Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.

godine (3)

ARHITEKTURA IZMEU DVA SVJETSKA RATA

Mnogo prije Prvog svjetskog rata, pokreti za politiku i socijalnu reformu su udruili svoje snage u Evropi i Americi. Novi pravci u umjetnosti kao Art Nouveau i malo potom ekspresionizam, futurizam i kubizam prekidaju veze sa tradicionalnom umjetnosti i trae nove koncepte i forme umjetnikog izraaja u svijetu koji se razvijao brzinom svjetlosti i bio oznaen stalnim tehnolokim napretkom. Ali tek tokom Prvog svjetskog rata temelji poretka tradicionalnog svijeta su bili srueni. Stoljetna hegemonija Evrope bila je poljuljana. Ne samo da je Austro-Ugarska drava nestala sa karte Evrope, ve su i monarhije Rusija i Njemaka bile svrgnute od strane revolucionara, i dok su Sjedinjene Drave prvi put istupile na svjetsku pozornicu poslije dosta vremena, a britansko carstvo koje je dugo vladalo svijetom, polako je poelo slabjeti. Prvi svjetski rat je bio definirajue iskustvo itave ere. Moderna oruja kao tenkovi i avioni dovedeni su na visok nivo tehnoloke perfekcije i po prvi put bila upotrijebljena. Vojnici vie nisu bili suoeni licem u lice sa svojim neprijateljem, ve sa nepoznatim neprijateljem sakrivenim ispod gas maske i jaraka. Ve postojei socijalni i ekonomski problemi su izali na povrinu, i ekonomska nesigurnost poslijeratnog perioda donio je zahtjev za iznalaenjem rjeenja za glad, nezaposlenost i beskunike. Ogromne potekoe koje su pogodile sve slojeve stanovnitva bile su izazov za umjetnike i pisce, kao i za politiare. U ovom trenutku umjetniki i politiki programi su ili ruku pod ruku, od Moskve do Amsterdama, sa ciljem promjene lica svijeta i rjeenja i u drutvu i u umjetnosti. Sve vea privrenost politike umjetnosti izraena je u temama kao socijalna kritika - to se moe vidjeti u otrim slikama George Grosza ili u vatrenim vapajima protiv neovjenosti rata Henria Barbusse koje je izrazio u svojoj noveli Le Feu. Takoe, u arhitekturi postojao je temeljita akcija za razvoj funkcionalnih novih naina graenja i upotrebe novih materijala: stakla, betona i elika. Novo, racionalnije i ekonominije graevinske metode, nisu bile samo izraz vremena, sa odbacivanjem historistikih pokrova zgrada prevazienom ornamentacijom. Takoe su imali odreene drutvene komponente, posebno kada se radilo o rjeavanju stambenog pitanja, koja su provedena u velikoj urbi zbog rjeavanja problema beskunitva. Period od 1900 do 1920 je bio odluujui za smjer moderne umjetnosti i arhitekture. No, od 1920 do 1930, nakon katastrofe Prvog svjetskog rata pojavio se nesluen period euforije i revolta. Napokon nova, relevantnija arhitektura, koja je bila gurnuta u stranu zbog drutvenih razloga, pojavila se u izgledu grada. DE STIJL Ve od ekspresionistike arhitekture amsterdamske kole holandski arhitekti su bili ispred na polju arhitekture, i budui da zemlja nije bila ukljuena u sukobe Prvog svjetskog rata, ostale avant-gardne tendencije su se mogle razviti ranije nego u ostatku Evrope. Neki autori su mislili da zamrene ornamentacije i upotreba cigle u ekspresionizmu bile i suvie individualistike i vidjeli su ih kao znak konzervatizma. Pod uticajem zgrada Franka Lloyda Wrighta, koje su se pojavile u Wasmuth izdanju 1910. i 1911.godine, i francuskih kubista, imali su viziju drugaije vrste arhitekture, one struktuirane od istih kocki sa inpenetriranim ravnim plohama, kao u rjeenju Fagus fabrike arhitekte Waltera Gropiusa. Rad holandskog slikara Pieta Mondriana je bio posebno znaajan za razvoj ovakve arhitekture. Mondrainov rani rad je bio sastavljen od veinom konvencionalnih neo- impresionistikih slika, ali ve od 1907 poeo je stvarati objekte prikazujui ih jo apstraktnije i postupno ih prevoditi u kockastu strukturu oblika. Na kraju ovog razvoja- oko 1914.godine- napravio je svoje poznate, bez predmetne slike, na kojoj je slikarski prostor napravljen u skladnoj strukturi sa okvirom od crnih linija. Ali ta mrea zatvara

45

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (3)

mnogobrojne kvadrate i pravougle koji su ili ostavljeni bijeli ili obojeni. Boje koje dominiraju su primarne slikarske boje- crvena, plava ili uta- beu ikavog izotravanja ili sjenenja. Mondrainov umjetniki koncept sastojao se od odricanja bilo kakve elje o prikazivanju svijeta objekata, ve radije o objanjenju struktura u jasnom geometrijskom sistemu.

Theo van Doesburg. Cornelius van Eesteren, Studija za apartmnent blok, 1923 Svijet umjetnosti u 19. stoljeu bio je manje-vie takav da je svaki oblik ili fenomen imao svoj identitet pojedinca. Ali kako je svijet pun oblika, postoji apstraktni geometrijski poredak koji ga podcrtava. Reetka iz desnog ugla, dominira prostorom, svaka nijansa boje kroz kombinaciju osnovnih boja, crvene, ute i plave. Ovo je bila polu filozofska analiza svijeta koju je dao De Stijl pokret, koji je poeo 1917. i sastojao se od holandskih arhitekata, zanatlija i slikara. Umjetniki rad koji su oni stvarali sastojao se od kombinacije jednobojnih povrina.

Glasnogovornik grupe De Stijl bio je Theo van Doesburg koji je napravio korak od povrine prema prostoru. Njegova skica stambenog bloka, koja reducira kompleks na zatvorene zidove, koji prodiru jedan u drugi desnim uglovima, ne tvore homogenu zgradu, ve samo dijelove beskrajnog prostora. Sve je otvoreno. Vie nema soba. Bez sila gravitacije gornji i donji spratovi ne bi bili jasno diferencirani. Materijal zidova ostaje neprirodno nejasan. Ovo je pobjeda apstraktnog prostora nad fizikim koji do sada dominirao arhitekturom.

Gerrit Thomas Rietveld, Schroder House, Utrecht, 1924. Tvorac vitrina Gerrit Thomas Rietveld, tvorac plavo- crvene stolice, dobio je nekoliko ansi od De Stijl grupe da njihove ideje pretvori u zgrade. Slijedei principe kao kada je 1917. napravio stolicu od dijelova drveta, koje je ponovo sastavio, on i Teuus Schroder, arhitektica specijalizovana za unutranjosti, konstruisali kockastu kuu. Ravni zidovi su namjeteni u kompoziciju nezavisnih uglova, sa projektom iznad sastavnih taaka. Ravni krov i balkon inilo se da lebdi u zraku. Utisak je da je vea zbog velikih povrina stakla na uglovima zgrade. Ali prava revolucija je bila zamjena vrstih zidova sa prizemljen koje se moglo slobodno transformisati. Zidovi itavog prvog sprata su se mogli pomicati ili gurnuti u stranu, tako da su se stanovnici mogli igrati kao sa djejim kockama, kao i imati jedan otvoreni prostor.

46

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (3)

Ideje koje je razvio u apstraktnom slikanju bili su preuzeti od arhitekata Theo van Doesburg i Gerrit Thomas Rietweld, koji je pravio i vitrine trodimenizionalnog oblika. 1917. sa jo nekim arhitektima, ukljuujui i arhitektu Jacobusa Johannes Pieter Ouda i Jan Wilsa, formirali su De Stijl grupu, iji je orue bio asopis istog imena koji je izlazio do 1932. Ime znai jednostavno Stil i predstavlja nain na koji grupa vidi sama sebe: u kontrastu sa historijskim stilovima klasicizmom i barokom, umjetnici De Stijl vide svoj jezik oblika- apstraktno, neokien i saet- kao i sam Stil. U svom manifestu koji je izaao 1918 u drugom izdanju De Stijl-a, intelektualni voa grupe, Theo van Doesburg, dao je irok opis njihovog sloenog teoretskog cilja Dominantnosti individualizma, koja je vladala u umjetnosti 19.st., trebalo se odrei u korist ravnotee kompletnosti. Uslov za realizaciju De Stijlovog novog svijeta, koji su oni zvali svijest vremena, sastojala se od odbacivanja okova tradicionalnog. Vizija za koju su se Doesburg i De Stijl zalagali u umjetnosti je odricanje sve ukrasne ornamentacije koja se upotrebljavala u historicizmu, pa ak i ekspresionizmu. Umjesto toga zgrade trebaju biti radikalno pojednostavljene kao Mondrianove slike. Poevi od pravila desnog ugla, uvodei kockaste volumene, stvorila bi se sloena kvazi- skulpturalna predstava prostora. ema boja zgrada, koje su zaista tretirane kao skulpture, su bile svijetle, ali ograniene na primarne boje. Rezultat ovog umjetnikog koncepta, koji je prvenstveno bio voen od strane van Doesburga, bio je neo-plastina umjetnost De Stijl-a. Uticaj grupe De Stijl-a, koji je bio stalno mijenjanje koncepta tokom njegovog postojanja, nipoto nije bio ogranien na Holandiju. Konkretno, van Doesburg je imao izravan uticaj na Bauhaus, koji je osnovao Walter Gropius poslije Prvog svjetskog rata. Gropius ga je pozvao ztamo 1921. kao gosta. Prvo poznato utjelovljenje ideja je bila crveno- plava stolica koju je napravio Gerrit Thomas Rietveld. Ponovo nalaenje inspiracije u Mondrianovim slikama, 1917. Rietveld je napravio okvir od crnih, kockastih komada drveta, koji su bili spojeni u ravnim desnim uglovima. Na nosivi okvir drveta, svijetlo obojene ploe drveta su bile ubaene da tvore sjedite i naslon, koji su tvorili nagib postavljenjem kvadratno drvo na razliite visine. Kako su Doesburgovi nacrti iz tog vremena ostali nerealizovani, jo jednom je palo na Rietvelda da da prvi praktini izraz za estetske koncepcije De Stijla, ovaj put na polju arhitekture. Tradicionalna kua iz 19. stoljea morala je zadovoljiti odreene koncepte raskoi i monumentalnosti u svijesti njenih stanovnika. Ali za potpuno drugaije aspekte bio je zainteresovan Rietveld u izraaju Schrder kue. Kako je nova i neobina bila, sa svojim ravnim krovom, umjesto uobiajenih visokih ili zakrivljenih, moe se rei usporeujui je sa ostatkom konvencionalnih terasa na kraju kue. Izmeu radikalnih inovacija u Schrder kui iznenaujue fasade od ravne, bijele buke i zidova koji su se ispreplitali i ulazili u prostor, bili su veliki stakleni prostori. Unutranjost takoe, bila je prepuna revolucionarnih dizajnerskih rjeenja. Na prvom spratu, bilo je mogue pomaknuti zidove koji su dijelili sobe, da bi stvorili potpuno otvoren prostor, jako drugaiji od nepromjenjivog niza sobe koji nameu vrsti zidovi. Schrder kua je temeljni izazov za kovencionalne graditelje. Njen varijabilan izgled, neugledan ravan krov i gotovo industrijska trezvenost njenih fasada postavljaju potpuno novi standard, koja se od tada smatra prekretnicom moderne arhitekture.

47

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (3)

BAUHAUS ak i danas Buhaus je sinonim za radikalnu modernizaciju umjetnosti. Nije bilo podruja ivota koju umjetnost Bauhausa nije promijenila ili redizajnirala. Daleko od toga da bude ograniena na lijepu umjetnost ili arhitekturu, njena naela su se proirili ples, pozorite, fotografiju i dizajn. ak i igrake (jedrilica) su se dizajnirale u radionicama. Imajui sveobuhvatnost, Bauhaus lii na svoje prethodnike, engleski pokret Umjetnost i zanati i njemaki Werkbund. ak i danas mnogi njegovi proizvodi nalaze se meu klasicima dizajna sa svojom beskompromisnom modernou, kao to je elina, cjevasta stolica Marcela Breura ili Bauhaus stolna lampa.

Walter Gropius & Adolf Meyer: Bauhaus, Dessau, 1926

U martu 1919. kada je Walter Gropius preuzeo voenje Weimar umjetnike kole koju je osnovao Henry van de Velde, i ujedinio sa bivom kolom Umjetnost i zanati, i oformio Watlicher Bauhaus Weimar., njegov cilj je bio stvoriti novo jedinstvo izmeu umjetnosti i zanata. Sama svrha upuuje na znaenje Bauhausa u poslijeratnoj Njemakoj. Gropius je htio da sjedini kreativne snage u jedinstvenu kuu graenja u kojoj graenje ne podrazumijeva arhitekturu ve mnogo vie od toga. Gropius je bio u potpunosti u skladu svog vremena kada je nakon katastrofe rata i kolapsa starog poretka htio izgraditi novo drutvo, htijui iskoristiti svoju umjetnost da bi izgradio novo ovjeanstvo.

Bauhaus: Obrazovni program; Zlatno doba kole 1923 -27: Poster izlobe, 1923

48

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (3)

Preliminarni kurs pod vodstvom Moholy-Nagy-ja, 1923-4

T. Lux Feininger, Sport u Bauhaus-u, 1928

Da bi ostvario ove uzviene, utopijske drutvene ciljeve, svi majstori Bauhausa su slijedili odreene kurseve sa svojim studentima. Uvodni kurs je pokazao studentima kako da rade sa najrazliitijim materijalima: drvom, metalom, tekstilom, staklom, obojenim materijalima i kamenom. Uvodni kurs je drao Johannes Itten u ranim godinama Weimara. Velika zasluga Ittena je to je Bauhaus imao na poetku jak ekspresionistiki smjer, i bio je formalo modeliran po uzoru na srednjovjekovne cehove. Sredinom 1921. Theo van Doesburg prva i vodea pristalica holandskog De Stijl pokreta, doao je u Weimar.

Oscan Schlemmer, Bauhaus Ballet, 1922; Marcel Breuer: Lattice Chair, 1922

Pod njegovi m uticajem Bauhaus je doivio radikalnu promjenu u tehniku, konstruktivni koncept umjetnosti, koji je prouzrokovao drugi stadij njegovog razvoja. Marcel Breuer je bio potaknut crveno. Plavom stolicom De Stijlovog umjetnika Germita Thomasa Rietvelda, da napravi svoju cjevastu stolicu od elika. Ali od svih majstora Bauhausa novi trend u umjetnikom obrazovanju je najjasnije povezan sa Maarom Laszlom Moholy-Nagy-em, koji je preuzeo uvodni kurs od Itenna. Odjeven u radniko odijelo, nije ostavljao sumnje u to da bi moderna umjetnika proizvodnja trebala biti raena sa tehnikog stajalita koji odgovara vremenu. Koliko irok spektar je Bauhaus ostavio, ak i pod uticajem Moholy- Nagy-a,

49

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (3)

moe se vidjeti iz razliitih umjetnikih osobnosti kao to su slikari Oskar Schlemmer. Wassily Kandnshy i Paul Klee. Dok Bauhaus postaje vodea kulturna sila u njemakom- kao i evropskom- avant- gardu, takoe dolazi i pod sve vei politiki pritisak. Napredna umjetnika kola, koji nisu pokazivali svoje politike sklonosti, bio je trn u oku konzervativnih snaga koje su se opet ujedinile i jaale. 1925. Weimar Bauhaus je morala zatvoriti. Novi poetak se dogodio u Dessenu.

Textiles: Gunta Stolzi, 1927

Bauhaus dva studentska rada

Herbert Beyer, Kiosk Design, 1925

U Bauhaus graditeljstvu Waitera Gropiusa, kola umjetnosti napokon je imala arhitektonski okvir koji je odgovarao unutarnjem konceptu. Arhitektura jasno izraava razliite funkcije pojedinih dijelova zgrade. Prostorom radionice su dominirali stakleni zidovi, pruajui dovoljnu koliinu svjetlosti. S druge strane, fasade na studentskim domovima su karakterisali pojedinani balkoni, za svaku sobu. Ne moemo ne rei da je u Gropisovu graenju nova zgrada morala imati ravan krov, to je 1920-ih bilo sinonim za modernu arhitekturu. Walter Gropius 1928 podnosi ostavku na mjesto direktora Bauhausa. Njegov nasljednik bio je vajcarac Hannes Mayer, koji je kao i Gropius bio arhitekta. Pod Mayerovim vodstvom Bauhausova socijalna orijentacija je postala jo izraenija. Konstruktivizam sa estetskim primjesama bio je zamijenjen sa stilom umjetnike proizvodnje koji se izjanjavao kao strogo nauni. Komponente ovoga bile su poveanje standardizacije u proizvodnji umjetnikih objekata i porast kolektivizacije proizvodnog procesa koja se najvie odrazila na pojedinane zanatlije. Svjesna politizacija Bauhausa mobilizirala je desniarske novine, to je dovelo do toga da gradonaelnik Dessena otpusti Hannesa Meyera. Zadatak Meyerovog nasljednika, uvaenog arhitekta Ludwiga Miesa van der Roha, imenovanog 1930. da vodi kolu ka mirnijim vodama. Mijeanje u politiku nikad nije bio Miesov stil, ali i njegova koncentracija na treninge zanatstva nije mogla sprijeiti Dessen Bauhaus da bude zatvoren pod nacistikom istragom. I kasniji Miesov pokuaj da ponovo osnuje Bauhaus u Berlinu je propao.

50

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (3)

KONSTRUKTIVIZAM Revolucija i Avant- garda u Sovjetskom savezu Dok je Buhaus u Njemakoj i De Stijl pokret u Holandiji bili centri progresivnih aktivnosti, prije svega avant- garda mladog Sovjetskog Saveza je bila ta koja je dala umjetniki i arhitektonski izraz revolucionarnih politikih promjena koje su se dogodile poslije 1917. Ruska umjetnost bila je usko vezana sa razvojem dogaaja u Zapadnoj Evropi. Jedino se tako postepeno mogla osloboditi od ovisnosti sa kraja stoljea vraajui se temama i formama izvedenim iz folklora i tradicionalnih ruskih modela iz Srednjeg vijeka.

Kasimir Malevich: Crni kvadrat, 1915, ulje na platnu, State Russian Museum, St.Petersburg; Suprematizam: Bijelo na bijelom, 1918, The Museum of Modern Art

Ali do poetka Prvog Svjetskog rata, umjetnost u Rusiji, ne samo da je bila povezana sa razvojem avant- gardne umjetnosti u zapadnoj Evropi, ve je imala vodeu ulogu u tome. Slika Kasimira Malevicha iz 1918. Bijeli kvadrat na bijeloj podlozi, reducirala je slikarstvo to je vie mogla, do nulte take, stvarajui tako ikonu moderne umjetnosti. Malevich je zagovarao istu apstrakciju u kojoj osjeaji imaju glavnu ulogu. Prema tome nazvao je svoj rad Supermatism, (prema latinskoj rijei supremenajvei). Ovaj stil slikanja koji reducira umjetnost ak vie i od kubizma koji je sveo na temeljen geometrijske strukture, uticao je i na Bauhaus i na De Stijl pokret. U Rusiji El Lisstzky je bio taj koji je razvio svoj brend apstrakcije, prepisan iz Malevichevih djela. Sa Vladimirom Tatlinom, El Lisstzky je postao vodei predstavnik struja u umjetnosti koje su kao i De Stijl, zagovarale sintezu slikarstva i arhitekture. Llisitzky je 1920. razvio svoj poznati Proun (skraeno od pro UNOWIS, od ruskih rijei koje znae projekat za stvaranje novih oblika u umjetnosti), apstraktna kompozicija sastavljena od razliitih geometrijskih elemenata, koje mogu biti realizovane i dvodimenizionalno i trodimnenzionalno, jasno pokazuju uticaj Malevichevog supremacist slikarstva. Lisstzky je vidio svoj PROUN kao doprinos stalnom traenju novih oblika u umjetnosti. Njegova definicije su stoga namjerno nejasne, tako da bi ih mogao stalno prilagoavati promjenjivim uslovima umjetnike proizvodnje. Koncept nije bio nipoto ogranien na dvodimenzionalne slike, on se primjenjivao i na dizajn interijera i arhitektonske skice. To je bio Lisstzkyevo vienje, izvedeno iz slikarstva i prvo primjenjivano samo u slikarstvu, da arhitektura mora biti ograniena samo na svoje najnunije funkcionalne elemente, tako da bi dominirala izgradnja. Ovo vienje je dijelio sa svojim savremenikom Malevichem. Kao italijanski futuristi iz predratnog perioda lanove ruskog umjetnikog pokreta, karakterisala je vjera u napredak i fasciniranost tehnologijom. Ovaj novi, avant-gardni koncept umjetnikog izraza bio je stajalite mladih Sovjetskog Saveza nakon komunistike revolucije 1917., ideologije koje je sruena sa svim zastarjelim i onim to pripada prolosti.

51

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (3)

Vladimir Tatlin. Skica za spomenik Treoj Internacionali, 1919. Pobjeda boljevike revolucije i vjera u tehnoloki napredak dala je vjetra krilima ruske avant-garde. Jedan od njihovih najsranijih dizajnera bio je Vladimir Tatlin. Uredska i konferencijska zgrada za Treu Internacionalu nije bila dinamina samo u estetskom pogledu ve se zaista pomjerala. elina spirala od 300m visine zatvarala je tri transparentan oblika, etvrtastu salu za sastanke, administrativno podruje u obliku piramide i cilindrini ured za medije.

El Lissitzky, Sketch for Cloud Props na Nikitskiya kapiji u Moskvi, 1923-26 Diskusija o urbanizmu koja se odvijala u Sovjetskom Savezu 1920-ih godina stvorila je potrebu za dizajnom novih gradova, koju je zahtijevala brza industrijalizacija, El Lissitzkyev plan za horizontalni neboder, za Moskvu, koji nikad nije dospio u stadij izgradnje, izraavao je oboje, vjeru u napredak i fasciniranost tehnologijom, je njegov pokuaj da prenese svoj Proun kompoziciju u arhitekturu.

U skladu s tim sovjetska drava je koristila Konstruktivizam za svoje propagandne ciljeve, nekoliko godina, sve do jaanja Staljinove moi. Najvaniji arhitektonski projekat tih godina bio je Cloud Props koji je El Lisstzky, koji se pridruio De Stijl grupi 1922. u Amsterdamu, dizajnirao sa Martom Stamom koji je bio Holananin. Ovaj nacrt za veliki uredski kompleks, koji nikad nije napravljen, predstavlja tehnoloki izgled zgrade, koja se horizontalno naslanja na samo nekoliko stubova i naizgled pluta besteinski u prostoru. Jo jedan poznati koonstruktivistiki projekat, Spomenik Treoj Internacionali Vladimira Tatlina, takoe nije dospio dalje od projekta, to je razumljivo posmatramo li u svjetlu politiki jo uvijek zbunjene i ekonomski napete situacije, u postrevolucijskoj Rusiji. Na slian nain kao i Lisstzky, Tatlin se bavio ne samo arhitekturom ve i skulpturalnim oblicima, i tako je njegov dizajn za moskovski spomenik sinteza arhitekture i skulpture. Zgrada se sastojala od strukture metalnih nosaa, koji stoje pod uglom od priblino 45 stepeni. Namjera je bila da se zgrada izdigne u nebesa u zailjenoj spirali irine 300 m u bazi i vie od Eiffelovog tornja, oponaajui stari ljudski san Babilonskih kula. Tri transparentna volumena trebala su lebdjeti unutar strukture: cilindra, piramide i manjeg cilindra (sa dodatom hemisferom). Tatlin je namijenio ovu graevinu za koritenje raznih dravnih organizacija. Kozmike dimenizije ovog spomenika postaju oite tek kad se uzme u obzir injenica da je bilo predvieno da se svaka pojedinana okree oko svoje ose u razliitim ritmovima: pojedinano, jednom godinje, jednom mjeseno i jednom dnevno. Tako planirani spomenik ujedinjuje konstruktivni i dinamiki aspekt na jedan originalni nain. Kroz rad sovjetskih institucija u razliitim graevinama unutar strukture i zbog transparentne skulpturalne forme, Spomenik Treoj Internacionali bi bio mnogo vie od revolucionarna konstruktivistika zgrada, u biti bi predstavljala revoluciju i novi poredak uspostavljen unutar Sovjetskog Saveza. No kako Tatlinov model za spomenik

52

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (3)

bio napravljen od starih kutija cigara i konzervi, stvarna realizacija za ovu divovsku zgradu, kao i nebodera Lisstzkyog, ispostavila se da je iznad i tehnikih i finansijskih mogunosti svoga vremena.

El Lissitzky: Prodajni centar Ogonyok magazina, i Ilya Golosov: Zuev radniki klub, 1927.

Revolucionaran kao i radovi Tatlina i Lisstzkyog, bio je plan brae Wesnin za zgradu novina Pravda u Lenjingradu (St. Petersburg). Njihova namjera je bila gradutu neoboder od osnovnih kubinih blokova, na malom prostoru trga. Plan je ukljuivao i znak Pravda (kao na novinama), velikim slovima. Staklene osovine koje se podiu dale bi futuristiku notu planu. Znaajan aspekt utopijskih i revolucionarnih radova sovjetskog Konstruktivizma je bio, iako su utjelovljeni u irok i ambiciozan program, i bili opseno i snano osporeni od strane ruskih intelektualaca, samo nekoliko njih je zaista realizovano. Veina snova ruske avant-garde nikad nije napustila dasku za crtanje. Samo je mali broj zgrada realizovan kao ova dva radnika kluba. Prikladno za zgrade koje trebaju biti sredita kulturnog obrazovanja proletarijata, arhitekti im daju joj je dao polu- industrijski izgled. Kao Melinkov Sovjetski paviljon na Exposition des Arts Decoratifs u Parizu 1925., zgradom od armiranog betona, dominirali su isprepleteni, nepravilno oblikovani geometrijski volumeni i otre dijagonale. Sakriveni iza kockastih oblika, koji su projektovani daleko od fasade moskovske zgrade, bila je sala sa 1400 sjedeih mjesta. Kubini blokovi koji su se otro pruali izmeu vertikalnih traka prozora na fasadi, davali su zgradi kako dramatian tako i dinamian osjeaj.

Konstantin Stepanovitsch Melnikov: Rosakow Radniki klub, Moskva. 1928,, Inturist garaa, Moska, 1936.

Meutim Konstruktivizam, na slian nain kao i moderna umjetnost openito, bio je kratkog daha. Ve 1931. kada je odrano natjecanje za Palau Sovjeta u Moskvi, sve modernistike prijave, ukljuujui i one Le Corbusiera i Waltera Gropiusa, bile su odbaene u korist neo-klasinog dizajna, pratei ono to je postalo omiljena Staljinistika forma dravne arhitekture.

53

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (3)

RACIONALIZAM NASUPROT NEOKLASICIZMA U ITALIJI Kao i u mnogim evropskim dravama, politika situacija poslije Prvog Svjetskog rata u kraljevini Italiji bila je daleko od stabilne. Drutvo je bilo polarizirano na krajnosto politikog spektra. Postojala je jaka komunistika partija, ali postojala je i faistika partija koja je ubrzano dobivala uticaj. Benito Mussolini marta 1922. u Rimu uspostavlja prvi faistiki reim u Evropi. Osim futuristikih projekata predratnog perioda, koji nikad nisu naspustili crtau plou, Italija nije imala tradiciju moderne arhitekture vrijednu spomena. Dok je u Njemakoj izmeu 1918. i 1933. Neues Bauen pokret bio i reformatorski i preteno socijalistiki u svom cilju, nova gradnja u Italiji bila je bez smisla nestrpljiva i odmetnik od tradicionalne arhitekture.

Giuseppe Terragni. Casa del Fascio, Como, 1932-36 ; Marcello Piacentini Palaa Italijanske civilizacije, Rim, 1938-43

Razlog za ovo je mogao biti to da je Modernizam bilo mogue osnovati samo pod faistikim reimom. Ovo objanjava okolnost gdje, za razliku od Njemake gdje je nakon nacistikog preuzimanja moi 1933. moderne zgrade Weimarske Republike i njihovi arhitekti bili prezreni, u faistikoj Italiji moderna arhitektura je bila dio inovativnosti karaktera sistema, pa joj je dodijeljena i odreena uloga u razvoju drave. Openito, Italija izmeu 1920. i 1940. imala je dvije natjecateljske arhitektonske struje, obje temeljene na razliite naine na naslijeu klasinog Rima. Obje struje se mogu predstaviti kroz njihove glavne protagoniste: s jedne strane to je bio neo-klasiar Marcello Piacentini i na drugoj Giuseppe Terragni. Potonji se pridruio sa grupom od est drugih arhitekata iz Milana, koji su sami sebi dali ime Gruppo 7, i zalagali se za radikalnu modernu arhitekturu. U njihovom Manifestu italijanskog racionalizma koji je grupa objavila 1926-27. traili su arhitekturu koja se temelji iskljuivo na zakonima logike i proporcije (od rijei ratio - odnos, proporcija koja je prouzrokovala da se pokret zove racionalizam). Pod uticajem mainske estetike Futurizma i revolucionarnih Le Corbusierovih zgrada, Racionalizam se uvrstio na sjeveru Italije sa procvatom komercijalnih i industrijskih centara u Milanu i Torinu, gdje se utemeljila sve vanija auto industrija. Najjasniji izraaj racionalistikih formalnih i estetskih prioriteta moe se nai u zgardi Novocomum. U bloku stanova za iznajmljivanje u Komu sagraenih 1928. i u poznatoj Casa del Fascio, lokalni ured faistike partije u Komu, koja je kao i Novocomum sagradio Giuseppe Terragni. Zgrade su napravile jednak balans izmeu estetskih zahtijeva modernosti i klasine teorije koja dominira arhitekturom italijanskog poluostrva od vremena Rimskog Carstva. Terragnijeva mrea stubova na ulaznoj strani Case del Fascio je auriranje klasinog trijema. Njegov plan prizemlja, kvadrat stranice 33 m, visine 16, 5m tano na pola, to se odnosi na ideju o proporciji, koja je bila odluujua za Vitruvius, ije uticajen teorije o graenju datiraju iz rimskog perioda. Iako se Terragni-jev italijanskih Racionalizam nastavio u 80-im, izgubio je uticaj poslije 1935. Po strani ga je izgurao klasini monumentalizam Piacentinija. Ako je Terragni-jev rad predstavljao izjednaeno zajednitvo klasinog i modernog, koji je proiveo fine detalje i estetsku senzitivnost njegovih zgrada, takva senzitivnost se nije prisutna u krutom Piacentinijevom klasicizmu, koja je postala poeljna dravna arhitektura Italije.

54

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (3)

NOVA IZGRADNJA U NJEMAKOJ Jedan od najveih problema s kojim se suoila Weimarska Republika poslije 1918. bilo je rjeenje nedostatka stambene gradnje, koja je bila jedna od glavnih uzroka socijalnih potresa. ak i prije rata bilo je nekih inicijalnih poteza za promjene u kojima bi novi stambeni objekti bili izraeni, posebno u najveim njemakom gradu, Berlinu.

Hans Scharoun. Stambeni blok Siemensstadt Estate. Berlin. 1931 Revolucionarne preokrete koje je donio Prvi Svjetski rat, osigurao je snane napore kako u Njemakoj tako i drugdje da bi se rijeila kriza stanovanja. Stambeni blok Scharouna, na Siemensstadt Estate, konswtruisan na temelju dravne eme stanovanja, je prvi promjer Modernistikog vienja stambenog prostora punog zraka i svjetlosti za radnike mase.

Cilj je bio zamijeniti spektakularno izgraene blokove radnikih naselja, tamnih, vlanih dvorita, sa stanovima koji nude bolje uslove ivota i unaprijeen stil ivota. Umjesto velikih tamnih stanova bez zadovoljavajuih sanitarija, koji su dijelile razliite grupe stanara, manje jedinice bi bile izgraene osvjetljenije i sa ventilacijom. Ali to je bilo tek nakon 1924. da se ekonomska situacija u Njemakoj, koja je bila teko pogoena plaanjem naknade Saveznicima, poela popravljati. Ova konsolidacija je stvorila uslove za emu voenu od gradskog arhitekta Berlina, Martina Wagnera, koja je bila jedinstvena u Evropi: popularni program stanovanja, stvarao je naselja za hiljade novih domova u Berlinu, koji je zavrio zbog svjetske ekonomske krize 1930. Hans Scharoun, Walter Gropius, Ludwig, Mies van der Rohe, i Bruno Taut bili su meu glavnim arhitektima ovog berlinskog kompleksa za stanovanje. Pronali su naine ujediniti socijalne svrhe svojstvene za stambene blokove graene za zajedniki smjetaj, sa jezikom oblika koji je bio kako funkcionalan tako i moderan. Ravan krov i bijele ili svijetlo obojene fasade karakterisali su njihove zgrade, kao i dijelovi (okrugli prozori) iz brodske gradnje, koje je jako esto koristio Hans Scharoun, sliejdei trag koji mu je dao Le Corbusier. U svrhu ispunjenja izazova izgradnje upotrebljivih zgrada sa najniim troskovima, time osiguravajui i male stanarine, arhitekti su ih morali standardizovati to su vie mogli i koristiti najekonominiji graevinski materijal. Ovi stambeni projekti 1920 nisu proizveli mnotvo pojedinanih kua kao pokreti Garden City u Engleskoj i Njemakoj. Oni su proizveli male, cjelovite, nestrukturirane okruge, sa varijacijama stambenih blokova. Socijalna potpora ovih stambenih blokova bila je izraena u ukljuivanju komunalnih prostorija, kao to su veeraji i terase. Ovome, kao i zelenim povrinama na kojima su zgrade bile napravljene, bio je cilj promocija zdravog ivota i uvrivanja odnosa meu stanarima. Osim Berlina i drugi veliki Njemaki gradovi su se suoili sa nedostatkom stambenog prostora i sljedea stanica za pokretanje

55

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (3)

sistematskog razvoja stanovanja bio je Frankfurt, pod nadzorom arhitekta Ernesta Maya. Gradnja od industrijskih montanih dijelova, trokove gradnje- a samim tim i stanarine- odrala je niskoim.
Margarete Schiitfe-Lihotzky, Fankfurtska kuhinja, 1928 Margarete Schutte-Lihotzky je dizajnirala prototip svih kuhinja po mjeri koje su napravljene u decenijama koje su slijedile. Elementi su postavljeni da odgovaraju kuhinjskim linijama, i mogu se smjestiti i u najmanju kuhinju. Korak koji je imao namjeru da prosvijetli rad u kui, takoe je odvojio kuhinju od porodinog prostora u isto funkcionalni- sve u cilju da domaicama prui vie slobodnog vremena i omogui ih da odu na posao.

Stanovi su bili relativno mali, ali su zadrali pogodnost utede prostora Frankfurt kuhinja dizajnirana od arhitektice Margarete Schutte-Lihotzky, koja je napravila krajnje racionalan radni prostor, tvorei od tekih kuhinjskih elemenata stvar prolosti, koja je bila pretea svih modernih kuhinja, bila je prva masovno proizvedena i gotova i do 1930. bila je ugraena u vie od 10000 stanova u Frankfurtu u stambenim blokovima. U prostor od samo 6,5 m2 arhitektica je smjestila sve potrebno za potpuno opremljenu kuhinju, od sudopera do tednjaka. Arhitekti kao Ernest May i Margarete Schutte-Lihotzky vjerovali su da su nali socijalni model za budunost u revolucionarnom SSSR-u. Tako, kada je svjetska ekonomska kriza zaustavila gradnju u Njemakoj, oni su nakratko pokuali svoje arhitektonske ideje ostvariti u USSR-u. meutim ovi planovi su se izjalovili zbog potpuno neadekvatne infrastrukture u Sovjetskom Savezu, to je graevinski program poput onog u Njemakoj uinilo poprilino nemoguim. Moderna kao program : Weissenhof nekretnine u tutgartu Kao povealo stavljeno nad stranicom graevinska izloba 1927 koju je organizovao Deutscher Werkbund u Weissenhofu stambenom razvoju, pokazao je ta je najnovije u arhitektonskom svijetu ovih dana. Jo jednom, prije nego je National Socialism zabranio, Deutscher Werkbund je omoguio stranim praktikantima modernizma kao to su Le Corbusier i Jacobus Johannes Pieter Oud, i njemaki arhitekti Scharoun, Gropius,, Behrens, i Mies van de Rohe forum na kome su predstavili nove stilove graenja i svoju racionalnu sistematinost publici. Ravni krovovi, bijele fasade, staklo i metal inili su veliki dio slike, predstavljene na izlobi, kao funkcionalnu i gradnju od mnotva kocaka. ak i danas tutgartske nekretnine, unato obnova do kojih je dolo, ostavlja utisak ovih ideja ispod nove stambene gradnje. Za razliku od stambenih ema, nije u Frankfurtu i Berlinu, nije samo radnikoj klasi ponuen novi stil ivota sa novom arhitekturom. Za usporedbu, nekretnine Stuttgart Weissenhof, koje su poele pod vodstvom Ludwig Mies van der Rohea, bili su usmjerene na imunu, univerzitetski obrazovanu publiku buroarskog porijekla, to je vidljivo iz prisutnosti sluinske sobe u tlocrtu stana. Ovaj koncentrisani prikaz moderne arhitekture, kada je jo bilo neobino evocirati strastveni entuzijazam kao i nedvosmisleno nesvianje. Bijeli kockasti oblici uporeivani su sa afrikim zgradama, i aljive razglednice ih prikazuju okruene devama, palmama i ljudima koji nose turbane. Iza takovog kriticizma lei duboko i neutemeljeno nerazumijevanje vienja da je pomodna arhitektura odsjeena od regionalne tradicije.

56

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (3)

Pokret zatite kulturnog naslijea koji je bio jako zastupljen u Njemakoj, preko arhitekta Paul Schmitthenner i tutgartska kola, optuio da ema ne uzima u obzir krajolik i tradicionalne zgrade oko nje. Zapanjujue dovoljno, s obzirom na veliki broj arhitekata koji su ukljueni i prepoznatljivo razliitih stilova koji se nalaze u detaljima njihovih zgrada, u cjelini forma zgrade inin homogenu formu. Iako arhitekti dolaze iz razliitih zemalja, donosei sa sobom jako razliite arhitektonske batine, kao to su bili razliitih godina, forme i materijali koje su upotrijebili bili su svih vrsta. Nekoliko godina nakon prvog Svjetskog rata, moderna arhitektura se u potpunosti razvila, i u nekretninama Stuttgart Weissenhof, postaje jesno da to nije specifian stil sa regionalnim peatom, ve svjetskih razmjera.
The Weissenhof estate, Stambeni blok Ludwig Mies van der Rohe, Stuttgart, 1922 i opti plan Mies van der Rohe koji je imao ideju da postavi emu globalne strukture kubinih elemenata, takoe je dizajnirao stambeni blok u kojem dominira nekretnina. Konstrukcija elinog kostura imala je sve prednosti unutranjosti varijabilnog plana. Weissenhof izloba se smatra konanim slomomNeues Bauena u Weimarskoj Republici, kada je 21 kua od razliitih autora bila predstavljena. Zgrade sa brojem pored imena arhitekte: 1 Ludwig Mies van der Rohe. 2 Jacobus Johannes Pieter Oud. 3 Victor Bourgeois, 4/5 Adolf Gustav Schneck 6/7 Le Corbusier. 8/9 Walter Gropus. 10 Ludwig Hilberseimer, 11 BrunoTaut, 12 Hans Poelzig, 13/14 Rchard Docker. 15/16 MaxTaut. 17 Adolf Rading, 18 Josef Frank 19 Mart Stam. 20 Peter Behrens. 21 Hans Scharoun 8/9 20

57

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (3)

6/7

21

Pogled sa ulice

Pogled iz zraka

58

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (3)

CIAM i Internacionali stil U reakcijama uzburkanim Weissenhof emom kao subjektom i proizvodom meunardonih arhitekata,1928 Le Corbusier i Siegfried Giedion stvaraju ClAM (Meunarodni kongres moderne arhitekture), kao godinji forum Modernih arhitekata. Odravao se do 1956, sastali su se deset puta, svaka sesija bila je posveena razliitim socijalnim i arhitektonskim temama. Ma primjer, pod vodstvom Ernesta Maya tema rasprave je bila minimalna ivotna jedinica, Gropius je insistirao na raspravi o racionalnim metodama graenja. Ali takoe je bilo rasprava na temu kao to je novi grad. Suoeni sa svjetskim trijumfom stila novih zgrada osmiljenog od Weissenhof nekretnina, nije ni udo da ga je arhitektonski kritiar Heny-Russell Hitchcock krstio kao meunarodni stil prilikom jedne izlobe, Moderne arhitekture u Muzeju moderne umjetnosti u New Yorku 1932. ovaj stil je pokorio skoro cijeli svijet u godinama prije Drugog Svjetskog rata. Sa svojim kockastim elementima od cementa, elika i stakla, ujedinio je vizualni aspekt gradova i prisvojio skoro sva prava za razvoj arhitekture 60-ih godina. Internacionalni stil je bio glavni arhitektonski stil koji je nastao u 1920-ih i 1930-ih, formativnog desetljea modernistike arhitekture. Izraz je ozvanien imenom knjige Henry-Russell Hitchcock-a i Philip Johnson-a napisane uz Meunarodnu izlobu moderne arhitekture odrane u Muzeju moderne umjetnosti u New Yorku, 1932.godine koja je identificirala, kategorizirala i dopunila zajednike karakteristike za Modernu irom svijeta. Kao rezultat toga, fokus je dat vie na stilske aspekte modernizma. Ciljevi Hitchcock-a Johnson-a su bili definirasanje stila vremena, to bi se zatvoriti u kuite ove moderne arhitekture. Oni su identificirali tri razliita naela: izraz za volumen a ne masa, ravnotea, a ne unaprijed stvorena simetrija i protjerivanje primijenjene ornamentike.

Svi radovi koji su bili prikazani u sklopu izlobe bili paljivo odabrani, samo djela koja su strogo slijedila skup datih pravila su bila izloena.

59

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (3)

URBANIZAM U 20. STOLJEU Stoljeima grad je funkcionisao jako dobro kao gotovo nepromjenjiva, jednostavno razumljiva, koordinirana tvorevina odnosa sa svojim zakonima koji su bili nevidljivi. Onda sa industrijskom revolucijom u 19. stoljeu skoro preko noi je postao Moloch. Uzlet je donio uranu eksploziju. Problemi koji su se pojavili nisu se mogli ukloniti samo sa tehnologijom ili arhitekturom. Tako je roena nova disciplina: urbanizam, koji je posmatrao grad kao cjelinu, po prvi put. Urbanisti su pronali svoje prve modele na mjestu odakle su doli ljudi koji su stvorili urbanistike probleme: selu. Tu su napravili nove gradove kao antitezu starima Urbana kriza na kraju 19.stoljea Tokom 19. stoljea ravnotea izmeu sela i gradova, koji je do tada bio prilino skladna, pretrpio je dramatine promjene. Grad je postao pozorite industrijske revolucije. Njegova nova ekonomska struktura proizvela je nevjerovatan porast populacije. Sela su postajala raseljena, gradovi eksplodirali. U Velikoj Britaniji, koja je bila predvodnik promjena, bilo je malo manje od 9 miliona stanovnika, a od 80 % ih je ivjelo na selu. Nekih 100 godina kasnije, bilo ih je 36 miliona, 72% od toga nastanjenih u velikim gradovima. U Njemakoj u gotovo istom periodu, broj stanovnika je skoio sa 24, 5 na 65 miliona. U Njemakoj 1871. 2/3 stanovnitva ivjelo je van glavnih sredita, ali jedva pola stoljea kasnije taj broj je pao na 37%. Ovaj rast je vodio u svim gradovima koji ija struktura datira od bilo kada izmeu srednjeg i 17. vijeka- do neopisivih problema. Tehnoloka infrastruktura nije mogla drati korak sa promjenom, neravne ulice nisu mogle masivni sve rastui pritisak saobraaja. Novi saobraajni sistem, kao to je eljeznica, mogla je biti postavljena samo na rubovima gradova zbog velikog prostora koji su zauzimali. Nesreene ekonomske snage stvorili su dunglu za razliite namjene, sa fabrikama u podrujima za ivot. Gradovi su postali tako prenaseljeni sa stalnim dotokom ljudi, tako da najnunije, elementarne potrebe ivota nisu vie mogle biti zagarantovane. U engleskom gradu Bristolu, npr. 46 % porodica imalo je samo jedan pregradni zid. Ljudi kojj su morali ivjeti u kuama koje su imale dvorita bez svjetla i zraka, razboljeli su se. Infektivne bolesti su se irile naseljima. Smrtnost novoroenadi je bila jako velika. Nije bilo otvorenih prostora ili trgova za kompenzaciju svjeeg vazduha. Stambeno pitanje je postalo pitanje moi. Ekonomska sloboda stvorila je vei jaz u gradskom ivotu izmeu bogatih i siromanih, dovodei ljude u situaciju da dovedu u pitanje postojei model grada, a samim tim i politiki poredak. Pritisak okolnosti doveo je oko 1900. do nove disciline- urbanistikog planiranja. Urbanistiko planiranje Urbanistiko planiranje je mlada disciplina koja se naslanja na dugu tradiciju. Ali davno prije, grupa prvih urbanista iz daleke antike, poela razmiljati o najnaprednijoj organizaciji i strukturi za ove sve vee urbane koncentracije, koje su nametnule ozbiljno revidiranje gradskih struktura, posebno na socijalnom polju i polju javnog zdravstva. Poetni koraci u tom pravcu izgledali su prilino skromno u potrazi za poveanjem i unapreenjem ve postojee organizacije. Prvi korak je bio Povjereniki plan predloen za New York 1811. ( The Commissioners for Laying out Streets and Roads in the City of New York, - the Act, April 3, 1807).

60

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (3)

Planom je znaajno poveano podruje za komercijalne aktivnosti koje su do tada bile koncentrisane na najjunijem dijelu Manhattna, i postavljena su regulacione linije je po cijelom poluostrvu. Od istoka do zapada vodilo 155 neravnih ulica, sve su bile duge tano 5 km, a sa sjevera na jug je vodilo 12 irih avenija i sve su bile duge 20 km. Kako i dolikuje idealu jednakopravnog drutva, svaki od 2082 bloka iznosio je 200 sa 800 m i svako zemljite je bilo 25 sa 7,5 sa 30 m. Meutim, 1853. odlueno je da se Central Park ostavi kao javni prostor, 1916. zakon o zoni je propisao visinu zgrada kojee biti graene i do 1961. bio je jedini zakon donesen o upotrebi zemljita. Do danas nema plana saobraaja. Povjereniki plan stvorio je teren na kojem su se snage rasta mogle slobodno razvijati bez ikakvih mjera koje bi ih zaustavile ako bi se otele kontroli.

Plan Central Parka NY, 1975.godine

Mulberry Street NYC c1900 (lijevo) i Midtown Manhattan, New York City, sa Rockefeller centra, 1932

61

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (3)

Prvi pokuaj adresiran na razrjeenje socijalnih nemira napravio je lldefonso Cerda, sa poveanjem Barselone. U cilju dobivanja javnih povrina, njegov plan iz 1859.godine, koji je podijelio grad na mreu bulevara, 50m iroku, presjeene ugaonim blokovima 133 sa 133m, tako da se na raskrima dobije karakter javnih trgova. Ali njegova ideja sa svaki blok treba biti sagraen na obje strane nije uspjela jer nije bilo mehanizama koji bi to poduprli. Privatni vlasnici su nastavili koristiti svoju zemlju to su mogli vie. Umjesto zgrada sa dvoritima punim zelenila, izmeu njih su iznikli masivni blokovi, koji su jo uvijek dominantna karakteristika grada.

Cerda se fokusirao na osnovne potrebe: dovoljno osunanja, prirodnog svjetla i ventilacije u domovima, uvoenje sanitarnih ureaja, izgradnju kanalizacije, higjensko odlaganje otpada, potrebom ljudi za zelenilom u okolini objekata, i jednostavnim komunikacijama ljudi i roba.

Puno je veim ovlastima raspolagao upravitelj Pariza Georges Eugene Haussmann, kod transformacije grada. Predloio je izgradnju mree novih bulevara koji bi dali gradu ugodan izgled, rijeio probleme saobraaja, i rijeio se izvora zaraze u siromanim etvrtima (i isto tako poveati pokretljivost vojske, koja bi omoguila sasijecanje socijalnih nemira u korijenu).

Paris: glavne linije izgraene tokom transformacija u centru grada izmeu 1850. i 1879.godine 1870. Paris, Ile de la Cit. Maps na osnovu 1771 Vaugondy plan-a pokazuje u tamno plavoj boji zgrade, svijetlo plavoj javne prostore a u crvenoj ulice kreirane od upravitelja Haussmann-a.

62

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (3)

Pritisak promjena bio je iznad kontrole postojeeg grada i drave. Pobuna Paris Commune, 1870. sruila je carstvo. Iako je i ruenje i ponovna izgradnja pod vladinom kontrolom ako nita bila temeljena kao metoda, u ovom statusu nita nije moglo da rijei probleme grada. Radikalni koncepti koji su preuzeli probleme drutva bili su na dnevnoj osnovi. ak i kad socijalistiko miljenje nije dalo rezultata u revoluciji, promijenilo je izgled drave i njenu funkcionalnost. Drutveno orijentisana drava se izdigla, preuzimajui odgovornost za ljudske ivote na svim poljima. Graditelji gradova su se pretvorili u gradske tehniare, i na kraju u graditelje novog drutva. Novo drutvo Sve utopije koje su bile razvijene poetkom 20. stoljea, rekle su zbogom starim gradovima i umjesto toga pokuali da smanje tenzije izmeu sela i grada. Englez, Sir Ebenezer Howard,, 1918. razvio je ideju grada- vrta. Predloio je stvaranje novih gradova nezavisnih od starih, koji su bili ogranieni dimenzijama i iji su se stanovnici izdravali poljoprivredom i uzgojem stoke. Naselje sa najvie 32 000 ljudi bilo bi u centralnom parku. Grad- vrt bio bi povrine 400 hektara, od ega bi polovina bila proizvodna. Prvi gradvrt, Letchworth, je bio udaljen nekoliko km od Londona, i napravili su ga Barry Parker i Raymond Unwin, 1903.godinama star ideal ruralne zajednice, svejedno nije odgovarao sa savremenim ekonomskim sistemom. Gradovi - vrtovi su propali kao samoodrivi entiteti, ali su postigli nevjerovatan uspjeh na izvoznom tritu kao model ivota. Mnogo divnih aglomeracija privatnih kua izgraeno je u Njemakoj pod imenom grada- vrta, a u Engleskoj ta je ideja iznjedrila nove gradove 1960- ih, koji nisu bili nita drugo ve kolekcija kua.

Ebenezer Howard (England) Radialni plan za Vrtni grad, 1898

Parker & Unwin, Letchworth Garden Suburb, England Design 1903; izgraeno 1905-14

Vie uspjeha imao je Amerikanac Frank Lloyd Wright i njegovo anti-urbano razmiljanje. Dao je ime Usonia utopiji u kojoj je arhitekt doveo pojedinca i selo da ive zajedno u organskoj zajednici. Njegov najdui elaborat te ideje bio je u planovima za . tu gradski prostor postaje pejza. On je svoju ideju obrazloio u knjizi The Disappearing City (1932). Nekoliko godina kasnije on je prezentirao veoma detaljan model dimenzija 3.7 x 3.7 m koji hipotetiki predstavlja komunalno podruje povrine 10 km. Primarne stambeni blokovi u Broadacre City-u bile su Usonianske kue uklopljene u krajolik, u kojim asu ljudi ivjeli i radili. Svaka porodica je trebala kultivisati svoj vrt, tako da su kue bile izgraene na velikim zemljitima. Wright je traio po pola hektara za svaku porodicu, to i nije bilo tako nerealno obzirom na veliinu Amerike. Cjelokupna populacija Amerike u ta vremena mogla je biti smjetena u Teksas. Sve uobiajene javne ustanove bile su smjetene na selu.

63

Amir Pai: Historija arhitekture Arhitektura poslije 1850.godine (3)

Kompleksi koji su obuhvatali kole, biblioteke, administraciju i sale za sastanke bile su u okruenju. Industrija je bila smjetena u odvojenim industrijskim parkovima. Na saobraajnim voritima, neboderi sa uredima bi bili napravljeni. Tu bi Wright postavio i prodajne centre u kojima bi svaki graanin mogao ponuditi svoje proizvode na prodaju. Ovaj novi stil graenja bio je pretea dananjim trnim centrima. Funkcionalne zgrade koje su bile udaljene jedne od drugih, bile su povezane hijerarhijskim sistemom ulica. Bez auta, za koje je Wright smatrao da ga svaki graanin treba posjedovati ako je to mogue, Broadacre City ne bi funkcionisao. Danas se ini da je Wright-ova vizija realizovana u fenomenu predgraa osim to se u praksi Wrightov individualistiki ideal pokazao kao nespojiv sa projekcijama centralizovanog plana.

Svakako treba pomenuti i druge projekte iz istog perioda (1920-1930) kao to su projekti Le Courbisier-a ili Ivana Leonidova u Sovjeskom Savezu.

Frank Lloyd Wright, Broadacre City 1932

Le Courbisier: Savremeni grad za tri miljona ljudi, 1922

Ivan Leonidov, Plan za Magnitogorst, 1930

64