CAMPUS REGIONAL SAN PEDRO CLAVER, S.J.

DE LA VERAPAZ FACULTAD DE HUMANIDADES PROFESORADO EN EDUCACION BILINGE INTERCULTURAL CURSO: IDIOMA QEQCHI III DOCENTE: LICDA. FLORICELDA BOL SAQUIL ESTUDIANTE: EDGAR ALFREDO CAAL LUC CARN No. 2336411

ANTOLOGA:

LI QAWA AJ KUX
Sa li kabaal qaniha wank sa xtepaal koban, aran wank jun li nimal saqoonak ut ran li komonil nake hulak chi mayejak malaj chi xpatzbal li xyuam li xqetoomqeb ut joajwi li xkiijik li rawimqeb. Abanan chiru li Tzuultaqa wan nabal li che jwal niinq ut chaabil, jo li saqi che, li sankil che, li muy ut li kahoob; aban li poyanam inka naru tixyok xbanaq li tzuultaqa jwal josq rikin li kareru wank re ut jokan ajwi chi sa li saqoonak nake ok li hix, li yuk ut li kej; makajo xchinausal li kiche wank chiru abanan inka naru tatjiloq chi xkat wiinka xapatz anumebaal. Nabaleb li poyanam nakexye naq chiru li tzuultaqa xextaw xbihomaleb xbanaq rajlal nakexkat xmayejeb, naketzaamank ut nake roxloqi. Chijokan naq toj chalen anaqwan kolbil rix ut oxloqoninbil xbaneb li poyanam, abanan jwal wi chik nake roxloqi li xewank sali kalebaal aan naq xwan li rahobtesink ib arin Watemaal xbanaq toj hulak yooq li resil li pleetik eb li cheekel poyam ut jokan ajwi chi xjunileb li poyam ut li kalebaal wank sa li sutam aan kemayejak chiru sa bar wi kexpatz naq inka taxaq tetocheq ut aan taxaq aj kolol reheb ut li trzuultaqa ajwi kekolok reheb. Li qawa Kux rajlal chihab naeekan jun may kasal, chan chan xyaab li puub narekasi ut nabaleb li poyaman wank xyaalal chiruheb xbanaq sa li raylal li kexkul keyaabak ut ketzuyik chiru renaq eb laj kookox texkanab li xkamsinkileb, abanan naq ak kesute xbaneb laj kookox li tzuultaqa ki chalk xjosqil ut ki xke jun li nimal iq, hab ut kaaq, chi jokan eb li sosol chiich inka chik kehulak chi xkutbal xnaq puub ut laj kookox keeelelik. Li xkaba li tzuultaqa aan ki keeman xban jun li cheekel wiinq xbanaq sa xmatk ki kutbesiik chiru xban l i tzuultaqa renaq tix seeraqi naq aan yoyo ut inka naru te xmux, jokan-utan li cheekel wiinq oxib kutan ajwi chik kiyola ut ki qaj ki sutqi. Li poyamam wankeb sa xsutam nake xjultika naq inka us taawulaani chi inka tuqtuhachool xbanaq wankeb li raalq qaxal josqeb ut xbeewa aaneb nake kuluk ut jokan ajwi sa li be wank jun li ha li nakube chaq chiru li tzuul ut naru tat taneq chisa.

LI MAJEWANK KI WANK SA LI KALEBAAL TUQ TUUKILAL

Sa li kalebaal aan najter kutan ki wank jun li qawa chin kichalk aran sa xweent Karcha ut kol okaq aran, abanan naq ki ok aran numtajenaq li kamsink ki wank sa li kalebaal xbanaq aran sa xtiklajik li kalebaal numtajenakeb laj eeql ut li kominil yookeb xkamsinkileb. Sa li kalebaal aran wankeb naabaal li komon li yookeb chi kulak re xchapbal li xnaajeb, aban naq li komon yookeb xsikbal li xnaajeb wank jun reheb ki hulak sa jun re li be ut aran wank jun xyolebaal li ha jwal chinaus rilbal. Abanan sa jun li kutan ki wank jun li komon ki xik raj chi xokok ha, aban sa li kutan aan ki xkut rib jun xchinausil xul sa li ha ut naq yook chi chalk sa li be kiril jun siir li kokal yookeb chi batzuunk sa li be, aran ki xke reetal naq jwal nim xloqal li naajej aan. Abanan li kalebaal aan toj maakaaq xkaba naq kextikib li kalebaal ut sa jun li hoonal naabal li komon kexchutub ribeb re jun li kuubank re naq te xsik xkaba li kalebaal aan. Ut sa li kutank aan ke xke xkaba li kalebaal choq TUQ TUUKILAL xbanaq jun li komon kiril li xnimal li usilal sa li kalebaal aan, xbanaq wank li chekaam, wankeb li uutzuuj pim, wank li chinausil ha, jo ajwi eb li jar paay chi xul. Jokan naq lo komonil aan kexchaabilobresi li xwanjikeb chi ribileb ribeb, inka chik ki wank li majewanjk chi moko li kamsink ib, jokan bi sa chik wankeb rocheneb ralal xkajoleb ut maajun chik kechitesink reheb xbanaq li tuqtuukilal ke xkul sa li xxyaankeb. Aban sa jun kutan li komonil kexpo wichik li xwaanjikeb, xbanaq kexkam naabal li yib aj naleb sa li xkomonileb, li saaj poyanam inka chik nake xpaab li cheekel winq, matojoaq tachik li xna xyuwaeb, jokan ut naq li tzuul taqa inka chik kix ke xwa rukaaeb xbanaq inka chik nake roxloqi. Jokan naq kekehe xtojbal xmaakeb renaq texkoxla rix li yookeb xbaanunkil, chalen chik sa li hoonal aan kextzeqtana li xmaakeb ut kewank wi chik sa li usilal chaabilal, ut li saaj poyanam kexkanab li majewaank rikineb li xkomoneb. Ke xkuub jun li raqal aatin chi jokain: Inka chomajewaanq us ban chowaanq sa usilal rikineb li qa komon chi jokan tawanq qa wa ut qukaa.

SE KOOL

Sa li kalebaal aan ki wank jun li komon jwal nim tzaqal li xchoch ut numtajenaq li kape rikin ut maajun naru na ok chi kanjelak aran xbanaq wank aj eechalk re ut kajo tawi li josqil. Aban sa jun kutan ki wank jun li chutam sa xyankeb laj puub ut aran kexkuub naq taawanq li pleetik chi rix li naajej ut sa li hoonal aan wankeb naabaleb li komon li yookeb chi hulak sa li naajej aan xbanaq naabal reheb teraj li choch. Abanan sa jun hoonal laj eechal re li choch ki xkoxla naq taaxik sa jalan chik li naajej xbaanaq sa li hoonal aan wankeb naabal li komon li yookeb chi wulak chi risinkil laj eechal re li naajej ut keok chi rawbal naabal li awimq sa li naajej aan. Jokan utan naq laj eechal re kixik kixye naq taakanaaq li naajej re naq taakanjelamanq ru xbanaq maajun naru takehoq re eenaaj chi jokain, xbanaq li naajej ain numtajenaq xnimal. Chi sa sa xchooleb kexkul li naajej, aban sa jun hoonal jun li komon kiok xkoxlankiljunaq xkaba li naajej aan ut re naq taawanq xkaba chi chabil, aran kexye naq taakanaaq choq SE KOOL ut aran numtajenaq li komon ke kanaak chi nutajenaq xsahil sa xchooleb xbanaq wank chik xnaajeb re kaanjelak ut jo ajwi xnaaj rochocheb. Chalen naq ki tiklaak chaq li naajej aan xiikil li komon keok chi hulak re naq waanq xnaajeb ut toj reetal anajwan wank li naajej ut kajo naq kiok li kaanjelak re naq taawakliiq li kalebaal ut toj anaqwan naabal li komon teraj raj xik sa li kalebaal aan, aban inka chik nake tzaq li naaj xbanaq maaka chik li choch. Laj eechalk re li naajej kixnaw xtzeq taanakil li majewaank xbanaq ki xwotz li kare ru re rikineb li neba, chi jokan li komonil ke xbantioxi chi ru laj eechal naaj ut jokan ajwi chi ru li ajaw xbanaq li ke kehe reheb aan xqemal naajej sa barwi naelk yalaq kaaq re ru chi awimqul re naq li komonil texkayi ut chi jokan te wakliiq. Rikin li naleb ain nakutun tzaqal li rahok, abanan aajel ru naq nauxmank li xtzeqtanankil li majewank li nabanumak naq junaq li poyanam wank kareru xbanaq aan nakamok chaq re li chaajkilal.

JUN CHUUT CHI KOMON KEMUXUK

Wank naabal nakexye naq li tenamit aan jwal najter chi us, naabaleb li komon li yookeb chi beek sa jun li xnimal ru tzuul ut aran ke ril wiibeb aj kay li yookeb chi xik chi kayink sa li tenamit aan. Aban li komon ke chalk xtzukajik ut numtajenaq xlubikeb jokan naq kekanaak chi hilaank rubel li tzuul, abanan tzaqal chik keok chi hilaank sa barwi naelk li saqe ut aran keok simenkil li qojyiin. Naq yookeb chi hilaank junreheb li komon kiril naq yook chi elk jun li kej qaxal chinausal, abanan kajo naq ki ok xkaux re xkamsil. Sa li hoonal aan li komon ki ok raanesinkil ut toj reetal naq kixtaw ut ki ok chi xkamsinkil, tojonaq ke koheb chi xteenqankil re naq texkamsi ut chi jokan kexkamsi li chinausil kej. Ke xtzaab xameb, ke xchinah chi chaabil ut keok chi xtiwbal ut makajo tawi xsahil naq kereka xbanaq jwal tzej tzaqal li xtibel li kej ut chi jokan kexye sa xchooleb naq rajlal chik te rulaani li naajej aan xbanaq kajoeb tawi li kej. Jun xamaanaq chik naq kehulak sa li naajej aan ut aran wi chik ke tawek xban li ewu ut ke ok wichik chi hilaank re xnumsinkil li qojyiin, oob oor na re li saqewk jun reheb li poyanam ki ril wi chik ru jun li kej, aban inka chik kixye reheb li xkomon ut ki ok xtaaqenkil abanan li china kej ki ok chi xik sa xchamal li tzuul ut li komon aan inka ki koxlak chi xik sa xchamal li tzuul. Naq ak wank sa xchamal li tzuul li komon aan ki ok sa jun li ochoch pek ut aran ki tzapek chaq xban li tzuul, makajo naq ki xuwank xbanaq ki tzapek sa xyaanqeb li kanti ut eb li xninqaleb li xul li xiw xiw ruheb ut aran kiyehe re naq li kexbanu aan jun li xmuxbal ru li kare ru re li tzuultaqa, jokan ajwi kiyehe re naq wi texbaanu chik jun sutaq te tzapeq sa komonil ut aran te kanaaq chi junajwa. Jokan naq eb li komon aan kextaw ru naq inka us li muxuk xbanaq li kaaq re ru wank aj eechalk re ut maajun wa naru naq yal texchap chi jokan, toj ban texpatz xnumebaaleb re naq chi jokan maakaaq li chaajkilal.

LI PATUX SA LI HA Sa jun li kale baal wank sa xweent Koban ki wank jun li saaj al jwal josq, aban sa li kalebaal aan wank jun li nimla ha qaxal xiw xiw rilbal xbanaq numtajenaq xchamal ut inka nakutun rubel li ha aan, jokan ajwi nakexye naq sa li ha aan wankeb li xul nake xibesink wi inka sahaq aweek naq tat hulaq chi atink malaj chi puchuk ut chi haik. Sa jun kutan li saaj al aan ki hulak sa li kayil ut ki relqa chaq jun li xaab ut kiib sumal li wex, aban laj eechal re li kixkam wi chaq kiril naq aan ki kamok re li xaab ut li wex, jokan ut naq ki xye re laj jolominel re li kalebaal naq te chap li saaj al aan ut tixqajtesi li kirelqa. Ut naq kixnaw li xna kajo naq ki raho sa xchool xbanaq inka raj naraj naq taakuteq xuutan, jokan ut naq ki kuse li saaj al ut ki kehe xnaleb re naq inka chik tixbaanu li naleb aan. Aban naq li komon aan ki xqet li aatin aan koo sa ha xbanaq numtajenaq xjosqil ut chi maaka aatinak kixkam x-xabon ut jun sumaal xjaleb, aban naq ki hulak wank wi li nimla ha ki ok chi kauxlak xbanaq kichiilak sa li rochoch ut sa li xkalebaal teraj xchapbal, jokan naq ki xchunub rib chire li ha, ut sa jun paat ki chalk jun li nimla tzi ha chi ru li nimla ha. Tojo naq ke chalk kiib li ninqal kanti te xqototi chaq ribeb ut aran kajo naq ki xuwak li saaj al aban sa li hoonal aan maajun wank chi re li ha ut japjo re chi xpatzbal xteenqal aban maajun ki abin re, tojo naq ki xchap raanil aban jwal kaw wi chik ke chalk chi rix ut aran ki naq sa xchool naq inka us naru ta-atiinq chi sa li ha aan xbanaq yook xkauxl ut xjosqil. Naq ki lubk chi aanilak ki xjap re xyeebal xin paab peraj lin na ut inka raj xinkul ain, chi jokan ki kelook sa xchamal li ha xbaneb li x-xulel li ha ut aran kexperaasi choq xtibeb ut jokan naq li nabej nake xjultika naq inka us li qetok aatin xbanaq wank li xtojbal rix, jo kix kul li komon aan ki kamsiik xbaneb li xul. Li najtereb poyanam sa li kalebaal aan ak nakexnaw naq wank ranumal li kamk sa li ha aan, xbanaq naabaleb li poyanam ak kamenaqeb aran, ut jokan naq inka nake atink sa li nimla ha aan.

LI QAWACHIN KIIB RIXAQIL

Sa jun kutan ki wank jun li qanachin qaxal jwal chaabil rikineb li rech kabal, inka na xjosqi rib ut li komon nake xye naq aan jun li ixq qaxal xchaabilal, abanan sa jun li kutank kiok chi aatinaak xban jun li qawa chin ak wanjenaq rixaqil aban ki kamk sa xkaba xyolajik jun li xkachin ut chalen sa li xyuameb ruchben li rixaqil junes chaajkilal nake xbaanu sa xjunkabaleb ut aan x-xamlel li xkamik li xqanachin. Jokan naq li junkabal tento naq xaqabanbilaq xban junaq li cheekel wiinq re naq chijokan maakaa li sowenak sa xyaanqeb li jun suumal chi poyanam rikin li mayej li naxbaanu jun laj mayejanel, aan naxke xkuutul li junkabal ut jokan ajwi li rosobtesinkileb. Aban naq ki xsume kamek chi ru li qawachin kexyiib wi chik jun li xjunkabaleb, aban kajo naq kewank sa usilal chi ru oxib po ut tojo naq ki ok chi josqok sa xbeen li xkab rixaqil, chi ru kiib chihab ki wank jun xkachineb, aban moko tzaqal ta re ru, xbanaq inka us li xwanjik li qawachin. Li komon qaxal nakesachk xchooleb ut junelik nake xmajewa xbanaq maaka jun li ruq ut jun li roq ut chi jokan li qawachin junelik xik naril li qanachin xbanaq naxye naq sa xkaba li xqanachin naq jokan li china kuulaal, ut naq ki titzk li qanachin ki koo sa jun li nima ut ki xchunubrib sa xbeen jun li pek ut kajo naq ki ok chi kauxlak xbanaq li china kuulaal jwal jalan rilbal ut kajo naq ki raho sa xchool, jokan naq ki xkut rib sa li ha ut aran ki kam. Aban jun ooraq chik naq ke hulak chi risinkil ut ak kamenaq chikan, jokan ut naq chi ru oxib kutan keok raj chi xmuqbal aban chi sachbal choolej naq ki waklii wi chik ut kajo naq kesachk xchooleb ut li qanachin ki xchutubeb li xkomoneb, ki ok chi xseeraqinkil reheb li karu kiril chaq chi ru oxib kutan naq ki hulak rikin laj echalk re li naajej, ki yehek re naq moko xkulub ta numek sa li naajej wankeb wi li komon ak kamenaqeb xbanaq moko sa usilal ta ki kamk ut ki tzaamak chi ru naq ti xseeraqi reheb li xkomon re naq takuleq xbanaq ak chaabil aj wi li xwaanjik. Ut ki tzamaak aj wi chi ru naq li xqawachin tento ti xkam sa usilal li xchina kulaal xbanaq ak jokaan li xmaatan ut ki taqlaak re naq ti xkut li xmajelal li xjunkabaleb li xna ut xyuwa xbanaq inka nake wank sa usilal.

LI CHINA QEQ

Sa jun li loqbil choch wankeb nabal li kawaay ut laj eechal re jwal bihom chi junajwa ut nake xye naq wan jun li xul nakehok re xtumin, abanan jwal nim xtibel li qawachin xbanaq li ranumal li tumin ki muhelank re ut naq tat numeq sa qojyiin rikin li naajej aan tat xsubesi ut wan naq tat xwartesi ut tat xkanab sa xyaankeb li xul chiru ke joajwi taarelqa karu wan aawe. Naq yooqat chi waark wi yooqat chi xkoxlankil junaq li ixq, li china qeq taarisi laatikr ut tat xkanab chi tustu sa roq ha ut taanaq aayajel xbanaq tat xbatzune. Narelqaheb li kokal tojo yolaak yookeb ut jokan ajwi naxket xmoleb li kaxlan. Sa li naajej aan eb li poyanam kajo naq nake xuwak xbanaq junelik naxibesink li china qeq ut matojoaq ta chik li kokal xbanaq nake elqaak ut nake kayimank sa jalan chik li naajej, jokan naq li kokal rambileb chi ru li beek xjuneseb ut jokan ajwi inka nake kehe chi waark xjuneseb. Sa jun kutan jun li poyanam wank xjunkabal nach chi xkat li naajej aan, kekoheb chi beek sa jun chik li kalebaal ut ke xkanab olaju li xmol kaxlan sa li su wank sa li na xkuula wi li sek, abanan li china qeq ki reeka naq wank li mol aran ki ok sa li ochoch ut ki xket chi junil li xmol li kaxlan, naq akaq xraqe xtzubal chi junil li mol ki xuluxi wi chik sa xnaaj aban maaka chik xsa. Num tajenaq xsahil xchooleb laj eechal ochoch, naq yookeb chaq chi beek aban inka nake xnaw naq li china qeq ak xchoy chik li mol sa li ochoch, aban naq kesutqi chaq ke xkul chaq sabe li xyuwa chineb ut kexboq chaq chi rulaanimkileb; aban naq yookeb chaq chi chalk kexseeraqi chaq naq wankeb xkaxlaneb ut naabal li mol wank rikineb ut li xyuwa chineb ki xtzaama oob xmol rikineb re naq ti xkiiresi sa rochoch ruchben li xsum aatin. Kajo xsahil sa xchool li qana chin kixte li rochoch ut sa jun paat ki xtzaab li xam re naq tixchiq jun juuqaq xmoleb, aban naq ki ok raj chi risinkil sa li xkuulebaal kiril naq maaka chik li mol, junes rix ajchik ut kajo naq ki ok xiw ut ki xkauxla naq junaq poyanam li ko ok sa li rochoch aban ki josqok ut kajo naq ki ok xmajewankil li ki baanunk re li chajkilal aan. Chi numtajenaq xrahil sa xchool ki ok chi waark ut jwal yook xkauxl xbanaq inka kix naw ani tawi ki ok sa li xjunkabal, aban naq akaq xwar li qanachin ki bake chaq sa xtoon jun li che wank nach chi re li xjunkabal ut kajo naq ki xuwak ut aran ki naq xrax yob ut oxibaq kutan chik ki kamk.

LI XQUSBAL LAJ BALAM Junxil qe kutan eb li kokal jwal tuulaneb, li karu li naleb nake kehe reeb nake xpaab majunwa naq te qetbe ribeb ut nabej ut li yuwabej rajlal yookeb chi xkeebel xnalebeb li ralaleb xkajol, inka na nume junaq kutan re xkeebal li naleb ut chi jokan naq eb li junxil poyanam majunsut ke xkuteb xutaan sa xkaba naq nake chiresiik chi us ut li chiresiik nakexkul aan wichik li nake roksi chiruheb li xyuameb chalen naq nake kiiresin ut jokan ajwi naq li xkokaleb kamaan ajwi nake xbeeresi xyuameb .

Jokan naq laj baalam aan jun li li chinaal toj saxkachinal chaq jwal na hulak chiru li rulaaninkil eb li xmama ut li rixaan sa xkaba naq aan li chiip sa li xjunkabal li qawa xiwan re chixjunil xkokaleb, jokan naq kajo naq naxra ut jwal aj wi li xnaleb naxye re, joatqeb li xkeebal xsahileb xchool li ras riitzin xbanaq li junjuunq chi komon aan tzaqal oxloq, matojoaq ta chik li cheekeb xbanaq aaneb li ratzimal li kalebaal xban li xkoybenil li xnalebeb ut aaneb aj wi laj kehol re xnalebeb li saaj poyanam aban tento aj wi naq li saaj poyanam teroxloqi li chaabil naleb nakehe reheb.

Chalen ut laj Balam ki xkuula sa xchool chi junil li chaabil naleb li na seeraqiik re xbaneb li xnachin, xyuwachin, xmel, xna xyuwa ut hayaal anihaq chi poyanam xbanaq naxkoxla naq yaal li karu nakexye re ut jokan naq jwal kunil wiinq ki xik wi laj Balam ut makajo naq naxteeqa li xkalebaal hayaal karu naru xbaanunkil chi ru ut li xna xyuwa kajo naq nakesaho sa xcholeb xbanaq li ralal xkajoleb aj kanjel ut majun wa na xtzeqtana li naleb nake xke re.

Naq ki sumla laj Balam kajo li rula kehulak ut li poyanam kajo naq nake roxloqi xbanaq li saaj al aan na oxloqin ajwi, jokan ut naq chi junileb li wankeb sa li kalebaal ke xsi jun juunq li xketoomq ut jwal naq ki wank kaaq re ru re, naq naraj tiok yal naxchap re xbanaq numtajenaqeb li xketomq.

Aran na chalk rusilal li oxloqiink, xbanaq wi junaq li komon junes majewaank na xbaanu maaani nateqank re ut jwal majun nahulak chi ulaak rikin xbanaq jwal aj majewanel, jokan naq laj Balam na xjultika qe naq inka us li majewank ux ban li oxloqiink, us ban li rahok ut li xkeebal sa cholej li qusek, xbaneb li qa komon ak xikenaq xchihabeb malaj li nabej yuwabej.

LI OXIBEB CHI SAAJ AL Kewank oxibeb chi saaj al sa jun li kalebaal qaxal jwal najt wi chik chi xkat li tenamit, aban li saaj chajomeb kajo naq nake xra li xnaeb xbanaq kajchik aan nailok reheb xbanaq li xyuwaeb ak kamenaq chik xbajun li raylal kixkul naq tojo waanqeb oxib chihab reheb. Jokan ut naq li chaabil nabej kajo naq naxraheb li xkok yum xbanaq ak yookeb chi ninqaank ut sa xkaux li qanachin naxye naq aaneb chik tekaleq, tesiiq ut jokan ajwi li xjolominkil li junkabal. Aban sa jun kutan kexkuub naq texik sa jun li kiche re naq teyohobq chaq ut chi jokan te xkayi li x-xuleb choq xtzaq riximeb, aban naq ke koheb maaani li xnaeb, aban kexkanab jun li esilal rikin li rech kabaleb re naq te xye resil re li nabej naq eb li oxib chi saaj al kekoheb chi xsikbal junaq li halaw, yuk, kej ut ayaal karu chik chi xulil xbanaq nake ril xtoqobal ru li xnaeb chi kaanjelak chi kaw re naq waanq li xwaheb chi rajlal. Naq ke hulak sa li kiche kajo tawi ki chalk xiweb xbanaq inka kila wa xyalomeb xik sa junaq li kiche, aban ke koheb maaka jun reetalileb ke xkam re naq inka tesachq. Jun may kasal ak ke xbeheni li kiche naq ke ril ru jun li aqam ut ke ok chi xtaaqenkil re naq te xkamsi, aban li xul inka na xaqli chi ruheb, yook chi xkambaleb sa xchamal li kiche aban li saaj al inka ke xkoxla naq te, chirix naq ak najaq ranesinkil xbaneb ki sach chiruheb. Sutqiikeb raj chaq reheb naq keril ru jun chuuteb li sis wankeb chi nach sa jun ruuj li che ut kajo naq kesaho sa xchooleb, xbanaq teraj naq tento texkam li xul sa li rochocheb jokan ut naq ke ok wi chik chi xyoobal yal ban li wank rikineb re naq texkamsi eb li xul aan yal chiich ut rikin aan maaka nake xjale xkamsinkil xbanaq ke taqe sa ruuj jun li che jwal najt xteram. Li oxibeb chi saaj al inka kechinaak xchooleb jokan naq keok chi xwoobankileb japjokeb reheb re naq teraj tekubeeq chaq, aban ak naj kutan chik naq kexjal xnaajeb li sis ut aran keok xtaaqenkileb ut koxe okaq sa jun li nimla saq hoonak, aban naq eb li saaj al aan kexke retal naq ak ki ewuuk chi kan kajo naq ke ok chi kooxlak xbanaq inka chik nakexnaw bar wankeb ut aran keok chi yaabak ut kajo li x-xiweb. Kexyal raj chaq chik sutqiik aban inka chik kextaw chaq li xbeheb, chi jokan chi jun juunqil ke kamk chaq sa li kiche, aban li na'bej kajo naq ki rahok sa xchool xbanaq inka chik ki xtaweb li xkokal. Jokan naq li kamk yalaq joqe na ru kulmank xbanaq maaka resil. Qa banuhaq li chaabil rikineb li qakomon.

LI JUN SUMAAL CHI BUUR

Sa jun li kutan jun sumaal chi buur kekoheb chi xkanabankil li riiq laj eechalk reheb; li jun ki kehe jun kintal chi atzam chi xkam ut li jun chik oxib baak chi tzop tzop aj noq. Aban naq yookeb chi xik, li buur aj kamol atzam kajo naq ki lubk ut ki xye re li jun chik: Makachin naq xin lubk teenqahin bayaq chank re Jajajjajajajjaj moko nin nawta aan, banyaal naq seeb li ninkam chank re Ahhhhhhhhuuuuuu, banu usilal chank re Toj maji chank re. ut kixke chi kaw xbe.

Tojo naq kehulak chi re jun li nima ut makachin xsahil sa xchool xbanaq yal kachin aj chik ma nake hulak, aban li jun chik kajo xlubik. Ke xkut ribeb chi h renaq te numeq jun pakal; abanan laj kamol tzop tzop aj noq kiok chi aalok li riiq ut ki ok chi subek sa xchamal li ha ut li jun chik ki seebok li riiq xbanaq ki haok li atzam, ut sa jun paat kix jap re li jun Banu usilal kix chaq li wiiq xbanaq xin-ok chi subek chan

Aban li jun tiik koo ut ki numek jun pakal ut li junk i kam sa li ha.

Naleb: Kila wa laao poyaman inka naqaj xteenqankil junaq chik li poyaman us ta tooruhanq raj xteenqankil aban inka naqakoxla naq sa jun kutan laao tqaj ajwi qateenqaal ut mare anchalan qaxal aajel ru, aban maajun chik taatenqanqe. Us xteenqankil qib xbanaq inka naqanaw chank ru li qayuam hulaj kabej

LI SAQE UT LI ANUM Sa jun kutan ki wank jun li ixq qaxal jwal aj kamsinel aban moko tzaqal ixq ta xbanaq aan li anum; jokan naq sa jun kutan li saqe koo chi rulaaninkil li anum ixq aan ut naq ki hulak rikin, ki kee chi hilaank sa jun li ab, aban kajwi kioksiik kixye re li saqe naq taahilanq ut aan koo chi xkambal jun kuk xha. Naq wank chaq li ixq sa li ha li saqe kiok xkauxl ut ki xye sa xchool naq yal balaqiik yook chi baanunk re, sa jun paat ki xtaqla jun laj china peremaal chi rilbal karu yook chaq xbaanunkil, xbanaq li saqe ak naxnaw naq kamsiik taraj. Ut naq ki hulak laj peremaal chi re li ha kixke reetal naq li anum ixq, xjibal rixiij yook re naq sat i xmuchi li saqe, aban naq ki ilek li china xul aan kajo naq ki josqok li ixq ut ki xkut chi pek, aban tzaqal rix xjolom ki tawek ut yal raasa aj chik naq ki hulak rikin li saqe ut ki xye: Li ixq yook chaq chi xjibal rixiij ut naq xiniril chaq xinxkut chi pek, sa jun paat li saqe ki xban li xrahilal li china peremaal ut ki xyok chaq jun roq li tul ut ki xbati chi us sa li ab re naq li ixq ti xkoxla naq aan li saqe, kajwi ki xbaanu aan ki taqe sa xbeen li chix re ruybeninkil naq taakulunq chaq li ixq ut aan kajo chaq li xjosqil xbanaq inka nake ruhank xkamsinkil li saqe ut naq ki hulak sa li ochoch kiril naq jiljook li saqe sa li ab, sa jun paat ki xkubsi li xkuk ut ak taaok chi xmuchinkil rikin li rixiij abanan moko aan ta li saqe xbanaq wank chaq sa xbeen li xchix li anum,ut li anum ixq ki xye: anajwank xin banu aawe, arin xaq raqek ut chawil awib xbanaq junes qachI chIinkil naka baanu chank. Naq ki rabi li saqe aan kajo naq kixsee ut kixchap chaq jun li pek, kixkut tzaqal kamenaq ki kanaak li anum ixq, kajo naq ki saho sa xchool li saqe xbanaq li ixq aan junes xibeenk na xbaanu, nakamsink ut jwal chaajkilal na xbaanu sa li komonil. Aban li ixq aan wank oxib xyum, jun reheb aan chiip ut sa li hoonal aan wankeb chaq chi yohok, xbanaq majun chik xtibel xwaheb, maaka kextaw chaq ut naq ke hulak kajo chaq li xtzokajikeb; li qawa saqe wank sa li ochoch, kexpatz re bar wank chaq li xnaeb, aban li saqe ak kirobena chikan, xkoo chi beek ut xkanab xtibel eewa chank reheb ut eb aan kajo naq kesaho sa xchooleb ut kexket li oben aban toj sa xraqik li ukal wank xjolom li xnaeb.

Kajo naq kejosqo ut keraj raj xkamsinkil li saqe aban ki chalk jun xkauxeb re naq teruhanq xkamsinkil xbanaq jwal seeb xkauxl li saqe ut kexye re naq tebuuluq, aban chi xjunil li nakexye re naxbaanu ut maaka nake ruhank wi xjotbal, chi rix aan li saqe ki xye reheb naq texok chaq jun juunqak li chahim sa choxa ut kexbaanu; chi rix chik aan kixye reheb naq texbotz sa li ruheb, aban iinka raj keraj xbaanunkil ut sa jun paat li saqe ki xbotz li re aan ut ki xchik wi chik sa xnaaj, keril chi jokan kexbotz sa li ruheb aban inka chik keruhank xchikbal sa xnaaj ut li saqe aran ki xkamsiheb chi xjunileb.

Naleb: Majun wa naq laao taqabaanu chajkilal reheb li qakomon xbanaq junaqiko ut wank qakulub re naq saa towaanq ut wanqo sa komonil chi maaka chajkilal, jokan ajwi li karu inka us taqabaanu jokan ajwi texbaanu qe.

LI CHEEKEL WINQ Sa jun kutan ki wank jun li qawachin jwal cheek chi us ut inka chik naxkuy kaanjelaq, abanan wankeb ralal ut xhi, li cheekel wiinq na xtaqlaheb chi kalek ut aaneb nake xik uut inka nake kaanjelak chaq, rajlal hulaj hulaj nake xik aban moko nakekaanjelak ta chaq junes batzuunk ban nake xbaanu chaq, wan naq sa ruuj che nake taqek manaq tuymaxik nake xbaanu, aban wank jun xbaalkeb inka naru chi taqek sa ruuj li che ut inka nabatzuunk rikineb ut rajlal naq nahulak chi xtawbaleb naok chi xboqbaleb: baluuuk baluuk chan li xbaalkeb. Naq nake xik sa li xkaanjeleb nake xkam naabal li xqunal li che chank chank ajwi li may, xbanaq junes mayibk nake hulak chiruheb ut li xsibel nakexbut sa jun li su, rajlal kutank naabal chik li su nake xnujtesi rikin xsibel li may ut naq ki hulak xqehil li katok ke koheb wi chik sa li xnaajeb re naq te xkatoq. Naq ke elk sa li rochocheb kexye re li xyuwaeb anajwan xiqe chi xkatbal li qakalem, xbanaq hulak re xqhil li awk chankeb; naq kehulak ak xokxo xbaneb li xsibel li may, kaj chik kexte ut li xsibeb numtajenaq chi taqek sa choxa, naq kielk li yuwabej chi rix li xjukabal kajo naq ki saho sa xchool xbanaq li sib numtajenaq chi ru li choxa, sa xchool naq aan li katok yookeb li ralal aban aan li xsibel li may ak xokxo xbaneb. Kajwi kexte li su keok wi chik cchi batzuunk sa ruuj che, xbanaq junes batzuunk nake xbaanu rajlal kutan, aban naq wankeb sa ruuj li che ke sutqiik choq max ut batz, li xbaalkeb li inka naruhank chi taqek sa ruuj che ki sutqiik choq baluk xbanaq junes xyaabankileb naxbaanu, chalen utan inka chik kehulak sa li rochocheb ut li yuwabej kajo naq kiok xkauxl chi rixeb xbanaq chiru jun qojyiin inka ke hulak sa li rochocheb, mare anchalan xekat chaq chan, malaj xkoo li xam sa pim chank li yuwabej. Jo hulajaq li yuwabej koo chi rilbaleb sa li xkalemeb aban naq ki hulak sa li xnaajeb li ralal ki xke reetal naq maaka li kalenbil, maaka li katok ki wank ut li ralal xkajol ak xe maxo chi kana nut chi ra sa xchooleb li alalbej kexye re li yuwabej, yal xmaak naq inka nakat kulunk chi qilbal jokan naq xqakul kamain, wi taraj nakat chalk nakohachiila raj ut inka raj nakobatzuunk ut anajwank maajun wa chik toruhanq chi xik sa li qochoch chankeb ut li xyuwaeb kajo naq ki yaabak, xbanaq moko wank ta re.

Naleb naxkanab li seeraq: Wi laao inka nako paabank li raylal na chalk sa qabeen xbanaq wank li qataqlankil, li ketok aatin moko us ta xbanaq hayaal karu naru naqakul xbanaq li aatin jun juunq aan oxloq ut wank qaloqal chi qajunilo re naq tohexpaab ut jokan ajwi re naq toopabanq, jonaxye li aatin maabanu re laajalam u li karu inka nahulak cha wu texbanu aawe laaat xbanaq junaqik qalokal. Sa li seeraq ain naxkutbesi naq inka us li balaqik xbanaq sa jun kutan natawman li xyaalalil li nakabaanu, jokan naq maajun raj tixyoob aatin yal re naq inka textaqla malaj re naq inka texchiila xbanaq aan inka us ut li nakana sa xutaan aan ajwi li nabalaqin.

LI KALEBAAL SA PALAW SA MUTZ

Li kalebaal sa Palaw sa Mutz wank sa xwent Koban, sa xteepal Alta Verapaz, lajeeb xkakaal chiahab anajwan xtuqubankil choq jun kalebaal naq sa li kutan aan kexjunaji ribeb re naq tewaanq choq jun molam sa barwi texjunaji xnawomeb. Chi kamain kextikib li sum waank sa komonil ut chi timil timil li komonil keok chi kihank. Sa li chihab 1980 keisiik xbaneb laj koox ix, xbanaq keqabaak xban li chaq rab naq aaneb nakekehok re xwaheb laj rubel pim, aban moko yaal ta, jokan naq keeelelik ut koheb rubel li pim, xbanaq yookeb chi kamsiik chi jun juunqil; toj chik sa li chihab 1992 kehulak wi chik sa li kalebaal aan. Li xkaba li kalebaal aan sa palaw xbanaq sa li nimla sutam aan wan jun li xsuut ha, jokan naq aan kexke choq xkaba ut li xsum xkaba li kalebaal, sa mutz, xbanaq chi ru li kiche ut sa li tzuul taqa jwal li pim mutz xkaba, jokan naq sa komonil kexye naq aanaq xkaba li kalebaal ut jokan ki uxman. Kenumeje li chiahab ut li komonil jwal wi chik keok chi taamk, jokan naq jwal wi chik keok kuubankil ribeb. Kexaqab jun laj jolominel reheb, jun xbeenil li kalebaal ut jun aj wi laj taqlanel reheb li kalebaal naq nawank li komon kaanjelak ut jokan ajwi kexaqab jun li xkutankil li xhulajikeb sa li naajej aan ut sa komonil kexaqab naq li texninqehi aan lo olaju xbe lo po eneer, xbanaq aan xkutankil li ralal li ajaw li kexke chi ru chirchokil che. Aban chiruhatqeb li po nopiempr ut sa xpohol li ralankil nakexninqehi li seer ut li xaq che ut rajlal chihab nake jalaak laj jolominel re ut li mayej li nakexchutub nakana choq re li chutlebaal kabl re tijok xbanaq sa li ninqe nake xkayi li boj, li ra naxkat joajwi li jalan jalaanq chi saa us. Li raatinobaal li kalebaal aan li Qeqchi, Poqomchi ut Kaxlan aatin, li awimq naelk sa li kalebaal aan li ixim, keenq, ik, tzi, xayaw, kum, kakaw, palal, chelel, lamuux, tzin, tul, ox, chop, is, baalam, chiin, pata, ho, koyow ut wank chik jalan li saa us malaj li awinq li na elk sa li kalebaal aan.

Anajwank li kominil wank laajeroxlaju kaal chi junkabal ut wankeb waxaqib seent chi poyanam ut jwal yook chi kihank, aban jwal naabal li komon inka chik yookeb chi tzolok xbanaq toj jwal saajeb naq yookeb chi kamok ut chi jokan inka chik nakeruhank chi tzolok xbanaq ak xjunkabaleb chik nake xkoxla ut ralal xkajoleb chik nake xchoolani. Sa li kalebaal wank jun ruq li ha ut jun li suut ha, jokan ajwi na numek jun li cholbil be reheb li beelebaal chiich, wank li batzunlebaal, tzolebaal, chutlebaal kabl re tijok ut re chuamik, pochlebaal buch, kaxlan muh ut jokan ajwi wnakeb komon wank xbelebaal chiicheb xbanaq jwal chaabil li awimq naelk sa li kalebaal. Chalen anaqwan wankeb sa jun komonil ut li jun juunq chi poyanam wank bayaq xnaajeb, rajlal nakemayejak ut nake tzaamank chi ru li tzuul taqa re naq aan taxaq chi jolomiinq re li kalebaal ut aanaq laj osobtesinel reheb li xketoomqeb, xbanaq wank xwakaxeb ut rawimqeb ut chi jokan sa chik tewaanq.

1. Li yokbank ox: Inka us naq nayokbamank li ox xbanaq jwal aj payonelaqat. 2. Li chunlaak sa xbeen li kub: inka naru tat chun laaq sa xbeen li kub xbanaq taelq hamam. 3. Li kutuk rikin ru ixim: inka us taakut aawib rikin ru li ixim xbanaq taayolaaq li saqi joj cha wix. 4. Li waak sa tolto: inka us tatwaaq sa tolto xbanaq taakamq laana ut laayuwa 5. Li xuxbak sa waak: inka us tat xuxbaq saaawaanik xbanaq tat xkanab laawixaqil. 6. Li kuxuk sa waleb: inka us tat kuxuq sa waleb xbanaq taakam akomaayr. 7. Li yokbaank rix tzin: inka us xyokbankil xbanaq tjachejeq sa rit aawoq 8. Li yokbaank kaam: inka us xbanaq li quulaal na xtonle chaq rib sa xkaamal li xchup. 9. Li xketbal eweril ichaj: aan moko us ta sa xkaba naq tat kameq jwal sakek ta baanu 10. Li ixq moko us ta naq ti xlochtee li chiin naq yoo chi atzumak sa xkaba naq li ru nawan aan jwal jachaleb. 11. Naq tat waaq saxbeen la kot : moko usta sa kaba naq yolaaq li xox chixkatq la we. 12. Moko usta naq ta maq wichik li ta sihi saxkaba naq tat taneq sa la kok. 13. Naq wanqat sa li yuam mat kertok li toq chi qeq banaq la kachin ta yolaaq rikin xul e. 14. Mat wosok kub banaq kamaan ta tiwq la jolom. 15. Ma chuu sa li ha: aan ta wuk saxblba 16. Li peqok xyaal li buch yalaqbar moko usta sa kaba naq sa la puchunik jwal naabal taaelq. 17. Mat kutuk chi bajlaq: sa xkaba naq saloq la wix. 18. Naq tat awk moko usta naq ta te la wismal banaq la kal ta keteq xbaan li iq. 19. Ma yokba li tzi sa xkaba naq ta chuhok li ru.

20. Naq na jala li ruuchire junaq li kachin ta jooba oxib sut ut taaye cho cho cho ain la we laat ut ta kut saxbeen junaq kimil ochoch re naq tzoltzo chi chaabil li reeqaj na yola chaq. 21. Naq wanqat sa yuam moko usta naq taawil tzi chi batzunk: xbanaq la wilom taawanq aan jwal tziaq sa xkikel. 22. Mat ketok saqi tul sa waleb: inka us banaq sa ninqe tat kamk. 23. Naq naxke xuql li tzi chire li ochoch: aan naq hulak re junaq la wula 24. Naq chuyeq maraj xuteq la wa sa la wuq aan naq la wulahulakre aan ki yeqok re. 25. Naq tat waaq sa tolto aan naq: yolaaq naabal li wa sa naqlaawu. 26. Maye kabaanu chire la wochoch: sa xkaba naq ta boqeb li sank. 27. Mat teok chiqeq: sa xkaba naq takamsi la na ut la yuwa. 28. Mat xuxbak chiqeq: xbanaq tat reetzu laj qeq ut taachamoq li is sa la wuj. 29. Ma pom ru li qixnal wa: xbanaq naq tat iiqanq ta soleq la wix. 30. Naq li koolwa na sipo ru naq ta pom inkaus xbanaq tat sumlaaq xkasutil. 31. Naq taayoq la wa sa li juybil inka us : naq tat beheq sa li sulul jwal ta chule la tikr. 32. Naq tat awq inka us taa yoq la wa: Xbanaq la kal taayolaaq kama chik li chiqbil. 33. Inkaus xketbal li kape naq tat awk. Xbanaq la kal kama chik li katal kape tawanq. 34. Ma chuuba junaq la komon inkaus xbanaq elq saqlep chawix. 35. Naq wanqat sa li yuam inkaus naq la si chi xaqxo taake rubel la kil xbanaq jokan naq chi xaqxo nawan li kuulaal. 36. Mat ukak sa ninqi joom naq wanqat sa yuam xbanaq xjolom la kuulaal jwal nim elq. 37. Naq xa jupub la kaxlan mat batzunlenk ja inkaus xbanaq li mol naru na haar. 38. Wi xat waak chire li ochoch inkaus xbanaq laaqat batzuul. 39. Junaq li kareru xjache inkaus ta kubru xbanaq texyoob aatin chawix.

40. Inkaus naq ta xok xtiil li awimj xbanaq wi tat kanaaq sa yuam yal numeq xbanaq ak xa kwawasi awib. 41. Maaket xeel li cho aan naq texyoob tikti chawix. 42. Naq junaq ixq wan sa yuam inkaus naq waaq sa xaqxo xbanaq li rilom naru naq chi kamaan naru nawan li xkuulaal. 43. Ma job li loqlaj hab. Xbanaq tat kamq inka textaw la naaj sali kutan aan jwal yooq li kawil but. 44. Naq tat waaq ma jalya la naaj. Naq tat kamq inka textaw la naaj junes haaq xsa la julel. 45. Mat chuukin sa li jul naq wanqat sa yuam aan naq la kachin ta wanq jwal siwanaq xsa chi waak. 46. Mat ketok eweril kala inkaus xbanaq la wilom ta wanq aan jwal qunaq li roq ut jokan ajwi li xtzejwal. 47. Ma batzunle xye li tzi: aan naq ta waw la is, maraj la ox, ut li tzin, inka ta usaaq sa xkaba naq yal kajwi tixkaami rib. 48. Wi tat pikoq xe chima yal a junesaq ut maaka li choqink sa xkaba naq jwal naxmuq rib. 49. Ma yokba li xam maraj li cha sa xkaba naq la muhel ta kaqchahoq. 50. -Wi ta matki li qot aan okebre xmolbal li tikti chawix. 51. Ma kanab la kojl chi xaqxo sa la buch xbanaq li xchup la kachin jwal pirpook. 52. Ma bito li seel: xbanaq sa la jolom jwal turuoq. 53. Mokousta naq ta tzeq li pur yalabar xbanaq tat xket raxyob.