P O L I T E C H N I K A

G D A S K A

PRACA ZBIOROWA

METALOZNAWSTWO
MATERIAY DO WICZE LABORATORYJNYCH
pod redakcj

JOANNY HUCISKIEJ

Skrypt jest przeznaczony dla studentw Wydziaw Mechanicznego, Oceanotechniki i Okrtownictwa oraz Zarzdzania i Ekonomii

GDASK 1995

PRZEWODNICZCY KOMITETU REDAKCYJNEGO WYDAWNICTW POLITECHNIKI G D A S K I E J Zbigniew Cywiski REDAKTOR SKRYPTW Zdzisaw Puhaczewski RECENZENT Zbigniew Zaczek

Wydano za zgod Rektora Politechniki Gdaskiej

Do nabycia w ksigarni Politechniki Gdaskiej Gmach Gwny PG, ul. G. Narutowicza 11/12, 80-952 Gdask tel. 47 16 18

679/47

WYDAWNICTWO POLITECHNIKI G D A S K I E J Wydanie I. Nakad 2000 + 25 + 30 + 30 egz. Ark. wyd. 18,8. Ark. druku 18,25. Przyjto do druku 1.12.1994 r. Druk ukoczono w listopadzie 1995 r. Zamwienie nr S/357/94 Cena z 6,Wykonano w Zakadzie Graficznym Politechniki Poznaskiej 61-821 Pozna, ul. Ogrodowa 11, tel. 52-54-25

SPIS TRECI
Przedmowa 1. DWUSKADNIKOWE UKADY RWNOWAGI FAZOWEJ (Waldemar Serbiski) 2. POMIARY TWARDOCI (Jerzy abanowski) 3. BADANIA METALOGRAFICZNE (Hanna Smoleska) 4. UKAD RWNOWAGI FAZOWEJ Fe-Fe 3 C (Krzysztof Krzysztofowicz). . . 5. ELIWA (Krystyna Imieliska) 6. STALOWE WGLOWE WYARZONE (Jerzy abanowski) 7. HARTOWANIE I ODPUSZCZANIE STALI WGLOWYCH (Tadeusz Jankowski, Maria Gowacka) 8. HARTOWNO STALI KONSTRUKCYJNYCH (Janusz wiek) 9. STALE STOPOWE KONSTRUKCYJNE (Maria Gowacka) 10. STALE STOPOWE O SZCZEGLNYCH WACIWOCIACH (Maria Gowacka) 11. STALE NARZDZIOWE (Maria Gowacka) 12. OBRBKA CIEPLNO-CHEMICZNA STALI (Waldemar Serbiski) 13. STOPY MIEDZI (Joanna Huciska) 14. STOPY ALUMINIUM (Krzysztof Krzysztofowicz) 15. STOPY OYSKOWE (Andrzej Degrski) Literatura Wykaz norm wymienionych w skrypcie Atlas metalograficzny struktur metali i stopw przedstawionych w skrypcie 4 5 15 37 53 67 84 107 130 142 158 173 188 201 219 235 254 256 258

PRZEDMOWA
Skrypt Metaloznawstwo. Materiay do wicze laboratoryjnych" jest przeznaczony dla studentw Wydziaw: Mechanicznego, Oceanotechniki i Okrtownictwa oraz Zarzdzania i Ekonomii - studiw dziennych i zaocznych. Mog z niego korzysta rwnie studenci Wydziau Chemii - studiw dziennych, zaocznych i podyplomowych na kierunku Technologia Zabezpiecze Przeciwkorozyjnych. Zgodnie z programem studiw studenci przystpujcy do wicze laboratoryjnych maj ju oglne przygotowanie z metaloznawstwa i obrbki cieplnej poprzez wysuchanie wczeniejszych wykadw. Niniejszy skrypt nie zawiera wic szeregu informacji dotyczcych zagadnie podstawowych, a wycznie materia objty programem nauczania w laboratorium. Poszczeglne jego rozdziay - to tematy wicze, ktre wykonywane s w rnym czasie: od 2 do 4 godzin. Skrypt zawiera 15 rozdziaw. Stwarza to moliwo wyboru tematw wicze na rnych kierunkach z uwzgldnieniem ich specyfiki. Podrcznik zosta opracowany przez zesp pracownikw Katedry Metaloznawstwa i Obrbki Cieplnej Politechniki Gdaskiej, prowadzcych wiczenia laboratoryjne z metaloznawstwa. Znane wic byy zagadnienia stwarzajce studentom szczeglne trudnoci, ktre starano si przedstawi w jak najbardziej przystpny sposb. Autorzy skryptu skadaj podzikowania recenzentowi Panu profesorowi Zbigniewowi Zaczkowi oraz redaktorowi skryptw Politechniki Gdaskiej Panu docentowi Zdzisawowi Puhaczewskiemu za wnikliwe i yczliwe uwagi oraz Panu Jerzemu Szparadze - za trud krelenia rysunkw. Joanna Huciska

1. DWUSKADNIKOWE UKADY RWNOWAGI FAZOWEJ

W rozwaaniach dotyczcych przemian fazowych i strukturalnych stopw metalicznych bardzo czsto korzysta si z wykresw rwnowagi, bdcych graficznym odpowiednikiem ich ukadw rwnowagi fazowej. Wykresy ukadw rwnowagi fazowej wyznacza si dowiadczalnie. Do tego celu suy analiza cieplna polegajca na pomiarze temperatur wystpujcych w czasie nagrzewania lub chodzenia poszczeglnych stopw rozwaanego ukadu rwnowagi. Mierzc temperatur podczas chodzenia wybranego stopu w okrelonych odcinkach czasu, mona wyznaczy dla niego krzyw chodzenia i otrzyma charakterystyczne punkty (potocznie zwane krytycznymi), ktre mog odpowiada temperaturom: krzepnicia, przemian alotropowych lub innych przemian fazowych w stanie staym. Punkty krytyczne mog by wyznaczane metod rnicow Roberts-Austena, za pomoc analizy dilatometrycznej lub automatycznego zapisu zmian temperatury w czasie za porednictwem systemw komputerowych. Najprostszym jednak urzdzeniem sucym do tego celu jest stanowisko z wykorzystaniem termopary.

1.1. Budowa stanowiska do analizy cieplnej stopw z zastosowaniem termopary

Stanowisko z zastosowaniem termopary przedstawiono na rysunku 1.1. Skada si ono z pieca (1), termopary o zimnych kocach (3), zanurzonych w naczyniu z lodem, gorcych kocach (2), umieszczonych w tyglu z badanym stopem (4), miliwoltomierza (5) oraz miernika czasu. Mierzc temperatur chodzonego stopu po roztopieniu co pewien okres czasu (np. co 15 s), mona wyznaczy krzywe chodzenia i uzyska t drog punkty krytyczne. czc punkty krytyczne dla stopw o rnych udziaach skadnikw uzyskuje si wykres rwnowagi fazowej danego ukadu.

Rys. 1.1. Schemat urzdzenia do analizy cieplnej

1.2. Zasady pomiaru temperatury za pomoc termopary

Pomiar temperatury za pomoc termopary oparty jest na zjawisku termoelektrycznym oraz cilej - na zalenoci siy termoelektrycznej od temperatury. Zjawisko termoelektryczne polega na powstawaniu siy termoelektrycznej w obwodzie zamknitym (tzw. termoogniwie), zoonym z dwch rnych przewodnikw metalowych w wyniku rnicy temperatur obu kocw (spoin) obwodu. W termoogniwie (rys. 1.2) metalem dodatnim A wzgldem drugiego B nazywa si metal, w ktrym prd termoelektryczny bdzie pyn od spoiny cieplejszej II do zimniejszej I. Do celw technicznych warto siy termoelektrycznej powstajcej w termoogniwie okrela wystarczajco dokadnie rwnanie:
t1<

t2
gdzie:

E = A(t2 - t1) + B(t - t )

t1 - temperatura zimnej spoiny w C, t2 - temperatura gorcej spoiny w C, A i B - wspczynniki stae dla danego termo ogniwa.

(1.1)

Rys. 1.2. Termoogniwo zoone z dwch przewodnikw

Jak wynika z rwnania (1.1), warto siy termoelektrycznej zaley od rodzaju materiaw termoogniwa oraz rnicy temperatur jego spoin. Sia termoelektryczna w termoogniwie jest proporcjonalna do rnicy temperatur obu spoin. Jeeli zaoymy, e temperatura jednej ze spoin, np. zmniejszej, bdzie staa t1 = const, to w rwnaniu otrzymamy tylko jedn niewiadom - temperatur cieplejszej spoiny t2. Oznacza to, e sia termoelektryczna bdzie proporcjonalna tylko do temperatury cieplejszej spoiny.

7
Jeeli nastpnie wczy si w miejscu spoiny zimniejszej miliwoltomierz, to bdzie mona mierzy nim si termoelektryczn. Otrzymuje si w ten sposb termometr termoelektryczny (rys. 1.3), w ktrym wychylenia miernika s proporcjonalne do mierzonej temperatury. Termopara (termoogniwo) jako cz skadowa termometru nosi nazw termoelementu, Rys. 1.3. Schemat termometru tera poszczeglne jego druty nazywane s termoelektrycznego moelektrodami. Poczenie termoelektrod S (rys. 1.3) nazywa si spoin miernicz (spoina gorca), a poczenia termoelektrod z miernikiem lub z przewodami czeniowymi Z - spoinami odniesienia (zimne koce). Spord wielu metali i stopw uywanych na termoelementy tylko nieliczne stosuje si do celw termometrycznych. Najczciej uywane termoelementy wraz z ich zakresem zastosowania podano w tablicy 1.1.
Tablica 1.1
Najczciej stosowane termoelementy Skad termoelementu Termoelektroda + -200 -200 0 0 0 Granice zastosowania [C] dolna trwaa 400 700 600 1000 1300 grna chwilowa 600 900 800 1300 1600 wraliwy na utlenianie wraliwy na utlenianie wraliwy na utlenianie wraliwy na gazy zawierajce siark wraliwy na zwizki siarki, krzemu i pary metali Uwagi

mied - konstantan elazo - konstantan nikielchrom - kopel nikielchrom - nikiel platynarod - platyna

Do analizy cieplnej stopw niskotopliwych zaleca si wykorzystywa termopary (termoelementy) elazo-konstantan.

1.3. Pojcie fazy, skadnika stopu i ukadu rwnowagi

Zmiany temperatury w czasie chodzenia i nagrzewania stopu zale od rodzaju powstajcych faz.

8
Faz nazywa si jednorodn pod wzgldem skadu i budowy cz ukadu rwnowagi, oddzielon od pozostaej czci powierzchni rozdziau, zwan granic faz. Na granicy faz skad i waciwoci zmieniaj si w sposb niecigy (skokowy). Rozrnia si fazy cieke i stae. Wrd faz staych wyrnia si czyste pierwiastki, roztwory stae i fazy midzymetaliczne. Skadnikami ukadu mog by zarwno pierwiastki, jak i fazy midzymetaliczne. Ukadem rwnowagi nazywa si zbir faz znajdujcych si w stanie rwnowagi. Przebieg krystalizacji stopw zaley od rodzaju skadnikw w nich wystpujcych: ich stenia, tworzcych si faz, a take warunkw fizycznychtemperatury i cinienia. Zwizek midzy liczb skadnikw i faz oraz liczb stopni swobody ukadu ujmuje regua faz Gibbsa.

l.4. Regua faz Gibbsa

Liczba stopni swobody ukadu jest to liczba czynnikw niezalenych, jak temperatura, cinienie oraz stenie skadnikw w stopie, wywoujcych zmian liczby faz w tym ukadzie. Przyjmujc, e w stopach metali nie zachodz reakcje chemiczne oraz e w rozpatrywanym zakresie temperatur cinienie jest stae, regua faz Gibbsa przyjmuje posta: S = m-f+l
gdzie: S - liczba stopni swobody ukadu, m - liczba skadnikw niezalenych (pierwiastki lub fazy midzymetaliczne), f - liczba faz.

(1.2)

Z zalenoci tej wynika, e powstanie nowe] fazy powoduje zmniejszenie liczby stopni swobody o jeden (w ukadach dwuskadnikowych S moe przyj trzy wartoci S = 0, S = 1 i S = 2). Wyjania to przykad. Metal znajdujcy si w stanie ciekym jest jednofazowy f = 1 (faza cieka) i liczba stopni swobody S = l - l + l = l. Natomiast podczas krystalizacji ukad jest dwufazowy f = 2 (faza cieka i staa) i posiada liczb stopni swobody S = 1- 2 + 1 = 0 , co oznacza, e fazy te mog by w rwnowadze tylko w staej temperaturze. Podczas krystalizacji wydziela si utajone ciepo krzepnicia i temperatura nie zmieni si do momentu, a faza cieka nie ulegnie cakowicie przemianie w sta i ukad nie stanie si ponownie jednozmiennym (S = 1).

9 1.5. Budowa, opis fazowy i strukturalny ukadw rwnowagi stopw dwuskadnikowych

Wyznaczone w wyniku analizy cieplnej temperatury przemian fazowych skadnikw ukadu oraz stopw o rnym ich steniu przenosi si do ukadu wsprzdnych temperatura-stenie, w efekcie czego powstaje wykres ukadu rwnowagi fazowej.

1.5.1. Ukad o nieograniczonej rozpuszczalnoci skadnikw w stanie staym Ukad ten powstaje wwczas, gdy skadniki stopw tworz roztwory stae cige rnowzowe. Nale do nich midzy innymi stopy: Au Ag, Au Bi, BiSb, CuNi, FeMn, FeNi. Przebieg krystalizacji poszczeglnych stopw ukadu przedstawiaj krzywe chodzenia (rys. 1.4a), za wykres rwnowagi fazowej zbudowany na ich podstawie pokazano na rysunku 1.4b. W powyszym ukadzie, w ktrym skadniki nazwano oglnie A i B, wyrni mona obszar, w ktrym wystpuje roztwr cieky L, obszar (L + ) oraz obszar roztworu staego . Fazami w tym ukadzie s metale A i B oraz

a) A A Temperatura L S=0 L 1 S=1 2 S=0 L B tA I B

b) I L 1 s c a 2 A Czas B A 10 20 30 40 50 60 70 80 90 B % wagowy B L+ Temperatura tB

b e

MIKROSTRUKTURA STOPU I a

Rys. 1.4. Budowa wykresu ukadu dwuskadnikowego o nieograniczonej rozpuszczalnoci skadnikw w stanie staym: a) - krzywe chodzenia, b) - wykres rwnowagi fazowej

10
roztwory: cieky L i stay . Linia tA1tB (pocztku krystalizacji) nazywa si lini likwidus, t A 2t B (koca krystalizacji) lini solidus. Proces krystalizacji roztworu staego z cieczy przebiega podobnie dla wszystkich stopw ukadu. Dlatego te omwiony zostanie przykadowo dla stopu I, chodzonego z obszaru roztworu ciekego L. Tworzce si w punkcie 1 zarodki krystalizacji (ilo stopni swobody S = 2 2 + 1 = 1) stanowi zarazem zarodki osi dendrytw 1} fazy , posiadaj skad chemiczny odpowiadajcy punktowi s i s bogate w skadnik A o wyszej temperaturze krzepnicia. W miar obniania temperatury midzy likwidusem i solidusem nastpuje stopniowe zapenianie przestrzeni midzydendrytycznych, przy czym skad roztworu a zmienia si wzdu linii solidusu, odcinek s 2, natomiast skad cieczy wzdu likwidusu, odcinek 1 e. W stopie I ilo fazy staej i ciekej L w obszarze midzy likwidusem i solidusem (punkt a) mona wyznaczy z reguy dwigni (rys. 1.4b). % = 100%, %L= 100% (1.3)

Wszystkie stopy w omawianym ukadzie w temperaturze otoczenia zbudowaane s wycznie z fazy a (rys. 1.4). 1.5.2. Ukad bez rozpuszczalnoci skadnikw w stanie staym z eutektyk Ukad ten tworz skadniki A i B wykazujce cakowit rozpuszczalno w stanie ciekym i brak rozpuszczalnoci w stanie staym. Przykadem mog by stopy: Cd-Bi, As-Pb, Cr-Mo, Zn-Sn lub Pb-Sn. Podobnie jak poprzedni, wykres ten mona skonstruowa w oparciu o krzywe chodzenia badajc temperatury przemian fazowych czystego skadnika A i kolejnych stopw skadnika A z rosnc zawartoci skadnika B, a w kocu czystego skadnika B (rys. 1.5). Krzepnicie roztworu ciekego L w stopie I odbywa si w temperaturach od t1 do tE. W temperaturze t1 rozpoczyna si krystalizacja pierwszych krysztaw metalu A, ktrych ilo wzrasta wraz ze spadkiem temperatury. Wystpujcy obok krysztaw metalu A roztwr cieky uboeje w ten metal, a jego skad chemiczny samoczynnie zmienia si od punktu 1 w temperaturze t1 do E w temperaturze tE. Zatem tu po osigniciu tempera-

Dendryt - kryszta o rozgazionej budowie choinkowej, wykazujcy zrnicowanie skadu chemicznego midzy jego wntrzem i powierzchni.

1)

11

a) A L A

b) I L III L II L B B L t2 tA t1 LA + L+A t
E

III

II tB

(L) 1 3 (A Et A+E t L

2 (L+B) L+B

A Temperatura Et Et

B Et

E B) Et+B

A+Et

Et

Et+B Czas

B A 10 20 30 40 50 60 70 80 90 B % wagowy B c) B %A B 0% % wagowy B A B I Udzia % skadnikw struktury 100% %A B A %Et A Et 0% % wagowy B B %B I Udzia % faz 100% A

MIKROSTRUKTURA Et I III

STOPW II

Et

Et

Rys. 1.5. Budowa wykresu ukadu dwuskadnikowego bez rozpuszczalnoci skadnikw w stanie staym z eutektyk: a) - krzywe chodzenia, b) - wykres rwnowagi fazowej, c) - wykres Sauveura. Opis fazowy wykresu podano w nawiasach

tury tE w stopie I wystpuj krysztay metalu A oraz roztwr cieky (L) o skadzie chemicznym punktu E. W tym momencie rozpoczyna si przemiana zwana eutektyczn. Polega ona na tym, i z roztworu ciekego o skadzie punktu E krystalizuj jednoczenie oba metale A i B. Przemian t mona zapisa w formie: LE (A + B) = E t

Drobnoziarnist mieszanin (A + B), tworzc si zawsze w staej temperaturze tE, nazywa si mieszanin eutektyczn lub krtko eutektyk Et, za temperatur tE - temperatur eutektyczn.

Temperatura

12
Jak ju zauwaono, w czasie tworzenia si eutektyki utrzymuje si staa temperatura tE. Rwnie skad chemiczny faz biorcych udzia w przemianie jest stay: A (100%A), B (100%B) i L (LE). Potwierdza to regua faz Gibbsa: S = 2 - 3 + 1 = 0. W temperaturach od tE do temperatury otoczenia w stopie I nie zachodz ju inne przemiany fazowe i mikrostruktura tego stopu skada si z krysztaw metalu A, ktry wykrystalizowa midzy punktami 1 - 3 , oraz mieszaniny eutektycznej Et powstaej w temperaturze tE. W skrcie mikrostruktur stopu I w temperaturze otoczenia mona opisa: A + E t . Przebieg krzepnicia stopu II jest podobny, z t jednak rnic, e krzepnicie rozpoczyna si od krystalizacji metalu B i w miar obniania si temperatury od t2 do tE skad chemiczny roztworu ciekego zmierza od punktu 2 do E. Po osigniciu przez roztwr cieky skadu punktu E krystalizuje take mieszanina eutektyczna zoona z drobnyh krysztaw metali A i B. Mikrostruktur stopu II w temperaturze otoczenia mona opisa: B + Et. Stop III pozostaje ciekym do temperatury tE, w ktrej z roztworu ciekego LE krystalizuje drobnoziarnista mieszanina eutektyczna (A+B) = Et. Omawiany wykres mona opisa dwojako: podajc wycznie rodzaj faz lub uwzgldniajc dodatkowo ich morfologi. W pierwszym wypadku uywa si okrelenia: opis fazowy. Na wykresie w nawiasach podano fazy wystpujce w obszarach ograniczonych grubymi liniami (rys. 1.5b): (L), (L+A), (L+B) i (A + B). Opis, ktry uwzgldnia obecno produktw przemiany eutektycznej Et = (A+B), nazwano strukturalnym. Jest on pomocny przy ocenie struktury stopw w badaniach mikroskopowych. Mimo e wszystkie stopy tego ukadu w temperaturze otoczenia zawieraj fazy A i B, ich struktura jest rna: A + Et (stopy podeutektyczne), Et (stopy eutektyczne) i B + Et (stopy nadeutektyczne). Powyej temperatury tE opis strukturalny nie rni si od fazowego, poniewa fazy: roztwr cieky L, metale A i B s rwnie skadnikami struktury. Relacje ilociowe midzy fazami lub skadnikami struktury i skadem chemicznym mona okreli na podstawie wykresw Sauveura przedstawionych na rysunku 1.5c.

13
1.5.3. Ukad z ogranicznon rozpuszczalnoci skadnikw w stanie staym z eutektyk Ukad taki tworz: Al z Ge, Zn z Mg, Ag z Cu, Cu z Sn, ktre wykazuj cakowit rozpuszczalno w stanie ciekym oraz ograniczon w stanie staym. Ograniczona rozpuszczalno metalu B w metalu A w stanie staym polega na tym, i tylko pewna ilo atomw metalu B moe by rozmieszczona w sieci przestrzennej metalu A. Podobnie jak w poprzednich ukadach, wykres ten mona skonstruowa badajc temperatury przemian fazowych czystego metalu A i kolejnych stopw metalu A z rosnc zawartoci metalu B, a w kocu czystego metalu B (rys. 1.6). Stop I krzepnie w temperaturach midzy punktami 1 2, czego produktem s krysztay roztworu staego . Od punktu 2 do 3 skad chemiczny roztworu staego nie ulega zmianie. W temperaturach niszych od punktu 3 rozpuszczalno skadnika B w roztworze zmniejsza si wraz ze spadkiem

Rys. 1.6. Budowa wykresu ukadu dwuskadnikowego z ograniczon rozpuszczalnoci skadnikw w stanie staym zeutektyk: a) - krzywe chodzenia, b) - wykres rwnowagi fazowej. Opis fazowy wykresu podano w nawiasach

14
temperatury wzdu linii DH. Nadmiar skadnika B wydziela si w obrbie granic ziarn roztworu a w postaci fazy wtrnej II. Przebieg krzepnicia stopu II w temperaturach midzy likwidusem i solidusem jest podobny jak w stopie I W tych warunkach krystalizuje roztwr , ktrego skad chemiczny wraz ze spadkiem temperatury samoczynnie zmienia si od punktu 5 do punktu D w temperaturze tE. Natomiast skad chemiczny roztworu ciekego L w podobny sposb zmienia swj skad od punktu 3 do E. Po osigniciu przez roztwr cieky skadu punktu E i temperatury tE zachodzi przemiana eutektyczna (analogicznie przebiega w stopie III), w wyniku ktrej krystalizuj jednoczenie roztwory graniczne (skad punktu D) i (skad punktu C). Przemian eutektyczna w tym ukadzie mona zapisa w formie:

Poniej temperatury przemiany eutektycznej z roztworw staych granicznych a i b, zarwno pierwotnych (wydzielonych przed przemian eutektyczna), jak i wchodzcych w skad eutektyki Et = (+), na skutek zmniejszania si rozpuszczalnoci wzajemnej skadnikw A i B wydzielaj si krysztay II i bII. Fazy te dokrystalizowuj do ziarn roztworw i w eutektyce i najczciej nie mona ich odrni w badaniach metalograficznych mikroskopowych. Przebieg krzepnicia stopw IV i V jest podobny jak stopw I i II. Opis fazowy omawianego wykresu ukadu rwnowagi (rys. 1.6b) podano w nawiasach: (L), (L + ), (), () i (+). Opis strukturalny uwzgldnia obecno produktw przemiany eutektycznej Et = (+) oraz wydziele wtrnych II i II. W stanie staym dokonuje podziau na stopy eutektyczne o strukturze Et = (+), podeutektyczne + E t oraz nadeutektyczne o strukturze E t +. W opisie strukturalnym wykresu naley rwnie wyrni pola pod liniami zmiennej rozpuszczalnoci DH i CN, ktre opisano odpowiednio +II i +II. Na podstawie opracowanych wykresw rwnowagi faz mona odczyta zakresy stabilnoci faz ciekych i staych wystpujcych w danym ukadzie w zalenoci od temperatury i skadu chemicznego poszczeglnych jego stopw, jak rwnie dokona opisu mikrostruktury, prognozowa niektre waciwoci oraz zaprojektowa procesy obrbki cieplnej wybranych stopw.

2. POMIARY TWARDOCI
Waciwoci mechaniczne s to cechy materiau, ktre decyduj o jego zdolnoci do przeciwstawienia si dziaaniu rnych obcie mechanicznych. W celu ich okrelenia stosuje si najczciej prby statyczne rozcigania, zginania, ciskania, skrcania oraz twardoci. Prby twardoci s najbardziej rozpowszechnione. Tumaczy si to: atwoci ustalenia zwizku pomidzy wynikami pomiarw twardoci i innych waciwoci mechanicznych, szybkoci, atwoci i dokadnoci pomiarw, moliwoci wykonania pomiarw w warunkach, w ktrych badania innych waciwoci mechanicznych nie mog by przeprowadzone, nieznacznym uszkodzeniem badanych prbek lub wyrobw, prostot konstrukcji przyrzdw pomiarowych. W praktyce przemysowej twardo jest czsto jedynym kryterium oceny poprawnoci przeprowadzonych operacji obrbki cieplnej lub cieplno-chemicznej. Na stanowiskach kontroli, wyposaonych w twardociomierze, sprawdza si, czy twardo wyrobw odpowiada wymaganiom kart technologicznych. Pierwsz skal, opracowan w 1811 roku do pomiaru twardoci mineraw, bya skala Mohsa (rys. 2.11). Tworzy j 10 mineraw o wzrastajcej twardoci: 1) talk, 2) gips, 3) kalcyt, 4) fluoryt, 5) apatyt, 6) ortoklaz, 7) kwarc, 8) topaz, 9) korund, 10) diament. Jeeli dany minera mona atwo zarysowa ortoklazem i z trudnoci apatytem, a sam z trudnoci rysuje apatyt, to twardo jego okrela si liczb 5. Jeeli jest rysowany przez ortoklaz, a rysuje apatyt, to twardo jego wyraa si liczb uamkow 5,5. Do bada twardoci metali stosuje si prby polegajce na wgniataniu rnych wgbnikw w gadk powierzchni, przy okrelonym obcieniu i przez okrelony czas. Std, twardo metali i stopw mona okreli jako miar oporu stawianego przy wciskaniu wgbnika lub miar oporu przeciw odksztaceniom trwaym. W zalenoci od rodzaju oporu, jaki stawia materia, prby twardoci dzieli si na:

16 statyczne, podczas ktrych opr materiau spowodowany dziaaniem obcienia statycznego jest zwizany z odksztaceniem plastycznym, dynamiczne, podczas ktrych opr materiau wywoany dziaaniem obcienia udarowego jest zwizany z odksztaceniem plastycznym lub sprystym, zarysowania, w ktrych opr materiau jest zwizany z jego zarysowaniem.
Tablica 2.1
Klasyfikacja prb twardoci Brinella PN-91/H-04350 Vickersa PN-91/H-04360 Rockwella PN-91/H-04365 Knoopa Grodziskiego Poldi Shore'a

statyczne

PRBY TWARDOCI
dynamicznie zarysowania

W grupie statycznych sposobw pomiaru twardoci, w zalenoci od obcienia wgbnika, wyrnia si pomiary makrotwardoci (obcienie od 10 do 29420 N) oraz pomiary mikrotwardoci (obcienie poniej 10 N). Makrotwardo jest wypadkow twardoci wszystkich skadnikw struktury materiau. Wynika to ze stosunkowo duego obszaru objtego pomiarem. Pomiary mikrotwardoci stosowane s natomiast dla wyznaczenia twardoci poszczeglnych skadnikw strukturalnych stopu (wymiary odcisku rzdu mikrometrw). Najbardziej rozpowszechnione s statyczne metody pomiaru twardoci: Brinella, Vickersa, Rockwella oraz metoda dynamiczna - Poldi.

2.1. Pomiar twardoci metali sposobem Brinella 2.1.1. Zasada pomiaru Pomiar twardoci sposobem Brinella polega na wciskaniu w badan prbk, z si F prostopad do badanej powierzchni, twardej kulki stalowej lub z wglikw spiekanych o rednicy D rwnej 10, 5, 2,5, 2 lub 1 mm. Twardo wyraa si stosunkiem obcienia siy F do powierzchni kulistej czaszy trwaego odcisku S. Pole powierzchni odcisku oblicza si na podstawie

17

Rys. 2.1. Schemat pomiaru twardoci sposobem Brinella: a) podczas obcienia, b) po odcieniu: 1 - kulka, 2 - element obciajcy, 3 - badany materia, 4 - odcisk

pomiaru rednicy trwaego odcisku d (rys. 2.1). Twardo Brinella wyraa si wzorem:

sia F w [N]. Dla uniknicia pracochonnych oblicze zostay uoone tablice, z ktrych na podstawie wymiaru rednicy odcisku, rednicy kulki i obcienia odczytuje si twardo. 2.1.2. Prbka Przed przystpieniem do pomiaru twardoci naley odpowiednio przygotowa prbk, przestrzegajc nastpujcych zasad: ksztat prbki moe by dowolny, pod warunkiem zastosowania do pomiarw odpowiedniego stolika przedmiotowego, zapewniajcego prostopado powierzchni pomiarowej do kierunku dziaania obcienia oraz stabilne pooenie prbki bez odksztace sprystych i przesuni pod wpywem obcienia; powierzchnia danego przedmiotu powinna by paska, rwna oraz oczyszczona ze zgorzeliny, smaru itp. Dopuszcza si lady obrbki mechanicznej, jeeli moliwy jest pomiar rednicy odcisku z wymagan dokadnoci; grubo prbki powinna by co najmniej 8 razy wiksza ni gboko odcisku h. Naley tak dobra rednic kulki i obcienie, aby po drugiej stronie prbki nie wystpoway lady odksztace.

18
2.1.3. Warunki pomiaru W zakresie do 450 HB stosuje si kulki stalowe hartowane. Powyej tej twardoci odksztacenie spryste kulki (spaszczenie) zaczyna zakca pomiar, dajc pytszy odcisk o wikszej rednicy, co zania wynik. W wypadku materiaw twardszych (do 650 HB) stosuje si kulki z wglikw spiekanych. Zaleca si stosowanie kulki o rednicy D = 10 mm, a jeeli grubo prbki na to nie pozwala, kulki o rednicy mniejszej, lecz moliwie najwikszej dopuszczalnej. rednica odcisku d powinna zawiera si w granicach: 0,24 D < d < 0,6D (2.2)

Zbyt may odcisk daje nieostr krawd, co uniemoliwia dokadny pomiar. Przy zbyt duym odcisku natomiast materia prbki zaczyna pyn na boki. Wynik pomiaru trwadoci Brinella zaley od wielkoci obcienia (rys. 2.2). Badania twardoci tej samej prbki przy rnych obcieniach i jednakowej rednicy kulki daj rne wyniki. Podobnie - pomiary przy staym obcieniu i rnych rednicach kulek. Jednakowe wyniki otrzymuje si wwczas, gdy stosunek obcienia do kwadratu rednicy kulki jest stay. Std, wartoci siy obciajcej F dla kulek o rednicy D uzaleniono od staej obcienia K: F = 9,807 KD 2 (2.3)

W tablicy obcie (tabl. 2.2) staa K przyjmuje znormalizowane wartoci: 30, 15, 10, 5, 2,5; 1,25 lub 1. Dla jednakowej wartoci staej K, przy podanych wartociach F i D, otrzymuje si jednakowe wyniki pomiaru

Rys. 2.2. Twardo Brinella w zalenoci od obcienia przy jednakowej rednicy kulki

19
Tablica 2.2 Wielko siy obciajcej F w zalenoci od rednicy kulki D i staej obcienia K

rednica kulki D [mm]

Staa obcienia K (HBS.. lub HBW..) 30 15 10 5 2,5 1,25 1 30 10 5 2,5 1,25 1 30 10 5 2,5 1,25 1 30 10 5 2,5 1,25 1 30 10 5 2,5 1,25 1

Sia obciajca F [N] 29 420 14 710 9 807 4 903 2 452 1 226 980,7 7 355 2 452 1 226 612,9 306,5 245,2 1 839 612,9 306,5 153,2 76,61 61,29 1 177 392,3 196,1 98,07 49,03 39,23 294,2 98,07 49,03 24,52 12,26 9,807

10

2,5

20
Tablica 2.3 Staa obcienia K w zalenoci od rodzaju materiau badanej prbki i jego twardoci

Zalecana warto K 30

Twardo Brinella Rodzaj badanego materiau (HBS.. lub HBW..) 96650 - stal - eliwo i stopy niklu, tytanu, kobaltu itd. o twardoci powyej 140 jednostek Brinella - mied i stopy miedzi o twardoci powyej 200 jednostek Brinella - mied i stopy miedzi o twardoci 50300 jednostek Brinella - metale lekkie i ich stopy oraz stopy oyskowe o twardoci powyej 50 jednostek Brinella - eliwo i stopy niklu, tytanu, kobaltu itd. o twardoci poniej 140 jednostek Brinella - mied i stopy miedzi o twardoci 35 lub 200 jednostek Brinella - metale lekkie i ich stopy o twardoci powyej 80 jednostek Brinella - mied i stopy miedzi o twardoci poniej 35 jednostek Brinella - metale lekkie i ich stopy oraz stopy oyskowe o twardoci 35 do 80 jednostek Brinella - metale lekkie i ich stopy oraz stopy oyskowe o twardoci poniej 35 jednostek Brinella - ow, cyna, stopy oyskowe oraz inne metale o twardoci poniej 20 jednostek Brinella

15

50325

10

32200

16100

2,5

850

1,25 1

425 3,220

21
twardoci Brinella. Warto staej obcienia K naley dobra w zalenoci od spodziewanej twardoci badanej prbki, tak aby uzyska wielkoci odciskw w granicach okrelonych zalenoci 2.2. Wytyczne doboru staej K w zalenoci od rodzaju materiau prbki i spodziewanej twardoci podano w tablicy 2.3. Na kadej prbce naley wykona co najmniej 3 pomiary, zwracajc uwag, by odstp rodkw ssiednich odciskw by wikszy od 4-krotnej rednicy odcisku, a odstp rodka odcisku od krawdzi prbki by wikszy od 2,5-krotnej rednicy odcisku. Prbk naley obcia rwnomiernie bez wstrzsw do danej siy w cigu 28 sekund, liczc od chwili zetknicia kulki z prbk. Czas dziaania cakowitej siy obciajcej, w zalenoci od oczekiwanej twardoci badanej

prbki, powinien by zgodny z podanym w tablicy 2.4.

Tablica 2.4 Czas dziaania cakowitej siy obciajcej w zalenoci od oczekiwanej twardoci badanej prbki Twardo Brinella HB.. (HBS.. lub HBW..) do 10 powyej 10 do 35 powyej 35 do 100 powyej 100 Czas obcienia s 180 120 30 10 do 15

2.1.4. Zasada zapisu twardoci

Wartoci liczbowe twardoci uzyskane przy uyciu kulki stalowej uzupenia si symbolami HB lub HBS, a wartoci twardoci uzyskane przy uyciu kulki z wglikw spiekanych - HBW. Symbole te uzupenia si dalszymi liczbami okrelajcymi warunki badania, wyraajcymi kolejno: rednic kulki D, wielko siy obciajcej (0,102 F) i czas dziaania siy obciajcej t - o ile s one inne ni standardowe (D = 10 mm, F = 29420 N, t = 1015 s).

22
Np. 220 HBS lub 220 HB - twardo Brinella 220 zmierzona przy uyciu kulki stalowej w warunkach standardowych, 540 HBW/5/750 - twardo Brinella 540 zmierzona przy uyciu kulki z wglikw spiekanych o rednicy 5 mm przy obcieniu F 7355 N przez 1 0 - 1 5 s.

2.1.5. Wady i zalety pomiaru twardoci sposobem Brinella Wady: dua pracochonno pomiarw, brak moliwoci pomiarw twardoci wyrobw twardych, drobnych oraz cienkich warstw powierzchniowych, moliwo uszkodzenia powierzchni badanego przedmiotu ze wzgldu na due obcienie wgbnika. Zalety: twardo Brinella materiaw cigliwych mona uzaleni od ich wytrzymaoci na rozciganie, jedna skala twardoci dla wszystkich materiaw, moliwo pomiaru twardoci stopw wielofazowych, Ostatni zalet sposb Brinella zawdzicza duej powierzchni odcisku kulki (rys. 2.3), ktry obejmuje wszystkie skadniki strukturalne wystpujce w stopie, dajc redni ich twardo. W innych sposobach pomiaru, gdzie stosowane s ostre wgbniki, dajce mae odciski, istnieje prawdopodobiest wo wcinicia w skadnik mikki lub twardy struktury stopu, co daje bdny wynik. Ma to szczeglne znaczenie przy pomiarze twardoci eliw i mikkich stopw wielofazowych (np. oyskowych).

Rys. 2.3. Porwnanie wielkoci odcisku w sposobie pomiaru twardoci Brinella i Rockwella

23
2.1.6. Zaleno twardoci Brinella od wytrzymaoci na rozciganie Dla stali wglowych podeutektoidalnych istnieje przybliona zaleno pomidzy twardoci Brinella a wytrzymaoci na rozciganie Rm [kG/mm 2 ]. Rm = HB (2.4)

Wspczynnik zaley od stosunku granicy plastycznoci Re do wytrzymaoci na rozciganie Rm stali. Ze wzrostem stosunku Re/Rm od 0,5 do 0,9, wspczynnik zmienia si od 0,36 do 0,34. Wartoci wynikajce z zalenoci (2.4) dla stali ujto w tablicy zamieszczonej w PN-93/-04357. Wartoci te maj jedynie charakter orientacyjny. Danych z tablicy nie mona stosowa dla stali hartowanych powierzchniowo, nawglonych czy po zgniocie na zimno.

2.2. Pomiar twardoci metali sposobem Vickersa

2.2.1. Zasada pomiaru Przy pomiarze twardoci sposobem Vickersa wgbnikiem jest diamentowy ostrosup o podstawie kwadratu i kcie dwuciennym przy wierzchoku rwnym 136. Pomiar twardoci sposobem Vickersa polega na wciskaniu wgbnika w pask, i dostatecznie gadk powierzchni przedmiotu, pod obcieniem F prostopadym do tej powierzchni przez okrelony czas t. Po odcieniu mierzy si dugo przektnych d1 i d2 odcisku powstaego na powierzchni prbki (rys. 2.4). Twardo Vickersa wyraa si stosunkiem siy F do pola powierzchni odcisku, obliczonego z redniej arytmetycznej wartoci dugoci przektnych d.

(2.5)
sia F w [N].

Rys. 2.4. Schemat pomiaru twardo ci sposobem Vickersa: a) podczas obcienia, b) odcisk; 1 - wgbnik, 2 - sia obciajca, 3 - prbka, 4 - odcisk

24
Przektne odcisku d1 i d2 mierzy si z dokadnoci do 0,001 mm. Obliczanie twardoci wg wzoru (2.5) nie jest konieczne, poniewa twardoci Vickersa w funkcji dugoci przektnej d dla rnych obcie F znajduj si w tablicach w PN-91/H-04360. Pomiaru dugoci przektnych dokonuje si za pomoc ukadu optycznego wbudowanego w twardociomierz. 2.2.2. Prbka Ze wzgldu na du precyzj pomiaru prbk naley przygotowa szczeglnie starannie. Powierzchnia w miejscu pomiaru powinna by paska, a jej chropowato nie moe przekracza 2,5 mm wg parametru Ra (prbki naley szlifowa na papierach ciernych i polerowa). Takie przygotowanie prbki gwarantuje dobr widoczno maego odcisku w ukadzie optycznym twardociomierza. Grubo prbki lub badanej warstwy powinna wynosi co najmniej 1,5 d. 2.2.3. Warunki pomiaru Zalecan si obciajc wgbnik F jest 294 N. Dopuszcza si rwnie stosowanie nastpujcych obcie: w zakresie maych obcie - 1,96; 2,94; 4,90; 9,80; 19,61; 24,52; 29,42 N; w zakresie duych - 49,3; 98,07; 196,1; 490,3; 980,7 N. Czas dziaania obcienia, liczony od momentu osignicia cakowitej siy F obciajcej wgbnik, powinien wynosi 1015 s. Dla niektrych materiaw dopuszcza si przyjcie duszych czasw. Na kadej prbce naley wykona co najmniej trzy odciski. Odlego midzy rodkiem odcisku i krawdzi prbki nie powinna by mniejsza ni 3d. Odlego midzy rodkami ssiednich odciskw nie powinna by mniejsza ni 3d dla stali i stopw miedzi oraz 6d dla metali lekkich. 2.2.4. Zasada zapisu twardoci Oznaczenie jednostki twardoci Vickersa HV uzupenia si liczbami, okrelajcymi wielko siy obciajcej wgbnik (w KG) i czas dziaania cakowitej siy obciajcej wgbnik, jeli jest inny ni standardowy 1015 s. np.: 550 HV30 - twardo Vickersa 550 zmierzona przy obcieniu wgbnika si 294,2 N przez 1 0 - 1 5 s, 550 HV/l/20 - twardo Vickersa 550 zmierzona przy obcieniu wgbnika si 9,80 N przez 20 s.

25 Wady:
dua pracochonno ze wzgldu na konieczno starannego przygotowania prbek, znaczny czas pomiaru, maa wydajno, skomplikowana konstrukcja twardociomierza, wymagajca fachowej obsugi, znaczny wpyw chropowatoci prbki na wynik pomiaru.

Zalety:
moliwo pomiaru twardoci metali mikkich i twardych, moliwo pomiaru twardoci cienkich warstw powierzchniowych i drobnych przedmiotw, dua dokadno pomiarw, jedna skala twardoci dla wszystkich materiaw, w zakresie niskich twardoci skala twardoci Vickersa pokrywa si ze skal Brinella. Kt dwucienny ostrosupa = 136 zosta tak dobrany, aby twardo Vickersa bya zbliona do twardoci Brinella. Przy pomiarze twardoci sposobem Brinella rednica d odcisku w wikszoci przypadkw jest zawarta w granicach 0,25D do 0,50D, a wic rednia warto rednicy odcisku rwna si 0,375D, co odpowiada ktowi rozwarcia stycznych 136 (rys. 2.5). Taka geometria wgbnika Rys. 2.5. Kat rozwarcia styczdaje zgodno twardoci w skali Brinella i Vickersa nych w przypadku kiedy d/D = 0,375 a do 300HV (rys. 2.8).

2.3. Pomiar twardoci metali sposobem Rockwella

2.3.1. Zasada pomiaru Pomiar polega na dwustopniowym wciskaniu wgbnika si wstpn Fo i si gwn F1 w badan prbk przy okrelonych warunkach obcienia. W metodzie Rockwella stosuje si trzy rodzaje wgbnikw (tabl. 2.5): stoek diamentowy o kcie wierzchokowym 120 (skale A, C, D), kulk stalow o rednicy 1,588 mm (skale B, F, G), kulk stalow o rednicy 3,175 mm (skale E, H, K). Podstaw okrelenia twardoci Rockwella jest pomiar trwaego przyrostu gbokoci odcisku (trwaego odksztacenia). Wynik odczytuje si w jednostkach twardoci HR na odpowiednio wyskalowanym czujniku zegarowym.

26

Rys. 2.6. Schemat pomiaru twardoci sposobem Rockwella; Fo, F1 - obcienie wstpne i gwne, ho - gboko odcisku pod obcieniem si wstpn, h1 - przyrost gbokoci odcisku pod obcieniem si gwn, e - trway przyrost gbokoci odcisku, mierzony pod obcieniem si wstpn

Zasad pomiaru twardoci przedstawiono na rys. 2.6. Obcienie wstpne Fo powoduje docinicie wgbnika do prbki oraz skasowanie wszystkich luzw w ukadzie mechanicznym twardociomierza. Wgbnik zajmuje pozycj na linii odniesienia na gbokoci ho od powierzchni prbki. Po ustawieniu wskazwki czujnika zegarowego w pooeniu pocztkowym, przykada si obcienie gwne F1. Wgbnik zostaje wcinity na gboko h1 od linii odniesienia. Po upywie okrelonego czasu (pkt. 2.3.3) podnosi si dwigni obcienie gwne, pozostawiajc wstpne. Na skutek zaniku odksztacenia sprytego, wgbnik unosi si i zajmuje pozycj na gbokoci e - jest to trway przyrost gbokoci odcisku. Warto e mierzy si w jednostkach odpowiadajcych wielokrotnociom 0,002 mm. Przyjto, e maksymalna gboko odcisku, odpowiadajca twardoci rwnej zeru, wynosi 0,20 mm dla skal A, C, D oraz 0,26 mm dla skal B, E, F, G, H, K, co odpowiada kolejno 100 i 130 jednostkom. Std twardo w skalach A, C, D okrela zaleno: HR = 100 - e , dla pozostaych skal zaleno: HR = 130 e.

27
2.3.2. Prbka Ksztat prbki moe by dowolny, pod warunkiem zastosowania do pomiarw twardociomierza ze stolikiem zapewniajcym prostopado powierzchni pomiarowej do kierunku dziaania obcienia. Prbka nie musi by specjalnie przygotowana, wane jest tylko, by badana powierzchnia oraz powierzchnia przeciwlega byy oczyszczone ze zgorzeliny i zanieczyszcze. Grubo prbki lub badanej warstwy nie powinny by mniejsza ni 10-krotna warto trwaego przyrostu gbokoci e. 2.3.3. Warunki pomiaru Dobr skali w sposobie Rockwella zaley od rodzaju materiau oraz przewidywanej twardoci. Orientacyjne przykady zastosowania w pomiarach twardoci skal: A, B, D, E, F, G, H, K przedstawiono w tablicy 2.6. Dla stali najczciej wykorzystywane s skale B i C. Wartoci si obciajcych wgbnik oraz zakres twardoci dla poszczeglnych skal zestawiono w tablicy 2.5.
Tablica 2.5
Siy obciajce wgbnik oraz zakres twardoci dla poszczeglnych skal w sposobie Rockwella Skala twardoci Rockwella Symbol twardoci Rockwella HRA C D B F G E H K HRC HRD HRB HRF HRG HRE HRH HRK kulka stalowa f 3,175 mm Obcienie wgbnika N Posta i materia sia sia sia wgbnika wstpgwna cakowita na Fo F = Fo + F 1 F1 stoek diamentowy o kcie wierzchokowym 120 kulka sta98,07 lowa f 1,588 mm 490,3 1373 882,6 882,6 490,3 1373 882,6 490,3 1373 588,4 1471 980,7 980,7 588,4 1471 980,7 588,4 1471 Zastosowanie do pomiaru w zakresach 2 0 8 8 HRA 2 0 7 0 HRC 4 0 7 7 HRD 20100 HRB 60100 HRF 3 0 9 4 HRG 70100 HRE 80100 HRH 40100 HRK

28
Tablica 2.6
Orientacyjne przykady zastosowania w pomiarach twardoci Rockwella skal A, B, C, D, E, F, G, H, K
Skala twardoci A

Orientacyjne przykady stosowania do stali wglowych i stopowych w stanie hartowanym i ulepszonym cieplnie, do cienkich wyrobw stalowych, przedmiotw stalowych pytko utwardzonych przez nawglanie, do wglikw spiekanych oraz innych stopw o twardoci 6080 HRA do wyrobw z mikkich stali, do stali wglowych i stopowych w stanie zamikczonym lub normalizowanym, eliwa cigliwego, stopw miedzi, stopw aluminium oraz innych stopw metali nieelaznych o twardoci 30100 HRB do materiaw twardszych ni 100 HRB, np. do stali wglowych i stopowych w stanie hartowanym lub ulepszonym cieplnie, wyrobw stalowych gboko utwardzonych przez nawglanie, twardych odleww eliwnych, perlitycznego eliwa cigliwego, tytanu oraz innych materiaw i stopw o twardoci 2067 HRC do cienkich wyrobw stalowych, przedmiotw stalowych rednio gboko utwardzonych przez nawglanie, perlitycznego eliwa cigliwego do odleww eliwnych, aluminium, stopw magnezu, metali i stopw . oyskowych do stali wglowych i stopowych w stanie zmikczonym lub normalizowanym, wyarzonych stopw miedzi oraz innych stopw metali nieelaznych, do mikkich blach cienkich o twardoci 60100 HRF do eliwa cigliwego, stopw miedziowo-niklowych i stopw miedziowocynkowych; w celu uniknicia spaszczenia kulki naley ograniczy do gry zakres pomiaru do 92 HRG do aluminium, cynku i oowiu do metali i stopw oyskowych oraz innych bardzo mikkich i cienkich materiaw metalowych

H K

29
Odlego rodkw dwch ssiednich odciskw powinna odpowiada co najmniej czterokrotnej rednicy odcisku, lecz nie powinna by mniejsza ni 2 mm. Odlego midzy rodkiem odcisku a krawdzi prbki powinna odpowiada co najmniej dwu i pkrotnej rednicy odcisku, lecz nie powinna by mniejsza ni 1 mm. Czas obcienia wgbnika si gwn F1 powinien wynosi: 1 3 s - dla metali nie wykazujcych postpujcego odksztacenia plas tycznego pod obcieniem F1 (wyrane zatrzymanie wskaza urzdzenia pomiarowego). 10 15 s - dla metali, ktre wykazuj postpujce odksztacenie plastyczne pod obcieniem F 1 . Wartoci twardoci Rockwella odczytuje si bezporednio z odpowiednio wyskalowanej tarczy czujnika zegarowego po zdjciu obcienia gwnego. W wikszoci twardociomierzy na tarczy czujnika naniesione s dwie skale przesunite wzgldem siebie o 30 dziaek. Skali zewntrznej (czarnej) uywa si do prb, w ktrych wgbnikiem jest stoek diamentowy, a wewntrznej (czerwonej) do prb, w ktrych wgbnikiem jest kulka stalowa. 2.3.4. Zasada zapisu twardoci Symbol jednostki twardoci Rockwella HR uzupenia si liter, okrelajc skal, wg ktrej wykonano pomiar: A, B, C, D, E, F, G, H, K oraz - na pocztku zapisu - liczbowym wynikiem pomiaru. Np.: 62 HRC - twardo Rockwella 62 zmierzona w skali C (przy za stosowaniu wgbnika diamentowego w postaci stoka), 88 HRB - twardo Rockwella 88 zmierzona w skali B (przy zastoso waniu wgbnika w postaci kulki stalowej). 2.3.5. Wady i zalety pomiaru twardoci sposobem Rockwella Wady: niemoliwo bezporedniego porwnania poszczeglnych skal, duy wpyw niepoprawnego ustawienia przedmiotu oraz czystoci badanej powierzchni na wynik pomiaru, mniejsza dokadno pomiarw ni w innych metodach. Zalety: szybko wykonania pomiaru, szeroki zakres pomiarowy - dla metali mikkich i twardych,

30
moliwo automatyzacji pomiarw, prostota wykonywania pomiarw.

2.4 Pomiar twardoci metali sposobem Poldi

Najbardziej rozpowszechnionym dynamicznym sposobem pomiaru twardoci metali jest sposb opracowany przez Hut Poldi.

a) 5

4 1

b)
Prbka wzorcowa 90o

2
90

d2

Badany przedmiot Rys. 2.7. Pomiar twardoci sposobem Poldi: a) motek, b) schemat pomiaru; 1 - uchwyt, 2 - oprawka kulki, 3 - pytka wzorcowa, 4 - sworze, 5 - spryna

Motek Poldi (rys. 2.7) skada si z obudowy, w ktrej jest umieszczony ruchomy sworze, oparty jednym kocem o pytk wzorcow. Z drugiej strony pytka wzorcowa oparta jest na stalowej kulce o rednicy 10 mm. Pomiar twardoci polega na rwnoczesnym wykonaniu odciskw w badanym materiale i pytce wzorcowej przez uderzenie motkiem o masie 500 g w ruchomy sworze. Po zmierzeniu rednic odciskw, d - w badanej prbce i dw w prbce wzorcowej, szukana twardo moe by obliczona w skali Brinella z zalenoci: (2.6)
gdzie: HBW - twardo prbki wzorcowej.

Motek Poldi ma zastosowanie wszdzie tam, gdzie nie mona zastosowa statycznych metod pomiaru twardoci, np. w magazynach stali lub dla przedmiotu bardzo duych.

31 2.5. Porwnanie twardoci metali wyznaczonej rnymi sposobami

Twardo metali jest funkcj wielu czynnikw zewntrznych, a w szczeglnoci zaley od ksztatu i wymiarw zastosowanego wgbnika. Std wyniki pomiarw twardoci przeprowadzonych rnymi metodami mog by porwnywane midzy sob tylko przy zastosowaniu tablic przeliczeniowych lub wykresw uzyskanych dowiadczalnie. Takie porwnanie ma zaledwie charakter orientacyjny i naley je stosowa tylko w przypadkach, gdy nie mona bezporednio zmierzy twardoci wymaganym sposobem. Tablice porwnawcze twardoci Brinella, Vickersa i Rockwella dla stali i staliwa s znormalizowane i zamieszczone w PN-93/H-04357. Na rys. 2.8; 2.9; 2.10 przedstawiono najwaniejsze wykresy porwnawcze skal twardoci. Pola zakreskowane ukazuj rozrzut porwnywanych wartoci. Rys. 2.11 przedstawia zakres twardoci podstawowych materiaw konstrukcyjnych wyraony w rnych skalach.

Kulka stalowa

Kulka z wglikw spiekanych

Kulka nieodksztacalna

Twardo , HB

Rys. 2.8. Porwnanie skal twardoci Vickersa i Brinella

32

Twardo, HRC Rys. 2.9. Porwnanie skal twardoci Vickersa i Rockwella HRC

Twardo, HB

Twardo, KB

Rys. 2.10. Porwnanie skal twardoci Brinella i Rockwella HRB i HRC

33

diament

korund topaz kwarc

stal

azotowana

narzdzia skrawajce pilnik ortoklaz apatyt stale zwyke wyarzone fluoryt kalcyt mosidze i stopy Al

gips

tworzywa sztuczne

talk twardo Mohsa Rys. 2.11. Zakres twardoci podstawowych materiaw konstrukcyjnych

34 2.6. Bdy pomiarw twardoci i ich przyczyny

W celu uzyskania poprawnego wyniku pomiaru twardoci niezbdny jest nie tylko wybr prawidowego sposobu i warunkw pomiaru. Wymaga si rwnie odpowiedniego doboru miejsca pomiaru, przygotowania powierzchni pomiarowej, znajomoci rde bdw pomiaru oraz zapewnienia dokadnoci wskaza twardociomierza. W warunkach przemysowych sposb i warunki pomiaru okrelone s dokumentacj techniczn lub odpowiednimi przepisami odbiorczymi. W innych wypadkach naley zawsze dy do stosowania znormalizowanych statycznych metod pomiaru. Przystpujc do pomiarw naley sprawdzi dokadno wskaza twardociomierza. Najatwiej to zrobi mierzc twardo pytek wzorcowych, ktre z reguy s na wyposaeniu twardociomierza. Pytki wzorcowe maj okrelon twardo mierzon jedn metod przy ustalonym obcieniu i rodzaju wgbnika. Jeeli wynik pomiaru rni si od wartoci podanej na pytce, to naley sprawdzi stan techniczny twardociomierza. Szczegln uwag naley zwrci na wgbnik. Nawet niewielkie odchyki ksztatu i wymiarw mog powodowa znaczne bdy pomiaru. Wykorzystywanie do pomiarw uszkodzonych wgbnikw, np. ostrosupw lub stokw diamentowych wykruszonych w wyniku zej obsugi lub kulek stalowych spaszczonych podczas wgniatania ze zbyt du si, jest niedopuszczalne. Znaczny wpyw na bdy pomiaru wywiera nieprostopado powierzchni badanej prbki w stosunku do osi wgbnika i niezgodno tej osi z osi dziaania obcienia. Wynikiem tego s znieksztacone odciski (rys. 2.12).

Rys. 2.12. Znieksztacenie odciskw w przypadku nieprostopadoci powierzchni do osi wgbnika przy pomiarze twardoci sposobem: a) Brinella, b, c) Vickersa

Ustawianie przedmiotu odkszta, si nieprawidowe prawidowe Paszczyzna

Ustawienie przedmiotu niestatyczneoo Ustawienie nie prostopade do obci. Sposb ustawienia i rodzaj powierzchni prawidowe prawidowe nieprawidowe nieprawidowe badanego przedmiotu

Docisk Docisk Powierzchnia walcowa Powierzchnia stokowa Powierzchnia kulista Powierzchnia wypuka

Rys. 2.13. Przykady wadliwego i poprawnego ustawienia przedmiotw w czasie przeprowadzania pomiarw twardoci

35

36
Brak sztywnego podparcia prbki moe decydowa o jej odksztaceniu sprystym lub plastycznym pod dziaaniem obcienia i tym samym by przyczyn bdnych wynikw pomiarw. Z tego powodu przedmioty poddane prbom twardoci powinny by szczeglnie starannie uoone i sztywno podparte. W tym celu uywa si pryzm, wymiennych stolikw twardociomierzy i specjalnych podprek. Przykady wadliwego i poprawnego ustawienia przedmiotw przedstawiono na rys. 2.13.

3. BADANIA METALOGRAFICZNE
3.1. Wprowadzenie
3.1.1. Podzia bada metalograficznych O zastosowaniu i wykorzystaniu praktycznym materiaw konstrukcyjnych oraz narzdziowych decyduj ich waciwoci, zalene od wielu czynnikw, przy czym najwaniejsze s tu - skad chemiczny oraz ich budowa wewntrzna czyli struktura. Do oceny struktury metali i stopw su midzy innymi badania metalograficzne, przy czym w zalenoci od stosowanych urzdze oraz powiksze wyrnia si badania: a) makroskopowe przeprowadzane okiem nieuzbrojonym lub przy powikszeniach osigalnych za pomoc lupy (do 40x), b) mikroskopowe z zastosowaniem: - mikroskopu metalograficznego wietlnego (optycznego), na ktrym moliwe jest osignicie powiksze od 50 do 1500 x, - mikroskopu elektronowego: powikszenie przekraczajce nawet 100 000 x. Przedmiotem niniejszego wiczenia s badania makroskopowe i mikroskopowe, przy czym te ostatnie przy wykorzystaniu mikroskopu optycznego. 3.1.2. Oglna charakterystyka bada metalograficznych makroskopowych Badania metalograficzne makroskopowe su gwnie do oceny jakoci materiau. Obserwacji poddaje si naturalne powierzchnie wyrobw, naturalne lub odpowiednio przygotowane przeomy albo powierzchnie wyszlifowane i wytrawione odpowiednimi odczynnikami. Czsto badanie makroskopowe jest pierwszym etapem ekspertyz powypadkowych. Na powierzchni przedmiotu mona ujawni midzy innymi (fot. 3.1 do 3.4): lady oddziaywania rodowiska (zgorzelina, produkty korozji itp.), niecigoci materiaowe, takie jak pknicia, pcherze, pory, nadlewy, niedolewy, rysy, zwalcowania.

38
Na przeomach obserwuje si: charakterystyczne cechy przeomu, okrelajce jego rodzaj, wiksze wtrcenia niemetaliczne, wielko i ksztat ziarn, niecigoci materiaowe, gruboci charakterystycznych stref elementu, np. strefy zahartowanej. Na zgadach metalograficznych makroskopowych okrela si nastpujce cechy materiau: naruszenie spjnoci metali i stopw, struktur pierwotn powsta w wyniku krzepnicia, struktur wtrn powsta w wyniku przerbki plastycznej na gorco (wknisto) i na zimno (linie odksztace), niejednorodno struktury i skadu wywoan obrbk ciepln, cieplno-chemiczn, procesem technologicznym, gruboci charakterystycznych stref elementu. 3.1.3. Oglna charakterystyka bada metalograficznych mikroskopowych na mikroskopie optycznym Badania metalograficzne mikroskopowe na mikroskopie wietlnym przeprowadza si na specjalnie przygotowanych prbkach, zwanych zgadami (lub szlifami) mikro. Przeprowadzone na zgadach nietrawionych pozwalaj na okrelenie: rodzaju wtrce (orientacyjnie) i stopnia zanieczyszczenia stopu wtrceniami niemetalicznymi, a take ksztatu, wielkoci i rozmieszczenia wydziele grafitu w eliwie, obecnoci mikropor, mikropkni i innych niecigoci materiau. Badania przeprowadzone na zgadach wytrawionych umoliwiaj okrelenie: rodzaju struktury materiau, niekiedy przyblionego skadu chemicznego, ksztatu i wielkoci ziarn, rodzaju procesu technologicznego, obrbki cieplnej i cieplno-chemicznej, dokadnej gruboci stref elementu o rnej strukturze oraz powok, przebiegu niecigoci (przez ziarna, po granicach ziarn).

39 3.2. Prbki do bada metalograficznych

3.2.1. Prbki do bada makroskopowych Badania makroskopowe powierzchni zewntrznych przedmiotw zwykle nie wymagaj wykonania specjalnych prbek. W przypadku zanieczyszczenia powierzchni olejem czy smo, naley je usun, najlepiej przez przemycie rozpuszczalnikiem. Podobnie nie wymagaj adnego przygotowania przeomy prbek zmczeniowych czy prbek wytrzymaociowych, a take przeomy elementw uszkodzonych w czasie pracy. Dla przeprowadzenia bada na przekrojach trzeba ju przygotowa odpowiednie prbki, nazywane zgadami. Pobiera si je czsto z caych przekrojw elementw lub - w zalenoci od celu badania - z wybranego fragmentu. Pobieranie prbek, chocia jest czynnoci prost, wymaga jednak duej starannoci i uwagi, gdy cicie materiau moe lokalnie zmieni jego struktur, co z kolei prowadzi do bdnych wnioskw. Cicie materiau przeprowadza si rnymi sposobami; pi rczn lub mechaniczn, cienkimi tarczami szlifierskimi, ewentualnie palnikiem acetylenowo-tlenowym. Lokalne przegrzanie materiau wystpuje najwyraniej przy ciciu palnikiem, natomiast przy innych wymienionych sposobach cicia moe by zmniejszone przez uycie odpowiednich chodziw. Odcinanie prbek za pomoc palnika jest stosowane przy wikszych przedmiotach, jakimi s na przykad konstrukcji spawane. W celu uniknicia wpywu nagrzania materiau przewiduje si naddatek, ktry nastpnie usuwa si skrawaniem. Po wyciciu prbek powierzchnie majce by przedmiotem badania szlifuje si, najlepiej na szlifierce do paszczyzn. Nastpnie prbki szlifuje si na ptnach i papierach ciernych o coraz drobniejszym ziarnie. Ziarnisto" papieru lub ptna jest podana przez liczb okrelajc ilo oczek w sicie na cm2, przez ktre przesiewany jest materia cierny przed poczeniem z podoem, np. papier gruboziarnisty ma oznaczenie 100, a papier drobnoziarnisty - oznaczenie 600. Szlifowanie mona rwnie wykonywa rcznie na arkuszu papieru uoonym na twardej i sztywnej podkadce (np. gruba pyta szklana). Prbk trzyma si w palcach szlifujc paszczyzn zgadu ruchem posuwisto-zwrotnym. Po uzyskaniu na powierzchni obrabianej rys przebiegajcych tylko w jednym kierunku prbk pucze si strumieniem wody, suszy i kontynuuje szlifowanie na papierze o drobniejszym ziarnie, po obrceniu prbki o 90. Zgad szlifuje si tak do zniknicia rys z poprzedniego papieru. Czynnoci szlifowania i pukania powtarza si dochodzc do papieru o najdrobniejszym ziarnie. Zgady do bada makroskopowych wymagaj obrbki

40
na papierach o redniej ziarnistoci lub drobnej, a czasem nawet dodatkowego polerowania. 3.2.2. Prbki do bada mikroskopowych Prbkom, z ktrych wykonuje si zgady metalograficzne mikroskopowe, najlepiej nadawa ksztat szecianu o boku 10 do 15 mm, lub walca o dugoci ok. 15 mm, co jest podyktowane atwoci wykonania zgadw. Dla elementw przerobionych plastycznie zgady wykonuje si na przekrojach podunych i poprzecznych (szczegy s opisane w normie PN-64/H-04510), natomiast w odlewach nie ma takiej potrzeby. Z duych elementw prbki pobiera si ze rodka i brzegu badanego przekroju albo z miejsc charakterystycznych (rys. 3.1), tj. takich, gdzie mona si spodziewa: obecnoci wad materiaowych, zmienionej struktury, uszkodze powstaych w czasie eksploatacji. Podstaw do okrelenia miejsca pobrania Rys. 3.1. Miejsca pobrania prprbki s wczeniejsze badania makroskopowe. bek na zgady metalograficzne Szlifowanie prbek na zgady mikro przez przekroju szyny kolejowej; 1 - gwka - miejsce naraone prowadza si identycznie jak dla zgadw makro. na najwiksze zuycie, 2 - szyjPo zakoczeniu szlifowania na najdrobniejszych ka szyny, 3 - stopa - miejsce papierach powierzchni zgadu poleruje si do zamocowania do podkadu koosignicia zwierciadlanego poysku. lejowego, w ktrym mog wyPolerowanie mechaniczne przeprowadza si na stpowa due naprenia urzdzeniu polerowniczym o tarczy poziomej lub pionowej, napdzanej silnikiem elektrycznym o prdkoci obrotowej n = 700 do 800 l/min. Tarcza o rednicy D = ok. 250 mm pokryta jest filcem lub suknem i jest zwilana zawiesin wodn bardzo drobnego (szlamowanego) materiau ciernego. Polerowanie koczy si po osigniciu gadkiej zwierciadlanej powierzchni. Wypolerowan powierzchni zgadu przemywa si wod i suszy strumieniem zimnego powietrza. Jeeli na zgadzie wystpuj pory i pknicia, konieczne jest pukanie w alkoholu, aby cakowicie usun wod z porw, gdy ta, pozostajc w niecigociach, wypywa nastpnie podczas bada. Obecnie czsto wykorzystuje si do przygotowania zgadw metalograficznych mikro polerowanie elektrolityczne, ktre polega na anodowym rozpuszczaniu po-

41
wierzchni zgadu, przygotowanego wstpnie przez szlifowanie. Zalet polerowania elektrolitycznego jest brak warstwy zgniecionej na powierzchni zgadu, ktra deformuje struktur, i krtki czas polerowania. Wad jest trudno doboru jego parametrw.

3.3. Badania metalograficzne makroskopowe

Metodyka bada makroskopowych zaley od zastosowanego sposobu bada, ktre zostan omwione tylko przykadowo. 3.3.1. Obserwacja przeomw Najprostszy podzia przeomw to podzia na kruche i plastyczne (fot. 3.5 i 3.6). Przeom (lub zom) kruchy nastpuje bez makroskopowych odksztace plastycznych i spowodowany jest obcieniem, ktre przekracza spjno materiau. Powierzchnia przeomu jest paska, byszczca, krystaliczna std czasem jest uywana nazwa przeom krystaliczny lub przeom ziarnisty. Przeom kruchy przebiega wzdu okrelonych 6 7 paszczyzn krystalograficznych ziarna tzw. paszczyzn upliwoci lub po granicach ziarn. 4 Przeom plastyczny lub cigliwy jest poprzedzony makroskopowym odksztaceniem plastycznym. Jest nazywany ze wzgldu na swj 5 wygld przeomem wknistym. Oprcz wymienionych przeomw spotyka si zomy zmczeniowe, (fot. 3.7) powstae 8 w wyniku dziaania cyklicznie powtarzajcych si napre. Cechy charakterystyczne zomu 3 1 2 zmczeniowego przedstawiono i opisano na rys. 3.2. Ogniska zomu, z ktrych rozwijaj si Rys. 3.2. Cechy powierzchni zomw zmczeniowych (ujcie poglmikropknicia, znajduj si z reguy na po- dowe); 1 - ognisko, 2 - strefa przywierzchni elementu w miejscach spitrzenia ogniskow, 3 - uskoki pierwotne, napre lub rnych rodzajw wad (np. wtr- 4 - uskoki wtrne, 5 - linie zmczecenia niemetaliczne, pknicia hartownicze, niowe, 6 - strefa przejciowa, 7 - strefa resztkowa, 8 - kierunek lady po obrbce skrawaniem itd.). Stref wo- obrotu wau; strefa zmczeniowa k ogniska nazywa si stref przyogniskow. obejmuje powierzchni zomu, wyczajc stref resztkow Jest ona zwykle byszczca, drobnoziarnista,

42
o bardzo maej chropowatoci. Ze strefy przyogniskowej pknicia rozprzestrzeniaj si w gb materiau, tworzc stref zmczeniow, ktra charakteryzuje si gadk, muszlow powierzchni z zaznaczonymi liniami zmczeniowymi, ktre powstaj w wyniku umocnienia materiau pod wpywem obcie. Coraz silniejsze osabienie elementu przez postpujce pknicie prowadzi do szybkiego niszczenia w kocowej czci zomu, zwanej stref resztkow. Wykazuje ona budow ziarnist dla materiaw kruchych, a wknist dla materiaw cigliwych. Zwykle strefa zmczeniowa jest oddzielona od strefy resztkowej stref przejciow o wzrastajcej chropowatoci. Badanie makroskopowe przeomw stanowi wany wskanik oceny materiau. Na podstawie wygldu i umiejscowienia przeomu mona wnioskowa o przyczynach zniszczenia elementu konstrukcyjnego, ktrymi mog by: wady materiaowe, niewaciwy ksztat elementu czy te przecienie. Badania przeomw pozwalaj te na okrelenie wielkoci, ksztatu i uoenia krysztaw. Wielko ziarn mona okreli przez porwnanie ich z ziarnami przeomw wzorcowych. W Polsce przyjto skal wzorcw zblion do skali szwedzkiej Jernkontoret (PN-84/H-04507/03). Przy staej kontroli przeomw podczas obrbki cieplnej lub cieplno-chemicznej mona wycign wnioski dotyczce prawidowoci parametrw tych procesw, okrelajc gruboci charakterystycznych stref i wielkoci ziarn. Grubo warstwy zahartowanej na przeomie jest atwa do okrelenia ze wzgldu na wyran rnic wielkoci ziarn czci zahartowanej i niezahartowanej. Podobnie mona okreli grubo warstwy nawglonej - po zahartowaniu warstwa ta ma drobniejsze ziarno ni nienawglony rdze. 3.3.7. Badania przekrojw Badania makroskopowe przekrojw pozwalaj na: ujawnianie niecigoci w materiale, takich jak pcherze gazowe, pory i jamy skurczowe, rzadzizny, zawalcowania itp. S one widoczne na powierzchni szlifu bez trawienia (fot. 3.8a, b). Niecigoci mao widoczne ujawnia si trawic powierzchni szlifu odczynnikami do gbokiego trawienia (tabl. 3.1). Odczynniki te s zwykle roztworami jednego lub kilku kwasw i dziaaj korodujco na powierzchni szlifu, znacznie powikszajc niecigoci materiaowe (pknicia, porowatoci); ujawnianie struktury pierwotnej oraz segregacji fosforu i siarki. Pod pojciem struktury pierwotnej rozumie si struktur powstajc w wyniku fizykochemicznego procesu krzepnicia. Struktura odlewu dzieli si na kilka stref, rnicych si wielkoci ziarn, ksztatem i iloci zanieczyszcze.

43
Tablica 3.1 Niektre odczynniki do badania makro struktury stopw elaza, wg PN-61/H-04502
Odczynnik Zastosowanie odczynnika 1 symbol (nazwa) 2 zalecany skad chemiczny 3 10gCuCl 2 2NH 4 Cl 2H 2 0 100 ml H20 (dest.) Dziaanie Sposb trawienia

4 Elektrolitycznie - elazo ulega rozpuszczeniu, mied osadza si na powierzchni szlifu. Miejsca bogatsze w fosfor barwi si na brunatno, bogatsze za w wgiel na ciemno lub szaro

5 Szlifowanie prbki zakoczy papierem ciernym redniej gruboci ziarna. Osadzajc si podczas trawienia na powierzchni prbki warstw miedzi spuka strumieniem wody przecierajc szlif wat. Usunicie miedzi przyspiesza zmywanie wodnym roztworem amoniaku. Czas trawienia 0,5 5 minut Prbk bardzo gadko wyszlifowa lub wypolerowa. Warstw miedzi usuwa si ze szlifu, jak dla Ma lFe. Czas trawienia - kilka sekund do 2 minut

Ujawnia segre- Ma lFe gacj fosforu i odczynnik wgla oraz w Heyna pewnej mierze struktur pierwotn

Ujawnia segre gacj fosforu i struktur pierwotn

Ma 2Fe odczynnik Oberhorffera

500 ml H 2 0(dest) 500 ml C 2 H 5 OH 0,5 g CuCl2 0,5 g SnCl2 30 g FeCl3 50mlHCl (1,19)

Miejsca wolne od fosforu ulegaj wytrawieniu i ciemniej, zawierajce za fosfor pozostaj nienaruszone

Ujawnia roz mieszczenie siarki i cz ciowo fosforu

Ma 3Fe 5 ml odczynnik H 2 SO 4 Baumana (1.84) 100 ml H20 (dest.)

Za porednictwem kwasu siarkowego wtrcenia siarczkw elaza i manganu wywouj reakcj bromku srebra na papierze fotograficznym na brzowy siarczek srebra. Fosforki pozostawiaj na papierze janiejsze plamy

Szlifowanie prbki zakoczy na papierze ciernym redniej gruziarna. Fotograficzny papier bromo-srebrowy moczy w odczynniku przez 25 minut, osuszy nastpnie bibu. Pooy szlif i przycisn wakiem gumowym. Po 1 2 minutach (niekiedy po 15minutach) papier zdj, utrwali w utrwalaczu fotograficznym, przemy wod i suszy. Prb wykonywa w temperaturze pokojowej

44
Cd. tablicy 3.1 1 Ujawnia niecigoci materiau, wtrcenia niemetaliczne oraz ukad wkien stopw elaza przerabianych plastycznie 2 Ma 4 Fe odczynnik do gbokiego trawienia 3 100 ml HC1 (1,19) 100 ml H 2 0(dest.) 4 Korodujce - wyera wtrceniu niemetaliczne, silnie atakuje brzegi niecigoci materiau 5 Zazwyczaj wystarcza zgrubna obrbka mechaniczna badanych powierzchni. Trawi pod wycigiem w temperaturze 60-70C

Ma 5Fe 38mlHCl odczynnik (1,19) Jacewicza 12 ml H2S04 50 ml H20(dest.) 120 ml HC1 (1,19) 20g CuCl 100 ml H20 (dest.) Atakuje strefy, w ktPrzed wykonaniem szlirych zostaa przekroczo- fu zaleca si wygrzewa na granica plastycznoci, prbk w temperaturze ujawniajc je w postaci 150-300C w cigu 1 godz. Wypolerowany tzw. linii odksztace" szlif trawi w odczynniku w cigu 1 3 minut, pocierajc wat i czsto zanurzajc w odczynniku i sproszkowanym chlorku miedziowym. Po ujawnieniu linii odksztace" spuka 50% roztworem HC1 (1,19), a nastpnie wod Polerowanie szlifu jest zbdne. Szlif trawi w temperaturze pokojowej

Ujawnia miej- Ma 8Fe odczynnik scowe odFry ksztacenie plastyczne w wglowych staych zawierajcych azot, z wyjtkiem stali niestarzejcych si

Do badania spoin

Ma 11Fe 3gCuCl 2 Wyranie uwidacznia odczynnik 2NH 4 Cl spoiny i warstwy Adlera napawane 2H20 25 ml H20 (dest.) Po rozpuszczeniu doda 50 ml HC1 (1,19) 15 g FeCl 3

45
Cd. tablicy 3.1
1 Ujawnia grubo warstwy nawglonej 2 Ma 14Fe 3 4 Warstwa nawglona barwi si na ciemno 5 Prbk naley oszlifowa na papierze ciernym redniej gruboci ziarna. Trawi w temperaturze pokojowej Prbk naley wypolerowa. Trawi w temperaturze pokojowej Prbk naley oszlifowa na papierze ciernym redniej gruboci ziarna. Trawi w temperaturze pokojowej

Ujawnia grubo warstwy odwglonej Ujawnia grubo warstwy zahartowanej

Ma 15Fe

5 - 1 0 ml HN03 (1,42)

Warstwa odwglona pozostaje jasna

Ma 16Fe

9 0 - 9 5 ml Warstwa zahartowana C 2 H 5 OH barwi si na ciemno

Ponadto w obrbie kadego ziarna pierwotnego wystpuje segregacja skadu chemicznego. Na przykad przy krzepniciu austenitu w stali osie dendrytw (ziarn pierwotnych) s bogatsze w elazo, a ich granice ziarn w fosfor. Wytrawiajc badany zgad selektywnie dziaajcym odczynnikiem ujawnia si miejsca o obnionej lub podwyszonej zawartoci zanieczyszcze i uwidacznia wielko i uoenie pierwotnych ziarn. Miejsca o rnej zawartoci fosforu w stali ujawnia si np. za pomoc odczynnika Oberhorffera (fot. 3.9). Do ujawniania rozmieszczenia wtrce siarczkowych wykorzystuje si odczynnik Baumanna. Prba Baumanna badania makrostruktury objta jest PN-87/H-04514. Wynik prby ustala si na podstawie ogldzin otrzymanej odbitki na papierze fotograficznym (fot. 3.8c, d). Z charakteru rozmieszczenia siarczkw mona czsto wnioskowa o sposobie ksztatowania przedmiotw. ujawnianie budowy wknistej bdcej wynikiem przerbki plastycznej. Wknisto moe by ujawniona po wytrawieniu szlifu odczynnikiem Jacewicza (fot. 3.10). Obecno stref, w ktrych przekroczona zostaa granica plastycznoci, wskazuj tzw. linie odksztace, ktre mona wykry w stalach wglowych za pomoc odczynnika Fry. Odczynnik ten silniej atakuje miejsca, gdzie nastpio przekroczenie granicy plastycznoci; badanie makroskopowe pocze spawanych, ktre jest czsto spotykanym sposobem badania jakoci spoin. Aby ujawni struktur makroskopow zcza, obrobion powierzchni trawi si odczynnikiem zalecanym przez norm, np. odczynnikiem Adlera. Obserwacja obejmuje cae zcze spawane poczwszy od spoiny, poprzez stref wpywu ciepa a do niezmie-

46
nionego materiau rodzimego i pozwala na okrelenie: budowy spoiny, wad makroskopowych w spoinie, jakoci wtopienia, szerokoci strefy wpywu ciepa, budowy materiau rodzimego (fot. 3.11). Badania metalograficzne makroskopowe z reguy poprzedzaj badania mikroskopowe, pozwalaj bowiem na wytypowanie miejsca, z ktrego pobierany jest materia do bada szczegowych struktury.

3.4. Badania metalograficzne mikroskopowe

3.4.1. Budowa metalograficznego mikroskopu optycznego Mikroskop metalograficzny (rys. 3.3) pracuje na zasadzie wykorzystania wiata odbitego od powierzchni zgadu. Mikroskop skada si z elementw optycznych i mechanicznych. Cz optyczna obejmuje: obiektyw, okular i owietlacz, za cz mechaniczna: tabus, statyw, stolik przedmiotowy oraz mechanizmy do ustawiania ostroci obserwowanego obrazu. Ponadto mikroskopy zwykle posiadaj przystawki do fotografowania.

Rys. 3.3. Mikroskop metalograficzny EPITYP-II; 1 - stolik przedmiotowy, 2 - gowica rewolwerowa z obiektywami, 3 - bi-okular, 4 - owietlacz, 5 - pokrto przesuwu zgrubnego, 6 - pokrto przesuwu drobnego

47
Obiektyw i okular stanowi zakoczenie tubusa mikroskopu, w najprostszym wypadku w ksztacie rury. Tubus umocowany jest na sztywnym statywie, z ktrym poczony jest stolik przedmiotowy. Odlego midzy obiektywem i stolikiem przedmiotowym, na ktrym ustawia si zgad metalograficzny, reguluje si za pomoc dwu posuww - zgrubnego i dokadnego (o moliwoci regulowania do 0,001 mm). Na rys. 3.4 przedstawiono bieg promieni w mikroskopie optycznym oraz powstawanie obrazu powikszonego A 2 B 2 .

Rys. 3.4. Bieg promieni w mikroskopie optycznym

3.4.2. Powikszenie obrazu na mikroskopie i powikszenie uyteczne

Powikszenie mikroskopu rwne jest iloczynowi powikszenia obiektywu i okularu: N = NobNok

48
Na oprawach obiektyww i okularw s wygrawerowane ich wartoci N ob i N ok , nie ma wic adnych trudnoci w obliczeniu powikszenia zespou optycznego w mikroskopie. O zdolnoci wyrniania szczegw na obserwowanej prbce decyduje obiektyw. Cech t charakteryzuje tzw. rozdzielczo obiektywu, okrelana wzorem:

gdzie: dm - najmniejsza odlego midzy dwoma punktami postrzeganymi oddzielnie, ~ dugo fali zastosowanego wiata, n - wspczynnik zaamania wiata na granicy orodkw: soczewka (szko) - czynnik znajdujcy si pomidzy powierzchni zgadu a czoem obiektywu (powietrze lub olejek imersyjny), P/2 - poowa kta otwarcia obiektywu (poowa kta zawartego midzy skrajnymi promieniami wiata przechodzcymi przez soczewk a przecinajcymi si w punkcie ogniskowej - rys. 3.5) Aob - apertura numeryczna obiektywu.

Na kadym obiektywie jest wygrawerowana warto Aob, ktra charakteryzuje moliwo efektywnego wykorzystania obiektywu dla uzyskania obrazu o moliwie najwikszej iloci szczegw. Do tego celu naley te z posiadanego zespou okularw dobra najkorzystniejszy. Suy do tego pojcie powikszenia uytecznego Nu zespou optycznego: obiektyw + okular, okrelonego zalenoci: N u = (500 do 1000) A
Rys. 3.5. Kt rozwarcia obiektywu; 1 - obiektyw, 2 - zgad, 3 - odbity promie wietlny

Przykad doboru okularu: powikszenie obiektywu N ob = 15 x, liczba apertury A = 0,3, powikszenie uyteczne:

N u = (500 do 1000) A = 150 do 300 N u = N o b N o k

49
Zastosowanie okularu o powikszeniu wikszym ni 20x da wprawdzie obraz wikszy, ale bdzie to powikszenie puste", tzn. bez ujawnienia nowych szczegw.

3.4.3. Badanie zgadw nietrawionych

Po wypolerowaniu zgadu metalograficznego mikroskopowego przeprowadza si badanie metalograficzne najczciej dla okrelenia iloci, charakteru i rozmieszczenia wtrce niemetalicznych, a take takich faz jak grafit w eliwie szarym, sferoidalnym czy cigiwym, a take krzemu w siluminie. Te ostatnie fazy s skadnikami strukturalnymi eliwa i siluminu, a nie fazami obcymi jak wtrcenia krzemianw czy siarczkw w stali. Powstajcy obraz mikroskopowy to biae to (zwierciadlana powierzchnia prbki odbija wiato) i ciemne wtrcenia (obszary pochaniajce wiato). Na podstawie ksztatu wtrcenia mona np. orientacyjne okreli, czy dany element zosta odlany (wtrcenia kuliste lub po granicach ziarn), czy te przerobiony plastycznie (wtrcenia wyduone albo tworzce smugi). W oparciu o analiz ksztatu wtrce wnioskuje si o ich rodzaju, np.: krzemiany i siarczki - plastyczne w temperaturze walcowania - wystpuj w ksztacie krtkich przecinkw lub tworz wkna zgodne z kierunkiem walcowania; nieplastyczne tlenki aluminium przy walcowaniu tworz smugi, skadajce si z pokruszonych ziarn, itp. Przykady wtrce niemetalicznych ilustruj fot. 3.12 i 3.13. Rozpatrujc ilo wtrce niemetalicznych, ich ksztat i rodzaj, mona je klasyfikowa na podstawie PN-64/H-04510. Jest to jednak ocena przybliona. Moliwe jest take wykrycie wad materiaowych, takich jak drobne uski, pory czy pknicia (fot. 3.13).

3.4.4. Badanie zgadw wytrawionych

Obserwacja zgadu trawionego pozwala okreli: struktur badanego materiau, wielko ziarna, grubo warstwy o zmienionej strukturze zwizanej ze zmian skadu chemicznego lub obrbk ciepln, na przykad grubo warstwy zahartowanej, nawglonej, odwglonej lub ochronnej, zgniot, niecigoci materiaowe, a w stalach podeutektoidalnych wglowych take orientacyjn zawarto wgla (fot. 3.14 do 3.20). W celu ujawnienia mikrostruktury wypolerowan powierzchni prbki poddaje si trawieniu, tj. oddziaywaniu rnorodnych czynnikw chemicznych (zewntrzn oznak wytrawienia jest zmatowienie powierzchni). Wykorzystuje si tu zjawisko selektywnego oddziaywania odczynnika trawicego na gra-

50
nice ziarna, ziarna tej samej fazy oraz na rne fazy stopu. Trawienie powoduje nadarcie" powierzchni, a produkty korozji zostaj usunite. Powstae nierwnoci powierzchni zgadu - relief - rozpraszaj promienie owietlajce zgad w rnych kierunkach, co powoduje powstanie obrazu w mikroskopie. Po krtkim trawieniu struktury jednofazowej ujawniaj si granice ziarn, ktre charakteryzuj si mniejsz odpornoci korozyjn ze wzgldu na wystpowanie tam najwikszej iloci bdw (defektw) krystalograficznych; granice ziarn rozpraszaj promienie wietlne i s widoczne jako ciemne miejsca, natomiast ziarna o lustrzanej powierzchni nie naruszonej w procesie trawienia odbijaj wiato i s widoczne jako biae paszczyzny (rys. 3.6a). Po duszym trawieniu intensywnemu zaatakowaniu ulegn ju nie tylko granice ziarn, ale rwnie ich powierzchnie. Odporno poszczeglnych ziarn na dziaanie odczynnika trawicego jest rna - zalena od orientacji okrelonych paszczyzn krystalograficznych w ziarnie wzgldem powierzchni zgadu. Dziki temu obserwuje si rne odcienie ich zabarwienia (rys. 3.6b). W stopach wielofazowych odczynnik atakuje z rn intensywnoci poszczeglne fazy i powstaje wyrany relief powierzchni z jednoczesnym wytrawieniem granic faz i ziarn (rys. 3.7a i b).

Rys. 3.6. Schemat ujawniania struktury materiau jednofazowego po wytrawieniu: a) granic ziarn (krtki czas trawienia), aw - obraz widoczny pod mikroskopem; b) granic i zabarwienia powierzchni (dugi czas trawienia), bw - obraz widoczny pod mikroskopem

51

Rys. 3.7. Schemat ujawniania struktury materiau wielofazowego po wytrawieniu: a - stal eutoktoidalna - perlit, b - stop oyskowy

Najczciej stosowanym odczynnikiem do trawienia zgadw stalowych jest nital (MilFe): 1 do 5% roztwr alkoholowy HNO 3 . Odczynniki metalograficzne ujte s w PN-61/H-04503, wybrane przykady zestawiono w tablicy 3.2. Posugiwanie si rnymi odczynnikami uatwia identyfikacj poszczeglnych skadnikw struktury. Przykadem moe by trawienie prbki ze stali nadeutektoidalnej w odczynnikach Mi1Fe (nital) i Mi9Fe (pikrynian sodowy), ktre reaguj rnie z poszczeglnymi skadnikami struktury. Wytrawienie w nitalu daje obraz skadajcy si z ciemnych ziarn skadnika A i jasnej siatki na granicach ziarn - skadnik B (fot. 3.19). Skadnik B jest odporny na dziaanie nitalu. Ta sama prbka wytrawiona w pikrynianie sodowym daje zupenie inny obraz: jasne ziarna - skadnik A - maj ciemn siatk na granicach - B. Odczynnik dziaa wybirczo - trawi tylko B (fot. 3.20).

52
Tablica 3.2 Przykady odczynnikw do badania mikrostruktury stopw elaza, wg PN-61/H-04503 i metali nieelaznych PN-75/H-04512
Zastosowanie odczynnika Uniwersalny do stopw elaza Do stopw elaza zwaszcza do eliwa Ujawnia cementyt i azotki elaza w stopach elaza Do stali stopowych chromowych i szybkotncych Do miedzi i mosidzu Skad chemiczny odczynnika Nital - Mi1Fe, 15 cm kwasu azotowego HNO 3 + +100 cm 3 alkoholu Pikral - Mi3Fe, 25 g kwasu pikrynowego + + 100 cm3 alkoholu etylowego Zasadowy pikrynian sodu - Mi9Fe, 25 g wodorotlenku sodowego NaOH, 2 g kwasu pikrynowego, 75 cm3 wody destylowanej Mi13Fe, 10 g elazicyjanku, potasu, 10 g wodorotlenku potasu, 100 cm 3 wody destylowanej
3

Sposb trawienia Kilka s do kilku minut w zalenoci od rodzaju stopu Jak dla Mi1Fe Prbk trawi w temp. 60-110C. Kilka do kilkunastu minut W temperaturze pokojowej

Dziaanie Ujawnia granice ziarn i skadniki strukturalne stopw Jak dla Mi1Fe Zabarwia na brunatny kolor cementyt i azotki elaza - ferryt pozostawiajasny Barwi wgliki chromu na pomaraczowo, a nawet na czerwono; wgliki wolframu na brzowo Powoduje zaciemnienie fazy w mosidzach

Mi24Cu, 10 g chlorku miedziowo-amonowego, 100 cm3 wody destylowanej

Trawi w odczynniku o temp. pokojowej. Czas trawienia - wg obserwacji wyniku Trawi w odczynniku o temp. pokojowej. Czas trawienia - wg obserwacji wyniku Trawi w odczynniku o temp. pokojowej. Czas trawienia - wg obserwacji wyniku

Do aluminium i stopw Al

Mi1Al, 0,5 cm3 kwasu fluorowodowego, 99,5 cm 3 wody

Ujawnia granice ziarn czystego aluminium oraz fazy midzymetaliczne w stopach Al Ujawnia granice ziarn i struktury pierwotnej w stopach z Sb

Do oowiu i stopw Pb

Mi42Pb, 5 cm 3 kwasu octowego lodowatego, 95 cm3 alkoholu etylowego

4. UKAD RWNOWAGI FAZOWEJ Fe-Fe 3 C

Ukad rwnowagi elazo-cementyt (Fe-Fe3C) stanowi cz ukadu elazo-wgiel (FeC) do strony elaza od pierwszej fazy midzymetalicznej - cementytu, ktr oznaczono Fe 3 C, a ktra zawiera 6,7%C (procent wagowy). Dalsze fazy midzymetaliczne bogatsze w wgiel (Fe 2 C, FeC) nie maj praktycznego znaczenia w przemysowych stopach elaza z wglem. Wykres ukadu rwnowagi, to graficzny obraz zalenoci budowy fazowej (struktury) od skadu chemicznego stopu i temperatury. Moliwo okrelenia struktury dla dowolnie wybranego skadu chemicznego stopu pozwala na przewidywanie jego waciwoci mechanicznych, dlatego wykres ukadu rwnowagi Fe-Fe 3 C jest podstaw podziau stopw elaza z wglem na grupy wedug ich przeznaczenia. Znajomo ukadu rwnowagi umoliwia te przewidywania zmian struktury stopw przy ich nagrzewaniu i chodzeniu, a wic projektowanie procesw ich obrbki cieplnej.

4.1. Wykres ukadu Fe-Fe 3 C i jego opis fazowy

4.1.1. Skadniki ukadu a. elazo1) zalenie od temperatury, wystpuje w dwch odmianach alotropowych. Jedn z odmian jest Fe (niskotemperaturowa) i Fe() (wysokotemperaturowa), drug - Fe. Podczas krzepnicia w temperaturze 1538C elazo krystalizuje w sieci regularnej przestrzennie centrowanej (RPC), typ A2 - Fe(), ktra jest trwaa do temperatury 1394C. W temperaturze 1394C sie elaza ulega zmianie na regularn, ciennie centrowan (RSC),
Wedug PN-90/H-01010/01 Metale. Klasyfikacja". elazo - metal Fe zawierajcy zanieczyszczenia, a nie zawierajcy dodatkw stopowych. elazo wysokiej czystoci - elazo o takiej czystoci, aby jego waciwoci odpowiaday waciwociom pierwiastka. elazo technicznej czystoci - elazo uzyskiwane w takich procesach metalurgicznych, aby zanieczyszczenia (wgiel i inne pierwiastki) nie przekraczay cznie 0,15%.
1)

54
typ. A1 - Fe, ktra istnieje do temperatury 912C. W temperaturze tej, w wyniku przemiany alotropowej, ponownie tworzy si sie regularna przestrzennie centrowana (Fe), ktra istnieje do temperatury otoczenia. W temperaturze 770C w elazie zachodzi przemiana magnetyczna; powyej tej temperatury elazo jest paramagnetyczne, a poniej - ferromagnetyczne. Podczas opisanych przemian elaza oprcz zmiany sieci ulega take zmianie jej parametr. Dla Fe (dla temperatury 20C) parametr sieci a = 2,86 , i w miar wzrostu temperatury wzrasta liniowo, tak e dla Fe (paramagnetycznego) a = 2,906 , a dla Fe()-a = 2,94 ; dla odmiany Fe a = 3,656 . Twardo elaza (w temperaturze otoczenia) jest niewielka i wynosi 5080 HB, zalenie od zawartoci domieszek. b. Cementyt - Fe 3 C jest to faza midzywzowa zawierajca 6,7 %C, o strukturze zoonej ukadu rombowego, krystalizujca w temperaturze okoo 1252C z ciekego roztworu wgla w elazie. Sie cementytu nie zmienia si od temperatury otoczenia. W temperaturze 230C cementyt zmienia swoje waciwoci magnetyczne; powyej 230C jest paramagnetyczny, poniej - ferromagnetyczny. Cementyt jest faz nietrwa (metastabiln), bowiem pod wpywem energii cieplnej ulega procesowi grafityzacji: Fe 3 C3Fe + Cgrafit. Jest on twardy i kruchy (700-750 HB). 4.1.2. Fazy wystpujce w ukadzie Na rys. 4.1 przedstawiono wykres ukadu rwnowagi elazo-cementyt z opisem fazowym. W ukadzie rwnowagi wystpuje jedna faza cieka oraz trzy fazy stae. Powyej linii ABCD - (linii likwidus) wystpuje roztwr cieky wgla w elazie - faza cieka - oznaczona poprzez L. Poniej linii AHECF (linii solidus) wystpuj fazy stae. Pomidzy lini likwidus i solidus zawsze istnieje jedna faza cieka oraz wydzielajca si z niej (krystalizujca) faza staa. W ukadzie rwnowagi Fe-Fe 3 C wystpuj nastpujce fazy stae: Ferryt () - midzywzowy roztwr stay wgla w Fe o sieci RPC (A2). Mae rozmiary luk w sieci s przyczyn bardzo maej rozpuszczalnoci wgla w Fe . W temperaturze eutektoidalnej 727C wynosi ona zaledwie 0,022% (maksymalna rozpuszczalno) i zmniejsza si ze spadkiem temperatury; w temperaturze otoczenia jest rwna zeru. Odmiana wysokotemperaturowa - Fe moe rozpuci maksimum 0,09%C w temperaturze perytektycznej 1493C Austenit () - midzywzowy roztwr stay wgla w Fe, o sieci RSC (A1). Maksymalna zawarto wgla w austenicie, w temperaturze eutektycz-

55

Rys. 4.1. Wykres ukadu rwnowagi fazowej Fe-Fe 3 C (opis fazowy)

nej 1147C, wynosi 2,14%C. Zawarto ta zmienia si wraz z temperatur. Obnienie temperatury austenitu od 1147C do 727C (linia E-S) powoduje, i ilo rozpuszczonego w nim wgla obnia si do wartoci 0,76%C Cementyt (Fe3C) - faza midzywzowa opisana w punkcie 4.1.1 jako jeden ze skadnikw ukadu rwnowagi.

4.2. Struktura stopw ukadu Fe-Fe 3 C

Rysunek 4.2a przedstawia wykres ukadu rwnowagi fazowej z opisem strukturalnym. Na rysunku zaznaczono teoretyczne zawartoci wgla umoliwiajce podzia stopw elaza na grupy wedug przeznaczenia. Przy praktycznym podziale stopw na grupy przyjmuje si grn zawarto wgla w stali wglowej rwn 1,3%C, a w eliwie doln zawarto wgla 2,5%C, a grn - 4,5%C. Na struktur stopw ukadu Fe-Fe 3 C, w zalenoci od zawartoci w nich wgla, skada si mog nie tylko wymienione wczeniej fazy (ferryt, austenit, cementyt), ale i mieszaniny, jakie fazy te tworz (ledeburyt, perlit, ledeburyt przemieniony).

56

Rys. 4.2. Wykres ukadu rwnowagi fazowej Fe-Fe 3 C, opis strukturalny (a), wykres udziau ilociowego skadnikw struktury wykres Sauveura (b) oraz krzywe chodzenia stopw elaza o rnej zawartoci wgla (c)

57

58
Trzy linie poziome na rys. 4.2a (HJB, ECF i PSK) wskazuj na wystpowanie trzech przemian w staej temperaturze. W temperaturze 1493C (linia HJB) zachodzi w stopach zwierajcych od 0,09 do 0,53%C przemiana perytektyczna: L0.53%C+()0,03%C0,16%C Przy temperaturze 1147C (linia ECF) zachodzi przemiana eutektyczna, w wyniku ktrej z roztworu ciekego L o zawartoci 43%C powstaje mieszanina eutektyczna austenitu i cementytu, zwana ledeburytem. Przemiana ta zachodzi we wszystkich stopach zawierajcych powyej 2,14%. Przemian eutektyczna zapisuje si nastpujco: L4,3%CFe3C6,7%C+2,14%C Przy temperaturze 727C (linia PSK) przebiega przemiana eutektoidalna austenitu o zawartoci 0,76%C. Jej produktem jest mieszanina eutektoidalna ferrytu i cementytu zwana perlitem1*. Przemiana zachodzi we wszystkich stopach zawierajcych powyej 0,022%C. Zapisuje si j nastpujco: 0,76%CFe3C(6,7%C)+0,022%C Przemiany w stanie staym w ukadzie FeFe 3 C oznacza si w sposb wprowadzony przez Osmonda liter A (od francuskiego sowa arret - przystanek) z kolejnym indeksem od 0 do 4 (tabl. 4.1).
Tablica 4.1 Oznaczenie temperatur i opis przemian w ukadzie Fe-Fe3C
Oznaczenie przemiany A0 A1 A2 A3 A4 Acm Temperatura C 230 727 770-727 912-727 1394-1493 727-1147 Okrelenie przemiany przemiana magnetyczna cementytu przemiana eutektoidalna austenitu przemiana magnetyczna ferrytu przemiana fazowa przemiana fazowa () graniczna rozpuszczalno wgla w austenicie

Perlit moe powsta take przy innych warunkach chodzenia, nie zapewniajcych stanu rwnowagi fazowej, a quasiperlit moe utworzy si nawet przy innej ni 0,76% zawartoci wgla. Odlego midzy pytkami cementytu i ferrytu (dyspersja) jest rna i zaley od warunkw chodzenia, a wic od odlegoci, na jak mog przemieszcza si atomy wgla. W tym wiczeniu omwiono jedynie struktury stanu rwnowagi, dlatego dokadniejsze informacje o wpywie prdkoci chodzenia na przemian austenitu znajduj si w rozdz. 6 i 7.

1}

59
Z rysunku 4.2a, b wynika, e ferryt (FeoC) jest skadnikiem struktury stopw zawierajcych od 0 do 0,76%C. Moe on wystpowa z cementytem trzeciorzdowym (fot. 4.1) albo perlitem (fot. 4.2 4.5). Fot. 4.1 i 4.2 przedstawiaj ferryt w postaci ziarnistej, fot. 4.3 - w postaci siatki wok ziarn perlitu, fot. 4.4 - w formie iglastych krysztaw, fot. 4.5 - w ukadzie pasmowym. Cementyt jest skadnikiem struktury stopw zawierajcych do 6,7 %C. Zalenie od warunkw powstawania wyrnia si: a) cementyt pierwotny (cementyt I), wydzielajcy si przy krzepniciu stopw o zawartoci 4,3 6,7%C (wzdu linii DC, rys. 4.2a) z roztworu ciekego uboejcego w wgiel w postaci grubych igie (fot. 4.6); b) cementyt drugorzdowy (cementyt II), wydzielajcy si z austenitu (wzdu linii Acm-ES, rys. 4.2a) wskutek obniania si w nim rozpuszczalnoci wgla. Wystpuje w stopach o zawartoci wgla od 0,76 do 4.3 %C. W stopach o zawartoci 0,76 2,14%C ma on posta siatki na granicach ziarn perlitu (fot. 4.7); c) cementyt trzeciorzdowy (cementyt III), wydzielajcy si z ferrytu (wzdu linii PQ, rys. 4.2a) na skutek obniania si w nim rozpuszczalnoci wgla wraz ze spadkiem temperatury. Widoczny jest w stopach o zawartoci do 0,022% wgla na granicach ziarn ferrytu w postaci podwjnej granicy ziarna. Wskazano go strzak na fot. 4.1. Cementyt jest skadnikiem strukturalnym odpornym na dziaanie wielu odczynnikw chemicznych, w tym nitalu. Na zgadzie trawionym nifalem pozostaje niewytrawiony, a jego obecno zaznaczaj granice ziarn pozostaych skadnikw strukturalnych. Dla odrnienia cementytu od ferrytu mona posuy si pomiarem mikrotwardoci (twardo cementytu jest okoo 10 razy wiksza od twardoci ferrytu). Trawienie stopw elaza pikrynianem sodowym powoduje zabarwienie cementytu na kolor brunatny lub czarny (fot. 3.20b), a tym samym odrnia go od pozostaych skadnikw strukturalnych. Perlit jest skadnikiem struktury stopw od zawartoci 0,022% do 4,3% wgla. Przy wyszej zawartoci wgla wchodzi w skad ledeburytu przemienionego. Perlit zoony jest z na przemian uoonych pytek cementytu i ferrytu. Mechanizm powstawania perlitu ilustruje rysunek 4.3, a jego struktur fotografia 4.8. Wymiary pytek cementytu (dyspersja) zmniejszaj si pod wpywem wzrostu szybkoci chodzenia austenitu. Dyspersja perlitu oddziauje na jego waciwoci - ,drobny perlit' - wiksza twardo (200400 HB). Odlego midzy pytkami perlitu, obserwowana na zgadach metalograficznych, zaley te od kierunku przecicia ,ziarna' paszczyzn zgadu. Zgad stali o zawartoci ok. 0,8 %C, wytrawiony nitalem, przy maym powikszeniu (pod mikroskopem optycznym) wykazuje obecno ciemnych ziarn

60
kierunek dyfuzji wgla Ferryt Cementyt Ferryt Cementyt Ferryt Cementyt Ferryt C
Rys. 4.3. Schemat powstawania perlitu

C C C Austenit kierunek wzrostu pytek perlitu

o zmiennym nateniu barwy. Przy wikszym powikszeniu wyranie widoczne s pytki ferrytu i cementytu (fot. 4.9). Udzia ilociowy w strukturze stopw elaza zaley od zawartoci wgla (rys. 4.2b). 100% perlitu wystpuje przy zawartoci wgla 0,76%, tj. przy zawartoci eutektoidalnej. Przy niszych zawartociach wgla (C% od 0,022% do 0,76%) w stopach podeutektoidalnych perlit wystpuje wsplnie z ferrytem, przy wyszych (C% od 0,76% 2,14%) w stopach nadeutektoidalnych - z cementytem wtrnym. Przy krzepniciu stopw elaza z wglem zawierajcych 2,146,7%C, w temperaturze 1147C, powstaje eutektyka zwana ledeburytem, zoona z austenitu i cementytu. Ledeburyt jest trway do temperatury eutektoidalnej 727C, w ktrej austenit ulega przemianie na perlit. W wyniku tej przemiany powstaje ledeburyt przemieniony (fot. 4.9), zoony z perlitu i cementytu. Ledeburyt przemieniony jest twardy (ok. 450 HB) i kruchy. 100% ledeburytu przemienionego wystpuje przy zawartoci wgla 4,3%, tj. przy zawartoci eutektycznej. W stopach podeutektycznych (2,14 4,3%C) podczas krzepnicia w zakresie od linii likwidus (BC) do linii solidus (EC) wydzielaj si pierwotne ziarna austenitu, wobec czego roztwr cieky wzbogaca si w wgiel (wzdu linii BC), rys. 4.2a. Po osigniciu przez stop temperatury eutektycznej (1147C), koczy si proces krystalizacji austenitu, a roztwr cieky, ktry osign zawarto 4,3%C, krzepnie jako ledeburyt, ten za w temperaturze 727C tworzy ledeburyt przemieniony. W austenicie stopw podeutektycznych, wskutek chodzenia zachodz te same zjawiska, ktre opisano poprzednio, tj. zmniejszanie rozpuszczalnoci wgla poczone z wydzielaniem cementytu wtrnego. Struktur stopu elaza z wglem o zawartoci ok 3,60%C, skada-

61
jcego si ledeburytu przemienionego, perlitu i cementytu drugorzdowego, pokazano na fot. 4.10 i 4.11. Podczas krzepnicia stopw nadeutektycznych (4,3 6,7%C) w zakresie temperatur pomidzy lini likwidus (CD) i lini solidus (CF) wydzielaj si krysztay cementytu pierwotnego, w wyniku czego obnia si zawarto wgla w roztworze ciekym (wzdu linii DC). Po osigniciu temperatury eutektycznej 1147C roztwr cieky zawiera 4,3%C i krzepnie jako eutektyka, nastpnie, w temperaturze 727C ulega przemianie perlitycznej. W efekcie tych przemian struktura stopu nadeutektycznego, w temperaturze otoczenia, skada si z cementytu pierwotnego i ledeburytu przemienionego (fot. 4.6)1). Na rysunku 4.2c przedstawiono krzywe chodzenia stopw, nalecych do ukadu rwnowagi Fe-Fe 3 C, o wybranej zawartoci wgla: 0; 0,3; 0,76; 1,2; 2,5; 4,3; 5,0%. Posugujc si regu faz Gibbsa, mona dla dowolnej temperatury okreli liczb stopni swobody ukadu (rozdz. 1). Uproszczona regua faz ma posta: S = m-f+1 gdzie: S - liczba stopni swobody ukadu,
m - liczba skadnikw niezalenych, f - liczba faz.

W ukadzie dwuskadnikowym S moe przyj trzy wartoci, tj. 0,1 i 2. W wypadku gdy liczba stopni swobody rwna jest 0, ukad jest niezmienny. Nie mona zmieni ani temperatury, ani stenia adnej z faz bez naruszenia rwnowagi midzy fazami. Przy S = 0 na krzywej chodzenia wystpuje przystanek temperaturowy. Gdy liczba stopni swobody jest rwna jeden (ukad jednozmienny), bez naruszenia rwnowagi mona w pewnym zakresie, zmie nia albo temperatur, albo stenia faz. Gdy liczba stopni swobody rwna jest dwa (ukad dwuzmienny), bez naruszenia rwnowagi mona, w pewnym zakresie, zmienia temperatur i skad jednej fazy. Dla wybranego stopu elaza z wglem, ktrego proces krzepnicia i chodzenia przedstawia krzywa 0,3 %C (rys. 4.2c), wyznaczono liczb stopni swobody dla okrelonych temperatur zestawiono w tablicy 4.2.

1) Podczas chodzenia, z austenitu, w stopach nadeutektycznych wydziela si rwnie nadmiar wgla, w postaci cementytu wtrnego. Cementyt ten nie jest jednak widoczny w strukturze stopu, gdy dokrystalizowuje do cementytu zawartego w eutektyce.

62
Tablica 4.2 Liczba stopni swobody dla kolejnych zakresw temperatury stopu o zawartoci 0,3 %C (rys. 4.2c) Zakres temperatury Powyej punktu 1 1-2 2-2' 2'-3 3-4 4-5 5-5' 5' poniej Liczba faz 1 2 3 2 1 2 3 2 Nazwa faz roztwr cieky wgla w elazie roztwr cieky + ferryt roztwr cieky + ferryt + austenit roztwr cieky + austenit austenit austenit + ferryt austenit + ferryt + cementyt ferryt + cementyt Liczba st. swobody 2 1 0 1 2 1 0 1

Uwaga! Przy wyznaczaniu liczby stopni swobody (st. swobody) naley zliczy fazy w wybranym punkcie ukadu rwnowagi fazowej

4.3. Wyznaczanie udziau procentowego faz i skadnikw struktury1)

Przy posugiwaniu si ukadem rwnowagi Fe-Fe 3 C w ilociowej analizie fazowej mona stosowa tzw. regu dwigni (regu odcinkw). Umoliwia ona okrelenie przyblionej iloci (udziau) faz lub skadnikw w danym stopie w wybranej temperaturze. Zakada si i gsto poszczeglnych faz w ukadzie FeFe 3 C jest taka sama, i w zwizku z tym udziay wagowe i objtociowe bd rwne. Sposb zastosowania reguy dwigni do analizy stopw elaza zademonstrowano na kilku przykadach. Przykad 1 Wyznaczy udzia perlitu i ferrytu w stali o zawartoci 0,3% C w temperaturze otoczenia. W celu wyznaczenia ramion dwigni przez punkt m (rys. 4.4), odpowiadajcy zawartoci 0,3%C i temperaturze zblionej do 20C, prowadzi si prost rwnoleg do osi skadu. Przecina ona lini P-Q i S-S' odpowiednio

Do oblicze udziau faz i skadnikw strukturalnych w stopach ukadu Fe-Fe 3 C przyjmuje si, e w punkcie S zawarto wgla wynosi 0,8%, w punkcie E - 2%.

1)

63

Rys. 4.4. Ilustracja zastosowania reguy dwigni dla stopw ukadu Fe-Fe 3 C

w punktach q i r. Przy zaoeniu, i ferryt zawiera 0%C, a perlit 0,8%C, oraz e gstoci obydwu skadnikw s rwne, mona wyznaczy udzia perlitu w stopie o skadzie m, porwnujc ich masy Q:

Ilo perlitu w stopie wynosi wic 40%, a ferrytu - 60%. Obliczenie mona sprawdzi odczytujc odpowiednie liczby z wykresu Sauveura (rys. 4.2b). Przykad 2 W stopie elaza z wglem o zawartoci 2,0%C wyznaczy ilo cementytu wtrnego w temperaturach poniej A1 = 727C. Przez punkt n (rys. 4.4) prowadzi si prost rwnoleg do osi skadu, ktra wyznacza punkty k i l. Punkt k odpowiada zawartoci 0% cementytu i 100% perlitu, a punkt 1 - 100% cementytu i 0% perlitu. Ilo cementytu w punkcie n wynosi:

okoo 20%). Reszt (80% masy) stanowi perlit.

64 Przykad 3 Wyznaczy ilo austenitu i cementytu w ledeburycie (punkt C). W tym przypadku lini przeprowadzona przez punkt C (rys. 4.4), rwnolegle do osi ste jest izoterma EF, na ktrej tworzy si dwigni. Punkt E odpowiada 0% cementytu i 100% austenitu, a punkt F - 100% cementytu i 0% austenitu. Ilo austenitu w punkcie C wynosi:

okoo 50%. Zawarto cementytu w ledeburycie wynosi rwnie 50%. Przykad 4 Wyznaczy procentowy udzia faz w stopie okrelonym punktem w, odpowiadajcym zawartoci 1,2%C (rys. 4.4) w temperaturze ok. 450C. Izoterma przeprowadzona przez punkt w wyznacza odpowiednie punkty z i u. Punkt z odpowiada 0% cementytu i 100% ferrytu, a punkt u - 100% cementytu i 0% ferrytu. Ilo cementytu dla punktu w wyznacza si z zalenoci:

Stop zawiera wic okoo 20% cementytu i 80% ferrytu. Przykad 5 Wyznaczy stosunek austenitu do cementytu w stopie eutektycznym (4,3 %C) w punkcie C' (rys. 4.4), tu przed rozpoczciem si przemiany eutektoidalnej, tj. dla temperatury 727C. Stosunek tych dwch faz (austenitu i cementytu) wyznacza si z zalenoci:

Dla stopw podeutektycznych (w zakresie 2,0% do 4,3%C) ilociowe okrelenie zawartoci poszczeglnych skadnikw struktury za pomoc reguy dwigni nie jest moliwe ze wzgldu na wystpowanie tam trzech rnych skadnikw, tj. ledeburytu przemienionego, perlitu i cementytu. Mona natomiast stosowa do tych stopw regu dwigni w celu ilociowego okrelania faz, tj. ferrytu i cementytu. Dla ilociowego okrelania skadnikw struktury w stopach podeutektycznych zaleca si wykorzystywanie wykresu Sauvera.

65 4.4. Wyznaczanie skadu chemicznego stopu na podstawie obrazu struktury

Przykad 1 W badaniach mikroskopowych stali okrelono, e perlit zajmuje 20% obserwowanej powierzchni, za reszt - ferryt. Obliczy zawarto wgla w stali. Naley okreli udzia procentowy pola powierzchni (Sp) zajtego przez perlit. Zawarto wgla w stali podaje proporcja: 100% perlitu - 0,8%C w stopie S p % perlitu - x%C w stopie czyli

Zawarto wgla w stali jest rwna:

Przykad 2 Stal nadeutektoidalna ma struktur zoon w 90% z perlitu i 10% z cementytu wtrnego. Okreli zawarto wgla w stali. Zawarto wgla w stali jest sum zawartoci wgla w perlicie (x1) i cementycie (x2).

Zawarto wgla w stali rwna jest 0,72%+0,67% 1,40%. Przykad 3 eliwo biae nadeutektyczne ma struktur zoon z 5% cementytu pierwotnego i 95% ledeburytu przemienionego. Wyznaczy zawarto wgla w stopie.

66
Zawarto wgla w stopie jest sum zawartoci wgla w cementycie (x1) i ledeburycie przemienionym (x2).

Zawarto wgla w stopie jest rwna 0,33%+ 4,09% 4,40%.

5. ELIWA

eliwa s to stopy elaza z wglem i innymi pierwiastkami, o zawartoci wgla powyej 1,7% (zazwyczaj w zakresie 25%C), przeznaczone na odlewy. Otrzymuje si je przez stopienie w eliwiaku surwki wielkopiecowej z dodatkiem zomu eliwnego lub stalowego oraz elazostopw. Ze wzgldu na skad chemiczny eliwa dzieli si na niestopowe i stopowe. eliwa niestopowe zawieraj do 3,5% Si, do 1% Mn, poniej 0,8%P i poniej 0,3%S. eliwa stopowe posiadaj celowo wprowadzone dodatki stopowe: Cr, Si, Ni i inne, dla nadania specjalnych waciwoci, np. aroodpornoci czy odpornoci na korozj. eliwa klasyfikuje si rwnie w zalenoci od postaci wgla, ktry moe wystpowa jako: grafit, cementyt. eliwa zawierajce wgiel tylko w postaci zwizanej czyli cementytu to eliwa biae, natomiast eliwa zawierajce wgiel gwnie w postaci wolnej, czyli grafitu, to eliwa szare, sferoidalane i cigliwe. Ponadto w pewnych czciach odlewu wgiel moe wystpowa gwnie w postaci grafitu, w innych za - w postaci cementytu. eliwa takie nazywa si poowicznymi lub pstrymi. Podzia eliw oparty na tej zasadzie zawiera PN-80/H-01552. Schematycznie zosta on przedstawiony na rys. 5.1.

eliwa

biae podeutektyczne eutektyczne nadeutektyczne

poowiczne

szare

sferoidalne

cigliwe czarne perlityczne biae

Rys. 5.1. Klasyfikacja eliwa ze wzgldu na posta zawartego wgla

68 5.1. Struktury eliw

eliwa charakteryzuj si rnorodn struktur, decydujc o zastosowa niu stopw. 5.1.1. Struktury eliw biaych eliwo biae zawdzicza sw nazw matowo-biaej barwie przeomu. Jego struktura uzaleniona jest od zawartoci wgla. Poniewa cay wgiel znajdujcy si w eliwie biaym jest zwizany w cementycie, wic struktur tych stopw analizujemy na bazie ukadu Fe-Fe 3 C. eliwa zawierajce do 4,3 %C maj struktur podeutektyczn, zawierajce 4,3%C - eutektyczn, a ponad 4,3 %C - nadeutektyczn, co przedstawiono schematycznie na rys. 5.2. Struktur jednego z eliw - biaego podeutektycznego pokazano na fot. 5.1.

eliwa podeutektyczne ledeburyt przem. perlit, Fe 3 C II

biae nadeutektyczne ledeburyt przem. Fe3CI

eutektyczne ledeburyt przem.

Rys. 5.2. Podzia eliw biaych wedug struktury

5.1.2. Struktury eliw z grafitem eliwa z grafitem posiadaj w przeomie barw szar wskutek obecnoci wolnego wgla. Grafit, osnowa metaliczna oraz fazy zawierajce fosfor i siark s gwnymi skadnikami struktury tych eliw, rys. 5.3. Ze wzgldu na struktur osnowy metalicznej eliwa z grafitem dzieli si na: perlityczne (fot. 5.2), ktrych struktur tworzy perlit z wydzielinami grafitu. Perlit zawiera 0,77%C, wic w eliwie perlitycznym ilo wgla zwizanego wynosi 0,77%C. Reszta wgla wystpuje w stanie wolnym, tj. w postaci grafitu, perlityczno-ferrytyczne (fot. 5.3), ktrych struktura skada si z ferrytu, perlitu i wydziele grafitu, a ilo wgla zwizanego jest mniejsza od 0,77%C, ferrytyczne (fot. 5.4), ktrych osnow metaliczn stanowi ferryt (zaw. wgla - 0,008 %C), za prawie cay wgiel zawarty w stopie jest pod postaci grafitu. Przedstawiona struktura eliw z grafitem, a waciwie ich osnowa metaliczna jest podobna do kolejnych struktur stali eutektoidalnej, podeutektoidalnej i elaza technicznego. Zatem pod wzgldem struktury eliwa z grafitem rni si od siali tylko tym, e wystpuj w nich wydzielenia grafitu, decydujce o ich specyficznych waciwociach.

69
STRUKTURA ELIW Z GRAFITEM

OSNOWA METALICZNA

GRAFIT

FAZY ZAWIERAJCE FOSFOR I SIARK FOSFOROWA SIARCZKI M n S , FeS

EUTEKTYKA

( F e + Fe 3 P + Fe 3 C) ( F e + F e 3 P + C g r )

Rys. 5.3. Elementy struktury eliw z grafitem

Posta
Osnowa metaliczna

wydziele

grafitu
Sferoidalna

Patkowa

Postrzpiona (wgiel arzenia)

Ferrytyczna

Ferrytyczno-perlityczna

Perlityczna

Rys. 5.4. Rodzaje osnowy metalicznej i wydziele grafitu w eliwach z grafitem

Grafit w eliwach moe wystpowa w trzech podstawowych postaciach: patkowej - w eliwach szarych, kulkowej - w eliwach sferoidalnych, postrzpionej lub zwartej (wgiel arzenia) - w eliwach cigliwych. Postacie grafitu przedstawiono na fot. 5.55.10 oraz na rys. 5.4. Rodzaje faz zawierajcych fosfor i siark pokazano na rys. 5.3. Najwaniejsz z nich i najczciej obserwowan jest eutektyka fosforowa. W eliwie niskowglowym o sabej skonnoci do grafityzacji wystpuje eutektyka potrj-

70
na, skadajca si z roztworu staego wgla i fosforu w elazie a, fosforku elaza Fe 3 P i cementytu Fe 3 C, (fot. 5.11). Przy wikszej skonnoci do grafityzacji zamiast cementytu w eutektyce wystpuje grafit i tak eutektyk nazywa si pseudopodwjn. Eutektyka fosforowa, charakteryzujca si nisk temperatur topnienia (953C), krzepnie w eliwie jako ostatni skadnik struktury, wypeniajc pozostae miejsce pomidzy zakrzepnitymi ju ziarnami austenitu, std jej charakterystyczny ksztat przypominajcy ameb. Przy wikszej zawartoci fosforu (0,6%) eutektyka moe wystpowa w postaci osobnych wysepek lub siatki (fot. 5.12). Siarka wystpuje w eliwie w postaci regularnych, tych ziarn FeS lub szarych, regularnych wielobokw MnS. Wpyw skadnikw struktury na waciwoci eliw omwiono w rozdz. 5.2. 5.1.3. Czynniki decydujce o strukturze eliwa O strukturze eliwa decyduj nastpujce czynniki: skad chemiczny, warunki nagrzewania i chodzenia, rodzaj wsadu metalowego, dodatkw, obrbka cieplna gotowych odleww.

1) 2) 3) 4)

Ad. 1. Skad chemiczny Poza wglem w eliwie niestopowym wystpuj inne pierwiastki: krzem, mangan, siarka, fosfor, w istotny sposb wpywajce na struktur eliwa. Krzem i wgiel sprzyjaj powstawaniu eliwa z grafitem. Wpyw tych dwch pierwiastkw na rodzaj struktury, jaka moe powsta w odlewie eliwnym o gruboci cianki 50 mm, przy zawartoci 0,5% Mn, przedstawiono na wykresie Maurera (rys. 5.5). Z wykresu wynika, e maa zawarto krzemu i wgla sprzyja powstawaniu eliwa biaego, a wysza - eliwa szarego o osnowie perlitycznej, najwysza - eliwa szarego o osnowie ferrytycznej. Mangan utrudnia grafityzacj i dlatego jego dodatek stosuje si czsto celowo dla uzyskania osnowy perlitycznej. Siarka sprzyja zabielaniu eliwa, ale ze wzgldu na ograniczon ilo (0,15%) jej wpyw na struktur eliwa jest niewielki, moe natomiast pogorszy rzadkopynno. Fosfor nie wpywa na skonno do grafityzacji zwiksza za rzadkopynno eliwa. Wpyw siarki i fosforu na waciwoci eliwa omwio no szerzej w rozdziale 5.1.4.

71

Zawarto C,%

3 eliwo biae 2 eliwo poowiczne 1 O 1 2 eliwo szare perlityczne eliwo szare ferrytyczne

eliwo szare ferrytyczno- perlityczne 3 4 5 6 7 Z a w a r t o Si,%

Rys. 5.5. Wykres Maurera wskazujcy rodzaj struktury, jaka powinna powsta w odlewie eliwnym o gruboci 50 mm w zalenoci od zawartoci wgla i krzemu

Ad. 2. Warunki nagrzewania i chodzenia Krzepnicie eliwa moe zachodzi wedug ukadu Fe-Fe 3 C lub Fe-grafit, przedstawionego szkicowo na rys. 5.6. W ukadzie Fe-grafit temperatury przemian s nieco wysze, a punkty krytyczne nieco przesunite w lewo w stosunku do ukadu Fe-Fe 3 C. Zamiast cementytu wystpuje tam grafit. Wydzielanie si cementytu z austenitu lub roztworu ciekego przebiega atwiej ni wydzielanie grafitu, lecz termodynamicznie bardziej stabilna jest mieszanina austenitu z grafitem ni austenitu z cementytem. Poniej temperatury przemiany L F e + Fe 3 C, 1147C, krystalizacja przebiega z wytworzeniem cementytu, za wygrzewanie w temperaturze 11471153C powoduje tworzenie si mieszaniny austenitu i grafitu (rys. 5.7). Analogicznie przebiegaj procesy przy rozkadzie austenitu na mieszanin ferrytu i cementytu lub ferrytu z grafitem. Poniewa temperatura 727C jest temperatur przemiany Fe Fe + Fe 3 C, a temperatura przemiany Fe Fe + Cgrafit jest wysza i wynosi 738C, zatem w zakresie 738 727C austenit moe si rozkada jedynie na mieszanin ferrytu i grafitu zgodnie z warunkami termodynamicznymi. Grafit powstaje wic z cieczy podczas chodzenia w wskim zakresie temperatur midzy liniami wykresw rwnowagi stabilnej i niestabilnej, tj. gdy przechodzenie, a zatem i szybkoci chodzenia s mae. Cementyt natomiast powstaje podczas szybkiego chodzenia. Wydzielanie si grafitu z fazy ciekej lub z austenitu przebiega powoli, gdy praca potrzebna do utworzenia zarodka grafitu jest znaczna, a rozrost

72

Rys. 5.6. Ukad Fe-C; linia ciga - ukad elazo - cementyt, linia przerywana - ukad elazo - grafit

Rys. 5.7. Zmiana energii swobodnej ciekego stopu (FL) i mieszaniny austenit + cementyt (F A+C ) oraz mieszaniny austenit + grafit (F A+G ) ze zmian temperatury

krysztaw wymaga intensywnej dyfuzji wgla. Std wniosek, e powstawanie grafitu w stopach elaza z wglem, zachodzce w warunkach maych prdkoci chodzenia, byoby zjawiskiem do rzadkim, gdyby nie to, e roztopione

73
eliwo zawiera w postaci zawiesiny) bardzo drobne czstki wtrce staych, w tym rwnie czstki grafitu. S one zarodkami krystalizacji, na ktrych osadzaj si atomy wgla tworzce krysztay grafitu. Znaczne przegrzanie eliwa powyej temperatury topnienia powoduje rozpuszczanie tych czstek, zwikszajc tendencj do krzepnicia eliwa jako biaego. Wprowadzenie natomiast do eliwa rnego rodzaju dodatkw (patrz niej ad. 3) moe doprowadzi do powstania licznych zarodkw krystalizacji grafitu. Wpyw szybkoci chodzenia na struktur eliwa ilustruje wykres Greinera-Klingenstein'a, przedstawiajcy zaleno struktury eliwa od gruboci cianki (decydujcej o szybkoci chodzenia) i cznej zawartoci wgla i krzemu. Z praktyki wiadomo, e eliwo w jednym odlewie moe mie rne struktury. W cienkich czciach odlewu i w warstwach lecych przy powierzchni stopie grafityzacji jest mniejszy ni w czciach grubszych i w rdzeniu odlewu. Inaczej mwic, w miejscach, gdzie szybko chodzenia jest wiksza, tworzy si wicej cementytu, tam za, gdzie eliwo chodzi si wolniej, powstaje wicej grafitu. Znajduje to potwierdzenie na wykresie Greinera-Klingensteina. Suy on do orientacyjnej oceny struktury eliwa w odlewie o znanej zawartoci wgla i krzemu oraz danych grubociach cianek. Z wykresu tego (rys. 5.8) wynika, e bardzo due szybkoci chodzenia powoduj powstanie eliwa biaego lub poowicznego, mniejsze - eliw z grafitem o osnowie od perlitycznej do ferrytycznej.

Zawarto C + Si.%

e l i w o biae

eliwo s z a r e ferrytyczne
. poowiczne

eliwo szare perlityczne eliwo szare ferrytyczno- perlityczne 25

50

Grubo cianki, mm

Rys. 5.8. Wykres Greinera-Klingenstein'a. Zaleno struktury eliwa od gruboci cianki odlewu i cznej zawartoci wgla i krzemu

74
Ad. 3. Rodzaj wsadu metalowego i dodatkw Na rodzaj struktury eliwa ma rwnie wpyw rodzaj wsadu metalowego uytego do wytopu. Dla przykadu, wsad z surwki o grubopatkowym graficie daje eliwo o duych wydzieleniach grafitu. Cech t nazywa si dziedzicznoci eliwa. Dodanie krzemu w postaci stopw Ca-Si lub Fe-Si (modyfikatorw) do ciekego eliwa w kadzi lub na rynn spustow odtlenia stop, a jednoczenie wprowadza dodatkowe mikroczstki fazy staej (Si0 2 , CaSi itp.), sprzyjajce powstawaniu rozdrobnionej struktury o bardzo maych patkach grafitu. Proces ten nazywa si modyfikacj. Ponadto specjalne dodatki, np. zawierajce Mg, powoduj formowanie grafitu w postaci kulistej, co umoliwia otrzymywanie eliwa sferoidalnego. Proces ten jest dokadniej omwiony w rozdz. 5.2.3. Ad. 4. Obrbka cieplna gotowych odleww Gotowe wyroby z eliwa mog by poddawane operacjom obrbki cieplnej w celu zmiany struktury na korzystniejsz z punktu widzenia wytrzymaoci i cigliwoci. S to operacje wyarzania odleww z eliwa biaego w celu uzyskania eliwa cigliwego oraz operacje hartowania i odpuszczania eliw sferoidalnych, w celu uzyskania bardziej wytrzymaej osnowy.

5-1-4. Wpyw skadnikw struktury na waciwoci eliw z grafitem Waciwoci eliw uzalenione s od elementw struktury: rodzaju osnowy metalicznej, ksztatu, wielkoci i rozoenia wydziele grafitu oraz rodzaju i iloci faz zawierajcych fosfor i siark. Osnowa metaliczna W mikrostrukturze eliwa z grafitem rozrni mona osnow metaliczn: perlityczn, perlityczno-ferrytyczn i ferrytyczn, ktrej budow omwiono w rozdz. 5.1.2. Rodzaj osnowy wywiera istotny wpyw na waciwoci eliwa, gwnie na wytrzymao na rozciganie, ciskanie, twardo i odporno na cieranie oraz w pewnym stopniu na plastyczno (dolne wartoci graniczne wyduenia s typowe dla eliw o osnowie perlitycznej, grne dla eliw ferrytycznych). Waciwoci mechaniczne rnych rodzajw eliw w zalenoci od osnowy przedstawiono w tablicy 5.1. Z tablicy 5.1. wynika, e najwysze waciwoci wytrzymaociowe wykazuj eliwa o osnowie perlitycznej. Maksymalne wartoci podane w tabeli dla eliwa sferoidalnego odnosz si do osnowy metalicznej ulepszonej przy pomocy dodatkowej obrbki cieplnej.

75
Tablica 5.1 Waciwoci mechaniczne eliw z grafitem w zalenoci od osnowy metalicznej Waciwoci mechaniczne eliwo [MPa] szare ferrytyczne perlityczne ferrytyczne perlityczne ferrytyczne perlityczne 100-200 300-400 400-500 600-900 300-350 450-600 A 5 1) [%] A 3 2) [%] 0,5 0,2 10-151) 2-5 6-102) 1-6 HB 120-150 200-280 140-170 230-300 max. 150 150-260

sferoidalne

cigliwe

Grafit Grafit ma niskie waciwoci mechaniczne, jego wytrzymao na rozciganie Rm wynosi 20 MPa, (dla porwnania Rm ferrytu wynosi 280 MPa). Mona go wic w przyblieniu traktowa jako niecigo (pknicie, pustk, karb), a eliwo z wydzieleniami grafitu jako stal o duej iloci pustek i pkni. Zatem im wikszy jest udzia objtociowy grafitu, tym gorsze s waciwoci mechaniczne eliwa. Przy jednakowej objtoci grafitu waciwoci eliwa bd zalee od ksztatu, wielkoci i rozmieszczenia jego czstek. Grafit patkowy uatwia tworzenie mikropkni pocztkujcych zniszczenie materiau, std niska wytrzymao na rozciganie eliwa. Jednak w miar jak wydzielenia grafitu przybieraj ksztat coraz bardziej zbliony do kulistego, ich ujemny wpyw na wytrzymao eliwa maleje, gdy koncentracja napre wok wydziele kulistych jest znacznie mniejsza ni wyduonych. Porwnanie wpywu ksztatu grafitu na rozkad napre rozcigajcych na przekroju prbek z eliwa z grafitem patkowym i sferoidalnym przedstawiono na rys. 5.9. eliwo z grafitem kulkowym - sferoidalne - wykazuje duo wiksz wytrzymao na rozciganie ni eliwo z grafitem patkowym - szare, a eliwo z grafitem zwartym lub postrzpionym (wglem arzenia) - cigliwe przyjmuje wartoci porednie (tabl. 5.1). Plastyczno eliw w zalenoci od ksztatu wydziele grafitu przedstawia si tak, jak to pokazano w tablicy 5.1, od minimalnej dla eliw z grafitem patkowym (0,2% A5), do bardzo duej dla eliw z grafitem sferoidalnym ( 1 0 - 1 5 % A5).

76
a)
Naprenie

b)

Rys. 5.9. Wpyw ksztatu wydziele grafitu na rozkad napre rozcigajcych na przekroju prbki z eliwa z grafitem: a) patkowym, b) sferoidalnym

a)

b)

Rys. 5.10. Tumienie drga: a) w eliwie szarym, b) w stopie aluminium

Wydzielenia grafitu s z jednej strony szkodliwe, a z drugiej nadaj eliwom pewne niezwykle cenne waciwoci, ktrych nie posiada stal, czynic je lepszym tworzywem do okrelonych zastosowa. Grafit nadaje eliwom nastpujce, korzystne waciwoci technologiczne i uytkowe: dobr skrawalno, gdy zwiksza amliwo wira, dobre tumienie wibracji i drga (rys. 5.10), gdy grafit, szczeglnie patkowy, przeciwdziaa odksztaceniom sprystym, dobre waciwoci odlewnicze - may skurcz i dobre wypenianie formy, ma wraliwo na wady powierzchniowe i karby (gwatowne zmiany przekroju, podcicia), gdy eliwo zawiera karby wewntrzne w postaci wydziele grafitu,

77
dobre waciwoci przeciwcierne. Wykruszony podczas tarcia dwch powierzchni grafit miesza si ze smarem, polepszajc waciwoci smarne, a puste miejsca w osnowie metalicznej, pozostae po wykruszeniu grafitu, su za awaryjne zbiorniki smaru, mogce zasila powierzchnie trce w nieprzewidzianych okolicznociach. Skd zastosowanie eliwa szarego na piercienie tokowe, tuleje cylindrowe i panewki oysk lizgowych. Fazy zawierajce fosfor i siark Eutektyka fosforowa jest skadnikiem twardym (650 800 HB). Osadzona w dostatecznie wytrzymaym podou, np. perlitycznym, zwiksza odporno na cieranie powierzchni odleww. Korzystna w takim wypadku zawarto fosforu wynosi 0,3%. Wiksza jego ilo znacznie podnosi krucho eliwa. Eutektyka fosforowa osadzona w mikkiej osnowie ferrytycznej jest szkodliwa, gdy atwo si, wykrusza powodujc intensywne cieranie powierzchni. Zwikszona zawarto fosforu w eliwie poprawia waciwoci odlewnicze, zapewniajc lepsze wypenianie formy. eliwa o zawartoci fosforu do 1% uywa si wic na odlewy o skomplikowanych ksztatach lub cienkich ciankach: wanny, zlewozmywaki, posgi, kraty. Siarczki pogarszaj jako eliwa, zwikszajc skonno do wydzielania pcherzy gazowych i tworzenia jam skurczowychoraz zwikszajc gstopynno ciekego eliwa. Dlatego zawarto siarki musi by ograniczona do 0,15%.

5.2. Gatunki, waciwoci, zastosowanie eliw

5.2.1. eliwa biae eliwa biae s twarde i kruche, nie nadaj si do obrbki skrawaniem, maj jednak dobre waciwoci odlewnicze i wysok odporno na cieranie. Stosowane s wic na walce drogowe, okadziny sprzgie, rut do bbnowego oczyszczania, kule do mynw, limaki mieszalnikw, przenoniki materiaw sypkich. Czsto zamiast eliwa biaego na caym przekroju stosuje si eliwo utwardzone (zabielone) o bardzo twardej Warstwie wierzchniej z eliwa biaego i tumicym drgania rdzeniu z eliwa szarego. Zrnicowan struktur uzyskuje si dziki wstawieniu metalowych ochadzalnikw przy powierzchni formy dla zwikszenia prdkoci chodzenia danych czci odlewu. Takie eliwa stosuje si na oa obrabiarek, walce do walcowania metali, walce myskie oraz do produkcji k wagonowych. eliwa biae s rwnie stosowane jako materia wyjciowy do uzyskania odleww z eliwa cigliwego.

78
5.2.2. eliwa szare eliwa szare zawieraj grafit w postaci patkowej (gwiazdkowej lub krtkowej) w osnowie metalicznej ferrytycznej, ferrytyczno-perlitycznej lub perlitycznej. Podstaw klasyfikacji eliw szarych, stosowanej przez PN-86/H-83101, jest minimalna wytrzymao na rozciganie Rm w MPa (mieszczca si w przedziaach co 50 MPa, zaczynajc od 100 MPa a do 350 MPa), podawana w symbolu eliwa po znaku Zl, np. Z1200 (badania przeprowadza si na prbkach o rednicy do == 20 mm wytoczonych z od lanego prta o rednicy 30 mm). Wyduenie i przewenie eliw szarych podaje si rzadko, gdy s bliskie zeru.' Symbolem Z1X oznacza si tzw. eliwo handlowe bez zagwarantowanej wytrzymaoci, przeznaczone na odlewy poddawane minimalnym obcieniom mechanicznym w trakcie eksploatacji. Waciwoci wytrzymaociowe eliwa szarego uzalenione s gwnie od rodzaju osnowy metalicznej oraz wydziele grafitu. Na podstawie danych zawartych w tablicy 5.1 mona wic okreli w przyblieniu gatunek eliwa szarego w zalenoci od struktury jego osnowy metalicznej. W tablicy 5.2 podano gatunki i symbole eliw szarych oraz odpowiadajce im zastosowania. eliwa o symbolach Z1300 i Z1350 nale do grupy eliw modyfikowanych wysokojakociowych, otrzymywanych w sposb szczeglny, opisany w rozdz. 5.1.3. Skad wsadu jest tak dobrany, e bez modyfikacji eliwo krzepoby jako biae. eliwo modyfikowane posiada osnow perlityczn o duej dyspersji i bardzo du ilo maych patkw grafitu, co wpywa na zwikszenie wytrzymaoci, a w konsekwencji na obnienie ciaru i wielkoci czci maszyn. Modyfikacja poprawia te odporno na cieranie, korozj i dziaanie podwyszonych temperatur oraz zmniejsza wpyw gruboci odlewu na wa ciwoci wytrzymaociowe. eliwo modyfikowane ma te szczeglnie due zdolnoci tumienia drga, co ma znaczenie przy zastosowaniu go na way wykorbione, koa zbate, gsiennice cignikw, toki, tuleje i inne czci maszyn naraone na obcienia dynamiczne. Wytrzymao eliwa modyfikowanego bez obrbki cieplnej lub dodatkw stopowych moe dochodzi do 450 MPa, za przez obrbk ciepln mona t granic podwyszy do 600 MPa. Na fot. 5.25.3 przedstawiono struktury eliwa szarego ferrytyczno-perlitycznego i perlitycznego. 5.2.3. eliwa sferoidalne eliwo sferoidalne otrzymano po raz pierwszy w 1949 roku. Do jego produkcji stosuje si wsad skonny do zakrzepnicia jako eliwo szare, ale o bardzo maej iloci zanieczyszcze siark.

79
Tablica 5.2
Gatunki i zastosowanie eliw szarych Znak gatunku eliwa Z1X Z1100 Z1150 Z1200 Z1250 Z1300 Z1350 Zastosowanie Kraty ogrodzeniowe, rury kanalizacyjne, odwaniki, zasuwy, pokrywy kanaowe, pyty kuchenne, nogi do awek, zlewy, patelnie, rondle Odlewy na czci mao odpowiedzialne o gruboci cianek poniej 15 mm, odlewy armaturowe, elementy maszyn rolniczych, kolejnictwo Jak wyej Odpowiedzialne odlewy o gruboci cianek 1020 mm. Mniej odpowiedzialne przy wikszych grubociach Odpowiedzialne odlewy maszynowe o gruboci cianek 20 40 mm Odpowiedzialne, obcione odlewy o gruboci cianek 20100 mm, tuleje cylindrowe, mae way korbowe Odpowiedzialne, powanie obcione odlewy o gruboci cianek nie mniejszej ni 20 mm. Due, grubocienne tuleje, toki, due way korbowe

Do kadzi z pynnym wsadem wprowadza si stop magnezu Fe-Si-Mg (10%Mg, 45%Si) lub ceru, co sprzyja grafityzacji w postaci drobnych kuleczek. Dodatkowo dla rozdrobnienia struktury przeprowadza si modyfikacj elazo-krzemem. Struktura eliwa sferoidalnego skada si z kulek grafitu rwnomiernie rozoonych w osnowie ferrytycznej, ferrytyczno-perlitycznej lub perlitycznej. Przykad struktury eliwa sferoidalnego przedstawiono na fot. 5.4 i 5.13. eliwa sferoidalne cz dobre waciwoci wytrzymaociowe z minimalnie tylko gorszymi od eliw szarych waciwociami odlewniczymi. Mog by poddawane obrbce skrawaniem, s odporne na cieranie, dobrze powlekaj si powokami metalicznymi, (eliwa szare s trudne do powlekania), wykazuj wysz odporno na korozj ni eliwa szare. Odlewy z eliwa sferoidalnego mog by konkurencyjne w stosunku do odleww staliwnych, gdy wykazuj mniejszy skurcz i nisz temperatur topnienia. Rwnie odkuwki stalowe mog by czasami wypierane przez odlewy z eliwa sferoidalnego dziki moliwoci uzyskania bardziej funkcjonalnego ksztatu. eliwo sferoidalne niestopowe oznacza si symbolem Zs w poczeniu z liczbowym znakiem okrelajcym minimaln wytrzymao na rozciganie Rm wyraon w MPa oraz wyduenie A5 w procentach: np. Zs40012. W tablicy 5.3 przedstawiono gatunki eliw sferoidalnych wg PN-86/H-83123 z zaznaczeniem struktury osnowy.

80
Tablica 5.3
Gatunki eliw sferoidalnych wg PN-B6/H-83123 Znak gatunku Zs35022 Zs40015 Zs45010 Zs50007 Zs65003 Zs60003 Zs70002 Zs80002 Zs90002 Twardo Brinella HB 140-170 140-202 140-225 153-245 180-280 192-277 228-302 228-302 280-360 Struktura osnowy metalowej ferrytyczna ferrytyczna ferrytyczna ferrytyczno-perlityczma perlityczno-ferrytyczna perlityczno-ferrytyczna perlityczna perlityczna lub struktury odpuszczenia bainit lub martenzyt po odpuszczeniu

Zastosowanie eliw sferoidalnych jest nastpujce: 1. Way korbowe, korbowody, koa zbate, czci silnikw okrtowych i samochodowych odporne na dziaanie dugotrwaych i zmiennych obcie. 2. Koa zbate i inne elmenty w budowie obrabiarek. 3. Czci maszyn rolniczych: way maszyn niwnych, przekadnie zbate, lemiesze pugw. 4. Czci maszyn hydraulicznych, due odlewy korpusw, np. pras hydraulicznych, sprarek. 5. Czci turbin wodnych: opatki, dwignie, piercienie kierownicze. eliwo sferoidalne perlityczne mona stosowa, w szerokim zakresie na wszystkie czci pracujce na cieranie, zastpujc nim stal i odkuwki stalowe, np. waty wykorbione, toki silnikw spalinowych. eliwo sferoidalne ferrytyczno-perlityczne stosuj si np. na piercienie tokowe ze wzgldu na poczenie dobrych waciwoci lizgowych ze znaczn odpornoci na zuycie. eliwo sferoidalne ferrytyczne stosowane jest gdy wymagana jest szczeglnie dua udarno, np. na odlewy korpusw pras hydraulicznych, sprarek. Dziki dobrym wasnociom lizgowym mog one zastpowa stopy miedzi w niektrych oyskach. 5.2.4. eliwa cigliwe Do wyrobu przedmiotw metalowych, czsto o bardzo skomplikowanych ksztatach, ktrych nie mona wykona z eliwa szarego ze wzgldu na jego du krucho, jak rwnie ze staliwa ze wzgldu na jego znacznie gorsz lejno, stosuje si odlewy z eliwa biaego, ktre nastpnie poddaje si

81
obrbce cieplnej (grafityzacji) lub cieplno-chemicznej (grafityzacji i odwgleniu), majcej na celu jego uplastycznienie. eliwo uzyskane w wyniku takich zabiegw nazywa si eliwem cigliwym. Zgodnie z norm (PN-92/H-832221), eliwo cigliwe oznacza si liter: B - eliwo cigliwe czarne, P - eliwo cigliwe perlityczne, W - eliwo cigliwe biae. Nastpnie w oznaczeniu umieszcza si minimaln wytrzymao na rozciganie w MPa, podzielon przez 10, i minimalne wyduenie, zmierzone na prbce o rednicy 12 mm. Dla przykadu W 40 05 oznacza eliwo cigliwe biae o minimalnej wytrzymaoci na rozciganie 400 MPa i minimalnym wydueniu A3 = 5%. eliwa cigliwe czarne Proces otrzymywania odleww z eliwa cigliwego czarnego polega na wyarzaniu odleww z eliwa biaego w atmosferze obojtnej. Czynnikami, ktre powoduj zmian struktury odleww, s tu temperatura i czas. Schemat procesu obrbki cieplnej odleww dla otrzymania eliwa cigliwego czarnego (o osnowie ferrytycznej) i perlitycznego (o osnowie perlitycznej) pokazano na rys. 5.11. Materiaem wyjciowym jest eliwo biae podeutektyczne o strukturze ledeburytu przemienionego, perlitu i cementytu wtrnego pkt. 1). Po nagrzaniu eliwa do temperatury Ac1 perlit przemienia si w austenit, ledeburyt przemieniony - w ledeburyt, a w temperaturach wyszych cementyt rozpuszcza si do pewnego stopnia w austenicie. W temperaturze wyarzania (950 1000C) cementyt (rwnie zawarty w ledeburycie) ulega rozkadowi (grafityzacji) na wgiel arzenia i austenit. Po dostatecznie dugim czasie (pkt. 3) stop uzyskuje struktur austenitu i grafitu (wgla arzenia). Dalszy etap procesu to chodzenie stopu do temperatury nieco powyej Ar1 (ok. 760C), dla wydzielenia cementytu wtrnego z austenitu (pkt. 5), a nastpnie powolne

1000

3 5 4 A1 (Fe-grafit) 6

Temperatura, C

800 A1

600 I
400 200 1 10 + 15 15

b II

8 6

7 10

Czas, h

30

Rys. 5.11. Przebieg wyarzania odleww eliwa biaego w celu uzyskania eliwa cigliwego; a - eliwo czarne, b - eliwo perlityczne

82
chodzenie do temperatury okoo 679C (pkt. 6), pozwalajce na rozkad cementytu na wgiel arzenia. W tym samym czasie austenit przemienia si w mieszanin ferrytu i cementytu kulkowego, a nastpnie ferrytu i wgla arzenia w wyniku grafityzacji cementytu (pkt. 6). Otrzymane eliwo o strukturze ferrytu z wglem arzenia (fot. 5.14) nosi nazw eliwa cigliwego czarnego. Nazwa pochodzi std, e przeom odleww z tego stopu odznacza si czarn, jedwabist barw. Gatunki i zastosowanie eliw cigliwych czarnych przedstawiono w tablicy 5.4. eliwo cigliwe perlityczne Innym rodzajem eliwa cigliwego o zwikszonej wytrzymaoci w stosunku do eliwa czarnego jest eliwo perlityczne. eliwo to mona otrzyma kilkoma sposobami. Jednym z nich jest wyarzanie odleww z eliwa biaego zgodnie ze schematem przedstawionym na rys. 5.11, krzywa b. Cige chodzenie od temperatury 1000C do temperatury poniej Ar1 powoduje wydzielenie si cementytu wtrnego z austenitu i przemian austenitu w perlit (pkt 4 na rys. 5.11). Wytrzymanie w tej temperaturze przez pewien czas powoduje
Tablica 5.4 Gatunki eliw cigliwych, wg PN-92/H-83221, i ich zastosowanie Gatunek eliwa eliwo cigliwe czarne (ferrytyczne) Znak gatunku B 30-06

Struktura ferryt z grafitem (wglem arzenia)

Zastosowanie Czci maszyn do szycia i zmechanizowanego sprztu gospodarstwa domowego, elementy samochodw i maszyn rolniczych nie wymagajce odpornoci na cieranie, ale o dobrej obrabialnoci (kartery silnika, skrzynki biegw) Koa zbate, koa rozrzdu, way korbowe, acuchy transporterw. Toki i piercienie tokowe, korbowody, przewody Cardana Piasty do k, peday, czci zamkw do drzwi, klucze, czniki do rur, czci przewodw hamulcowych, armatura w taborze kolejowym (gwki cznikowe, korpusy zaworw)

eliwo cigliwe perlityczne

P P P P W W W W

45-06 55-04 65-02 70-02 35-04 38-12 40-05 45-07

perlit z grafitem (wglem arzenia)

eliwo cigliwe biae

blisko brzegu ferryt, gbiej ferryt z wglem arzenia, przechodzcy w perlit i ferryt z grafitem w postaci wgla arzenia

83
grafityzacj cementytu wtrnego. Czas jest zbyt krtki, aby uleg grafityzacji cementyt zawarty w perlicie. Struktur kocow jest wic perlit i wgiel arzenia (pkt. 8 na rys. 5.11, fot. 5.15). Gatunki i zastosowanie eliw cigliwych perlitycznych przedstawiono w tabeli 5.4. eliwa cigliwe biae Proces otrzymywania odleww z eliwa cigliwego biaego jest podobny jak w wypadku eliwa cigliwego czarnego, z t rnic, e wyarzanie przeprowadza si w atmosferze odwglajcej. Prowadzi to do grafityzacji cementytu, a nastpnie do odwglenia powierzchniowej warstwy odlewu. W miar postpu zabiegu wyduenie drogi dyfuzji doprowadza do zahamowania procesu. W rezultacie odwglenie nastpuje w warstwie powierzchniowej o gruboci do ok. 6 mm. Skutkiem tego struktura jest zrnicowana na przekroju odlewu (fot. 5.16). W zewntrznej warstwie wystpuje czysty ferryt, gbiej ferryt z wglem arzenia, a w rdzeniu perlit z wglem arzenia. Przeom eliwa cigliwego biaego jest jasny i byszczcy, std jego nazwa. Ze wzgldu na zrnicowanie struktury i waciwoci na przekroju odlewu eliwo cigliwe biae stosuje si jedynie dla odleww cienkociennych o gruboci nie wikszej ni 20 25 mm, nie podlegajcych wikszym obcieniom. Przykady zastosowa przedstawiono w tablicy 5.4.

6. STALE WGLOWE WYARZONE

elazo i jego stopy s podstawow grup materiaw konstrukcyjnych. Czyste elazo nie znajduje szerokiego zastosowania ze wzgldu na niskie waciwoci mechaniczne. Spord stopw elaza (rys. 6.1) najwiksze znacze nie techniczne maj stale, staliwa i eliwa. Stal - jest to stop elaza z wglem i innymi dodatkami stopowymi - zawierajcy do ok. 2% wgla, otrzymany w procesach stalowniczych, przeznaczony na pwyroby i wyroby przerabiane plastycznie. Staliwo - jest to stop elaza z wglem i innymi dodatkami stopowymi, zawierajcy do ok. 2% wgla, otrzymany w procesach stalowniczych i prze znaczony na odlewy. Stal nie zawierajca specjalnie wprowadzonych dodatkw stopowych, a jedynie wgiel i ograniczon ilo pierwiastkw pochodzcych z przerobu

elazo i jego stopy

elazo elazo wysokiej czystoci elazo technicznej czystoci

Stopy elaza Surwki Stale eliwa Staliwa elazostopy

Rys. 6.1. Schemat klasyfikacji elaza i jego stopw

85
hutniczego, nazywa si wglow lub niestopow1). Stal stopowa natomiast zawiera celowo wprowadzone pierwiastki dla uzyskania specjalnych waciwoci.

6.1. Wpyw wgla na waciwoci stali

Wgiel, nawet w niewielkich ilociach, istotnie wpywa na waciwoci stali. Jest to cile zwizane ze struktur stali, ktra zmienia si w zalenoci od zawartoci wgla. Stopy zawierajce bardzo mao wgla (poniej 0,022%) maj

c 912

+ 727 +P +Fe 3 C III 0,022 0,76 P

+Fe3CII

P+Fe3CII

2.14 %C stale eutektoidalne stale nadeutektoidalne

stopy elaza z wglem do 0,022 %C

stale podeutektoidalne

Struktura Zawarto wgla [%]

+Fe3CIII do 0,022

P o k . 0,76

P + Fe3CII 0,762,14

0,0220,76

Rys. 6.2. Struktura stali niestopowych w zalenoci od zawartoci wgla

1) W nowelizowanych Polskich Normach uywany jest termin stale niestopowe, za w starszych normach oraz podrcznikach - stale wglowe. W mniejszym skrypcie stosowane s oba okrelenia.

86
struktur zoon z ferrytu lub z ferrytu z wydzieleniami cementytu trzeciorzdowego. Struktura stali podeutektoidalnych o zawartoci wgla od 0,022% do 0,76% skada si z ferrytu i perlitu. Stale eutektoidalne o zawartoci wgla okoo 0,76% maj struktur perlityczn, natomiast stale nadeutoktoidalne o zawartoci wgla powyej 0,76% do 2,11% - struktur perlitu i cementytu drugorzdowego (rys. 6.2). Struktury tych stali ilustruj fotografie 4.3 4.6 i 4.8 4.9. Wraz ze wzrostem zawartoci wgla zwiksza si udzia perlitu w stalach podeutektoidalnych i cementytu w stalach nadeutektoidalnych. W wyniku tego wzrasta twardo stali (HB) oraz granica plastycznoci (Re) i wytrzymao na rozciganie (Rm). Powyej zwartoci ok. 1%C Re i Rm malej z powodu wzrastajcej zawartoci kruchego cementytu. Wasnoci charakteryzujce plastyczno stali, takie jak: wyduenie (A), przewenie (Z), udarno (KC) malej ze wzrostem zawartoci wgla, co przedstawiono w formie wykresu na rys. 6.3.

1000

A, Z , %

250 Rm 200

R m , R e , MPa

800

80

600

60

150

Re 400 40 200 K C . J/cm2 150 200 20 A Z KC 0 Fe 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2 0 1.4 100 50

% wagowy C

Rys. 6.3. Wpyw wgla na waciwoci stali niestopowych w stanie wyarzonym

6.2. Podzia stali

Klasyfikacja gatunkw stali moe by przeprowadzona wedug rnych kryteriw. Dotychczasowy podzia stali oparty jest na zaoeniach normy PN-57/H-01000. Od pocztku 1993 r. obowizuje nowa norma PN-91/H-01010/03

HB

HB

87
oparta na standardach wiatowych, ujmujca w inny sposb to zagadnienie. Jednake ze wzgldu na to, e normy przedmiotowe okrelajce poszczeglne grupy stali oraz dostpne podrczniki oparte s na starym podziale - poniej zostanie przedstawiony podzia zgodny z PN-57/H-01000. Nowe zaoenia podziau stali przedstawiono w przypisie na kocu rozdziau. PN-57/H-01000 za podstaw podziau stali przyjmuje: 1) skad chemiczny, 2) zastosowanie, 3) stopie czystoci metalurgicznej. Ponadto mona te dokona podziau stali wg: 4) sposobu wytwarzania, 5) sposobu odtleniania, 6) grup uytkownikw i rodzaju wyrobw. Ad 1. W zalenoci od skadu chemicznego wyrnia si stale wglowe (niestopowe) i stopowe. W stalach wglowych poza wglem dopuszczalne s nastpujce iloci innych pierwiastkw 1) (domieszek). Mn - 0,8% W - 0,2% Mo - 0,05% Si - 0,4% Co - 0,2% V - 0,05% Ni - 0,3% Cu - 0,2% Ti - 0,05% Cr - 0,3% Al - 0,1%

Ad. 2. W zalenoci od zastosowania stale wglowe dzieli si na (rys. 6.4): konstrukcyjne, zawierajce do ok. 0,85% C, przeznaczone na czci maszyn oraz na konstrukcje stalowe, narzdziowe, zawierajce od 0,6% do 1,3% C, o szczeglnych waciwociach, np. o dobrej skrawalnoci ub specjalnych waciwociach magnetycznych. Ad. 3. W zalenoci od zawartoci w stali zanieczyszcze siarki i fosforu stale wglowe konstrukcyjne dzieli si na 3 grupy. S to: stale zwykej jakoci, w ktrych P m a x = 0,050% i S max = 0,050%, stale wyszej jakoci, w ktrych P m a x = 0,040% i S max = 0,040%, stale o okrelonym przeznaczeniu, w ktrych dopuszczalne zawartoci zanieczyszcze okrelaj normy. Stale narzdziowe oraz o szczeglnych waciwociach maj z reguy zawon zawarto P i S, dlatego w klasyfikacji nie podaje si ich stopnia czystoci metalurgicznej.
1) Domieszki wpywajce korzystnie na waciwoci stali to: Mn, Si, Al i niewielkie iloci (ze zomu) Cr, Ni, Mo, W, V, Ti, Cu i Co natomiast zanieczyszczenia (ujemny wpyw na waciwoci stali) to: P, S, H, N i O. Zarwno domieszki jak i zanieczyszczenia s wprowadzone do stali przypadkowo w procesie metalurgicznym.

88
Oglnego przeznaczenia PN-88/H -84020 0 okrelonym przeznaczeniu PN-89/H -84023 Oglnego przeznaczenia PN-93/H-84019 0 okrelonym przeznaczeniu PN-89/H-84023 Pytko hartujce si PN-84/H-85020 Gboko hartujce si PN-84/H-85020 Magnetycznie mikkie PN-89/H-84023 atwo skrawalne PN-73/H-84026

Zwykej jakoci Stale konstrukcyjne WGLOWE Wyszej jakoci

STALE

Stale narzdziowe

Stale o szczeglnych wasnociach

Rys. 6A Schemat klasyfikacji stali wglowych (niestopowych)

Ad. 4 i 5. Metoda wytwarzania stali wpywa w pewnym stopniu na jako stali. Wie si to z rnymi moliwociami oczyszczenia stali z niepodanych domieszek i zanieczyszcze. W zalenoci od urzdzenia wytwarzajcego wyrnia si stal konwer-torow, martenowsk i wytworzon w piecach elektrycznych. Podstawowym surowcem do produkcji stali jest surwka przerbcza. Surwka zawiera znaczne iloci wgla i innych pierwiastkw, ktre naley usun w procesach stalowniczych. Zasadnicze procesy wytwarzania stali przedstawia schemat: SURWKA PRZERBCZA UTLENIANIE DOMIESZEK RAFINACJA ODGAZOWANI ODLEWANIE PRZERBKA PLASTYCZNA STALOWE WYROBY HUTNICZE Utlenianie domieszek (wieenie) przeprowadza si przez przetopienie surwki ze domem stalowym, zawierajcym tlenki elaza (proces martenowski i elektryczny), lub przez przedmuchanie kadzi z pynn surwk powietrzem (proces Bessemera) lub tlenem (proces konwertorowy). W wyniku tych procesw domieszki i zanieczyszczenia cz si z tlenem i wypywaj na wierzch w postaci pynnego ula. Proces ten nie zawsze zapewnia dostateczne oczyszczenie z fosforu i siarki, dlatego nastpnie stosuje si proces rafinacji stali. Rafinacja polega na usuniciu siarki i fosforu przez wytworzenie

89
na powierzchni pynnej stali specjalnych uli zawierajcych CaO i MgO, ktre wchodzc w reakcje z siark i fosforem wi te pierwiastki. Stal po procesie wieenia jest nasycona tlenem. Po odlaniu do wlewnicy dochodzi do reakcji wgla z tlenkiem elaza FeO, a tworzcy si w tej reakcji tlenek wgla CO uchodzi ze stali wywoujc zjawisko wrzenia (gotowania si) stali. Po zastygniciu wlewek zawiera du ilo pcherzy gazowych, ktre zgrzewaj si dopiero w procesie obrbki plastycznej, ponadto tlen rozpusz czony w stali jako zanieczyszczenie obnia waciwoci mechaniczne. Z tego powodu kocow operacj procesu stalowniczego jest odgazowanie stali. Dokonuje si tego poprzez dodanie odlteniaczy do pynnej stali - czyli pierwiastkw takich jak Mn, Si, Al, ktre reagujc z FeO tworz zwizki chemiczne przechodzce do ula. W zalenoci od intensywnoci procesu odtleniania wyrnia si stale nieuspokojone (odtlenione tylko za pomoc Mn), stale puspokojone (Mn + Si), stale uspokojone (Mn + Al + Si). Ad. 6. Odbiorcy duych iloci wyrobw hutniczych stawiaj specjalne wymagania dla stosowanych przez nich stali. Std normy wyrniaj np.: stale dla kolejnictwa, stale do budowy statkw itp. Ponadto cay szereg stali jest produkowanych na cile okrelone wyroby. S to stale okrelonego za stosowania, np.: stal na blachy do gbokiego toczenia, stal do produkcji rur, stal na oyska toczne. Sposb znakowania najwaniejszych grup stali przedstawiono w tabl. 6.1.
Tablica 6.1 Zasady znakowania stali i staliw niestopowych Norma znak stali PN-88/H-84020 StOS, St3SX, St3CuY St3S, St3SCu, St3VX St3V, St3W, St4SX St4SCuX, St4S, St4SY St4VX, St4W, St4V St5, MSt5, St6, MSt6, St7, MSt7 Znaczenie symboli w znaku stali Stal niestopowa konstrukcyjna oglnego przeznaczenia oznaczenie stali wglowej konstrukcyjnej zwykej jakoci stal spawalna liczba porzdkowa znaczenie symboli na kocu znaku stali: S - spawalna X - nieuspokojona Y - puspokojona V - ograniczona zawarto wgla W - ograniczona zawarto C, S, P Cu - okrelona zawarto miedzi U oznaczenia wymaganej udarnoci, M poszczeglne litery oznaczaj J B odmiany plastycznoci stali C D M - (na pocztku znaku) - stal o okrelonym skadzie chemicznym St4S

90
cd. tablicy 6.1 Norma znak stali PN-93/H-84019 10, 09A, 15, 14A, 20 14rs, 20, 15G, 14GA 25, 26A, 26rs, 30 30A, 35, 36A, 40, 40A 40rs, 45, 46A, 46rs 45G, 50, 50A, 50rs 55, 55A, 55rs, 60, 60A, 60rs, 60G, 65 PN-89/H-84023 04J, 04JA, 08J Znaczenie symboli w znaku stali Stal niestopowa do utwardzania powierzchniowego i ulepszania cieplnego zawarto wgla w stali x0,01% 20G podwyszona zawarto manganu G - stal o podwyszonej zawartoci manganu A - stal p podwyszonej czystoci w zakresie fosforu i siarki rs - stal o regulowanej zawartoci siarki Stal okrelonego zastosowania stal niskowglowa magnetycznie mikka J - stal z dodatkiem aluminium, A - stal o podwyszonych wymaganiach w zakresie zawar toci P i S stal na blachy i tamy do gbokiego toczenia stal do zbrojenia betonu stal na rury stal niestopowa do produkcji rur R35 wytrzymao na rozciganie Rm min [KG/mm 2 ] stal na acuchy ogniwowe E - do zgrzewania elektrycznego, Z - do zgrzewania ogniowego Stal do pracy w podwyszonych temperaturach stal do wyrobu blach stal kotowa St36K Rm min [KG/mm 2 ] stal wglowa zwykej jakoci K18 stal do wyrobu rur zawarto wgla x0,01% stal kotowa

08J, 08XA, 10J, 06JA St0S-b, St3SX-b, St50B R, R35, R35Y, R45, R55, R65

St1E, St1Z, 15GJ

PN-75/H-84024 St36K, St41K, St44K K10, K18

91
cd. tablicy 6.1 Norma znak stali PN-73/H-84026 Al1X, A10X, AU, A35, A45, A35G2 Znaczenie symboli w znaku stali Stal automatowa stal automatowa A45 zawarto wgla x0,01% PN-84/H-84027 P23, P35A, P40, P35G P60, P55, St70P, St90PA, St72P Stal dla kolejnictwa stal do budowy pojazdw szynowych P23 zawarto wgla x0,01% stal dla kolejnictwa stal do budowy nawierzchni kolejowej St70P stal dla kolejnictwa R m min [KG/mm 2 ] stal wglowa zwykej jakoci PN-85/H-83152 L400, L500, L450, L600 L650 Staliwo wglowe konstrukcyjne staliwo wglowe L I I 400 staliwo wysokiej jakoci I - staliwo zwykej jakoci, U - staliwo wysokiej jakoci PN-84/H-85020 N5, N6, N7, N8, N9, N1 l, N12, N13, N7E, N8, N9E, N10E, N11E, N12E, N13E Stale wglowe narzdziowe

stal narzdziowa wglowa N12E stal pytko hartujca si zawarto wgla x 0 , l %

92 6.3. Przemiany w stali podczas nagrzewania i chodzenia

Wykres ukadu rwnowagi fazowej Fe-Fe 3 C wskazuje, e stale podczas nagrzewania i chodzenia podlegaj przemianie: perlit austenit (P ), ktrej towarzyszy przemiana alotropowa Fe Fe. Teoretycznie przemiany te zachodz w temperaturze A1 (727C). W praktyce, przy nagrzewaniu, przemiany w stali przebiegaj w wyszych temperaturach - Ac1 (rys. 6.5). Podobnie podczas chodzenia przemiany przebiegaj w temperaturach niszych od temperatury rwnowagi - Ar1

Rys. 6.5. Przesunicie temperatur krytycznych ukadu rwnowagi FeFe 3 C w zalenoci od szybkoci nagrzewania i chodzenia

Mechanizm przemiany perlitu w austenit jest zoony, gdy polega na przebudowie sieci przestrzennej Fe w Fe oraz na rozpuszczaniu si cementytu w austenicie. Jest to przemiana typowo dyfuzyjna. Na granicach pytek cementytu i ferrytu powstaj zarodki austenitu, ktre nastpnie rozrastaj si tworzc w kocu ziarna austenitu (rys. 6.6). Powstay austenit jest chemicznie niejednorodny, poniewa w miejscach, gdzie uprzednio w perlicie znajdoway si pytki cementytu, zawarto wgla jest wiksza ni tam, gdzie byy pytki ferrytu. Dopiero dalsze wygrzewanie lub nagrzewanie austenitu wyrwnuje skad chemiczny w wyniku procesw dyfuzyjnych. Podczas nagrzewania stali eutektoidalnej z bardzo ma szybkoci, np. Vc1 = 10C/godz.

93

Rys. 6.6. Schemat przemiany perlitu w austenit

przemiana perlitu w austenit trwa bardzo dugo (tc1 rys. 6.7a) i przebiega w temperaturach niewiele powyej 727C. Nagrzewanie z wiksz szybkoci, np. Vc 2 = 1000C/godz. powoduje przemian P w bardzo krtkim czasie (tc2), ale przebiega ona w znacznie wyszej temperaturze ni 727C. Podobnie przebiegaj przemiany podczas nagrzewania stali podeutektoidalnych i nadeutektoidalnych, w ktrych prcz przemiany P nastpuje jeszcze przemiana ferrytu w austenit (od Ac1 do Ac3) lub rozpuszczanie si cementytu wtrnego (od Ac1 do Acm). Przemiany w stali podczas chodzenia s analogiczne do opisanych przy nagrzewaniu, tylko przebiegaj w odwrotnej kolejnoci.

Rys. 6.7. Wpyw szybkoci nagrzewania (a) oraz chodzenia (b) na przebieg przemian w stali nadeutektoidalnej

94
Przemiana austenitu w perlit polega na dyfuzyjnym wydzielaniu si cementytu i przebudowie sieci FeFe. Mechanizm tej przemiany przedstawia rys. 6.8. W przechodzonym austenicie pojawiaj si zarodki wysokowglowej fazy Fe 3 C na granicach ziarn lub w miejscach styku wtrcenie niemetaliczne - austenit. Na powstaym zarodku krystalizuje cementyt, tworzc rozrastajc si pytk. W otoczeniu tej pytki austenit uboeje w wgiel, co uatwia przemian alotropow FeFe, w wyniku ktrej wzdu pytki cementytu tworz si dwie pytki ferrytu. Powikszajce si pytki ferrytu powoduj wzrost zawartoci wgla w otaczajcym austenicie, co uatwia powstanie nowych pytek cementytu. W ten sposb tworzy si cay pk pytek ferrytu i cementytu.
Fe3C Fe3C

Austenit

Perlit

Rys. 6.8. Schemat przemiany austenitu w perlit

Przy bardzo powolnym chodzeniu, np. Vr1 = 10C/godz. przemiana austenitu w perlit przebiega w temperaturze nieco niszej od 727C, lecz trwa bardzo dugo (tr1 - rys. 6.7b). Szybsze chodzenie, np. Vr 2 = 600C/godz. powoduje obnienie temperatury i skrcenie czasu przemiany. Szybko chodzenia wpywa nie tylko na kinetyk przemiany, ale i budow perlitu. Im wiksza jest szybko chodzenia, tym wiksza ilo powstajcych zarodkw i szybko narastania faz (podobnie jak przy krystalizacji). Powstaje perlit o coraz wikszym stopniu rozdrobnienia (dyspersji) budujcych go faz - ferrytu i cementytu. Perlit o duym stopniu dysperji ma wysza twardo (i waciwoci wytrzymaociowe) od perlitu o maym rozdrobnieniu, powstaym przy powolnym chodzeniu (rozdz. 7.1). Najwaniejsze cechy przemiany austenit perlit s wic nastpujce: przemiana jest dyfuzyjna, przemiana zachodzi drog zarodkowania i rozrostu zarodkw,

95
faz kierujc (inicjujc przemian) jest cementyt, szybko chodzenia ma wpyw na temperatur pocztku przemiany, brak jest ukierunkowania pomidzy faz macierzyst () a fazami wchodzcymi w skad eutektoidu, stopie przechodzenia poniej temperatury rwnowagi A1 wpywa na szybko zarodkowania i rozrostu, a tym samym na rozdrobnienie obu faz perlitycznych (ferrytu i cementytu).

6.4. Wielko ziarna w stali

Wielko ziarna ma duy wpyw na waciwoci stali. Due ziarno jest na og niepodane, gdy obnia waciwoci mechaniczne, szczeglnie udarno i granic plastycznoci1), poprawia natomiast obrabialno i w pewnym stopniu zwiksza hartowno stali. Wielko ziarna zaley min. od skadu chemicznego stali, sposobu wytopu oraz od parametrw obrbki cieplnej. Cech charakterystyczn przemiany w stali podczas nagrzewania jest rozdrobnienie ziarna. Po przekroczeniu temperatury Ac1 nastpuje przemiana P , ktra rozpoczyna si od powstania bardzo duej iloci drobnych ziarn austenitu na rozwinitej granicy fazowej pytek ferrytu i cementytu. Po zakoczeniu przemiany otrzymuje si du ilo drobnych ziarn austenitu. Dalsze nagrzewanie lub wygrzewanie powoduje rozrost ziarn. Jest to proces zachodzcy samorzutnie i mona go okreli jako przejaw denia ukadu do zmniejszenia swojej energii swobodnej poprzez zmniejszenie cznej powierzchnii granic ziarn. Stale mog by mniej lub bardziej skonne do rozrostu ziarn. Zmian wymiarw ziarna przy nagrzewaniu dwch stali rnicych si t cech przedstawiono na rys. 6.9. Stale gruboziarniste wykazuj skonno do rozrostu ziarna bezporednio po przekroczeniu temperatury Ac1 (krzywa 2), natomiast stale drobnoziarniste wykazuj t skonno dopiero w wysokich temperaturach ok. 1000C (krzywa 1). Skonno do drobnoziarnistoci tumaczy si obecnoci w stali tlenkw i azotkw aluminium submikroskopowej wielkoci, ktre rozoone wzdu granic ziarn austenitu hamuj ich rozrost. Stan ten trwa jednak tylko do temperatury 900 1000C, powyej ktrej wymienione wtrcenia rozpuszczaj si w austenicie, co powoduje gwatowny rozrost ziarn. Poza aluminium, ktre jest dodawane do stali jako dotleniacz, rozrost ziarn hamuj rwnie pierwiastki wglikotwrcze, takie jak: W, Ti, Mo, V, Nb.
Wg Halla i Petcha w metalu polikrystalicznym istnieje zaleno midzy rednic ziarna d i granic plastycznoci : = 0+kd-1/2 gdzie k - staa, 0 - granica sprystoci monokrysztatu.
1)

96

NAGRZEWANIE

Temperatura

austenit

perlit Wielko ziarna przy nagrzewaniu Wielko ziarna przy studzeniu

Rys. 6.9. Zmiany wielkoci ziarna stali eutektoidalnej podczas grzania i chodzenia; 1 - stale skonne do drobnoziarnistoci, 2 - stale skonnne do gruboziarnistoci

Podczas przemiany odwrotnej - austenitu w perlit - rozdrobnienie ziarn nie zachodzi. Wymiary nowo powstaych ziarn perlitu zale od wymiarw ziarn austenitu. Wielko ziarna w stali otrzymana w wyniku jakiejkolwiek obrbki cieplnej nosi nazw ziarna rzeczywistego. Na podstawie wielkoci tego ziarna nie mona okreli skonnoci stali do rozrostu ziarn. Wprowadzono wic okrelenia: ziarno pocztkowe austenitu - jest to ziarno w chwili zakoczenia przemiany P , bye ziarno austenitu - ziarno po nagrzaniu do temperatury obrbki cieplnej powyej Ac 3 i wygrzaniu. Ujawnienie byego ziarna austenitu przeprowadza si w celu okrelenia: 1) skonnoci ziarna austenitu do rozrostu i kinetyki rozrostu, 2) przynalenoci stali do kategorii drobno lub gruboziarnistych. Stosuje si nastpujce metody ujawniania pooenia granic ziarn byego austenitu: spowolnione chodzenie sprzyjajce wydzielaniu si na granicach ziarn austenitu faz nadwymiarowych (ferrytu, cementytu), dugotrwae wyarzanie powodujce dyfuzj tlenu w gb stali wzdu granic ziarn i utworzenie siatki tlenkw, trawienie w prni w wysokiej temperaturze. Okrelenie wielkoci ziarna (byego ziarna austenitu lub ziarna rzeczywistego) mona przeprowadzi podajc: numer wzorca wielkoci ziarna wg skali wzorcw (metoda porwnawcza), liczb ziarn na jednostk powierzchni zgadu metalograficznego (metoda zliczania ziarn),

STUDZENIE

Temperatura

97
umown rednic ziarn (metoda zliczania przeci), liczb ziarn w jednostce objtoci. Najczciej stosowana jest metoda porwnawcza. Polega ona na porwnaniu wielkoci obserwowanych ziarn z wielkoci ziarn skali wzorcw i podaniu odpowiedniego numeru wzorca. Skala ujta w PN-84/H-04507/01 zawiera 10 wzorcw oznaczonych od 1 do 10. Podstaw skali jest wzr (6.1) okrelajcy liczb ziarn m przypadajcych na 1 mm 2 powierzchnii szlifu. m = 8x2G gdzie: G - numer wzorca ziarna wg skali. Zgady naley obserwowa przy powikszeniu 100 x . Jeeli ziarno badanego metalu przy tym powikszeniu jest mniejsze od wzorca nr 10 lub wiksze od wzorca nr 1, zaleca si stosowa powikszenie g, inne ni 100-krotne, ktre naley tak dobra, eby ziarno byo porwnywalne z jednym z wzorcw od nr 4 do nr 8. Otrzymany w ten sposb numer wielkoci ziarna M naley przeliczy dla otrzymania numeru wielkoci ziarna G przy powikszeniu 100-krotnym wg wzoru: G = M+K (6.2) (6.1)

Warto K w zalenoci od stosowanego powikszenia g naley okreli z wykresu przedstawionego na rys. 6.10.
8 7 6 5 Wspczynnik k 4 3 2 1 0 -1 -2 -3 -4 -5 -6 -7 -8 10 20 30 40 50 100 200 300 400 500 100 Powikszenie g

Rys. 6.10. Warto wielkoci K (wzr 6.2) w zalenoci od stosowanego powikszenia g

98
Tablica 6.2 Skala wielkoci ziarn, wg PN-84/H-04507/01 Numer wielkoci ziarna G -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 rednia wielko powierzchni przekroju a [mm 2 ] 1 0,5 0,25 0,125 0,0625 0,0312 0,0156 0,0781 0,039 0,0195 0,00098 0,00049 0,000244 0,000122 0,000061 0,00003 0,000015 0,000008 0,000003 Liczba ziarn na powierzchni 1 mm2 rednia liczba ziarn w 1 mm3 [N] 1 2 4 8 16 32 64 128 256 512 1024 2048 4096 8192 16384 32768 65536 131072 262144 1 2,8 8 22,6 64 181 512 1448 4096 11585 32768 92682 262144 741845 2097152 5931008 16777216 474490064 109756304 rednia rednica ziarna d [mm] 1 0,707 0,5 0,353 0,25 0,177 0,125 0,088 0,062 0,044 0,031 0,022 0,015 0,011 0,0079 0,0065 0,0039 0,0027 0,0019

W tablicy 6.2 podano ilo ziarn i rednic ziarna dla kadego numeru G od -3 do 15 wg PN-84/H-04507/01. Stale o numerze ziarna G = 4 uwaa si za gruboziarniste, a o numerach wyszych - za drobnoziarniste.

5.5. Wyarzanie stali

Wyarzanie jest to zabieg cieplny polegajcy na nagrzaniu materiau do okrelonej temperatury, wygrzaniu w tej temperaturze i powolnym chodzeniu z szybkoci pozwalajc na otrzymanie struktury rwnowagi lub zblionej do tego stanu (rys. 6.11).

99
B C Operacja ABCD - wyarzanie AB - nagrzewanie BC - wygrzewanie C D - chodzenie

Temperatura

A Czas

Rys. 6.11. Schemat obrbki cieplnej wyarzania: AB - nagrzewanie, BC - wygrzewanie, CD - chodzenie

W zalenoci od celu wyrnia si nastpujce rodzaje wyarzania: WYARZANIE bez przemiany fazowej - rekrystalizujce - odprajce z przemian fazow ujednorodniajce normalizujce zupene zmikczajce przegrzewajce

Pooenie temperatur wyarzania stali wglowych na tle wykresu Fe-Fe 3 C przedstawiono na rys. 6.12. Wyarzanie ujednorodniajce (homogenizowanie) Temperatura: 100-200C poniej linii solidusu, praktycznie 1050-1200C, studzenie powolne. Czas: proces dugotrway - kilkanacie godzin (zaley od wielkoci wyarzanego przedmiotu). Struktura: struktura pierwotna odlewu (dendrytyczna) ulega przemianie na wtrn (ziarnist), nastpuje rozrost ziarna. Cel: zmniejszenie lub usunicie segregacji dendrytycznej we wlewkach, a w konsekwenacji zmniejszenie pasmowoci struktury i anizotropowoci waciwoci mechanicznych stali (rnic wartoci w kierunku poprzecznym i podunym). W obrbie ziarn pierwotnych (dendrytw), utworzonych w procesie krystalizacji, wystpuje zwykle rnica koncentracji skadnikw, nazywana

100
segregacj (mikrosegregacj) dendrytyczn. Po przerbce plastycznej na 1200 gorco wlewka segregacja ta moe Wyarzanie ujednorodniajce by przyczyn pasmowoci struktury 1100 i anizotropowoci waciwoci mewyarzanie chanicznych stali, co jest na og przegrzewajce 1000 nieporzdane. Wyarzanie W wyniku wyarzania ujednorozupene G 900 dniajcego pierwotna (dendrytyczna) Wyarzanie normalizujce struktura zmienia si na wtrn (ziarWyarzanie 800 nist, komrkow); jednoczenie nazmikczajce stpuje znaczny rozrost ziarn. Wyr700 wnanie skadu chemicznego w obrWyarzanie bie ziarn nastpuje poprzez dyfuzj rekrystalizujce skadnikw, atwo przebiegajc 600 Wyarzanie odprajce w wysokiej temperaturze wyarzania. pdleww, przedmiotw spawanych.odkuwek Wyarzanie to zmniejsza lub lik500 widuje rnice koncentracji w obrWyarzanie odprajce po obrbce plastycznej bie ziarn, nie wpywa jednak na seg400 na zimno regacj w skali makroskopowej, ktr mona zmniejszy tylko poprzez 300 przerbk plastyczn. Wyarzanie ujednoradniajce 200 stosuje si rzadko i w zasadzie ogra100 nicza do wlewkw i niekiedy odleStabilizowanie ww staliw stopowych. Po ujednoroFe 0,4 0,8 1,2 1,6 2,0 Zawarto wgla , % dnieniu przeprowadza si czasem wyarzanie normalizujce, dla zmniejRys. 6.12. Zakres temperatur wyarzania stali szenia wielkoci ziarn. Dotyczy to na tle wykresu elazo-cementyt tylko odleww staliwnych, gdy ujednorodnione wlewki poddaje si przerbce plastycznej na gorco, zapewniajcej rozdrobnienie ziarna.
Temperatura , C

Wyarzanie normalizujce (normalizowanie) Temperatura: 3050C powyej Ac3 lub Accm, studzenie w spokojnym powietrzu do temperatury otoczenia. Czas: zaley od przekroju normalizowanego materiau - orientacyjnie 1 1,5 min na 1 mm przekroju dla stali wglowych konstrukcyjnych oraz 1,5 2,5 min na 1 mm przekroju dla stali wglowych narzdziowych. Struktura: uzyskuje si drobnoziarnist struktur o jednakowej wielkoci ziarna w caym przekroju wyrobu.

101
Cel: polepszenie waciwoci mechanicznych poprzez: - usunicie skutkw przegrzania, tj. gruboziarnistoci i struktury Widmannstttena, - ujednorodnienie struktury w wyrobach spawanych, - zmniejszenie pasmowoci struktury w wyrobach walcowanych, - usunicie niewaciwej struktury wyrobw obrobionych cieplnie oraz zapewnienie powtarzalnoci wynikw obrbki cieplnej w produkcji seryjnej poprzez nadanie jednolitej struktury wyjciowej.

W czasie tej operacji obrbki cieplnej nastpuje przemiana perlitu w austenit, powodujca rozdrobnienie ziarn, ktrych wielko nie ulega zmianie podczas studzenia. W wyniku rozdrobnienia ziarna polepszaj si waciwoci mechaniczne. Np. dla stali 45 Re wzrasta z 350 MPa do 420 MPa, Rm z 640 MPa do 650 MPa a A 5 z 17% do 24%. Wyarzanie zupene Temperatura: 3050C powyej Ac 3 lub Accm, studzenie razem z piecem (a wic wolniejsze ni podczas normalizowania). Czas: podobnie jak podczas normalizowania. Struktura: uzyskuje si struktur najbardziej zblion do stanu rwnowagi fazowej. Cel: wyarzanie zupene czsto stosuje si dla wyrobw hutniczych ze stali stopowych, ktre po chodzeniu na powietrzu posiadaj struktury nierwnowagowe, tj. bainitu lub martenzytu. Stale takie okrela si jako samohartujce. Wyarzanie zupene zapewnia rozadowanie napre wewntrznych, popraw skrawalnoci oraz pozwala na przyblione okrelenie zawarto wgla w stalach wglowych podeutektoidalnych i eutektoidalnych. Przykad okrelania zawartoci wgla w stali. Wiadomo, e perlit zawiera ok. 0,8% wgla. Jeeli na podstawie obserwacji mikroskopowej zgadu metalograficznego wida, e stal zawiera np. 40% perlitu (reszta ferryt), to zawarto wgla w stali okrela si z proporcji: 100% perlitu - 0,8%C 40% perlitu - X % C Zawarto wgla w ferrycie (0,008%) naley pomin jako znikomo ma. Wyarzanie zmikczajce (sferoidyzujce) Temperatura: zbliona do temp. A1 studzenie powolne szczeglnie w zakresie temperatur A1 - 600C.

102
Czas: stosunkowo dugi, zaley od wymiarw wyrobu i gatunku stali (kilka do kilkudziesiciu godzin). Struktura: powstaje struktura cementytu kulkowego rwnomiernie rozmieszczonego w ferrycie (sferoidyt). Cel: zmniejszenie twardoci stali, poprawa skrawalnoci i podatnoci do przerbki plastycznej na zimno. Niezbdnym warunkiem sferoidyzacji cementytu jest doprowadzenie stali do struktury austenitycznej przy zachowaniu pewnej iloci nierozpuszczonych czstek cementytu. Nierozpuszczony cementyt oraz zanieczyszczenia niemetaliczne stanowi zarodki krystalizacji, std temperatura wyarzania oscyluje okoo temperatury A1. Na rys. 6.13 przedstawiono pi sposobw przeprowadzania wyarzania zmikczajcego. W stalach nadeutektoidalnych wyarzanie to ma na celu obnienie twardoci i polepszenie skrawalnoci. W stalach podeutektoidalnych, ktrych twardo jest z natury niska, wyarzanie zmikczajce stosowane jest dla polepszenia plastycznoci przed przerbk plastyczn na zimno. Rys. 6.14 przedstawia twardoci stali niestopowych o rnej zawartoci wgla w stanie normalizowanym i po wyarzaniu zmikczajcym. Struktury stali N12 w tych samych stanach obrbki cieplnej przedstawiaj fot. 6.1 i 6.2. Wyarzanie przegrzewajce Temperatura: 1000-1200C, studzenie poRys. 6.13. Przebieg rnych sposobw wolne. wyarzania zmikczajcego Czas.: 1 2 godz. Struktura: uzyskuje si struktur gruboziarnist. Cel: poprawa skrawalnoci stali wysokowglowych oraz powikszenie przenikalnoci magnetycznej stali magnetycznie mikkiej. Struktura gruboziarnista uatwia obrbk mechaniczn, gdy wir takiej stali jest krtki i kruchy co umoliwia skrawanie z duymi szybkociami. Objawem przegrzania, typowym dla staliwa i stali redniowglowej, jest struktura Widmannstttena o charakterystycznym iglastym ksztacie ziarn ferrytu. Obraz tego typu struktury przedstawiono na fot. 6.3.

103
300 280 260 240 220

Twardo HV

200 180 160 140 120 100 80 Fe

1 2

0,20

0,40

0,60

0,80

1,00

1,20

%C

Rys. 6.14. Twardo stali niestopowych w zalenoci od zawartoci wgla po wyarzaniu: 1 - normalizujcym, 2 - zmikczajcym

Wyarzanie rekrystalizujce Temperatura: 600700C, studzenie powolne. Czas: zaley od stopnia zgniotu i wymaganych waciwoci kocowych. Struktura: powstaje zrekrystalizowana drobnoziarnista struktura. Cel: usunicie skutkw zgniotu na zimno. Po przerbce plastycznej na zimno stal posiada struktur wknist (tekstur), wysokie waciwoci wytrzymaociowe (Rm, Re, HB) oraz ma plastyczno (KC, A, Z). Materia taki jest kruchy i niepodatny do dalszej przerbki plastycznej. Wyarzanie w temperaturze powyej temperatury rekrystalizacji powoduje powstanie nowej drobnoziarnistej struktury oraz usunicie skutkw zgniotu. Przebieg zmian struktury oraz waciwoci mechanicznych w zalenoci od temperatury wyarzania przedstawia rys. 6.15. Wyarzanie odprajce (odpranie) Temperatura: poniej 650C, studzenie powolne. Czas: zaley od wielkoci wyrobu, zwykle ok. 2 min. na 1 mm przekroju. Struktura: nie zachodz zmiany struktury. Cel: zmniejszenie napre wasnych wyrobu bez wyranych zmian waciwoci uzyskanych w wyniku wczeniejszej obrbki plastycznej.

104
a)
naprenia zdrowienie

rekrystalizacja

rekrystalizacja wtrna

najnisza temperatura rekrystalizacji

b)
ziarna

c)
waciwoci

temperatura

Rys. 6.15. Zmiany zachodzce w metalu odksztaconym plastycznie na zimno w zalenoci od temperatury: a - naprenia wasne, b - mikrostruktura, c - waciwoci mechaniczne

Naprenia wasne mog by przyczyn odksztace wyrobw, a wspdziaajc z napreniami zewntrznymi mog doprowadzi do szybkiego ich zniszczenia. Odpranie usuwa naprenia wasne powstae w wyniku procesw technologicznych, takich jak: przerbka plastyczna na zimno, odlewanie, spawanie, prostowanie. Due znaczenie ma wyarzanie odprajce zczy spawanych.

Norma PN-91/H-01010/03 dzieli stale niestopowe wg dwch podstawowych kryteriw: 1 - skadu chemicznego, 2 - waciwoci i zastosowania. Stal nazywa si niestopow wwczas, gdy zawarto pierwiastkw jest mniejsza od zawartoci granicznych wg tablicy 6.3. Wedug kryterium waciwoci i zastosowania stale niestopowe dzieli si na trzy klasy: stale niestopowe podstawowe, stale niestopowe jakociowe, stale niestopowe specjalne. Stale niestopowe podstawowe s to stale wytwarzane w procesie stalowniczym bez dodatkowych zabiegw, speniajce nastpujce warunki: a) wyroby z tych stali nie s przeznaczone do obrbki cieplnej (z wyjtkiem wyarzania zmikczajcego, odprajcego i normalizowania),

105
cd. przypisu Tablica 6.3 Dopuszczalne iloci pierwiastkw w stalach niestopowych, wg PN-91/H-01010/03 Nazwa i symbol chemiczny pierwiastka Aluminium (glin), Al Bor, B Bizmut, Bi Chrom, Cr Cyrkon, Zr Kobalt, Co Krzem, Si Lantanowce, kady Mangan, Mn Mied, Cu Molibden, Mo Nikiel, Ni Niob, Nb Ow, Pb Selen, Se Tellur, Te Tytan, Ti Wanad, V Wolfram, W Inne (oprcz wgla, fosforu, siarki, azotu), kady Zawarto graniczna, % masy 0,10 0,008 0,10 0,30 0,05 0,10 0,50 0,05 1,65 0,40 0,08 0,30 0,06 0,40 0,10 0,10 0,05 0,10 0,10 0,05

b) wymagane jest okrelenie tylko zawartoci wgla, manganu i krzemu, c) nie okrela si wymaga jakociowych (np. przydatnoci do odksztace plastycznych, wielko ziarna itp.), d) waciwoci wyrobw walcowanych powinny odpowiada wartociom granicznym wg tablicy 6.4. Stale niestopowe jakociowe mog podlega obrbce cieplnej, ale w takim wypadku nie okrela si wymaga w zakresie waciwoci mechanicznych. Wymagania jakociowe dla tej klasy stali s wysze ni dla klasy podstawowej. Do stali jakociowych niestopowych zalicza si wszystkie niestopowe stale, ktre nie speniaj wymaga dla klasy stali specjalnych, a maj wysze waciwoci od klasy podstawowej.

106
cd. przypisu Tablica 6.4 Wymagania graniczne stawiane podstawowym stalom niestopowym, wg PN-91/H-01010/03 Okrelenie wasnoci Minimalna wytrzymao na rozciganie (Rm) Minimalna granica plastycznoci (Re) Minimalne wyduenie1) (A) Minimalna rednica trzpienia w prbie zginania Minimalna udarno przy + 20C na prbkach wzdunych (KV) Twardo Rockwella wg skali B (lub Brinella) Zawarto wgla Maksymalna zawarto fosforu Maksymalna zawarto siarki
1}

Grubo wyrobu, mm do 16 do 16 do 16 3 i powyej 1016 -

Wartoci graniczne do 690 MPa do 360 MPa do 26% nie mniej ni 1a2) do 27 J nie mniej ni 60HRB (nie mniej ni 104HB) nie mniej ni 0,10% 0,045% 0,045%

Jeeli normy gatunkw i normy wyrobw nie okrelaj pocztkowej dugoci pomia-rowej, wwczas Lo 5,65 (So - pocztkowy przekrj prbki). 2) a - grubo prbki, mm.

Stale niestopowe specjalne - s to w wikszoci wypadkw stale przeznaczone do ulepszania cieplnego lub hartowania powierzchniowego o okrelonych, wysokich waciwociach technologicznych i uytkowych. Do stali niestopowych specjalnych zalicza si m.in. stale o nastpujcych cechach: a) wymaganej udarnoci w stanie ulepszonym cieplnie, b) wymaganego zasigu utwardzenia powierzchniowego lub zakresu hartowania, c) szczeglnie niskiej zawartoci wtrce niemetalicznych, d) maksymalnej zawartoaci fosforu i siarki do 0,025%, e) minimalnej udarnoci KV powyej 27 J przy 50 na prbkach wzdunych do prb udarnoci z karbem V.

7. HARTOWANIE I O D P U S Z C Z A N I E STALI WGLOWYCH

Hartowanie i odpuszczanie s bardzo wanymi operacjami obrbki cieplnej stosowanymi w przemyle. Su one do nadawania narzdziom oraz wikszoci czci maszyn optymalnych waciwoci: odpowiedniej wytrzymaoci, plastycznoci, sprystoci, twardoci, odpornoci na cieranie. Oba te zabiegi s zwizane szczegln zalenoci - po hartowaniu zawsze stosuje si odpuszczanie1). Hartowanie polega na nagrzaniu stali do temperatur wystpowania austenitu, wygrzaniu jej, czyli austenityzowaniu, a nastpnie szybkim ochodzeniu, w celu uzyskania struktury martenzytycznej lub bainitycznej (rys. 7.1). Nagrzewanie stali do temperatur wystpowania austenitu, stosowane w wikszoci operacji hartowania, przebiega z niewielk 2 3 T szybkoci, podobnie jak przy zabiegach wyA3 A1 arzania. Analiz przemian w nagrzewanej stali do hartowania mona wic przeprowadzi na podstawie wykresu ukadu rwnowagi Fe Fe3C (rozdz. 4). Wygrzewanie stali, nazwane austenityzowaniem, przeprowadzane w temperaturze 1 3050C powyej Ac 3 dla stali podeutek4 toidalnych, bd 30 50C powyej Ac1 dla Czas stali nadeutektoidalnych, ma na celu uzyskanie struktury austenitu lub austenitu z ce- Rys. 7.1. Schemat operacji hartowamentytem wtrnym w stalach nadeutektoida- nia stali podeutektoidalnej: 12 - nagrzewanie, 2 3 - austenityzowalnych. nie, 34 - ozibianie Szybkoci chodzenia w operacjach hartowania s due, co powoduje wystpienie w stali przemiany martenzytycznej lub bainitycznej. Produkty tych przemian: martenzyt lub bainit s nierwnowagowe, niezgodne z opisem wykresu Fe Fe 3 C.
A

1)

Wyjtek stanowi hartowanie z przemian izotermiczn.

Temperatura

108
Analiza przemian zachodzcych w stali chodzonej z temperatury austenityzowania z rnymi szybkociami jest moliwa na podstawie specjalnie w tym celu opracowanych wykresw, zwanych wykresami CTP (czas - temperatura - przemiana).

7.1. Wykresy CTP

Istniej dwa rodzaje wykresw: CTP i oraz CTP c . Wykres CTP i (izotermiczny) przedstawia przemiany zachodzce w danym gatunku stali w czasie chodzenia izotermicznego (tj. z przystankiem temperaturowym) z temperatury austenityzowania, z rnymi stopniami przechodzenia. Wykres CTP c (cigy, inaczej anizotermiczny) obrazuje przemiany zachodzce w danym gatunku stali podczas chodzenia cigego (tj. bez przystankw i zaama) z temperatury austenityzowania, z rnymi szybkociami. Kady gatunek stali ma jeden wykres CTP i i jeden wykres CTP c . Na podstawie wykresw CTP mona okreli, jakie przemiany nastpuj w danym gatunku stali podczas chodzenia izotermicznego z danym stopniem przechodzenia (wykres CTP i ) lub w warunkach chodzenia cigego z dan szybkoci (wykres CTP c ) oraz w jakim zakresie temperatur bd przebiega i po jakim czasie si rozpoczn i zakocz. Wykresy CTP obejmuj nastpujce przemiany: austenitu w perlit, austenitu w bainit i austenitu w martenzyt oraz wydzielanie ferrytu z austenitu (w stalach podeutektoidalnych) i cementytu wtrnego z austenitu (w stalach nadeutektoidalnych). Wykresy CTP su do analizy i planowania operacji obrbki cieplnej, w ktrych wystpuje chodzenie cige lub izotermiczne austenityzowanych stali. Wykresy CTPi Wykres CTP i stali podeutektoidalnej zawierajcej 0,4%C (gat. 40) przedstawiono na rys. 7.2a, obok zamieszczono fragment wykresu ukadu rwnowagi Fe Fe 3 C (rys. 7.2b), aby zobrazowa ich wzajemne odniesienie. Na wykresie CTP i stali podeutektoidalnej wystpuj linie poziome (izotermy) reprezentujce temperatury A1 i A3 odniesione z wykresu na rys. 7.2.b. Ponadto zaznaczono temperatur austenityzowania T A dla stali gat. 40, wynoszc 880C. Wyznaczanie wykresu CTP i polega na austenityzowaniu w temperaturze TA pewnej iloci prbek badanej stali. Kad prbk kolejno ozibia si do okrelonej temperatury, przetrzymuje przez pewien czas w tej temperaturze, a nastpnie chodzi z dowoln szybkoci do temperatury otoczenia.

Rys. 7.2. Wykresy CTP i stali: a) podeutektoidalnej gat. 40 (zawarto wgla 0,40%), c) nadeutektoidalnej gat. N13(zawarto wgla 1,3%). Fragment wykresu rwnowagi Fe-Fe 3 C (b)

109

110
Dla prbek chodzonych w ten sposb rejestruje si przebieg krzywych chodzenia, zaznaczajc pocztek i koniec przemian austenitu. Kada wyznaczona krzywa skada si z nastpujcych trzech odcinkw, odpowiadajcych trzem etapom chodzenia: 1) wsplnej dla wszystkich krzywych stromej gazi, blisko osi temperatur, odpowiadajcej bardzo szybkiemu chodzeniu stali z temperatury TA; 2) odcinka poziomego odpowiadajcego izotermicznemu przetrzymywaniu stali w okrelonej temperaturze, zwanego przystankiem temperaturowym. Odlego na osi temperatur tego odcinka od linii A3 lub A1 nazywa si stopniem przechodzenia; 3) odcinka dowolnego chodzenia od przystanku izotermicznego do temperatury otoczenia, zaznaczonego symbolicznie przez odcinek ze strzak. Celem chodzenia izotermicznego jest uzyskanie przemian austenitu tylko na odcinku przystanku temperatury, dlatego w pierwszym etapie stal jest chodzona bardzo szybko do temperatury przystanku. czc ze sob punkty pocztku przemiany austenitu, w poszczeglnych temperaturach, otrzymujemy lini pocztku przemiany, a czc odpowiednie punkty koca przemiany austenitu - lini koca przemiany. Obie linie o charakterystycznym ksztacie litery C, zaznaczone pogrubion kresk na rys. 7.2a, umieszcza si na ukadzie wsprzdnych temperatura-logarytm czasu. Linie te wyznaczaj pola okrelonych przemian austenitu w perlit AP, bainit AB, (rozdz. 7.3) oraz wydzielanie ferrytu z austenitu AF. Krzywa ograniczajca od gry pole AF dy asymptotycznie do temperatury A 3 , podobnie krzywe ograniczajce od gry i od dou pole AP zbliaj si asymptotycznie do temperatury A1. Wynika to z faktu, e dana przemiana, zachodzca przy chodzeniu, praktycznie nie moe si rozpocz w temperaturze rwnowagi A1 lub A 3 . W temperaturze okoo 300C linie C cz si z poziom lini MS odgraniczajc pole przemiany austenitu w martenzyt AM (rozdz. 7.2). Dla uatwienia analizy naniesiono na wykres CTP i kilka krzywych chodzenia izotermicznego, oznaczajc je od I do VI. W praktyce jednak nie stosuje si nanoszenia krzywych na wykres CTP i . Analizujc przemian austenitu w stali gat. 40 podczas chodzenia izotermicznego, na przykad wedug naniesionej krzywej II, mona stwierdzi, e od temperatury TA = 880C do wejcia w pole AF, punkt 4, w stali jest 100% austenitu. Austenit, ktry nie uleg jeszcze przemianie poniej temperatury Al nazywa si austenitem przechodzonym. Na wykresie CTP zaznacza si go liter A. Nastpnie na odcinku poziomym 45 w polu AF z austenitu wydziela si ferryt, a na odcinku 5 6 w polu AP, pozostay austenit przemienia si w perlit. Po wyjciu z pola AP struktura stali skada si z ferrytu i perlitu. Od tego momentu chodzenie do temperatury otoczenia moe by przeprowadzone w dowolny sposb, a uzyskana struktura ferrytyczno-perlityczna nie ulegnie przy tym zmianie.

111
Chodzenie stali wedug krzywej IV, od temperatury TA do wejcia w pole AB nie wywouje adnej zmiany strukturalnej, stal zawiera 100% austenitu. W polu AB na odcinku 9 10 zachodzi przemiana caego austenitu w bainit dolny. Po wyjciu z pola AB stal ma struktur bainitu dolnego (nie ma w niej ju austenitu). Struktura ta nie zmienia si przy ochodzeniu stali do temperatury pokojowej. Chodzenie stali wedug krzywej VI od temperatury TA do punktu przecicia z lini MS nie powoduje zmiany struktury austenitycznej. W polu AM na odcinku 11 15 zachodzi przemiana austenitu w martenzyt. W punkcie 15 lecym na przeciciu krzywej chodzenia VI z poziom lini M f , przemiana martenzytyczna jest zakoczona. Linia prosta MS oznacza temperatur pocztku przemiany martenzytycznej (ang. martensite start") za linia Mf - temperatur koca przemiany martenzytycznej (ang. martensite finish"). Obie proste MS i Mf wyznaczaj pole przemiany martenzytycznej, ktre z prawej strony pozostaje otwarte. Przemiana martenzytyczna postpuje tylko przy cigym obnianiu temperatury, jest to jej cecha charakterystyczna. Gdyby krzywa chodzenia w polu AM zawieraa odcinki poziome, jak np. 1213, to na tych odcinkach, kiedy stal ma sta temperatur, nie bdzie zachodzia przemiana martenzytyczna, wystpi zjawisko tzw. stabilizacji austenitu sprawiajce, e w strukturze zahartowanej stali bdzie wicej austenitu szcztkowego (patrz rozdz. 7.3.2) ni w stali chodzonej w sposb cigy. Usystematyzowan analiz wykresu CTP i stali gat. 40 (rys. 7.2a), przedstawiono w tablicy 7.1. W wyniku chodzenia stali gat. 40 kolejno wedug krzywych od I do VI uzyskuje si wzrost twardoci od 20 do 54 HRC zwizany z powstajc struktur. Chodzenie stali wedug krzywych I i II daje struktur ferrytyczno-perlityczn, a chodzenie zgodne z krzywymi III i IV - struktur bainityczn. Pole przemiany perlitycznej jest oddzielone od pola przemiany bainitycznej graniczn temperatur, zwan temperatur najmniejszej trwaoci austenitu. Wyznacza j najbliszy osi temperatur punkt pogrubionej linii krzywej pocztkujcej przemiany austenitu przechodzonego w struktury niemartenzytyczne. Odlego tego punktu od osi temperatur zwana jest czasem najmniejszej trwaoci austenitu. Na wykresie CTP i na rys. 7.2a, temperatura najmniejszej trwaoci austenitu wynosi okoo 550C, a czas okoo 0,7 s. Wykres CTP i stali nadeutektoidalnej jest zbudowany podobnie jak stali podeutektoidalnej. Rnica polega na tym, e zamiast pola AF wystpuje pole AFe3C, a lini poziom A3 zastpuje linia Acm. Ponadto ulegaj znacznemu przesuniciu w kierunku niszych wartoci temperatury MS i M f . Przykad wykresu CTP i stali o zawartoci 1,3%C przedstawiono na rys. 7.2c, a analiz zmian struktury w tabl. 7.2. Zaznaczono tu temperatur austenityzowania TA tej stali, wynoszc 770C. W temperaturze tej obok austenitu wystpuje

112
Tablica 7.1 Przemiany zachodzce w czasie chodzenia izotermicznego w stali podeutektoidalnej, wg wykresu CTPi (rys. 7.2a) Odcinek krzywej chodzenia, gdzie zachodz przemiany 1-2 2-3 4-5 5-6 7-8 9-10 11-12 13-14 11-15 Struktura stali po zakoczeniu chodzenia F+P F + P drobny B grny B dolny M+Asz M1 Twardo po ochodzeniu do temperatury pokojowej HRC 20 28 37 43 53 54

Nr krzywej chodzenia

Rodzaj przemiany AF AP AF AP AB AB AM AM A-M

I II III IV V VI

A - austenit, F - ferryt, B - bainit, M - martenzyt, Asz - austenit szcztkowy, P - perlit Pdrobny - jest to perlit, w ktrym pytki cementytu i ferrytu maj du dyspresj, czyli s bardzo drobne, Bgrny - powstaje w zakresie temperatur okoo 550C350C, posiada mikrostruktur pierzast, Bdolny - powstaje w zakresie temperatur okoo 350CMs, posiada mikrostruktur iglast, M1 - struktura stali uzyskana w wyniku chodzenia wedug krzywej VI oprcz martenzytu zawiera jeszcze pewn ilo austenitu szcztkowego.

Tablica 7.2 Przemiany zachodzce w czasie chodzenia izotermicznego w stali nadeutektoidalnej, wg wykresu CTPi (rys. 7.2c) Odcinek krzywej chodzenia, gdzie zachodz przemiany 1-2 2-3 4-5 Struktura stali po zakoczeniu chodzenia Twardo po ochodzeniu do temperatury pokojowej HRC

Nr krzywej chodzenia

Rodzaj przemiany

I II

AFe3C AP AM

P+Fe 3 C M + Fe 3 C+A s z

35 62

Uwaga! Symbole stosowane w opisie s takie jak w tabl. 7.1.

113
cementyt wtrny. Analizujc, dla przykadu, zmiany struktury wedug dwch krzywych chodzenia otrzymujemy; dla krzywej I P + Fe 3 C, a dla krzywej II M + Fe 3 C + Asz. Praktyczne wykresy CTP i stali nadeutektoidalnych nie zawieraj zaznaczonego pola przemiany AFe 3 C, poniewa wydzielanie cementytu mona pomin przy zwykle stosowanych szybkociach chodzenia. Wykres CTP i stali eutektoidalnej nie posiada pola AF, jak w wypadku stali podeutektoidalnej, ani pola AFe 3 C jak dla stali nadeutektoidalnej, pozostae pola pozostaj bez zmian. Wykresy CTPc Wykres CTP c posiada te same pola przemian co wykres CTP i , jednake maj one nieco inny ksztat i s przesunite na osi czasu w prawo wzgldem pl wykresu CTP i . Wykres CTP c tworzy si chodzc szereg austenityzowanych prbek danej stali z rnymi szybkociami. Dla kadej prbki rejestruje si przebieg krzywej chodzenia, pocztek i koniec kolejnych przemian austenitu. Krzywe chodzenia nanosi si na ukad wsprzdnych temperatura - logarytm czasu, czc liniami cigymi punkty pocztku i zakoczenia poszczeglnych przemian. Otrzymuje si pola przemian AP, AB, AM i pola wydzielania AF bd AFe 3 C. W punktach, w ktrych krzywe chodzenia przecinaj lini koca przemian AP, AB i AF lub AFe 3 C, podane s iloci austenitu (w procentach), ktry uleg przemianie w danym polu. Ponadto kada krzywa chodzenia koczy si podaniem twardoci HV badanej prbki, zmierzonej po jej ochodzeniu. Wykres CTP c stali podeutektoidalnej gat. 45 z zaznaczonymi krzywymi chodzenia cigego przedstawiono na rys. 7.3. Podobnie jak na wykresie CTP i zaznaczone s linie poziome A1 i A3 oraz temperatura austenityzowania TA = 880C Chodzenie stali gat. 45, np. wedug krzywej II, rys. 7.3, z temperatury austenityzowania TA = 880C do wejcia w pole AF, nie powoduje adnych zmian w strukturze austenitu. W polu AF 40% austenitu przechodzonego zmienia si w ferryt, a nastpnie pozostae 60% w polu AP ulega przemianie w perlit. Struktura stali 45 chodzonej wg krzywej II jest wic zoona z 40% ferrytu i 60% perlitu, jej twardo wynosi 230 HV. Chodzenie tej samej stali austenityzowanej w 880C wedug krzywej VI powoduje, e austenit przechodzony w polu AF tylko w iloci 3% zamienia si w ferryt, nastpnie w polu AP 70% austenitu ulega przemianie perlitycznej, dalej w polu AB z austenitu powstaje 17% bainitu, a pozostae 10% austenitu przemienia si w martenzyt w polu AM. Twardo stali chodzonej z tak szybkoci wynosi 378 HV. Usystematyzowan analiz wykresu CTP c stali gat. 45 przedstawiono w tabl. 7.3.

114

Rys. 7.3. Wykres CTPc stali wglowej gat. 45 Tablica 7.3 Przemiany zachodzce w czasie chodzenia cigego w stali podeutektoidalnej wedug wykresu CTP c (rys. 7.3) Nr krzywej chodzenia I II III IV V VI VII VIII IX Przemiany zachodzce w czasie chodzenia AF, AP AF, AP AF, AP AF, AP AF, AP, AB, AM AF, A-P AF, AP, AB, AM AM Struktura stali po zakoczeniu chodzenia 50% F+50% P 40% F+60% P 30% F+70% P 25% F + 75% Pdr 10% F+80% P dr + + 5% B + 5% (M+A s z ) 3 % F + 70% P dr + + 17%B + 10%(M+A s z ) l % F + 10%Pdr+ + 20%B + 69%(M+A s z ) 2 % B + 98%(M + Asz) M+Asz Twardo po ochodzeniu stali do temperatury pokojowej HRC 224 230 232 274 274 378 533 548 550

Uwaga! Symbole stosowane w opisie s takie jak w tabl. 7.1 P d r = Pdrobny.

115
Na kadym wykresie CTP c jest jedna szczeglna krzywa chodzenia (na rys. 7.3 oznaczona IX), zwana krytyczn szybkoci chodzenia - vkr. Jest to najmniejsza szybko chodzenia, przy ktrej austenit ulega przemianie w martenzyt. Szybko krytyczna wyznaczana jest na podstawie wykresu CTP c przez krzyw chodzenia przechodzca przez punkt najmniejszej trwaoci austenitu (punkt na linii pocztku rozpadu austenitu najbliszy osi temperatur). Chodzenie z szybkociami mniejszymi od krytycznej powoduje inne przemiany - perlityczn bd bainityczn. Wykresy CTP c dla stali eutektoidalnej i nadeutektoidalnej s bardzo podobne do wykresw CTP c dla stali podeutektoidalnej. Rnica polega na tym, e: - wykres dla stali eutektoidalnej nie zawiera pola przemiany AF, - wykres dla stali nadeutektoidalnej ma pole AFe 3 C zamiast AF, cho czsto tego pola si nie zaznacza, ze wzgldu na nieznaczn ilo Fe 3 C wydzielanego z austenitu podczas chodzenia z temperatury austenityzacji. Porwnujc wykres CTP i i CTP c na rys. 7.2 i 7.3, mona stwierdzi, e w im niszej temperaturze zachodzi przemiana austenitu (przy chodzeniu izotermicznym) lub z im wiksz szybkoci chodzenia (przy chodzeniu cigym), tym wiksze uzyskujemy twardoci stali (twardoci umieszczono po prawej stronie wykresw). Decydujcy wpyw na twardo stali, a take inne waciwoci, maj przemiany fazowe zachodzce w czasie chodzenia. S to przemiany: perlityczna, bainityczna i martenzytyczna. Przemiana perlityczna nie jest celem hartowania, w odrnieniu od dwch pozostaych. Jednake wystpuje te w warunkach odbiegajcych od stanu rwnowagi, gdy wzrasta szybko chodzenia stali. Przemiana perlityczna przebiega wwczas tym szybciej, im jest wiksze przechodzenie, albo w tym niszej temperaturze, im wiksza jest szybko chodzenia, ale w nie niszej temperaturze ni 550C, kiedy to dyfuzja atomw elaza ulega zamroeniu (temperatura najmniejszej trwaoci austenitu). Jest to przemiana dyfuzyjna, a to oznacza zaleno od temperatury. W temperaturach bliszych A1 otrzymuje si struktur perlitu grubego zbudowanego z grubych pytek rozrnialnych przy powikszeniach stosowanych w mikroskopii wietlnej (fot. 7.1). W temperaturach bliszych 550C powstaje perlit drobny, zbudowany z drobnych pytek, nierozrnialnych w mikroskopie wietlnym (fot. 7.2). Poniewa tworzy si on w warunkach nierwnowagi, take ilo wgla w nim zawarta odbiega od skadu eutektoidu. Okrela si go mianem "quasi-perlit". Stopie dyspersji perlitu wpywa na jego waciwoci mechaniczne. Np. twardo waha si w granicach od 200 HB dla perlitu grubego do 400 HB dla drobnego.

116 7.2. Przemiana martenzytyczna

Przemiana martenzytyczna jest to przemiana (fazowa) austenitu przechodzonego w martenzyt, polegajca na bezdyfuzyjnej przebudowie regularnej, ciennie centrowanej sieci austenitu na tetragonaln przestrzennie centrowan sie martenzytu. Przemiana ta zachodzi w zakresie temperatur, w ktrym dyfuzja atomw elaza i wgla jest zamroona 1) . Oznacza to, e przesunicia atomw s rzdu uamka odlegoci midzyatomowej i wszystkie atomy zachowuj swoich ssiadw. Wynika z tego rwnie, e martenzyt zawiera tyle samo wgla, co austenit, a wic znacznie wicej, ni moe si rozpuci w ferrycie (maksymalna zawarto wgla w ferrycie wynosi 0,022%). Komrka elementarna martenzytu jest prostopadocianem o podstawie kwadratu o boku a i wysokoci c, gdzie c jest wiksze od a, rys. 7.4. Stosunek c/a nazywa si stopniem tetragonalnoci martenzytu i jest zaleny od zawartoci wgla w martenzycie (rys. 7.5). Stopie tetragonalnoci nieznacznie odbiega od jednoci, komrk martenzytu mona wic uzna za komrk Fe, zawierajc znacznie wicej wgla ni ferryt w stanie rwnowagi. Dlatego definiuje si martenzyt jako przesycony roztwr stay wgla w Fe. Atomy wgla zajmuj zwykle pooenia w rodkach duszych krawdzi komrki martenzytu, znieksztacajc sie krystaliczn Fe. Efektem znieksztacenia sieci

Stopie tetragonalnoci m a r t e n z y t u c/a

Zawarto wgla w martenzycie, %

Rys. 7.4. Komrka elementarna martenzytu; 1 - pooenie atomw elaza, 2 - moliwe pooenia atomw wgla

Rys. 7.5. Wpyw zawartoci wgla w martenzycie na stopie tetragonalnoci martenzytu c/a

Dyfuzja jest przemieszczaniem atomw na odlegoci wiksze ni odlego midzyatomowa w sieci krystalicznej.

1}

117
s naprenia powodujce bardzo du twardo i wytrzymao martenzytu. Im wicej jest wgla w martenzycie, tym wiksze znieksztacenie sieci i wiksza twardo (rys, 7.6, krzywa a). W zahartowanych stalach podeutektoidalnych zawarto wgla w martenzycie jest rwna zawartoaci wgla w stali, za w stalach nadeutektoidalnych zawarto wgla w martenzycie zaley od temperatury austenityzowania.

800 700 600

a b c

Twardo HV

500 400 300 200 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1.0 1.2 1.4

Zawarto wgla w stali, %

Rys. 7.6. Wpyw zawartoci wgla w stali zahartowanej na martenzyt na: a - twardo martenzytu, b - twardo stali zahartowanej z temperatury waciwej - Ac 3 +3050C lub Ac 1 +3050C, c - twardo stali nadeutektoidalnej zahartowanej z temperatury wyszej od Accm

7.2.1. Mechanizm przemiany, naprenia strukturalne, struktura martenzytyczna Martenzyt w stalach rednio i wysokowglowych (w zasadzie hartuje si stale zawierajce ponad 0,25%C) ma posta pytek rnej wielkoci. Pytki te obserwowane na zgadzie metalograficznym maj posta igie", dlatego stosuje si okrelenie - martenzyt iglasty. Mechanizm powstawania pojedynczej pytki polega na utworzeniu zarodka martenzytu w pewnym miejscu ziarna austenitu, zarodek ten rozrasta si tworzc zacztek pytki. Nastpnie pytka ronie z bardzo du szybkoci, rwn szybkoci rozchodzenia si dwiku w austenicie, wynoszc 1 km/s. Front rosncej pytki przesuwa si bezdyfuzyjnie. Budowa nowej sieci krystalicznej odbywa si przez kolejne skoordynowane przesunicia atomw elaza i wgla o uamek odlegoci midzyatomowej na froncie pytki. Kady atom, przy tym, zachowuje swego ssiada (wzrost koherentny). Wzrost pytki ustaje po zderzeniu si jej frontu z jak przeszkod, granic ziarna lub wytworzon ju pytk.

118

a)
A
A'
A A M

b)
A

Rys. 7.7. Schemat ideowy powstawania odksztacenia postaciowego podczas przemiany martenzytycznej: a) fragment stali przed przemian, b) fragment stali po przemianie; A - faza , A' - obszar fazy , w ktrym ma zaj przemiana, M - martenzyt. Obszar A' ulega w czasie przemiany martenzytycznej odksztaceniu postaciowemu, niezmienne pozostaje pooenie paszczyzny H zwanej pyszczyzn habitus" (prostopadej do paszczyzny rysunku)

Przemiana martenzytyczna wywouje naprenia strukturalne w stali. Spowodowane s one dwoma czynnikami: tzw. odksztaceniem postaciowym, zachodzcym przy powstawaniu martenzytu. Bezdyfuzyjnej przebudowie sieci Fe towarzyszy zawsze zmiana ksztatu obszaru, w ktrym zachodzi przemiana. Obszar ten ulega odksztaceniu postaciowemu, (rys. 7.7). Odksztacenie to nie moe si zrealizowa w nowo powstajcej pytce martenzytu uwizionej w duej objtoci materiau i to jest przyczyn napre, wiksz objtoci waciw martenzytu ni austenitu o okoo 1,5%. Obraz mikrostruktury martenzytycznej odzwierciedla sposb zachodzenia przemiany; pytki martenzytu nie mog przecina granic ziarn ani innych pytek, a ponadto istnieje zaleno orientacji sieci krystalicznej austenitu i martenzytu. Z pierwszej cechy wynika, e rozmiary pytek martenzytu s zalene od wielkoci ziarna austenitu. Z drobnoziarnistego austenitu powstaje drobnoiglasty martenzyt (fot. 7.2), z przegrzanego gruboziarnistego austenitu - gruboiglasty martenzyt, (fot. 7.3). Pierwsza utworzona pytka martenzytu rozciga si od granicy do granicy ziarna. Nastpne pytki, powstajce przy obnianiu temperatury stali, s coraz mniejsze i zajmuj miejsca w lukach midzy ju powstaymi pytkami (rys. 7.8). W kadym ziarnie austenitu pytki s uoone w pewnych uprzywilejowanych kierunkach: 60 i 120, co wynika z drugiej waciwoci przemiany - zalenoci orientacji sieci krystalicznej martenzytu i austenitu. W ten sposb w stali zahartowanej powstaje struktura zoona z pytek martenzytu o rnej wielkoci, tkwicych w austenicie przechodzonym. Austenit ten po zakoczeniu chodzenia okrela si jako austenit szcztkowy.

119
Austenit Pytki martenzytu

Rys. 7.8. Schemat przebiegu przemiany martenzytycznej w jednym ziarnie austenitu. W miar obniania temperatury powstaj nowe pytki martenzytu w przestrzeniach pomidzy pytkami ju istniejcymi. Pytki nie przecinaj granicy ziarna ani siebie nawzajem

7.2.2, Austenit szcztkowy Austenit szcztkowy oznaczany symbolem A sz jest to austenit przechodzony, ktry nie uleg przemianie w martenzyt w czasie ozibiania stali od temperatury MS do zakoczenia chodzenia, najczciej do temperatury 20C. Badanie zalenoci iloci martenzytu w stali od temperatury w czasie ozibiania wykazuje, e przemiana ta nie realizuje si w 100%. Jedn z przyczyn jest coraz wikszy poziom napre ciskajcych wywoany przybywaniem nowych igie martenzytu. Przy pewnym poziomie napre przemiana zostaje cakowicie zahamowana. Poniej temperatury M f pozostaje wic w stali austenit szcztkowy. Drug przyczyn obecnoci Z a w a r t o wgla austenitu szcztkowego jest zakow austenicie, % czenie chodzenia powyej temperatury Mf. Rys. 7.9. Wpyw zawartoci wgla w austenicie Temperatura MS i Mf zale od na temperatur pocztku Ms i koca przemiany martenzytycznej M f , Tk - temperatura zazawartoci wgla w austenicie (rys. 7.9). Obie wielkoci obniaj si koczenia ozibiania podczas hartowania stali wraz ze wzrostem zawartoci wgla. Przy zawartociach wgla wikszych od okoo 0,5% temperatura Mf jest nisza od temperatury pokojowej Tk. W miar wzrostu zawartoci wgla temperatura Mf jest coraz bardziej odlega od T k , co oznacza coraz wiksz ilo austenitu szcztkowego w zahartowanych stalach. Austenit szcztkowy mona usun przez wymraanie, zwane te obrbk podzerow, ktra polega na ochodzeniu przedmiotu, zaraz po hartowaniu, w orodku chodzcym o temperaturze niszej od temperatury otoczenia.
Temperatura, C

120
7.2.3. Najwaniejsze cechy przemiany martenzytycznej 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Przemiana martenzytyczna jest bezdyfuzyjna. Zachodzi tylko w zakresie temperatur od MS do M f . Zachodzi tylko przy obnianiu temperatury. Sieci krystaliczne martenzytu i austenitu s zorientowane wzgldem siebie pod okrelonym ktem. Martenzyt w stalach rednio i wysoko wglowych ma posta pytek. Wzrost kadej pytki przebiega wybuchowo" - z szybkoci rozchodzenia si dwiku w stali Pytki nie mog przecina granic ziarn austenitu ani innych pytek. Naprenia rozcigajce oraz odksztacenie plastyczne uatwiaj przemian martenzytyczn.

7.3. Przemiana bainityczna

Przemiana bainityczna jest to przemiana austenitu przechodzonego w bainit 1) . Bainit jest to mieszanina dwch faz: przesyconego wglem ferrytu tworzcego osnow i bardzo drobnych wydziele wglikw - cementytu lub wglika elaza . Przemiana bainityczna jest przemian poredni (przejciow) midzy przemian perlityczn (dyfuzyjn) a martenzytyczn (bezdyfuzyjna), poniewa wykazuje zarwno cechy przemiany dyfuzyjnej, jak i bezdyfuzyjnej. Zachodzi ona w zakresie temperatur od okoo 550C do MS, w ktrym dyfuzja atomw elaza jest zamroona, moliwa jest natomiast dyfuzja wgla. W temperaturze od 550C do 350C w przechodzonym austenicie, drog dyfuzji, powstaj mikroobszary ubogie i wzbogacone w wgiel. Austenit o niszej zawartoci wgla ulega bezdyfuzyjnej przemianie w iglasty przesycony ferryt. Otaczajcy go austenit bogatszy w wgiel wydziela cienkie pytki cementytu, co przedstawiono schematycznie na rys. 7.10. Wywouje to z kolei zuboenie przylegego austenitu w wgiel i utworzenie nastpnych igie ferrytu. Wydzielone pytki cementytu s uoone rwnolegle do igie ferrytu i rozrnialne pod mikroskopem. Struktura ma charakter pierzasty, a ze wzgldu na zakres temperatur powstawania nazwano j bainitem grnym (fot. 7.4). W temperaturach niszych ni 350C, a do temperatury MS, przemiana zaczyna si od bezdyfuzyjnej przemiany austenitu w przesycony wglem iglasty ferryt, podobny do martenzytu. Igy ferrytu nachylone s bowiem do siebie pod
1) W stalach wglowych przemiana bainityczna zachodzi cakowicie tylko przy chodzeniu izotermicznym.

121

a)
przesycony ferryt

cementyt

ferryt mniej przesycony

b)
pytki Fe3C igy przesyconego ferrytu

Rys. 7.10. Schemat powstawania bainitu: a) grnego, b) dolnego

ktem 60 i 120. W tych niskich temperaturach odlegoci, o jakie mog si przemieci atomy wgla, s bardzo mae, dlatego wgiel wydziela si z przesyconego ferrytu wewntrz igie w postaci bardzo drobnych i cienkich pytek wglika lub cementytu, nachylonych do osi igie pod ktem 60. Wglikw jest tym mniej, im nisza jest temperatura przemiany, a przesycenie ferrytu przez to wiksze. Powstaa struktura - bainit dolny jest podobna do martenzytu, jednak wskutek obecnoci w igach bardzo drobnych czstek wglikw trawi si silniej i jest ciemniejsza (fot. 7.5). Twardo bainitu jest wiksza ni perlitu, wynika to z duej dyspersji wydziele wglikowych i przesycenia ferrytu wglem. Bainit grny wykazuje twardo okoo 40 HRC, a dolny okoo 55 HRC.

7 . 4 . Dobr temperatury hartowania dla stali wglowej

Temperatur hartowania, czyli austenityzowania stali wglowych, wyznacza si na podstawie wykresu ukadu rwnowagi Fe-Fe 3 C. Powinna ona lee w zakresie 3050C powyej temperatury Ac 3 dla stali podeutektoidalnej i 3050C powyej temperatury Ac1 dla stali eutektoidalnej i nadeutektoidalnej (rys. 7.11). Zakres ten wyznaczono dc do osignicia podanej struktury stali przy moliwie najniszej temperaturze. W stali pod- i eutektoidalnej podan struktur jest drobnoziarnisty, jednorodny austenit, z ktrego po ozibieniu powstaje drobnoiglasty martenzyt. W stalach nadeutektoidalnych z drobnoziarnistego austenitu powstaje martenzyt, a cementyt drugorzdowy pozostaje w strukturze jako skadnik twardszy od martenzytu, zwikszajcy odporno na cieranie stali (fot. 7.6).

122

Rys. 7.11. Fragment wykresu rwnowagi Fe-Fe3C z naniesionym pasmem prawidowych temperatur hartowania oraz zaznaczonymi przykadami nieprawidowych temperatur hartowania T1-10

Bdy przy doborze temperatury hartowania na og powoduj niepowodzenie caej obrbki cieplnej. Stosowanie temperatur wygrzewania lecych poniej Ac1, np.: T1, T5 i T8 zaznaczonych na rys. 7.12 nie wytworzy w ogle austenitu, wic nastpne ozibienie nie moe zmieni struktury wyjciowej stali. Wygrzewanie stali w temperaturze T2 powoduje austenityzowanie czciowe, obok austenitu istnieje ferryt, a po ozibieniu uzyskuje si niepodan struktur martenzytu z ferrytem (fot. 7.7) silnie obniajcym twardo stali i sprysto po odpuszczaniu. Austenityzowanie w temperaturach T 3 , T 6 , T9 - zbyt niskich - nie przynosi podanych efektw, poniewa austenit w tym obszarze temperatur nie jest jednorodny, a ponadto wskutek zbyt maego stopnia przegrzania pozostaje pewna ilo ferrytu (w T3) lub perlitu (w T6 i T 3 ), (fot. 7.8), ktre po ozibieniu obniaj twardo stali. Austenityzowanie w temperaturach zbyt wysokich - T 4 , T7 i T 1 0 jest niekorzystna, poniewa wywouje: nadmierny rozrost ziarn austenitu, dajcych po ozibieniu kruchy, gruboiglasty martenzyt, niepodany wzrost napre podczas ozibiania, zwikszenie iloci austenitu szcztkowego w stalach nadeutektoidalnych, ktry obnia twardo stali, wzrost zuycia energii. Temperatury hartowania poszczeglnych gatunkw stali podawane s w normach, kartach materiaowych, katalogach.

123 7.5. Naprenia hartownicze

Podczas ozibiania hartowanego przedmiotu z szybkoci wiksz od krytycznej powstaj dwa rodzaje napre - cieplne oraz strukturalne - okrelane cznie napreniami hartowniczymi. Naprenia cieplne powstaj wskutek rnicy temperatur pomidzy powieRdze rzchni a rdzeniem hartowanego przedPowierzchnia miotu, szybszym ochadzaniem si i kurTr czeniem warstw zewntrznych ni rdzenia (rys. 7.12). Naprenia cieplne s tym wiksze, im wikszy jest przekrj harTp towanego przedmiotu i im wiksza jest szybko chodzenia. Naprenia strukturalne wywoane s przez przemian martenzytyczn, po2 1 wodujc zmian objtoci waciwej, Czas (rozdz. 7.2.1). Dodatkowy wpyw wywiera rny stopie zaawansowania prze- Rys. 7.12. Krzywe chodzenia przedmiotu miany na gruboci hartowanego elemen- stalowego na tle wykresu CTP. Po czasie 1 powstaje rnica temperatur pomidzy potu. wierzchni a rdzeniem rwna Tr Tp Po zahartowaniu znaczna cz napre pozostaje w przedmiocie i musi by usunita przez zastosowanie odpuszczania. Nadmierne naprenia wystpujce w stali mog by przyczyn: odksztacenia trwaego (paczenia si) hartowanych przedmiotw, zmian ksztatu otworw, utraty paskoci itp., powstawania pkni hartowniczych. Istniej sposoby przeciwdziaania tym szkodliwym zjawiskom, jak: stosowanie specjalnego sposobu chodzenia (hartowanie stopniowe, hartowanie z przemian izotermiczn), dobr innej stali, wymagajcej mniejszej szybkoci chodzenia, bd uproszczenia konstrukcji przedmiotu dla uniknicia gwatownych zmian przekroju, ktre sprzyjaj powstawaniu duych napre.

7.6. Rodzaje hartowania

W zalenoci od przebiegu chodzenia po austenityzowaniu rozrnia si trzy podstawowe rodzaje hartowania: hartowanie martenzytyczne zwyke, hartowanie stopniowe, hartowanie z przemian izotermiczn.

Temperatura

124
a)
Temperatura Temperatura

b)
Temperatura
Ti MS i

c)

MS

Ti MS

Czas

Czas

Czas

Rys. 7.13. Przebieg chodzenia przedmiotw stalowych na tle schematycznych wykresw CTP dla trzech rodzajw hartowania: a) hartowanie martenzytyczne zwyke, b) hartowanie stopniowe, c) hartowanie z przemian izotermiczn

Hartowanie zwyke (rys. 7.13a) polega na chodzeniu przedmiotu z szybkoci wiksz od krytycznej, w cieczy o temperaturze pokojowej, celem uzyskania struktury martenzytycznej w caym przekroju przedmiotu. W wypadku stali wglowych tak szybko zapewnia chodzenie w wodzie. Hartowanie zwyke jest najatwiejszym sposobem hartowania, najczciej stosowanym, ale powodujcym najwiksze naprenia hartownicze. Hartowanie stopniowe (rys. 7.13b) polega na dwustopniowym chodzeniu hartowanego przedmiotu. Najpierw chodzi si go z szybkoci wiksz od krytycznej, w cieczy o temperaturze Ti wyszej od MS, wytrzymuje przez czas potrzebny do wyrwnania temperatury w caym przekroju, nie duej jednak ni czas trwaoci austenitu i. Nastpnie chodzi si przedmiot przez zakres przemiany martenzytycznej ze znacznie mniejsz szybkoci. Pierwszy orodek chodzcy stanowi kpiel solna, drugim orodkiem jest powietrze. Celem hartowania stopniowego jest uzyskanie struktury martenzytycznej w caym przekroju przedmiotu oraz zmniejszenie napre hartowniczych. Zmniejszenie to jest skutkiem ograniczenia do minimum napre cieplnych. Przeduenie czasu przemiany martenzytycznej obnia te naprenia strukturalne. Hartowanie stopniowe jest zabiegiem trudnym z uwagi na konieczno cisego dotrzymania temperatury i czasu przystanku. Stosuje si je tylko do przedmiotw szczeglnie podatnych na odksztaenia hartownicze jak: wierta, rozwiertaki, gwintowniki. Wspln cech hartowania zwykego i stopniowego jest jednakowa kocowa struktura martenzytyczna. Std oba te zabiegi okrela si mianem hartowania martenzytycznego, zapewniajcego najwiksz twardo i wytrzymao, ale jednoczenie znaczn krucho stali. Po hartowaniu martenzytycznym konieczne jest odpuszczanie.

125
Hartowanie z przemian izotermiczn (rys. 7.13c) polega na chodzeniu przedmiotu z szybkoci wiksz od krytycznej w kpieli o temperaturze Ti wyszej od MS, przetrzymaniu przez czas wystarczajcy do przemiany caego austenitu przechodzonego w bainit, a nastpnie dalszym chodzeniu, przewanie na powietrzu. Celem hartowania z przemian izotermiczn jest znaczne zmniejszenie odksztace, zwikszenie plastycznoci i udarnoci w porwnaniu z hartowaniem martenzytycznym zwykym, przy zachowaniu stosunkowo wysokiej twardoci i sprystoci. Poziom napre jest niewysoki po takim hartowaniu, nie stosuje si wic odpuszczania, co czyni t operacj bardziej ekonomiczn. Ten rodzaj hartowania zwykle stosuje si do drobnych, masowo produkowanych przedmiotw ze stali wglowych, jak: podkadki sprynujce, tulejki rozprne, nakrtki, ogniwa acuchw.

7.7. Odpuszczanie
7.7.1. Przemiany podczas nagrzewania stali zahartowanej na martenzyt Struktura zahartowanej stali zoona z martenzytu i pewnej iloci austenitu szcztkowego jest metastabilna, a trwao tych faz w temperaturze otoczenia wynika z cakowitego zamroenia dyfuzji, zarwno elaza jak i wgla. Nagrzewanie stali do temperatur lecych poniej Ac1 reaktywuje dyfuzj, wywoujc przemiany prowadzce do powrotu do stanu rwnowagi, tzn. do uzyskania struktury zoonej z dwch faz - ferrytu i cementytu. Zjawiska zachodzce podczas nagrzewania metastabilnych struktur zahartowanych stali nazywa si oglnie odpuszczaniem. Wyrnia si cztery stadia przemian w stalach rednio i wysokowglowych w czasie nagrzewania. Do temperatury okoo 80C martenzyt nie ulega zmianom. I stadium, 80o - 200oC W martenzycie zaczynaj si przemieszcza na bardzo mae odlegoci atomy wgla, tworzc zgrupowania na pewnych paszczyznach, a nastpnie wydzielenia bardzo cienkich pytek metastabilnego wglika elaza . Posiada on wiksz zawarto wgla ni cementyt, a odpowiada mu wzr Fe 2 C do Fe 2.4 C. Martenzyt staje si roztworem niejednorodnym - w najbliszym otoczeniu wglika zawarto wgla, stopie tetragonalnoci martenzytu i zwizane z nim naprenia sieci zmniejszaj si, w pozostaych obszarach wartoci te s niezmienione. Mikrostruktura stali obserwowana w mikroskopie wietlnym pozostaje taka sama jak po zahartowaniu, wydzielenia wglikw s bowiem niewidoczne.

126
II stadium 200-300C Postpuje proces wydzielania z martenzytu wglika i wzrost jego czstek tak, e w roztworze pozostaje pod koniec tego stadium okoo 0,2% C. Zanika tetragonalno martenzytu, czemu towarzyszy zmniejszenie napre ciskajcych dziaajcych na austenit szcztkowy. Dziki temu austenit szcztkowy przemienia si w martenzyt regularny (bez tetragonalnego znieksztacenia). Wynikiem zachodzcych przemian w nagrzewanej stali do temperatury 300C jest struktura zoona z czciowo przesyconego wglem roztworu elaza i podmikroskopowych wydziele wglika , zwana martenzytem odpuszczonym. Obraz mikroskopowy martenzytu odpuszczonego jest bardzo podobny do martenzytu iglastego, rnica polega na tym, e igy s janiejsze (mniejsza zawarto wgla w roztworze), a to jest ciemniejsze wskutek przemiany austenitu szcztkowego w martenzyt regularny. III stadium, 260-400C Nakada si ono czciowo na stadium II. Polega na wydzielaniu pozostaego nadmiaru wgla z ferrytu. Jednoczenie zanika wglik , a powstaje Fe 3 C przez przeksztacanie wglika bd bezporednie zarodkowanie z ferrytu. Powstae zarodki cementytu rosn kosztem wgla zawartego jeszcze w ferrycie i rozpuszczanych czstek wglika . W wyniku tych procesw ostatecznie zanika przesycenie roztworu staego, ktry w temp. 400C uzyskuje rwnowagow zawarto wgla. Zanikaj wic te naprenia wasne w sieci krystalicznej. Martenzyt ulega w ten sposb przeksztaceniu w mieszanin ferrytu bez przesycenia i bardzo drobnego cementytu. Obraz mikroskopowy to struktura iglasta ze sabiej zaznaczonymi konturami ni bezporednio po hartowaniu. IV stadium, 400 - A c 1 Zachodzi proces koagulacji cementytu oraz rekrystalizacja ferrytu. Koagulacja jest to proces dyfuzyjnego wzrostu wikszych czstek kosztem mniejszych. Powyej 600C wydzielenia cementytu osigaj ju wielko mikroskopow. Drugim procesem przebiegajcym w tym stadium odpuszczania jest rekrystalizacja ferrytu. Zgniot fazowy ferrrytu jest nastpstwem przemiany fazowej austenitu w martenzyt (rozdz. 7.2.1), ktra przebiega poniej temperatury rekrystalizacji. Zgniot ten utrzymuje si do temperatury 400C, gwnie z powodu maej ruchliwoci atomw elaza. Struktur istniejc w caym zakresie temperaturowym IV stadium nazywamy sorbitem. Jest to mieszanina dwufazowa skadajca si z bardzo drobnych zaokrglonych czstek Fe 3 C w osnowie ferrytu. W mikroskopie obserwuje si postrzpione zarysy budowy iglastej utrwalonej przez wydzielenia czstek Fe 3 C w tzw. ukadzie pomartenzytycznym (fot. 7.9).

127
7.7.2 Rodzaje odpuszczania Po hartowaniu martenzytycznym stal posiada du twardo, wytrzymao i odporno na cieranie, ale jednoczenie znaczn krucho i naprenia wasne. Dla zmniejszenia nadmiernej kruchoci i usunicia napre bezporednio po hartowaniu konieczne jest odpuszczanie (rys. 7.14).

1800

Rm

Waciwoci mechaniczne

1600

Re
1400

1200

1000

800

% HRC
30 25 20 15 10 5 0 50 40 30 20 10 0

A5

HRC
60 600

Rm A5
400

A5
200

Re

0 100 200 300 400 500 600

Temperatura odpuszczania, C
Rys. 7.14. Wpyw temperatury odpuszczania na waciwoci mechaniczne stali gat. 40, zahartowanej na martenzyt. Po prawej stronie wykresu umieszczono waciwoci mechaniczne tej samej stali po wyarzeniu normalizujcym

Odpuszczanie jest to operacja obrbki cieplnej polegajca na nagrzaniu i wygrzaniu zahartowanej stali w temperaturze poniej Ac1 oraz powolnym studzeniu, zwykle na powietrzu. Celem odpuszczania jest uzyskanie optymalnego zespou waciwoci odpuszczanego przedmiotu - narzdzia lub czci maszyny. Wybr tempe-

Po wyarzaniu normalizujcym

Re,Rm MPa

2000

128
ratury odpuszczania zaley od wymaganych waciwoci stali. Zalenie od temperatury wyrnia si trzy rodzaje odpuszczania: niskie (150 250C), rednie (250 - 500C) i wysokie (500 - Ac1). Odpuszczanie niskie, 150 - 250C Cel: Zmniejszenie napre hartowniczych, przy zachowaniu jak najwyszej twardoci i odpornoci na cieranie. W stali odpuszczanej do temperatury 250C nastpuje nieznaczny spadek twardoci HRC, wytrzymaoci na rozciganie Rm i granicy plastycznoci Re, znikomy wzrost wyduenia A5 i udarnoci U. Stal pozostaje nadal krucha. Odpuszczanie niskie stosuje si do przedmiotw, ktre nie podlegaj silnym uderzeniom podczas eksploatacji, a dla ktrych najwaniejsz cech jest dua twardo i odporno na cieranie, a wic dla narzdzi wytwarzanych ze stali wysokowglowych, jak: wierta, frezy, rozwiertaki, gwintowniki, noe krkowe, narzdzia skrawajce z ma szybkoci, znaczniki, mae matryce, wykrojniki. Odpuszczanie rednie, 250o - 500oC Cel: Uzyskanie jak najwyszej granicy sprystoci Rsp oraz wytrzymaoci na rozciganie Rm przy zadowalajcej plastycznoci: (A5, U). Odpuszczanie rednie stosuje si w dwch zakresach temperatur: 250 400C dla spryn o prostych ksztatach ze stali wglowych, pracujcych pod obcieniem statycznym, 400 500C dla czci maszyn ze stali wglowych konstrukcyjnych wyszej jakoci, ktre oprcz wysokiej wytrzymaoci (przede wszystkim Rm) musz mie do du odporno na uderzenia (udarno), jak: obcione spryny, resory. Odpuszczanie wysokie, 500C Ac1 Cel: Uzyskanie optymalnego zespou waciwoci; wysokiej wytrzymaoci Rm, Re, wysokiej plastycznoci (A5, U) i wytrzymaoci zmczeniowej. W zahartowanej stali, poddanej odpuszczaniu wysokiemu, nastpuje znaczne obnienie Rm i Re, wzrost A5 i U oraz niemal cakowity zanik napre. W stali powstaje struktura sorbityczna, zapewniajca najkorzystniejszy zestaw waciwoci mechanicznych, moliwych do uzyskania drog obrbki cieplnej, co mona stwierdzi porwnujc waciwoci mechaniczne stali w stanach: normalizowanym, zahartowanym i odpuszczonym rednio oraz po zahartowaniu i odpuszczaniu wysokim (rys. 7.14). Uzasadnione jest wic okrelenie hartowania i odpuszczania wysokiego - mianem ulepszania cieplnego1). Odpuszczaniu wysokiemu, stosowanemu czsto w praktyce przemy1) Wedug terminologii PN-76/H-01200 ulepszanie cieplne obejmuje rwnie hartowanie martenzytyczne i odpuszczanie rednie.

129
sowej, poddaje si redniowglowe stale konstrukcyjne wyszej jakoci, z ktrych wytwarza si czci maszyn o przekroju do 25 mm, jak: sworznie, tuleje, koa zbate rednio obcione, way korbowe, sprzga, osie, sworznie mocujce.

8. HARTOWNO STALI KONSTRUKCYJNYCH

8.1. Pojcie hartownoci
Wikszo czci maszyn wykonywana jest ze stali do ulepszania cieplnego. Dla okrelania przydatnoci stali do tej obrbki cieplnej su prby hartownoci. Hartowno - jest to zdolno stali do hartowania si w gb na struktur martenzytyczn. Miar hartownoci jest gboko warstwy zahartowanej. Pojciem odrbnym od hartownoci jest utwardzalno1) - czyli zdolno stali do utwardzania si, wyraona najwiksz twardoci moliw do uzyskania w danych warunkach.

8.2. Czynniki wpywajce na hartowno

Na hartowno stali maj wpyw nastpujce czynniki: Skad chemiczny Wgiel i skadniki stopowe poza kobaltem zwikszaj hartowno poprzez Zmniejszenie krytycznej szybkoci chodzenia. Pierwiastki rozpuszczajce si w ferrycie, jak: Ni, Si, Mn i inne przesuwaj krzywe pocztku przemian na wykresach CTP c w prawo, zwikszajc zakres trwaoci austenitu przechodzonego. Wyjtek stanowi kobalt przesuwajcy krzywe w lewo. Skadniki wglikotwrcze, jak: Cr, Mo, V, W maj dziaanie dwojakie: zmieniaj ksztat i charakter wykresu oraz przesuwaj krzywe rozpadu austenitu przechodzonego w prawo, zwikszajc rwnoczenie hartowno. Szczeglnie duy wpyw na zwikszenie hartownoci ma mikrododatek boru. Bor w iloci 0,0025 0,0040% znacznie zwiksza hartowno stali. Rozpuszczalno boru w austenicie jest bardzo maa, ale oddziaywanie bardzo
1) W stalach utwardzalno zaley gwnie od zawartoci wgla, poniewa pierwiastki stopowe nie wpywaj na maksymaln, twardo martenzytu.

131
skuteczne. Dziki duemu wspczynnikowi dyfuzji gromadzi si on przede wszystkim na granicach ziaren, obnia ich energi i opnia przemiany dyfuzyjne, zwikszajc w ten sposb hartowno stali. Oddziaywanie boru jest mniej intensywne, gdy stal zawiera wiksz ilo wgla i azotu. Szczeglnie azot, wykazujcy due powinowactwo do boru, musi by zwizany glinem lub tytanem, aby wolny bor mg oddziaywa na zwikszenie hartownoci. Wielko ziarna austenitu Im wiksze ziarno austenitu, tym wiksza jest gboko hartowania. Wzrost wielkoci ziarna austenitu powoduje, e zmniejsza si dugo granic ziaren przypadajca na jednostk powierzchni. Granica ziarna stanowi defekt struktury krystalicznej stopu, ktry jest uprzywilejowanym miejscem zarodkowania produktw przemian dyfuzyjnych przechodzonego austenitu. Zwikszenie wielkoci ziarna zwiksza wic trwao tego austenitu. Jednorodno austenitu Niejednorodny austenit szybciej ulega przemianom, poniewa o prdkoci przemiany decyduje mniej nasycona pierwiastkami cz austenitu, ktra ulega przemianom jako pierwsza. Dlatego podczas hartowania, przed ozibianiem, naley wsad wygrza w temperaturze hartowania przez okrelony czas dla ujednorodnienia skadu chemicznego austenitu. Nie rozpuszczone czstki wglikw, tlenkw, azotkw Czstki te przypieszaj dyfuzyjne przemiany przechodzonego austenitu, poniewa stanowi dodatkowe miejsca zarodkowania powstajcych faz. Nie rozpuszczone wgliki i azotki hamuj rozrost ziarna austenitu oraz zuboaj austenit w pierwiastki stopowe i wgiel, co rwnie wpywa na zmniejszenie hartownoci.

8.3. Ocena hartownoci

Jakociow ocen hartownoci stali umoliwiaj wykresy CTP c . Gboko warstwy zahartowanej zaley bowiem od krytycznej szybkoci chodzenia. Stale o duej krytycznej szybkoci chodzenia cechuje maa hartowno i odwrotnie (rys. 8.1). Ilociowa ocena hartownoci wymaga wprowadzenia poj: rednicy krytycznej, wspczynnika intensywnoci chodzenia oraz twardoci krytycznej. rednica krytyczna - jest to rednica prta, przy ktrej po zahartowaniu w orodku o okrelonej zdolnoci chodzcej uzyskuje si w osiowej czci przekroju struktur o okrelonej zawartoci martenzytu, lecz nie mniejszej

132
a) b)

Temperatura

MS Vkr Czas MS Vkr Czas

Rys. 8.1. Schematyczne przedstawienie wykresw CTPc dla stali o: a) maej hartownoci, b) duej hartownoci

ni 50%. rednic krytyczn w znaczeniu oglnym okrela si D K , za w odniesieniu do konkretnie przyjtej zawartoci martenzytu w rdzeniu symbolem D z indeksem okrelajcym t zawarto (np. D 5 0 , D 90 ). rednica krytyczna zaley od szybkoci chodzenia, dlatego dla ujednolicenia wynikw wprowadzono wspczynnik intensywnoci chodzenia H. Wspczynnik okrela zdolno orodka ozibiajcego do odbierania ciepa. Jego warto moe zmienia si od zera do nieskoczonoci. = 0 odpowiada idealnemu izolatorowi ciepa, = odpowiada idealnemu orodkowi chodzcemu, to znaczy takiemu, w ktrym powierzchnia przedmiotu ostygaaby natychmiast do temperatury orodka. Najczciej przyjmuje si, e dla wody = 1,5 a dla oleju = 0,3, przy wzgldnym ruchu przedmiotu i cieczy. Intensywnoci chodzenia = odpowiada idealna rednica krytyczna, ktr oznacza si D0. Stanowi ona bezwzgldn (niezalen od intensywnoci chodzenia) miar hartownoci stali. Dla rzeczywistych rednic krytycznych (D 50 , D 90 ) naley podawa wspczynnik H, dla ktrego zostay one wyznaczone, a dla idealnych rednic krytycznych D0 - zawarto martenzytu w rodku ich przekroju. Najczciej do oceny hartownoci uywane s rednice krytyczne pmartenzytyczne, poniewa dla wikszoci zastosowa praktycznych zawarto 50% martenzytu w rodku przekroju jest wystarczajca. Twardo krytyczna - jest to twardo, ktra odpowiada strukturze pmartenzytycznej, tzn. skadajcej si w 50% z martenzytu i w 50% z innych skadnikw strukturalnych, takich jak bainit, ferryt, perlit. Znajc twardo krytyczn danej stali mona za pomoc prby twardoci wyznaczy gboko warstwy zahartowanej. Ilociow ocen hartownoci przeprowadza si poprzez wyznaczenie rednicy krytycznej. rednice krytyczne mona wyznaczy trzema metodami:

Temperatura

133
a) dowiadczaln, b) obliczeniow, c) wykreln. Metoda dowiadczalna - zwana take metod krzywych U", zostaa zapocztkowana przez E. C. Baina, a nastpnie rozwinita przez M. A. Grossmanna. Metoda ta znalaza szerokie zastosowanie przed II wojn wiatow. Polega ona na tym, e prty o rnych rednicach hartuje si z temperatury waciwej dla danego gatunku stali w wodzie i oleju. Nastpnie prty przecina si i wyznacza rozkad twardoci na ich rednicach. Uzyskane wyniki nanosi si na wykres HRC = f (rednicy). Ksztat krzywych zbliony jest do litery U i std pochodzi nazwa metody. Zbir takich krzywych stanowi charakterystyk hartownoci badanej stali. Na podstawie wykonanych pomiarw, znajc twardo krytyczn, wyznacza si rednic krytyczn. rednic krytyczn mona take wyznaczy, opierajc si na obserwacji zgadw metalograficznych wykonanych z zahartowanych prbek. Metoda krzywych U" ma wiele wad, takich jak nieciga zmiana szybkoci chodzenia oraz dua pracochonno zwizana z wykonaniem wielu prbek i pomiarw twardoci. Ze wzgldu na kopotliwo wykonania prby jest ona rzadko stosowana. Metoda obliczeniowa - zostaa opracowana w 1942 r. przez M. A. Grossmanna. W tej metodzie oblicza si wpyw skadnikw stopowych i wielkoci ziarna austenitu na hartowno, stosujc okrelone dowiadczalnie mnoniki. D0 =
gdzie: D0

D0ck1k2k3...kn

(8.1)

- idealna rednica krytyczna stali stopowej przy kryterium 50% martenzytu w osi przekroju, D0c - idealna rednica krytyczna podstawowa dla stali wglowej o tej samej zawartoci wgla i wielkoci ziarna co stal stopowa, k1...kn - mnoniki hartownoci dla poszczeglnych skadnikw stopowych.

Wartoci D0c oraz k1... kn odczytuje si z wykresw dla odpowiednich pierwiastkw. Dla uproszczenia opracowano metod logarytmiczn, w ktrej iloczyn zastpiono sum czynnikw. Odpowiednie wartoci czynnikw stabelaryzowano. Znajc idealn rednic krytyczn D0, wyznacza si nastpnie rzeczywist rednic krytyczn D 5 0 , uwzgldniajc wspczynnik intensywnoci chodzenia (rys. 8.10). Metoda wykrelna - obecnie najczciej stosowana, oparta jest na prbie hartowania od czoa Jominy'ego (1938). Prba hartownoci metod hartowania od czoa wykonywana jest wg PN-79/H-04402. Polega ona na ozibieniu strumieniem wody czoowej powierzchni prbki walcowej oraz pomiarze twardoci wzdu zeszlifowanej tworzcej prbki. Wynik badania

134
przedstawia si w postaci krzywej twardoci prbki w funkcji odlegoci od jej powierzchni czoowej. Poza du prostot i powtarzalnoci wynikw zalet tej metody jest duy zakres zmiennoci szybkoci chodzenia na dugoci prbki od 350 do 2C/s. Umoliwia to analiz zachowania si stali w rnych warunkach chodzenia oraz badanie gatunkw stali konstrukcyjnych o szerokim zakresie hartownoci. Do wad metody mona zaliczy: obecno bainitu nie jest wykrywana przez pomiar twardoci a ma wpyw na inne wasnoci mechaniczne ni twardo, jednorodno austenitu ma duy wpyw na wyniki prby. Przyjmujc za kryterium idealn rednic krytyczn, wyrnia si cztery grupy stali: 1) o maej hartownoci D0 < 50 mm, 2) o redniej hartownoci D0 = 5080 mm, 3) o duej hartownoci D0 = 80150 mm, 4) o bardzo duej hartownoci D0 > 150 mm. Hartowno jest jedn z najwaniejszych cech uytkowych stali, stanowi bowiem gwne kryterium doboru stali konstrukcyjnych i podstaw opracowania technologii ich obrbki cieplnej. Obecnie skad chemiczny stali konstrukcyjnych dobierany jest pod wzgldem zapewnienia okrelonej hartownoci. Pozwala to na racjonalny dobr stali w zalenoci od przekroju hartowanego elementu, tak aby nastpio jego zahartowanie na wskro.

8.4. Przebieg wiczenia

Zadanie 1 Okreli hartowno stali konstrukcyjnej metod hartowania od czoa. Cel zadania: poznanie metody hartowania od czoa - prby Jominy'ego oraz wyznaczenie metod wykreln rednicy krytycznej D 5 0 stali o znanej zawartoci wgla i ocena jej hartownoci. Wytyczne pobierania i przygotowania prbek Odcinek prbny jest to cz wyrobu, z ktrej zostanie wykonana prbka do badania hartownoci. Dla wyrobw o rednicy lub gruboci do 40 mm odcinek prbny stanowi odcinek wycity z wyrobu. Z wyrobw o rednicy lub gruboci powyej 40 mm wycina si odcinki prbne o rednicy lub gruboci 40 mm, rwnolegle do osi wyrobu, tak aby o odcinka prbnego przebiegaa w odlegoci 20 mm od powierzchni wyrobu (rys. 8.2). Przed wykaczajc obrbk mechaniczn odcinki prbne poddaje si wyarzaniu normalizujcemu w temperaturze Ac 3 +(3050C) przez 30 5 minut. Prbki wykonuje si tak, aby ich o pokrywaa si z osi odcinkw prbnych. Wymiary prbki podano na rys. 8.3.

135
20 20

Rys. 8.2. Miejsce pobierania odcinkw prbnych

Rys. 8.3. Wymiary prbki do badania hartownoci

Urzdzenie do przeprowadzenia prby hartownoci Schemat urzdzenia do przeprowadzenia prby przedstawiono na rys. 8.4. Urzdzenie to powinno zapewni: wsposiowe ustawienie prbki w stosunku do dyszy, prostoliniowe uoenie przewodu wodnego przed dysz na dugoci min. 50 mm, zabezpieczajce przed wirujcym wypywem wody, utrzymanie staej odlegoci od czoa prbki do wylotu dyszy, wynoszcej 12,5 + 0,5 mm, przed umieszczeniem prbki uzyskanie staej wysokoci wypywu swobod nego wody z dyszy, wynoszcej 65+10 mm i utrzymanie jej w czasie prby.

20

136

Rys. 8.4. Schemat urzdzenia do przeprowadzenia prby hartowania od czoa; 1 - przewd wodny, 2 - zawr, 3 - dysza, 4 - uchwyt do prbek, 5 - prbka, 6 - przesona, 7 - ekran piercieniowy

rednica wewntrzna wylotu dyszy wynosi 12,50,5 mm. Temperatura wody chodzcej powinna wynosi 530C. Wykonanie prby Przed hartowaniem (ozibianiem) prbk naley austenityzowa w temperaturze hartowania okrelonej w normie dla danego gatunku stali lub w temperaturze Ac 3 +(3050C). Czas wygrzewania w danej temperaturze wynosi 30 5 minut. Czas nagrzewania do wymaganej temperatury wyznacza si dowiadczalnie lub obliczeniowo. W czasie grzania prbka powinna ulec nawgleniu, odwgleniu lub utlenieniu. W przypadku braku pieca z atmosfer ochronn, naley stosowa osony prbki pokazane na rys. 8.5. Nagrzan prbk naley wyj z pieca i osony (gdy jest stosowana) i umieci w uchwycie urzdzenia hartowniczego, a nastpnie otworzy zawr wodny. Rys. 8.5. Osona prbki przed odwgleniem Czas zuyty na te czynnoci nie powinien przy wygrzewaniu w piecu komorowym; przekroczy 5 sekund. Czoo prbki na1 - osony z eliwa lub stali, 2 - wkadka grafitowa, pytki z elektrod wglowych lub ley ozibia przez co najmniej 10 minut. Zahartowan prbk naley zeszlifowa wiry eliwne

137
wzdu dwch przeciwlegych tworzcych, zdejmujc jednostronnie warstw od 0,4 do 0,5 mm. Na zeszlifowanych powierzchniach naley wykona pomiary twardoci sposobem Rockwella w skali C wg PN-91/H-04355. Odciski wykonuje si poczwszy od zahartowanego czoa prbki w odlegociach przedstawionych na rys. 8.6. Wyniki pomiarw twardoci przedstawia si wykrelnie w ukadzie twardo - odlego od czoa prbki (rys. 8.7). Nastpnie wyznacza si metod wykreln rednic krytyczn D 5 0 badanej stali, dla chodzenia w wodzie o wspczynniku = 1,5, wykonujc kolejno czynnoci:

Rys. 8.6. Odlegoci odciskw twardoci od czoa prbki

Rys. 8.7. Krzywa hartownoci badanej stali

z wykresu na rys. 8.8 wyznacza si twardo krytyczn badanej stali dla 50% martenzytu w strukturze, (zawarto wgla w badanej stali podaje prowadzcy wiczenie),

138

Rys. 8.8. Wpyw zawartoci wgla na twardo po hartowaniu przy rnym udziale martenzytu w strukturze

Rys. 8.9. Korelacja szybkoci chodzenia w danej odlegoci od czoa prbki Jominy'ego i w osi prtw okrgych chodzonych w orodkach o rnej intensywnoci chodzenia

na krzywej hartownoci (rys. 8.7) zaznacza si twardo krytyczn i odczytuje odpowiadajc jej odlego od czoa prbki, z wykresu na rys. 8.9 wyznacza si dla chodzenia w wodzie (H = 1,5) rednic krytyczn D 5 0 badanej stali. Rys. 8.9 przedstawia korelacj szybkoci chodzenia prbek hartowanych od czoa i prtw okrgych. Z wykresu

139
mona wyznaczy rednic prta chodzonego w osi z tak sam szybkoci, jak prbka Jominy'ego w danej odlegoci od jej czoa. Poniewa twardo danej stali zaley tylko od szybkoci chodzenia, dlatego odpowiednie punkty bd miay t sam twardo. korzystajc z wykresu na rys. 8.10, mona wyznaczy idealn rednic krytyczn D0, czyli przej z rzeczywistego do idealnego orodka chodzcego, na podstawie kryterium podanego w pkt. 8.3 ocenia si hartowno badanej stali.

Rys. 8.10. Korelacja idealnej rednicy krytycznej D0 i rzeczywistej D 5 0 dla rnych orodkw chodzcych

Zadanie 2 Dobra gatunek stali na waek o rednicy 30 mm, ktry ma by ulepszony cieplnie. W rodku przekroju prta naley uzyska Re min = 800 MPa, dopuszczajc 50% martenzytu. Hartowanie naley przeprowadzi w oleju, temperatura odpuszczania 500C. Cel zadania: dobranie gatunku stali na element konstrukcyjny, ktry w stanie ulepszonym cieplnie ma zapewni wymagan granic plastycznoci w osi przekroju. Wykorzystanie pasm hartownoci, ktre stanowi obszar pomidzy skrajnymi krzywymi hartownoci, ustalonymi na podstawie duej liczby prbek z wytopw okrelonego gatunku stali. Rozwizanie zadania a) Z rys. 8.11 odczytuje si, e granicy plastycznoci Re = 800 MPa odpowiada twardo 29 HRC, ktr waek powinien mie w rodku przekroju po odpuszczaniu.

140

Rys. 8.11. Korelacja granicy plastycznoci Re i wytrzymaoci na rozciganie Rm z twardoci ulepszonych cieplnie stali konstrukcyjnych

b) Z rys. 8.12 wynika, e twardoci 29 HRC po odpuszczaniu w temperaturze 500C odpowiada twardo 35 HRC po hartowaniu. Twardoci 35 HRC (przy zawartoci 50% martenzytu w strukturze) odpowiada zawarto wgla ok. 0,25% (rys. 8.8). c) Na rys. 8.9 odczytuje si, e odlego od czoa prbki Jominy'ego d, gdzie wystpuje taka sama szybko chodzenia jak w osi prta o rednicy 30 mm przy ozibianiu w oleju, wynosi 13 mm. d) Punkt o wsprzdnych 35 HRC oraz d = 13 mm nanosi si na pasma hartownoci zamieszczone w PN-89/H-84030/04 dla stali o zawartoci wgla wikszej lub rwnej Rys. 8.12. Korelacja midzy twardoci przed 0,25%. Dla uatwienia, wyboru nalei po odpuszczaniu dla ulepszonych cieplnie y dokona z gatunkw: 30G2, stali konstrukcyjnych 25HM, 34HNM. Wybiera si stal, dla ktrej punkt ley w obszarze pasma hartownoci poniej grnej krzywej.

141
e) Powysze wymagania speniaj stale 30G2 i 25HM. Stal 34HNM ma zbyt du hartowno. Jeeli nie ma dodatkowych wymaga konstrukcyjnych i technologicznych, to wybiera si stal 30G2 jako tasz od stali ohromowo-molibdenowej 25HM.

9. STALE STOPOWE KONSTRUKCYJNE

Stale stopowe s stopami elaza z wglem i celowo wprowadzonymi innymi pierwiastkami, zwanymi pierwiastkami lub dodatkami stopowymi, ktrych zawarto przekracza umowne iloci przyjte dla domieszek w stalach wglowych1). Udzia domieszek nie powoduje wyranego wpywu na waciwoci stali, natomiast wysza zawarto pierwiastka okrelanego mianem dodatku stopowego skutecznie wpywa na waciwoci, niezalenie od tego, czy s to tysiczne czci procenta, czy kilkadziesit procent. Pierwiastki stopowe mog wystpi w nastpujcych fazach: roztworach staych: ferrycie, austenicie, fazach midzymetalicznych z wglem i azotem: wglikach, azotkach i wglikoazotkach, w innych fazach (zwizkach) midzymetalicznych, w postaci wolnej czystego pierwiastka, wtrceniach niemetalicznych powstaych w wyniku reakcji pierwiastkw stopowych z takimi domieszkami stali jak: tlen, azot lub siarka. Celem wprowadzenia dodatku stopowego moe by: uzyskanie okrelonych waciwoci wytrzymaociowych, nadanie specjalnych waciwoci chemicznych lub fizycznych, podwyszenie hartownoci, polepszenie efektw obrbki cieplnej, polepszenie waciwoci technologicznych. Sposb oddziaywania dodatku stopowego wynika z jego waciwoci, dziaania cznie z innymi pierwiastkami w stali, przede wszystkim wglem oraz poczenia z odpowiedni obrbk ciepln. Podstawowym kryterium podziau stali stopowych jest zastosowanie, wedug ktrego wyrnia si trzy grupy stali stopowych: stale konstrukcyjne, (tabl. 9.1), stale o szczeglnych waciwociach (tabl. 10.1), stale narzdziowe (tabl. 11.1). Zastosowanie i skad chemiczny stanowi podstaw zasad znakowania gatunkw stali, charakterystycznych dla poszczeglnych grup. Zasady znakowania podano w tablicach klasyfikacyjnych stali: 9.1, 10.1 i 11.1.
1)

Zawarto domieszek w stalach podano w rozdziale 6.2. Patrz przypis na kocu rozdziau.

143
Tablica 9.1 Klasyfikacja i zasady znakowania stali stopowych konstrukcyjnych Stale stopowe konstrukcyjne oglnego przeznaczenia Do ulepszania cieplnego, PN-89/H-84030/04: 30G2, 45G2, 35SG, 30H, 38HA, 40H, 45H, 50H, 37HS, 20HGS, 25HGS, 30HGS, 35HGS, 25HM, 30HM, 35HM, 40HM, 40H2MF, 45HN, 37HGNM, 38HNM, 40HNMA, 45HNMF, 45HN2A oraz wedug PN-72/H-84035: 25HGS, 30HGSNA, 20HN3A, 30HN3A, 37HN3A, 25H2N4WA, 30H2N2M, 30HN2MFA, 65S2WA Do utwardzania powierzchniowego Do hartowania powierzchniowego gatunki jak do ulepszania cieplnego wg PN-89/H-84030/04 Do nawglania Do azotowania PN-89/H-84030/02: PN-89/H-84030/03: 15H, 20H, 16HG, 20HG, 38HMJ, 33H3MF, 18HGT, 15HGM, 18HGM, 25H3M 17HGN, 15HGN, 15HN, 20HNM, 22HNM, 17HNM, 18H2N2, oraz wedug PN-72/H-84035: 12HN3A, 12H2N4A, 20H2N4A, 18H2N4WA

Sprynowa, PN-74/H-84032: 60G, 45S, 50S, 40S2, 50S2, 55S2, 60S2, 60SG, 60SGH, 50HG, 50HS, 50HF Stale stopowe konstrkcyjne okrelonego zastosowania (wybrane grupy) Na oyska toczne, PN-74/H-84041: H15, H15SG O podwyszonej wytrzymaoci. PN-86/H-84018: 09G2, 15GA, 18G2A, 15G2ANb, 15G2ANNb, 18G2ANb, 18G2AY, 18G2AVCu Do zbrojenia betonu, PN-89/H-84023/06: 20G2Y-b, 18G2-b, 25G2S, 35G2Y, 34GS, 20G2VY-b Zasady znakowania Oznaczenie gatunku stali konstrukcyjnych stopowych skada si z liczby okrelajcej redni zawarto wgla w setnych procenta oraz litery lub kilku liter oznaczajcych skadniki stopowe wedug nastpujcej symboliki: - molibden, G - mangan, - tytan, - bor, W - wolfram, S - krzem, J - aluminium, F - wanad, - chrom, Nb - niob, - kobalt, - nikiel, Cu - mied. Po literze oznaczajcej pierwiastek, w stalach o takim samym skadzie jakociowym, umieszcza si liczb cakowit oznaczajc procent tego skadnika. Dodanie litery A oznacza podwyszon jako metalurgiczn stali, - stal puspokojon, b - stal do zbrojenia betonu, natomiast litera przed znakiem wskazuje na zastosowanie stali: - stal na oyska toczne.

144
Stale konstrukcyjne stopowe dziel si na stale oglnego przeznaczenia i okrelonego zastosowania (tabl. 9.1). W stalach oglnego przeznaczenia wyrnia si stale do ulepszania cieplnego oraz stale do utwardzania powierzchniowego, tj. do hartowania powierzchniowego, nawglania oraz azotowania. Stale konstrukcyjne okrelonego zastosowania obejmuj wiele grup, m. in. stale o podwyszonej wytrzymaoci, stale sprynowe, stale na oyska toczne. Stale konstrukcyjne stopowe stosuje si na czci maszyn i przedmiotw o znacznych przekrojach, naraone na dziaanie duych i zoonych obcie. Stale te w porwnaniu do stali wglowych uzyskuj po obrbce cieplnej korzystniejszy zesp waciwoci mechanicznych i technologicznych. Ze wzgldu na bardzo duy zakres zastosowania i due zapotrzebowanie korzystne jest - ze wzgldw ekonomicznych - stosowanie stali niskostopowych o cznej zawartoci pierwiastkw stopowych nie przekraczajcej 5%, przy czym w skadzie chemicznym podana jest wiksza liczba dodatkw stopowych w mniejszych ilociach.

9.1. Oddziaywanie pierwiastkw stopowych w stalach konstrukcyjnych

Najczciej stosowanymi dodatkami stopowymi w stalach konstrukcyjnych s: Mn, Si, Cr, Ni, Mo rzadziej V, W, Ti, Al, Nb. Udzia poszczeglnego pierwiastka stopowego nie przekracza 2 - 3%, przy ograniczonej zawartoci wgla od okoo 0,1 do 0,5%, wynikajcej z potrzeby zachowania dobrej cigliwoci stali przy wystarczajcej wytrzymaoci. Tylko stale o wymaganych specjalnych waciwociach, jak np.: wysoka granica sprystoci w stalach sprynowych bd dua twardo i odporno na cieranie w stalach na oyska toczne, maj wysz zawarto wgla, ale nie przekracza ona 1%. 9.1.1. Wpyw dodatkw stopowych na ukad rwnowagi Fe-Fe3C Stale stopowe konstrukcyjne, jako stale niskostopowe, w stanie rwnowagi praktycznie maj struktury zgodne fazowo z ukadem rwnowagi Fe-Fe 3 C. Ksztat wykresu Fe-Fe 3 C pod wpywem niezbyt duej iloci dodatkw stopowych nie zmienia si, natomiast pooenie temperatur przemian i skady chemiczne faz ulegaj zmianie. Pierwiastki stopowe zmieniaj temperatur A1 i A3 oraz pooenie punktu eutektoidalnego S i maksymalnej rozpuszczalnoci wgla w elazie - (rys. 9.1). Pooenie punktu S ulega przesuniciu w kierunku niszych zawartoci wgla najsilniej przez dodatek tytanu, nieco sabiej przez molibden, wolfram, krzem, mangan i chrom (rys. 9.la). Przesunicie punktu eutekto-

145
b)
Si Mn Cr Si Cr Mn Si

a)
Pierwiastek stopowy, %
1100

Ti

Mo

W Cr

W 4 Mo 2 Mo

Temperatura C

900

700

3 Ni Mn 8 12 16

Ti o 0.4

S 0.8

Ti 1,2 1.6 2,0

500

Zawarto wgla, %

Zawarto pierwiastka stopowego, %

Rys. 9.1. Wpyw pierwiastkw stopowych na zawarto wgla w punktach S i ukadu rwnowagi fazowej Fe-Fe 3 C (a) oraz temperatur przemiany eutoktoidalnej (b)

idalnego oznacza, e w stanie rwnowagi eutektoid (w stalach stopowych jest to mieszanina ferrytu stopowego i cementytu/wglikw) zawiera mniej wgla ni 0,8%. Tym samym granica podziau stali stopowych na pod- i nadeutektoidalne ley przy odpowiednio niszej zawartoci wgla. Np. stal zawierajca okoo 0,3% Ti ma struktur eutektoidaln przy udziale 0,5%C, a zawierajca 2% Mo - przy udziale okoo 0,4%C. Punkt jest rwnie przesuwany w kierunku mniejszych zawartoci wgla, ale tylko przez: tytan, wolfram, molibden, krzem i chrom. Pierwiastki stopowe: W, Mo, Ti i Si podwyszaj temperatur przemiany eutektoidalnej 1 (rys. 9.1b), a take temperatur przemiany A 3 . Natomiast pierwiastki obniajce temperatur A1 (Ni i Mn) obniaj te temperatur A 3 . Przesunicie tej temperatury ma znaczenie dla doboru warunkw obrbki cieplnej stali stopowych. 9.1.2. Wpyw dodatkw stopowych na waciwoci mechaniczne Waciwoci mechaniczne stali konstrukcyjnych stopowych, podobnie jak wglowych, zale w duym stopniu od zawartoci wgla. Obecno pierwiast kw stopowych powoduje dodatkowe zmiany waciwoci mechanicznych, bdce skutkiem: 1) rozpuszczenia dodatkw stopowych w ferrycie, 2) udziau w strukturze faz dyspersyjnych: wglikw, azotkw lub wglikoazotkw, 3) rozdrobnienia ziarna i produktw przemiany austenitu przechodzonego, 4) zwikszenia hartownoci, 5) opnienia procesw odpuszczania.

146
Wytrzymao na rozciganie, a

a)
Mn 200 Si

b)
Mn Si Udarno, J/cm 2 300

c)
Ni

900

Twardo HB

160

Ni

700 Ni W Mo Cr 0 2 4 6

200

Cr

120 W Cr 80 0 2 4

Mo

Mn 100 Mo Si 0 0 2 4 W 6

500

300

Zawarto

pierwiastka

stopowego

Rys. 9.2. Wpyw pierwiastkw stopowych na waciwoci mechaniczne ferrytu: a) twardo, b) wytrzymao na rozciganie, c) udarno

a)
200 250 200 150 100 50

b)

Udarno, J/cm 2

160 120 80 40

-200 -150

-100

-50

50

-50

50

100

150

Temperatura, C Rys. 9.3. Temperatury przejcia w stan kruchy stali: a) o zawartoci 0,2% wgla i rnej zawartoci niklu, b) o zawartoci 0,05% wgla i rnej zawartoci manganu. Temperatury przejcia stali w stan kruchy wyznaczaj, punkty przegicia krzywych

Ad. 1. Dodatki stopowe, rozpuszczajc si w ferrycie, tworz roztwr rnowzowy, zwany ferrytem stopowym. Ferryt umacnia si silnie pod wpywem pierwiastkw o odmiennych sieciach przestrzennych ni elazo , np.: Mn, Si, Ni, (rys, 9.2a). Pierwiastki o strukturach izomorficznych z elazem , jak: Cr, W, Mo, utwardzaj je znacznie sabiej. Podobny jest wpyw tych pierwiastkw na wytrzymao na rozciganie (rys. 9.2b). Udarno ferrytu silnie zmniejsza krzem, wolfram, molibden oraz mangan (przy zawartoci ponad 1,5%) i chrom (przy zawartoci ponad 3%) (rys. 9.2c). Niektre pierwiastki stopowe, jak Mn i Ni, wpywaj korzystnie na temperatur przejcia stali w stan kruchy (rys. 9.3).

147
Ad. 2. Wzrost waciwoci wytrzymaociowych stali konstrukcyjnych mona uzyska przez wprowadzenie niewielkich iloci dodatkw stopowych, rzdu setnych czci procenta, nazwanych mikrododatkami. Zalicza si do nich: niob, tytan, wanad, molibden, aluminium1), tworzce stabilne, bardzo drobne wydzielenia wglikw, azotkw czy wglikoazotkw. Skuteczno dziaania mikrododatkw zaley od tego, jaka ich cz rozpuci si w austenicie, a nastpnie wydzieli w postaci dyspersyjnej. Mikrododatki wystpuj zwykle w stali walcowanej na gorco w postaci zwizanej i po normalizowaniu wskutek maej rozpuszczalnoci pewna ich cz pozostaje nierozpuszczona. Te nie rozpuszczone fazy hamuj rozrost ziarn austenitu podczas wyarzania normalizujcego, a speniajc rol zarodkw zapewniaj drobne ziarno ferrytu, ale nie powoduj jego umocnienia. Umocnienie jest nastpstwem wydzielania si tych zwizkw w postaci bardzo drobnej podczas przemian w czasie chodzenia. Wydzielaj si one na granicy midzyfazowej austenit-ferryt i pozostaj w ferrycie w postaci rzdw drobnych czstek wglikw, azotkw czy wglikoazotkw. Ad. 3. Wielko ziarna stali jest zalena od wielkoci ziarna austenitu, z ktrego powstao, dlatego podczas austenityzowania dy si do zachowania drobnego ziarna austenitu. Zmniejszenie wielkoci ziarna prowadzi bowiem do wyranego podwyszenia granicy plastycznoci stali oraz obnienia temperatury przejcia w stan kruchy. Wikszo pierwiastkw stopowych hamuje rozrost ziarna austenitu podczas nagrzewania i wygrzewania stali. Skutecznie przeciwdziaaj rozrostowi ziarn austenitu pierwiastki tworzce trwae, trudno rozpuszczalne wgliki: wanad i tytan. Wolfram, molibden i chrom, tworzce mniej trwae wgliki, nie s tak skuteczne. Rozrostowi ziarn przeciwdziaaj take trudno rozpuszczalne azotki 3.4 i wglikoazotki, tak jak to jest np. w stalach Mn z mikrododatkami stopowymi. Cr
Wspczynnik hartownoci

Ad. 4. Wszystkie dodatki stopowe z wyjtkiem kobaltu zwikszaj hartowno stali, rys. 9.4 (rozdzia 8). Oznacza to moliwo hartowania na wskro elementw o duych przekrojach oraz stosowania powolniejszego chodzenia, np. w oleju lub w powietrzu, a tym samym zmniejszania napre hartowniczych. Najintensywniej podwysza hartowno Mn, Mo i Cr, nieco sabiej Si i Ni.
1)

2.6

Mo Si Ni

1.8

1,0

2.4 3.2 0,8 1.6 Z a w a r t o pierwiastka stopowego, %

Rys. 9.4. Wpyw dodatkw stopowych na hartowno stali

Mikrododatek Al oraz V wymaga wprowadzenia do stali ok. 0,025%N.

148
Ponadto dodatek ladowej iloci boru, do okoo 0,004%, take silnie podnosi hartowno. 9.1.3. Wpyw dodatkw stopowych na procesy obrbki cieplnej stali Stale stopowe konstrukcyjne poddawane s obrbce cieplnej: hartowaniu poczonemu z odpuszczaniem wysokim, rednim bd niskim albo normalizowaniu. Wybr temperatury austenityzowania dokonuje si na podstawie norm, kart materiaowych lub katalogw zawierajcych wykresy CTP i rzeczywiste temperatury A3 poszczeglnych gatunkw stali. Jak wiadomo bowiem, wykres ukadu Fe-Fe 3 C nie jest miarodajny dla ustalania temperatur austenityzowania stali stopowych, poniewa dodatki stopowe, z wyjtkiem Mn i Ni, podwyszaj pooenie linii A3. Po zakoczeniu austenityzowania stale hartuje si najczciej w oleju. Prawidowo zahartowana stal ma struktur drobnoiglastego martenzytu z niewielk iloci austenitu szcztkowego. Posiada du twardo, wytrzymao na rozciganie i granic plastycznoci, natomiast nisk plastyczno: wyduenie i przewenie s bliskie zeru, a udarno bardzo maa. Naprenia hartownicze s due. Zahartowan stal bezporednio po ozibieniu poddaje si odpuszczaniu w celu usunicia napre oraz poprawienia plastycznoci. Pierwiastki stopowe wywieraj znaczny wpyw na zakres temperatur i charakter przemian zwizanych z rozpadem martenzytu podczas odpuszczania. Oglnie, pierwiastki wglikotwrcze oraz kobalt dziaaj stabilizujco na martenzyt, przesuwajc poszczeglne stadia przemian do wyszych temperatur ni w stalach wglowych. Sposb chodzenia po odpuszczaniu jest bardzo wany w odniesieniu do stali konstrukcyjnych stopowych, najczciej chromowych, manganowych i chromowo-niklowych. Stale te studzone z piecem lub w powietrzu po odpuszczaniu w granicach 450 550C wykazuj szczeglnie ma udarno przy innych waciwociach mechanicznych odpowiednich dla danej temperatury odpuszczania. Chodzone natomiast szybko - w oleju lub w wodzie, odznaczaj si znacznie wiksz udarnoci. Zjawisko to nazywa si kruchoci odpuszczania i jest spowodowane procesami wydzielania si podmikroskopowych faz midzymetalicznych na granicach ziarn. Kruchoci odpuszczania mona unikn nie tylko przez szybkie chodzenie po odpuszczaniu, ale te przez dodatek okoo 0,5% Mo lub 1% W.

149 9.2. Stale niskostopowe o podwyszonej wytrzymaoci (PW)

Powszechne denie do obnienia ciaru konstrukcji oraz stosowanie spawania do czenia elementw byo przyczyn opracowania niskostopowych stali konstrukcyjnych, zwanych stalami o podwyszonej wytrzymaoci, odznaczajcych si wysokimi wartociami Re i Rm oraz nisk temperatur przejcia w stan kruchy. Std te wan waciwoci tych stali jest spawalno, charakteryzujca zdolno materiau do zachowania dobrych waciwoci mechanicznych po spawaniu. Spawalno zaley od technologii spawania, konstrukcji zcza i skadu chemicznego stali. Stale ktrych skad chemiczny wyraony przez tzw. rwnowanik wgla CE wynosi nie wicej ni 0,40% C, s dobrze spawalne w warunkach oglnie dostpnej i stosowanej technologii spawania. Rwnowanik ten wyraa si wzorem:
CE = C +

Mn Cr + Mo + V N i + C u + + 6 5 15

(9.1)

gdzie: symbole pierwiastkw oznaczaj ich zawarto w procentach, przy rwnoczesnym ograniczeniu zawartoci wgla do 0,2%.

W stalach PW, przy zawartoci wgla ograniczonej warunkiem dobrej spawalnoci, granica plastycznoci moe by zwikszona przez: a) umocnienie ferrytu rozpuszczonymi dodatkami stopowymi, b) umocnienie ferrytu drobnodyspersyjnymi wglikami, azotkami czy wglikoazotkami mikrododatkw stopowych, c) silne rozdrobnienie ziarna ferrytu przez: - udzia mikrododatkw, - specjaln technologi przerbki plastycznej stali - regulowane walcowanie1), d) obrbk ciepln - normalizowanie lub ulepszanie cieplne. Stale PW produkowane w Polsce mona sklasyfikowa w dwch grupach strukturalnych: 1. Stale ferrytyczno-perlityczne a) ze zwikszon zawartoci manganu, b) ze zwikszon zawartoci manganu i mikrododatkami. 2. Stale sorbityczne (ulepszone cieplnie) Ad. 1. Gatunki stali ferrytyczno-perlitycznych PW podane s w PN-86/H-86018. Wedug tej normy stale PW dzieli si na kategorie wytrzymaoci: E305, E325, E355, E390, E440 i E460 (liczba oznacza minimaln granic plastycznoci w MPa (tabl. 9.2). Ponadto, zalenie od wymaganej udarnoci, stale PW posiadaj odmiany plastycznoci: C, D, E, U, R, S i J.
1) Regulowane walcowanie polega na obnianiu temperatury walcowania stali podczas kolejnych przej walcowniczych i stosowaniu niewielkich gniotw.

150
Tablica 9.2
Stale niskostopowe o podwyszonej wytrzymaoci oglnego zastosowania przeznaczone na konstrukcje spawane i zgrzewane, wg PN-86/H-84018
Znak gatunku stali C max Skad chemiczny [%] Mn Al min Inne Kategoria wytrzymaoci Waciwoci mechaniczne Remin [MPa] 305 305 325 325 355 355 355 390 390 390 420 420 440 460 Rm [MPa] 440-580 440-580 460-600 460-600 490-630 490-630 490-630 510-650 530-650 510-650 540-680 540-680 560-720 580-740 A5 [%] 23 23 22 22 22 22 22 20 20 20 19 19 18 17

09G2 1 15GA 18G2 18G2A 1 15G2ANb

0,12 0,18 0,22

1,2-1,8 0,7-1,3 1,0-1,6

0,02 0,02

N b 0,02-0,05

E305 E305 E325 E325 E355 E355 E355 E390 2 E390 E390 E420 2 E420 E440 2 E460 2

0,20 0,18

1,0-1,5 0,02 1 , 1 - 1 , 6 0,02 1 , 2 - 1 , 5 0,02 1 , 1 - 1 , 6 0,02 0,01

15G2ANNb 18G2ANb 18G2AV 1

0,17 0,20

Ni 0,5-0,7 Nb 0,02-0,05 N b 0,02-0,05

0,20

1,2-1,65

V 0,05-0,15 0,010-0,025

Stale te mog wystpowa jako gatunki z dodatkiem 0,250,50% Cu, zwikszajcym odporno na korozj atmosferyczn, wwczas na kocu znaku wprowadza si symbol Cu, np. 09G2Cu. 2) Na danie zamawiajcego uzgodnione z wytwrc.

1)

Stale o podwyszonej zawartoci manganu (do 1,8%), to gatunki: 09G2, 15GA, 18G2 i 18G2A. Stale te s dostarczane najczciej w stanie normalizowanym, co zapewnia Remin 305 MPa - 355 MPa. Do stali PW z podwyszon zawartoci manganu (do 1,65%) i mikrododatkami Nb lub V, tworzcymi drobnodyspersyjne wydzielenia wglikw, azotkw czy wglikoazotkw, zalicza si gatunki: 15G2ANb, 15G2ANNb, 18G2AV, 18G2ANb. Pwyroby ze stali mikrostopowych dostarczane s po regulowanym walcowaniu lub normalizowaniu, a minimalna warto Re wynosi od 355 MPa do 460 MPa. Drobnoziarnist struktur stali mikrostopowej gat. 15G2ANb przedstawiono na fot. 9.1. Wspzaleno midzy granic plastycznoci a temperatur progu kruchoci stali C-Mn z rnymi mikrododatkami przedstawiono na rys. 9.5.

151
Ad. 2. Stale ulepszone cieplnie PW G r a n i c a p l a s t y c z n o c i Re, MPa zawieraj okoo 0,15% wgla, dodatki 550 350 300 500 400 450 Mn, Mo, Ni, Cr, i mikrododatki V, Zr 0 i B. Przykadem stali ulepszonej cieplnie jest gat. 14HNMBCu ujty w BN-84/-20 -0642-45. Stale te po walcowaniu hartuje si w powietrzu i odpuszcza w zakresie -40 500-700C Po obrbce cieplnej stale maj struktur sorbityczn, co zapewnia -60 najwysze waciwoci wytrzymaociowe -80 w grupie stali PW, Remin 700-900 MPa, a R m do 1000 MPa. -100 Aktualnie perspektywy najszerszego zastosowania maj PW ferrytyczno-perRys. 9.5. Zaleno midzy granic plaslityczne. Rozwj grupy stali ulepszonych tycznoci R i temperatur przejcia w stan c cieplnie jest uwarunkowany moliwocia- kruchy tk dla stali PW o rnym skadzie mi wyposaenia walcowni w kosztowne chemicznym urzdzenia do obrbki cieplnej blach. Ponadto skad chemiczny stali ulepszanych cieplnie musi gwarantowa wysok hartowno, co podnosi koszt wyrobu. Stale PW przeznaczone s na due konstrukcje, jak: kaduby statkw, mosty, dwigi, zbiorniki cinieniowe, rurocigi.

9.3. Stale stopowe do ulepszania cieplnego

Stale stopowe do ulepszania cieplnego s podstawowym materiaem konstrukcyjnym w przemyle maszynowym. Wysoko obcione i wane elementy konstrukcji maszyn, silnikw, pojazdw mechanicznych itp., gwnie o wikszych przekrojach, na ktre nie mona uy stali wglowych ze wzgldu na ma hartowno, wytwarza si ze stali konstrukcyjnych stopowych. Charakteryzuje je najkorzystniejszy zesp waciwoci wytrzymaociowych i plastycznych uzyskany w wyniku obrbki cieplnej - hartowania i wysokiego odpuszczania, zwanej ulepszaniem cieplnym. Stal konstrukcyjna po takiej obrbce cieplnej ma struktur sorbityczn, zoon z ferrytu stopowego oraz bardzo drobnych wglikw (fot. 9.2). Stale do ulepszania cieplnego s stopami redniowglowymi zawierajcymi od 0,25 do 0,65%C oraz dodatki stopowe. Wgiel wpywa decydujco na wytrzymao stali. Dodatki stopowe gwnie su podwyszeniu hartownoci na tyle, e mona podczas hartowania stosowa kpiele agodniej ozibiajce - oleje, oraz hartowa na wskro przedmioty o wikszych przekrojach. Zalenie od udziau pierwiastkw stopowych wyrnia si nastpujce grupy stali (tabl. 9.3):

Temperatura kruchoci, C

152
Tablica 9.3
Przykady stali konstrukcyjnych stopowych do ulepszania cieplnego, wg PN-89/H-84030/04 i PN-72/H-84035 Skad chemiczny redni, % Warunki obrbki cieplnej, C Waciwoci mechaniczne po ulepszaniu cieplnym R m min [MPa] 780 880 880 880 980 1080 1080 740 980 1030 1030 930 980 980 980 1080 R e min [MPa] 540 690 690 740 780 930 830 590 780 880 880 780 780 830 830 930 A 5 min [%] 14 10 15 12 10 8 10 15 12 10 10 13 11 13 12 11

Rodzaj

Znak stali

C Mn Mn-Si Cr 30G2 45G2 35SG 30H 40H 50H 30HGS 25HM 35HM 40HM 45HN 37HGNM 36HNM 30H2N2M 40HNMA 25H2N4WA 0,30 0,45 0,35 0,30 0,40 0,50 0,30 0,25 0,35 0,40 0,45 0,37 0,36 0,30 0,40 0,25

Mn 1,6 1,6 1,25 0,65 0,65 0,65 0,95 0,65 0,55 0,55

Si 0,25 0,25 1,25 0,25 0,25 0,25 1,0 0,25 0,25 0,25

Cr 0,25 0,25 0,25 0,95 0,95 0,95 0,95 1,05 1,05 1,05

Ni 0,30 0,30 0,30 0,30 0,30 0,30 0,30 0,30 0,30 0,30

Mo 0,2 0,2 0,2

Hartowanie 850/w,o1) 830/o 900/w 860/o 850/o 830/o 880/o 860/w,o 850/o 840/o 820/w,o 850/w,o 850/o 830/o 850/o 850/o

Odpuszczanie

580/p,o 590/w 500/w,o 500/w,o 500/w,o 540/w,o 550/w,o 540/w,o 550/w,o 530/w,o 525/p,o 630/p 600/p 620/o 560/o

Cr-Mn-Si Cr-Mo

Cr-Ni

0,65 0,25 0,6 1,20 0,90 0,25 0,5 0,55 0,2 0,65 0,25 1,0 1,0 0,2 0,45 0,25 2,0 2,0 0,3 0,65 0,25 0,75 1,45 0,2 0,40 0,25 1,50 4 , 2 0 - W l , 0

1)

w - woda,

o - olej,

p - powietrze

153
manganowe, manganowo-krzemowe, chromowe, chromowo-manganowo-krzemowe, chromowo-molibdenowe, chromowo-niklowe. Stale manganowe stosowane s na osie, way i ruby (gat. 30G2, 45G2), a stale manganowo-krzemowe na czci naraone na cieranie (gat. 35SG). Ze stali chromowych wytwarza si silnie obcione way, osie, korbowody, koa zbate (gat. 40H, 50H). Zarwno stale manganowe, manganowo-krzemowe jak i chromowe su do wytwarzania czci o niewielkich przekrojach (do 100 mm, gdy nie wymagaj zahartowania na wskro), poniewa ich hartowno w porwnaniu do innych gatunkw stali tej grupy jest stosunkowo niedua. Wysz hartowno wykazuj stale chromowo-manganowo-krzemowe, np. gat. 30HGS i 35HGS. Zastpuj one w wielu wypadkach drogie stale zawierajce Ni, Mo, W i V. Ze stali tych mona hartowa na wskro elementy o przekrojach do 90 mm. Na czci maszyn o nieduych obcieniach, lecz wysokich wymaganiach odnonie do waciwoci plastycznych i udarnoci stosuje si stale chromowo-molibdenowe o redniej hartownoci, np. gat. 40HM, 35HM. Stale te s niewraliwe na krucho odpuszczania. Najwiksz hartowno i najkorzystniejszy zesp waciwoci mechanicznych po ulepszaniu cieplnym wykazuj stale chromowo-niklowe z dodatkiem Mo, V, W i ewentualnie Mn i Si. Przekroje elementw wykonanych z tych stali dochodz do 250 mm. Wytwarza si z nich szczeglnie obcione czci, jak: koa zbate skrzy przekadniowych obrabiarek i pojazdw mechanicznych (gat. 45HN), way korbowe silnikw lotniczych (gat. 30H2N2M), czci turbin pracujce w temperaturze do 450C (gat. 40HNMA). Najbardziej obcione czci o duych przekrojach wytwarza si ze stali: 37HN3A, 30HN2MFA i 25H2N4WA. Warunki obrbki cieplnej oraz waciwoci mechaniczne po ulepszaniu cieplnym dla wybranych gatunkw stali stopowych do ulepszania cieplnego przedstawiono w tabl. 9.3.

9.4. Stale sprynowe (resorowe)

Stale przeznaczone na spryny i resory powinny zapewnia bardzo dobre waciwoci spryste, tj. wysok granic sprystoci i du warto stosunku granicy sprystoci do granicy plastycznoci oraz do wytrzymaoci na rozciganie. Waciwoci plastyczne maj mniejsze znaczenie, jakkolwiek

154
stale te po obrbce cieplnej nie powinny by kruche, a powinny wykazywa pewn plastyczno, aby w razie przecienia zaszo odksztacenie, nie za zniszczenie spryny. Dodatkowo podana jest dobra wytrzymao na zmczenie. Spenienie tych wymaga jest moliwe poprzez dobr skadu chemicznego stali, obrbk ciepln, a take zabiegi technologiczne zwikszajce wytrzymao zmczeniow. Waciwoci mechaniczne, w tym granica sprystoci, zale przede wszystkim od zawartoci wgla i dlatego stale sprynowe maj go stosunkowo duo, bo od 0,35 do 0,70%. Pierwiastki stopowe te s tak dobierane, by utwardzay ferryt, a ponadto zwikszay hartowno. W stalach sprynowych spotyka si pojedynczo i w rnych kombinacjach: krzem, mangan, chrom i rzadziej wanad. Waciw obrbk ciepln, zapewniajc najkorzystniejsze waciwoci spryste, jest hartowanie i rednie odpuszczanie dajce struktur martenzytu odpuszczonego, jak w stali gat. 50S2, (fot. 9.3). Stale krzemowe (np. gat. 50S2) i stal manganow gat. 65G, o stosunkowo niewielkiej hartownoci stosuje si na spryny bardziej obcione ni wykona ne ze stali wglowych. Stale chromowo-krzemowe (np. gat. 50HS) o wyszej hartownoci ni krzemowe i manganowa su do wytwarzania spryn silniej obcionych, przy czym dziki dodatkowi chromu, a przez to wikszej odpornoci na odpuszczanie mona je stosowa do temperatury 200C, bez obawy utraty waciwoci. Najbardziej obcione spryny mogce pracowa rwnie w podwyszonych temperaturach wytwarza si ze stali chromowo-wanadowych (np. gat. 50HF), ktre ponadto cechuje wysza wytrzymao na zmczenie - konsekwencja ograniczenia zawartoci wtrce niemetaliczTablica 9.4
Przykady stali sprynowych; skad chemiczny, warunki obrbki cieplnej i waciwoci po obrbce cieplnej, wg PN-74/H-84032 Skad chemiczny redni [%] C 65G 45S 40S2 50S2 50HS 50HF
1)

Znak stali

Temperatura [C] V harto wania 830/o1) 830/w 840/w 870/o,w 850/o 850/o odpusz czania 480 420 430 460 520 500

Waciwoci mechaniczne po obrbce cieplnej Rmmin Remin [MPa] 980 1180 1370 1280 1320 1280 780 980 1050 1180 1080 A5min [%] 8 6 6 6 6 8

Mn 1,05 0,75 0,70 0,75 0,40 0,65

Si 0,25 1,15 1,70 1,65 1,0 0,25

Cr 0,30 0,30 0,30 0,30 1,05 0,95

0,65 0,45 0,40 0,50 0,50 0,50

0,15 w - woda

orodek chodzcy: o - olej,

155
nych w tych gatunkach. Zwikszenie wytrzymaoci zmczeniowej mona te uzyska poprzez zastosowanie takich zabiegw technologicznych jak szlifowanie i rutowanie. Przykady warunkw obrbki cieplnej i waciwoci mechaniczne po obrbce stali sprynowych podano w tabl. 9.4.

9.5. Stale na oyska toczne

Elementy oysk tocznych: piercienie, kulki i waeczki s naraone podczas pracy na cieranie i dziaanie zmiennych napre. Naprenia te s bardzo due z powodu maej powierzchni styku wsppracujcych ze sob czci. Takim warunkom pracy mog sprosta stale bardzo twarde i odporne na cieranie, o duej wytrzymaoci zmczeniowej i statycznej, ale jednoczenie pozbawione kruchoci. Du twardo i odporno na cieranie maj po zahartowaniu stale zawierajce okoo 1% wgla; dobr wytrzymao na zmczenie tych stali mona natomiast osign przez wysoki stopie czystoci i jednorodnoci struktury zapewniajcy ograniczenie segregacji i pasmowoci. Niezbdn hartowno uzyskuje si przez dodatek chromu, ktrego zawarto wynosi 1,5% - gat. H15. Stal tego gatunku stosuje si na kulki i rolki do 10 30 mm oraz na piercienie o gruboci do 30 mm. Dostosowanie hartownoci do duych rozmiarw elementw oysk wymaga wprowadzenia dodatkowo krzemu i manganu: - gat. H15SG uywany jest na piercienie o gruboci wikszej ni 30 mm. Waciw obrbk ciepln stali oyskowych jest hartowanie i niskie odpuszczanie. Po obrbce cieplnej struktura stali skada si z drobnoiglastego martenzytu odpuszczonego z drobnymi rwnomiernie rozoonymi wglikami (fot. 9.4). Warunki obrbki cieplnej i wymagan twardo po obrbce podano w tabl. 9.5.
Tablica 9.5
Stale na oyska toczne; skad chemiczny, warunki obrbki cieplnej i twardo po obrbce, wg PN-74/H-84041 Znak stali H15 H15SG
1) 2)

Skad chemiczny redni [%] C Mn Si max S max 0,020 0,020 Cr 1,5 1,5

Temperatura [C] Hartowania 815--860/,w1) 815-840/o,w 2) Odpuszczania 160 160

Twardo po o.c. HRC min

1,0 0,35 0,25 0,027 1,0 1,10 0,50 0,027

61
61

dla rednic powyej 25 mm, dla rednic powyej 40 mm.

156

Przypis Wedug PN-91/H-01010/03 obowizujcej od 1.01.93 r., stale stopowe obejmuj gatunki stali, w ktrych zawarto co najmniej jednego z pierwiastkw jest rwna lub wiksza od zawartoci granicznej podanej w tabl. 6.3. Podstaw klasyfikacji stali stopowych, podobnie jak i stali niestopowych, jest: skad chemiczny, waciwoci i zastosowanie. Ze wzgldu na sumaryczny udzia pierwiastkw w skadzie chemicznym, stale stopowe dzieli si na: a) niskostopowe, w ktrych zawarto jednego pierwiastka (poza wglem) nie przekracza 2,0%, a suma pierwiastkw cznie nie przekracza 3,5%, b) redniostopowe, w ktrych zawarto jednego pierwiastka (poza wglem) przekracza 2,0%, lecz nie przekracza 8%, lub suma pierwiastkw cznie nie przekracza 12%, c) wysokostopowe, w ktrych zawarto jednego pierwiastka przekracza 8% lub suma pierwiastkw cznie nie przekracza 55%. W zalenoci od zawartoci gwnego pierwiastka lub kilku pierwiastkw, gatunki stali stopowych mona czy w podgrupy, np. stale manganowe, stale krzemowe, stale manganowo-krzemowe, stale chromowe, stale chromowo-niklowe, stale chromowo-niklowo-molibdenowe. Wedug waciwoci i zastosowania wyrnia si dwie klasy jakoci stali stopowych, ktre nastpnie dziel si na podklasy. 1. Stale stopowe jakociowe. Stosuje si do nich te same kryteria klasyfikacji jak dla stali niestopowych jakociowych, z uwzgldnieniem dodatkowych wymaga w zakresie pierwiastkw o zawartociach rwnych lub wikszych od zawartoci granicznych podanych w tabl. 6.3. Klasa ta obejmuje 6 podklas stali stopowych: a) stale konstrukcyjne drobnoziarniste spawalne, przeznaczone na zbiorniki i rurocigi pracujce pod cinieniem (inne od podanych w podklasie d) speniajce nastpujce warunki: - minimaln granic plastycznoci Re poniej 380 MPa dla wyrobw o gruboci do 16 mm, - zawarto pierwiastkw mniejsz od zawartoci granicznych: Cr-0,50; Zr-0,12; Mn-1,8; Cu-0,50; Mo-0,10; Ni-0,50; Nb-0,08; Ti-0,12, - minimaln udarno KV do 27J na prbkach wzdunych ISO z karbem V przy - 50C; b) stale elektrotechniczne zawierajce jako pierwiastki stopowe tylko krzem i aluminium, o specjalnych wymaganiach w zakresie: ograniczonej stratnoci magnetycznej lub/i okrelonej minimalnej indukcji magnetycznej albo polaryzacji, lub przenikliwoci magnetycznej; c) stale stopowe na szyny, grodzice lekkie, uki na obudowy grnicze zawierajce pierwiastki stopowe w celu podwyszenia waciwoci uytkowych wyrobw; d) stale stopowe na wyroby paskie walcowane na zimno lub na gorco, stosowane do dalszej trudniejszej przerbki na zimno (z wyjtkiem stali na zbiorniki i rurocigi pracujce pod cinieniem) zawierajce pierwiastki rozdrabniajce ziarno: bor, niob, tytan, wanad i/lub cyrkon, albo stale dwufazowe o strukturze mieszanej zoonej z ferrytu, jako skadnika dominujcego, i powyej 1035% martenzytu; e) stale stopowe z zawartoci miedzi, w ktrych tylko mied stanowi pierwiastek stopowy; f) stale krzemowo-manganowe na spryny lub czci odporne na cieranie zawierajce i S powyej 0,035% kadego z tych pierwiastkw. 2. Stale stopowe specjalne - stale, ktrym przez dokadne regulowanie skadu chemicznego i sterowanie procesem produkcyjnym nadaje si najbardziej zrnicowane waciwoci przetwrcze i uytkowe, czsto we wzajemnej wspzalenoci i zawonych zakresach. Podstaw klasyfikacji stali specjalnych stanowi przede wszystkim skad chemiczny. Wyrnia si nastpujce podklasy:

157

a) stale odporne na korozj zawierajce do 1,20%C, nie mniej ni 10,50% Cr, ktre pod wzgldem zawartoci niklu dzieli si na: - poniej 2,50% Ni, - nie mniej ni 2,50% Ni; b) stale szybkotnce zawierajce nie mniej ni 0,60% i 3 - 6% Cr - oraz wraz z innymi skadnikami lub bez nich - co najmniej dwa z trzech podstawowych dodatkw stopowych celowo wprowadzonych: molibden, wolfram lub wanad o zawartoci cznej nie mniej ni 7%; c) stale stopowe specjalne innych grup: - stale stopowe konstrukcyjne, - stale stopowe maszynowe, - stale aroodporne, - stale odporne na pezanie, - stale narzdziowe stopowe, - stale na oyska toczne, - stale o szczeglnych waciwociach fizycznych.

10. STALE STOPOWE O SZCZEGLNYCH WACIWOCIACH

Stale o szczeglnych waciwociach dziel si na grupy o podobnych waciwociach chemicznych, fizycznych bd mechanicznych (tabl. 10.1). W wielu trudnych warunkach pracy: wysokich temperaturach, agresywnych rodowiskach czy wielkich obcieniach stale stopowe o szczeglnych waciwociach maj podstawowe zastosowanie, chocia inne stopy, jak: staliwa i eliwa stopowe, stopy tytanu, niklu, kobaltu czy molibdenu, czsto wykazuj lepsze waciwoci. Wikszo stali o szczeglnych waciwociach to stale wysokostopowe i wieloskadnikowe, a najczciej stosowanymi dodatkami stopowymi s: Cr, Ni, Mn, Si, Mo, Ti, V i W. Tworz one z elazem roztwory stae rnowzowe, wpywaj na alotropi elaza, obniajc lub podwyszajc temperatury przemian A 3 i A 4 . Mona wyrni trzy typy ukadw Fe - pierwiastek stopowy: z rozszerzonym obszarem trwaoci fazy , z zwonym obszarem trwaoci fazy , z przemian eutektoidaln (rys. 10.1). Ocena wpywu pierwiastka stopowego na struktur stali musi uwzgldnia rwnoczenie oddziaywanie wgla. Podstaw tej oceny s ukady trjskadnikowe Fe-C-pierwiastek stopowy. Wyrnia si dwa typy ukadw rwnowagi: austenityczny i ferrytyczny (rys. 10.2). Pierwiastki rozszerzajce obszar austenitu: Ni, Mn, Co, w zalenoci od zawartoci wgla nadaj stalom w stanie rwnowagi struktur najpierw pod- i nadeutektoidaln, a przy wzrastajcej iloci pierwiastka stopowego paustenityczn i austenityczn. Przy duej zawartoci wgla, niezalenie od iloci pierwiastka stopowego - struktur ledeburytyczn (rys. 10.2a). Pierwiastki stopowe rozszerzajce obszar ferrytu: Cr, Mo, W, V, Ti, Al, Si, P, przy wzrastajcej zawartoci wgla nadaj stalom struktury pod- i nadeutektoidalne, ledeburytyczne oraz pferrytyczne i ferrytyczne - przy rosncym udziale pierwiastka stopowego (rys. 10.2b).

159
Tablica 10.1
Niektre rodzaje stali stopowych o szczeglnych waciwociach i zasady ich znakowania

Stale odporne na korozj (nierdzewne i kwasoodporne), PN-71/H-86020: H13, OH13J, 1H13, 2H13, 2H14, 3H13, 4H13, 4H14, OH17T, H17, H18, H17N2, 2H17N2, 3H17M, H13N4G9, OH17N4G8, 1H17N4G9, 2H18N9, 1H18N9, OH18N9, OOH18N10, 1H18N9T, 1H18N10T, OH18N10T, 1H18N12T, OH18N12Nb, H18N10MT, H17N13M2T, OH17N12M2T, OOH17N14M2, OH17N16NST, OH23N26M3TCu, OH22N24M4TCu

Stale aroodporne, PN-71/H-86022: H5M, H6S2, 2H17, H13JS, H18JS, H24JS, H25T, H26N4, H18N9S, H23N13, H20N12S3, H23N18, H25N20S2, H18N25S2, H16N36S2 Stale zaworowe: H9S2, H10S2M, 4H14N14W2M, 50H21G9N4 Staliwo odporne na cieranie, PN-88/H-83160: L120G13 Zasady znakowania Oznaczanie stali o szczeglnych waciwociach oparte jest na podobnych zasadach co znakowane stali stopowych konstrukcyjnych. Znak gatunku skada si z liter oznaczajcych skadniki stopowe wedug nastpujcej symboliki: G - mangan, S - krzem - chrom, - nikiel - molibden, W - wolfram, Nb - niob, - tytan, J - aluminium,

oraz liczb okrelajcych ich udzia w stali, jeli jest wikszy ni 1%. Jeeli stale rni si midzy sob zawartoci wgla, wwczas przed pierwsz liter umieszcza si cyfr: 00, 0, 1, 2, 3 lub 4. Np. udzia wgla nie przekraczajcy 0,03% odpowiada oznakowaniu - 00.

160
a)
Temperatura , C

b)

c)

Ni, Mn, Co

Fe

Cr, Mo, W, V, Ti, Al

N, Cu

Zawarto

pierwiastka

stopowego, %

Rys. 10.1. Rodzaje wykresw ukadw rwnowagi fazowej Fe-M (M - oznacza pierwiastek stopowy); a) z rozszerzonym obszarem fazy , b) z zwonym obszarem fazy , c) z przemian eutektoidaln

pierwiastek stopowy, %

a)

pierwiastek stopowy, %

b)
austenityczna praustenityczna ledeburytyczna

ferrytyczna pferrytyczna ledebu rytyczna pod- nadeutektoidalna S

pod- nadeutektoidalna S

%C

%C

Rys. 10.2. Struktury stopw trjskadnikowych ukadu rwnowagi fazowej Fe-M-C, zalenie od zawartoci wgla i rodzaju pierwiastka stopowego; a) rozszerzajcego pole austenitu, b) rozszerzajcego pole ferrytu

Struktury stali stopowych w stanie rwnowagi (stan wyarzony) mog si jednak rni od struktur, jakie uzyska stal po ochodzeniu w spokojnym powietrzu do temperatur otoczenia. W tym wypadku decydujcy jest wpyw pierwiastkw stopowych na pooenie krzywych przemiany austenitu przechodzonego i temperatur MS. Przy chodzeniu stali w powietrzu wyrnia si nastpujce klasy struktur: perlityczn, bainityczn, martenzytyczn i austenityczn (rys. 10.3). Przy maej zawartoci pierwiastka stopowego krzywa chodzenia przecina linie pocztku i koca przemian dyfuzyjnych (rys. 10.3a,b). Zalenie od ksztatu krzywych powstaje perlit lub bainit, std stale te zalicza si do klasy perlitycznej lub bainitycznej. Przy wikszej zawartoci dodatkw stopowych, jeli krzywa

161
a)
A1 A Temperatura A Vp Ms 20C Ms 20C Ms 20C C zas 20C Ms Vp A Vp
Vp

b)
A1

c)
A1

d)
A1 A

- austenit przechodzony Vp - szybko chodzenia w powietrzu

Rys. 10.3. Wykresy CTP c stali: a) perlitycznej, b) bainitycznej, c) martenzytycznej, d) austenitycznej, z zaznaczon szybkoci chodzenia w powietrzu

przemiany austenitu przechodzonego jest odsuwana w kierunku duszych czasw, a punkt MS ley powyej temperatury otoczenia, powstaje struktura martenzytyczna (rys. 11.3c). Takie stale zalicza si do klasy martenzytycznej. Przy rwnoczesnym odsuniciu krzywej CTP od osi temperatur i obnieniu punktu MS poniej temperatury 0C - austenit nie ulega przemianie i otrzymuje si stal klasy austenitycznej (rys. 10.3d).

10.1. Stale odporne na korozj

Elementy maszyn i urzdze, konstrukcje ulegaj niszczeniu wskutek chemicznego lub elektrochemicznego oddziaywania rodowiska. Zjawisko to nazywa si korozj. Przebieg procesu korozyjnego i jego mechanizm w znacznym stopniu zaley od rodzaju rodowiska. Wyrnia si dwa podstawowe typy korozji: korozj elektrochemiczn, korozj chemiczn. Wikszo procesw korozyjnych przebiega w roztworach wodnych i ma charakter elektrochemiczny. W obecnoci elektrolitu na powierzchni metalu tworz si ogniwa korozyjne. Powodem ich powstania mog by zarwno niejednorodnoci metalu, jak i elektrolitu. Obszary metalu o niszym potencjale elektrochemicznym - anody- ulegaj rozpuszczaniu, tzn. jony metalu przechodz do roztworu, a uwolnione elektrony przepywaj do obszarw o wyszym potencjale - katod. Na powierzchni katody nastpuje ich rozadowanie przez jony dopywajce poprzez elektrolit z anody. Podczas pracy ogniw korozyjnych skad chemiczny roztworu elektrolitu w pobliu obszarw katodowych i anodowych

162
ulega cigym zmianom, co moe powodowa wtrne reakcje elektrodowe. Wynikiem ich moe by tworzenie osadw. W wypadku korozji elaza i stali wglowych s to uwodnione tlenki elaza, nazywane potocznie rdz. Korozja chemiczna jest zjawiskiem niszczenia metalu wskutek bezporedniej reakcji chemicznej z suchymi gazami, jak: tlen, wodr, tlenki wgla, chlor, amoniak, lub ciekymi nieelektrolitami, jak: ropa naftowa, jej pochodne lub inne substancje organiczne. Najczstszym rodzajem korozji chemicznej jest korozja gazowa, czyli utlenianie metali w wysokiej temperaturze w atmosferze suchych gazw. Odporno na korozj chemiczn (utlenianie) zaley od waciwoci metalu, od budowy i waciwoci produktw korozji (tlenkw) oraz od temperatury. elazo, jego stopy z wglem i stale niskostopowe s nieodporne na korozj zarwno w roztworach wodnych (elektrochemiczn), jak i w rodowisku gazowym (chemiczn). Tworzca si na nich warstewka produktu korozji (tlenku) jest nietrwaa, nie chroni metalu przed dziaaniem rodowiska. Niektre metale, o wikszym powinowactwie do tlenu ni elazo, mog w pewnych warunkach zachowywa si tak jak metale bardziej szlachetne, wskutek pokrycia si cile przylegajc, szczeln warstewk tlenkw lub innych zwizkw. Taki stan metalu nazywa si stanem pasywnym. W wypadku uszkodzenia warstewka ta ma zdolno szybkiego odtworzenia si. Metalem atwo pasywujcym si jest 0,2 chrom, ktry przenosi t zdolno na 0 swoje stopy. Stopy elaza z chromem pasywuj si pod wpywem tlenu za-0,2 wartego w powietrzu ju przy zawar-0,4 toci 13 do 14% Cr, co zapewnia im -0,6 odporno korozyjn. Przejcie stali w stan pasywny pod wpywem dodat0 12 16 20 4 8 ku chromu wyraa si skokow zmia% w a g o w y Cr n potencjau elektrodowego z elektroujemnego (- 0,6 V) na elektrododaRys. 10.4. Potencja elektrodowy stali o rnej tni (+ 0,2V), (rys. 10.4). Naley tu zawartoci chromu w rodowisku wodnym podkreli, e stan pasywny moe by uzyskany jedynie przy zachowaniu podstawowego warunku - czystej i gadkiej powierzchni. 10.1.1. Stale nierdzewne Stale nierdzewne s stalami chromowymi, zawierajcymi co najmniej 13% Cr. Wyrnia si dwie klasy sktrukturalne tych stopw: ferrytyczn i martenzytyczn, co wynika z zakresu wystpowania obszarw jednofazowych
Potencjat elektrodowy, V

163
na wykresie rwnowagi fazowej Fe-Cr-C (rys. 10.5). Jak wynika z rys. 10.5 a, b, ferryt stopowy w caym zakresie temperatur moe wystpowa przy bardzo maej zawartoci wgla, do okoo 0,08% przy 13% chromu i do 0,1 % wgla przy 17% chromu. Stale ferrytyczne gat. OH13 i H17 maj zawarto wgla mieszczc si w tych granicach. Najlepsz cigliwo, umoliwiajc toczenie na zimno i jednoczenie najwysz odporno na korozj, uzyskuj stale
a)
1600 L 1500 L+ L+ L++ 1400 + L+ 1300 + 1200 +2 1100 +K2 +K1 1000 ++1 + L++ L++ L+ L+ L L

b)

c)

T e m p e r a t u r a , C

+K1 900

++K1

+K1 ++K1 800 +K1+K2 +K1

+K1 700

0,5

0,5

0,5

% wagowy

Rys. 10.5. Przekroje steniowe wykresu ukadu rwnowagi fazowej Fe-Cr-C przy staych zawartociach chromu: a) 13%, b) 17%, c) 25%, gdzie: - ferryt stopowy, - austenit stopowy, K 1 - M 23 C 6 , K 2 - M 7 C 3

164
ferrytyczne w wyniku wygrzewania w temperaturze 800C i chodzenia z piecem, dlatego te stosuje si je w stanie wyarzonym. Wygrzewanie tych stali w temperaturach ponad 1000C wywouje rozrost ziarn, ktry jest procesem nieodwracalnym, gdy brak przemian fazowych uniemoliwia rozdrobnienie ziarna. Gruboziarnisto powoduje za krucho stali ferrytycznych w temperaturze otoczenia. W stalach ferrytycznych jednake wskutek segregacji dendrytycznej w mikroobszarach, zawarto wgla moe przekroczy wymienione wartoci i stal uzyskuje struktur ferrytyczn z wglikami1). W konsekwencji przy nagrzaniu np. do spawania powstaje w tych miejscach struktura paustenityczna, a przy chodzeniu wydziela si martenzyt na granicach ziarn, powodujc krucho stali. Spawanie jest wic utrudnione. To ujemne zjawisko mona usun przez dodatek tytanu w iloci wystarczajcej do zwizania wgla, tj. okoo 5X% C. Wgliki tytanu s bardzo trwae i rozpuszczaj si dopiero w temperaturze wyszej ni 1150C. Dziki temu zmniejsza si moliwo powstawania austenitu. Struktur stali z dodatkiem tytanu, gat. OH17T przedstawiono na fot. 10.1. Stale zawierajce 13% Cr s odporne na korozj atmosferyczn, par wodn, wody naturalne (poza morsk). Stale o 17% zawartoci chromu mona stosowa na elementy pracujce w stopionej siarce i jej parach, rozcieczonych alkaliach oraz zimnych roztworach kwasw organicznych. Typowe zastosowanie stali nierdzewnych ferrytycznych podano w tabl. 10.2. Stale martenzytyczne obejmuj min. gatunki: 1H13, 2H13, 3H13, 4H13, 18. Stale te po nagrzaniu do temperatur ponad 1000C przechodz przemian (rys. 5a,b). W stalach zawierajcych 17% Cr obszar jednofazowy austenitu jest stosunkowo wski. W celu jego poszerzenia i umoliwienia hartowania do tych stali dodaje si okoo 2% Ni (gat. H17N2, 2H17N2). W stalach martenzytycznych chrom i wgiel rozpuszczone w austenicie stabilizuj go, dziki czemu stale te maj du hartowno tak, e podczas chodzenia w powietrzu uzyskuj struktur martenzytyczn (std pochodzi nazwa stali). Ponadto, celem rozpuszczenia wglikw chromu podczas austenityzowania jest zapewnienie odpornoci korozyjnej stali. Stale martenzytyczne hartuje si w powietrzu lub oleju, a struktur po hartowaniu stanowi martenzyt stopowy (fot. 10.2). Odpuszczanie tych stali przeprowadza si albo w temperaturze do okoo 400C, dla zachowania wysokiej twardoci i wytrzymaoci, albo w zakresie 600 790C dla wymaganej wytrzymaoci i cigliwoci. Stale 1H13 i 2H13 odpuszcza si w zakresie 660 790C, a pozostae zalenie od rodzaju wytworzonych przedmiotw; narzdzia odpuszcza si w 100-200C (4H13) lub 200-300C (3H13, H18), spryny w 200-300C (4H13) i 350 - 400C (3H13), a czci maszyn 600 - 700C. Warunki obrbki cieplnej i zastosowanie stali martenzytycznych podano w tabl. 10.2.
1)

Wgliki maj zdolno rozpuszczania azotu i tworzenia w ten sposb wglikoazotkw.

165
Tablica 10.2
Przykady stali odpornych na korozj; skad chemiczny, warunki obrbki cieplnej, typowe zastosowanie, wg PN-71/H-86020 Skad chemiczny redni [%] Gatunek stali C Mn Cr Ni Inne Warunki obrbki cieplnej temperatura/orodek chodzcy1) STALE FERRYTYCZNE max max OH13 OH13J OH17T H17 max Wyarzanie 740-780/p 800-850/, 760-780/p 760-780/p,w w przemyle naftowym: wykadziny zbiornikw, kolumny rektyfikacyjne, rury krakingowe urzdzenia do wytwarzania kwasu azotowego oraz aparatura w przemyle spoywczym Zastosowanie

0,08 0,8 13 0,6 0,08 1,0 13 0,6 Al 0,2 0,08 0,8 17 0,6 0,10 0,8 17 0,6 Ti=5Cdo0,8

STALE MARTENZYTYCZNE max 1H13 2H13 3H13 4H13 H17N2 H18 max Hartowanie Odpuszczanie

0,12 0,6 13 0,6 0,20 0,6 13 0,6 0,30 0,6 13 0,6 0,40 0,6 13 0,6 0,14 0,6 17 2,5 1,0 0,8 18 0,6

950-1050/, 700-790/p,o,w - opatki turbin parowych, zawory pras hydraulicznych 980-1050/, 660-770/p,o,w 950-1020/o 220-700/p,o 1000-1050/o 975-1040/o 1000-1050/o 100-600/p,o 275-350/p 200-300/, jak 1H13 dla wikszej wytrzymaoci: way, formy dla odleww cinieniowych, spryny - narzdzia skrawajce i pomiarowe, oyska kulkowe - czci maszyn w przemyle kwasu azotowego i spoywczego - oyska kulkowe dla przemysu naftowego, panewki, zawory, narzdzia chirurgiczne

STALE AUSTENITYCZNE max max OH18N9 1H18N9T OOH18N10 OH18N12Nb 0,07 2,0 18 10 0,10 2,0 18 9 T i = 5 C do 0,8 0,03 2,0 18 0,08 2,0 11 Przesycanie 1000-1100/w,p 1000-1100/w,p 1000-1100/w,p urzdzenia przemysu chemicznego, farmaceutycznego i spoywczego, OH18N9 na czci gboko toczone - jak 1H18N9T dla wyszych wymaga odpornoci na korozj midzykrystaliczn - jak 1H18N9T dla wyszych wymaga odpornoci na korozj - czci do gbokiego toczenia - aparatura w przemyle spoywczym - czci o duym zagroeniu korozj midzykrystaliczn

18 12 N b = 1 0 C do l,l 1000-1100/w,p

OH17N4G8 OOH17N14M2

0,07 9,0 17 4,5 0,03 2,0 17 13

N=0,20,15 Mo = 242,5

1020-1120/w.p 1020-1120/w,p

1)

- powietrze,

o - olej,

w - woda

166
10.1.2. Kwasoodporne stale austenityczne Stale zawierajce od 12 do 25% chromu oraz od 8 do 29% niklu, przy zawartoci wgla mniejszej ni 0,04%, posiadaj struktur austenityczn w caym zakresie temperatur (rys. 10.6). Obecno niklu zapewnia lepsze waciwoci mechaniczne i wiksz odporno na korozj tych stali w porwnaniu do nierdzewnych chromowych. W stalach austenitycznych zawierajcych wicej wgla ni 0,04% wystpuje wglik M 2 3 C 6 1 ) . Uzyskanie 1400 struktury jednofazowej, zapewniajcej najlepsz odporno na korozj, 1200 wymaga wygrzania stali w temperaturze 1050 1100C celem rozpusz1000 czenia wglika w austenicie. Nastp800 nie ochodzenie w wodzie daje struktur austenitu przesyconego wglem 600 (fot. 10.3). Tak obrbk ciepln nazywa si przesycaniem. Wszystkie sta400 le austenityczne zawarte w PN s 200 stosowane w stanie przesyconym, bez wzgldu na to, czy maj wicej wgla 1,0 0.8 0,04 0,6 0,2 0 ni 0,04% (np. gat 1H18N9), czy % wagowy C mniej (np. gat. OOH18N10) 2) . Stan przesycenia jest stanem nieRys. 10.6. Przekrj steniowy wykresu ukadu rwnowagi i utrzymuje si do okoo rwnowagi fazowej Fe-Cr-Ni-C, przy staej 400C, kiedy to nie wystpuje dyfuzja zawartoci: 18% Cr i 8% Ni; - ferryt stopowy, - austenit stopowy, punkty: S, i C mawgla. Nagrzanie przesyconej stali j, podobne znaczenie jak na wykresie rwnopowyej 500C do 800C powoduje wagi Fe-Fe 3 C wydzielanie si z austenitu nadmiaru wgla w postaci wglika M 2 3 C 6 , zarodkujcego i rozrastajcego si na granicach ziarn. Wobec duej rnicy szybkoci dyfuzji chromu i wgla chrom potrzebny do utworzenia wglika pobierany jest gwnie z przygranicznych warstw ziarn, natomiast wgiel - z caej objtoci (rys. 10.7). W rezultacie zawarto chromu na granicach ziarn moe zmniejszy si poniej 13% niezbdnych do pasywacji. Jeli wydzielenia wglika bd tworzyy prawie cig warstewk na granicach austenitu, to stal ulega gronej w skutkach korozji midzykrystalicznej w rodowiskach, w ktrych stale austenityczne
Temperatura, C

M 2 3 C 6 - oglny wzr wglika, ktry w stalach austenitycznych Cr-Ni zawiera gwnie Cr i Fe - (Fe, Cr) 23 C 6 . 2) Wskutek segregacji dendrytycznej w stalach zawierajcych mniej ni 0,04% wgla mog wystpi wydzielenia wglikw.

1)

167

1 Zawarto chromu, % 18 13 wglik

0,1xx 0,02x Granica ziarna odlego od granicy ziarna

Rys. 10.7. Zmiany zawartoci chromu (1) i wgla (2) w obszarze granicy ziarna austenitu, spowodowane wydzieleniem si wglika chromu M 2 3 C 6 w stali wraliwej na korozj midzykrystaliczn; x zawarto wgla w rwnowadze z wglikami, ok. 0,02%; xx rednia zawarto wgla, ok. 0,10%

s zwykle odporne. Korozja midzykrystaliczn, objawiajca si gwatownym spadkiem wytrzymaoci i udarnoci, moe cakowicie zniszczy spjno stali. Na korozj midzykrystaliczn naraone s elementy spawane, bowiem w czonym metalu, w pobliu spoiny, wskutek oddziaywania ciepa nastpuje wydzielanie wglikw na granicach ziarn austenitu. Zapobieganie skonnoci do korozji midzykrystalicznej polega na stabilizowaniu stali dodatkiem tytanu lub niobu w iloci wystarczajcej do zwizania wgla w postaci wglikw tytanu lub niobu, ktre nie rozpuszczaj si w austenicie w temperaturach do 1100C (np. gat 1H18N1OT, OH18N12Nb). Stabilizowanie stali dodatkiem niobu jest korzystniejsze, poniewa ulega on tylko nieznacznemu wypaleniu podczas spawania w przeciwiestwie do tytanu. Najpewniejszym jednak sposobem uniknicia podatnoci na korozj midzykrystaliczn jest obnienie zawartoci wgla w stali co najmniej do 0,03%. Stale austenityczne wykazuj dobr odporno korozyjn w rodowisku kwasu azotowego, wielu kwasw organicznych, roztworw soli i zasad. Brak im odpornoci na dziaanie kwasu siarkowego i solnego. W odrnieniu od ferrytycznych i martenzytycznych, stale austenityczne s niemagnetyczne.

Zawarto wgla, %

168
10.1.3. Uszkodzenia stali odpornych na korozj Zalenie od rodowiska i stanu materiau korozja stali nierdzewnych i kwasoodpornych moe wystpowa w rnych postaciach jako: korozja rwnomierna, czsto spotykana w rodowiskach kwanych, powodujca do regularne zmniejszenie gruboci metalu, korozja werowa lub punktowa albo pitting, w rodowiskach zawierajcych gwnie jony chlorkowe (woda morska). Przenikanie tych jonw w miejscach osabienia warstewki pasywnej stali na wtrceniach niemetalicznych, niejednorodnociach struktury, mikroporach powoduje przebicie tej warstewki. Odsonity czysty metal tworzy ogniwa korozyjne z przylegajcym do niego obszarem spasywowanej stali. Wery gbokie i wskie, czsto osonite narostem produktw korozji, przy stosunkowo niewielkich ubytkach masy metalu stanowi jeden z najniebezpieczniejszych rodzajw niszczenia korozyjnego (fot 10.4a), korozja midzykrystaliczna postpujca od powierzchni w gb metalu granicami ziarn, osabiajca spjno materiau a do jej zniszczenia. Przyczyn tego typu korozji jest zjawisko dechromizacji granic ziarn austenitu (fot 10.4b), korozja napreniowa w rodowiskach wodnych zawierajcych jony chlorkowe, przy rwnoczesnym oddziaywaniu statycznych napre rozcigajcych. Przejawia si powstawaniem wskich szczelin rozwijajcych si prostopadle do kierunku dziaania napre w charakterystyczne pknicia z licznymi odgazieniami. Pknicia te maj charakter kruchy pomimo plastycznoci metalu (fot. 10.4c), korozja kontaktowa w miejscach, gdzie stal odporna na korozj styka si z innymi metalami, tworzc makroogniwo galwaniczne.

10.2. Stale aroodporne

Odporno na dziaanie gorcych gazw utleniajcych o temperaturze wyszej ni 600C nazywa si aroodpornoci. rodowisko suchych gazw utleniajcych, najczciej spalin, zawiera tlen, dwutlenek wgla, tlenek wgla, dwutlenek siarki, azot, par wodn, czstki popiou. Wywouje ono korozj gazow metali, polegajc na reakcji chemicznej midzy metalem i utleniaczem z wytworzeniem odrbnej fazy - tlenku na powierzchni metalu. Przebieg korozji zaley od rodzaju metalu oraz skadu chemicznego fazy gazowej. Jeli produkty utleniania tworz szczeln, trudnotopliw warstewk pozbawion defektw sieciowych, wwczas zgorzelina posiada dobre waciwoci ochronne. Proces korozji jest hamowany, metal ulega pasywacji.

169 Stale wglowe w temperaturze ponad 500C pokrywaj si nieszczelnymi warstewkami zgorzeliny i ulegaj szybkiemu utlenieniu. Wprowadzenie do stali dodatku chromu, pierwiastka o wikszym powinowactwie do tlenu ni elazo, powoduje, e stal pokrywa si cienk, szczeln warstewk Cr 2 O 3 FeO. Dziki tej waciwoci chrom stanowi podstawowy skadnik stali aroodpornych. Rwnoczenie z chromem, w mniejszych ilociach, stosuje si aluminium i krzem, ktre maj podobne waciwoci jak chrom. Zawarto wgla w tych stalach jest ograniczona do 0,2% dla zapewnienia spawalnoci. Podstawowym wymaganiem w stosunku do stali aroodpornych jest stabilno struktury do zakresu temperatur pracy, poniewa ewentualne zmiany objtoci metalu wywoane przemian alotropow naruszayby spjno pasywnej warstewki chronicej metal. Rwnolegle z odpornoci na korozj gazow stale przeznaczone na elementy maszyn, pracujce w temperaturach wyszych ni 550C, musz posiada zdolno wytrzymywania obcie mechanicznych w dugim okresie czasu, czyli arowytrzymao. Waciwo ta jest okrelona m.in. przez wytrzymao na pezanie1). Wzrost arowytrzymaoci stali uzyskuje si przez wprowadzenie Mo, W, Nb, Ti, ktre podwyszaj temperatur topnienia stali i utwardzaj roztwr stay tworzc wydzielenia faz midzymetalicznych o duej dyspersji. Wiksz arowytrzymaoc maj stale o wikszym ziarnie ni mniejszym, strukturze austenitycznej ni ferrytycznej. Stale aroodporne i arowytrzymae zalicza si do klasy ferrytycznej i austenitycznej, a ponadto do sorbitycznej, jak w wypadku stali zaworowych (tabl. 10.3). Stale chromowe oraz z dodatkiem Si, Al bd Ti maj struktur ferrytu stopowego z niewielk iloci wglikw, jak w stali gat. H25T (rys. 10.5c), (fot. 10.5). Stale ferrytyczne stosowane s w stanie wyarzonym na nieobcione czci kotw parowych, piecw przemysowych, aparatury chemicznej. Stale chromowo-niklowe oraz z dodatkiem Si maj struktur austenityczn z niewielk iloci wglikw, jak w stali gat. H25N20 (fot. 10.6). Stosuje si je w stanie przesyconym, gwnie na czci aparatury chemicznej, opatki turbin gazowych i silnikw odrzutowych. Na najbardziej obcione zawory silnikw samochodowych i lotniczych stosuje si stal chromowo-niklow z dodatkiem Ni, Mo oraz chromowo-niklowo-manganow. Odrbn grup stali o duej aroodpornoci i arowytrzymaoci stanowi stale zaworowe chromowo-krzemowe, ulepszane cieplnie (tabl. 10.3). S one stosowane na elementy zaworw naraone na dziaanie temperatur 600 800C. Stosunkowo dua zawarto wgla, okoo 0,5%, nadaje stali
Wytrzymaao na pezanie - naprenie rwne staemu obcieniu prbki, odniesione do pola jej pocztkowego przekroju, ktre to naprenie po upywie okrelonego czasu dziaania w danej temperaturze spowoduje zerwanie prbki.
1)

170

Tablica 10.3
Przykady stali aroodpornych; skad chemiczny, warunki obrbki cieplnej oraz maksymalna temperatura pracy w powietrzu, wg PN-71/H-86022 Gatunek stali Skad chemiczny redni [%] Mn Si Cr Ni Inne Warunki obrbki cieplnej temperatura/chodzenie1) Maksymalna temperatura pracy w powietrzu [C]

STALE FERRYTYCZNE max max 2H17 H13JS H18JS H24JS H25T 0,15 0,12 0,12 0,12 0,15 max Al 0,95 Al 0,95 Al 1,45 Ti(4 %C) do 0,8 Wyarzanie 800-850/p,w 880-850/p,o 800-850/p,o 850-900/p,o 730-780/p,o Przesycanie 26 4,5 23,5 13,5 19,5 12 25,5 19,5 16 35,5 1000-1050/w,p 1100-1150/w 1100-1150/w 1100-1150/w 1050-1100/w Przesycanie 1050-1100/w 1150-1170/w Hartowanie Mo 0,8 1040-1060/o 1010-1050/, Odpuszczanie 700-750/w 720-780/ 850 900 900 900 1100 1050 1050 1050 1100 850 950 1050 1200 1100

0,7 1,2 17 0,6 0,8 1,15 13 0,5 0,8 0,95 18 0,5 1,0 1,45 24 0,5 0,8 1,0 25 0,6

STALE AUSTENITYCZNE max max max H26N4 H23N13 H20N12S2 H25N20S2 H16N36S2 0,20 0,20 0,20 0,20 0,15 0,8 2,0 1,5 1,5 2,0 2,5 1,0 2,5 3,0 2,0 max 4H14N14W2M 50H21G9N4 0,45 0,50 0,8 0,8 14 14 Mo 0,35 W 2,5 10,0 0,5 21 4 0,4 max H9S2 H10S2M
1)

STALE AUSTENITYCZNE - ZAWOROWE

STALE SORBITYCZNE - ZAWOROWE max 0,4 0,7 2,5 9 0,6 0,4 0,7 2,3 9,7 0,5

- powietrze, w - woda, o - olej

171
wymagane waciwoci dla zaworw - du twardo oraz odporno na cieranie po obrbce cieplnej. Obrbka cieplna stali zaworowych chromowo-krzemowych polega na hartowaniu z temperatury 1050C w oleju lub w powietrzu i wysokim odpuszczaniu w 700 - 790C. Po obrbce cieplnej stal posiada struktur sorbitu, jak gat. H9S2 (fot. 10.7).

10.3. Stale o specjalnych waciwociach mechanicznych

Do tej grupy zalicza si stopy odporne na cieranie oraz o bardzo wysokiej wytrzymaoci, ktre charakteryzuje jednoczenie wysoka cigliwo. Wysok odporno na cieranie, wyrniajc si wrd stopw elaza, wykazuje staliwo manganowe, zwane staliwem Hadfielda, wg PN-88/H-83160 oznaczone L120G13; L oznacza stan lany, 120 - redni zawarto wgla w setnych procenta, G dodatek stopowy - mangan, w iloci okoo 13%. W staliwie Hadfielda udzia manganu w stosunku do wgla nie moe by mniejszy od 9 dla zapewnienia struktury austenitycznej. Najkorzystniejszy zesp waciwoci staliwo posiada w stanie przesyconym. Nagrzanie staliwa do 1050 1100C, powoduje rozpuszczenie wglikw w austenicie, a nastpnie ochodzenie w wodzie zapewnia struktur czysto austenityczn o twardoci od 170 do 240 HB. Pomimo tej stosunkowo niewielkiej twardoci, stop jest bardzo trudno skrawalny. Istota wysokiej odpornoci na cieranie staliwa Hadfielda polega na tym, e pod dziaaniem naciskw zewntrznych warstwa wierzchnia ulega silnemu umocnieniu, co wynika z atwoci powstawania defektw sieci (bdw uoenia) w tym materiale, charakteryzujcym si ma energi bdu uoenia EBU 1) (fot. 10.8). Dziki tym waciwociom staliwo Hadfielda stosuje si na czci kruszarek, amaczy i mynw, czci chwytakw koparek, trzpienie, sworznie i tulejki acuchw gsienicowych, krzyownice i rozjazdy pojazdw szynowych. Drug grup stali o specjalnych waciwociach mechanicznych stanowi stale typu maraging"2). S to stopy elaza z niklem w iloci 18 do 25% oraz kobaltem, molibdenem, aluminium i tytanem, przy zawartoci wgla nie wikszej ni 0,03%. Dziki tak dobranemu skadowi chemicznemu, ich struktura w stanie rwnowagi zoona jest z ferrytu stopowego oraz faz midzymetalicznych, jak: FeNi 3 , Ni 3 Ti, Ni 3 Mo, (Fe, Ni) 2 Mo.

1) Bd uoenia jest to zmieniona kolejno uoenia warstw zwarcie wypenionych atomami w sieci Al i A3. 2)

Maraging steel (ang.) - stal martenzytyczna starzona.

172 Obrbka cieplna stali maraging skada si z hartowania z temperatur wystpowania austenitu, po ktrym przeprowadza si starzenie. W czasie austenityzowania, fazy midzymetaliczne rozpuszczaj si. Podczas chodzenia austenitu nastpuje przemiana martenzytyczna, przy czym dua zawarto pierwiastkw stopowych powoduje, e krytyczna szybko hartowania jest bardzo maa, zwykle wystarcza chodzenie w powietrzu. Utworzony martenzyt niklowy jest przesycony dodatkami stopowymi. Posiada charakterystyczn budow listwow lub blokow (fot. 10.9). W porwnaniu do martenzytu iglastego, wystpujcego w stopach Fe-C, ktry posiada budow tetragonaln i du twardo, martenzyt niklowy ma struktur regularn przestrzennie centrowan i jest mikki (okoo 250 HV) oraz plastyczny. Przesycenie martenzytu niklowego dodatkami stopowymi umoliwia dalszy zabieg obrbki cieplnej - starzenie w temperaturze okoo 500C. Podczas starzenia z martenzytu wydzielaj si bardzo drobne czstki (poniej 10 nm) faz midzymetalicznych przede wszystkim Ni3Mo. Rwnomierne rozmieszczenie ich w caej objtoci, bez uprzywilejowania granic ziarn, powoduje wzrost waciwoci wytrzymaociowych: Re = 1800-2000 MPa, Rm = 1900-2000 MPa, przy zachowaniu dobrych waciwoci plastycznych; A5 = 10%, Z = 50%. W stanie przesyconym stal posiada dobre waciwoci technologiczne - daje si atwo skrawa i przerabia plastycznie, a podczas starzenia nie zachodz zmiany wymiarw ani tworzenie zgorzeliny. Stale maraging znalazy zastosowanie na szczeglnie obcione czci samolotw, silnikw rakietowych, maszyn energetycznych, w postaci blach na cienkocienne zbiorniki wysokocinieniowe, w technice niskich temperatur, a ponadto jako materiay narzdziowe.

11. STALE NARZDZIOWE

Stale narzdziowe s przeznaczone do wytwarzania narzdzi, tj. przedmiotw sucych do rozdzielania i rozdrabniania materiaw oraz nadawania ksztatu przez obrbk skrawaniem lub przerbk plastyczn. Ze stali narzdziowych wytwarza si ponadto niektre przyrzdy pomiarowe uywane w masowej produkcji, oraz uchwyty, klucze itp. Dobra jako narzdzi, stanowica podstaw kadej nowoczesnej produkcji, to poprawna konstrukcja narzdzi, odpowiedni dobr stali narzdziowej i waciwa obrbka cieplna. Technicznie i ekonomicznie uzasadniony dobr stali, uwzgldniajcy warunki pracy narzdzia, jest moliwy na podstawie charakterystyk poszczeglnych stali zawartych w kartach materiaowych, normach i katalogach. Zgodnie z obowizujcymi w Polsce normami ponad 50 gatunkw stali narzdziowych naley do czterech grup (tabl. 11.1): narzdziowych wglowych, PN-84/H-85020, narzdziowych stopowych do pracy na zimno, PN-86/H-85023, narzdziowych stopowych do pracy na gorco, PN-86/H-85021, szybkotncych, PN-86/H-85022. Wszystkie stale narzdziowe s stalami wyszej jakoci, wytworzonymi nowoczesnymi metodami metalurgicznymi, ktre zapewniaj zmniejszenie iloci gazw i zanieczyszcze oraz zwikszenie jednorodnoci skadu chemicznego i struktury stali. Oba te czynniki wpywaj decydujco na waciwoci uytkowe stali. Wlewki stali narzdziowych s poddawane gwnie kuciu na gorco, co zapewnia najkorzystniejsze rozdrobnienie struktury. Przerobione plastycznie stale poddaje si wyarzaniu zmikczajcemu. W stalach stopowych sferoidyzacja trwa duej ni w wglowych, poniewa dodatki stopowe maj mniejsz szybko dyfuzji ni wgiel. Struktura sferoidytu zapewnia najmniejsz twardo materiau, 220-180 HB dla stali wglowych a 270-230 HB dla wysokostopowych, optymaln podatno na odksztacenia plastyczne oraz najlepsz obrabialno. Specyficzne warunki przerbki plastycznej na gorco i wyarzania zmikczajcego stali szybkotncych s omwione w rozdz. 11.2.3.

174
Tablica 11.1
Klasyfikacja i zasady znakowania stali narzdziowych

STALE NARZDZIOWE

Stale wglowe PN-84/H-85020 Pytko hartujce si: N7E, N8E, N9E, N10E, N11E, N12E, N13E Gboko hartujce si: N5, N6, N7, N8, N9, N10, N11, N12, N13 Uwaga! - liczba okrela zawarto wgla w dziesitych cz ciach procenta Stale stopowe

Do pracy na zimno PN-86/H-85023 NV, NCV1, NC5, NW1, NMWV, NMV, NCMS, MC6, NC4, NWC, NW9, NC10, NC11, NC11LV, NCLV, NZ2, NZ3, NFW

Do pracy na gorco PN-86/H-85021 WCL, WCLV, WNL, WNL1, WNLV, WNLB, WLV, WLK, WLB, WWS1, WWN1, WWV

Szybkotnce PN-86/H-85022 SW18, SW12, SW2M5, SW7M, SK5, SK5M, SK5MC, SK8M, SK5V, SK10V

Zasady znakowania Oznaczenie gatunku stali narzdziowej, zawiera pierwsz liter okrelajc przeznaczenie: - na narzdzia do pracy na zimno, W - na narzdzia do pracy na gorco, S - szybkotnc. Dalsze litery okrelaj skadniki stopowe lub ich grupy wedug nastpujcej symboliki: - mangan, (w stalach szybkotncych - - molibden) C - chrom, (w stalach szybkotncych o zawartoci okoo 1,1% - C - wgiel) S - krzem, - kobalt, - nikiel, - bor, L - molibden, - chrom + nikiel + wanad, V - wanad, Z - krzem + chrom + wolfram. W - wolfram, Liczby su do odrniania stali o takich samych skadach jakociowych. W stalach szybkoncych liczby okrelaj redni udzia w procentach skadnika stopowego, po ktrym s umieszczone. Uwaga! Kady gatunek stali narzdziowej posiada kart materiaow. Karta zawiera skad chemiczny, zalecenia obrbki cieplnej wraz z wykresami CTP, wykresy zalenoci twardoci od temperatury odpuszczania oraz zastosowanie. Dane te s bardzo przydatne przy doborze stali na konkretne narzdzia.

175
Pwyroby w postaci prtw i odkuwek, a take tam i blach w wypadku stali wglowej w stanie zmikczonym s dostarczane przez huty.

11.1. Stale narzdziowe wglowe Stale narzdziowe wglowe s przeznaczone na narzdzia do pracy na zimno gdy ogrzane zatracaj swoj twardo ju od okoo 200C. Podstawowe wymagania stawiane stalom narzdziowym do pracy na zimno s nastpujce: wysoka twardo, okoo 60 HRC, wynikajca z duej zawartoci wgla w stali oraz odpowiedniej obrbki cieplnej, odporno na cieranie, chronica narzdzia przed niszczcym dziaaniem si tarcia, cigliwo i wytrzymao zabezpieczajca narzdzia przed pkaniem przy obcieniach dynamicznych, odpowiednia hartowno gwarantujca uzyskanie danej gruboci warstwy zahartowanej. Stale narzdziowe wglowe zawieraj od 0,5% do 1,4% wgla. Skad chemiczny, hartowno i wraliwo na przegrzanie, tj. skonno do rozrostu ziarn, s podstaw klasyfikacji tych stali. Ocena hartownoci i skonnoci do rozrostu ziarn jest prowadzona systematycznie dla kadego wytopu stali i stanowi jego szczegln cech. Z kadego wytopu pobiera si prbki, hartuje w wodzie z temperatur 760, 800, 840 i 880C. Zahartowane prbki przeamuje si i ocenia na przeomie grubo warstwy i wielko ziarna warstwy zahartowanej. Wynik jest podstaw rozgraniczenia stali narzdziowych wglowych na pytko lub gboko hartujce si (tabl. 11.2). Zrnicowanie hartownoci, wraliwoci na przegrzanie dla stali posiadajcych jednakow zawarto wgla (np. N7 i N7E) jest spowodowane rn zawartoci pozostaych pierwiastkw wchodzcych w skad stali, a mianowicie: Mn, Si, Cr oraz i S, a take temperatur hartowania. Stale gboko hartujce si zawieraj wysz ilo wymienionych pierwiastkw. Stale pytko hartujce si osigaj warstw zahartowan o gruboci do 3 5 mm i s mao wraliwe na przegrzanie, natomiast stale gboko hartujce si osigaj warstwy o gruboci do okoo 12 mm i s bardziej wraliwe na przegrzanie. Std stale pytko hartujce si stosuje si do wyrobu narzdzi o przekroju do 20 mm, a stale gboko hartujce si zarwno na narzdzia mniejsze jak i o przekrojach wikszych ni 20 mm. W rdzeniu zahartowanych narzdzi o wikszych przekrojach wystpuj bardziej cigliwe struktury niemartenzytyczne, co korzystnie wpywa na odporno na obcienia udarowe narzdzia.

176
Tablica 11.2
Wpyw temperatury hartowania stali narzdziowych wglowych na wygld przeomu (orientacyjnie)

Temperatura h a r t o w a n i a , C Orientacyjny wygld przeomu stali 127 N12EN7E

760

800

840

880

warstwa zewntrzna zahartowana r d z e nie z a h a r t o w a n y

Stale wglowe stosuje si do wyrobu narzdzi przeznaczonych do obrbki materiaw z niewielk szybkoci skrawania, przy czym narzdzie powinno mie prosty ksztat. Typowe zastosowanie tych stali wraz z warunkami obrbki cieplnej podano w tabl. 11.3.
Tablica 11.3
Warunki obrbki cieplnej i typowe zastosowanie stali narzdziowych wglowych, wg PN-84/H-85020 Znak stali N5 N6 N7 N7E N8 N8E N9 N9E N10 N10E N11 N11E N12 N12E N13 N13E
l)

Zawarto Temperatura [C] Twardo po hartowaniu wgla, hartowania odpuszcza HRC min rednia [%] 1) - orodek nia 0,55 0,65 0,7 0,8 0,9 790-810/w 790-810/w 790-810/w 780-800/w 770-790/w 180-300 180-300 180-300 180-300 180-300 58 61 61 61 62

Gwne zastosowanie Narzdzia do obrbki drewna, narzdzia kowalskie Matryce do pracy na zimno, przebijaki, duta Gwintowniki, due rozwiertaki, matryce do pracy na zimno Frezy, wierta, narzynki, piki do metalu, matryce Narzdzia do obrbki metali z ma szybkoci skrawania, pilniki, znaczniki

1,0

770-790/w 770-790/w

180-300 180-300 180-300 180-300

62 62 63 63

1,2 1,3

760-780/w 760-780/w

w woda

177
Obrbka cieplna stali narzdziowych wglowych Wytworzone narzdzia ze stali wglowych poddaje si hartowaniu i od puszczaniu. Austenityzowanie przeprowadza si w temperaturach 30 50C powyej linii Ac 3 (stale podeutektoidalne) i Ac 1 (stale eutektoidalne i nadeutektoidalne), (tabl. 11.3). Bardzo intensywne chodzenie narzdzi podczas har towania, w wodzie lub w solance, wywouje znaczne naprenia w stali i moe spowodowa odksztacenia trwae narzdzi (paczenie) oraz pknicia hartow nicze. Po hartowaniu stal uzyskuje struktur martenzytyczn, a nadeutektoidalna - martenzytyczn z cementytem wtrnym (fot. 11.1). Odpuszczanie stali przeprowadza si w celu usunicia napre w zakresie temperatur 180 300C. Odpuszczanie nie powoduje zasadniczych zmian struktury obserwowanej przy powikszeniach stosowanych w mikroskopie wietlnym.

11.2. Stale narzdziowe stopowe

Stale narzdziowe stopowe obejmuj stale do pracy na zimno, stale do pracy na gorco i stale szybkotnce. Musz one spenia zasadniczy warunek stawiany wszystkim stalom narzdziowym, niezalenie od warunkw pracy narzdzia - stao ksztatu. Szczegowe wymagania wynikaj z warunkw pracy narzdzia. Aby im sprosta, stale narzdziowe stopowe do pracy na zimno, w porwnaniu do stali wglowych, musz mie wiksz hartowno, odporno na cieranie i lepsz cigliwo, stale do pracy na gorco, ponadto odporno na odpuszczanie, natomiast stale szybkotnce musz przede wszyst kim utrzymywa wysok twardo w podwyszonych temperaturach. Podstaw uzyskania tych waciwoci w stalach narzdziowych jest obec no pierwiastkw wglikotwrczych: chromu, wolframu, wanadu i molibdenu. Chrom stosowany w iloci okoo 1,5% umoliwia agodne hartowanie narzdzi w oleju, przez co narzdzia mniej si odksztacaj i s mniej naraone na pkanie podczas hartowania. Twarde wgliki chromu zwikszaj odporno narzdzi na cieranie. Dodatek okoo 4% chromu uodparnia stal na utlenianie i przegrzanie oraz zwiksza cigliwo. Wolfram zwiksza gwnie odporno na cieranie dziki tworzeniu twardych i trwaych wglikw, ktre nie rozpuszczaj si w temperaturze austenityzacji do hartowania, hamujc tym samym rozrost ziarn. Wikszy dodatek wolframu (w stalach do pracy na gorco i szybkotncych) znacznie zwiksza hartowno przez nasycenie austenitu w wysokich temperaturach rozpuszczajcymi si wglikami. Podczas odpuszczania za tworzy wydzielenia wglikw sprzone z osnow, wywoujce wzrost twardoci stali, nazwany twardoci wtrn. Wolfram stosowany w wikszej iloci nadaje stali szybkot ncej arowytrzymao.

178
Molibden spenia bardzo podobn rol do wolframu, tak e mog si te pierwiastki wzajemnie zastpowa w proporcji 2 czci W = 1 cz Mo. Molibden zwiksza cigliwo stali. Stosowany w maych ilociach od 0,25 do 0,5% zabezpiecza przed kruchoci odpuszczania. Wanad stosowany do 0,3%, dziki swoim trwaym wglikom przeciwdziaa rozrostowi ziarn austenitu. Podczas odpuszczania wywouje efekt twardoci wtrnej. W stalach szybkotncych dodawany w iloci 1,5 5% bardzo wyranie poprawia odporno na cieranie i arowytrzymao. Wymienione pierwiastki wglikotwrcze tworz z elazem i wglem ukady rwnowagi typu ferrytycznego1) z rnymi fazami wglikowymi. Wpyw tych pierwiastkw na ukad rwnowagi Fe-Fe 3 C polega m.in. na zmniejszaniu pola austenitu wraz ze wzrostem ich zawartoci. Zjawisko to ma istotne znaczenie dla wyboru warunkw austenityzowania przy obrbce cieplnej. Mangan znacznie zwiksza hartowno, podobnie jak chrom, ale powoduje skonno do przegrzewania stali i rozrostu ziarn austenitu. Obnia temperatur MS, sprzyjajc tym samym wzrostowi iloci austenitu szcztkowego 2) . Nikiel, dodawany przewanie do stali do pracy na gorco w iloci 1,5 4,5%, umoliwia hartowanie duych narzdzi w oleju, a nawet w spokojnym powietrzu. Sprzyja on stabilizacji austenitu. Kobalt stosowany w stalach szybkotncych i do pracy na gorco, wyranie podwysza odporno na odpuszczanie i przeciwdziaa rozrostowi ziarn podczas hartowania, wywiera jednak ujemny wpyw na udarno. Kobalt poprawia skrawalno i dlatego stosuje si go na narzdzia do skrawania materiaw trudnoobrabialnych. Krzem hamuje spadek twardoci podczas odpuszczania. 11.2.1. Stale narzdziowe stopowe do pracy na zimno Stale narzdziowe stopowe do pracy na zimno przeznaczone s na narzdzia pracujce w temperaturach nie przekraczajcych 200 250C. S to stale wysokowglowe o zawartaoci od 0,75 2,10% wgla lub redniowglowe o zawartoci okoo 0,5% wgla. Gwnymi dodatkami s chrom, wanad i wolfram a ponadto wystpuj: Mn, Si, Ni i Mo. Ich suma nie przekracza kilkunastu procent.
Analiza wpywu pierwiastkw stopowych na struktury stali zawarta jest w rozdziaach 9 i 10. 2) Austenit szcztkowy zapewnia wiksz stabilno wymiarw narzdzi po hartowaniu. Zmniejszenie objtoci wskutek odpuszczania martenzytu jest bowiem kompensowane przez wzrost objtoci przy przemianie austenitu szcztkowego. Ponadto obecno austenitu szcztkowego poprawia cigliwo stali.
1)

179
Stale wysokowglowe su gwnie do wyrobu narzdzi skrawajcych, dlatego wymaga si od nich przede wszystkim wysokiej twardoci i odpornoci na cieranie. Stale redniowglowe natomiast stosuje si na narzdzia odporne na obcienia dynamiczne. Zasady znakowania stali narzdziowych stopowych zamieszczono w tabl. 11.1. Pord stali narzdziowych stopowych do pracy na zimno mona wyrni cztery grupy gatunkw o zblionych waciwociach uytkowych: I - gatunki: NV, NCV1, NC5 i NW1, o nieco wikszej hartownoci ni stale wglowe, stosowane s do wytwarzania narzdzi o maej wydajnoci skrawania, II - gatunki: NMV, NMWV, NCMS, NC4, NC6, NWC i NW9, o wikszej hartownoci, odznaczaj si stabilnoci wymiarw narzdzi po obrbce cieplnej, dlatego typowym zastosowaniem ich s sprawdziany i dokadne narzdzia, jak: wykrojniki, stemple, matryce, III - gatunki: NC10, NC11, NC11LV, NCLV, o bardzo duej hartownoci i odpornoci na cieranie, odznaczaj si du regularnoci odksztace przy hartowaniu, bez zmiany ksztatu, co powoduje, e wytwarza si z nich narzdzia o skomplikowanych ksztatach, jak: pyty tnce do wykrojnikw, piercienie do przecigania, IV - gatunki: NZ2, NZ3 i NPW wyrniaj si odpornoci na obcienia dynamiczne, wytwarza si z nich narzdzia pneumatyczne, wkadki matrycowe, stemple do przerbki plastycznej na zimno. Wybrane gatunki stali, ich skady chemiczne, warunki obrbki cieplnej, waciwoci oraz zastosowanie przedstawiono w tabl. 11.4. Obrbka cieplna stali narzdziowych stopowych do pracy na zimno Narzdzia ze stali stopowych do pracy na zimno hartowane s z temperatur 30 50C powyej Ac1, w wypadku stali nadeutektoidalnych (stale gr. I, II i IV), a stali ledeburytycznych (stale gr. III) z temperatur 30 50C powyej Accm. Nagrzewanie narzdzi ze stali wysokostopowych o skomplikowanych ksztatach przeprowadza si kilkustopniowo dla zminimalizowania napre cieplnych. W stalach nadeutektoidalnych podczas austenityzowania stopowe wgliki wtrne pozostaj nie rozpuszczone. W stalach ledeburytycznych natomiast wgliki wtrne rozpuszczaj si w austenicie cakowicie lub w wikszoci, za stopowe wgliki pierwotne pozostaj nie rozpuszczone. Temperatura i czas austenityzowania narzdzi ze stali stopowych do pracy na zimno s dobrane w taki sposb, aby pozostawi pewn cz wglikw nie rozpuszczonych w austenicie, co zapewni drobnoziarnisto struktury oraz wysz odporno na cieranie narzdziom. Jednoczenie zbyt mae nasycenie austenitu pierwiastkami stopowymi mogoby zmniejszy hartowno i obniy waciwoci mechaniczne stali po obrbce cieplnej.

180

Tablica 11.4
Przykady stali narzdziowych stopowych do pracy na zimno, wg PN-86/H-85023; skad chemiczny, warunki obrbki cieplnej, twardo i zastosowanie Skad chemiczny redni [%] Gru- Gatunek C pa stali Mn Si Cr V W Inne Temperatura [C] Zmikczania poniej Ac1 powyej Ac1 I IV
1)

Twardo w stanie Odpuszczania 220-320 180-260 150-320 150-260 220-450 220-450 200-320 200-350 zmikczonym HB 217 248 255 229 255 255 229 269 hartowanym i odpuszczonym HRC min

Hartowania 780-800/w 1 790-910/w 810-830/o 830-850/o 980-1000/o 960-980/o 900-920/o 810-840/o

NV NC5 NWC NC4 NC10 NC11LV NZ2 NPW

1,0 1,4 1,05 1,0 1,65 1,6 0,45 0,5

0,35 0,35 1,0 0,35 0,35 0,35 0,35 0,55

0,35 0,35 0,35 0,35 0,35 0,35 1,0 0,35

0,2 0,6 1,05 - 1,4 1,5 12,0 0,7 12,0 0,7 - Mo 0,9 1,1 0,2 1,9 1,4 0,5 0,65 Ni 3,0

690-710 690-710 690-710 690-710 820-860 820-860 710-740 580-600

750-770 770-790 770-790 770-790

61 61 61 60 58 59
54 48

760-780

orodek chodzcy: w - woda, o - olej.

- narzdzia naraone na uderzenia: mae matryce do wyrobu na zimno rub, nakrtek i nitw, gwintowniki, narzynki - ostre narzdzia chirurgiczne, narzdzia grawerskie, pilniki, przebijaki, rozwiertaki, frezy, piercienie do przecigania prtw i rur na zimno NWC - narzdzia do nacinania gwintw, narzdzia precyzyjne, pomiarowe, sprawdziany gwintowe i toczkowe, pytki pomiarowe, liniay, noe ksztatowe NC4 - narzdzia do nacinania gwintw, narzdzia skrawajce z ma szybkoci, narzdzia do drewna, mae walce do walcowania na zimno, mimorody, trzpienie NC10 - narzdzia odporne na cieranie, ktre nie powinny zmienia wymiarw przy hartowaniu, jak: piercienie do przecigania, noe do noyc, sprawdziany, pyty wykrojnikowe o zoonych ksztatach do masowej produkcji NC11LV - narzdzia do cicia o wysokiej wydajnoci oraz narzdzia, gdzie wymagana jest wiksza cigliwo; przecigacze, wybijaki, narzdzia do cignienia drutu NZ2 - narzdzia pneumatyczne, duta, toczniki, noe pracujce na zimno i gorco, formy do odlewania stopw aluminium i magnezu pod cinieniem NPW - matryce do wytaczania sztucw, formy do prasowania tworzyw sztucznych naraone na due naciski

NV NC5

181
Praktycznie stale te hartuje si w oleju, a stale grupy pierwszej w wodzie. W strukturze stali nadeutektoidalnych po hartowaniu wystpuje martenzyt z wglikami wtrnymi i austenitem szcztkowym. Stale ledeburytyczne po hartowaniu zawieraj martenzyt z wglikami pierwotnymi (oraz wtrnymi nierozpuszczonymi podczas austenityzacji) i austenitem szcztkowym. Odpuszczanie stali nadeutektoidalnych odbywa si w zakresie 100-320C, a stali ledeburytycznych 150-450C. Celem odpuszczania jest zachowanie struktury martenzytu z wglikami i obnienie poziomu napre wasnych. Po odpuszczaniu struktura stali nadeutektoidalnej skada si z martenzytu odpuszczonego, wglikw wtrnych i austenitu szcztkowego, a stali ledeburytycznej - z martenzytu odpuszczonego, wglikw pierwotnych i ewentualnie wtrnych oraz austenitu szcztkowego, fot. 11.2. 11.2.2. Stale narzdziowe stopowe do pracy na gorco Stale narzdziowe stopowe do pracy na gorco przeznaczone s na narzdzia pracujce do okoo 600C przy duych obcieniach statycznych lub dynamicznych. Gwnie su do wytwarzania narzdzi do przerbki plastycznej metali na gorco. Poniewa w tym stanie przerabiany metal jest plastyczny, narzdzia nie musz odznacza si tak du twardoci i odpornoci na cieranie jak narzdzia do pracy na zimno. Musz posiada natomiast wysok wytrzymao w temperaturze pracy, z czym wie si odporno na odpuszczanie, odporno na obcienia dynamiczne, na zmczenie cieplne, odporno na cieranie w podwyszonych temperaturach i odporno korozyjn. Stale narzdziowe stopowe do pracy na gorco zawieraj od 0,25% do 0,6% wgla. Suma pierwiastkw stopowych, gwnie chromu, molibdenu, wolframu, wanadu a ponadto niklu, manganu, krzemu, i kobaltu nie przekracza kilkunastu procent. Zasady znakowania stali narzdziowych stopowych do pracy na gorco zamieszczono w tabl. 11.1. Kilkanacie gatunkw stali do pracy na gorco produkowanych w Polsce (tabl. 11.1) mona podzieli na grupy: stali niej stopowych, zawierajcych do 3% dodatkw stopowych, stali wyej stopowych, zawierajcych ponad 7% dodatkw stopowych. Stale z grupy niej stopowych, jak: WNL, WNL1, WLB, zawieraj wicej wgla, do okoo 0,6%. Przeznaczone s na matryce kunicze oraz kowada do pras i motw. Stosunkowo krtki czas zetknicia narzdzia z gorc odkuwk, due naciski i wstrzsy w czasie kucia wymagaj twardego i jednoczenie bardzo cigliwego narzdzia. Wana jest take dua hartowno w wypadku przeznaczenia stali na due matryce.

182

Tablica 11.5
Przykady stali narzdziowych stopowych do pracy na gorco, wg PN-86/H-85021; skad chemiczny, warunki obrbki cieplnej, twardo i zastosowanie Skad chemiczny redni [%] Gru- Gatunek stali pa C Mn Si Cr Mo V Inne Temperatura obrbki cieplnej [C] zmikczania hartowania 8 8 0 - 900/p1 8 4 0 - 860/o 1010-1030/o 1030-1050/o 1020-1040/o 1040-1060/o odpuszczania Twardo w stanie zmikczo- zahartowanym nym i odpuszczonym HB max HRC min 241 241 229 229 241 241 41 41 48 46 48 46

WLB WNL WCL WLV WLK WWS1

0,36 0,55 0,38 0,30 0,35 0,30

1,45 0,65 0,50 0,35 0,35 0,35

0,25 0,25 0,95 0,25 0,45 1,0

2,40 0,65 5,0 3,0 2,75 2,45

0,40 0,22 1,35 0,4 2,75 0,55 2,75 0,5

0,003 Ni 1,6 Co 3,0 W 4,0

720-730 650-680 780-820 740-770 740-770 740-780

500-600 450-550 450-550 450-550 500-600 500-600

orodek chodzcy: - powietrze, o - olej WLB - matryce kunicze o mniejszych wymiaraach, do 300 mm, kowada mae i inne narzdzia kunicze WNL - matryce kunicze rednie i mae, kowada do pras i motw, pyty skrawajce na mniej obcione narzdzia do wyciskania rur i prtw ze stopw miedzi i metali lekkich, matryce do wytaczania z tworzyw sztucznych WCL - wkadki matrycowe do pras i kuniarek o duej trwaoci, formy do odlewania pod cinieniem stopw aluminium, magnezu i cynku, matryce, stemple do pras do wyciskania rur i prtw ze stopw miedzi i metali lekkich WLV - silniej obcione narzdzia do obrbki plastycznej na gorco, wkadki do matryc i stempli oraz stemple do pras i kuniarek WLK - narzdzia do szybkobienych noyc (automatw i kuniarek), do spczania i prasowania nakrtek, gwek rub, sworzni i nitw na gorco oraz narzdzia do kucia piercieni i oysk tocznych WWS1 - wkadki matrycowe, matryce i stemple kuniarek, pyty do skrawania pracujce w cikich warunkach, noe do cicia na gorco grubych pwyrobw i wyrobw, stemple do spczania i prasowania nakrtek, gwek rub, sworzni i nitw pracujce na gorco, formy do odlewania pod cinieniem aluminium, magnezu i ich stopw Uwaga: Warunki obrbki cieplnej stali narzdziowych do pracy na gorco zale nie tylko od gatunku stali, ale przede wszystkim od wymiarw i ksztatu narzdzi. Podane w tabeli temperatury maj charakter orientacyjny

183
Stale nalece do grupy wyej stopowych, jak: WCL, WLK, WWS1, zawieraj od 0,250,45% wgla. Przeznaczone s na matryce do pras i formy do odlewania metali pod cinieniem. Czas stykania si tych narzdzi z gorcym metalem jest stosunkowo dugi, co powoduje znaczne nagrzewanie ich powierzchni roboczych. Stale te posiadaj wic du odporno na odpuszczanie i wytrzymao w wysokich temperaturach, odporno na zmczenie cieplne i utlenianie. Wybrane przykady stali stopowych do pracy na gorco, ich skady chemiczne, warunki obrbki cieplnej, waciwoci i zastosowanie podano w tabl. 11.5. Obrbka cieplna stali narzdziowych stopowych do pracy na gorco Narzdzia do pracy na gorco ze stali niskostopowych hartuje si z temperatury 850 900C, a nalece do grupy wyej stopowych z temperatury 1050 1150C. Temperatura austenityzowania stali wysokostopowych, zawierajcych wicej trudnotopliwych stopowych wglikw, jest wysza dla rozpuszczenia wystarczajcej ich iloci w austenicie. Nagrzewanie do hartowania, szczeglnie duych narzdzi, prowadzi si stopniowo z maymi szybkociami. Z uwagi na zwykle due wymiary narzdzi czas austenityzowania moe dochodzi do kilku godzin. Chodzenie przeprowadza si w oleju lub powietrzu. Po hartowaniu stal uzyskuje struktur martenzytu z niewielk iloci austenitu szcztkowego i wglikami stopowymi, nie rozpuszczonymi podczas austenityzowania. Odpuszczanie stali niskostopowych w zakresie 450 550C, a wysoko stopowych od 450 700C, zapewnia dobr udarno w warunkach pracy i odporno na odpuszczajce dziaanie temperatur pracy. Po odpuszczaniu struktura skada si z martenzytu odpuszczonego z drobnodyspersyjnymi wglikami wydzielonymi podczas odpuszczania i wikszymi, skoagulowanymi, nie rozpuszczonymi podczas austenityzowania. 11.2.3. Stale szybkotnce Stale szybkotnce stosowane s na narzdzia skrawajce z duymi szybkociami, podczas ktrych temperatura ostrza moe osign 600 650C. W tak trudnych warunkach pracy stale te musz odznacza si zdolnoci zachowywania duej twardoci i odpornoci na cieranie dziki niewraliwoci na odpuszczajce dziaanie podwyszonych temperatur. Waciwoci stali szybkotncych wynikaj zarwno z ich specyficznego skadu chemicznego, jak i obrbki cieplnej. Wysoka zawarto wgla, 0,751,45%, oraz dodatkw stopowych cznie przekraczajca nawet 25%, jest tak dobrana, by w temperaturze otoczenia w stanie wyarzonym pierwiastki te byy prawie cakowicie zwizane w wgli-

184
Tablica 11.6
Przykady stali szybkotncych, wg PN-06/H-85022; skad chemiczny, warunki obrbki cieplnej, twardo i zastosowanie Skad chemiczny redni [%] C Mn Cr max W Mo V Co Twardo w stanie zmikczonym max HB 223-285 223-285 192-255 207-269 223-285 241-302 hartowanym i odpuszcz. HRC min 64 64 64 64 64 66 Temperatura obrbki cieplnej C hartowania w oleju 1190 1260 1160 1220 1210 1230 odpuszczania 560 560 560 560 560 560

Gatunek stali

SW12 SW18 SW2M5 SW7M SK5 SK10V

1,1 0,4 0,8 0,4 0,95 0,4 0,87 0,4 1,1 0,4 1,25 0,4

4,0 12,0 4,0 18,0 4,0 1,75 5,0 4,0 6,5 5,0 4,0 12,0 4,0 10,0 3,3

2,5 1,2 1,25 1,9 2,4 5,0 2,95 10,0

- narzdzia do obrbki zgrubnej i wykaczajcej oglnego przeznaczenia, do obrbki materiaw redniej wytrzymaoci, np.: frezy, wierta, narzdzia do gwintowania, segmenty pi, frezy limakowe SW18 - narzdzia do obrbki zgrubnej i wykaczajcej oglnego przeznaczenia, do obrbki materiaw o redniej wytrzymaoci, np.: noe tokarskie i strugarskie, frezy, wierta, narzdzia do gwintowania SW2M5 - narzdzia do obrbki materiaw redniej wytrzymaoci przy rednich szybkociach skrawania, np.: wierta krte, nawiertaki, gwintowniki, piki do metali, narzdzia do przerbki plastycznej na zimno SW7M - narzdzia od ktrych wymagana jest wysoka wydajno i cigliwo, narzdzia naraone na skrcanie, do obrbki materiaw o wytrzymaoci powyej 830 MPa, np.: wierta spiralne, narzdzia do nacinania gwintw, segmenty pi tarczowych, frezy zataczane, rozwiertaki, narzdzia do obrbki k zbatych SK5 - narzdzia do obrbki wykaczajcej i zgrubnej materiaw o wysokiej wytrzymaoci, do obrbki na automatach, np.: noe oprawkowe do gwintowania, przecinaki, narzdzia do obrbki k zbatych SK10V - narzdzia do obrbki zgrubnej i wykaczaajcej stali o wysokiej wytrzymaoci, przy wysokich szybkociach skrawania, do obrbki stali austenitycznych i nierdzewnych, do pracy na automatach, uszczarkach, np.: wysoko wydajne frezy, noe tokarskie i strugarskie

SW12

185
kach, a wgliki wystpoway w iloci przekraczajcej ich rozpuszczalno w czasie austenityzowania. Wtedy wgliki te zapobiegaj rozrostowi ziarn w wysokiej temperaturze i zwikszaj odporno na cieranie stali po zahartowaniu. Skadniki stopowe, ktre zwikszaj odporno na odpuszczanie, s pierwiastkami tworzcymi trwae wgliki: Cr, W, Mo i V. Pierwiastki te hamuj spadek twardoci w podwyszonych temperaturach odpuszczania wskutek zjawiska twardoci wtrnej. Podstawowymi skadnikami stali szybkotncych s: wolfram i molibden. W zalenoci od rodzaju i zawartoci pierwiastkw stopowych stale szybkotnce mona podzieli na: wolframowe, molibdenowe i kobaltowe (tabl. 11.6). Stale szybkotnce po odlaniu maj struktur ledeburytyczn. Celem rozbicia siatki eutektyki przeprowadza si kucie w zakresie temperatur 1150 900C. Wielokrotne przekucie powoduje rozdrobnienie i rwnomierne rozmieszczenie wglikw w ferrycie stopowym, co korzystnie wpywa na waciwoci uytkowe stali. Nastpnym zabiegiem jest wyarzanie zmikczajce w 800 850C, w czasie do kilkunastu godzin, ktre wywouje zmniejszenie twardoci poniej 300 HB. Struktura stali szybkotncych w stanie wyarzonym skada si z ferrytu stopowego i rwnomiernie rozoonych sferoidalnych wglikw stopowych, stanowicych okoo 30% objtoci (fot. 11.4). Wyrnia si due wgliki pierwotne utworzone podczas krzepnicia stali oraz mae wtrne, wydzielone w wyniku zmniejszania ich rozpuszczalnoci w austenicie. Na tym etapie wytwarzania stali podlega sprawdzeniu stopie segregacji wglikw. Oceny dokonuje si przez porwnanie ze wzorcami podanymi w PN-74/H-93012. Zmniejszenie segregacji wglikw stanowi powany problem i uznaje si za decydujce o jakoci gotowych narzdzi. Obrbka cieplna stali szybkotncych Narzdzia ze stali szybkotncych poddaje si hartowaniu i odpuszczaniu wedug schematu przedstawionego na rys. 11.1. Podgrzewanie narzdzi do hartowania przeprowadza si dwustopniowo lub trjstopniowo z wytrzymaniem w temperaturze 550 i 850C. Temperatura austenityzowania jest o okoo 5070C nisza od temperatury solidusu i wynosi ok. 1280C. Tak wysoka temperatura umoliwia rozpuszczanie wglikw i nasycenie austenitu wglem i pierwiastkami stopowymi. Czas austenityzowania wynosi 80 150 s i jest niezaleny od wielkoci narzdzia. Zbyt wysoka temperatura austenityzowania lub przeduony czas powoduje wzrost ziarn austenitu, zwikszenie iloci austenitu szcztkowego i w konsekwencji obnienie twardoci po zahartowaniu. Ponadto stwarza niebezpieczestwo nadtopienia ostrych krawdzi narzdzia. Zbyt niska temperatura austenityzowania nie zapewnia prawidowego rozpuszczania wglikw w osnowie, co powoduje mniejsz twardo stali po odpuszczeniu (rys. 11.2). Austenityzowanie przeprowadza si zwykle w kpielach solnych.

186

80-150s 1200 Temperatura, oC 1000 15 min 800 600 15 min 400 200 80C Czas Ilo austenitu szczatk. % Twardo HRC 30 62 3 64 550-600C 520-570C

rozpuszczanie wglikw w austenicie wydzielanie przemiana wglikw z austenitu martenzytyczna szcztkowego

Rys. 11.1. Schemat obrbki cieplnej stali szybkotncej gat. SW18

Chodzenie przy hartowaniu wikszych narzdzi odbywa si w oleju, mniejszych 70 - w strumieniu suchego spronego powiet1300C 1250C rza. W strukturze stali szybkotncych po 65 hartowaniu wystpuje martenzyt stopowy 60 (skrytoiglasty), austenit szcztkowy, okoo 1150oC 55 30%, oraz nierozpuszczone wgliki pierwo1050c 9Q0C tne (fot. 11.4). Tak znaczny udzia austenitu 50 szcztkowego w stali zahartowanej nie daje ASpenych efektw obrbki cieplnej. Dlatego niezbdne jest usunicie austenitu szczt40 400 200 600 0 kowego przez odpuszczanie, ktre ponadto Temperatura o d p u s z c z a n i a , o C wywouje twardo wtrn i zmniejsza naprenia hartownicze. Rys. 11.2. Wpyw temperatury austeniOdpuszczanie przeprowadza si dwutyzowania i temperatury odpuszczania krotnie, stosujc temperatury 550 600C na twardo stali szybkotncej gat. SW18 i 520 570C z chodzeniem w powietrzu. Podczas pierwszego odpuszczania z martenzytu najpierw wydzielaj si drobnodyspersyjne wgliki, czemu towarzyszy nieznaczne obnienie twardoci. Powyej temperatury 400C, wydzielajce si wgliki s sprzone z osnow, co wywouje wystpienie twardoci wtrnej, wikszej od twardoci po hartowaniu
Twardo, HRC

187

twardo Twardo, R C 60 50 40 30 wgliki 28 24 20 16 W g l i k i , % wagowy

200

400 600 800 Temperatura o d p u s z c z a n i a , C

Rys. 11.3. Wpyw temperatury odpuszczania na twardo i udzia wglikw w strukturze stali szybkotncej gat. SW18

(rys. 11.3). Podczas chodzenia narzdzi z temperatury odpuszczania nastpuje przemiana austenitu szcztkowego, zuboonego w wgiel i pierwiastki stopowe, w martenzyt hartowania. Po pierwszym odpuszczaniu struktura stali zawiera wic martenzyt odpuszczony, martenzyt hartowania, wgliki pierwotne i drobnodyspersyjne oraz pozostaoci austenitu szcztkowego (fot. 11.5). W celu usunicia kruchoci martenzytu hartowania i towarzyszcych napre hartowniczych konieczne jest powtrne odpuszczanie. Po drugim odpuszczaniu struktura stali szybkotncej skada si z martenzytu odpuszczonego, wglikw pierwotnych i drobnodyspersyjnych oraz ladw austenitu szcztkowego (fot 11.6).

12. OBRBKA CIEPLNO-CHEMICZNA STALI

12.1. Zagadnienia oglne obrbki cieplno-chemicznej
Obrbka cieplno-chemiczna jest zabiegiem cieplnym (lub poczeniem kilku zabiegw), majcym na celu uzyskanie w warstwie wierzchniej obrabianego materiau wasnoci odmiennych od wasnoci rdzenia. Osiga si to przez zmian skadu chemicznego, a co za tym idzie struktury wspomnianej warstwy wierzchniej. Zmian skadu chemicznego w metalach i ich stopach umoliwia dyfuzja (wdrwka) atomw, zachodzca dziki istnieniu rnicy ich ste, obecnoci przestrzeni midzyatomowych (midzywzowych) oraz bdw uoenia atomw w materiaach polikrystalicznych (wakansw, dyslokacji, jak rwnie granic ziarn). W procesach dyfuzyjnych wyrnia si pojcia dyfuzji atomowej i reakcyjnej (reaktywnej). Dyfuzja atomowa zachodzi wwczas, gdy w temperaturze obrbki cieplno-chemicznej powstaje roztwr stay pierwiastka dyfundujcego w materiale podoa. Mechanizm dyfuzji atomowej moe obejmowa ruch atomw przez wymian w wzach sieci krystalicznej i migracj wakansw. Atomy o maych rednicach mog przemieszcza si w przestrzeniach midzywzowych. O dyfuzji reakcyjnej (reaktywnej) mwimy wwczas, jeeli w jej wyniku powstaje faza midzymetaliczna. Przemieszczanie atomw jest rezultatem ruchw cieplnych atomw w sieci podoa (procesu samodyfuzji) oraz atomw obcych (procesu heterodyfuzji). W procesie obrbki cieplno-chemicznej dominuje proces heterodyfuzji, ktrego szybko stymulowana jest wielkoci temperatury. Do scharakteryzowania procesu dyfuzji pod wzgldem ilociowym uywa si wielkoci zwanej wspczynnikiem dyfuzji (D). Wspczynnik ten w przypadku heterodyfuzji okrela si rwnaniem Arrheniusa: D = Do exp [cm 2 /s] (12.1)

gdzie: Do - wspczynnik zaleny od sieci krystalicznej podoa,

189
Q - energia aktywacji, R - staa gazowa (R = 8,314 [J/molK]), - temperatura w skali bezwzgldnej.

Do wyznaczenia stenia (c) dyfundujcego pierwiastka w odlegoci (x) od powierzchni w okrelonym czasie (t), gdy znany jest wspczynnik (D) oraz rozkad stenia tych atomw w chwili pocztkowej t = 0, suy prawo Ficka: (12.2)
a w przypadku, gdy D = const

(12.3) Pod wzgldem matematycznym problem ten sprowadza si do rozwizania rwna rniczkowych (12.2) lub (12.3) wzgldem c(x,t),
gdzie: c - stenie pierwiastka dyfundujcego, t - czas procesu dyfuzji, - gradient stenia pierwiastka dyfundujcego.

W procesach obrbki cieplno-chemicznej musz by spenione nastpujce warunki: w orodku, w ktrym odbywa si obrbka cieplno-chemiczna, musz powsta aktywne atomy (tzw. "in statu nascendi") jako produkt dysocjacji cieplnej, reakcji podwjnej wymiany lub redukcji, na powierzchni materiau poddanego obrbce cieplno-chemicznej powinno zachodzi zjawisko adsorpcji, atomy zaadsorbowane na powierzchni powinny migrowa w gb materiau podoa dziki istnieniu mechanizmw dyfuzji. Jeeli ktry z tych warunkw nie jest speniony, wwczas nie ma moliwoci przeprowadzenia obrbki cieplno-chemicznej. W chwili obecnej do podstawo wych procesw obrbki cieplno-chemicznej nale nawglanie i azotowanie stali.

12.2. Nawglanie stali

Nawglanie jest zabiegiem obrbki cieplno-chemicznej polegajcym na wzbogaceniu w wgiel strefy powierzchniowej stali niskowglowej. Proces prowadzi si w temperaturach 850950C w zakresie istnienia austenitu.

190
Optymalna zawarto wgla w warstwie po nawglaniu powinna waha si w granicach 0,8 1,0%. Grubo warstwy nawglonej, zalenie od warunkw pracy i wymiarw przedmiotu, przewanie wynosi 0,51,5 mm, a w uzasadnionych przypadkach nawet do 2,5 mm. Celem procesu nawglania uzupenionego pniejsz obrbk ciepln (hartowaniem i niskim odpuszczaniem) jest uzyskanie twardej i odpornej na cieranie powierzchni (55 62 HRC) z zachowaniem cigliwego, o dostatecznej wytrzymaoci - rdzenia. Najczciej nawglanie przeprowadza si w orodku staym i gazowym. Orodkiem bezporednio nawglajcym jest w obu wypadkach gaz, z tym, e w pierwszym wypadku powstaje on z proszku otaczajcego obrabiane przedmioty, w drugim za gaz doprowadza si do pieca z zewntrz lub wytwarza z wprowadzonych do pieca ciekych wglowodorw. 12.2.1. Nawglanie w orodku staym (proszkach) Podstawowym skadnikiem proszkw do nawglania jest wgiel drzewny w iloci 85 95%, i wglany: BaCO 3 , Na 2 CO 3 lub CaCO 3 w ilociach 5 15%. Wglany mog wystpowa w proszku grupowo lub pojedynczo. Najbardziej uniwersalnym i prostym pod wzgldem skadu jest proszek zawierajcy 95% wgla drzewnego i 5% BaCO 3 . Proszek ten ma t zalet, e nie powoduje nadmiernego stenia wgla w warstwie nawglonej. Przy jego uyciu uzyskuje si powierzchniowe okoo 1-procentowe stenie wgla. Proces nawglania w orodku staym skada si z nastpujcych czynnoci: uoenie przedmiotw w skrzynkach z mieszanin proszkow, zamknicie skrzyni pokryw, jej uszczelnienie najczciej glin i wysuszenie, woenie do pieca, wygrzewanie w temperaturze nawglania, chodzenie skrzynek na powietrzu. Podczas wygrzewania w temperaturze nawglania tlen z zawartego w skrzynce powietrza reaguje z wglem drzewnym zgodnie z reakcj 2C+O22CO Wytwarzajcy si tlenek wgla przy zetkniciu z powierzchni stali rozkada si wedug reakcji 2CO C a t +CO 2 Powstay aktywny atomowo wgiel (Cat) zostaje nastpnie zaadsorbowany na powierzchni stali i dyfunduje w jej warstwy powierzchniowe. Tlenek wgla wytwarza si take z reakcji wglanu baru z wglem drzewnym BaCO 3 + C BaO + 2CO

191
Wytworzony w tej reakcji tlenek baru reaguje z dwutlenkiem wgla powstaym przy rozkadzie tlenku wgla BaO + CO 2 BaCO 3 , co prowadzi do ponownego powstania wglanu baru. Wynika z tego, ilo BaCO 3 nie ulega zmianie w trakcie nawglania. Zmniejsza si natomiast zawarto wgla drzewnego w mieszaninie proszkowej. Powoduje to zmniejszenie wraz ze wzrostem czasu potencjau wglowego1) w trakcie nawglania. Czas nawglania zaleny jest od rodzaju stali, uytego proszku, a przede wszystkim od wymaganej gruboci warstwy nawglonej. Nawglanie w proszkach stosuje si w produkcji jednostkowej lub maoseryjnej wwczas, gdy elementom nawglonym, pniej hartowanym i odpuszczonym, nie stawia si wysokich wymaga. Bardziej nowoczesnym procesem jest nawglanie w orodku gazowym. 12.2.2. Nawglanie w orodku gazowym Podczas nawglania gazowego czsto stosowanym orodkiem nawglajcym jest atmosfera endotermiczna (produkt rozkadu zwizkw chemicznych pod wpywem ciepa dostarczanego z zewntrz), ktra moe by wytworzona przez konwersj w specjalnym generatorze z gazu ziemnego lub miejskiego, butanu bd te propanu. Stanowi ona atmosfer non, zapewniajc wymagane nadcinienie w piecu. Potencja wglowy atmosfery endotermicznej ustala si odpowiednim dodatkiem gazu wzbogacajcego. Gaz wzbogacajcy jest tym samym gazem, z ktrego wytwarza si atmosfer endotermiczna (gaz ziemny lub propan) i jest dodawany w iloci zapewniajcej okrelony potencja wglowy podczas procesu nawglania. Najczciej dodatek gazu ziemnego wynosi 5 20%, natomiast propanu, 210%. Dla uzyskania stenia powierzchniowego wgla 0,7 0,85% stosuje si sam atmosfer bez wzbogacenia, regulujc odpowiednio stosunek gazu do powietrza w generatorze. Jakkolwiek nawglanie w atmosferach endotermicznych wzbogaconych znajduje szerokie zastosowanie w przemyle, to jednak ostatnio obserwuje si due zainteresowanie atmosferami nawglajcymi z ciekych zwizkw organicznych. Wytwarzanie atmosfer nawglajcych z tych zwizkw polega na bezporednim wprowadzeniu ich do komory grzejnej pieca, gdzie w temperaturze nawglania rozpadaj si tworzc gwnie metan (CH4). Metan na powierzchni stali dysocjuje zgodnie z reakcj CH 4 C a t + 2H 2 , wytwarzajc wgiel aktywny atomowo (Cat).
1)

Potencja wglowy - zawarto Cat w atmosferze nawglajcej.

192
Obecnie z ciekych zwizkw organicznych najwiksze zastosowanie ma mieszanina metanolu z octanem etylu. Stosunek tych dwch skadnikw dobiera si w zalenoci od wymaganego potencjau wglowego atmosfery nawglajcej. Nawglanie gazowe prowadzi si w temperaturach 880950C z tym, e najczciej stosuje si temperatur 920C. 2,4 W temperaturach niszych od 880C uzyskuje si warstwy ciesze, co przy wyszych potencjaach wglowych (np. 1,6 1,1 %C) prowadzi do intensywnego wydzielania sadzy na powierzchni stali, ktra blokuje procesy dyfuzyjne. Zaleno 0,8 gruboci warstwy nawglanej na stali 15 w funkcji temperatury i czasu nawglania gazowego przedstawiono na rysun0 4 h 8 12 ku 12.1. Czas, h Pewien wpyw na czas nawglania Rys. 12.1. Zaleno gruboci warstwy nama rodzaj atmosfery nawglajcej. Przy wglonej w stali 15 od temperatury i czasu stosowaniu atmosfer z ciekych zwizkw nawglania organicznych czasy nawglania s krtsze ni przy nawglaniu w atmosferach endotermicznych wzbogaconych. Z dowiadczenia wynika, i potencja wgla w atmosferach gazowych powinien by o 0,1% wyszy ni maksymalne stenie wgla w warstwie nawglonej. Dodatki stopowe stali do nawglania, takie jak Ni i Si, wyduaj czas niezbdny do wytworzenia okrelonej gruboci warstwy nawglonej, natomiast Cr, Mn i Mo - skracaj. Jednake praktycznie, przy stosounkowo maych ilociach tych pierwiastkw w stalach do nawglania, wpyw ich na czas nawglania jest znikomy. Skrcenie czasu zabiegu moliwe jest rwnie przez podniesienie temperatury nawglania nawet do 1050C, co dwukrotnie powiksza redni wspczynnik dyfuzji w stosunku do konwencjonalnych temperatur obrbki. Proces ten nazwano nawglaniem wysokotemperaturowym. Innym sposobem nawglania dajcym podobne rezultaty jest nawglanie przy obnionym cinieniu. Temperatura procesu wynosi zwykle 1000 1050C, cinienie od 10 do 104 Pa, a orodkiem nawglajcym odpowiednio dozowany czysty metan (CH4). Podobnym rozwizaniem jest nawglanie jonowe, prowadzone w atmosferze mieszaniny metanu, argonu i wodoru przy cinieniu okoo 400 Pa. Elementy nawglane stanowi katod, a ciany komory pieca anod. Rnica napi do 1000 V powoduje wytworzenie jonw dodatnich: C, i CH o duej energii, ktre uderzajc w powierzchni wsadu oczyszczaj j, nagrzewaj do temperatury 850900C i umoliwiaj szybsz dyfuzj jonw C w gb stali.
Grubo warstwy, mm

193 12.3. Stale do nawglania

Do nawglania stosuje si zarwno stale konstrukcyjne wglowe wyszej jakoci jak i konstrukcyjne stopowe o zawartoci wgla od 0,1 do 0,25%. Stale wglowe zawarte w PN-75/H-84019 to gwnie stale 10, 15 i 25. Wrd czternastu gatunkw stali stopowych do nawglania (PN-89/H-84030/02) znajduj si stale z dodatkiem chromu (np. 15H), chromu i manganu (np. 16HG), chromu, manganu i tytanu (18HGT), chromu, manganu i molibdenu (np. 15HGM), chromu, manganu i niklu (np. 17HGN), chromu i niklu (np. 15HN) oraz chromu, niklu i molibdenu (np. 22HNM). Sumaryczna zawarto pierwiastkw stopowych w tych stalach nie przekracza 3,0%. Dobr stali na elementy nawglane powinien obejmowa analiz skonnoci danej stali do rozrostu ziarna oraz wpyw pierwiastkw stopowych na hartowno rdzenia i warstwy nawglonej. Stale do nawglania, ktre nie zawieraj pierwiastkw wgliko- lub azotkotwrczych bd te dodatku molibdenu, nie powinny by hartowane bezporednio z temperatury nawglania. Typowymi czciami dla ktrych stosuje si nawglanie s: silnie obcione koa zbate, waki uzbione i z wieloklinami, sworznie tokowe i kuliste, drgi i gryzy narzdzi do wierce geologicznych i grniczych, piercienie i waki oysk wielkogabarytowych, czci spiekane z proszkw elaza.

12.4. Obrbka cieplna stali po nawglaniu

Mikrostruktur warstwy wierzchniej stali po nawglaniu przedstawiono na fotografii 12.1. Skada si ona ze strefy nadeutektoidalnej (perlit + Fe 3 C II ), eutektoidalnej (perlit) oraz podeutektoidalnej (perlit + ferryt) przechodzcej do struktury rdzenia. Obrbka cieplna elementw nawglonych powinna zapewni: du twardo powierzchniow i optymalne wasnoci mechaniczne rdzenia, rozdrobnienie ziarna, ktrego rozrost wywoao dugotrwae wygrzewanie podczas nawglania, usunicie cementytu wystpujcego w postaci siatki lub igie w zbyt intensywnie nawglonej warstwie, usunicie napre hartowniczych. Obrbka cieplna po nawglaniu obejmuje zawsze hartowanie i odpuszczanie niskie (150 200C). Przykady najczciej stosowanych sposobw obrbki cieplnej stali po nawglaniu przedstawiono na rysunku 12.2.

194

a)
Ac 3 Ac1 Temperatura

Czas

b)
Ac3 Ac1 Temperatura

Czas

c)
Ac3 Ac1 Temperatura H1 H2

Czas

Rys. 12.2. Schematy wybranych sposobw obrbki cieplnej stali po nawglaniu: a) - hartowanie bezporednie, b) - hartowanie z podchadzaniem, c) - hartowanie dwukrotne, (N - nawglanie, - hartowanie, - podchadzanie, O - odpuszczanie niskie)

Hartowanie bezporednie z temperatury nawglania (rys. 12.2a) stosuje si do stali stopowych (drobnoziarnistych), ktre w trakcie nawglania nie podlegaj rozrostowi ziarna i w efekcie hartowania na powierzchni uzyskuje si wysokowglowy martenzyt (do 58 HRC) bez obecnoci cementytu, ale ze znaczn iloci austenitu szcztkowego. W rdzeniu elementw nawglonych (jeeli hartowno stali jest dua, a przekrj may) wystpuje martenzyt niskowglowy o twardoci zalenej od zawartoci wgla w danej stali przed procesem nawglania (fot. 12.2). Poniewa warstwa wierzchnia stali nawglonej i zahartowanej rni si znacznie pod wzgldem skadu chemicznego i waciwoci od rdzenia, wystpuj zatem naprenia strukturalne, ktre usuwa si przez niskie odpuszczanie w temperaturze 150 200C i czasie 1,0 2,5 godziny.

195
Hartowanie z podchadzaniem (rys. 12.2b) umoliwia zmniejszenie iloci austenitu szcztkowego w warstwie nawglonej i zahartowanej oraz wzrost jej twardoci (do 60 HRC). Fakt ten naley wiza z procesem wydzielania si wglikw z wysokowglowego austenitu w czasie podchadzania. W wyniku tej obrbki w strefie przypowierzchniowej uzyskuje si struktur wysokowglowego martenzytu z wtrceniami cementytu, w rdzeniu, podobnie jak w poprzednim sposobie - martenzyt niskowglowy. Naley nadmieni, i omwione wyej sposoby obrbki cieplnej po nawglaniu powinno si stosowa w odniesieniu do drobnoziarnistych stali stopowych. Obrbk ciepln stosowan do nawglonych stali konwencjonalnych (wglowych i stopowych skonnych do gruboziarnistoci) jest podwjne hartowanie i niskie odpuszczanie (rys. 12.2c). Hartowanie I pozwala na uzyskanie drobnoiglastego martenzytu niskowglowego w rdzeniu oraz usunicie siatki cementytu w strefie nawglonej przez wytworzenie w niej struktury gruboiglastego martenzytu wysokowglowego o znacznej iloci austenitu szcztkowego. Hartowanie II stosuje si w celu nadania warstwie wierzchniej duej twardoci (ok. 60 HRC) w rezultacie powstania w niej dobnoiglastego lub bezpostaciowego martenzytu z wydzieleniami ziarnistego cementytu. Rdze, dla ktrego przyjta temperatura jest zbyt niska, nie ulega penemu zahartowaniu i w zalenoci od gatunku stali i wielkoci przekroju uzyskuje struktur zoon z ferrytu i perlitu drobnego lub martenzytu i ferrytu. Niskie odpuszczanie w temperaturze 150 200C i czasie 1,0 2,5 godziny ma na celu usunicia napre hartowniczych, wywoanych dyfuzj wgla do stali i dwukrotnym hartowaniem.

12.5. Azotowanie stali

Azotowanie jest procesem obrbki cieplno-chemicznej polegajcym na nasyceniu azotem powierzchniowej warstwy stali lub eliwa w temperaturach niszych od A1. Celem azotowania jest uzyskanie bardzo twardej i odpornej na zuycie cierne warstwy wierzchniej elementw obrabianych przy zachowaniu wysokich wasnoci mechanicznych rdzenia. Proces taki nazywa si azotowaniem utwardzajcym. W procesie azotowania mona rwnie poprawi odporno stali i eliw na dziaanie rodowiska korozyjnego i wwczas taki proces nazywa si azotowaniem antykorozyjnym. Azotowanie mona prowadzi sposobem konwencjonalnym lub jonowym.

196
12.5.1. Azotowanie konwencjonalne W sposobie konwencjonalnym, nasycenie azotem elaza i jego stopw zachodzi w wyniku dyfuzji azotu w stanie atomowym (Nat) w gb elementu azotowanego. Niezbdny do wytworzenia warstwy dyfuzyjnej azot uzyskuje si z reakcji dysocjacji amoniaku 2NH 3 2Nat + 3H 2 Reakcja ta zachodzi w temperaturze azotowania przy katalitycznym oddziaywaniu powierzchni stopw elaza. Najczciej proces azotowania konwencjonalnego prowadzi si w taki sposb, aby stopie dysocjacji amoniaku wynosi 2045%. Poniewa stopie dysocjacji zaley od temperatury azotowania, dlatego te przy cinieniu atmosferycznym waha si ona w przedziale 480 600C. Azot atomowy (Nat) szybko czy si w czsteczk N 2 . Std podczas procesu azotowania konieczne jest cige dostarczanie wieego amoniaku. Parametrami charakterystycznymi w tym procesie s: temperatura i czas 0,8 wygrzewania oraz stopie dysocjacji amoniaku. Grubo warstwy azotowanej za0,4 ley gwnie od temperatury i czasu azotowania (rys. 12.3). Pomocnym przy okrelaniu struktury warstwy 20 0 40 60 azotowanej stopw elaza moe by Czas, h wykres elazo - azot (rys. 12.4). Rys. 12.3. Zaleno gruboci warstwy od temJak wynika z wykresu, azot z elaperatury i czasu azotowania zem moe tworzy nastpujce fazy: faza (nitroferryt - roztwr stay azotu w elazie ), faza (nitroaustenit - roztwr azotu w elazie ), faza ' (azotek typu Fe 4 N), faza (azotek typu Fe 2 N). Przy azotowaniu w temperaturach poniej 590C pocztkowo tworzy si faza . Po osigniciu granicznej zawartoci azotu w tej fazie tworzy si faza ' a nastpnie faza . Budow warstwy od powierzchni w kierunku rdzenia mona zapisa schematycznie
Grubo warstwy, mm

'

197
1000 912 o C 900

800 T e m p e r a t u r a , C

= Fe2N

700 + 0.10

T 650 o C 4,5 2,8 +' 592 o C 2A '=Fe4N

5,7% 680 o C 5,7 5.7

600

500 = Fe 2 N 400 +' '+ 300 0 Fe 2 4 6 8 % 10 wagowy 12 14

Rys. 12.4. Wykres rwnowagi elazoazot

Po ochodzeniu do temperatury otoczenia, w zwizku ze zmian rozpuszczal noci azotu w fazach i , wydziela si faza ' (+') ' (+') Przy azotowaniu w temperaturach 590650C warstwa skada si z na stpujcych faz ' a po wolnym chodzeniu do temperatury otoczenia (+') ' (a+') eutektoid Ed Podobnie, jak w temperaturach poniej 580C, z fazy i wydziela si faza ', za faza przemienia si w mieszanin eutektoidaln (a + ') = Ed zwan braunitem. Strefa fazy ma nisk twardo oraz ma odporno na cieranie. Jednak z racji znacznej (8,1 11,0%) zawartoci azotu wykazuje du odporno na korozj. Strefa fazy ' charakteryzuje si wysok twardoci i odornoci na cieranie przy mniejszej odpornoci na korozj ni faza . Moliwo uzys kania danej fazy na powierzchni stali i eliwa zaley w gwnej mierze od skadu orodka azotujcego, temperatury oraz czasu.

198

0,04 500-510C 1400 Grubo warstwy , mm 0,03

Twardoc H V

1000 550C

0,02

600 600C

0,01

200

0.2 0.4 0.1 0.3 O d l e g o od b r z e g u , mm

4 Czas, h

Rys. 12.5. Rozkad twardoci w warstwie azotowanej stali 38HMJ w zalenoci od temperatury procesu

Rys. 12.6. Wpyw czasu azotowania antykorozyjnego na grubo warstwy typu = Fe 2 N w stalach wglowych i stopowych

Azotowanie konwencjonalne dzieli si na utwardzajce i antykorozyjne. Azotowanie utwardzajce (nazywane czsto dugookresowym) przeprowadza si w temperaturze 480 560C w czasie od kilkunastu do kilkudziesiciu godzin. Stopie dysocjacji amoniaku 20 60%. Grubo warstwy wynosi od 0,2 0,8 mm w zalenoci od temperatury i czasu. Twardo stali wglowych po azotowaniu utwardzajcym nie przekracza 1100 HV i wie si z wytworzeniem na powierzchni fazy ' (Fe4N). W stalach stopowych zawierajcych Cr, Al i Mo osiga si twardoci wiksze, rzdu 1550 HV na skutek wytworzenia azotkw tych pierwiastkw o duym stopniu dyspersji. Przykadowy rozkad twardoci w warstwie azotowanej w zalenoci od temperatury procesu podano na rysunku 12.5. Azotowanie wykonuje si w piecach ze szczeln retort o naturalnej lub wymuszonej cyrkulacji atmosfery. Przedmioty do azotowania powinny by starannie oczyszczone i odtuszczone. Powierzchnie, ktre nie podlegaj azotowaniu, zabezpiecza si najczciej przez miedziowanie chemiczne lub elektrolityczne. Azotowanie antykorozyjne (krtkookresowe) prowadzi si w temperaturze 600 800C w czasie duo krtszym od poprzedniego, bowiem 1 6 godzin. Grubo warstw wynosi od 0,0050,03 mm. Przy azotowaniu antykorozyjnym stali stopowych zawierajcych pierwiastki azotkotwrcze grubo warstwy moe wynosi do 0,3 mm. Azotowanie antykorozyjne przeprowadza si w urzdzeniach analogicznych jak utwardzajce, po starannym oczyszczeniu i odtuszczeniu powierzchni.

199
Czas procesu dobiera si w zalenoci od wymaganej gruboci warstwy azotku typu = Fe 2 N. Zaleno tak dla temperatury 580C podczas azotowania krtkookresowego stali wglowych i stopowych przedstawiono na rysunku 12.6. 12.5.2. Azotowanie jonowe Proces azotowania jonowego przeprowadza si w specjalnym urzdzeniu (rys. 12.7) wyposaonym w komor robocz, w ktrej przy napiciu 400 1000 V (prd stay) i cinieniu (0,110) 133,3 Pa wprowadzony do komory amoniak, azot z wodorem lub czysty azot ulega jonizacji w bezporednim ssiedztwie elementu obrabianego. Przedmiot obrabiany stanowi katod, natomiast obudowa komory roboczej anod. W strefie jonizacji wystpuje efekt wiecenia, a przyspieszone w polu elektrycznym dodatnie jony azotu implantuj w powierzchni, powodujc nagrzewanie elementu obrabianego oraz dyfunduj w gb, tworzc warstw azotowania. Na powierzchni przedmiotw azotowanych jonowo 4 5 wystpuje efekt rozpylenia katodowego, ktry umoliwia oczyszczenie i uaktywnienie powierzchni przed procesem dyfuzyjnym. Azotowanie jonowe umoliwia nasycenie stopw elaza azotem w te2 3 mperaturach 300 600C i czasie 6 1 0,5 30 godzin. Umoliwia ono takRys. 12.7. Schemat urzdzenia do azotowania e wytworzenie jednofazowych jonowego; 1 - komora prniowa, 2 - wsad warstw dyfuzyjnych zoonych z azo (katoda), 3 - zasilacz elektryczny, 4 - regulator tku ' lub . Warstwy skadajce si temperatury, 5 - mieszalnik gazu, 6 - pompa prniowa z fazy ' uzyskuje si w atmosferach nie zawierajcych zwizkw wgla, a grubo ich jest maa, gdy dochodzi do 0,008 mm. Twardo warstw zoonych z azotku ' waha si w granicach 1200 1400 HV. Warstwy typu wytwarza si przy dodatku do atmosfery ok. 0,5% atomowych wgla. Przewanie twardo ich wynosi 13001500 HV, przy niewielkiej kruchoci. Azotowanie jonowe w odniesieniu do azotowania gazowego konwencjonalnego skraca czas azotowania, pozwala na uzyskanie rwnomiernej gruboci warstwy niezalenie od ksztatu i wielkoci przedmiotw, a take w gbokich i lepych otworach.

200 12.6. Stale do azotowania

Polska n o r m a PN-89/H-84030/03 zawiera trzy stale przeznaczone do azotowania (38HMJ, 33H3MF i 25H3M). Zawarto wgla w tych stalach w zalenoci od gatunku waha si w granicach od 0,20 do 0,42%, chromu od 1,35 do 3,50%, molibdenu od 0,15 do 0,55%, aluminium od 0,70 do 1,10% i wanadu od 0,20 do 0,30%). Gwne zastosowanie stali do azotowania obejmuje czci silnikw spalinowych: way korbowe, korbowody, sworznie tokowe, koa zbate, tuleje cylindrowe, krzywki rozrzdu, czci pompy paliwowej silnikw Diesla i inne. Czci wykonane z wyej wymienionych stali przed azotowaniem poddaje si ulepszaniu cieplnemu. Temperatura azotowania jest zawsze nisz od temperatury odpuszczania stosowanego podczas ulepszania cieplnego (rys. 12.8). Przykad mikrostruktury stali 38HMJ po azotowaniu utwardzajcym przedstawiono na fotografii 12.3.

(900-940) Temperatura, C

(570-650)

(500-520)

Hartowanie

Odpuszczanie wysokie

Azotowanie

Czas

Rys. 12.8. Schemat obrbki cieplnej stali 3SHMJ przeznaczonej do azotowania

Naley podkreli, i po procesie azotowania nie stosuje si adnej innej obrbki cieplnej. W wielu wypadkach obrbk kocow elementw poddanych azotowaniu jest natomiast ich polerowanie lub docieranie.

13. STOPY MIEDZI

Stopy miedzi s to stopy, w ktrych metalem podstawowym jest mied. Wyjtkiem od tej zasady s stopy miedzi ze srebrem i zotem, ktre uwaa si za stopy srebra lub zota, jeeli zawarto tych metali jest co najmniej rwna 10%. W niniejszym rozdziale zostan omwione stopy miedzi o najwikszym znaczeniu technicznym - mosidze i brzy. W zalenoci od liczby skadnikw (dodatkw stopowych) wyrnia si mosidze i brzy dwuskadnikowe i wieloskadnikowe, a w zalenoci od przeznaczenia - stopy odlewnicze i do przerbki plastycznej.

13.1. Mosidze
Mosidze s to stopy miedzi, w ktrych gwnym dodatkiem stopowym (pierwiastkiem wystpujcym w najwikszej iloci poza miedzi) jest cynk, a jego zawarto jest wiksza ni 2%. Zawarto innych dodatkw stopowych jest niewielka, przy czym nazwy mosidzw zawierajcych je uwzgldniaj ten fakt, np. mosidz aluminiowo-manganowo-elazowy. 13.1.1. Ukad rwnowagi fazowej mied-cynk Fragment wykresu ukadu rwnowagi mied-cynk przedstawiono na rys. 13.1. W stanie staym mied tworzy z cynkiem kilka faz, z ktrych jedynie dwie maj znaczenie techniczne: - roztwr stay cynku w miedzi, krystalizujcy w ukadzie A1, tym samym co mied, - roztwr stay na bazie fazy midzymetalicznej CuZn, krystalizujcy w sieci A2. W wysokich temperaturach faza posiada nieuporzdkowane, przypadkowe rozmieszczenie atomw w sieci krystalicznej. Podczas ochadzania, w temperaturach 454468C, sie przestrzenna ulega uporzdkowaniu tworzc nadstruktur, oznaczon na wykresie jako '.

202
Stopy jednofazowe , skonne do gruboziarnistoci, po odlaniu i szybkim chodzeniu maj budow dendrytyczn (fot. 13.1). Wolno chodzone lub wyarzone ujednoradniajco uzyskuj struktur jednorodnego roztworu a (fot. 13.2); po przerbce plastycznej i rekrystalizacji - budow komrkow z utworami bliniaczymi (fot. 13.3). Stopy dwufazowe +' odlane posiadaj przewanie budow iglast (fot. 13.4). Po przerbce plastycznej na gorco uzyskuj regularn komrkow struktur (fot. 13.5)1). Stopy miedzi z cynkiem, w miar wzrostu zawartoci cynku, zmieniaj nie tylko struktur, ale i waciwoci (rys. 13.2). Najwiksz plastyczno ma stop jednofazowy a o zawartoci 3032% Zn. Po przekroczeniu granicy obszaru jednofazowego wyduenie zmniejsza si. Wytrzymao natomiast osiga maksimum przy za-

Rys. 13.1. Fragment wykresu ukadu rwnowagi fazowej Cu-Zn

Rys. 13.2. Waciwoci mechaniczne stopw ukadu Cu-Zn

1) Struktura stopw miedzi z cynkiem ulega zmianie przy obecnoci innych skadnikw stopowych. Skadniki rozpuszczajce si w roztworach i ' zmieniaj zakresy ich wystpowania. Po przekroczeniu granicznej rozpuszczalnoci dodatki stopowe wydzielaj si w postaci odrbnych faz.

203 wartoci ok. 45% Zn, po czym gwatownie maleje. Ze wzgldu na minimaln plastyczno i wytrzymao fazy ', techniczne znaczenie jako materiay konstrukcyjne maj tylko stopy do zawartoci ok. 44% Zn. 13.1.2. Zasady tworzenia znakw i cech mosidzw Znak mosidzw formuje si w ten sposb, e na pocztku stawia si symbol chemiczny metalu podstawowego Cu, po nim umieszcza si symbol metalu bdcego gwnym dodatkiem stopowym Zn, ale ju z liczb wskazujc procentow jego zawarto w stopie, wyraon w liczbach cakowitych. Dalej, w kolejnoci zmniejszajcych si zawartoci procentowych, podaje si pozostae dodatki stopowe. Gdy zawarto skadnika dodatkowego nie przekracza 1%, to wwczas cyfr opuszcza si. Przykadowo, znak CuZn40Mn3Fe opisuje mosidz manganowo-elazowy, w ktrym zawarto cynku wynosi ok 40%, manganu ok. 3%, i elaza ok. 1%. Oprcz znaku, ktry jest czsto do dugi, stosuje si jeszcze znacznie krtsze cechy. Mied oznaczona jest liter M, ktra stoi na pierwszym miejscu. Drugie miejsce zajmuje litera odpowiadajca dodatkowi stopowemu wystpujcemu w najwikszej iloci (gwny skadnik stopowy - cynk nie wchodzi do cechy). W podanym wyej przykadzie bdzie to rwnie litera M, oznaczajca mangan. Po tych dwch literach stawia si liczb odpowiadajc procentowej zawartoci miedzi, a wic 55. Cech w podanym przykadzie bdzie zatem MM55. 13.1.3. Mosidze odlewnicze PN-91/H-87026 obejmuje dziewi gatunkw mosidzw odlewniczych wytwarzanych w Polsce. Wszystkie s stopami wieloskadnikowymi. Tablica 13.1 podaje skad chemiczny piciu z nich, sposb ich odlewania, waciwoci i przykady zastosowa. W stopach tych ow i krzem poprawiaj lejno, natomiast aluminium, mangan i elazo podwyszaj waciwoci wytrzymaociowe. Ow, poza lejnoci, poprawia jeszcze skrawalno. Nie rozpuszczajc si w miedzi (rys. 13.3), a tym samym wyst-

1085

L1

Cu

L 641 9 9 5 5 86 955 L1+L2

Temperatura ,C

1000 37,4 800

600

Cu +L2

400 200 Cu 20

326 Cu+Pb 40 60 80

% wagowy

Pb

Rys. 13.3. Wykres ukadu rwnowagi fazowej

204

Tablica 13.1 Wybrane gatunki odlewniczych stopw miedzi (mosidzw), wg PN-91/H-87026

Skadniki stopowe [%] Nazwa gatunku Znak/cecha Cu Inne Waciwoci mechaniczne Sposb odlewania1) Rmmin A5min HBmin Zn [MPA] [%] 450 500 400 15 10 10 90 100 100

Waciwoci technologiczne Zastosowanie

Mosidz manganowoelazowy

CuZn40MnFe/ MM55

53,058,0

Mn 3,04,0 Fe 0,51,5

lejno dostateczna; odporny na cieranie, rednioodporny na korozj oraz kawitacj i podwyszone temperatury do 250C; stosowany na nieskomplikowane i due odlewy, czci maszyn i pojazdw, okrtw i silnikw; ruby okrtowe lejno i skrawalno bardzo dobra; odporny na cieranie; dobrze skrawalny, odporny na korozj i obcienia statyczne; stosowany na czci maszyn i silnikw obcione statycznie, stosowane w przemyle komunikacyjnym, lotniczym i okrtowym lejno i skrawalno bardzo dobra; odporny na niewielkie obcienia dynamiczne i cieranie; stosowany na armatur hydrauliczn, gazow, budowlanzwyk i cinieniow do 3MPa, obudowy czci maszyn, koszyczki oysk tocznych odporny na cieranie, rednio odporny na korozj; lejno dostateczna; stosowany na czci walcarek, tuleje, nakrtki i inne czci maszyn pracujcych przy maksymalnym obcieniu 2000 MPa lejno i skrawalno dobra; spawalny, odporny na korozj wody morskiej, cieranie, temperatur do 100C; armatura i osprzt oraz czci stosowane w przemyle komunikacyjnym, maszynowym, okrtowym i chemicznym

Reszta

Mosidz aluminiowo-manganowoelazowy

CuZn38A12Mn1Fe/ MA58

56,060,0

Al 1,52,5 Mn 1,02,0 Fe 0,51,5

400 480 480

12 15 18

90 100 100

Mosidz oowiowy

CuZn38Pb2/ MO50

56,062,0

Pb 1,0-3,0

250 280

10 12

70 75

Mosidz manganowo-elazowo-cynowy Mosidz krzemowy

CuZn37Mn4Fe1Sn1/ MMS4

54,5-57,0

Mn 3,0-4,0 Sn 0,6-1,5 Fe 0,7-1,6

300 400

12 15

80 90

CuZn16Si3,5/MK80

79,081,0

Si 2,5-4,5

300 400

15 15

90 100

1)

lp - w formach piaskowych; lk - w formach metalowych; lc - odrodkowo; lg - metod cig lub pcig

Tablica 13.2
Wybrane gatunki stopw miedzi z cynkiem (mosidzw) do przerbki plastycznej, wg PN-92/H-87025
Gatunek Grupa gatunkw Znak/cecha CuZn10/M90 stopy miedzi z cynkiem Skad chemiczny [%] Orientacyjne waciwoci Cu 89,0-91,0 Inne Zn atwo poddajcy si przerbce plastycznej na zimno, odporny na korozj napreniow, nadajcy si do emaliowania, dobry do lutowania atwo poddajcy si przerbce plastycznej na zimno, dobry do lutowania elementy wykonywane rnymi metodami przerbki plastycznej, szczeglnie przez gbokie toczenie Gwne zastosowanie

CuZn30/M70

69,0-71,0

tamy do produkcji chodnic, elementy wykonywane rnymi metodami przerbki plastycznej, w tym przez gbokie toczenie elementy wykonywane rnymi metodami przerbki plastycznej elementy wykonywane rnymi metodami skrawania, w tym na automatach

CuZn40/M70

59,5-61,0

Reszta

nadajcy si do przerbki plastycznej na zimno i do lutowania bardzo dobrze skrawalny, nadajcy si do przerbki plastycznej na zimno w ograniniczonym zakresie bardzo dobrze skrawalny (stop automatowy bardzo odporny na korozj odporny na korozj

CuZn36Pb3/M061 stopy miedzi z cynkiem i oowiem

60,0-62,0

Pb 2,5-3,5

CuZn40Pb2/MO58B

57,0-59,0

Pb 1,5-2,5

elementy wykonywane rnymi metodami skrawania, szczeglnie na automatach rury na wymienniki ciepa elementy aparatury, elementy lizgowe

stopy miedzi ! z cynkiem i innymi dodatkami stopowymi z wycze niem oowiu

CuZn28Sn1/MC70 CuZn39Al1Fe1Mn1/ MA58

70,0-72,5 56,0-61,0

Sn 0,9-1,3 Al 0,2-1,5 Mn 0,2-2,0 Fe 0,2-1,5 Mn 1,0-2,0

CuZn40Mn1,5/MM58

57,0-59,0

odporny na korozj atmosferyczn, dobry do lutowania dobre waciwoci lizgowe

elementy aparatury, architektura

CuZn31Sil/MK68

66,0-70,0

Si 0,7-1,3

elementy lizgowe

205

206
pujc w postaci odrbnej fazy, przyczynia si on do tworzenia kruchego wira, atwo odpadajcego od skrawajcego narzdzia. Aluminium, krzem, mangan i cyna przyczyniaj si do wzrostu odpornoci mosidzw na korozj, a krzem rwnie do wzrostu odpornoci na cieranie. Zawarto cynku i dodatkw stopowych w mosidzach odlewniczych jest tak dobrana, e posiadaj one zwykle struktur +', czsto z wydzieleniami faz zawierajcymi dodatki stopowe (fot. 13.6). W tym zakresie skadw waciwoci wytrzymaociowe mosidzw s najwiksze, a ponadto stopy maj najlepsze waciwoci odlewnicze wobec bliskiego pooenia linii likwidus i solidus. Waciwoci mechaniczne mosidzw zale od sposobu lania. Ich wartoci liczbowe podane w normie s wartociami minimalnymi, tzn. e wartoci wysze uzyskane w czasie prb s podane i oczekiwane. 13.1.4. Mosidze do przerbki plastycznej Mosidze s jednymi z najlepszych i najbardziej rozpowszechnionych w przemyle materiaw do przerbki plastycznej. W tablicy 13.2 podano skad chemiczny, orientacyjne waciwoci i przykady zastosowania niektrych stopw miedzi z cynkiem, wybranych spord dwudziestu czterech stopw, zamieszczonych w PN-92/H-87025. Jak wynika z tej tablicy, wyrnia si stopy miedzi cynkiem, stopy miedzi z cynkiem z dodatkiem oowiu oraz stopy miedzi z cynkiem i innymi dodatkami stopowymi z wyczeniem oowiu. Znaczenie dodatkw stopowych jest tu ana160 800 logiczne jak w stopach odlewniczych. 70 W stosunku do mosidzw od120 lewniczych, w mosidzach przerabia60 600 nych plastycznie zawarto cynku 50 i innych dodatkw stopowych jest 80 400 40 zwykle mniejsza, taka aby materia 30 posiada struktur o wysokich 40 200 20 waciwociach plastycznych: 10 (fot 13.1 - 13.2) lub z pewn iloci 0 0 fazy ' (fot. 13.5). Mog tu te wy80 40 60 20 0 Zgniot, % stpowa, w niewielkiej iloci, wydzielenia bogate w pozostae skadniki Rys. 13.4. Waciwoci, mechaniczne mosidzu stopowe. CuZn37 w zalenoci od stopnia zgniotu na
Pwardy Rm, MPa Sprysty Twardy A10,%

zimno

HB

207
Stopy miedzi z cynkiem atwo poddaj si przerbce plastycznej na zimno. Zdolno t ogranicza dodatek oowiu w stopach o wyszej zawartoci cynku, np. w stopie CuZn40Pb2. Podczas przerbki plastycznej na zimno mosidze ulegaj znacznemu umocnieniu. Dla przykadu, na rys. 13.4 przedstawiono waciwoci mechaniczne mosidzu CuZn37 w zalenoci od stopnia zgniotu. Na osi odcitych, oprcz stopnia zgniotu, podano jeszcze handlowe nazwy stanu utwardzenia: ptwardy, twardy i sprysty. Stopy miedzi z cynkiem do przerbki plastycznej s dostarczane w postaci prtw, ksztatownikw, drutw, blach, rur i tam.

13.2. Brzy
Brzy s to stopy miedzi, w ktrych gwnym dodatkiem stopowym nie jest cynk lub nikiel. Zawarto gwnego dodatku jest zwykle wiksza ni 2%. W zalenoci od jego nazwy wyrnia si brzy cynowe, aluminiowe, krzemowe, berylowe, manganowe i inne. Nazwy s bardziej zoone, gdy brzy s stopami wieloskadnikowymi, np. brz cynowo-cynkowy. 13.2.1. Ukady rwnowagi fazowej W rozdziale tym przedstawione s dwuskadnikowe ukady rwnowagi fazowej mied - gwny skadnik stopowy, ilustrujce struktury najszerzej stosowanych brzw - cynowych i aluminiowych1). 13.2.1.1. Ukad mied-cyna Mied tworzy z cyn zoony ukad rwnowagi (rys 13.5). Praktyczne zastosowanie maj stopy do zawartoci ok. 20% Sn. Przy tych steniach mied i cyna tworz nastpujce fazy stae: - roztwr stay cyny w miedzi o strukturze krystalicznej miedzi Al, o zmiennej rozpuszczalnoci w stanie staym. W warunkach technicznych uzyskuje si znaczne zawenie obszaru wystpowania fazy a, jak to przedstawiono przerywan lini na wykresie. Uzyskanie struktury rwnowagi wymaga bardzo powolnego chodzenia; - roztwr stay na bazie fazy midzymetalicznej Cu 5 Sn 6 o strukturze A2, ulegajcy przemianie eutektoidalnej na mieszanin (+); - roztwr stay, rnicy si od fazy tylko sposobem rozmieszczenia atomw w sieci. Ulega on przemianie eutektoidalnej, dajc mieszanin (+);
Struktury brzw dwuskadnikowych ulegaj zmianie pod wpywem dodatkowych skadnikw stopowych w wyniku przesunicia zakresw wystpowania poszczeglnych faz oraz tworzenia nowych faz wzbogaconych w te dodatki.
1)

208 - roztwr stay na bazie fazy midzymetalicznej Cu 31 Sn 8 o zoo1085 nej strukturze ukadu regularnego, ulegajcy przemianie eutekL 1000 toidalnej na mieszanin faz (+). Ta ostatnia przemiana L+a praktycznie nie zachodzi, faza 900 jest trwaa do temperatury otoczenia. 25,5 798o 800 13,5 22,0 W technicznych warunkach stru755 o ktura stopw miedzi z cyn w tem+ peraturze otoczenia jest wic nierw700 nowagowa: do okoo 8% Sn stopy s z jednofazowe (fot. 13.7), a powyej a 600 24,6 tej zawartoci maj budow skadaj586 15,8 c si z fazy i eutektoidu (+) + + 520 27,0 500 (fot. 13.8). + Na wykresie rwnowagi Cu-Sn obserwuje si szeroki zakres tempera400 tur pocztku i koca krzepnicia roz350 tworu staego , osigajcy ponad + 300150oC. Tak znaczna rnica tempera(+) tur midzy lini likwidus i solidus 1.3 oraz maa szybko dyfuzji cyny 200 30 Cu 10 20 w miedzi sprzyjaj wystpowaniu seg% wagowy Sn regacji dendrytycznej, tj. niejednorodnoci skadu chemicznego w obrbie Rys. 13.5. Fragment wykresu ukadu rwnodendrytw (ziarn pierwotnych). wagi fazowej Cu-Sn. Lini przerywan zaznaczono przemiany fazowe zachodzce w techZjawisko segregacji dendrytycznicznych warunkach chodzenia nej mona wyjani analizujc przebieg krzepnicia stopu o zawartoci np. 5% Sn (rys. 13.6). Gdy temperatura ciekego roztworu cyny w miedzi osiga warto t 1 , wydzielaj si pierwsze krysztay skadzie 1. Podczas obniania temperatury faza zmienia swj skad wzdu linii solidus od 1 do 5% Sn. Jednoczenie ciecz zmienia swj skad wzdu linii likwidus od 5% Sn do 2. W wypadku omawianego stopu zawarto Sn we wntrzu pierwszych ziarn i w warstwie zewntrznej ostatnich skrzepnitych ziarn teoretycznie waha si od 1 do 2. W rzeczywistych warunkach krystalizacji tak duej segregacji nie obserwuje si. Rosnce ziarna pywaj" w cieczy i skadnik wyej topliwy (Cu) dyfunduje z ziarn do cieczy, a skadnik niej topliwy (Sn) - z cieczy do ziarn. Dyfuzja zachodzi rwnie w samych ziarnach, w trakcie ich wzrostu
Temperatura , o C

209 i po skrzepniciu stopu w dostatecz1085 nie wysokiej temperaturze. Proces dyt1 fuzji, mimo maej szybkoci dyfuzji 1000 L + a cyny w miedzi, powoduje wic pewne 900 wyrwnanie skadu chemicznego t2 800 - ujednorodnienie, jak to pokazuj ukone przerywane linie na rys. 13.6. + 700 W czasie trawienia zgadu meta600 lograficznego, odczynnik trawicy re + aguje w rnym stopniu z poszcze500 glnymi fragmentami dendrytw 400 o zmiennym skadzie chemicznym, + rnie je zabarwiajc (fot. 13.1, 13.7, 300 13.8). 200 1 Waciwoci mechaniczne sto5 10 15 20 2 25 % wagowy Sn Cu pw miedzi z cyn zale od zawartoci cyny. Jak wynika z rys. 13.7, makRys. 13.6. Segregacja dendrytyczna w stopie symaln wytrzymao i wyduenie zawierajcym 5% Sn maj stopy o zawartoci cyny odpowiadajcej w przyblieniu granicznej rozpuszczalnoci w roztworze , natomiast twardo powiksza si w sposb cigy.
Temperatura ,
0

+ Rm,MPa 420 350

A5,% 40 HB 30 20 Rm 10 30 0 50 40 % wagowy Sn

280

240

280 210 A5 140

200

160

120

70 60 Cu 10 20

80

40

Rys. 13.7. Waciwoci mechaniczne stopw ukadu Cu-Sn w stanie wyarzonym

HB

210
13.2.1.2. Ukad mied-aluminium Na rys. 13.8 przedstawiony jest fragment wykresu ukadu rwno1048 1037 wagi mied-aluminium. W zakresie 7,5 8,3 9,5 1000 technicznego zastosowania stopw 963o - do okoo 11% Al, wystpuj + 1 w stanie staym fazy: 900 - roztwr stay aluminium w miedzi, krystalizujcy w sie800780 0 ci Al, + - roztwr stay na osnowie fazy midzymetalicznej Cu3Al 700 2 o strukturze A2, ulegajcy +2 przemianie eutektoidalnej na 600. mieszanin fazy (+ 2 ), 567 15,6 9,4 2 - roztwr stay na osnowie fazy 11,8 midzymetalicznej Cu 3 Al 4 o 500 skomplikowanej strukturze +2 ukadu regularnego. 400 W temperaturze okoo 365oC 11,2 365 fazy i 2 tworz faz 2 w wyniku 2+2 przemiany perytektoidalnej. W wa300 2 16 4 12 Cu 8 runkach technicznych faz 2 po+2 mija si, gdy pojawia si ona do% wagowy Al piero po dugotrwaym wyarzaRys. 13.8. Fragment wykresu ukadu rwnowagi niu. fazowej Cu-Al Stopy miedzi z aluminium przy niszych zawartociach aluminium s wic jednofazowe (fot. 13.9), a przy wyszych maj budow roztworu z eutektoidem (+ 2 ) (fot. 13.10). Wobec maej odlegoci midzy lini likwidus i solidus, zwykle nie obserwuje si segregacji dendrytycznej w roztworze . Waciwoci mechaniczne stopw zalene s bardzo wyranie od zawartoci aluminium, co ilustruje rys. 13.9. Faz w stopach aluminium mona przechodzi, podobnie jak austenit w stopach elaza. Przechodzona faza , zawierajca ponad 11% Al, ulega czciowemu uporzdkowaniu na faz 1. Chodzenie z szybkoci wiksz ni krytyczna powoduje bezdyfuzyjn przemian martenzytyczn obu faz na mieszanin faz ' i '1 wygldzie zblionym do martenzytu w stalach (fot. 13.11). Przemiana ta jest odwracalna; przy nagrzewaniu nastpuje powrt do struktury rwnowagi.
1085 L
o o

Temperatura, o C

211
Rm, MPa 700 600 500 400 300 200 100 0 A5 % 70| A5 60 50 40 30 20 10 0 Rm 150 HB 200 HB +2

100

Cu

2 %

8 Al

10

12

wagowy

Rys. 13.9. Waciwoci mechaniczne stopw ukadu Cu-Al w stanie lanym

13.2.2. Zasady tworzenia znakw i cech brzw Znak brzw formowany jest w ten sam sposb, co mosidzw (p. 13.1.2). Cecha natomiast zaczyna si od litery B, co oznacza brz. Nastpnie, w brzach w ktrych gwnym skadnikiem jest cyna, wystpuje liczba, ktrej kolejne liczby lub cyfry wyraaj procentow zawarto cyny, potem cynku i na kocu oowiu. Np. brz cynowo-cynkowo-oowiowy o skadzie 4% Sn, 7% Zn i 6% Pb ma cech B476. Inne brzy maj jeszcze po literze drug liter: A (brz aluminiowy), (brz krzemowy), (brz berylowy), (brz manganowy). Po tych dwch literach nastpuje rwnie liczba opisujca skad chemiczny stopu. 13.2.3. Brzy odlewnicze PN-91/H-87026 zawiera jedenacie gatunkw brzw odlewniczych; cz ich jest przedstawiona w tablicy 13.3. W brzach tych skadnikami gwnymi s: cyna (do 11%), aluminium (do 11%) i krzem (do 4%). S to przewanie stopy wieloskadnikowe. W brzach cynowych cynk zastpuje drog cen i poprawia lejno, fosfor polepsza waciwoci przeciwcierne, za ow wpywa korzystnie na szczelno odleww, poprawia skrawalno i waciwoci przeciwcierne.

Tablica 13.3 Wybrane gatunki odlewniczych stopw miedzi (brzw), wg PN-91/H-87026

Skadniki stopowe [%] Nazwa gatunku Brz cynowy Znak/Cecha Cu CuSn10/B10 reszta Sn 9,011,0 Al Si Inne Sposb odlewania1) Waciwoci mechaniczne Rmmin [MPa] 240 270 280 310 A5min [%] 12 5 6 9 HBmin 65 80 90 90 Waciwoci technologiczne Zastosowanie lejno i skrawalno dobra; odporny na due obcienia statyczne, zmienne i uderzeniowe, korozj, cieranie i temperatur do 280C stosowany na silnie obcione czci maszyn, jak oyska, panewki i napdy oraz osprzt parowy, wodny; odporny na dziaanie niektrych kwasw lejno i skrawalno dobra; odporny na korozj, cieranie i due obcienia mechaniczne; stosowany na wysokoobcione, le smarowane i naraone na korozj oyska, czci maszyn oraz armatur chemiczn lejno i skrawalno bardzo dobra; odporny na korozj wody morskiej, cieranie i naciski; stosowany na wysokoobcione i naraone na korozj czci maszyn w przemyle okrtowym i papierniczym lejno i skrawalno bardzo dobra; odporny na cieranie; stosowany na oyska i czci trce maszyn pracujjcych przy duych naciskach i szybkociach lejno i skrawalno bardzo dobra; odporny na temperatur do 225C; stosowany na czci maszyn, osprztu pojazdw, silnikw i traktorw, podlegajce korozji wody, cieraniu i cinieniu do 2,5 MPa lejno bardzo dobra; bardzo odporny na obcienia statyczne, korozj, cieranie i podwyszone temperatury; stosowany na silnie obcione czci maszyn, silnikw oraz osprztu i aparatury, naraone na korozj i cieranie, przy rwnoczesnym obcieniu mechanicznym w przemyle komunikacyjnym, okrtowym, lotniczym, chemicznym itp. lejno dobra; odporny na korozj, obcienia zmienne, uderzeniowe i cieranie; stosowany na czci maszyn i osprztu (oyska, elementy napdw, pompy) naraone na korozj, zmienne obcienia, ze smarowanie

212

Brz cynowofosforowy Brz cynowocynkowy Brz cynowooowiowy

CuSn10P/B101

reszta 9,011,0

0,5-1,0

220 310 330 360 240 260 270 180 220 220 200 220 250 500 550 550

3 2 4 6 10 7 7 8 6 6 13 13 13 13 15 15

80 90 100 100 70 80 80 65 70 80 60 65 70 100 110 100

CuSn10Zn2/ B102

reszta 9,011,0

Zn 1,03,0

CuSn10Pb10/ B1010

reszta 9 , 0 11,0 reszta 4 , 0 6,0

Pb 8,511,0 Zn 4,06,0 Pb 4 , 0 6,0 8,010,5 Fe 2 , 0 4,0

CuSn5Zn5Pb5/ Brz cynowo- B555 cynkowooowiowy Brz aluminiowo-elazowy

CuAJ9Fe3/BA93 reszta

CuSi3Zn3Mn/ Brz krzemoBK331 wo-cynkowo-manganowy

1)

reszta

3,54,0

Zn 3,05,0 Mn 0,51,2

280 350

8 12

90 100

lp - w formaach piaskowych;

lk - w formach metalowych; lc - odrodkowo; lg - metod cig lub pcig

Tablica 13.4 Wybrane gatunki stopw miedzi do przerbki plastycznej: stopy miedzi z cyn, wg PN-92/H-870511), stopy miedzi z aluminium, wg PN-92/H-870512), specjalne stopy miedzi, wg PN-92/H-870603)
Gatunek Nazwa grupy gatunkw Znak/Cecha CuSn6/B61) Skad chemiczny [%] Gwny skadnik Sn 5,5-7,0 Inne Ze wzrostem zawartoci cyny wzrastaj waci- spryny membrany, sita papiernicze, rurki manowoci wytrzymaociowe i spryste ze rednich metryczne, elementy przyrzdw kontrolno-pomia(B2) do bardzo wysokich (B8), a odporno na rowych korozj i cieranie odpowiednio ze redniej do duej; dobrze skrawalny, nadajcy si do lutowania, spawania oraz przerbki plastycznej na zimno Zn 1,5-4,5 Pb 3,5-4,5 dobra odporno na cieranie i korozj, dobra skrawalno; nadajcy si do lutowania oraz do przerbki plastycznej na zimno elementy lizgowe Cu Orientacyjne wasnoci Przykady zastosowania

Brzy cynowe CuSn4PbZn3/B4431) Sn 3,5-4,5 Al 7,5-9,0 Al 8,5-11,0 Al 8,5-11,0 Be 1,8-2,1

CuA18/BA82)

bardzo odporny na korozj, szczeglnie odporny elementy aparatury chemicznej na dziaanie kwasu siarkowego i octowego, atwo poddajcy si przerbce plastycznej na zimno wysokie waciwoci wytrzymaociowe (rwnie w podwyszonych temperaturach), dobra odporno na korozj szczeglnie w roztworach kwanych, wysoka odporno na przemienne obcienia, dobra odporno na cieranie; atwo poddajce si przerbce plastycznej na zimno bardzo wysokie waciwoci wytrzymaociowe i spryste, bardzo dua odporno na cieranie i korozj, brak skonnoci do iskrzenia, rednie przewodnictwo elektryczne, nadajce si do przerbki plastycznej na zimno, szczeglnie w stanie przesyconym; gatunek CuBe2Pb o podwyszonej skrawalnoci wysokie waciwoci wytrzymaociowe, dua odporno na korozj; atwo poddajce si przerbce plastycznej na zimno; gatunek BK31 atwo poddajcy si spawaniu elementy aparatury kontrolno-pomiarowej i chemicznej, way, ruby, elementy naraone na cieranie dna sitowe wymiennikw ciepa, way, ruby, elementy naraone na cieranie, elementy urzdze hydraulicznych, gniazda zaworw, koa zbate spryny, elementy sprynujce i naraone na cieranie, narzdzia nieiskrzce

Brzy aluminiowe

CuA110Fe3Mn2/ BA10322) CuAl10Ni5Fe4/ BA10542) CuBe2/BB23)

Fe 2,0-4,0 Mnl,5-3,5 Fe 2,0-5,0 Ni 4,0-6,0 reszta

Brzy berylowe

CuBePb/BB213)

Be 1,8-2,1 Si 0,8-2,0 Si 2,7-3,5

Pb 0,2-0,6

CuSi1/BK13) Brzy krzemowe

ruby, szczeglnie w rodowisku morskim

CuSi3Mn/BK313)

Mn 1,0-1,5

elementy konstrukcji spawanych

213

214
W brzach aluminiowych elazo, nikiel i mangan podwyszaj waciwoci wytrzymaociowe, a dwa ostatnie rwnie i odporno korozyjn. W brzie krzemowym mangan poprawia waciwoci wytrzymaociowe, za cynk - odlewnicze. Brzy odlewnicze s stopami wielofazowymi; np. cynowy CuSn10 posiada struktur roztworu z eutektoidem (+); (fot. 13.8), aluminiowy Cu A110Fe3Mn3 - roztworu z eutektoidem (+ 2 ), pokazan na fot. 13.10. W brzach wieloskadnikowych mog te wystpowa wydzielenia bogate w dodatkowy skadnik, np. faz elazow w brzie CuA110Fe3Mn2 (fot. 13.10), ow w brzie CuSn10Pb10 (fot. 13.12). Waciwoci mechaniczne brzw zale od rodzaju gwnego skadnika stopowego: najnisz wytrzymao na rozciganie maj brzy cynowe z dodatkiem oowiu (150 250 MPa), wysz brzy cynowe i brz krzemowy (220360 MPa), a najwysz aluminiowe (500-640 MPa). Waciwoci mechaniczne poszczeglnych gatunkw brzw zale te od sposobu odlewania (tabl. 13.3)

13.2.4. Brzy do przerbki plastycznej W tablicy 13.4 zestawione s niektre gatunki brzw do przerbki plastycznej, wybrane z: PN-92/H-87050 (stopy miedzi z cyn), PN-92/H-87051 (stopy miedzi z aluminium), PN-92/H-87060 (specjalne stopy miedzi). S to stopy dwuskadnikowe i wieloskadnikowe. Skadnikami gwnymi w przedstawionych grupach s: cyna (do 8,5%), aluminium (do 11%), krzem (do 3,5% beryl (do 2,1%). Brzy cynowe oprcz cyny mog zawiera cynk i ow. Ich znaczenie jest takie samo jak w stopach odlewniczych. Dodatki manganu, elaza i niklu, wprowadzone do brzw aluminiowych, poprawiaj ich waciwoci tak, jak w stopach odlewniczych. Waciwoci wytrzymaociowe brzw krzemowych podwysza mangan, za skrawalno brzw berylowych poprawia ow. Naley zauway, e gwne i dodatkowe skadniki stopowe - stosowane s zazwyczaj w mniejszych ilociach ni w stopach odlewniczych, co podyktowane jest koniecznoci uzyskania lepszych waciwoci plastycznych. Brzy do przerbki plastycznej maj najczciej struktur jednofazowego roztworu , np. cynowy CuSn6 (fot. 13.7) i aluminiowy CuA15 (fot. 13.9)

215
W strukturze brzw cynowych moe te wystpi niewielka ilo eutektoidu ( + ). Budow wielofazow maj rwnie brzy aluminiowe wieloskadnikowe: roztwr i eutektoid (+ 2 ) (fot. 13.13). Podobnie jak w brzach odlewniczych, w brzach do przerbki plastycznej mog wystpowa wydzielenia bogate w dodatkowe skadniki stopowe, jednake przewanie w mniejszej iloci. Omawiane stopy miedzi atwo poddaj si przerbce plastycznej na zimno, ktra powoduje silne ich umocnienie. Zalenie od wielkoci umocnienia wyrnia si zwykle stany stopw: wyarzony (mikki), twardy i sprysty. Dla przykadu, w tablicy 13.5 podano charakterystyki stanw brzu cynowego CuSn6. Jak wida, w wyniku odksztacenia plastycznego mona uzyska ponad dwukrotny wzrost wytrzymaoci tego brzu. Podobny wzrost wytrzymaoci wystpuje w wypadku brzw aluminiowych i krzemowych. W brzach berylowych natomiast mona uzyska wysokie waciwoci zarwno wytrzymaociowe jak i plastyczne, porwnywalne
Tablica 13.5
Waciwoci mechaniczne brzu CuSn6 Stan Wyarzony Twardy Sprysty A5 [%] 60-70 4-6 2-4 HB 75 200-210 210-250

[MPa] 350-450 750-850 850-950

Tablica 13.6
Waciwoci mechaniczne brzu CuBe2,5 Stan Wyarzony Zgnieciony (zgniot 70%) Zgnieciony i utwardzony wydzieleleniowo Rc [MPa] 295 490 785 A5 [%] 50 4 25 HB 200 240 380

[MPa] 540 735 1180

216
z waciwociami stali ulepszonych cieplnie (tabl. 13.6). Jest to moliwe dziki poczeniu przerbki plastycznej z utwardzaniem wydzieleniowym1). Wyroby wykonywane z brzw do przerbki plastycznej to: blachy, tamy, rury, prty, druty, ksztatowniki.

13.3. Obrbka ciepa stopw miedzi

13.3.1. Wyarzanie ujednoradniajce Wyarzanie ujednoradniajce stosowane jest w wypadku stopw przeznaczonych do przerbki plastycznej i jest zabiegiem poprzedzajcym ten proces. Jego celem jest zmniejszenie segregacji dendrytycznej - miejscowej niejednorodnoci skadu chemicznego, a tym samym i waciwoci mechanicznych (p. 13.2.1.1). Wystpuje ona bezporednio po odlaniu stopu i moe stwarza trudnoci przy jego przerbce plastycznej. Wyarzanie ujednoradniajce jest zbdne w wypadku stopw o maej skonnoci do segregacji dendrytycznej. Gdy niejednorodno struktury jest znaczna, tak jak to ma miejsce np. w brzach cynowych, obrbka ta jest konieczna. Wyarzanie przeprowadza si w temperaturach do wysokich, nie powodujcych jednak przemian fazowych. Dla brzw cynowych s to temperatury 650 750C. Proces jest czasochonny - trwajcy do kilkunastu godzin, co wynika z maej szybkoci dyfuzji cyny w miedzi. Dla ujednorodnienia struktury mosidzw wystarcza natomiast kilkugodzinne wyarzanie w temperaturze okoo 700C. 13.3.2. Wyarzanie rekrystalizujce Podczas przerbki plastycznej na zimno, wobec zmian waciwoci mechanicznych (p. 13.1.4, 13.2.4), zdolno materiau do dalszego odksztacania zostaje zahamowana. Jeeli warunki technologiczne wymagaj dalszego prowadzenia procesu, naley zastosowa midzyoperacyjn obrbk ciepln, nazywan wyarzaniem rekrystalizujcym, dla przywrcenia poprzednich waciwoci stopu. Wyarzanie rekrystalizujce moe by te obrbk kocow po przerbce plastycznej na zimno; uzyskany wtedy stan ma nazw handlow wyarzony (mikki). Zmiany waciwoci mechanicznych, ktre zachodz w zgniecionym stopie pod wpywem temperatury, s pokazane na przykadzie mosidzu CuZn37 (rys. 13.10). Zaznaczono tu w sposb schematyczny zmiany struktury i napre szcztkowych w kolejnych etapach wyarzania. Struktury mosidzu
1)

Zasada utwardzania wydzieleniowego - rozdz. 14.3.

217
zgniecionego oraz po wyarzaniu rekrystalizujcym ilustruj rwnie foRekrysta Rozrost lizacja Zdrowienie pierwotna ziaren tografie - odpowiednio - 13.14 i 13.3. W materiale odksztaconym widoczne s wyduone ziarna roztworu z licznymi pasmami polizgw. Po wyarzaniu rekrystalizujcym ziarna uzyskuj charakterystyczn komrkow budow z utworami bliniaczymi. Jak wynika z rysunku 13.10, temperatura pocztku rekrystalizacji mosidzu CuZn37, tj. najnisza tempera120 tura w Ktrej rozpoczyna si proces 500 50 zarodkowania nowych, nieodkszta40 conych ziarn, wynosi okoo 250C. 80 400 W praktyce przemysowej, przy tym 300 30 wyarzaniu, stosuje si temperatury 200 20 .40 o 100200C wysze od temperatury 10 100 rekrystalizacji, dla zapewnienia odpo0 200 400 600 wiedniej szybkoci procesu. Z drugiej Temperatura, o C strony, proces prowadzony w temperaturach zbyt wysokich lub przez Rys. 13.10. Wpyw temperatury wyarzania na waciwoci i struktur zgniecionego mosidzu nadmiernie dugi czas jest niekorzystCuZn37 ny, gdy moe doprowadzi do gruboziarnistoci materiau. Wielko ziarn jest wanym czynnikiem okrelajcym jako pwyrobw, zwaszcza blach do gbokiego toczenia. Nadmiernie due ziarno, w stosunku do stopnia odksztacenia i gruboci toczonej blachy, powoduje wady powierzchni (groszkowato), a nawet pknicia.
Rm,MPa % Ziarna Naprenia

13.3.3. Wyarzanie odprajce Wyarzanie to przeprowadza si w celu usunicia napre szcztkowych (wewntrznych), wywoanych zastosowanym uprzednio procesem technologicznym, takim jak: odlewanie, spawanie, a zwaszcza przerbka plastyczna na zimno. Nieodprone stopy miedzi wykazuj bowiem skonno do korozji napreniowej, tj. do pkania podczas przebywania w specyficznych rodowiskach korozyjnych, zawierajcych najczciej amoniak, azotany, chlorki, rt. Szczeglnie podatne na ten rodzaj korozji s mosidze znajdujce si w rodowisku amoniaku. Korozja napreniowa mosidzw nazywana jest te czasem pkaniem sezonowym. Nazwa ta pochodzi std, e zjawisko nagego

A10

218
pkania wyrobw mosinych skadowanych na powietrzu wystpuje w pewnych okresach czasti w wikszym nasileniu, z powodu ladw amoniaku w powietrzu. Temperatur i czas wyarzania odprajcego dobiera si tak, aby w odranym materiale waciwoci mechaniczne nie spady poniej wymaganych dla danego stanu. Dla wikszoci stopw miedzi temperatura procesu wynosi 200250C, a czas - kilkanacie godzin. Chodzenie wyrobw powinno by powolne, najlepiej wraz z piecem, aby nie wprowadzi nowych napre. Prawidowo odprone wyroby nie maj skonnoci do korozji napreniowej. 13.3.4. Ulepszanie cieplne Brzy aluminiowe, o zawartoci od okoo 9% Al, mona poddawa ulepszaniu cieplnemu, polegajcemu na hartowaniu i odpuszczaniu. Faz w stopach aluminium mona bowiem przechodzi, podobnie jak austenit w stopach elaza (p. 13.2.1.2). Ulepszaniu cieplnemu podlegaj brzy odlewnicze oraz wieloskadnikowe brzy do przerbki plastycznej o odpowiedniej zawartoci aluminium. Stopy te hartuje si najczciej z temperatury ok. 950C, a odpuszcza w 400600C przez 2 3 godziny. Hartowanie powoduje utwardzenie stopu i spadek plastycznoci; wytrzymao na rozciganie pozostaje nie zmieniona. Odpuszczanie pocztkowo powiksza twardo i wytrzymao w wyniku tworzenia si submikroskopowych wydziele przesycajcych faz. Przy wyszych temperaturach odpuszczania twardo maleje, natomiast bardzo poprawia si plastyczno wskutek koagulacji wydziele (tabl. 13.7).
Tablica 13.7
Waciwoci mechaniczne brzu CuA110Fe3Mn2 Stan Surowy Hartowany 950C, woda Hartowany j.w. i odpuszczony 300-500C Hartowany j.w. i odpuszczony 500-600C Rmmin [MPa] 600 600 700 690 A5min [%] 12 2 2 15 HBmin 120 230 320 215

14. STOPY A L U M I N I U M
14.1. Wprowadzenie
Aluminium - Al (glin) ze wzgldu na niskie waciwoci wytrzymaociowe (Rm = 68-115 MPa, A= 1 8 - 4 5 % , Z = 4 0 - 9 5 % , HB = 15-20) nie znajduje szerszego zastosowania w budowie maszyn. Rodzaje technicznie czystego aluminium podaje PN-79/H-82160. Ze wzgldu na ma gsto - 2,7 g/cm3 oraz znaczn odporno na dziaanie korozji aluminium znajduje zastosowanie w przemyle chemicznym i spoywczym, a ze wzgldu na wysok przewodno elektryczn - w przemyle elektroenergetycznym. Przemys maszynowy oraz rodkw transportu wykorzystuje powszechnie liczne odmiany stopw aluminium, ktrych podzia, obrbk ciepln i zastosowanie przedstawiono w tym rozdziale.

14.2. Pierwiastki w stopach aluminium

Wytwarzajc stopy metali zmierza si do zwikszenia waciwoci wytrzymaociowych materiaw konstrukcyjnych, w porwnaniu do podstawowego skadnika, jakim w tym wypadku, jest aluminium. Pierwiastki stopowe wprowadzane do aluminium, powoduj bezporedni wzrost waciwoci wytrzymaociowych utworzonych stopw, a w wielu wypadkach umoliwiaj take ich obrbk ciepln, pozwalajc na dalszy wzrost tych waciwoci. Najczciej dodawanymi do aluminium pierwiastkami stopowymi s: Cu-mied, Si-krzem, Mg-magnez, Zn-cynk, Mn-mangan, a niekiedy ponadto: Ni-nikiel, Fe-elazo, Cr-chrom, Co-kobalt i inne. Sumaryczna zawarto dodatkw stopowych w procentach wagowych ogranicza si od kilku do 20%. Praktycznie uywane stopy aluminium mona zilustrowa schematem zaproponowanym przez D. Altenpohla (rys. 14.1). Trzeba podkreli, i schemat ten, w zakresie moliwoci obrbki cieplnej stopw aluminium, naley traktowa orientacyjnie. Aktualnie wybrane grupy stopw Al-Mg oraz Al-Mg-Mn poddawane s rwnie obrbce cieplnej z pozytywnym skutkiem.

220

Cu

Al-Cu-Mg Al-Mg-Si Stopy podlegajce obrbce cieplnej

Mg

Al-Zn-Mg Al-Si-Cu

Al

Zn Al-Mg (0,5-9,0%) Si Al-Mg-Mn Al-Mn Mn Al-Si Stopy nie podlegajcjce obrbce cieplnej

Rys. 14.1. Schemat ilustrujcy dobr pierwiastkw w technicznych stopach aluminium wg. D. Altenphola

Pierwiastki stopowe wystpujce w stopach aluminium mog rozpuszcza si w skadniku podstawowym lub tworzy z nim fazy midzymetaliczne. Pierwiastki rozpuszczajce si w aluminium tworz od strony Al roztwory graniczne, o zmiennej rozpuszczalnoci wraz ze zmian temperatury, co ilustruje rys. 14.2. Inne pierwiastki, wystpujce w stopach aluminium, tworz ze skadnikiem podstawowym fazy midzymetaliczne (na og twarde i kruche), ktrym odpowiadaj wzory: Al2Cu, Al3Mg2, Al3Fe, Al4SiFe itd. Fazy midzymetaliczne mog powsta te z poczenia pierwiastkw wprowadzonych do aluminium np.: Mg2Si, MgZn 2 itp. Fazy te krystalizuj najczciej na granicach ziarn roztworu granicznego (bogatego w aluminium) a, lub w przestrzeniach midzydendrytycznych. S atwe do ujawnienia podczas bada mikroskopowych. Aluminium jest odporne na dziaanie tlenu i wielu rodowisk chemicznie czynnych, tzn. jest odporne na dziaania korozyjne. Na powierzchni metalu tworzy si wskutek dziaania tlenu cienka (0,01 0,02 m) warstwa tlenkw Al 2 O 3 , ktra moe by skutecznie zwikszona (do 5 30 m). Ciga, szczelna i nierozpuszczalna warstwa tlenkw chroni metal przed korozj. Wskutek dziaania kwasw organicznych na tlenki aluminium nie tworz si zwizki toksyczne, co pozwala stosowa aluminium do produkcji i przechowywania rodkw spoywczych. Aluminium jest cakowicie odporne na korozj atmosferyczn, przy nieco mniejszej odpornoci na dziaanie atmosfery przemysowej i morskiej. Jest te odporne na dziaanie wodoru, chloru, bromu, jodu i fluoru, wody utlenionej oraz siarki i jej zwizkw. Aluminium nie jest odporne na dziaanie kwasw, z wyjtkiem kwasu azotowego.

221

600

Temperatura, C

400

200

Al

10 % wagowy

15

20 pierwiastka

25 stopowego

30

Rys. 14.2. Rozpuszczalno Mn, Si, Cu, Mg, i Zn w Al

Odporno stopw aluminium na dziaania korozyjne jest z reguy mniejsza ni czystego metalu, ale zaley od rodzaju pierwiastka (pierwiastkw) stopowego i stanu stopu. Uwzgldniajc warto potencjau elektrochemicznego pierwiastka stopowego (tworzcego roztwr stay z aluminium), moemy wyrnia dwie grupy pierwiastkw, ktre potencja ten podwyszaj (Ti, V, Mn, Cr, Zn, Fe, Cd, Co, Ni, Cu, Ag) lub potencja obniaj (Be, Mg, Ba). Stopy, dla ktrych potencja wzrasta, mona okreli jako bardziej szlachetne", a dla ktrych potencja maleje - mniej szlachetne". Obecno wydziele faz przesycajcych nawet w tzw. bardziej szlachetnych stopach moe spowodowa spadek odpornoci korozyjnej. I tak, w stopach aluminium-mied (duraluminium), w stanie rwnowagi fazowej, wydzielona na granicach roztworu staego faza midzymetaliczna Al2Cu (-) jest anod, za ziarna roztworu staego - katod. Rnica potencjau obu faz jest znaczna, dlatego stop taki w elektrolitach ulega intensywnej korozji elektrochemicznej. Po przesyceniu stopu faza Al2Cu jest rozpuszczona w roztworze staym, przez co potencja granic ziarn roztworu staego wzrasta, a tym samym rnica potencjau midzy nimi i ziarnami roztworu - maleje; stop zwiksza swoj odporno korozyjn w rodowisku elektrolitu. Proces starzenia stopu przesyconego (dla uzyskania maksymalnego jego umocnienia) powoduje, e faza Al2Cu (o duej dyspersji) rozoona jest

222
rwnomiernie w masie ziarn roztworu staego, wskutek czego odporno korozyjna stopu jest dobra.

14.3. Podzia stopw aluminium

Podzia stopw aluminium, na grupy wedug przeznaczenia, jest dokonywany na podstawie ukadu rwnowagi aluminium - pierwiastek stopowy (rys. 14.3). Podzia ten znajduje potwierdzenie w danych zawartych w PN-79/H-88026 Stopy aluminium do przerbki plastycznej. Gatunki" oraz PN-76/H-88027 Odlewnicze-stopy aluminium. Gatunki". Naley zaznaczy, i ze wzgldu na bardzo dobre waciwoci plastyczne aluminium istnieje grupa stopw, ktra moe by stosowana zarwno w stanie odlanym jak i przerobionym plastycznie. Poniewa istnieje moliwo przeprowadzenia obrbki cieplnej stopw aluminium, naley uwzgldni tzw. stan stopu (tabl. 14.1).

Temperatura oC 1

Al

Stopy do przerbki plastycznej

% wagowy pierwiastka stopowego Stopy odlewnicze

1. Stopy utwardzone przez zgniot 2. .Stopy utwardzone przez przesycanie i starzenie

Rys. 14.3. Podzia stopw aluminium na grupy wedug charakteru ukadu rwnowagi

223
Tablica 14.1 Sposb oznaczania stanu stopu aluminium, wg PN-71/H-01706 Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Nazwa stanu Ujednorodniony Rekrystalizowany Rekrystalizowany do wymaganej wielkoci ziarna Odprony Utwardzony wydzieleniowo Naturalnie utwardzony wydzieleniowo Sztucznie utwardzony wydzieleniowo Naturalnie starzony Sztucznie starzony Przesycony Przesycony i zgnieciony Zgnieciony: wiertwardy ptwardy twardy sprysty podwjnie sprysty Oznaczenie stanu j r rw o t ta tc tc td te tf z2 z4 z6 z8 z9

14.3.1. Odlewnicze stopy aluminium Odlewnicze stopy aluminium odznaczaj si dobr lejnoci, tj. rzadkopynnoci umoliwiajc dobre wypenienie formy, minimaln skonnoci do powstawania wad skurczowych i porowatoci gazowej, co zapewnia dobr szczelno odleww. Wan ich cech jest spawalno. Stopy odlewnicze mog by dwuskadnikowe: Al-Si, Al-Mg, Al-Cu, trjskadnikowe: Al-Si-Cu lub wieloskadnikowe Al-Si-Mg-Cu-Ni itp. PN-76/H-88027 uwzgldnia osiem gatunkw odlewniczych stopw aluminium z krzemem (AK20, AK12, AK11, AK9, AK7, AK64, AK52 oraz AK57), dwa gatunki aluminium z magnezem (AG10 i AG51) oraz dwa gatunki aluminium z miedzi (AM5 i AM4); do dwuskadnikowych zalicza si (AK11, AG10 i AM5), do trjskadnikowych (AK9, AK7, AK64, AK52, AK51, i AG51) i wieloskadnikowych pozostae. Gatunek stopu okrela si za pomoc znaku lub cechy. Znak stopu tworzy si podajc symbolami pierwiastkw skad chemiczny stopu (np. AlSi11). Cecha za skada si z dwch liter, przy czym pierwsz z nich jest zawsze litera A (co oznacza stop aluminium), natomiast druga litera jest symbolem nazwy gwnego dodatku w stopie, przy czym litera K - oznacza krzem, G - mangez, M - mied. Po drugiej literze wystpuje cyfra albo liczba, ktra oznacza zawarto procentow gwnego skadnika stopowego (jeli jego

224
zawarto jest znaczna i jeeli poza nim nie ma w stopie innych skadnikw stopowych), lub rwnie zawarto procentow drugiego skadnika w wypad ku, gdy ilo pierwszego skadnika stopowego nie przekracza 9%. Skad chemiczny stopw odlewniczych przytoczono w tablicy 14.2, a ich waciwoci oraz zastosowanie w tablicy 14.3. Z tablicy 14.2 wynika, i wikszo stopw odlewniczych to stopy alu minium z krzemem oraz innymi pierwiastkami. Stopy aluminium z krzemem, zwane siluminami, zostan omwione na podstawie ukadu rwnowagi fazowej Al-Si, przedstawionego na rys. 14.4. Z rysunku wynika, i stopy w ukadzie Al-Si krzepnc tworz eutektyk przy zawartoci 12,6% Si i temperaturze 577C. Eutektyka skada si z roztworu staego granicznego krzemu w alumi nium - a i krzemu - Si. Wikszo stopw o skadzie eutektycznym krzepnie w postaci drobno ziarnistej mieszaniny faz. W stopach Al-Si natomiast eutektyka jest gruboziar nista (fot. 14.1). W siluminach nadeutektycznych prcz eutektyki wystpuj te due, najczciej o ksztacie wielobokw, pierwotne krysztay (fot. 14.2), a stopach podeutetycznych - pierwotne krysztay a, na tle eutektyki. Grubo ziarnista budowa eutektyki nie jest korzystna z punktu widzenia waciwoci wytrzymaociowych i odpornoci korozyjnej stopu. Waciwoci mechaniczne i technologiczne stopw odlewniczych alumi nium zale od ich skadu chemicznego oraz technologii odlewania. Zasad niczy wpyw na waciwoci stopu wywieraj: temperatura przegrzania i od lewania stopu, szybko chodzenia, rafinacja, modyfikacja oraz konstrukcja i materia formy odlewniczej. Dobierajc we waciwy sposb wszystkie wymienione czynniki, mona osign znaczny wzrost wytrzymaoci wyrobw odlewanych (niekiedy o 50 do 100%) oraz ich waciwoci plastycznych w odniesieniu do wartoci wymaganych przez PN dla odpowiednich gatunkw stopw. 14.3.2. Modyfikacja stopw Powszechnie stosowanym sposobem zwikszania waciwoci wytrzymao ciowych odlewniczych stopw aluminium jest ich modyfikacja. Modyfikowa niem okrela si proces zmiany struktury stopu odlewniczego w wyniku dziaania niewielkich iloci (0,1% ciaru stopu) specjalnie wprowadzonych do ciekego metalu dodatkw (modyfikatorw)1). Rola modyfikatora polega na zmianie napicia powierzchniowego na granicach krysztaw, co sprzyja zwikszeniu prdkoci zarodkowania i trwaModyfikatory - zmieniacze struktury stopu, wprowadzane jako ciao stae, o wymaganej granulacji, do ciekego stopu w celu wytworzenia dodatkowych zarodkw krystalizacji.
1)

Tablica 14.2
Odlewnicze stopy aluminium, wg PN-76/H-88027 Gatunek Posta Znak AlSi21CuNi AlSil3MglCuNi AlSi11 AlSi9Mg AlSi7Mg AlSi6Cu4 AlSi5Cu2 AlSi5Cul AlMg10 AlMg5Sil AlCu4 AlCu4TiMg
1)

Skad chemiczny [%] Cecha AK20 AK12 AK11 AK9 AK7 AK64 AK52 AK51 AG10 AG51 AM5 AM4 gska, odlew gska, odlew, gska, odlew gska, odlew gska, odlew gska, odlew gska, odlew gska, odlew gska, odlew gska, odlew gska, odlew gaka, odlew Si 20,0-23,0 11,5-13,0 10,0-13,0 8,5-10,5 6,8-8,0 5,0-7,0 4,0-6,0 4,5-5,5 0,8-1,3 2)

Cu 1,1-1,5 0,8-1,5 3,0-6,0 1,5-3,5 1,0-1,5 4,0-5,0 4,2-5,0

Mg 0,6-0,9 0,5-0,9 1,0-1,5 0,8-1,5 0,25-0,4 0,2-0,4 0,25-0,4 0,2-0,4 0,3-0,8 0,2-0,8 0,4-0,6 0,35-0,6 9,5-11,0 9,0-11,0 4,5-6,0 4,0-6,0 0,2-0,4 0,15-0,4

Mn 0,1-0,3 0,25-0,5 0,1-0,5 0,3-0,6 0,2-0,8 0,2-0,5 0,1-0,4

3)

Ni 0,8-1,1 0,8-1,3 -

Ti -

Al reszta reszta reszta reszta reszta reszta reszta reszta reszta reszta reszta

Suma zanieczyszcze lp1) 2,1 2,2 1,0 1,1 1,0 1,1 4,0 4,1 1,3 1,4 1,0 1,1 0,7 0,7 0,6 2,0 2,1 0,6 0,7 lk2) 0,8 0,9 0,9 1,0 2,2 2,3 1,2 1,3 1,3 4,2 4,3 1,5 1,6 1,3 0,7 0,7 0,6 2,1 2,2 0,6 0,7 lc3) 2,6 2,8 1,4 1,5 1,4 1,5 4,4 4,6 1,8 2,0 1,5 1,7 0,6 -

3,15-0,30 reszta

225

lp - odlew w formach piaskowych,

lk - odlew w formach metalowych (kokilach),

lc - odlew pod cinieniem.

226

Tablica 14.3

Wasnoci mechaniczne i przykady zastosowania, wg PN-76/H-88027

Cecha stopu Sposb Rodzaj odlewa- obrbki cieplnej nia Waciwoci mechaniczne R0,2 [MPa] 4 Rm [MPa] 5 170 200 A5min [%] 6 0,3 0,2 7 90 90 8 9 Orientacyjna charakterystyka HBmin Przykady zastosowa

1 lk1) AK20 l k

3 td tb

dobre waciwoci odlewnicze oraz spawalno, niedostateczna odlewy wysokoobcionych tokw silnikw obrabialno; wysoka odporno na korozj szczeglnie w or. spalinowych kwanych, wysokie waciwoci wytrzymaociowe w temp. podwyszonych, dua odporno na cieranie, niski wspczynnik tarcia, bardzo niska rozszerzalno cieplna dobre waciwoci odlewnicze, spawalno, obrabialno, odpor- odlewy tokw silnikw spalinowych no na korozj oraz waciwoci mechaniczne w podwyszonych temperaturach zblione do stopu AK20 bardzo dobre waciwoci odlewnicze; dostateczna obrabialno; bardzo dobra spawalno, szczelno; wysoka odporno na korozj szczeglnie w rodowisku wody morskiej; dobre waciwoci wytrzymaociowe szczeglnie po obrbce cieplnej bardzo dobre waciwoci odlewnicze oraz spawalno, dobra obrabialno, szczelno; stop skonny do mikrorzadzizn skurczowych; waciwoci mechaniczne po obrbce cieplnej znacznie wysze od stopu AK11; dobra odporno na korozj odlewy czci o skomplikowanym ksztacie, rednio obcione czci dla przemysu elektrycznego i okrtowego, j a k armatura, silniki, pompy itp. pracujce w temp. podwyszonych i odporne na korozj w wodzie morskiej Odlewy due o skomplikowanych ksztatach i duej wytrzymaoci; silnie i rednio obcione

AK12

lk lk lp2) lk lp lk lc3)

td tb

200 220

0,5 0,5 2 3 6 6 1-4

95 95 50 55 50 55 60-80 55 60 70(75) 80(90) 70 65-80 50 60 50 60 60 65

AK11

te te

80 160 90 180 180 200 140-200 220-280 90 100 180 200

AK9

lp lk lp lk lk lc lp lk lp lk lp lk lp lk lc

tb tb td

170 2 180 2(3) 230(220) 1,5(2) 240(280) 1,5(2,5) 210 1,5 140-200 220-300 2 - 5 90 110 90 90 120 130 160 160 180 190 200 210 2 2 4 4 2 2 1 1 2-4

AK7

te te tb tb

dobre waciwoci odlewnicze, spawalno, obrabialno i szczelno zblione do stopu AK9, nieco nisze waciwoci wytrzymaociowe; dobra odporno na korozj

odlewy czci o skomplikowanych ksztatach i rednio obcione czci silnikw

AK64

160 100 170 110 150-220 220-300

60 dobre waciwoci odlewnicze i wytrzymaociowe; obrabialno rnego rodzaju odlewy, take cienkocienne, 70 bardzo dobra; stop skonny do rozproszonej porowatoci skur- rednio a nawet wysoko obcione 7 0 - 1 0 0 czowej i zaule, niedostateczna szczelno; odporno na korozj nisza od stopw AK7 i AK9, ale wysza od stopw AM5 i AM4

cd. tablicy 14.3

1 AK52 td td tb tb AK51 tc tc td td tb tb AG10 tc tc 2 3 4 5 160 170 170 170 220 210 160(150) 180(220) 170 200 160 160 210 230 280 300 6 1 1 1 0,5 0,5 0,5 1 1(2,5) 1,5 2 0,5 0,5 0,5 0,5 8 10 7 65 70 70 70 75 75 65 70 65 65 65 65 70 75 70 70 8 9

dobre waciwoci odlewnicze i wytrzymaociowe zwaszcza po odlewy gowic cylindrw silnikw spalinowych, obrbce cieplnej; odporno na korozj wysza od stopu czci dla przemysu maszynowego i aparatuAK64; stop dobrze obrabialny; dobra szczelno rowego oraz inne wysokoobcione czci

100 120

dobre waciwoci odlewnicze, wytrzymaociowe, szczelno, obrabialno i odporno na korozj zbliona do stopu AK52

odlewy gowic cylindrw silnikw spalinowych, czci dla przemysu maszynowego, czci rnych aparatw

90 110 160 200 170 170

niedostateczne waciwoci odlewnicze, dobra obrabialno; stop wykazuje du skonno do zaulenia i porowatoci midzydendrytycznej; szczelno odleww saba; wysokie waciwoci wytrzymaociowe po obrbce cieplnej; doskonaa odporno na korozj oraz zdolno do polerowania niedostateczne waciwoci odlewnicze, szczelno i obrabialno lepsze od stopu AG10; odporno na korozj nisza, a skonno do zaule zbliona do stopu AG 10

odlewy o wysokiej odpornoci na korozj, jak np. armatura morska, elementy dekoracyjne, gstanteria, a take czci silnie obcione na uderzenia

AG51

90 90

150 160 190 120 200 210 220 230 300 330

2 3 1 6 6 6 3 3 5 8

55 60 60 50 60 60 70 70 80 90

odlewy o wysokiej odpornoci na korozj (np. elementy dekoracyjne, galanteria, czci silnie obcione na uderzenia

AM5 te te tb tb AM4 ta ta

80 150 150 200 200 200 200

dobre waciwoci odlewnicze; szczelno oraz odporno na galnteria stoowa i inne odlewy wymagajce korozj dostateczna; stop skonny do pkni na gorco oraz dobrej lejnoci i plastycznoci do porowatoci skurczowej; dobre waciwoci wytrzymaociowe zwaszcza po obrbce cieplnej; bardzo dobra plastyczno, dobra obrabialno dobre waciwoci odlewnicze, szczelno oraz odporno na korozj lepsze ni stopu AM5; skonno do pkni na gorco oraz porowatoci skurczowej mniejsza ni stopu AM 5; wysokie waciwoci wytrzymaociowe, a szczeglnie plastyczno
3)

odlewy czci samochodowych oraz maszyn rednich i wysokoprnych

227

1}

lk - odlew w formach metalowych (kokilach),

2)

lp - odlew w formach piaskowych,

lc - odlew pod cinieniem

228

a)
1500 1400 1300 L 1200 1100 Temperatura ,C 1000 900 L+Si 800 700 660 600 500 400 300 200 100 Al 10 20 30 40 50 60 70 % wagowy Si 80 90 Si Czas =Si Temperatura 1414oC

b)
1 2

577 C 664C

Rys. 14.4 Ukad rwnowagi fazowej Al-Si (a) z zaznaczonym skutkiem oddziaywania procesu modyfikowania - linie przerywane oraz krzywe chodzenia (b): 1 - stopu eutektycznego be2 modyfikowania, 2 - po modyfikowaniu

oci zarodkw krystalizacji o maych wymiarach oraz powstawaniu bonek absorbcyjnych na powierzchni krysztaw, utrudniajcych dyfuzj atomw krzepncego ciaa do powierzchni krysztaw, co hamuje ich rozrost, Zmniej szenie prdkoci wzrostu krysztaw wywouje zwikszenie orodkw krys talizacji, a wic w efekcie rozdrobnienie struktury. Modyfikator moe spowodowa: a) zmian wymiarw ziarn pierwotnych (dendrytw) i innych produktw krystalizacji pierwotnej; b) zmian wewntrznej budowy ziarn pierwotnych oraz zmniejszenie ich wymiarw, a przez to bardziej rwnomierne rozmieszczenie faz wtrnych c) zmian budowy eutektyki (w stopach zawierajcych atwotopliwe eutektyki oraz przemieszczenie punktu eutektycznego (jego skadu chemicznego i temperatury).

229
W stopach eutektycznych aluminium - krzem, tj. w siluminach (najczciej poddawanych modyfikacji), na miejsce przypadek c", tj. zmiana budowy eutektyki (jej rozdrobnienie) i przemieszczenie punktu eutektycznego. W praktyce, dla zmodyfikowania siluminw wprowadza si do ciekego stopu albo sd metaliczny w iloci 0,1 0,2% ciaru stopu, albo fluorek sodu w iloci 0,6 2,0% ciaru stopu; spotyka si te modyfikowanie siluminu mieszanin fluorku sodu z chlorkiem sodu w iloci 0,62,0% ciaru stopu. Dziaanie modyfikatora polegajce na przemieszczeniu punktu eutektycz nego w prawo, w kierunku wikszych zawartoci krzemu (od 12,6 do ok. 13,5%) i temperatury eutektycznej w d (od 577C do ok. 564C) ilustruje linia przerywana na rys. 14.4a. W efekcie takiego dziaania modyfikatora stop o skadzie eutektycznym uzyskuje struktur charakterystyczn dla stopu podeutektycznego, zoon z pierwotnych (o ukadzie dendrytycznym) ziarn roztworu a, na tle drobnoziarnistej eutektyki (fot. 14.3). Proces modyfikacji stopu wywouje zwikszenie jego waciwoci mechanicznych. Na przykad dla stopu AK9 odlanego do formy piaskowej (bez modyfikacji) Rm z wartoci 147 MPa wzrasta do 226 MPa po modyfikacji. Modyfikowane stopy Al-Si wykazuj rwnie lepsze wasnoci odlewnicze i podwyszon odporno korozyjn w stosunku do stopw niemodyfikowanych. W odlewach duych pod wzgldem masy nie mona wyeliminowa wad wynikajcych z rozpusz czalnoci gazw w ciekym metalu i tworzenia bonek tlenkowych podczas krzepnicia stopu. Celem polepszenia waciwoci mechanicznych odleww z siluminw dwuskadnikowe stopy Al-Si uzupenia si pierwiastkami stopowymi (Mg, Cu, Mn i inne). Siluminy wieloskadnikowe z reguy podlegaj obrbce cieplnej, ktra wywouje dodatkowe polepszenie ich waciwoci mechanicznych. 14.3.3. Stopy aluminium do przerbki plastycznej Gatunki stopw aluminium do przerbki plastycznej ujmuje PN-79/H-88026. Wrd 22 gatunkw stopw s stopy dwuskadnikowe, trjskadnikowe i wieloskadnikowe, zawierajce poza aluminium nastpujce pierwiastki: Mg, Mn, Cu, Si, Ni, Fe, Zn, Cr, Ti. Gatunek stopu okrela si za pomoc znaku lub cechy. Znak stopu budowany jest analogicznie jak dla stopw odlewniczych, tj. skada si z symboli pierwiastkw oraz cyfr okre lajcych ich ilo. Cecha, natomiast, skada si z dwch liter PA (co oznacza stop aluminium do przerbki plastycznej) oraz liczby jednocyfrowej lub dwucyfrowej, okrelajcej umownie kolejny numer stopu (PA1, PA20, PA25 itd.)1). Cz stopw do przerbki plastycznej ujto w tablicy 14.4.
1) Kolejne numery stopw nie s uyte w porzdku od najmniejszego do najwikszego, ale wystpuj w kolejnoci przypadkowej.

230
Tablica 14.4 Stopy aluminium do przerbki plastycznej, wg PN-76/H-88026
Gatunek stopu Skadniki stopw Znak Cecha Cu
AlMg1 AlMg2 AlMg5 AlMn1 AlMgSi AlMg1Si1Mn AlMg1SiCu AlCu4Mg2 AlCu2Mg2NiSi AlCu2Mg AlCu2Mg2NiSi AlCu2Mg2Ni1 AlCu4SiMn PA43 PA2 PA20 PA1 PA38 PA4 PA45 PA6 PA7 PA21 PA24 PA29 PA30 PA33 PA9

Dopuszczalna zawarto zanieczyszcze

Mg
0,7-1,2 1,7-2,6 4,3-5,8 0,4-0,9 0,7-1,5 0,8-1,2 0,4-1,1 1,2-1,8 0,4-0,8 0,2-0,5 1,4-1,8 1,2-1,8 0,4-0,8 1,8-2,8

Mn

Si

Ni

Fe

Zn

Cr

Ti

Al

Cu
0,11) 0,11)

Mg

Mn
0,3 4 )

Si
04 0,4 0,4 0,6 0,6

Ni

Fe

Za

Cr
0,1 0,2

Ti
0,2 0,2 0,15 0,2 0,2 0,2 0,15 0,2 0,2 0,2 O,2

0-0,64) 0,2-0,6 1,0-1,5 0,2-1,0 0,4 - 1 , 0 0,4-0,9 0,4-0,5 0,5-1,2 0,4-1,0 0,2-0,6 0,6-1,2 5-7 0,10-0,25 0,8-1,3 0,8-1,4 0,8-1,3 0,8-1,4 0,02-0,1
3)

0,05-0,25 0,3-0,7 0,7-1,5 0,4-0,8

0,11) 0,3 0,11) 0,3 0,15 Reszta

0,15-0,40 3,3-4,8 3,8-4,9 3.8-4,5 2,0-3,0

0,15-0,35

0,2 0,2 0,2

0,7 0,5 0,5 0,5 0,35

0,1

3,9-4,8 1,4-2,0

0,1 0,5

1) 0,4 0,2 0,4 0,2 0,4 0,2 0,7 0,2 0,2 0,5 0,2 0,7 0,25 0,7 0,3 0,5 0,3 0,5 0,1 0,5 0,1 0,3 0,3 0,3 0,5

0,1 0,2

1) Dla. zwikszenia odpornoci na korozj, w stopach AlMg1, AlMg2, AlMg3, AlMg5, AlMn1 po uzgodnieniu zawarto tytanu powinna wynosi 0,02-0,2%, zawarto miedzi nie powinna przekracza 0,05%, a zawarto cynku 0,1%. 2) W stopach z tytanem dopuszcza si cakowit lub czciow zamian tytanu borem albo innymi pierwiastkami modyfikujcymi, zabezpieczajcymi drobnoziarnist struk tur stopu. 3) W stopach AlMg1, AlMg2 i AlMg5, przeznaczonych do anodowego utleniania, zawarto chromu nie powinna przekracza 0,05%, a zawarto manganu 0,3%. 4) W stopach AlMg2 i ALMg3 na danie zamawiajcego zawarto manganu powinna wynosi 0,20.6%.

231
Z tablicy 14.4 wynika, i mona wyrni stopy Al-Mg o zawartoci mniejszej ni 6% Mg: AlMg1-PA43; AlMg2-PA2; AlMg3-PA11; AlMg5-PA20 (nazwa handlowa hydronalium). Stopy aluminium z magnezem, zawierajce ponadto do 0,5% Mn (antikorodal) s dobrze spawalne oraz odporne na korozj, wobec czego znalazy zastosowanie w przemyle okrtowym na nadbudwki jednostek pywajcych, szalupy, kaduby maych jednostek specjalnych i inne konstrukcje spawane dla gospodarki morskiej. Stopy AlMg3 i AlMg5 podlegaj utwardzaniu wydzieleniowemu (przesycaniu z temperatury 450C i starzeniu w temperaturze 160oC przez 12h). Stop aluminium zawierajcy 0,5% Mg i 0,5% Si (AlMgSi), zwany alderem posiada may opr waciwy, wic jest stosowany, na przewody elektroenergetyczne, ponadto stosowany bywa na konstrukcje budowlane oraz sprzt turystyczny. Stop podlega rwnie utwardzeniu wydzieleniowemu; przesycaniu z 550C, zgniotowi do 90%, starzeniu w 160oC przez l0h lub starzeniu samorzutnemu (naturalnemu) przez 70h. Stop zawierajcy 1% Mg i 1% Si oraz dodatek Mn lub Cu (AlMglSiMn-PA4 lub AlMiglSiCu-PA45) bywa stosowany budownictwie, produkcji rodkw transportu, sprztu zmechanizowanego, mebli i innych. Stopy Al-Mn o zawartoci 1% Mn (alumen), odznacza si du odpornoci na korozj i dobr spawalnoci. Stop gatunku AlMn1-PA1, stosowany jest na spawane zbiorniki do transportu cieczy i gazw oraz do wyrobu aparatury dla przemysu spoywczego i chemicznego. Due zastosowanie znajduj stopy Al-Cu-Mg (durale). Stopy te mog zawiera 2 - 5 % Cu, mniej ni 2% Mg oraz niekiedy poniej 1% Mn, Ni, Fe, Si. Jeeli stop zawiera mniej ni 3% Cu, to charakteryzuje si du plastycznoci, a jeeli > 4 % Cu - du wytrzymaoci, szczeglnie po utwardzeniu wydzieleniowym. Odporno korozyjna stopw Al-Cu jest maa (patrz p. 14.2), wic produkowane s blachy z duraluminium platerowane (jednostronnie lub dwustronnie) aluminium. Stopy te, w postaci blach, ksztatownikw, rur itp. s czsto stosowane na konstrukcje silnie obcione; midzy innymi w przemyle lotniczym, budownictwie i transporcie (AlCu4Mgl-PA6, AlCu4Mg2-PA7). Niektre stopy (AlCu2Mg2Ni1-PA30, AlCu2Mg2NiSi-PA29) charakteryzuj si moliwoci eksploatacji w podwyszonych temperaturach do okoo 200300C, std nazwa ich stopy aroodporne. Stopy Al-Zn-Cu-Mg (durale cynkowe) zawieraj 6% Zn, 2% Cu, 2% Mg oraz mniej ni 0,25% Cr. W stanie obrobionym cieplnie (po przesyceniu i starzeniu) charakteryzuj si najwysz wytrzymaoci wrd stopw aluminium. Stop AlZn6Mg2Cu-PA9 jest stosowany na silnie obcione czci konstrukcji lotniczych i innych rodkw transportu.

232 14.3. Obrbka cieplna stopw aluminium

Stopy aluminium najczciej poddawane s wyarzaniu lub utwardzaniu wydzieleniowemu - zoonemu z przesycania a nastpnie starzenia tzw. naturalnego lub przyspieszonego. Niektre stopy aluminium podlegaj take obrbce cieplno-plastycznej. Wyarzanie ujednorodniajce stosowane jest dla nielicznych stopw odlewniczych. Dla stopw Al-Mg wyarzanie ujednorodniajce przeprowadza si w temperaturze 450 480C w cigu 10 12h z nastpnym powolnym chodzeniem do temperatury 350C; poniej tej temperatury prdko chodzenia moe by dowolna. Dla stopw Al-Mn wyarzanie przeprowadza si w temperaturze 500 520C w cigu 612h z nastpnym chodzeniem na powietrzu. Celem wyarzania ujednorodniajcego jest usunicie skutkw segregacji dendrytycznej, a tym samym polepszenie podatnoci do obrbki plastycznej. Wyarzanie rekrystalizujce stosowane jest tylko do stopw przerobionych plastycznie na zimno. W zalenoci od skadu stopu i stopnia zgniotu temperatura obrbki cieplnej moe si zmienia. Najczciej wyarzanie rekrystalizujce prowadzi si w temperaturze 350400C w czasie 6 8h, z chodzeniem na powietrzu. Celem wyarzania rekrystalizujcego jest usunicie skutkw zgniotu, tzn. obnienie waciwoci wytrzymaociowych, a podwyszenie waciwoci plastycznych. Wyarzanie odprajce wykonuje si dla odleww, jak i wyrobw plastycznie przerobionych na zimno. Wyarzanie odprajce odleww prowadzi si w temperaturze 120 150C przez 10 15h (w zalenoci od wymiarw odlewu). Wyarzanie odprajce wyrobw walcowanych i cignionych wykonuje si w temperaturze 100 150C przez kilka do kilkunastu godzin. Celem tej obrbki cieplnej jest usunicie napre technologicznych zwizanych z procesem wykonywania pwyrobu. W celu zwikszenia wytrzymaoci wyrobw lub konstrukcji czsto prowadzi si obrbk ciepln zwan utwardzaniem wydzieleniowym, zoon z przesycania oraz starzenia. Efekt umocnienia przy obrbce cieplnej wykazuj stopy, ktrych skadniki stopowe posiadaj zmienn rozpuszczalno w aluminium, malejc wraz z obnianiem temperatury (rys. 14.3, 14.5). Mog to by stopy dwuskadnikowe (Al-Cu) jak i wieloskadnikowe (Al-Cu-Mg-Mn). Z rysunku 14.5 wynika, i roztwr stay graniczny moe zawiera 5,7% Cu w temperaturze eutektycznej (548C) a tylko 0,1% Cu w temperaturze pokojowej. Teoretycznie, w tym zakresie zawartoci miedzi w stopie moliwe jest przesycenie stopu. Z uwagi na znaczn odlego punktu granicznej rozpuszczalnoci (5,7%) od punktu eutektycznego (33,0%) w praktyce istnieje moliwo przesycania stopw o wikszej od granicznej zawartoci miedzi, tzn. do okoo 10% Cu.

233

Rys. 14.5. Ukad rwnowagi fazowej Al-Cu, od strony Al i schemat zmiany struktury podczas przesycania stopu Al-Cu

Zgodnie z ukadem rwnowagi fazowej powolne chodzenie interesujcych nas stopw aluminium - mied, o zawartoci do 5,7% Cu, prowadzi do struktury dwufazowej ( + II, przy czym - roztwr stay miedzi w aluminium, II - faza midzymetaliczna (Al2Cu). Szybkie chodzenie stopu poprzednio nagrzanego do temperatury powyej linii granicznej rozpuszczalnoci do temperatury otoczenia pozwala uzyska struktur jednofazow co (metastabiln), ktra jest przesyconym roztworem staym miedzi w aluminium. Przesycony stop charakteryzuje si du plastycznoci i nisk wytrzymaoci na rozciganie. Czas zachowania duej plastycznoci jest ograniczony i uzaleniony od skadu chemicznego stopu. Podczas nagrzewania wyrobw do obrbki cieplnej naley dokadnie regulowa zakres temperatury nagrzewania, bowiem jej warto jest bliska temperatury eutektycznej (solidusu), ktrej podczas obrbki cieplnej nie wolno przekroczy. Ozibianie prowadzi si w wodzie o temperaturze pokojowej lub niszej.

234
Starzenie (proces konieczny dla umocnienia stopu) moe odbywa si w temperaturze otoczenia - starzenie naturalne - lub podwyszonej - starzenie przyspieszone (sztuczne). Poniewa przesycony roztwr stay jest nietrway, wic pod wpywem energii cieplnej dostarczonej z zewntrz podlega przemianie w kierunku wikszej stabilnoci (trwaoci). Proces starzenia (naturalnego lub przyspieszonego) nie wystpuje natychmiast po ochodzeniu, bowiem opiera si na dyfuzji atomw miedzi, ktra zaley od czasu. Konieczno wystpienia dyfuzji, pozwala na stwierdzenie i proces starzenia przebiega etapami. Najczciej dla stopw Al-Cu wyrnia si nastpujce etapy starzenia (rys. 14.6): Etap pierwszy, przebiegajcy w temperaturze pokojowej lub po nagrzaniu do temperatury niszej ni 100C. W przesyconym roztworze staym miedzi w aluminium, wzdu paszczyzn sieci roztworu staego {100}, tworz si

a)

c)

b)

d)

Rys. 14.6. Schemat zmian w sieci stopu Al-Cu podczas procesu starzenia: a - stop przesycony, b - powstawanie skupie atomw miedzi - stref G-Pl, c - powstawanie wydziele G-P2 o sieci koherentnej z sieci roztworu macierzystego, d - powstanie sieci oderwanej (niekoherentnej) roztworu i wydziele

235 paskie skupienia atomw miedzi o koncentracji wyszej ni w pozostaym roztworze. Skupienia te nosz nazw stref Guinier-Prestona (G-P1) (rys. 14.6b). Wykazuj one wymiary submikroskopowe - grubo 5 - 10 i rednia 30 w temperaturze 20C, albo rednica 80 w temperaturze 100C. Koncentracja atomw miedzi w strefach G-P1 jest wysza ni w roztworze podstawowym, ale nisza ni w fazie Al2Cu. W strefach G-P1 zachowany jest ten sam rodzaj sieci elementarnej jak w roztworze podstawowym, ale wskutek rnicy wymiarw atomw Al i Cu (10%) zwikszenie koncentracji miedzi powoduje wzrost parametrw sieci przy zachowaniu wizi koherentnej 1) sieci obu roztworw (podstawowego i o wikszej koncentracji miedzi). Odksztacenie sieci w obszarze strefy G-P1 powoduje zmian waciwoci stopu (wzrost HB i Rm). Wzrost twardoci stopu postpuje w miar wzrostu iloci wydzielonych stref G-P1. Etap drugi przebiegajcy w temperaturach powyej 100C charakteryzuje si powstawaniem stref G-P2 (rys. 14.6c), ktre od G-P1 rni si wymiarami (grubo okoo 30 A i rednica okoo 300 A) oraz wiksz koncentracj miedzi. Ponadto zaobserwowano w strefach G-P2 wiksze uporzdkowanie w rozmieszczeniu atomw miedzi i aluminium w sieci krystalicznej. Nie s to ju lokalne segregacje lecz wydzielenia fazy przesyconej '', zwizanej koherentnie z roztworem podstawowym. Powstawanie tej fazy powoduje dodatkowe zwikszenie twardoci i wytrzymaoci stopu, ale obnienie jego waciwoci plastycznych. W etapie trzecim przebiegajcym powyej 200C wytwarza si faza '. Skad chemiczny tej fazy zbliony jest do skadu Al2Cu, lecz struktura jej jest inna. Faza ta jest rwnie koherentnie zwizana z roztworem podstawowym. Etap czwarty (tylko w podwyszonych temperaturach) charakteryzuje si zerwaniem wizi koherentnych oraz utworzeniem stabilnej fazy (Al2Cu) (rys. 14.6d). W efekcie obserwuje si obnienie twardoci i wytrzymaoci stopu. Mona okreli to jako przestarzenie" stopu. Przebieg zjawisk podczas starzenia stopw wczeniej przesyconych mona przedstawi w sposb schematyczny: G-P1 G-P2('') ' (Al2Cu) Trzeba pamita jednak, i poszczeglne etapy nie mog by od siebie oddzielone ostr granic. Starzenie samorzutne (naturalne), objawiajce si powolnym procesem dyfuzji atomw miedzi, prowadzi zawsze do umocnienia stopu. Starzenie
1) Zjawisko koherencji polega na sprzeniu sieci wydzielajcej si fazy z sieci fazy macierzystej za porednictwem atomw pierwiastka uczestniczcego rwnoczenie w dwch rnych sieciach. Koherencja poprzedza wic wydzielanie si nowej fazy i tworzenie wyranej granicy fazowej, co wywouje w konsekwencji zanik koherencji.

236
przyspieszone (przy niewaciwie dobranych parametrach obrbki cieplnej) moe doprowadzi do przestarzenia. W celu uzyskania optymalnych waciwoci wytrzymaociowych obrabianego cieplnie stopu naley proces starzenia zakoczy na etapie wydzielania si fazy ", tj. wwczas gdy na krzywej zmiany twardoci w czasie starzenia (rys. 14.7) wystpuje maksimum. Charakter zmiany waciwoci mechanicznych stopu jest uzaleniony nie tylko od czasu, ale i temperatury procesu starzenia (rys. 14.8). Z rysunku wynika, e stop PA9 przesycony przetrzymywany w temperaturze 50C nie podlega prawie starzeniu, natomiast przetrzymywanie go w temperaturze 5C nie zabezpiecza go ju przed starzeniem, ktre, co prawda powoli, lecz stale wpywa na podwyszenie waciwoci wytrzymaociowych. Wykres ten wskazuje poza tym, e maksymaln wytrzymao uzyskuje stop przesycony

Twardo HV

130C
120 100 80 60 40 1 10 100 1000 10000

Strefa G-P1

''

'

Czas starzenia,

Rys. 14.7. Zaleno twardoci od czasu wygrzewania stopu Al+4%Cu przesyconego i starzonego w temperaturze 130C

44 + 20

R m , MPa10

42 40 38 36 34 32 30 1 2 200

+150

+ 100

-5

-50 3 4 5 6 7

czas,dni

Rys. 14.8. Wpyw temperatury i czasu na wytrzymao na rozciganie stopu PA9 po przesyceniu w wodzie od temperatury 500C

Tablica 14.5
Zmiany wasnoci mechanicznych wybranych stopw aluminium pod wpywem obrbki cieplnej

Stop Przeznaczenie Znak Cecha przed obrbk ciepln Rm, [MPa] AiSi21CuNi AlSil3MglCuNi AlSi11 AlSi7Mg AlSi6Cu4 AlMg10 AlMg5Si AlCu AK20 AK12 AK11 AK7 AK64 AG10 AG51 AM5 PA1 PA2 PA20 PA4 PA6 PA30 PA9 170 180-195 160-180 160 160 220-250 150-190 120 120 190 280 180 280 320 500 A5, [%] 0,8 0,8 2-3 2,0 1,0 5,0-13,0 1,0-2,0 6,0 24,0 23,0 22,0 20,0 19,0 16,0 4,2-5,5 HB

Wasnoci mechaniczne Obrbka po pbrbce cieplnej A5, [%] 0,2 0,5 6,0 2,0 10,0 3,0 HB 90 95 55 65 70 70

(oznaczenie) Rm, [MPa] tb tb tc tb tc tb 200 220 200 210 300 230

do odlewania

65-80 60-80 50-55 50 60 60 55 50 38 45 50 55 85 85 110-120

AlMn1 AlMg5 do AlMg5 przerbki AlMg1Si plastycznej AlCu4MgSi AlCu2Mg2Ni1 AlZn6Mg2Cu2

nie podlegaj umocnieniu pod wpywem gniotu ta tf tf tf 320-400 295-440 430 590-685 18,0-19,0 10,0-17,0 15,0 5,0-12,0 95-110 100-110 110 140-160

237

238
przy przetrzymywaniu go w temperaturze otoczenia (20C) ju po czterech dniach od chwili przesycenia i e stosowanie wyszych temperatur przyspiesza starzenie, lecz uzyskane waciwoci wytrzymaociowe s ju nieco nisze. Efekty obrbki cieplnej dla wybranych stopw aluminium odlewniczych i do przerbki plastycznej zestawiono w tablicy 14.5. Struktury stopu PA38 bezporednio po przesycaniu oraz po starzeniu w temperaturze 120C ilustruj fotografie 14.4 i 14.5.

15. STOPY OYSKOWE

15.1. Wiadomoci podstawowe
W oysku lizgowym wyrniamy trzy podstawowe elementy: czop, panewk i smar (rys. 15.1). Czop, stanowicy cz wau lub osi, wykonany jest zwykle ze stali, natomiast element oyska (zwany panewk), bezporednio stykajcy si z czopem, wykonuje si z rnych stopw, zwanych oyskowymi (tablica 15.1). Ze wzgldu na wytrzymao, jak i z powodu oszczdzania drogich stopw oyskowych, korpus panewki wykonuje si ze stali, a tylko ich powierzchni wewntrzn pokrywa si stopem oyskowym.
Tablica 15.1
Rodzaje stopw oyskowych Lp. 1 Stop oyskowy Stopy oyskowe cyny 89(SnSb8Cu3); 83(SnSb11Cu6); 83Te(SnSb11Cu6Te); 80S (SnSb12Cu6Cd). Stopy oyskowe oowiu 16(PbSnl6Sbl6Cu2); 6 (PbSn6Sb6); 10As (PbSn10Sb14Cu2As). 2 Stopy miedzi Brzy: BlO(CuSnlO); B101 (CuSn10P); B1010 (CuSn10Pb10); B476 (CuSn4Zn7Pb6); B520 (CuSn5Pb20); BK331 (CuSi3Zn3Mn). Brz oowiowy spiekany: BO30L(CuPb30) Mosidze: MM47(CuZn43Mn4Pb3Fe). Stopy aluminiowe Stop siatkowy Al-Sn(20%) Stopy cynku Z105 (ZnA110Cu5); Z284(ZnA128Cu4). Norma lub producent

PN-82/H-87111

PN-91/H-87026 PN-81/1137-01

Glacier Wielka Brytania

PN-80/H-87102

240
Rozrnia si dwa typy panewek: grubocienne (sztywne) i cienkocienne (wiotkie). Pojcie grubo- lub cienkociennoci jest oczywicie umowne i jest wielkoci wzgldn, tzn. e klasyfikacja opiera si na stosunku cznej gruboci cianki do rednicy wewntrznej (g:d). Za cienkocienne panewki uwaa si panewki, ktrych stosunek g:d wynosi 0,020,04. Stanowi one nowszy typ oysk, ktry zdoby sobie ju wyczno w silnikach samochodowych (panewki s cakowicie wymienne, co uatwia naprawy), a ostatnio coraz czciej jest stosowany w silnikach kolejowych i okrtowych. Cienka, sprysta cianka panewki nie zapewnia sama od powiedniej sztywnoci i ksztatu geometrycznego oyska - funkcje te przej muje na siebie gniazdo oyska (kadub, eb korbowodu). Technologia produkcji panewek cienkociennych jest zupenie inna ni panewek grubociennych. Najpierw nanosi si na tam stalow warstw stopu metod cig, a nastpnie z otrzymanej w ten sposb tamy dwumetalowej (bimetalowej) wykonuje si panewki. Warstw stopu oyskowego nanosi si na stalow tam trzema spo sobami: przez wylewanie (stopy oyskowe cyny i oowiu), przez spiekanie i walcowanie (brzy oowiowe), przez nawalcowanie i zgrzewanie (stop siatkowy aluminiowo-cynowy).

15.2. Wymagania stawiane stopom oyskowym

Gwne wymagania stawiane stopom oyskowym okrelaj w zasadzie trzy grupy charakterystycznych waciwoci, a mianowicie: 1. Waciwoci ruchowe (lizgowe): - dobra smarowno, - niewraliwo na zacieranie si w czasie pracy, - moliwo wtaczania produktw tarcia w powierzchni lizgow, - zdolno do odksztacania si. 2. Waciwoci mechaniczne: - dobra wytrzymao na ciskanie, - odpowiednia wytrzymao na zmczenie, - stosunkowo dobra odporno na uderzenie, - maa zmienno twardoci przy podwyszonej temperaturze. 3. Waciwoci fizykochemiczne: - dobre przewodnictwo cieplne, - odpowiedni wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej, - dua odporno na korozj chemiczn. Takiego uniwersalnego stopu oyskowego, ktry speniaby wszystkie wymienione wymagania - nie ma, a wic w zalenoci od warunkw pracy

241
danego oyska dobiera si odpowiedni stop oyskowy (przy doborze materiau naley kierowa si rwnie wzgldami ekonomicznymi). Warunki pracy oyska mog by rne. S one okrelane przez rozmaite czynniki, z ktrych najwaniejsze to: a) rodzaj obcienia - stae lub zmienne co do kierunku i wielkoci. Najbardziej niebezpieczne dla oysk s obcienia dynamiczne. Powoduj one pknicia typu zmczeniowego i wykruszenia materiau; b) wielko obcienia - im jest ono wiksze, tym krtszy czas pracy oyska, Obcieniem (naciskiem) jednostkowym nazywa si obcienie oyska przypadajce na jednostk paszczyzny rzutu powierzchni lizgowej. Oznaczane jest ono przez p i wyraane w MPa; c) szybko obwodowa czopa - oznacza si j przez V i mierzy w m/s; d) temperatura pracy oyska - wzrost temperatury powoduje spadek lepkoci smaru; e) inne, jak: warunki odprowadzania ciepa, rodzaj tarcia (suche, pynne, mieszane itp.). Iloczyn p-V charakteryzuje natenie pracy oyska. T wielkoci posuguje si zwykle przy doborze stopu oyskowego dla danych warunkw pracy (tabl. 15.2).
Tablica 15.2
Warunki pracy niektrych stopw oyskowych Dopuszczalne warunki pracy Stop oyskowy nacisk jednostkowy p [MPa] <10 <10 <8 <20 <7,5 prdko obwo dowa czopa V [m/s] >5 >1,5 <3 <7 <1,5 iloczyn pV [MPa m/s] <50 <15 <12 <100 <6 Charakter obcienia oyska

89(SnSb8cu3) 16(PbSnl6Sbl6Cu2) B476(CuSn4Zn7Pb6) Z284(ZnA128Cu4) eliwo szare

statyczne i dynamiczne statyczne statyczne uderzeniowe statyczne oyska wolnobiene

Naley tu zaznaczy, e najlepsze skojarzenie nieraz przeciwstawnych, wymienionych wczeniej wymaga, uzyskuje si w materiaach o strukturze zoonej z dwch lub wikszej iloci faz, odpowiadajcej klasycznej zasadzie Charpy. Wedug tej zasady, struktura powinna by zoona z twardych krysztaw nonych rwnomiernie rozmieszczonych w mikkiej i plastycznej osnowie (rys. 15.1). W czasie pracy twarde krysztay przejmuj na siebie

242

Materia czopw
W silnikach o niewielkim obcieniu do produkcji waw korbowych stosuje si stale wglowe konstrukcyjne zwykej (St5, St6) lub wyszej (15X, 35, 45) jakoci, a w silnikach wysokoobcionych stale stopowe zawierajce takie dodatki jak Cr, Ni, Mn i Mo. Typowe przykady stali stopowych stosowanych na waty korbowe: UHG. 25HM, 40HM, 20H, 38HMJ. Obok waw stalowych spotyka si niekiedy way wykonane ze s t a l i w a , eliwa s z a r e g o , lub eliwa sferoidalnego. W celu zwikszenia odpornoci na zuycie czopy watw korbowych poddaje si c z s t o : - hartowaniu indukcyjnemu , - nawglaniu , - azotowaniu.

Panewki
Grubocienne - materiatem wyjciowym na panewki sq odkuwki, odcinki rur lub kawaki grubej blachy zginane pod pras. Grubo warstwy lizg. 6 do 0,1 mm. Cienkocienne - podoem jest tama stalowa zimnowalcowana (np.08X ) o gruboci od 1 do 4mm powleczona cienk (0,10,5 mm) warstw stopu oyskowego.

Czop wau lub osi

Przestrze dla smaru

Twarde Mikka Korpus

krysztay osona

Stop toyskowy

Panewka

Rys. 15.1. Elementy oyska lizgowego

243
obcienie i przekazuj je na ca panewk. Niezalenie od tego umoliwiaj one wytworzenie midzy powierzchni wau i powierzchni panewki pewnej przestrzeni, ktr wypenia warstwa smaru. W przypadku, gdy poszczeglne czci panewki zostan przecione, twarde krysztay wgniataj si w tych miejscach w mikkie podoe i nastpuje wyrwnanie obcienia.

15.3. Stopy oyskowe

15.3.1. Stopy oyskowe cyny W tablicach 15.3 i 15.4 zestawiono gatunki i skady chemiczne stosowanych obecnie w kraju stopw oyskowych cyny (PN-82/H-87111). Do najbardziej rozpowszechnionych stopw cynowych nale: 89 i 83. Struktura stopu oyskowego skada si z ziarn twardej fazy midzymetalicznej (Cu6Sn5) w mikkim podou roztworu potrjnego Cu i Sb w cynie (a), (fot. 15.1). W strukturze stopu cynowego o wikszej zawartoci Sb i Cu-83, wystpuj dwa rodzaje twardych ziarn (krysztaw nonych): fazy midzymetaliczne Cu 6 Sn 5 (iglasty ksztat) oraz SbSn (szecioboki), (fot. 15.2). Mied wprowadzona do stopu nie tylko tworzy twarde krysztay, ale przeciwdziaa likwidacji ciarowej krysztaw SbSn. Podczas ozibiania krzepncego stopu w pierwszej kolejnoci krzepnie faza Cu 6 Sn 5 (ok. 415C) w postaci iglastych krysztaw tworzcych szkielet". Krzepnce w niszej temperaturze krysztay (SbSn) nie maj ju swobody przesuwania si w ciekym stopie, gdy s uwizione w poprzednio wydzielonym szkielecie Cu 6 Sn 5 (krysztay SbSn lejsze od reszty roztopionego stopu maj tendencj do wypywania na powierzchni). W stopach cynowych speniona jest zasada Charpy: twarde krysztay none: mikka osnowa 1. Cu 6 Sn 5 - 230HV 0,02 2. SbSn - 65HV 0,02 3. - 20HV 0,02

Dowiadczalnie stwierdzono, e najlepsze wasnoci wykazuj stopy zawierajce nie wicej ni 1012% Sb i 610% Cu. Wpyw zawartoci miedzi i antymonu na waciwoci mechaniczne stopw cyny przedstawia rys. 15.2. Wielko krysztaw SbSn i Cu 6 Sn 5 (fot. 15.2 i 15.3) w strukturze stopu zaley w duej mierze od szybkoci stygnicia stopu. Stopy o strukturze drobnoziarnistej odznaczaj si dobrymi waciwociami mechanicznymi i przeciwciernymi.

244
Tablica 15.3 Gatunki i skad chemiczny stopw oyskowych cyny i oowiu, wg PN-82/H-87111
Gatunek skadniki stopowe znak cecha Sn 1 SnSb8Cu3 SnSb11Cu6 SnSb11Cu6Tc 2 89 83 3 reszta reszta Sb 4 7,25 8,25 Cu 5 2,53,5 As 6 Cd 7 Ni 8 Cr 9 Te 10 0,2 0,5 Pb 11 Fe 12 0,08 0,10 0,10 As 13 0,10 0,10 0,10 Zn 14 0,03 Pb 15 0,35 0,501) Bi 16 0,05 Al 17 0,05 0,05 Cd1) 18 0,05 Ni1) 19 0,1 0,2 0,2 Suma 20 0,55 0,751) 0,75 Skad chemiczny [%] dopuszczalne zanieczyszczenia

1012 5,56,5 1012 5,56,5

do 1,5

0,03 0,03

0,05 0,05

0,5 0,5

83Te reszta

SnSb12Cu6Cd

80S

reszta

1113 5,06,5 0,20,5

1,0 0,3 0,03 1,5 0,6 0,2 -

0,05

0,05

0,10

0,05

0,20

PbSn16Sb16Cu2 PbSn10Sb14Cu2As PbSn6Sb6

16

1517

1517 1,52,0

reszta reszta reszta

0,10 0,10 0,10

0,30 0,15

0,15 0,15 0,10

0,10 0,10 0,10

0,05 0,05 0,05

0,5 0,6 0,1

0,5 0,3 0,1

0,60 0,35 0,40

10As 911 6 57

1315 1,02,0 0,50,9 5,57 -

Wyniki analizy chemicznej w zestawieniu z wartociami liczbowymi podanymi w tablicy naley interpretowa zgodnie z PN-70/N-02120. 1) Zawarto niklu i kadmu nie wlicza si do sumy zanieczyszcze. 2) Po uzgodnieniu zamawiajcego zawarto Pb w gatunku stopu 83 nie powinna 3) w gatunku stopu 83 suma zanieczyszcze bez Pb, Ni i Cd nie powinna przekracza 0,25%,

przekracza

035%.

Tablica 15.4 Gwne zastosowanie stopw oyskowych i dane orientacyjne warunkw pracy, wg PN-82/H-87111
Cecha stopu 1 89 Przykad zastosowania 2 wylewanie odrodkowe tam bimetalowych na panewki oysk lizgowych pracujcych przy obcieniach dynamicznych i statycznych, lecz o duym nateniu i o rednich prdkociach obwodowych czopa ponad 1000 m/min wylewanie panewek oysk lizgowych pracujcych przy obcieniach dynamicznych i statycznych, lecz o duym nateniu i o rednich prdkociach obwodowych wylewanie panewek oysk lizgowych pracujcych przy obcieniach dynamicznych i statycznych przy duym nateniu oraz duych i rednich prdkociach obwodowych wylewanie panewek oysk turbin parowych oraz wysokoobcionych przekadni zbatych pracujcych przy obcieniach dynamicznych i statycznych i duych prdkociach obrotowych panewki oysk pracujcych przy rednim nateniu pracy i rednich lub duych prdkociach obwodowych obcienie statyczne i dynamiczne, nacisk do 10 MPa, prdko obwodowa powyej 3 m/s, iloczyn nacisku i prdkoci w granicach 1550 MPam/s obcienie statyczne i dynamiczne, nacisk do 19 MPa, iloczyn nacisku i prdkoci do 380 MPam/s; prdko obwo dowa do 20 m/s obcienie statyczne, nacisk do 10 MPa, i prdko obwodowa powyej 1,5 m/s, iloczyn nacisku i prdkoci do 5 MPam/s obcienie statyczne, nacisk do 10 MPa, prdko obwodowa powyej 1,5 m/s, iloczyn nacisku i prdkoci poniej 30 MPam/s obcienie uderzeniowe jak w silnikach gaaniczych przemysu samochodowego Dane orientacyjne warunkw pracy 3

obcienie statyczne i dynamiczne, nacisk do 10 MPa, prdko obwodowa powyej 5 m/s, iloczyn nacisku i prdkoci poniej 50 MPam/s

83

83Te

80S

16

10As

panewki oysk pracujcych przy rednich obcieniach uderzeniowych lub panewki oysk pracujcych przy obcieniach statycznych przy rednim nateniu i rednich prdkociach obwodowych wylewanie tam bimetalowych na panewki oysk samochodowych pracujcych przy obcieniach uderzeniowych o duym nateniu pracy, tylko do gruboci warstwy stopu poniej 0,5 mm

L6

245

246
Wpyw zanieczyszcze stopw cynowych na ich wasnoci jest nastpujcy: Ow nawet w niewielkiej iloci zmniejsza udarno stopu, gdy tworzy z cyn kruchy zwizek wydzielajcy si na granicy ziarn oraz obnia odporno stopu na dziaanie podwyszonej temperatury, gdy obok podwjnej eutektyki cyny i oowiu, topicej si w temperaturze 181C, powstaje eutektyka potrjna o jeszcze niszej temperaturze topnienia. Arsen powoduje zanik igie fazy midzymetalicznej Cu 6 Sn 5 oraz zmniejsza plastyczno stopu. Dodatki stopowe Ni, As, Cd wpywaj na ziarnisto i form krzepncych faz. Poza tym wpyw arsenu polega na przeciwdziaaniu likwacji ciarowej, wpyw za kadmu na podniesieniu twardoci i wytrzymaoci roztworu podstawowego. Bizmut tworzy potrjn eutetyk Sb-Sn-Bi o niskim punkcie topliwoci (okoo 135C), a zatem jego obecno zmniejsza odporno stopu na temperatur.
HB10/625/180 0 2 4

120

80

40

Wytrzymao na rozciganie MPa

32

Wytrzymao na z m c z e n i e MPa

28

24 przy 2107okresach 2 Twardo HB 25

20 20C HB 1 0 / 2 5 0 / 1 2 0

15

10 150C 5

8 %

10
Sb

12

Cynk i aluminium powoduj krystalizacj zwizku cyny z antymonem w postaci gniazd, a wic niejednolit struktur i obnione waciwoci wytrzymaociowe. elazo przyspiesza utlenianie stopu w temperaturze topnienia.

Rys. 152. Waciwoci mechaniczne wysokocynowego stopu oyskowego w zalenoci od zawartoci Sb i Cu

Z wymienionych powodw PN-82/H-87111 (tabl. 15.3) ustala dopuszczalne zawartoci szkodliwych domieszek. Tablica 15.4 przedstawia gwne zastosowanie stopw oyskowych cyny i orientacyjne warunki pracy. Obecnie, ze wzgldu na wysok cen cyny stopy te s zastpowane przez stopy oyskowe oowiu.

247
15.3.2. Stopy oyskowe oowiu W tablicy 15.3, obok stopw cyny, przedstawione s stosowane w Polsce gatunki i skady chemiczne stopw i oyskowych oowiu: 16(PbSnl6Sbl6Cu20), 10As(PbSn10Sb14Cu2As) i 6(PbSn6Sb12Cu2). Podobnie jak stopy cyny, stopy oyskowe oowiu maj budow zgodn z zasad Charpy. Struktur jednego z tych stopw (16) przedstawiono na fot. 15.4. Mikk osnow stanowi roztwr potrjny cyny i antymonu w oowiu (). Twarde krysztay none tworz fazy midzymetaliczne SbSn i Cu 2 Sb. Mied tworzc iglast faz midzymetaliczn Cu2Sb spenia t sam rol co Cu 6 Sn 5 w stopie 83, tj. przeciwdziaa likwacji ciarowej, do ktrej skonne s krysztay bogate w lejszy antymon. Niemniej, segregacja moe wystpi w przypadku zastosowania zbyt wysokiej temperatury wylewania stopu i powolnego jego studzenia (fot. 15.5). Przykady zastosowania oraz orientacyjne dane warunkw pracy stopw oyskowych oowiu przedstawia tablica 15.4. Stopy oyskowe cynowe i oowiowe maj wiele korzystnych cech: mikko i zdolno wchaniania zanieczyszcze znajdujcych si w warstwie smaru, na skutek czego mao ciera si czop (nie musi by utwardzany), maa skonno do zacierania, du odporno na korozj, a ponadto przy zastosowaniu waciwej technologii stosunkowo atwo daj si czy ze stalowym korpusem panewki. Do niekorzystnych cech obu rodzajw stopw naley zaliczy: znaczne zmniejszenie twardoci (rys. 15.3) i wytrzymaoci zwaszcza zmczeniowej przy wzrocie temperatury, std te temperatura oyska w czasie pracy nie powinna przekracza 110C (przy zastosowaniu brzu oowiowego - 180C, materiau oyskowego 3-warstwowego - 150C, stopu siatkowego Al-Sn20 - 130C). W bardzo cikich warunkach pracy silnie obcionych oysk silnikw rednio i szybkoobrotowych (pV > 50 MPam/s) stopy te zawodz. W takich wypadkach poleca si na stopy oyskowe: brz oowiowy, stop 3-warstwowy (panewka trjwarstwowa, oyska 3-warstwowe); stop siatkowy Al-Sn20. 15.3.3. Brz oowiowy Struktura brzu oowiowego odpowiada odwrconej" zasadzie Charpy (fot. 15.6). Osnowa jest twarda, tworzy j gbczasty szkielet miedzi. Stanowi on element nony, a mikkim skadnikiem wypeniajcym ten szkielet jest ow, ktry spenia rol awaryjnego smaru. Szkielet miedziany jest twardy, lecz

248

60

1 40 2 30 3 4 5 10

Twardo, HB

20

7 0 20 60 100 140

6 180 220

Temperatura,C

Rys. 15.3. Wpyw temperatury na twardoci niektrych stopw oyskowych: 1 - brz cynowy z oowiem 80% Cu, 10% Sn, 10% Pb, 2 - siatkowy stop aluminiowy - 20% Sn, 3 - srebro, 4 - brz oowiowy - 70% Cu, 30% Pb, 5 - stopy oyskowe na osnowie kadmowej, 6 - stopy oyskowe na osnowie cynowej, 7 - stopy oyskowe na osnowie oowiowej

nie kruchy i dlatego brzy oowiowe wykazuj du odporno na obcienia, take dynamiczne. Charakterystyczn cech brzw oowiowych, wyrniajc je spord innych materiaw oyskowych jest to, e w miar zwikszania szybkoci polizgu nie trac tak szybko zdolnoci przenoszenia duych naciskw. Gwn przyczyn tego zachowania jest dua odporno stopu na wysokie temperatury, nawet do 200C (rys. 15.3). Jak wiemy takie temperatury mog wystpi sporadycznie w oyskach silnikw lotniczych (np.: w locie nurkowym). Ze wzgldu na znaczn ilo miedzi przewodnictwo cieplne tych stopw jest wysokie (czterokrotnie wiksze ni stopw oyskowych cyny) i pozwala na szybkie odprowadzenie ciepa z powierzchni lizgowych. Poza tym, w porwnaniu z innymi materiaami oyskowymi, brz oowiowy wykazuje znakomit cech: przy tzw. biegu suchym lub biegu gorcym (brak lub przerwania dopywu smaru) nie wytapia si ani nie zaciera wau, poniewa przy temperaturze ok. 350C z metalu panewki wydzielaj si drobniutkie kropelki pynnego oowiu, ktre pokrywaj czop wau nadzwyczaj cienk warstewk.

249
Czop lizga si teraz na gbczastym szkielecie miedzi, nie zawierajcej oowiu, przy czym moe nastpi samoczynne zahamowanie czopa, lecz powikszajcy si szum i zwikszajce si obcienie mechanizmu ostrzega obsug przed wypadkiem. Jeeli w wyniku tego powstao zatarcie, to jest ono niewielkie i oysko po oczyszczeniu nadaje si w wikszoci przypadkw do uytku. Gwnymi wadami brzw oowiowych s: skonno do likwacji ciarowej wobec duej rnicy pomidzy ciarami waciwymi Cu i Pb; maa zdolno docierania si i dua twardo - powoduje stosunkowo szybkie zuycie si czopw, dlatego czopy waw wsppracujcych musz by utwardzone; maa odporno na korozj. Sabe kwasy organiczne, ktre mog znajdowa si w smarach zmydlaj" ow i wymywaj go ze szkieletu miedzianego. Aby tego unikn, naley stosowa smary mineralne wysokiej klasy, nie starzejce si w okrelonym czasie pracy. 15.3.4. oyska 3-warstwowe W celu szerszego wykorzystania brzw oowiowych, wobec ich korzystnych waciwoci a zwaszcza wysokiego iloczynu pV, starano si zniwelowa ich cechy ujemne. Skonno do segregacji ciarowej zmusia do opanowania nowych technologii produkcji brzw oowiowych. Obecnie wikszo wyrobw wytwarzana jest metod spiekania proszkw Cu i Pb. Problemy zwizane z pozostaymi wadami brzw oowiowych, wymienionymi wczeniej, rozwizano przez nakadanie metod galwaniczn na warstw lizgow (brz oowiowy-spiek) powok lizgowych. Gruboci tych powok bywaj rne, na og dla panewek grubociennych od 0,2 do 0,05 mm, dla panewek cienkociennych od 0,012 do 0,05 mm. Trzeba tu decydowa si na pewien kompromis, a mianowicie: powoka powinna by moliwie cienka dla uzyskania duej wytrzymaoci zmczeniowej, lecz na tyle gruba, by moga wchon twarde zanieczyszczenia zawarte w smarze. Materiaem powoki lizgowej u wielu wytwrcw jest: stop oowiu zawierajcy ok. 10% cyny, stop oowiu zawierajcy 5 6% indu wprowadzonego do Pb drog dyfuzji, stop oowiu zawierajcy 10% cyny oraz 3% miedzi, stop cyny - 83(SnSbllCu6). Ind i cyna dyfunduj jednak w gb i tworzc kruche fazy na styku powoki z brzem mog przyczyni si do jej odpadnicia. Dla uniknicia tego zjawiska nakada si na brz tzw. warstw zaporow (przeciwdyfuzyjn) z niklu o gruboci 1 m. Na rys. 15.4 i fot. 15.7 przedstawiono przekrj panewki trjwarstwowej (oyska 3-warstwowego).

250
Korpus (uska) - stal niskowglowa Galwaniczna powoka Cu (115mm) Warstwa lizgowa, spiek Cu-Pb(0,30,8mm) Galwaniczna powoka zaporowa - Ni (1mm) Galwaniczna powoka lizgowa (1250mm) P b - S n (10%) P b - J n (56%) na drodze dyfuzji P b - S n (10%) - Cu (3%) Sn-Sb(11%) -Cu (6%) - 83 Galwaniczna powoka Cu (115 mm) - zabezpiecza powierzchnie panewki przed korozj - uatwia dopasowanie do przylgowej powierzchni obudowy oyska - uatwia odprowadzenie ciepa Rys. 15.4. Struktura stopu aluminium o zawartoci 20% cyny (schemat): a - po odlaniu, b - po walcowaniu i wyarzaniu

oyska 3-warstwowe zapewniaj wysokie osigi eksploatacyjne, lecz s one drosze od bimetalowych z uwagi na trudn i kosztown technologi. Naley wic stosowa je w wypadkach uzasadnionych technicznie i ekonomicznie. 15.3.5. Siatkowy stop aluminium i cyny Od duszego czasu poszukiwano, w szczeglnoci dla silnikw spalinowych, nowego materiau oyskowego, ktry byby lepszy od dotychczas stosowanych stopw cynowych i brzw oowiowych, nie wykazujc ich wad, to znaczy: znosi wiksze naciski jednostkowe ni stop cynowy w normalnych temperaturach pracy, by odporny na korozje we wszelkich smarach, by odporny na zuycie i nie powodowa szybkiego zuywania si wsppracujcych czopw, nawet przy zanieczyszczaniu smarw czsteczkami startego metalu, nie zgrzewa si z czopem w okresach przejciowego niedostatku smaru.

251
Stopem speniajcym prawie w caoci omwione wymagania jest siatkowy stop aluminium i cyny. Stop aluminium z 20% cyny przygotowuje si w tyglach i odlewa si w gski w metalowych kokilach. Mikrostruktura stopu po odlaniu jest mieszanin cyny i aluminium, przy czym cyna tworzc faz cig, otaczajc krysztay aluminium (rys. 15.5), izoluje je wzajemnie (wytrzymao cyny jest niewielka), std te wytrzymao stopu na rozciganie jak i przewodno cieplna jest niewielka. Gski przewalcowuje si, cyna zostaje wygnieciona z pomidzy cianek ssiadujcych krysztaw aluminium i tworzy siatk przestrzenn wzdu ich krawdzi (std nazwa: stop siatkowy). Powstaje wic ciga faza aluminiowa. Stop

a)

b)

Rys. 15.5. Struktura stopu aluminium o zawartoci 20% cyny (schemat): a - po odlaniu, b - po walcowaniu i wyarzeniu

Tablica 15.5 Dopuszczalne naciski jednostkowe dla rnych stopw oyskowych i zalecane twardoci czopw Rodzaj stopu oyskowego Grubo warstwy stopux) [mm] gruba rednia cienka ultracienka Brz oowiowy pokryty galwanicznie warstw 0,04 mm stopu Sn-Pb Brz oowiowy spiekany BO30% Siatkowy stop aluminiowo-cynowy
x)

Dopuszczal- Wzgldny ny nacisk nacisk jednostkowy jednostkowy [MPa] 11,2 15,5 1 1,4

Zalecana minimalna twardo czopa HV 160 HB 160 HRC -

Stop oyskowy cynowy

gruba rednia cienka gruba rednia cienka rednia cienka

19,7

1,8

230

230

20

23,9 28,1

2,1 2,5

280 200

279 200

29 -

Grubo warstwy: redniej = 0,40,5 mm, cienkiej =0,1 0,125 mm, ultracienkiej = = 0,075 mm

252
Przenoszenie obcie

Odporno na zatarcia 4

Wchanianie 4 zanieczyszcze

Maksymalna temperatura pracy

Odksztacanie plastyczne

Odporno na korozj

Rys. 15.6. Pogldowy wykres waciwoci rnych stopw oyskowych. Niskim waciwociom odpowiadaj cyfry 1", zaznaczone przy rodkowym szeciokcie, wysokim waciwociom cyfry "4", zaznaczone przy zewntrznym szeciokcie

Tablica 15.6
Porwnanie wytrzymaoci zmczeniowej rnych stopw oyskowych Wytrzymao zmczeniowa materiau odniesiona do wytrzymaoci zmczeniowej stopu oyskowego cyny 1 0,97 2,16 2,16 2,42

Maszyna badawcza

Rodzaj stopu oyskowego

Stop oyskowy cyny - 89 (SnSb8Cu3) Maszyna VIKING wytwrni Glacier" (Wielka Brytania) Stop oyskowy oowiu -10As(PbSn10Sb14Cu2As) 3-warstwowy (powoka Pb + 10%Sn - 0,038 mm na warstwie stopu Cu-Pb) 3-warstwowy (powoka Pb+5%In 0,038 mm na warstwie stopu Cu-Pb) Stop siatkowy Al+20% Sn w cienkiej warstwie

253
taki jest podobny do brzu oowiowego, tzn. posiada tward faz cig (tu aluminium, tam mied) wypenion mikkim atwotopliwym metalem (tu cyna, tam ow). Jest to wic stop o budowie odpowiadajcej odwrconej regule Charpy. Sposb czenia stopu ze stal zosta rozwizany poprzez proces zgrzewania tamy stalowej z cienk foli aluminiow, a nastpnie nawalcowanie na t tam drugiej tamy ze stopu siatkowego. Z tak otrzymanej tamy bimetalicznej wykonuje si ppanewki i tulejki. Wyniki bada porwnawczych siatkowego stopu aluminiowego i cyny z in nymi stopami oyskowymi przedstawiono w tablicach 15.5 i 15.6. Porwnanie waciwoci rozmaitych stopw oyskowych uatwia pogldowy wykres przed stawiony na rys. 15.6. Wykres ten ma charakter porwnawczy. Niskim waciwociom odpowiadaj cyfry 1", zaznaczone przy rodkowym szeciokcie, wysokim - cyfry 4" zaznaczone przy zewntrznym szeciokcie. Tak np. odporno na zatarcie siatkowego stopu aluminiowego (cyfra 3") jest wiksza ni brzw oowiowych (cyfra 2"), ale mniejsza ni stopw oyskowych cyny i brzw oowiowych z naoon galwanicznie powok ze stopu Pb-Sn-Cu (cyfra 4").

LITERATURA

1. Aluminium. Poradnik. (Red. M. Orman, K. Szopski, L. Appel). Warszawa: WNT 1967. 2. Baewski S., Mikoszewski J.: Pomiary twardoci metali. Warszawa: WNT 1981. 3. wiczenia laboratoryjne z obrbki cieplnej stopw metali. (Red. D. Szewieczek). Gliwice: Wydawn. Politechniki lskiej 1992 4. Cegielski W., Rutkowski W.: oyska spiekane. Warszawa: PWT 1970. 5. Dmochowski J., Majewski W., Zieliski Z.: Technologia narzdzi skrawajcych. Warszawa: WNT 1970. 6. Dobrzaski L.A., Nowosielski R.: Badania wasnoci fizycznych. Warszawa: WNT 1987. 7. Gulajew A.P.: Metaloznawstwo. Katowice: Wydawn. lsk 1979. 8. Gulajew A.P.: Wprowadzenie do metaloznawstwa. Katowice: Wydawn. lsk 1988. 9. Haimann R.: Metaloznawstwo. Wrocaw: Wydawn. Politechniki Wrocawskiej 1980. 10. Kaczyski J., Prowans S.: Podstawy teoretyczne metaloznawstwa. Katowice: Wydawn. lsk 1972. 11. Kocada S.: Zmczeniowe niszczenie metali. Warszawa: WNT 1985. 12. Malkiewicz T.: Metaloznawstwo stopw elaza. Warszawa-Krakw: PWN 1968. 13. Materiay do wicze laboratoryjnych z metaloznawstwa. Bomerski M., Degrski A., Gowacka M., Huciska J., Krlikowski Z., Krzysztofowicz T., Potyraa A., Serbiski W., Siuda B., Zimniak A. Gdask: Wydawn. Politechniki Gdaskiej 1978. 14. Metaloznawstwo (Red. S. Butnicki). Gdask: Wydawn. Politechniki Gdaskiej 1991. 15. Metaloznawstwo. Staub F., Adamczyk J., Cielak ., Gubaa J., Maciejny A. Katowice: Wydawn. lsk 1973. 16. Metaloznawstwo i obrbka cieplna materiaw narzdziowych. Dobrzaski L.A., Hajduczek E., Marciniak J., Nowosielski R. Warszawa: WNT 1990. 17. Metals Handbook. Metallography, struktures and phase diagrams. ASM 1973. 18. Poniewierski Z.: Modyfikacja siluminw. Warszawa: WNT 1969. 19. Poniewierski Z.: Krystalizacja struktura i wasnoci siluminw". Warszawa: WNT 1989. 20. Poradnik inyniera. Obrbka cieplna stopw elaza. (Red. W. Luty). Warszawa: WNT 1977. 21. Prowans S. Metaloznawstwo. Warszawa: PWN 1988. 22. Rudnik S.: Metaloznawstwo. Warszawa: PWN 1988. 23. Skowski K., Piaskowski J., Wojtowicz Z.: Atlas struktur znormalizowanych stopw odlewniczych. Warszawa: WNT 1972. 24. Siekowski M.: Metaloznawstwo i obrbka cieplna. d-Pozna: PWN 1957. 25. Stal. Atlas metalograficzny struktur. (Red. F. Staub). Warszawa: WNT 1964. 26. Staub R, Tokarski M.: Obrbka cieplna metali i stopw nieelaznych. Katowice: WGH 1958. 27. Tyczyski J., Mikua J., Szlachcikowski K.: Laboratorium z metaloznawstwa. Rzeszw: Wysza szkoa Inynierska 1970. 28. Tokarski M.: Metaloznawstwo metali i stopw nieelaznych w zarysie. Katowice: Wydawn. lsk 1966. 29. Wendorff Z.: Metaloznawstwo: Warszawa: WNT 1976. 30. Wesoowski K.: Metaloznawstwo i obrbka cieplna. Warszawa: WNT 1969. 31. Wranglen G.: Podstawy korozji i ochrony metali. Warszawa: WNT 1985.

255
32. Wyatt O.H., Dew-Huges D.; Wprowadzenie do inynierii materiaowej. Metale, ceramika, tworzywa sztuczne. Warszawa: WNT 1978. 33. mihorski E.: Stale narzdziowe i obrbka cieplna narzdzi. Warszawa: WNT 1976.

WYKAZ NORM WYMIENIONYCH W SKRYPCIE

Numer i nazwa normy 1. PN-91/H-04350 2. PN-91/H-04355 Rozdzia 2 2, 8 2

Pomiar twardoci metali sposobem Brinella Pomiar twardoci metali sposobem Rockwella. Skale A, B, C, D, E, F, G, H, K 3. PN-91/H-04360 Pomiar twardoci metali sposobem Vickersa od HV 0,2 do HV 100 4. PN-93/H-04357 Stal i staliwo. Tablice porwnawcze twardoci okrelonej sposobem Rockwella, Vickersa, Brinella, Shore'a i wytrzymaoci na rozciganie 5. PN-64/H-04510 Oznaczanie stopnia zanieczyszczenia stali wtrceniami niemetalicznymi 6. PN-87/H-04514 Stal, staliwo, eliwo. Badania makrostruktury. Prba Baumanna 7. PN-61/H-04502 Odczynniki do badania makrostruktury stopw elaza 8. PN-61/H-04503 Odczynniki do badania mikrostruktury stopw elaza 9. PN-75/H-04512 Metale nieelazne. Odczynniki do ujawniania mikrostruktury 10. PN-84/H-04507/03 Metale. Metalograficzne badania wielkoci ziarna. Metoda makroskopowa okrelania wielko byego ziarna austenitu na przeomie 11. PN-80/H-01010/01 Metale. Klasyfikacja 12. PN-80/H-O1552 eliwo. Podzia, nazwy, okrelenia. 13. PN-86/H-83101 eliwo szare. Gatunki 14. PN-86/H-83123 eliwo sferoidalane niestopowe. Gatunki 15. PN-92/H-83221 eliwo cigliwe 16. PN-57/H-01000 Stal. Klasyfikacja oglna 17. PN-91/H-01010/03 Stal. Klasyfikacja 18. PN-85/H-83152 Staliwo wglowe konstrukcyjne. Gatunki 19. PN-93/H-84019 Stal niestopowa do utwardzania powierzchniowego i ulepszania cieplnego. Gatunki 20. PN-88/H-84O20 Stal niestopowa konstrukcyjna oglnego przeznaczenia. Gatunki 21. PN-89/H-84023 Stal okrelonego zastosowania 22. PN-75/H-84024 Stal do pracy w podwyszonych temperaturach. Gatunki 23. PN-73/H-84026 Stal automatowa. Prty walcwka, drut 24. PN-84/H-84027 Stal dla kolejnictwa. Gatunki 25. PN-84/H-85020 Stal wglowa narzdziowa. Gatunki 26. PN-84/H-04507/01 Metale. Metalograficzne badania wielkoci ziarna. Mikroskopowe metody okrelania wielkoci ziarna 27. PN-84/H-04507/02 Metale. Metalograficzne badania wielkoci ziarna. Metody ujawniania byego ziarna austenitu w stalach nieaustenitycznych

2 3 3 3 3 3

3 4, 6 5 5 5 5 6 6 6 6 6 6 6,10 6 6 6,11 6

257
28. PN-76/H-01200 29. PN-79/H-04402 30. PN-89/H-84030/04 Obrbka cieplna metali. Nazwy i okrelenia 7 Prba hartownoci stali. Metoda hartowania od czoa 8 Stal stopowa konstrukcyjna. Stal do ulepszania cieplnego i hartowania powierzchniowego. Gatunki 8, 9 31. PN-89/H-84030/01 Stal stopowa konstrukcyjna. Gatunki. Wymagania oglne. 9 32. PN-72/H-84035 Stale stopowe konstrukcyjne przeznaczone do wyrobu sprztu szczeglnie obcionego. Gatunki 9 33. PN-74/H-84041 Stal na oyska toczne 9 34. PN-86/H-84018 Stal niskostopowa o powyszonej wytrzymaoci. Gatunki 9 35. PN-74/H-84032 Stal sprynowa (resorowa). Gatunki 9 36. PN-71/H-86020 Stal odpornaa na korozj (nierdzewna i kwasoodporna). Gatunki 10 37. PN-71/H-86022 Stal aroodporne. Gatunki 10 38. PN-88/H-83160 Staliwo odporne na cieranie. Gatunki 10 39. PN-86/H-85023 Stal narzdziowa stopowa do pracy na zimno. Gatunki 11 40. PN-86/H-85021 Stal narzdziowa stopowa do pracy na gorco. Gatunki 11 41. PN-86/H-85022 Stal szybkotnca. Gatunki 11 42. PN-89/H-84030/02 Stal stopowa konstrukcyjna. Stal do nawglania. Gatunki 12 43. PN-89/H-84030/03 Stal stopowa konstrukcyjna. Stal do azotowania. Gatunki 12 44. PN-91/H-87026 Odlewnicze stopy miedzi. Gatunki 13,15 45. PN-92/H-87025 Stopy miedzi do przerbki plastycznej. Stopy miedzi z cynkiem. Gatunki 13 46. PN-92/H-87050 Stopy miedzi do przerbki plastycznej. Stopy miedzi z cyn. Gatunki 13 47. PN-92/H-87051 Stopy miedzi do przerbki plastycznej. Stopy miedzi z aluminium. Gatunki 13 48. PN-92/H-87060 Stopy miedzi do przerbki plastycznej. Specjalne stopy miedzi. Gatunki 13 49. PN-79/H-88026 Stopy aluminium do przerbki plastycznej. Gatunki 14 50. PN-76/H-88027 Odlewnicze stopy aluminium. Gatunki 14 51. PN-82/H-87111 Stopy oyskowe cyny i oowiu 15 52. PN-80/H-87102 Odlewnicze stopy cynku. Gatunki 15 53. BN-81/1137-01 oyska lizgowe. Tamy dwuwarstwowe stal - brz 15

ATLAS METALOGRAFICZNY STRUKTUR metali i stopw przedstawionych w skrypcie

Odczynniki do ujawniania mikrostruktury Nazwa (symbol) Nital Skad 15 cm3 kwasu azotowego 100 cm3 alkoholu etylowego 25 g wodorotlenku sodu 2 g kwasu pikrynowego 75 cm3 wody destylowanej 30 cm3 octanu metylu 10 cm3 ciekego bromu 8 cm3 kwasu azotowego 4 cm3 kwasu fluorowodorowego 100 cm3 wody destylowanej 4 g kwasu pikrynowego 1 cm3 kwasu solnego 100 cm3 alkoholu etylowego 40 cm3 kwasu solnego 30 cm3 kwasu azotowego 40 cm3 wody destylowanej 5 g chlorku elazowego 10 cm3 kwasu solnego 100 cm3 alkoholu etylowego Zastosowanie elazo i jego stopy (odczynnik uniwersalny). Stopy oyskowe cyny i oowiu Stale wglowe nadeutektoidalne eliwa Stale odporne na korozj austenityczne, aroodporne austenityczne, staliwa manganowe odporne na cieranie Stale odporne na korozj martenzytyczne

Pikrynian sodu

CH3CO2CH3-Br HNO3-HF

C6H2(NO2)3OH-HCl

HCl-HNO3

Stale odporne na korozj ferrytyczne, aroodporne ferrytyczne Stopy miedzi, stale martenzytyczne starzone, stale zaworowe ulepszane cieplnie

FeCl3-HCl

H3PO4

25 cm3 kwasu ortofosforowego Stopy aluminium 75 cm3 wody destylowanej

259
Fotografie do rozdziau 3. Badania metalograficzne

F o t 3.1. l,5 bez trawienia Blacha ze stali gatunku 08H18N10T: powierzchnia z poprzecznymi odciskami i drobnymi, wzdunymi pkniciami

Fot 3.2. l,5 bez trawienia Blacha ze stali gatunku 08H18N10T: powierzchnia o duej chropowatoci

Fot 3.3. 2 bez trawienia Blacha ze stali gatunku 08H18N10T: lady szlifowania naprawczego, nieusunita uska

Fot 3.4. 0,75 bez trawienia Blacha ze stali gatunku 08H18N10T: drobne uski oraz zacieki produktw korozji

260

Fot. 3.5. 3,5 bez trawienia Przeom plastyczny. Prbka udarnociowa. Stal 18G2ANb

Fot 3.6. 3,5 bez trawienia Przeom kruchy. Prbka udarnociowa. Stal 18G2ANb

Fot 3.7. 5 bez trawienia Przeom zmczeniowy. opatka wirnikowa turbiny. Stal 1H13

261
a) b) c) d)

Fot.3.8. 0,03 bez trawienia Przekrj 5-tonowego wlewka stali nieuspokojonej: a) - przekrj poduny, b - przekroje poprze czne w 1/4, 1/2 i 3/4 wysokoci wlewka, c - odbitki Baumana z przekrojw poprzecznych, d - odbitka Baumana z przekroju podunego. Na odbitce Baumana zaciemnienia przedstawiaj miejsca bogate w siark

Fot 3.9. l,5 odc. Oberhorffera Miejsca o rnej zawartoci fosforu we wlewku staliwnym ujawnione za pomoc odczynnika Oberhorffera. Widoczna jest struktura odlewu: strefa ziarn zamroonych (rwnolege pasma przy brzegu), strefa krysztaw supkowych i w prawym, dolnym rogu, strefa krysztaw rwnoosiowych

Fot 3.10. 0,3 odcz. Jacewicza Poduny przekrj kutego haka stalowego: struktura wknista, otwr uzyskany przez przebijanie na gorco

262

Fot.3.11. 4 odcz. Adlera Struktura zcza spawanego; wyranie uwidaczniaj si: strefa spoiny, strefa wpywu ciepa (zaciemniona), materia rodzimy; spoina wielowarstwowa

Fot. 3.12. 80 bez trawienia Wtrcenia niemetaliczne w stali zwykej jakoci. Strzak zaznaczono wtrcenia siarczkw

Fot.3.13. 150 bez trawienia Przekrj poprzeczny blachy gatunku 08H18N10T: widoczne uski i skupiska acuszkowatych wydziele wgloazotkw tytanu

263

F o t 3.14. 400 Nital Stal 15H: struktura o rnej wielkoci ziarn

Fot 3.15. 150 HNO3-HF Pknicia korozji napreniowej w stali gatunku 08H18N10T

Fot 3.16. 150 HNO3-HF Obraz uski na przekroju poprzecznym blachy ze stali gatunku 08H18N10T: pkniecie gwne oraz drobne pknicia przy powierzchni

Fot 3.17. 150 HNO3-HF Odksztacenie plastyczne warstwy wierzchniej blachy ze stali gatunku 08H18N10T w wyniku szlifowania

264

Fot. 3.18.

100 Stal 45: warstwa odwglona

Nital

Fot 3.19. 200 Nital Wytrawiony element A (ziarna) struktury stali N12

Fot 3.20 200 Pikrynian sodu Wytrawiony element (siatka na granicach ziarn) struktury stali N12

265
Fotografie do rozdziau 4. Ukad rwnowagi fazowej Fe-Fe3C

F o t . 4.1. 200 Nital elazo techniczne czyste (Amco) o zawartoci 0,01% C: ziarna ferrytu rnej wielkoci o nieprostoliniowych granicach z cementytem trzeciorzdowym

Fot. 4.2 75 Nital Stop elaza z wglem o zawartoci 0,2% C (stal gat. 20); perlit z ferrytem (biay) w postaci ziarnistej

F o t . 4.3. 75 Nital Stop elaza z wglem o zawartoci 0,6% C (stal gat. 60): ferryt (biay) w postaci siatki dookoa ziarn perlitu

Fot. 4.4. 75 Nital Stop elaza z wglem o zawartoci 0,4% C (stal gat. 40): perlit z ferrytem (biay) w postaci iglastych krysztaw

266

F o t . 4.5. 75 Nital Stop elaza z wglem o zawartoci 0,15%C (stal gat. 15): ferryt (biae ziarna) z perlitem (czarne ziarna) w ukadzie pasmowym

Fot. 4.6. 75 Nital Stop elaza z wglem o zawartoci ok. 2,5 %C (eliwo biae): na tle ledeburytu przemienionego jasne igy cementytu pierwotnego

Fot. 4.7. 200 Nital Stop elaza z wglem o zawartoci 1,1%C (Stal gat. N11): perlit z bia siatk cementytu wtrnego

Fot. 4.8. 200 Nital Stop elaza z wglem o zawartoci ok. 0,8 %C (stal gat. N8): widoczna pytkowa budowa perlitu oraz rny stopie dyspersji pytek w poszczeglnych ziarnach

267

F o t . 4.9. 75 Nital Stop elaza z wglem o zawartoci ok. 4,3%C (eliwo biae eutektyczne): ledeburyt przemieniony (pola kropkowane) o budowie dendrytycznej i lady cementytu wtrnego (biaa siatka)

Fot. 4.10. 75 Nital Stop elaza z wglem o zawartoci ok. 3,6%C (eliwo biae podeutektyczne): perlit (ciemny), cementyt wtrny (biay) i ledeburyt przemieniony (biae pola pokryte ciemnymi kropkami) w ukadzie dendrytycznym

F o t . 4.11.

250 Szczeg fotografii 4.10

Nital

268
Fotografie do rozdziau 5. eliwa

Fot. 5.1. 200 Nital eliwo biae podeutektyczne: kropkowany ledeburyt przemieniony oraz due, ciemne pola perlitu i jasne wydzielenia cementytu wtrnego

F o t . 5.2. 300 Nital Osnowa perlityczna z czarnymi wydzieleniami grafitu patkowego w eliwie szarym 21300

Fot. 5.3. 200 Nital Osnowa ferrytyczno-perlityczna (biae i szare ziarna) z czarnymi wydzieleniami grafitu patkowego w eliwie szarym Z1200

F o t . 5.4. 200 Nital Osnowa ferrytyczna (biae ziarna) z czarnymi wydzieleniami grafitu kulkowego w eliwie sferoidalnym Zs40012

269

F o t . 5.5. 100 bez trawienia Grafit patkowy gruby, prosty o rwnomiernym rozmieszczeniu w eliwie szarym Z1200

Fot. 5.6. 100 bez trawienia Grafit patkowy drobny o rozmieszczeniu rozetkowym w eliwie szarym Z1300

F o t . 5.7. 150 CH 3 CH 2 CH 3 -Br Grafit patkowy o uoeniu rozetkowym. Osnowa zostaa wytrawiona w celu ukazania ksztatu przestrzennego grafitu. Mikrofotografia wykonana na mikroskopie skaningowym

Fot. 5.8. 100 bez trawienia Grafit postrzpiony (wgiel arzenia) w eliwie cigliwym czarnym 3006

270

Fot. 5.9. 150 bez trawienia Grafit kulkowy (sferoidalny) w eliwie sferoidalnym Zs40015

Fot. 5.10. 450 CH 3 CO 2 CH 3 -Br Grafit kulkowy. Osnowa zostaa wytrawiona dla ukazania ksztatu przestrzennego grafitu. Mikrofotografia wykonana na mikroskopie skaningowym

Fot. 5.11. 300 Nital Potrjna eutektyka fosforowa (biaa) na tle osnowy perlitycznej w eliwie szarym Z1300

F o t . 5.12. 200 Nital Potrjna eutektyka fosforowa (biaa) w postaci siatki na tle perlitu w eliwie szarym Z1300

271

F o t . 5.13. 200 Nital eliwo sferoidalne Zs60003: kuliste wydzielenia grafitu w otoczce ziarn ferrytu na tle perlitu

Fot. 5.14. 200 Nital eliwo cigliwe czarne 3006: wydzielenia wgla arzenia na tle jasnych ziarn ferrytu

F o t . 5.15. 200 Nital eliwo cigliwe perlityczne 4 0 - 0 6 : wydzielenia wgla arzenia w otoczce ziarn ferrytu na tle osnowy perlitycznej

272

Fot. 5.16. 200 Nital eliwo cigliwe biae W 35-04: zrnicowana struktura na przekroju odlewu. W zewntrznej warstwie ferryt, gbiej ferryt z wglem arzenia, w rdzeniu perlit z wglem arzenia

Fotografie do rozdziau 6. Stale wglowe wyarzone

Fot. 6.1. 150 Nital Struktura stali N12 po wyarzaniu normalizujcym: biaa siatka cementytutu wtrnego na granicach ziarn ciemnego perlitu

F o t . 6.2. 400 Nital Struktura stali 12 po wyarzaniu zmikczajcym: sferoidyt - kulki cementytu rozoone rwnomiernie na jasnym tle ferrytu o niewidocznych granicach ziarn

273

Fot. 63. 150 Nital Struktura staliwa L500 w stanie lanym: ferryt (jasny) + perlit (ciemny), widoczny ukad Widmannstttena charakterystyczny dla materiaw przegrzanych

Fotografie do rozdziau 7. Hartowanie i odpuszczanie stali wglowych

Fot. 7.1. 200 Nital Stal wglowa eutektoidalna, austenityzowana w 770C, chodzona izotermicznie do: a) 700C - may stopie przechodzenia - perlit grubodyspersyjny, b) 650oC - duy stopie przechodzenia - perlit drobnodyspersyjny

274

Fot. 12 400 Nital Stal wglowa podeutektoidalna gat. 45, chodzona z temperatury austenityzowania z szybkoci wiksz od krytycznej (w wodzie): martenzyt drobnoiglasty

Fot. 7.3. 200 Nital Stal wglowa podeutektoidalna gat. 45, austenityzowana w 1000C, chodzona z szybkoci wiksz od krytycznej (w wodzie): martenzyt gruboiglasty

Fot. 7.4. 200 Nital Stal wglowa podeutektoidalna gat. 45, hartowana izotermicznie w 450C: bainit grny - pierzasty

Fot. 7.5. 200 Nital Stal wglowa podeutektoidalna gat. 45, hartowana izotermicznie w 350oC: bainit dolny - iglasty

275

F o t . 7.6. 400 Nital Stal wglowa nadeutektoidalna gat. N12, hartowana z 770C w wodzie: jasny, kulkowy cementyt wtrny na tle drobnoiglastego martenzytu

Fot. 7.7. 200 Nital Stal podeutektoidalna hartowana z za niskiej temperatury, z zakresu pomidzy Ac1 i Ac3 z szybkoci wiksz od krytycznej: jasne ziarna ferrytu i martenzyt iglasty

F o t . 7.8. 250 Nital Stal podeutektoidalna gat. 45, hartowana z szybkoci nieco mniejsz od krytycznej: martenzyt iglasty z ciemn siatk perlitu drobnego

Fot. 7.9. 500 Nital Stal podeutektoidalna gat. 45, hartowana z 830C w wodzie i odpuszczona w 580C: sorbit - mieszanina bardzo drobnych wydziele cementytu w osnowie ferrytu

276
Fotografie do rozdziau 9. Stale stopowe konstrukcyjne

F o t . 9.1. 200 Nital Stal konstrukcyjna niskostopowa o podwyszonej wytrzymaoci (PW) gat. 15G2ANb: drobnoziarnista struktura ferrytyczno perlityczna o zaznaczonej pasmowoci

Fot. 9.2. 200 Nital Stal stopowa do ulepszania cieplnego gat. 40H, hartowana z 850C w oleju i odpuszczona w 500oC: sorbit - mieszanina ferrytu stopowego z bardzo drobnymi wglikami

Fot. 9.3. 200 Nital Stal sprynowa gat. 50S2, hartowana z 870C w oleju i odpuszczona w 480C: martenzyt odpuszczony

Fot. 9.4. 400 Nital Stal na oyska toczne gat. H15, hartowana z 820C w oleju i odpuszczona w 160C: drobnoiglasty, ciemny martenzyt odpuszczony z jasnymi, drobnymi kulkowymi wglikami

277
Fotografie do rozdziau 10. Stale stopowe o szczeglnych waciwociach

F o t . 10.1. 150 HCl-HNO 3 Stal nierdzewna klasy ferrytycznej gat. OH17T, wyarzona w 800C: ziarna ferrytu chromowego o zrnicowanym odcieniu wywoanym rn orientacj krysztaw, drobne wydzielenia wglikw tytanu

Fot. 10.2. 150 C 6 H 2 (NO 2 ) 3 OH-HCl Stal nierdzewna klasy martenzytyeznej gat. 2H13, hartowana z 950C w powietrzu: martenzyt stopowy

F o t . 10.3. 150 HNO 3 -HF Stal kwasoodporna klasy austenitycznej gat. 1H18N9 przesycona z 1050oC w wodzie: rwnoosiowe, jasne ziarna austenitu o prostoliniowych granicach, z charakterystycznymi utworami bliniaczymi

278

Fot. 10.4. 200 HNO 3 -HF Uszkodzenia korozyjne stali austenitycznych: a) korozja werowa, b) korozja midzykrystaliczna, c) korozja napreniowa

279

F o t . 10.5. 150 HCl-HNO 3 Stal aroodporna klasy ferrytycznej gat. H25T: gruboziarnisty ferryt stopowy z wydzieleniami wglika M 6 C

Fot. 10.6. 150 HNO 3 -HF Stal arowytrzymaa klasy austenitycznej gat. H25N20: gruboziarnisty austenit o prostoliniowych granicach z utworami bliniaczymi

Fot. 10.7. 400 FeCl3-HCl Stal zaworowa gat. H9S2, hartowana z 1050C w oleju i odpuszczona w 700oC: sorbit - mieszanina ferrytu stopowego i wglikw chromu Cr 23 C 6 i Cr 3 C 7 . W ukadzie wglikw widoczne lady budowy martenzytycznej

Fot. 10.8. 150 HNO 3 -HF Staliwo manganowe gat. L120G13 (staliwo Hadfielda) poddane silnym naciskom powierzchniowym: w ziarnach austenitu warstwy wierzchniej liczne ukady rwnolegych linii polizgu

280

Fot. 10.9. 150 FeCl 3 -HCl Stal maraging" (martenzytyczna starzona) hartowana z 850C w powietrzu i starzona w 500C: martenzyt listwowy z podmikroskopowymi wydzieleniami faz midzymetalicznych, jak: Ni 3 Ti, Ni 3 Mo, (Fe3Ni)2Mo

Fotografie do rozdziau 11. Stale narzdziowe

Fot.11.1 400 Nital Stal narzdziowa wglowa gat. N10E zahartowana z temperatury 760C w wodzie: ciemny drobnoiglasty martenzyt z jasnymi drobnymi kulkami cementytu wtrnego. Pknicie hartownicze

281

Fot. 11.2. 400 FeCl3-HCl Stal narzdziowa stopowa do pracy na zimno gat. NC10, hartowane z temperatury 980C w oleju i odpuszczona w 150C: ciemny martenzyt odpuszczony z austenitem szcztkowym i jasnymi bardzo drobnymi kulkami wglikw wtrnych oraz jasnymi, duymi wglikami pierwotnymi: a) rozoonymi do rwnomiernie, b) w ukadzie pasmowym, niekorzystnym

Fot. 11.3. 400 FeCl3-HCl Stal szybkotnca gat. SW18 w stanie wyarzonym: mocno wytrawiony ferryt stopowy (ciemne to) i biae sferoidalne wgliki pierwotne (due) i wtrne (drobne)

Fot. 11.4. 400 FeCl3-HCl Stal szybkotnca gat. SW18 po hartowaniu z 1280C w oleju: jasne, wieloboczne ziarna martenzytu skrytoiglastego z austenitem szcztkowym, na tle ziarn jasne czstki wglikw pierwotnych

282

Fot. 11.5. 400 FeCl3-HCl Stal szybkotnca gat. SW18 zahartowana z 1280C w oleju i odpuszczona w temperaturze 550C; ciemne igy martenzytu oraz jasne ziarna austenitu szcztkowego i jasne wgliki pierwotne w ukadzie pasmowym

Fot. 11.6. 400 FeCl 3 -HCl Stal szybkotnca gat. SW18 zahartowana i dwukrotnie odpuszczona w temperaturze 550oC ciemny martenzyt odpuszczony, lady austenitu szcztkowego, jasne wgliki pierwotne w ukadzie pasmowym

Fotografie do rozdziau 12. Obrbka cieplno-chemiczna stali

Fot. 12.1. 100 Nital Warstwa nawglona w stali 15HGM. Strefy: 1 - nadeutektoidalna (perlit + Fe 3 C II ), 2 eutektoidalna (perlit), 3 - podeutektoidalna (perlit + ferryt)

283

Fot.11.2. 100 Nital Warstwa nawglona i zahartowana w stali 15HGM. Strefy: 1 - martenzyt wysokowglowy + austenit szcztkowy, 2 - martenzyt niskowglowy

Fot.12.3. 100 Nital Warstwa azotowania w stali 38HMJ po azotowaniu utwardzajcym. Strefy: 1 - faza ', 2 - (' + sorbit), 3 - rdze (sorbit)

284
Fotografie do rozdziau 13. Stopy miedzi

Fot. 13.1. 100 FeCl 3 -HCl Dendrytyczna struktura roztworu w mosidzu CuZn30, po odlaniu

Fot. 13.2. 100 FeCl 3 -HCl Mosidz CuZn30 wyarzony ujednoradniajco po odlaniu: ziarna roztworu rnym stopniu zaciemnienia. Ciemne punkty - wtrcenia niemetaliczne i lady segregacji dendrytycznej

Fot. 13.3. 200 FeCl3-HCl Mosidz CuZn30 po przerbce plastycznej i rekrystalizacji: rwnoosiowe ziarna roztworu z utworami bliniaczymi

Fot. 13.4. 200 FeCl 3 -HCl Mosidz CuZn40 po odlaniu: na ciemnym tle fazy ' jasne igy fazy

285

F o t . 13.5. 200 FeCl 3 -HCl Mosidz CuZn40 po przerbce plastycznej na gorco: jasne ziarna fazy i ciemne fazy ' o budowie komrkowej

Fot. 13.6. 200 FeCl3-HCl Mosidz MM55; ziarna fazy ' rnym stopniu zaciemnienia. Na ich tle jasne iglaste ziarna fazy oraz ciemne wydzielenia fazy bogatej w elazo, wskazane strzakami

F o t . 13.7. 200 FeCl3-HCl Dendrytyczna struktura roztworu w brzie cynowym CuSn6, po odlaniu

Fot. 13.8. 200 FeCl3-HCl Brz cynowy CuSn10 po odlaniu: roztwr z segregacj dendrytyczna, eutektoid (+) wskazany strzakami, ciemne pory

286

Fot. 13.9. 200 FeCl3-HCl Brz aluminiowy CuA15 po odlaniu: roztwr ze ladami segregacji dendrytycznej. May stopie segregacji potwierdzony jest niewielkimi rnicami wielkoci mikroodciskw twardoci

Fot. 13.10. 100 FeCl 3 -HCl Brz aluminiowy CuA110Fe3Mn2 po odlaniu: jasne ziarna roztworu na tle ciemnego eutektoidu (+2) oraz drobne wydzielenia fazy bogatej w elazo

Fot. 13.11. 200 FeCl3-HCl Brz aluminiowy CuA110Fe3Mn2 po zahartowaniu: mieszanina faz ' i '2 o iglastym wygldzie przypominajcym martenzyt w stali

Fot. 13.12. 200 bez trawienia Brz cynowo-oowiowy CuSn10Pb10: ciemne wydzielenia oowiu

287

Fot. 13.13. 200 FeCl3-HCl Brz CuA110Fe3Mn2 przerobiony plastycznie na gorco: jasne ziarna fazy i ciemne eutektoidu (+2) o budowie komrkowej. Drobne wydzielenia fazy bogatej w elazo s przy zastosowanym powikszeniu niewidoczne

Fot. 13.14. 300 FeCl3-HCl Mosidz CuZn30 po przerbce plastycznej na zimno: wyduone ziarna roztworu z pasmami polizgw

Fotografie do rozdziau 14. Stopy aluminium

Fot. 14.1. 100 bez trawienia Silumin eutektyczny AK12: gruboziarnista eutektyka zoona z iglastych ziaren Si i roztworu (biae to)

Fot. 14.2. 200 bez trawienia Silumin nadeutektyczny AK20% pierwotne krysztay Si na tle gruboziarnistej eutektyki

288

Fot. 14.3. 100 bez trawienia Silumin eutektyczny AK12 Stop modyfikowany: pierwotne krysztay roztworu ukadzie dendrytycznym na tle drobnoziarnistej eutektyki

Fot. 14.4.

100 Stop PA38 przesycony

H3PO4

Fot. 14.5.

100 Stop PA38 przesycony i starzony (w temp. 120C)

H3PO4

289
Fotografie do rozdziau 15. Stopy oyskowe

F o t 15.1. 100 Nital Stop oyskowy 89: Faza midzymetaliczna cyny z miedzi (Cu6Sn5) pod postaci jasnych wyduonych krysztaw na tle ciemnego roztworu potrjnego Cu i Sb w cynie ()

Fot. 15.2. 50 Nital Stop oyskowy 83: Na tle ciemnego roztworu potrjnego Cu i Sb w cynie (a), jasne krysztay faz midzymetalicznych (SbSn) i (Cu6Sn5). Prbka studzona w otwartym piecu. Struktura gruboziarnista

F o t 15.3. 50 Nital Stop oyskowy 83: Prbka studzona w wodzie. Struktura drobnoziarnista

Fot. 15.4. 200 Nital Stop oyskowy 16: Jasne krysztay fazy midzymetalicznej SbSn (w postaci figur geometrycznych - kwadratw, trjktw...) i Cu2Sb (w postaci igie) na tle roztworu potrjnego Sn i Sb w Pb

290

Fot. 15.5. 100 Nital Stop oyskowy 16: Niejednorodna struktura o wyranej likwacji ciarowej krysztaw fazy midzymetalicznej SbSn

Fot 15.6. 100 bez trawienia Brz oowiowy spiekany BO30L: Ziarna miedzi (to jasne) i oowiu (to ciemne) rozmieszczone w strukturze rwnomiernie

291

Fot 15.7. 250 Nital Panewka warstwowa: Pierwsza warstewka - stop oyskowy cynowy (83), nastpna warstwa brzu oowiowego oraz korpus panewki - stal niskowglowa