheengariuera umusuri arama murasi. Pituna sakurana. Panhe mira usu ukara kiti. Kuri supi aint uiumusuri-kuau. Maria usenui aint: -Iasu panheuka kuara kiti! Aiku bua timbi penhe arama! Aiku bua mei-it iur rupi pemba arama! Antnio, Maria mimbira, uiupiru unheengri. Aint unhee i xup: -Ind nheengarisararana. Repitu renheengri! Maria unhee: Lcia, ind renheengri ram ma, ix apit ma suri. Panhe mira umba mei. Iep apigaua kauera usika murasi kiti. Maria uiakau a:

97

9.

-Rema mamntu reiku! Ind niti reriku tisaua?Reikntu mmi! Resu mmi kiti! 10. Nha kauera uiana tenhntu usikri arama i igara: a niti ana uuasmu. 11. Maria unhee: -Kauera-it iau te. Ne mairam aint ruri.
KARIUA NHEENGA RUPI: Chega o ano novo O ano novo est chegando. Em So Gabriel as pessoas se ajuntam para esperar a meia-noite. Maria convidou pessoas que costumam pescar perto de sua comunidade para virem a sua casa. Vm homens cantadores para alegrar a festa. A noite est pouco quente (morna). Todas as pessoas vo para fora. Agora de fato eles podem se divertir. Maria os chama: -Vamos todos para dentro de casa! H muita comida para vocs! H grandes bijus sobre o jirau para vocs comerem! Antnio, filho de Maria, comea a cantar. Dizem a ele: -Voc um mau cantor. Pare de cantar! Maria diz: Lcia, se voc cantasse, eu ficaria feliz. Todas as pessoas comem beiju. Um homem bbado chega festa. Maria o repreende: -Veja s onde voc est! Voc no tem vergonha? Fique quieto ali! V para l! Aquele bbado correu em vo procurando sua canoa: ele no a encontrou. Maria diz: -Bbados so assim mesmo. Nunca so felizes.

1. 2.

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

REMA KATU! O verbo KUAU, alm de saber, tambm significa poder ou dever: Ma i katu iambu-kuau. - O que bom devemos ensinar. (Grenand et al., 88); Niti ukri-kuau. - Ele no pode dormir. (Grenand et al., 88, modif.); Resaru-kuau. - Podes esperar. (Grenand et al., 88); Niti iambekuau ma i xup. - No podemos contar-lhe nada. (Grenand et al., 88) MBUESAUA NHEENGATU RES I- O MODO CONDICIONAL (SNTESE) O condicional pode ser 1. de hiptese real:

98

Aint usenui ram ix, ix asu aint murasi kiti. - Se eles me convidam, eu vou ao baile deles. 2. de hiptese possvel: (...) Mira ram ma ind, ind niti ma rexri ix amanu, ind resu-kuau ma reika mei ix amba arama. - Se voc fosse gente, voc no me deixaria morrer; voc poderia ir arranjar beiju para eu comer. (Amorim, 30) Penhe kirimbaua ram ma, pesu ma i irumu. Se vocs fossem valentes, iriam com ele. (Amorim, 97) de hiptese irreal: Ix ama arama iep nha murasi, ariku ram iep se pepu aueu ar. - Era para eu ver aquele baile (mas no vou v-lo), se tivesse minhas asas para voar (mas no possvel adquirir asas...). II- UERA E -RANA -UERA um sufixo que expressa hbito, frequncia, costume. usado com verbos, com partculas, adjetivos etc.: Se manha unheeuera ix arama: -Nha se kurum- Minha me acostumada a dizer a mim: -Aquele meu menino. Aint uiumauera. - Eles so acostumados a se ver. Aint umundauera igara. - Eles so acostumados a roubar canoa. (Grenand et al., 191) Akuera iaueuera a. - H muito tempo ele acostumado assim. (Grenand et al., 191) O sufixo -RANA significa mau, pouco, mais ou menos, falso, fraco, no verdadeiro, esprio, adulterado. usado com substantivos: Maria umee kauirana aint sup ti ar aint uka. - Maria deulhes pinga fraca para eles no se embebedarem. Ind nheengarisararana. - Voc um mau cantor. Ku i sakurana. - Esta gua est mais ou menos quente (est morna). PURAKISAUA-IT I- Resuaxara: 1. Au ta uiumuatri usaru arama pisai? 2. Au ta Maria usenui ana ri arama murasi kiti? 3. Maranta Maria usenui aint? 4. Saku retana ser nha pituna? 5. Makiti ta panhe mira usu? Maranta? 6. Makiti ta Maria usenui panhe mira? 7. Ma ta aiku iur rupi? 8. Au ta
99

uiupiru unheengri? 9. Antnio nheengarisara puranga ser? Ma ta ta unhee i xup? 10. Au ta Maria usenui unheengri arama? 11. Au ta usika arir murasi kiti? 12. Ma ta Maria unhee i xup? 13. Makiti ta kauera usu ana Maria umundu rir a? 14. Kauera uuasmu ser i igara paran up? 15. Suri ser kauera-it, Maria nheenga rupi? II- Remunh sangaua rupi: Mira-it uiumuatri. Aint upurasi. Mira-it uiumuatri ram, aint upurasi. Mira-it uiumuatri kuri ram, aint upurasi kuri. Mira-it uiumuatri ram ma, aint upurasi ma. 1. Maria usenui ana mira-it. Aint unheengri. 2. Apigaua ri. A umusuri murasi. 3. Pituna sakurana. Panhe mira usu ukara kiti. 4. Asu uka kuara kiti. Amba retana. 5. Antnio uiupiru unheengri. Aint uiakau a. 6. Lcia unheengri. Maria upit suri. 7. Iep apigaua kauera usika murasi kiti. Maria uiakau a. 8. Apigaua uriku tisaua. A usu suka kiti. 9. Nha kauera uiana. Uuasmu i igara. 10. Ind kauera. Ind niti ne ruri. III- Remunh sangaua rupi: Maria usenui iep nheengarisara puranga. Maria usenuiuera nheengarisara puranga, ma ui a usenui iep nheengarisararana. 1. Apigaua umusuri murasi-it puranga. 2. Kunh u i saku retana. 3. Panhe mira u xib puranga. 4. Maria upit suri retana. 5. Iep apigaua kauera retana ri murasi kiti. 6. Ku apigaua urri ximiriku. 7. Maria umupit i amu. 8. Pedro umba akai. 9. Ix aiuk paka ka up. 10. Maria umbe marandua tana sup. IV- Remungit: PARAN SOLIMES IUPIRUNGAUA Iasi, kuxima, kurasi rimiriku-putaua. Aint uputri umendri ana. Umendri ram ma, ara upaua ma nhas kurasi saisusaua, tat i iau, usapi ma panhe ma arauara. Ape, pa, iasi resaiukis
100

umupipika ma panhe arauara. Nhares aint niti umendri-kuau nhas, ape, iasi umuu ma tat u tat umutipaua ma i paua. Ape, pa, aint utirika, iasi iep suaxara kiti, kurasi amu suaxara kiti. Ares, iasi uiaxi ara pukusaua, pituna pukusaua iuri. Sesaiukis uiana iu rupi, usika katu paranuasu kiti. Paranuasu unharu ret. A niti uputri uiumunni i i iasi resaiukis irumu. Nha iasi resaiukis, pa, umee iupirungaua ku ian paran Sorimu sup. (in Barbosa Rodrigues, pp. 211-212, adapt.)
KARIUA NHEENGA RUPI: A ORIGEM DO RIO SOLIMES A lua, antigamente, era noiva do sol. Eles queriam casar-se. Se se casassem, o mundo acabaria porque o amor do sol, fogo como ele, queimaria todas as coisas do mundo (que so do mundo). Ento, conta-se que as lgrimas da lua inundariam todas as coisas do mundo. Por isso, eles no puderam casar-se porque, ento, a lua apagaria o fogo ou o fogo secaria toda a gua. Ento, dizem que eles se separaram, a lua para um lado, o sol para outro lado. Por isso, a lua chorou durante o dia e durante a noite. Suas lgrimas correram pela terra, chegando bem ao mar. O mar ficou muito bravo. Ele no queria que se misturassem suas guas com as lgrimas da lua. Dizem que aquelas lgrimas da lua deram origem a este nosso rio Solimes.

O VEADO E A ONA
Suasu unhee: -Ix asas aiku muraki. Ix asu asikri iep tendaua puranga amunh arama se ruka. Usu ana paran rembiua rupi, uuasmu iep tendaua puranga. Unhee: -Ik tenh ix amunh kuri se ruka. Iauaret uputri iuri umunh suka nhas a uriku muraki retana. A usu ana paran rembiua rupi, usika mam suasu uparauaka ana sendaua. Unhee: -Ik tenh amunh kuri se ruka. Amu ara ram, suasu uieuri, ukupri tendaua mam a umunh suka. Amu ara ram, iauaret ri. Uma ram tendaua ukupri ua kuera, unhee: -Tupana upuraki uiku ix arama. Uiatik tianha, usupri uka. Arir usu ana. Amu ara ram suasu ri. Unhee: -Tupana upuraki uiku ix arama. Upupeka ana uka, umunh mukui ukapi: iep i xup, amu Tupana sup. Usu ana. Amu ara ram, iauaret uma ram upaua ana uka, unhee: -Tupana sup kuekatu ret. 101

Upit iep ukapi up, ukri ana. Amu ara ram suasu uieuri, upit amu ukapi up, ukri ana. Amu ara ram aint upaka. Aint uiuma ram, iauaret unhee suasu sup: -Ind ser repuraki ua se irumu? Suasu usuaxara: -Ix tenhe. Iauaret unhee: -Kuri iasu iapit iepeasu. Suasu usuaxara: -Iasu. Amu ara ram, iauaret unhee: -Ix asu akamundu. Ind reiusi ku mir rupit-it, rerri i, iepeaua nhas ix asika kuri ram, ix se iumasi kuri aiku. Usu, uiuk iep suasu, urri a uka kiti, unhee sumuara sup: -Remungaturu suasu rukuera iamba arama. Suasu umungaturu ana a. Sasiara uiku. Niti umba ana a. Pituna usika ram, niti ukri, usiki uiku iauaret su. Amu ara ram, suasu usu ukamundu, usuanti amu iauaret. Arir usuanti tamandu. Unhee tamandu sup: -Nha iauaret unhee uiku puxi ne res. Tamandu ri, uuasmu iauaret, ukari-kari ua mir. Usika i kup rupi merupi, uiumana a, umundu i pup ses. Iauaret umanu ana. Suasu urasu ana iauaret umanu ua kuera suka kiti, unhee sumuara sup: -Xukui sukuera. Remungaturu a iamba arama. Iauaret umungaturu ana a. Niti umba. Sasiara uiku. Pituna usika ram, aint niti ukri-kuau. Aint uiusiki uiku iep amu su. Suasu umai ana iauaret, iauaret umai ana suasu. Pisai ram, aint tepusimanha ram ana uiku, suasu akanga utuk iur res. Iauaret upri, uiana: umait suasu uiuk-putri a. Ku tiapu ram, suasu upaka, ukanhmu, upri, uiana amu suaxara kiti. Aint uiauau ana. (Couto de Magalhes, in O Selvagem, adapt.)
KARIUA NHEENGA RUPI: O veado disse: -Eu estou passando dificuldade. Eu vou procurar um bom lugar para fazer minha casa. Foi pela margem do rio, encontrou um bom lugar. Disse: -Aqui mesmo eu farei minha casa. A ona queria tambm fazer sua casa porque ela tinha muito sofrimento. Ela foi pela margem do rio e chegou aonde o veado tinha escolhido seu lugar. Disse: -Aqui mesmo farei minha casa. No outro dia, o veado voltou, carpiu o lugar onde ele fazia sua casa. No outro dia, a ona veio. Quando viu o lugar que se carpira, disse: -Tup est trabalhando para mim. Fincou a forquilha (i.e., o esteio do telhado), levantou a casa. Depois se foi. No outro dia, o veado veio. Disse:

102

-Tup est trabalhando para mim. Cobriu a casa, fez dois quartos: um para ele, outro para Tup. Foi-se. No outro dia, quando a ona viu que se terminara a casa, disse: -Muito obrigado a Tup. Ficou num quarto, dormiu. No outro dia, o veado voltou, ficou no outro quarto e dormiu. No outro dia, eles acordaram. Quando eles se viram, a ona disse ao veado: -Foi voc que trabalhou comigo? O veado respondeu: -Eu mesmo. A ona disse: -Agora vamos ficar juntos. O veado respondeu: -Vamos. No outro dia, a ona disse: -Eu vou caar. Voc limpa estes troncos de rvore, traz gua, lenha, porque, quando eu chegar, eu estarei faminta. Foi, matou um veado, trouxe-o para casa e disse para o companheiro: -Prepare a carne de veado para comermos. O veado preparou-a. Estava triste. No a comeu. Quando a noite chegou, no dormiu, estava tendo medo da ona. No outro dia, o veado foi caar e encontrou outra ona. Depois, encontrou o tamandu. Disse ao tamandu: -Aquela ona est falando mal de voc. O tamandu veio, encontrou a ona, que estava arranhando a rvore. Chegou pelas costas dela devagar, abraou-a, enfiou suas unhas nela. A ona morreu. O veado levou a ona que morreu para sua casa, dizendo a sua companheira: -Eis a carne. Prepare-a para comermos. A ona a preparou. No comeu. Estava triste. Quando a noite chegou, eles no puderam dormir. Eles estavam tendo medo um do outro. O veado espiava a ona, a ona espiava o veado. meia-noite, quando eles estavam sonolentos, a cabea do veado bateu no jirau. A ona pulou e correu: pensou que o veado quisesse mat-la. Quando houve esse barulho, o veado acordou, sumiu, pulando, correndo para outro lado. Eles fugiram.

IASU IANHEENGRI! PITUNA SURI (NOITE FELIZ) Pituna suri Pituna suri Ian Paia, Tupana rara Pirasua unasri Beleme Su-it umuaku a Merupi Maria unheengri: Rekri suri se Iesus
103

Pituna suri Pituna ram Anjo-it unheengri Tupana umundu tara Jesus Upisiru arama iand Puranga retana Iesus Kuekatu ret.

VOCABULRIO DAS LIES


- v. ana a- morf. nm.-pess. de 1 pess. sing. a (pron.) - 1. ele, ela; 2. o, a (pron. obj.) aiku (v. impess.) - h, existem aint (pron.) - 1. eles(as); 2. deles(as); 3. ndice de indeterminao do sujeito aua (adj.) - ruim aiu (v. impess.) - h de haver, j haver, logo vem, logo ser akai1 (s.) - caju akai2 (s.) - ano akaiutiua (s.) - cajual akanga (s.) - cabea akangaiuasaua (s.) - loucura akanhmu (se) (v. 2 cl.) - assustar-se akari (s.) - acari, nome de uma rvore akiti (adv.) - para l akuera (adv.) - h muito tempo; antigamente amait (v.) - pensar amana (s.) - chuva amanauasu (s.) - tempestade amani (s.) - algodo amu (pron. indef.) - outro, -a amu (s.) - irm (de mulher) amuram (adv.) - s vezes ana (part.) - 1. j; 2. expressa tempo passado anama (s.) - 1. famlia; 2. parente; familiar anhu (adv.) - s, somente apara (se) (adj.) - 1. torto; 2. camboto, de pernas tortas ape1 (adv.) - ali, l 2 ape (conj.) - ento, a apekatu (adv.) longe; (adj.) - distante apigaua (s.) - homem; (adj.) - macho apu (se) (adj.) - redondo ar - v. arama ara1 (s.) - dia ara2 (s.) - mundo ara3 (s.) - tempo arama1 - part. que expressa finalidade arama2 (posp.) - para (1 e 2 pess.) aram (adv.) - nesse momento; ento aramenhntu (adv.) - imediatamente arara (s.) - arara ararapeua (s.) - violo ararupi (posp.) - por cima de aras (s.) - ara arauara (s.) - o que do mundo; (adj.) vivente, que est no mundo ares (conj.) - por isso, por causa disso ara (s.) - av arir (adv.) - depois, mais tarde rupi (posp.) - sobre -asu (suf. de aumentativo) - -o, -ona, grande asu1 (adv.) - depois asu2 (conj.) - e (conecta oraes) aua (s.) - cabelo au?2 (pron. interr.) - quem? qual? au irumu? - com quem? au1 (pron. indef.) - 1. algum; quem (na afirm.); 2. ningum (na negativa) auaet (se) (adj.) - valente auait (se) (adj.) - perigoso auati (s.) - milho baniua (s.) - baniua, nome de grupo tnico e de lngua aruaque do rio Negro bua (pron. quantif.) - muito; (adj.) 1. grande; 2.. abundante buia (s.) - cobra darapi (s.) - 1. panela de barro; 2. prato desana (s.) - desana, nome de grupo tnico e de lngua aruaque da bacia do rio Negro ee(part.) - sim er (adv.) - certo! de acordo! ganni (v.) - enganar ganti (s.) - proa garap (s.) - porto -i - suf. de diminutivo: -inho(-a) i (pron. 2 classe) - 1. ele (a); 2. seu, sua, dele(-a) ia- morf. nm.-pess. de 1 pess. pl. iakau (v.) - repreender iakum (s.) - popa iamaxi (s.) - var. de cesto iami (v.) - espremer iana (v.) - correr iand (pron.) - 1. ns; 2. nos (pron. obj.) iandu (s.) - aranha ian (pron. 2 cl.) - 1. ns; 2. nosso(-s, -a, -as) ianommi (s.) - ianommi, nome de grupo tnico e de lngua do Amazonas iapumi (v.) - mergulhar; afundar na gua iapuna (s.) - forno (de secar farinha) iapur (s.) nome de uma rvore e de seu fruto iara1 (s.) dono, o que possui, senhor iara2 (part.) o que de, o(s) de, a(s) de iasi (s.) - lua iatik (v.) - fincar iatiku (v.) - 1. dependurar; 2. dependurado iauara (s.) - co iauara-kunh - cadela iauaret (s.) - ona iauari (s.) - javari (var. de palmeira) iauau (v.) - fugir iau (conj.) - como iauer (conj.) - por isso iauti (s.) - jabuti iaxi (v.) - chorar iaxiusaua (s.) - choro ienu (v.) - deitar-se iep1 (art. indef.) - um (a)

104

iep2 (conj.) - embora, apesar de (desus.) iep3 (num.) - um(a) iep4 (part. desus.) - expressa o pret. imperfeito iepeasu (adj. / adv.) - junto (os, as) iepeaua (s.) - lenha iep iep (pron. quantif.) - alguns iepepu (num.) - cinco iepepusaua (num.) - quinto ieperes (adv.) - imediatamente iepesaua (num.) - primeiro ieru (v.) - 1. virar-se, voltar-se; 2. virar, transformar-se em, tornar-se ierimu (s.) - jerimum; var. de abbora ieuri (v.) - voltar igara (s.) - canoa igarap (s.) - igarap, canal fluvial da bacia amaznica igarit (s.) - barco; embarcao de maior tamanho i (s.) - gua ik (adv.) - aqui ikeuara (s. / adj.) - (o) que daqui, (o) habitante daqui, (o) originrio daqui iku (v.) - estar ikntu (v.) - estar quieto; ficar quieto ikupuku (v.) - demorar -ima (suf.) - sem, ausncia de, falta de, no ind (pron.) - 1. tu; 2. te (pron. obj.) ipadu (s.) - nome de uma planta alucingena ira (s.) - mel iriru (s.) - copo irumu (posp.) - com irundi (num.) - quatro irusanga (s. / adj.) - frio -it - desinncia de plural it (s.) - pedra itait (s.) - ao -iu- (pron.) 1. (refl. / recpr.) - se; um(uns) ao(s) outro(s); 2. part. de voz passiva iua (s.) - planta; p de planta iuaka (s.) - cu iuakapura (s. / adj.) - habitante do cu; celestial iuakauara (s. / adj.) - celestial, (o) que do cu iuat (s.) - o alto, as alturas; (adj.) alto, elevado iu (s.) - terra, cho iu-murutinga (s.) - cal iuri (adv.) - 1. tambm; 2. de novo, novamente iuis (s.) - ralador iuitu (s.) - vento iuka (v.) - arrancar, tirar iuk (v.) - matar iukira (s.) - sal iukuaku - o mesmo que iukuakusaua - v. iukuakusaua (s.) - sexta-feira

iukuau (v.) - aparecer iuma (v.) - olhar-se (refl.); olharem-se (recipr.) iumana (v.) - abraar iumasi (se) (adj.) - faminto iumasisaua (s.) - fome iumbu1 (v.) - aprender iumbu2 (v.) - rezar iumee (v.) - entregar-se; dar-se iummi (v.) - esconder-se iumu (v.) - flechar iumuatri (v.) - ajuntar-se iumuau (v.) - peneirar iumuieru (v.) - virar-se iumukuaku (v.) - esquentar-se iumunni (v.) - misturar-se iumunh (v.) - 1. fazer-se; transformar-se em; 2. crescer; criar-se iumupereua (v.) - ferir-se iumuruaki (v.) - aproximar-se iumus (v.) - gostar de, apreciar iupati (s.) - jupati (var. de palmeira) iupri (v.)- subir iupirisaua (s.) - escada iupiru (v.) - comear iupiruka (v.) - descascar-se, escamar-se iupirungaua (s.) - comeo, incio iupuku (v.) - acostumar-se iupukuri (v.) - amarrar-se iur (s.) - jirau iurau (v.) - soltar iri / ri (v.) - vir iuru (s.) - boca Iurupari (s.) - Jurupari iurupixuna - boca-preta (var. de macaco) iururu (v.) - pedir iururiu - o mesmo que iururu (v.) iusi1 (s.) - limpar iusi2 (se) (adj.) - sedento, com sede iusiki (v.) - temer-se, ter medo (um do outro) iutima1 (s.) - plantao iutima2 (v.) - plantar iutuk (v.) - chocar-se iuu (s.) - brao ix (pron.) - 1. eu; 2. me (pron. obj.) -i (ou -i)- suf. de diminutivo: -inho(a) ka (s.) - 1. mato; 2. folha; 3. planta kaapura (s. / adj.) - (o) que vive no mato; silvestre kaauara (s. / adj.) - silvestre; (o) que da mata kai (v.) - queimar kakuri (s.) - cacuri kambi (s.) - leite kamix (s.) - camisa kamundu (v.) - caar kamundusara (s.) - caador kamuti (s.) - 1. panela de barro; 2. pote kandiru (s.) - candiru (var. de peixe) kanhmu (s.) - sumir; desaparecer

105

kar (s.) - car kari (v.) - arranhar kariua (s.) - homem branco, no ndio kariua nheenga - lngua portuguesa karuka (s.) - tarde katu (adj.) - bom (de sade etc.); (adv.) bem katusaua (s.) - bondade kauera (s.) - bbado kaui (s.) - pinga, aguardente kauoka (s.) - caboclo kaxiuera (s.) - cachoeira krpi (se) (v. da 2. cl.) - sonhar ki (se) (adj.) - sujo kinha (s.) - pimenta kir (se) (adj. 2 cl.) - gordo kri (v.) - dormir kirimbasaua (s.) - valentia kirimbasaua rupi - valentemente, com valentia kirimbaua (s. / adj.) - valente; forte kis (s.) - faca kiti (posp.) - 1. para (fal. de lugar); 2. pode indicar localizao vaga: para os lados de kitika (v.) - ralar kitikasara (s.) - o(a) que rala kiura (s.) - irmo (de m.) ku1 - este, esta, isto; esse, essa, isso ku2 (adv.) - aqui, c (com posp.): ku su daqui; ku kiti - para c; ku rupi - por aqui kuai (adv.) - 1. assim; 2. muito kuara (adj.) - pequeno; (pron. quantif.). poucos(as), pouco(a), um pouco de kuara (s.) - buraco, cavidade kuara up dentro de; kuara su - de dentro de kuau (v.) - 1. saber; 2. poder, ser capaz de; 3. dever kuekatu (adj.) - obrigado! kuekatu ret! muito obrigado! kuema1 - manh kuema2 (v. 2 cl. - s se conjuga na 3 pess.) - amanhecer kuemait (adv.) - de manh cedo; bem cedo kuera (adj.) - que foi, passado, morto, finado, ex-, que j era kuere (se) (adj.) - cansado kues (adv.) - ontem kuesntu (adv.) - recentemente kuia (s.) - cuia kuri (adv.) - agora kuit (conj. / adv.) - 1. entretanto; 2. enfim, ento kuiuara (s.) - coivara, tcnica indgena de plantio kum - o mesmo que kumaua (v.) kumaua (s.) - cuma, nome de uma rvore kumandamiri (s.) - feijo kunh (s.) - mulher; (adj.) - fmea kunhmuku (s.) - moa kunhuara (s. / adj.) - mulherengo

kunhesri (v.) - conhecer kup (s.) - costas (loc. posp.) kup up atrs de kupii (s.) - cupim, var. de inseto kupri (v.) - carpir kupixaua (s.) - roa kurasi (s.) - sol kuri (part.) - 1. logo; 2. expressa o futuro kurumi (s.) - menino kutara (adv.) - rpido, rapidamente kuxima (adv.) - antigamente, outrora kuximauara (s. / adj.) - antepassado, (o) que antigo ma (conj.) - mas, porm ma?1 (pron. interr.) - 1. que? o que? 2. qual? ma2 (pron. indef.) - 1. aquilo que, o que; 2. (na neg.) nada ma3 (s.) - coisa ma aua - coisa ruim, i.e., o diabo ma4 (v.) - ver mai (v.) - espiar masiiara (s. / adj.) - rico maiana (v.) - empurrar maiau (conj.) - como; uma vez que mai?1 (adv. interr.) - como? mai2 (conj.) como, da mesma forma que; (adv.) assim maiep (conj.) - como, segundo o que, conforme mairam?1 (adv. interr.) - quando? t mairam? - at quando? mairam2 (conj.) - quando makaxera (s.) - macaxera makira (s.) - rede makiti (adv.) - 1. (interr.) - aonde? para onde? 2. (afirm.) - aonde maku (s. ) - macu, nome de grupo indgena mamaiaku(s.) - baiacu (var. de peixe) mam? (adv. interr.) - onde? manauara (s.) - manauara, habitante ou natural de Manaus manduri (v.) - 1. lembrar; 2. pensar manha (s.) - me maniaka (s.) - mandioca manikuera (s.) - manipueira, manicuera, o lquido que sai da massa da mandioca depois que prensado no tipiti maniua (s.) - maniva, p de mandioca maniuatiua (s.) - mandiocal manu (v.) - morrer manungara (ou manungara) (pron. indef.) - 1. algo; alguma coisa; 2. (na negativa) nada mar? (adv. interr.) - por que? marari (adj.) - cansado marandua (s.) - lenda; histria, fbula maranta? (adv. interr.) - por qu?

106

marika (s.) - barriga marupi (adv.) - 1. (interr.) por onde? 2. (afirm.) por onde marupiara (s. / adj.) - sortudo, (o) que tem sorte no amor, nas caadas, nas pescarias etc. masu (adv.) 1. (interr.) de onde? 2. (afirm.) de onde; donde mba (v.) - comer mbe (v.) - contar; narrar mbira - v. mimbira mbirri (v.) - gerar mbu (v.) - ensinar mbuesara (s.) - professor mbuesaua (s.) - lio; ensinamento; explicao mbuesaua ruka (s.) escola mbri (v.) - pr, colocar, botar -me (posp.) - var. de up (v.) aps nasais mee (v.) - dar meesara (s.) - vendedor mei (s.) - biju, beiju membeka (s. / adj.) - mole memui (v.) - cozer, cozinhar memuingara (s.) - cozinheiro memuitaua (s.) - fogo memuitendaua (s.) - cozinha mena (s.) - marido mendri (v.) - casar-se merupi (adv.) - lentamente, devagar miap (s.) - po (nome de um bolo de mandioca) mimbira (s.) - 1. filho ou filha (de mulher); 2. filhote, cria (de animal) mmi (adv.) - l, ali mimiuara (s.) - o que dali, o dali mir (s.) - 1. madeira; 2. rvore mira (s.) - pessoa, gente miri (adj.) - pequeno; (adv.) 1. pouco; 2. um pouco mitima (s.) - plantao mitu (s.) - domingo mu - irmo (de h.) mu- pref. da voz causativa muaku (v.) - aquecer, esquentar muatri (v.) - juntar, reunir muu (v.) - apagar muiana(v.) - fazer correr muiaxi - fazer chorar muieru (v.) - 1. fazer virar; 2. transformar em, fazer ser muri1 (pron. indef.) - todo, cada muri?2 (pron. interr.) - quanto (a)? quantos (as)? mukamee (v.) - mostrar mukuara (v.) - furar mukuekatu (v.) - agradecer mukui (num.) - dois

mukuipu (ou pu pu) (num.) - dez mukuipuiepesaua (num.) - dcimo primeiro mukuipumukuisaua (num.) - dcimo segundo mukuipumusapirisaua (num.) - dcimo terceiro mukuipusaua (num.) - dcimo mukuisaua (num.) - segundo mumur (v.) - cumprimentar mund (v.) - roubar; furtar mundeka (v.) - acender mundu (v.) - vestir mundu (v.) - mandar, enviar mungaturu (v.) - 1. arrumar; consertar; 2. preparar mungit (v.) - ler munh (v.) - fazer munhangara (s. / adj.) - fazedor; criador munhangaua (s.) - feitura; obra munuka (v.) - cortar mupaka (v. tr.) - acordar; fazer acordar mupaua (v.) - fazer acabar, acabar (tr.) mupereua (v.) - ferir mupinima (v.) - 1. pintar; 2. escrever mupipika (v.) - alagar, inundar mupuka (v.) - quebrar mupuranga (ou mpuranga) (v.) - embelezar mupuru (v.) - fazer engravidar, emprenhar muputira (v.) - florir, botar flores em muraki (s.) - 1. trabalho; 2. dificuldade (o mesmo que purakisaua - v.) murakimukui (s.) - tera-feira murakimusapri (s.) - quarta-feira murakipi (s.) - segunda-feira murri (v.) - morar murasi (s.) - 1. baile; 2. festa muruaki (v.) - aproximar mururu (v.) - inundar; molhar, regar murutinga (adj.) - branco musaimb (v.) - afiar musaka (v.) - arrancar musaku (v.) - esquentar musapri (num.) - trs musapirisaua (num.) - terceiro musarai (v.) - brincar musas (v.) - passar (tr.) musmu (v.) - fazer sair musuri (v.) - alegrar mutauari (v.) - fumar tauari mutianha (v.) - enganchar; fisgar mutini (v.) - secar; torrar mutipaua (v.) - secar muturusu (v.) - aumentar, tornar grande nambi (s.) - orelha nan (s.) - abacaxi; anans nasri (v.) - nascer ne (pron. 2 classe) - 1. tu; voc; 2. teu(-s, -a, -as); seu (-s, -a, -as) ne au (pron. indef.) - ningum

107

ne iep (pron. indef.) - nenhum (a), nem um ne ma (pron. indef.) - nada ne mairam (adv.) - nunca nha (pron. dem.) - aquele, aquela, aquilo nhaares (conj.) - por isso, assim nhas (conj.) - porque nharu (v.) - ficar bravo, enfurecer-se nhee (v.) - dizer nheenga (s.) - 1. lngua, idioma; 2. palavra nheengri (v.) - cantar nheengarisara (s.) - cantor nheengarisaua (s.) - canto nheengatu (s.) - nome atual da lngua geral da Amaznia nhntu (adv.) - s, somente, apenas, to s, to somente niti (adv.) - no niti au (pron. indef.) - ningum niti iep (pron. indef.) - nenhum (a), nem um niti ma (pron. indef.) - nada -ntu (adv. encltico) - s, somente, apenas, to s, to somente p (pron. indef.) - todo(a), tudo, todos(as) pa (part.) - dizem, dizem que, diz-se que, contam, contam que paia (s.) - pai pai (s.) - paj, feiticeiro indgena paka (v.) - acordar pakuatiua (s.) - bananal panhe (pron. quantif.) - todo, -a, todos, -as papera (s.) - 1. papel; 2. carta paran (s.) - rio paranpura (s.) - o que do rio, a fauna fluvial Paranuasu1 (s.) - nome dado, em nheengatu, ao rio Negro paranuasu2 (s.) - mar parauaka (v.) - escolher -paua (var. de -saua - v.) paua1 (pron. indef.) - todo (a), totalmente, tudo paua2 (v.) - acabar pausaua (s.) - fim, final -pe - o mesmo que up (v.) pe (pron. 2 cl.) - 1. vs, vocs; 2. vosso (-a, -os, -as); de vocs; seu (-a, -s, -as) p (rap, sap) (s.) - 1. caminho; estrada; 2. rua pe- morf. nm.-pess. de 2 pess. pl. pei (v.) - soprar penhe (pron.) - 1. vs; vocs; 2. vos (pron. obj.) pepu (s.) - asa pereua (s.) - ferida pi (s.) - p pi (s.) - corao piaua (adj.) - bravo; raivoso; nervoso pikasu (s.) - pomba pinaitika (v.) - pescar

pinaitikasara (v.) - pescador pind (s.) - anzol pindaua (s.) - vara de pescar pindaua (s.) - 1. pindoba; var. de palmeira; 2. a folha dela pinima (adj.) - desenhado; pintado pinimasara (s.) - pintor pinimasaua (s.) - desenho pira (s.) - corpo pir (s.) - peixe piraua (s.) - piraba, nome de um peixe piranga (adj.) - vermelho pirri (v.) - abrir piraruku (s.) - pirarucu, nome de um peixe pirasua (s. / adj.) - pobre pirera (s.) - 1. pele; 2. casca, couro; 3. casco pri1 (adv.) - mais pri...su (mais...que) pri2 (posp.) - para, junto a (uma pessoa ou animal) piripana (v.) - comprar piripanasaua ruka (s.) - loja (lit., casa de compras) piruka (v.) - descascar pisai (s.) - 1. meia-noite; 2. noite alta pisasu (adj.) - novo pisauera (s.) - pedao pisika (v.) - pegar, apanhar pisiru (s.) - salvar pit (v.) - ficar (tambm no sentido de tornarse, passar a estar, passar a ser) pitera (s.) - meio, metade piterarupi (posp.) - pelo meio de, em meio a piterup (posp.) - no meio de pitrupi (posp.) - pelo meio de, em meio a, pitua (adj.) - fraco; covarde pituna (s.) - noite pitu (v.) - 1. descansar; 2. parar de pixana (s.) - gato pixuna (adj.) - preto pixunasaua (s.) - negrura; pretume pu (s.) - mo pumu (v.) - levantar-se; erguer-se pup (s.) - unha pue (v.) - pr a mo puiep (num.) - seis puiepesaua (num.) - sexto puri (v.) - pular puirundi (num.) - nove puirundisaua (num.) - nono puk (v.) - rir puku (adj.) - comprido, longo pukusaua (posp.) - durante pumukui (num.) - sete pumukuisaua (num.) - stimo pumusapri (num.) - oito pumusapirisaua (num.) - oitavo pup (posp.) - dentro de pupeka (v.) - 1. embrulhar; 2. cobrir pupuka (v.) - rebentar-se

108

pupusaua (num.) - dcimo pura1 (adj.) - cheio, inteiro; em grande nmero -pura2 (suf.) - o que est em, morador de, habitante de purakai (v.) - encher puraki (v.) - trabalhar purakisaua (s.) - 1. trabalho; exerccio 2. lugar de trabalho purandu (v.) - perguntar, fazer perguntas purandusaua (s.) - pergunta, questo puranga (adj.) - 1. bom; 2. bonito purangasaua (s.) - beleza purasi (v.) - danar purasisaua (s.) - dana pri (v.) - pular puru (adj.) - grvida purungit (v.) - falar purur (s.) - enxada pus (se) (adj.) - pesado putri (v.) - querer, desejar puti (s.) - peito putira (s.) - flor pu (v.) - colher puxi (adj.) - mau, ruim; (adv.) - mal puxiru (v.) - ajudar puxirungara (s.) - ajudador, ajudante puxiuera (adj.) - feio; mau; (adv.) - mal raanga - v. saanga rae (adv.) - ainda raiera - v. taiera rainha - v. tainha raira - v. tara rakakuera (sakakuera) (posp.) - atrs de rakanga - v. sakanga raku, saku (adj. 2 cl.) - quente ram (conj.) - 1. quando, por ocasio de; 2. se, no caso de; (posp.) em, de, a (com palavras que expressam tempo) ramunha - v. tamunha -rana (suf.) - mau, pouco, mais ou menos, falso, fraco, no verdadeiro, adulterado rangaua - v. sangaua ranha - v. sanha rap - v. p rapu - v. sapu rasu (v.) - levar raua - v. saua re- morf. nm.-pess. de 2 pess. sing. re (adv.) - ainda rekuiara - v. sekuiara rembiua - v. tembiua rendaua - v. tendaua rendira - v. tendira renund (senund) (posp.) - 1. adiante de, frente de; 2. antes de; 3. diante de rera - v. sera res - v. ses

resaiukis - v. sesaiukis resarai (sesarai) (v. 2 cl.) - esquecer-se res (ses) (posp.) - 1. em (referindo-se ao que no tem um sentido precisamente geogrfico); 2. a respeito de reseuara1 (seseuara) (s. / adj.) - (o) que a respeito de, (o) que relativo a, a histria de reseuara2 (seseuara) (posp.) - por, por causa de retama - v. tetama retana (adv. intensif.) - muito ret (adv. intensif.) - muito retim - v. setim riku (v.) - ter riku (siku) (se) (adj. 2 cl.) - vivo rikusaua - v. sikusaua rimiriku - v. simiriku rimiriku-putaua - v. simiriku-putaua riputi - v. tiputi rir (posp.) - aps, depois de ru - v. su ruaia - v. suaia ruaki (suaki) (posp.) - perto de, prximo de ruakiuara (suakiuara) (adj.) - prximo, vizinho ruri (v.) - embarcar ru - v. tu ruka - v. uka rukena - v. ukena rukuera - v. sukuera rumuara - v. sumuara rupi (posp.) - 1. por (atravs de, ao longo de); 2. por (por causa de); 3. por, em (por meio de); 4. de acordo com, segundo; 5. pode indicar localizao imprecisa: pelos lados de rupi - v. supi rupit - v. supit ruri (suri) (se) (adj. 2 cl.) - alegre, feliz rri (v.) - trazer sa (v.) - sentir saimb (adj.) - afiado saisu1 - sovinar, mesquinhar saisu2 (s.) amar saisusaua (s.) - amor sakanga (rakanga, sakanga) (s.) - galho saku - v. raku sakurana - v. raku e rana sakusaua (rakusaua, sakusaua) (s.) - calor sangaua (rangaua, sangaua) (s.) - 1. medida; 2. exemplo; modelo; 3. retrato, fotografia sanha (ranha, sanha) (s.) - dente sant (adj.) - duro sapi (v.) - queimar sapu (rapu, sapu) (s.) - raiz sapukaia (s.) - galinha sapukaia-apigaua galo saru (v.) - esperar sas (v.) - passar (tr. e intr.) sasmu (v.) - gritar

109

sasiara (adj.) - triste sasisaua (s.) - sofrimento; violncia sasisaua rupi - com violncia, violentamente -saua - sufixo que, acrescentado a um verbo, um adjetivo etc., torna-os substantivos saua (raua, saua) (s.) - 1. pelo; 2. pena sauru (s.) - sbado s (adj.) - gostoso; (adv.) - gostosamente se (pron. 2 cl.) - 1. eu; 2. meu (-s, minha, -s) see1(adj.) - doce see2(s.) - acar sekuiara (rekuiara, sekuiara) (s.) - 1. pagamento; 2. dinheiro sekuiaramiri (r, s) (s.) - troco smu (v.) - 1. sair; 2. nascer sendaua - v. tendaua sendu (v.) - ouvir senui (v.) - chamar sepi (s.) - preo sepiasu (adj.) - caro sepiasuma (adj.) - barato sera (rera, sera) (s.) - nome ser? - part. para interrogaes em que a resposta sim ou no seru (v.) - lamber ses (res, ses) (s.) - olho sesaiukis (resaiukis, sesaiukis) (s.) lgrima ses - v. res setim (retim, setim) (s.) - perna sia (pron. quantif.) - muitos(-as); muito(-a) sika (v.) - chegar sikri (v.) - procurar sikiesaua (s.) - medo siku (riku, siku) (s.) - vida sikusaua (rikusaua, sikusaua) (s.) - 1. modo de ser; 2. vida simiriku (rimiriku, simiriku) (s.) - esposa simiriku-putaua (r, s) (s.) - noiva su (v.) - ir su (ru, su) (s.) - cara, rosto suaia (ruaia, suaia) (s.) - rabo, cauda suaki - v. ruaki suanti (v.) - encontrar, deparar-se com suasu (s.) - veado suaxara (ruaxara, suaxara) (s.) - lado; parte suaxara (v.) - responder su (posp.) - 1. de (indicando origem ou causa); 2. desde suiuara (posp.) - de, o que de, (feito) de, o que feito de suka - v. uka sukuera (rukuera, sukuera) (s.) - carne sumama - sumama, sumaumeira (nome de uma rvore) sumitera (rumitera, sumitera) (s.) - cerne; tronco

sumuara (rumuara, sumuara) (s.) companheiro, amigo sumuara-kunh amiga supapau (s.) - quinta-feira sup (posp.) - para, a (ref. a uma pessoa) supi (adv.) - na verdade, de fato supi (rupi, supi) (s.) - ovo supit1 (rupit) (s.) - tronco supit2 (rupit) (s.) - parede supiuara (s.) - verdade; (adj.) - verdadeiro suri - v. ruri surisaua (r, s) (s.) - alegria suriuara (s. / adj.) - alegre; feliz suruka (adj.) - rasgado su1 (s.) - animal su2 (v.) - morder su-su (v.) - roer, mastigar ta (pron.) - 1. eles(as); 2. deles, delas; 3. indica a indeterminao do sujeito ta - partcula interrogativa para questes abertas, i.e., que admitem muitas respostas taiera (raiera, taiera) (s.) - filha (de h.) tana (s.) - criana pequena; beb tainasaua (s.) - infncia tainha (rainha, sainha) (s.) - caroo, semente tara (rara, tara) (s.) - filho (de h.) tait! (interj.) - coitado! taiti (raiti, saiti) (s.) - ninho takua (rakua, sakua) (s.) - febre tamandu (s.) - tamandu tamuat (s.) - nome de um peixe tamunha (ramunha, samunha) (s.) - av tapekua (s.) - abano para o fogo tapereiu (s.) - tapereb tapiaka (s.) - tapioca tapira (s.) - 1. anta; 2. vaca tapira kaapura - anta silvestre tapixaua (rapixaua, sapixaua) (s.) vassoura tarira (s.) - trara, nome de um peixe tat (rat, sat) (s.) - fogo tatu (s.) - tatu -taua - var. de -saua ( v.) taua (s.) - cidade te (adv.) - mesmo, que t1 (adv.) - mesmo, que t2 (adv.) - no (com o imperativo negativo) tei (s.) - tei, var. de lagarto tembiua (rembiua, sembiua) (s.) - margem, borda tendaua (rendaua, sendaua) (s.) - 1. comunidade; 2. stio, fazenda; 3. lugar tendira (rendira, sendira) (s.) - irm (de h.) tenhe (adv.) - mesmo, que tenhntu (adv.) - toa, sem motivo tepusimanha (s. / adj.) - sonolento teresmu (adj.) - cheio

110

tetama (retama, setama) (s.) - terra, regio; ptria ti (adv.) - no (var. de niti) tianha (s.) - esteio em que se apoia o telhado; forquilha tiapu (s.) - barulho ti au (pron. indef.) - ningum tik! (interj.) - Nossa! Meu Deus! tima (adv.) - no timbi (s.) - comida tipiaka (s.) - tapioca tipiti (s.) - prensa de massa de mandioca, feita de ramos de palmeira tiputi (riputi, siputi) (s.) - fezes tirika (v.) - separar-se, afastar-se tisaua (s.) - vergonha titika (v.) - prever, profetizar -tiua (suf.) - expressa abundncia, grande nmero. Forma substantivos coletivos. tu (ru, tu)1 (s.) - sangue tu (ru, tu)2(se) (v. 2 cl.) - sangrar tuiu (s. / adj.) - velho tuika (s.) - barro tuixaua (s.) - tuxaua, chefe tuk (v.) - bater, golpear tukana (s.) - tucano tukandira (s.) - tocandira, var. de formiga tukano (s.) - nome de grupo tnico e de lngua aruaque do rio Negro Tupana (s.) - Deus tupas (s.) - corda tupuku (s.) - igreja turusu1 (adj.) - grande; (pron. intensif.) muito tutira (s.) - tio (v.) - beber; tomar u- morf. nm.-pess. de 3 pess. sing. u - v. ana ua (pron. relativo) - que uaimi (s. / adj.) - velha uana - v. ana uapika (v.) - sentar-se -uara (suf.) - o que est, o que (de), o que est em, o habitante de, o natural de uri (v.) - cair uasmu (v.) - achar, encontrar (o que se procurava)

-uasu - suf. de aumentativo: -o, -ona, grande uat (v.) - andar, caminhar uatasara (s.) - andador, o que anda uatasaua (s.) - lugar de caminhar uat-uat (v.) - passear; viajar uauiru (s.) - rato-uera - suf. que expressa hbito, frequncia uer (v.) - brilhar ueu (v.) - 1. voar; 2. esvoaar u (s.) - farinha ui (adv.) - hoje uii (v.) - descer uik (v.) - entrar uir (s.) - pssaro; ave uiramiri (s.) - passarinho uirand (adv.) - amanh uirarupi (posp.) - por baixo de uirauasu (s.) - gavio uirpe (posp.) - sob, debaixo de uitu (s.) - vento uka (ruka, suka) (s.) - casa ukapi (s.) - quarto uka-pupekasara (s.) - telhado ukara (s.) - terreiro, quintal ukripe (adv.) - fora ukauara (s. / adj.) - (o) que da casa; caseiro ukena (rukena, sukena) (s.) - porta umba (adv.) - no upanhe - o mesmo que panhe (v.) up (posp.) - em (com sentido locativo) ri - forma irregular de 3 pess. de iri - v. urubu (s.) - urubu urupema (s.) - peneira -usu - suf. de aumentativo: -o, -ona; grande xri (v.) - deixar xib (s.) - chib (var. de bebida) xibu (s.) - verme ximiriku - var. de simiriku (3 p. do sing.): esposa dele xinga (pron. quantif.) - 1. pouco; 2. um pouco; (adv. intensif.) - pouco xipu (s.) - cip xirura (s.) - cala xukui (v. impess.) - aqui est, eis, olhe aqui xup - forma variante de sup aps i

111

BIBLIOGRAFIA
AMORIM, Antnio Brando de. Lendas em Nheengatu e em Portugus. Manaus, Fundo Editorial - Associao Comercial do Amazonas, 1987. CASASNOVAS, A., Noes de Lngua Geral ou Nheengatu. Manaus, Editora da Universidade Federal do Amazonas / Faculdade Salesiana Dom Bosco, 2006, 2 edio. COSTA, Dom Frederico. Carta Pastoral. Fortaleza, Typografia Minerva, 1909. CRUZ, Aline, Fonologia e Gramtica do Nheengatu. Vreie Universitat Amsterdam (tese de doutoramento), 2011. GRENAND, Franoise et alii, Pequeno Dicionrio da Lngua Geral. Manaus, Secretaria da Educao do Estado do Amazonas (SEDUC), 1989. LOBO, Tnia C. Freire et alii, Indcios de lngua geral no sul da Bahia na segunda metade do sculo XVIII. In Tnia Lobo et al. (org.), Para a Histria do Portugus Brasileiro. VI: Novos dados, novas anlises. Salvador, EDUFBA, 609-630. MAGALHES, Jos Vieira Couto de Magalhes [1876], O Selvagem. So Paulo / Belo Horizonte, EDUSP / Editora Itatiaia, 1975. NAVARRO, E. A., Mtodo Moderno de Tupi Antigo - A Lngua do Brasil dos Primeiros Sculos. So Paulo, Editora Global, 2006 (3 edio). RODRIGUES, Joo Barbosa, Poranduba Amazonense. Rio de Janeiro, Tipografia de G. Leuzinger & filhos, 1890. SYMPSON, Pedro Luiz, Grammtica da Lngua Brasileira (Braslica, Tupi ou Nheengatu). Rio de Janeiro, Fernandes, Neiva & C., 1926, 3 edio. STRADELLI, Ermano. Vocabulrios de lngua-geral portugus-nheengatu e nheengatu-portugus. In Revista do Instituto Histrico e Geogrfico Brasileiro, vol. 158, Rio de Janeiro, 1929. TAYLOR, Gerald, Apontamentos sobre o nheengatu falado no Rio Negro, Brasil. In Amerndia, n.10, 5-23, Paris, 1985.
ALUNOS DO CURSO DE TUPI IV (LNGUA GERAL) DA UNIVERSIDADE DE SO PAULO, PARA OS QUAIS ESTE LIVRO DEDICADO

2010 Arina Sampaio; Carolina von Zuben; Enderson Pinto; Gabriela Lacerda; Igor dos Santos; Ivy Ferreira; Jacimar dos Santos; Jlia de Crudis; Juliana Campoi; Laura Furquim; Lilyan de Oliveira; Marcel vila; Marcela Monteiro; Pamina Rodrigues; Patrcia Borges; Pedro Reis; Cao Rongyan; Chen Chen; Rodrigo Brucoli; Adenor Ferreira da Silva 2011 Adriana Navarro; Alexandre Sobreiro; Andr Moura; Denise Ferreira; Joo Paulo Ribeiro; Jose Elias de Sena; Ligia Arata; Luma Prado; Manuel Corman; Marilia Garrido; Michelle Konig; Patrcia Veiga; Renato Fonseca; Rodrigo Godinho; Suellen Barbosa; Wellington Santos da Silva; Wellington Santos de Souza

112

También podría gustarte