2

Zbignjev Beinski
VELIKI PROMAAJ: roenje i kraj komunizma u XX vijeku

3 Edicija VizArt Preveo: Boro Pekovi Recenzent: dr Neboja Vuini

Zbignjev BEINSKI

VELIKI PROMAAJ
ROENJE I KRAJ KOMUNIZMA U XX VIJEKU

preveo sa engleskog

Boro Pekovi

VizArt Podgorica 2001

Naslov originala: Zbigniew Brzezinski Grand failure: the birth and death of communism in twentieth century Izdava: Scribners&Sons, New-York, 1989

Za gu Emili Bene

SADRAJ
Nap om ena aut o ra i i z raz i z a hv al no s t i Uvod 10 11 18 21 24 31 36 42 46 52 70 75 79 84 87 93 100 103 107 111 115 122

I VELIKI PROMAAJ
1 2 3 4 Nasljee lenjinizma Slom staljinizma Stagnirajui staljinizam Paradoks reforme

II S OVJ ETS KI R A S KO L
5 Od vizije do revizionizma 6 Deset pokretakih s ila raskola 7 R az v o j i l i r as p a d k o m u ni z m a

III O D B A C I V A N J E O R G A N A
8 9 10 11 12 Ideoloko presaivanje i preoblikovanje Samoosloboenje poljskog drutva Od drutvene solidarnosti do politikog pluralizma N a s t u p a j u i r e g i o n al n i n em i r Uanenje imperije

IV K O M E R C I J A L N I K O M U N I Z A M
13 14 15 16 Dva kineska pokuaja trojnih reformi Politiki sukob i nastanak reforme Reformska strategija i ideoloka fleksibilnost Prava kulturna revolucija

129 V DISKREDITOVANA PRAKSA 17 O d r e v o l u c i o n a r n e K o m i n t e r n e d o g o d i n j e g z a s j e d a n j a 1 3 3

9 18 I r e l e v a n t n o s t p o l i t i k e u r a z v i j e n o m s v i j e t u 19 D r u t v e n o - e k o n o m s k i n e u s p j e h u z e m l j a m a u r a z v o j u 20 G l o b a l n a i d e o l o k a d e z i n t e g r a c i j a 138 144 153 156 159 162 167 172 177

VI A G O N I J A K O M U N I Z M A
21 22 23 24 Opta kriza Istorijsko svjedoanstvo Izgledi za budunost Post-komunizam Dodatak: Tabele

10

NAPOMENA AUTORA I IZRAZI ZAHVALNOSTI

Ova knjiga je zavrena avgusta 1988. godine. S obzirom na ubrzanje istorijskog raspada komunizma, vjerovatno je da e se zbiti dalji vani dogaaji prije nego ona dopre do italaca. Vaskrsavanje nacionalizma u Istonoj Evropi i unutar Sovjetskog Saveza postavlja osobeni razvojni izazov pred komunistiki sistem kakav smo znali. Uprkos svemu, vjerujem da e istorijska graa obraena u njoj izdrati probu vremena i pruiti itaocima korisno orue za razumijevanje onoga to se dogaa unutar sve uskomjeanijeg Komunistikog svijeta. Ona predstavlja, u izvjesnom pogledu, povratak na neka pitanja koja sam postavio prije gotovo trideset godina u svojoj knjizi Sovjetski blok: jedinstvo i sukob. U ovoj knjizi tvrdio sam tada nasuprot vladujuem shvatanju - da su snage sukoba poele sve vie da se afirmiu nad elementima jedinstva u svijetu kojim su dominirali Sovjeti. Gotovo deceniju kasnije, u djelu naslovljenom Izmeu dva doba, naveo sam da Sjedinjene Drave uranjaju u novo tehnotronsko doba a da e Sovjetski Savez zaostati, ideoloki i sistemski zaglibljen u industrijskoj fazi svog razvoja. Ova teza je i tada bila predmet polemike. U ovoj knjizi predviam moguu smrt komunizma - unutar istorijski sagledivog perioda - kao to je ovaj vijek to poeo da spoznaje. U ovom nastojanju sam koristio pomo nekoliko kljunih saradnika. Kao i u sluaju moje dvije posljednje knjige, moj izvrni asistent, ga Trudi Verner mi je - umjenim upravljanjem mojim poslovima i dovoenjem u red razliitih zahtjeva moga vremena - omoguila da se usredsredim na dovrenje ove knjige. G. Martin Strmecki, moj saradnik-istraiva, upravljao je pomonim istraivanjima i postigao neprocjenjiv doprinos u procjeni i redigovanju mojih nacrta. Oboma dugujem veliku zahvalnost, to sa zadovoljstvom priznajem. Martinu je uz to pomagalo vie saradnika (Sisilia Pulido, Sindi Arends, Bet Smit i Kortni Nemirov), pa se i njima zahvaljujem. G. Robert Stjuart iz Skribnerza me je hrabrio u ovom poduhvatu, vjeto redigovao ovu knjigu i pomogao mi da uobliim njenu konanu organizacionu strukturu. Ga Liona ekter, moj agent, povezala me je sa Skribnerovima i s njima vrlo vjeto pregovarala, to je omoguilo objavljivanje ove knjige. Konano, dugujem jo dva posebna izraza zahvalnosti. Kao i uvijek, moj najbolji i najei kritiar je bila moja ena, Muka. to je jo vanije, ona me je hrabrila da napiem ovu knjigu - a moje pisanje je bilo olakano mojim preobraenjem u korisnika Mekintoa, to je najednom spisateljsku muku pretvorilo u tehnoloki divnu pustolovinu. Zbignjev Beinski Nordern Harbor, Mejn 31. avgust 1988. godine

11

UVOD
Ovo je knjiga o zavrnoj krizi komunizma. Ona opisuje i analizira postepeno propadanje i produbljivanje agonije kako njegovog sistema tako i njegovog uenja. Ona zakljuuje da e u narednom stoljeu nepovratni istorijski zalazak komunizma uiniti i njegovu praksu i njegovo uenje potpuno nebitnim za ljudski rod. Napredujui jedino tamo gdje odustaje od svoje sutine, a ipak formalno zadravajui neka od svojih spoljnih obiljeja, komunizam e biti upamen kao najneobinije politiko i intelektualno zastranjenje dvadesetog vijeka. Sadraj knjige je iznesen u est djelova. U prvom se dokazuje da je klju za istorijsku tragediju komunizma politiki i drutveno-ekonomski promaaj sovjetskog sistema. U drugom se dublje istrauju aktuelni sovjetski pokuaji da se reformie i revitalizuje taj sistem i zakljuuje da je uspjeh manje vjerovatan nego nastavak unutranjeg propadanja ili metea. U treem se istrauju drutvene i politike posljedice nametanja komunizma Istonoj Evropi i dokazuje da je ta oblast, predvoena samooslobaanjem poljskog drutva, zapoela proces odbacivanja svojih od Sovjeta nametnutih komunistikih sistema. U etvrtom se istrauje kinesko iskustvo sa komunizmom vlastite izrade i zakljuuje da su izgledi na uspjeh onoliko vei koliko njene voe odustaju od ustanovljenih uenja. Peti dio rasvjetljava ideoloko i politiko opadanje meunarodne privlanosti Komunizma. U estom i zavrnom dijelu otvorenije se razmatra zavrna agonija komunizma i vjerovatna pojava post-komunizma. Komunistika dominacija tokom najveeg dijela istorije dvadesetog vijeka bila je duboko ukorijenjena u njenoj ulozi prikladne grandiozne simplifikacije. Locirajui izvore svih zala u instituciji privatne svojine, on je pretpostavio da e ukidanje svojine omoguiti postizanje istinske pravde i savrenstva ljudske prirode. Ovo obeanje je osvojilo povjerenje i podstaklo nade stotina miliona ljudi. Ono je psiholoki tako dobro pristajalo osjeanjima upravo probuenih politikih masa. U tom smislu postoje neke slinosti sa privlanou velikih religija, od kojih je svaka obezbjeivala najspretnije objanjenje smisla ljudskog ivota. Upravo su sveukupnost i istovremena jednostavnost ti koji su bili tako oaravajui, tako uvjerljiv i tako vrst putokaz za pregornu akciju. Kao i velike religije, komunistiko uenje je nudilo vie slojeva analize, idui od najjednostavnijih objanjenja do prilino sloenih filozofskih pojmova. Polupismene ljude je bilo dovoljno nauiti da je itav ivot odreen klasnom borbom i da e komunistiko drutvo ostvariti dravu drutvenog blagostanja. Sa psiholokog stanovita potlaenih ljudi poseban razlog zadovoljstva bilo je brutalno nasilje protiv neprijatelja naroda, koji su u prethodnom sistemu raspolagali velikim materijalnim bogatsvom, a sada su sa uivanjem poniavani, ugnjetavani i unitavani. Ali komunizam nije bio samo strastveni odgovor na duboko doivljena nespokojstva ili samo umiljenu vjeru koju je podstakla klasna mrnja. On je takoe bio i lako razumljiv sistem miljenja koji prividno obezbjeuje jedinstven uvid u budunost, kao i u prolost. On je zadovoljavao udnju novoopismenjenih segmenata drutva za dubljim razumijevanjem svijeta koji ga okruuje. Tako se, duhovno profinjenijim ljudima, inilo da marksistika teorija obezbjeuje klju za razumijevanje ljudske istorije, analitiko orue za procjenu dinamike drutvenih i politikih promjena, sloeno tumaenje ekonomskog ivota i itav niz uvida u drutvene pobude. inilo se da je koncept istorijske dijalektike bio vrlo korisno sredstvo za

12 hvatanje u kotac s protivrjenostima zbilje. U isto vrijeme, naglasak stavljen na politiku akciju da se podri spasonosna revolucija, sveobuhvatnu dravnu kontrolu da bi se postiglo planirano pravedno drutvo, upuivan je posebno intelektualcima eljnim akcije, prividno zasnovane na razumu. Komunizam se tako obraao i priprostim i kultivisanim ljudima na isti nain. Svakom od njih je pruao osjeaj usmjerenosti, zadovoljavajue objanjenje i moralno opravdanje. inio je da najednom njegovi poklonici osjeaju da su pravedni, besprekorni i samosvjesni. Nita nije preputao sluaju. On se izdavao istovremeno i za filozofiju i za nauku. Na bilo kom linom nivou duhovne usavrenosti, ili njenog pomanjkanja, on je obezbjeivao odgovarajui putokaz, istorijsku utjehu i - iznad svega - pretjeranu simplifikaciju onoga to moe da se postigne kroz neposrednu politiku akciju. Uz to, kombinujui strast i razum, komunistika doktrina je bila u stanju da presudno utie na dva glavna izvora ljudskog ponaanja. Politika strast moe da bude pretvorena u ogromnu politiku mo. Razum je privuen idejom o drutvenom upravljanju, a drutveno upravljanje je polazna taka za mobilizaciju politikog uticaja. Zajedno, oni su stvorili stranu koncentraciju dravne moi koja je postala najoitija karakteristika komunizma. Dvadeseti vijek tako postaje vijek Drave. To je u velikoj mjeri bio neoekivan razvoj. Zaista, niko od javnih autoriteta nije predviao da e gledita koja je iznio njemako-jevrejski emigrant bibliotekar, a koja je na prelazu u novi vijek tako oduevljeno prihvatio opskurni ruski politiki pamfletist, postati uenje koje je zadivilo stoljee. Ni u Americi ni u Evropi nijesu pomiljali da postoje izgledi za bilo kakvu ozbiljnu prijetnju prirodi postojeeg sistema. Filozofska sidrita postojeeg stanja su uglavnom smatrana za vrsta, pa ak i neizmjenjiva. Kao to se moglo oekivati, 1. januar 1900. je svuda bio doekan poplavom predvianja u vezi s izgledima posljednjeg stoljea drugog milenijuma. Prirodno, predvianja su bila arolika. Sve u svemu, preovlaujui ton koji se uo povodom smjene vjekova, u vodeim asopisima i meu zapadnim dravnicima, bio je pun samohvale. Zadovoljstvo postojeim stanjem, gotovo opojno velianje zbog sveopteg napretka i - u sluaju Amerike - uvjerljivog oekivanja rastue ekonomske i politike moi, sve je proimalo. Njujork tajms je, u svom Poslovnom pregledu od 1. januara 1900, objavio da je ostvaren napredak u svakoj grani industrije u Sjedinjenim Dravama. Zemljoradnici su doivjeli neuobiajen uspjeh, kao i radnici u rudnicima, mlinovima i radionicama. Svoju dijagnozu je zakljuio izjavom da se u Americi, moe oekivati neogranien prosperitet u vremenu koje je pred nama, inei nas vodeom nacijom u svijetu. Otprilike ista tema je preovlaivala u izjavama predsjednika Vilijema Mekinlija, 3. decembra 1900, i Teodora Ruzvelta, 2. decembra 1902, na proslavi dravnog ujedinjenja. Ali Ruzvelt je primijetio i da postoje brojni problemi s kojima moramo da se suoimo na poetku dvadesetog vijeka - ozbiljni problemi napolju i jo ozbiljniji kod kue. Takoe, neprestano je ponavljao da nikada ranije na narod nije ivio u tako velikom blagostanju kao sada... Naravno, kako su okolnosti bile naklonjene rastu mnogo ega to je bilo dobro, tako su pogodovale i rastu onoga to je bilo zlo... Zla su stvarnost i neka od njih nam prijete, ali ona nijesu iznikla iz bijede i dekadencije, ve iz napretka. Takva raspoloenja su odzvanjala po novinskim uvodnicima. Vjera u demokratiju i povjerenje u Ameriku su poistovjeivani. Nortameriken rivju se, u lanku naslovljenom Misao vodilja Dvadesetog vijeka, usredsrijedila na pitanje budunosti demokratije i samouvjereno tvrdila: Moramo slijediti Ameriku, i samo Ameriku... To je pitanje iji znaaj, za budunost ovjeanstva, ne moe biti preuvelian. Moda je to korisno za demokratiju. I moda presudno! Voington post je 1. januara 1900. pozdravio novo stoljee trijumfalnom reafirmacijom amerike

13 misije u njenim prekomorskim imperijalnim posjedima, dodajui radosno, oni su nai, a svaka pria o anti-ekspanzionizmu je nitavna poput klepetanja svraka. Na evropskom kontinentu, raspoloenje je bilo jednako uvjerljivo, pogled na budunost jednako povoljan. U Velikoj Britaniji, saoptenje koje je dao London tajms (poeljevi tanije dobrodolicu novom stoljeu, 1. januara 1901. godine) odisalo je optimistikim ovinizmom: Imamo razloga da vjerujemo da e Engleska sa svojim sinovima izai kao pobjednik iz iskuenja na kraju Dvadesetog kao i na kraju Devetnaestog vijeka i da e, u vremenu koje nastupa, ujedinjeni kao Carski narod, ivjeti i napredovati da budu branik dobrobiti ovjeka. Ozbiljnije su procjene, meutim, usredsreene na dugoronu prijetnju britanskom primatu koju predstavlja nadprosjena amerika industrijska sposobnost, iznesene u Njujork tajmsu 31. decembra 1900, navodei gorepomenute londonske novine koje izraavaju zabrinutost to je beskorisno prikrivati injenicu da je Velika Britanija nadmaena. U Francuskoj i Njemakoj, kulturni i nacionalni optimizam su bili takoe glavne teme dana. Vjera u neminovnost demokratije proimala je glavnu poruku asopisa urnal de deba, koji je 5. januara 1901. izjavio: Danas treina svih ljudskih bia uiva prava priznata i garantovana zakonom. Istoga dana, nauna obeanja ak i u carstvu politike dominirala su u komentaru Figaro-a, da e nauka nauiti ovjeka toleranciji, zorno mu prikazujui njegove vlastite greke. U Njemakoj, moda zbog njenog geostrateki centralnog poloaja u Evropi, tampa je isticala kontinuitet sukoba i preokupiranost rastuom njemakom moi u meunarodnoj politici. Berlinske dnevne novine, Taglihe rundau, 1. januara 1900. su objavile: Za Britance e biti zdrava pouka kada budu shvatili da su se zavrila ranjiva vremena popustljivosti. Onda emo se mi drukije suoiti s Engleskom, budui vie uvaavani. Jedino su socijaldemokratske novine, Forverc, nadojene ideolokim tonom, pozdravile Novu Godinu i novi vijek s ponovnim uvjeravanjem u neizbjenu propast kapitalizma, ali uz napomenu da svi mi znamo da likvidacija modernog buroaskog drutva nee nastupiti tako brzo kao to su klasno svjesni proletarijat ili ak najistaknutiji mislioci socijalizma mislili prije jedne generacije. Bilo kakvo zanimanje za ideoloka pitanja ili sistemska naela je oito nedostajalo u tim vizijama budunosti namijenjenim masovnoj potronji. Jedino je u Francuskoj i Njemakoj, gdje su socijalisti ve bili prisutni u parlamentarnim institucijama, socijalizam bio ozbiljnije shvatan, ali je ak i tu, na nivou javne rasprave, bilo kakva mogunost ideolokog prevrata, da ne pominjemo ideoloki sukob, bila odbaena. Preovlaujue miljenje je, naprotiv, lijepo izrazio pariski komentator Figaro-a koji je pozdravio novi vijek predskazanjem da e to biti vijek razuma prije nego strasti: Ono to e nam dvadeseti vijek vjerovatno donijeti bie prodor nauke u drutveni i privatni ivot, koja e nam odrediti pravila ponaanja. A to e biti divan prizor, iji bih poetak volio da doivim. Nadajmo se da e devetnaesti vijek, koji nas je iznjedrio, odnijeti sa sobom u ambis vjekova idiotsku mrnju, glupa uzajamna optuivanja i ludake klevete koje su ojadile njegove posljednje dane i koje su nedostojne razumnih ljudi. Ipak, kako se pokazalo, boljim dijelom dvadesetog vijeka ne samo da su dominirale ideoloke strasti, ve, jo odreenije, strast preruena u nauni um, to jest komunizam. Zaista, sredinom stoljea, komunizam je uspio da zavlada najveim svjetskim kontinentom, od rijeke Elbe do poluostrva Kamatke i angaja, ovladavi ivotima vie od milijardu ljudi. U Zapadnoj Evropi, komunistike partije su sticale mo. U Latinskoj Americi, komunistiki ferment se stapao s antiamerikim nacionalizmom. Meu intelektualcima u zapadnom svijetu, i u anti-kolonijalistikim pokretima, marksizam je bio i moda i u usponu. Drava je, zauzdavi politiku mo i upotrijebivi nova raspoloiva orua drutvenog upravljanja koja je omoguio nalet industrijalizma, sada postala glavno arite drutvenog ivota, drutvene pokornosti i line odanosti. Mada se razvijao irom svijeta, u najakutnijem obliku se

14 javio prvo u Sovjetskom Savezu, u dravi apsolutne moi posveene, ironino, konceptu konanog odumiranja drave. Pojava komunizma kao glavne politike manifestacije dvadesetog vijeka mora se razmatrati skupa s usponom faizma i nacizma. Komunizam, faizam i nacizam su zapravo bili generiki srodni, istorijski povezani i politiki potpuno slini. Oni su bili odgovori na traume industrijskog doba, na pojavu miliona lumpenproletera, industrijskih radnika prve generacije, na nepravde ranog kapitalizma i na novi snaan osjeaj klasne mrnje nastao u tim uslovima. Prvi svjetski rat je doveo do propasti postojeih vrijednosti i politikog poretka u carskoj Rusiji i carskoj Njemakoj. On je isto tako stvorio otre drutvene tenzije i u novoindustrijalizovanoj Italiji. Sve je to dovelo do nastanka pokreta koji su emitujui poruke drutvene mrnje zaogrnute konceptom socijalne pravde proglasili organizovano dravno nasilje za instrument drutvenog osloboenja. Divovski rat koji se kasnije vodio izmeu Hitlerove nacistike Njemake i Staljinove sovjetske Rusije uinio je da mnogi zaborave da je borba izmeu njih bila bratoubilaki rat izmeu dva pramena iste vjere. Dakako, jedan je sebe proglasio za neopozivog protivnika marksizma i zagovarao besprimjernu rasnu mrnju; a drugi je sebe vidio kao jedini istinski izdanak marksizma u primjeni neuvene klasne mrnje. Ali su oba uzdigla Dravu do najvieg organa drutvenog uticaja, oba su se sluila brutalnim terorom kao sredstvom stroge drutvene pokornosti i oba su se upustila u masovna ubistva neviena u ljudskoj istoriji. Oba su isto tako organizovala svoj drutveni nadzor slinim sredstvima, od omladinskih grupa i susjedapotkazivaa do centralizovanih i potpuno cenzurisanih sredstava javnog informisanja. I, konano, oba su tvrdila da grade svemone socijalistike drave. Vano je ovdje napomenuti da je Hitler pomno prouavao politiku praksu koju su uveli i Lenjin i Musolini. Ova dva ovjeka su bila njegove pretee, naroito u pogledu upotrebe novih sredstava komunikacija u podsticanju a nakon toga i mobilisanju upravo probuenih politikih masa. Ali, sva trojica su bili pioniri u potrazi za totalnom moi, izuzetno vjeti u spajanju eksploatacije politikih strasti sa disciplinovanom politikom organizacijom. Nain na koji su se domogli vlasti bio je polazna taka za njeno dalje vrenje - i tako je novi tip politikog poretka prerastao u totalitarnu dravu. Filozofski gledano, i Lenjin i Hitler su bili zastupnici ideologija kojima je traen socijalni ininjering najireg opsega, pripisujui sebi ulogu arbitara istine, a potinjavajui drutvo ideolokom moralu, jednom zasnovanom na klasnoj borbi a drugom na rasnoj nadmoi, to je opravdavalo svaku akciju koja je unapreivala njihovu izabranu istorijsku misiju. Hitler je paljivo prouavao boljeviki koncept militarizovane vodee partije i lenjinistiki koncept taktikog prilagoavanja u slubi krajnje strateke pobjede, kako u osvajanju vlasti tako i u preoblikovanju drutva. U pogledu institucija, Hitler je od Lenjina nauio kako da izgradi dravu zasnovanu na teroru, skupa s razraenim aparatom tajne policije, da se oslanja na koncept grupne krivice u odmjeravanju pravde i da orkestrira montirane procese. Uz to, kako je vrijeme prolazilo, svaka strana je usvajala glavne teme onog drugog, pa ak i simbole. Za vrijeme Drugog svjetskog rata, Staljin je sve vie davao legitimitet svojoj novoj vladajuoj klasi kroz nacionalistike parole, pretenciozne uniforme ak i za svoje civilne birokrate, a oduevljenim ambicijama da postane Velika sila veoma je podsjeao na nacistiku praksu. Hitler je povremeno primjeivao da je, mada je bio zvijer, sovjetski diktator bio barem zvijer velikog formata, gotovo genije prema kom ovjek mora da osjea bezrezervno potovanje, te da e kroz jo deset do petnaest godina na vlasti on od Sovjetskog Saveza napraviti najveu silu na svijetu. Poslije neuspjelog dravnog udara protiv Hitlera 1944. godine, nacistiki reim je pravdao istrebljenje njemake aristokratije jezikom klasne mrnje identinim s onim u Sovjetskom Savezu. Hitler je ak ispoljavao patoloku zavist prema Staljinu

15 koji je doveo Lenjinizam do njegovih loginih konsekvenci. esto sam gorko alio, govorio je, to nijesam proistio svoj oficirski sastav onako kako je to uinio Staljin. U stvari, nije pretjerano rei da je Hitler bio onoliko lenjinist koliko je Staljin bio nacista. Generiki i istorijski, ova dvojica totalita-ristikih voa su bili uzajamno srodni. Oba tiranina su pravdala nametanje potpunog nadzora od strane drave javno proklamovanim ciljem obnove drutva od vrha do dna, drei se dogmatske ali inae nejasne predstave novog utopijskog poretka. Ta obnova je trebalo da bude postignuta neposrednom primjenom dravne sile, krenjem tradicionalnih drutvenih formi i eliminisanjem svakog ispoljavanja drutvene spontanosti. Totalitarizam je tako postao sinonim za stopostotnu dravnu vlast. Drugi svjetski rat je okonan porazom jednog od glavnih pobornika velianja upravo Drave kao vrhovnog agensa istorije, ali i ogromnim irenjem uticaja i moi komunizma. Komunistiki sistem, ogranien od 1917. godine na bolji dio nekadanje Caristike Rusije, sada se dramatino proirio. Srednja Evropa je postala de facto sovjetsko podruje do 1947. godine. Kina je u poetku proglasila odanost sovjetskom modelu poslije komunistike pobjede 1949, a komunistiki reimi su se javili u pola Koreje 1945. i u pola Vijetnama 1954. godine. U prvoj deceniji poslije Drugog svjetskog rata, vie od milijardu ljudi je ivjelo pod komunistikim sistemima. Gotovo itava Evroazija je postala komunistika, a samo su dalekoistone i dalekozapadne periferije bile pod amerikom kontrolom. inilo se da komunizam napreduje, moda samo privremeno zaustavljan ubrizgavanjem novca i vojne sile SAD u velike djelove svijeta. Jo je vanije bilo posredno irenje sutine komunistike ideje. U posljednje etiri decenije, gotovo svuda u svijetu je potpuno preovladala tendencija oslanjanja na dravu kako bi se savladale privredne ili drutvene nedae. Bez sumnje, u drutvima sa ustaljenim demokratskim tradicijama, ulagani su osobiti napori da se sprijei pretjerana i nepoeljna koncentracija politike moi. Sloboda izbora je ouvana otvorenim politikim nadmetanjem i ustavnim jemstvima. Ipak, ak i u veoma demokratski razvijenim drutvima je postalo preovlaujue stanovite da je dravni uticaj najbolji nain da se osigura ekonomski napredak i drutvena pravda. Ne bi se moglo rei da su demokratski socijalizam, ili drava socijalne brige, bile podmukle manifestacije irenja komunizma. Zaista, oba su esto predstavljala najefikasnija sredstva za suzbijanje privlanosti komunistike doktrine i stvaranje demokratske alternative komunistikom modelu. Ali uzdanje u dravu kao glavni instrument drutvenog osloboenja posredno je uzdizao status sovjetskog sistema kao najizrazitijeg primjera drutvene promjene planirane i voene od strane drave. Neizbjeno, ta tendencija je doprinijela da mnotvo novostvorenih post-kolonijalnih drava u poetku prihvati razliite varijante dravnog socijalizma. To je takoe osnailo poetnu sklonost mnogih od njih da trae u sovjetskom iskustvu inspiraciju i primjer koji bi podraavali. Tokom pedesetih i ezdesetih godina, vei dio Treeg svijeta je nekritiki odobravao sovjetski model kao onaj koji osigurava najbolji i najbri put u moderno i pravedno drutvo. Sovjetske voe su, na svojim putovanjima van zemlje, uivale u nekritikom dodvoravanju i obilatom dijeljenju savjeta kako najbolje da se usvoji sovjetski put u socijalizam. I u naprednom svijetu ta ista duhovna tendencija je bila veoma popularna. Kao to je Pol Holander iznio u svojoj knjizi Politiki hodoasnici, mnogi zapadni intelektualci koji su putovali u Sovjetski Savez tokom dvadesetih i tridesetih godina u velikoj mjeri su povjerovali u pretjeranu simplifikaciju koju je nudio komunizam. Lajon Fojvanger, njemaki romanopisac, pisao je, Osjetio sam neodoljivu simpatiju prema eksperimentu pravljenja temelja divovske drave iskljuivo na razumu. Poput mnogih aktivista vjerski voa, ameriki kveker Henri Hodkin je prihvatio kolektivistiku retoriku sovjetskog reima, izjavljujui, Kada pogledamo veliki ruski

16 eksperiment bratstva, moe nam se uiniti da ga je neka mistina spoznaja Isusovog puta nadahnula. Edmund Vilson je potencirao svjetovnu dimenziju eksperimenta: U Sovjetskom Savezu osjeate da ste na moralnom krovu svijeta gdje svjetlost nikada zaista ne zamire. Meu tim intelektualcima, demokratija sovjetskog tipa je bila prihvaena kao jednako legitimna, ako ne i legitimnija od zapadnjake. Staljinov totalitarizam jedva da je i opaen, a jo manje osuivan. Sidni i Beatris Veb su tvrdili da Staljin nije vladao kao despot: On nema ak ni sveobuhvatnu mo koju je kongres Sjedinjenih Drava privremeno povjerio predsjedniku Ruzveltu, ili onu koju ameriki ustav povjerava na etiri godine svakom sljedeem predsjedniku. To bezuslovno divljenje prema sovjetskom sistemu pod Staljinom protegnulo se ak i na GULAG. Dr D. L. Gilin, nekadanji predsjed-nik Amerikog udruenja sociologa, pisao je, Jasno je da je sistem namjerio da popravi prestupnika i da ga vrati u drutvo. Harold Laski, britanski politiki ekonomista, slagao se s tim, piui da je otkrio u sovjetskom sistemu insistiranje da zatvorenik mora da ivi, dok god to okolnosti doputaju, ivotom punim samopotovanja. Dugogodi-nji komentator sovjetske politike, Moris Hindus, otiao je korak dalje u odobravanju: Osvetoljublje, kanjavanje, muenje, strogost, poniavanje, nemaju mjesta u tom sistemu. Dord Bernard o je ak zabiljeio jedan element dobrovoljnosti u Staljinovom sistemu radnih logora, piui da u Engleskoj prestupnik ulazi (u zatvor) kao obian ovjek a izlazi kao kriminalac, dok u Rusiji ulazi kao kriminalac a izai e kao obian ovjek, ako ga uopte i nagovore da izae. Koliko sam ja mogao da shvatim, oni mogu tamo da ostanu koliko god im je volja. Poetna opinjenost naporima sovjeta da izgrade novo drutvo tokom tridesetih godina, odraavala se u tim blaenim shvatanjima, i dobila ogroman podstrek Staljinovom pobjedom nad Hitlerom. ak ni hladni rat to je uslijedio nije mogao da odvrati mnoge zapadne intelektualce od njihove zanesenosti komunistikom obnovom drutva. Tokom pedesetih, pa ak i u ezdesetim godinama, na mnogim zapadnim univerzitetima, preovlaujue drutveno stanovite meu intelektualcima bilo je neka vrsta ljeviarstva, koje je esto ilo u prilog Sovjetskog Saveza iji je od strane drave voen drutveni eksperiment nesumnjivo bio privlaan za njih. Uoptenije govorei, novo pravovjerje je teilo da istakne primat politiki usmjerenog drutvenog planiranja. Ponajvie kao reakcija na haos izazvan Velikom depresijom a onda i Drugim svjetskim ratom, svijet je sada ulazio u eru u kojoj je drutveno ponaanje trebalo da bude u sve veoj mjeri kanalisano politikim sredstvima i u kojoj se privredna aktivnost odvijala u politiki planiranom smjeru. Bez obzira to su mnogi branioci novog pravovjerja bili svjesni injenice da se sovjetska stvarnost drastino razlikuje od ideala, vjerovali su da je potencijal za ostvarenje tog ideala ugraen u sovjetski sistem koji se tako dri puta u budunost. Zbirni uinak prividnog uspjeha sovjetskog sistema bio je da pretvori dvadeseti vijek u eru kojom dominiraju uspon i privlanost komunizma. Mada je Amerika tokom ovog vijeka postala vodea svjetska sila, a ameriki nain ivota luio neuporedivo opipljiviju privlanost, Amerika je irom svijeta - nepravedno - doivljavana kao branilac starog poretka koji uzalud nastoji da zaustavi zahuktali toak istorije. irenje komunizma u Srednjoj Evropi i Kini je preobrazilo svjetsku politiku, dominiralo je intelektualnim raspravama, pa je djelovalo kao proroanstvo istorije. Pa ipak, jedva sto godina poslije svog poetka, komunizam je iezao. Komunistika praksa i ideje su diskreditovani, kako u komunistikom svijetu tako i izvan njega. Krajem osamdesetih godina, da bi podstakle svoje zaostale privrede na veu produktivnost i motivisale svoje radnike na vee napore, komunistike voe Sovjetskog Saveza, Kine i Istonoevropskih zemalja su na godinjem skupu Amerikog udruenja proizvoaa iznijeli odlune tvrdnje koje nijesu bile

17 neumjesne. Tako je predstavnik sovjetskih radnika Aleksandar Jakovljev, lan Politbiroa tada zaduen za marksistiko-lenjinistiko uenje, kako izvjetava Pravda od 11. avgusta 1988, izjavio da danas svijest o vlasnitvu mora biti na prvom mjestu, dodajui da usaivanje osjeaja vlasnitva jeste dobra stvar, jer kada radnik ima udjela u neemu, onda e pomjerati brda; u suprotnom bie ravnoduan. Gotovo u isto vrijeme, poljske radnike je podsjetio Stanislav oek, lan Politbiroa, da nije mogue da svako pobolja svoj ivotni standard u istoj mjeri. Svakako bi morali biti povlaeni oni koji vie doprinose svojoj ekonomiji, pa bi oni trebalo i da su bolje plaeni. A samo nekoliko mjeseci prije toga, na najistonijem kraju komunistikog svijeta, kineske radnike je ideoloki prosvijetlio novi lan Politbiroa, Hu ili, koji je izjavio da socijalizam zahtijeva ili doputa sve to doprinosi razvoju proizvodnih snaga. Uoi posljednje decenije ovog vijeka, gotovo sve privrede komunistikog svijeta su toliko vapile za reformama da se, zapravo, sve svelo na odbacivanje marksistiko-lenjinistikog iskustva. Najvanije je bilo lanano odbacivanje osnovnih filozofskih pretpostavki komunizma. Velianje drave je gotovo svuda otvorilo put povratku dostojanstva individue, ljudskih prava, line inicijative, pa ak i privatnog preduzetnitva. Posljedino bjekstvo od etatizma, davanje sve veeg znaaja ljudskim pravima i zadocnjeli povratak ekonomskom pragmatizmu predstavljaju ogroman prevrat u stavovima i temeljnoj ivotnoj filozofiji. To je preokret koji e po svemu sudei imati dalekosene i dugorone posljedice. To se ve osjea i u politici i u ekonomiji irom svijeta. I sa sve veom vjerovatnoom, to nagovjetava da od 1. januara 2000. godine, prognozeri drutvenih kretanja komunistikoj doktrini mogu dodijeliti - ovaj put zaista opravdano - onako malo uticaja na budunost XXI vijeka, kako su - s manje opravdanja - njihovi prethodnici prognozirali 100 godina ranije. Zavrna kriza savremenog komunizma je prema tome istorijski najdramatinija zbog same neoekivanosti njenog naleta. Pravo je vrijeme, dakle, za pitanje ta se dogodilo sa uenjem i praksom za koje se mislilo tokom veeg dijela ovog vijeka da su vjesnici budunosti. ta je dovelo do razoarenja, propasti, a naroito do zloina koji su toliko diskreditovali ideologiju, politiki pokret i drutveni eksperiment koji su isprva bili shvaeni kao nosioci privremenog spasenja?

18

DIO I

VELIKI PROMAAJ

19

20

Razlog ubrzanja agonije komunizma jeste slom sovjetskog iskustva. Zaista, kako se pribliavamo kraju Dvadesetog vijeka izgleda nevjerovatno da je sovjetski model nekada bio smatran tako privla-nim i vrijednim podraavanja. To je mjera koliko je sovjetskom iskustvu pao ugled u svjetskim okvirima. Pa ipak, jednom, ne tako davno, sovjetski model je bio radosno pozdravljen, divili su mu se i ak ga oponaali. Umjesno je, stoga, zapitati se ta je funkcionisalo pogreno i zato? Kada govorimo o sovjetskom brodolomu, uputno je pogledati sasvim kratko istorijski put koji je preao marksistiki eksperiment u Rusiji. Bio je to neobian razvoj, transplantacija jedne u sutini zapadno-evropske doktrine, smiljene u javnoj itaonici Britanskog muzeja od strane emigranta - njemako-jevrejskog intelektualca, u kvaziorijentalnu despotsku tradiciju udaljenog evroazijskog carstva, sa ruskim revolucionarnim pamfletistom u ulozi hirurga istorije. Do ruske Revolucije, medutim, marksizam nije bio vie samo pedantna biblioteka teorija. To je ve bio znaajan evropski drutveno-politiki pokret, koji je igrao vanu ulogu u vie zapadnoevropskih zemalja i imao definisan politiki profil. To je bio nesumnjivo profil broj jedan uesnika u drutvenim deavanjima. Rijei socijal-demokratija - koje su bile samoodreenje skoro svih marksista toga doba - simbolizovale su pripadnost tom relativno mladom socijalistikom pokretu. Socijalizam, a od tada i marksizam, bili su prema tome smatrani na Zapadu kao uglavnom demokratski po duhu. Bez sumnje, za vrijeme Prvog svjetskog rata, jedan manji marksistiki ogranak je aktivno propagirao koncept nasilne revolucije, za kojom bi uslijedilo nametanje diktature proletarijata. Oni koji su strahovali od uspona socijalizma u bilo kom obliku strijepili su zbog krvavih sjeanja na Parisku komunu 1871. godine. Rije komunist za mnoge je ve oznaavao suprotnost u odnosu na demokratu. Pad Carstva izazivao je razliite reakcije na Zapadu, od oduevljenja punog nade za demokratiju do stranih predvianja o komunistikoj diktaturi.

21

Glava 1 NASLJEE LENJINIZMA

Ono to se dogodilo u Rusiji poslije Boljevike revolucije, nije bilo iznenaujue za paljive itaoce Vladimira Iljia Lenjina. Boljeviki voa sve radikalnije frakcije ruskih marksista nije se dvoumio oko svojih namjera. Iz pamfleta u pamflet i iz govora u govor, gomilao je prezir prema onim sljedbenicima marksizma koji su odobravali demokratske procese. On je bio potpuno jasan u svom stavu da Rusija jo nije bila zrela za socijalistiku demokratiju i da e socijalizam u Rusiji biti izgraen odozgo, odnosno kroz diktaturu proletarijata. Ta diktatura e, naime, biti proleterska samo po imenu. Po Lenjinu, nova vladajua klasa politiki nije bila nita zrelija za vladavinu nego to je Rusija istorijski bila zrela za socijalizam. Novoj diktaturi je prema tome bio potreban odluan i istorijski svjesan posrednik da djeluje u korist proletarijata. Upravo zbog zaostalosti Rusije, ni drutvo, niti relativno malobrojna industrijska radnika klasa, nijesu izgledali spremni za socijalizam. Istoriju je zbog toga morala da ubrza organizovana vodea partija predanih revolucionara koji su tano znali to je zadatak istorije i ko su bili ljudi spremni da budu njen samodosueni uvar. Lenjinov koncept vodee partije bio je njegov kreativni odgovor na doktrinarnu dilemu o nespremnosti Rusije i njenog proletarijata za marksistiku revoluciju. Lenjinov doprinos i njegova lina rijeenost u kovanju disciplino-vane organizacije profesionalnih revolucionara bila je odluujua u oblikovanju politikog karaktera prve drave koja je ikada dola pod vlast pokreta predanog naelima socijalizma. Nema svrhe ovdje raspravljati je li njegov poduhvat bio doktrinarno valjan pa prema tome ni da li je umjesno dovoditi ime socijalizma u vezu s Lenjinom i njegovim sljedbenicima. Za one duboko predane demokratskom soci-jalizmu, svaka takva veza je anatema. Ali stav koji bi trebalo ovdje zabiljeiti jeste da su Lenjin i njegovi sljedbenici smatrali sebe marksistima, da su sebe vidjeli kao one koji su ve krenuli putem prvo socijalizma a onda komunizma, pa su i subjektivno i objektivno oni tako bili dio novog fenomena socijalizma. Uz to, kako su novi boljeviki vlastodrci bili u stanju da sebe poistovjete sa socijalizmom, to je pomoglo u ogromnoj mjeri da steknu simpatije slualaca na Zapadu. To poistovjeenje, bilo ono iskreno ili samo taktiko, bilo je svakako korisno. Oni su opinili matu mnogih na Zapadu koji su se nadali pobjedi demokratskog socijalizma, ali koji su oajniki udjeli da se to uskoro dogodi unutar uanenog kapitalistikog sistema. Uprkos svim njegovim manama, inilo se da crvena zvijezda nad Kremljom simbolizuje osvit socijalizma, mada s poetka u nesavrenom obliku. injenica da je unutar Rusije lenjinistika faza bila obiljeena znaajnim nejasnoama takoe je pomagalo da se pridobiju simpatije Zapada. Mada je bila daleko od demokratije i gotovo od poetka upletena u brutalno zatomljenje svakog otpora, lenjinistika era (koja se nastavila nekoliko godina poto je 1923. Lenjin umro) svjedoila je u velikoj mjeri o drutvenom i kulturnom eksperimentisanju. U umjetnosti, u arhitekturi, u literaturi i uoptenije u intelektualnom ivotu, preovladavajue raspoloenje je bilo ono novatorstva, kreativnog ruenja svetinja i otvaranja novih naunih granica. Intelektualna ivost tekla je uporedo sa Lenjinovom spremnou da na socio-ekonomskom planu postigne kompromis s ruskom zaostalou i njenom ranokapitalistikom privredom. uvena Nova ekonomska politika (NEP) koja se u sutini oslanjala na trine mehanizme i privatnu inicijativu u cilju podsticanja

22 ekonomskog oporavka - bila je in istorijskog prilagoavanja, odgaajui u budunost neposrednu izgradnju socijalizma putem nove diktature proletarijata. Ne idealizujui ovu kratku meuigru, vjerovatno bi bilo korektno predstaviti ovo razdoblje kao najotvoreniju i duhovno inovativnu fazu ruske istorije dvadesetog vijeka. (Demokratka meuigra iz 1917. godine pod socijaldemokratom Aleksandrom Kerenjskim trajala je suvie kratko da bi izazvala trajan uticaj.) Zaista, NEP je postao stenografski izraz za razdoblje eksperimentisanja, fleksibilnosti i uzdrljivosti. Za mnoge Ruse, ak vie nego ezdeset godina kasnije, to su bile najbolje godine ere koju je najavila revolucija iz 1917. Ali, ovim idilinim vienjem 1920-tih, prolost je idealizovana, uglavnom kao reagovanje na kasniji staljinistiki period. Vaniji od fenomena drutvene i kulturne promjene koja je dominirala povrinom ivota u Moskvi, Lenjingradu i u jo nekoliko veih gradova bili su optenarodna konsolidacija novog sistema jednopartijske vlasti, institucionalizacija drutvenog nasilja najirih razmjera, nametanje doktrinarnog pravovjerja i trajno usvajanje prakse da ideoloki ciljevi opravdavaju sva politika sredstva, ukljuujui i ona najtiranskija. Dvije najkatalitikije osobine kobnog Lenjinovog nasljea bile su njegova koncentracija politike moi u rukama samo nekolicine ljudi i njeno uzdanje u teror. Prva je dovela do centralizacije politike moi u sve vie birokratizovanu vodeu partiju, koja kontrolie ukupnu strukturu drutva kroz proimajuu nomenklaturu, n. pr. sistem vrsto zbijene politike kontrole odozgo-do-dolje nad svim postavljenjima. Pripravnost na primjenu terora protiv stvarnih ili izmiljenih protivnika, ukljuujui i Lenjinovu promiljenu upotrebu kolektivne krivice kao opravdanja za najopsenije drutvene progone, stvorila je od organizovanog nasilja glavno sredstvo za reavanje najprije politikih, pa onda ekonomskih i na kraju drutvenih ili kulturnih problema. Oslanjanje na teror je takoe ubrzalo jaanje simbioze izmeu partije na vlasti i tajne policije (koju je Lenjin ustanovio skoro odmah po preuzimanju vlasti). Nije ni sluajno ni nebitno po kasniju sovjetsku istoriju to je vie od ezdeset godina poslije Lenjinove smrti ef sovjetske tajne policije, Viktor M. ebrikov, govorei u septembru 1987. godine na komemoraciji u ast prvog efa te policije, s odobravanjem citirao Lenjinovo opravdanje primjene terora protiv ruskih seljaka pod izgovorom da kulak toliko prezire sovjetsku vlast da je spreman da pogui i pokolje stotine hiljada radnika. I prije i poslije preuzimanja vlasti Lenjin je otvoreno zastupao upotrebu nasilja i masovnog terora za postizanje svojih ciljeva. Jo 1901. je rekao: U naelu mi se nikada nijesmo odrekli terora i ne moemo ga se odrei. Uoi Boljevike revolucije, napisao je u Dravi i Revoluciji da je, kada se pozivao na demokratiju, pod tim izrazom podrazumijevao organizaciju za sistematsku upotrebu sile od strane jedne klase protiv druge, jednog dijela naroda protiv drugog. U drugim djelima i govorima ukljuenim u njegova Sabrana djela, ostao je dosljedan po tom pitanju. Otvoreno je obznanio da po njemu demokratija povlai za sobom diktaturu proletarijata: Kada prigovaramo upotrebi diktature u partiji... kaemo, Da, diktatura partije! Ostajemo pri njoj i ne moemo djelovati bez nje. Uz to je pisao, Nauna definicija diktature je vlast koja nije ograniena bilo kakvim zakonima, nije sputana bilo kakvim pravilima i zasniva se neposredno na sili. im je preuzeo vlast, Lenjin nije oklijevao da primijeni svoja shvatanja. Vrlo brzo, on se oslanja na upotrebu nekritikog nasilja ne samo da bi terorisao cjelokupno drutvo nego ak i da bi uklonio i najmanje birokratske smetnje. U dekretu objavljenom januara 1918. godine, kojim je nastojao da odredi politiku vladanja prema onima koji su se na bilo koji nain protivili boljevikoj vlasti, Lenjinov reim je pozvao dravne slube da oiste rusku zemlju od svih tetnih insekata. Lenjin je lino tjerao partijske lidere, u jednom okrugu, da sprovedu

23 nemilosrdni masovni teror protiv kulaka, svjetenika i Bjelogardejaca i da zatvore sve sumnjive elemente u koncentracioni logor van grada. to se tie politike opozicije, Lenjin nee tolerisati nikog, uvjeravajui da je neuporedivo bolje raspravljati pukama nego s tezama opozicije. Masovni teror je tako ubrzo postao administrativno sredstvo za rjeavanje svih problema. Za lijene radnike, Lenjin je preporuivao strijeljanje na licu mjesta jednog od svakih deset okrivljenih za besposlienje. Za nepokorne radnike je govorio da bi takvi remetioci discipline trebalo da budu strijeljani. Zbog slabih telefonskih veza, dao je Staljinu izriita uputstva: Zaprijetite da ete strijeljati idiota koji je odgovoran za telekomunikacije i koji ne zna kako da vam obezbijedi bolji pojaiva i kako da napravi valjanu telefonsku vezu. Za svaku nepokornost, ma kako malu, meu seoskim masama, Lenjinov reim je donio rezoluciju koja je insistirala na tome da se taoci moraju uzeti meu seljacima, koji e, ako snijeg ne bude oien, biti strijeljani. Ovo paranoino gledite je pomoglo stvaranju sistema vlasti koji je bio odvojen od drutva, zapravo zavjeri moi, iako je poetkom dvadesetih drutvena spontanost u nepolitikom podruju bila privremeno tolerisana. Ipak, glavna je injenica da je Lenjinov politiki sistem bio uravnoteen psiholoki, isto kao i politiki, uprkos potpunoj sueljenosti s drutvom. Njegovi novi vladari su jedino tako mogli sebe opravdati pred istorijom, to e u sutini napadati to drutvo, da bi ga ponovo stvorili prema liku samog politikog sistema. Politiki sistem lenjinistikog tipa nije mogao beskrajno dugo da koegzistira sa drutvom koje djeluje ponajvie na temelju dinamine spontanosti. Takva koegzistencija bi ili izopaila politiki sistem ili ubrzala sukob izmeu njih. Lenjinovo jedino rjeenje je bilo utemeljenje vrhovne partije, obdarene snagom da ubrza prisilno odumiranje ne drave nego drutva kao autonomnog entiteta. Drutvo je moralo da bude zgaeno da ne bi kooptiralo, oslabilo i moda apsorbovalo povrnu politiku lakirovku komunistike vlasti. Za Lenjina, logika sile je nametala zakljuak da je u cilju provoenja procesa rastakanja tradicionalnih socijalnih odnosa centralizovana uloga drave morala biti pojaana, inei na taj nain od nje izvrno orue istorije. Poslije vie decenija, 1987. godine, tokom rasprava podstaknutih nastojanjima Mihaila Gorbaova na reformama, jedan vodei sovjetki intelektualac se odvaio da javno postavi pitanje, Da li je Staljin stvorio svoj sistem, ili je sistem stvorio Staljina? Ali ako je sistem bio taj - kao to pitanje ukazuje - koji je iznjedrio Staljina, iji je onda to sistem bio? Lenjin je bio taj koji je stvorio sistem koji je proizveo Staljina, a Staljin je sazdao sistem koji je uinio njegove zloine moguim. tavie, ne samo da je Lenjin uinio Staljina moguim, ve su Lenjinov ideoloki dogmatizam i njegova politika netolerantnost u velikoj mjeri sprijeili da se ukae bilo koja alternativa. U sutini, dugotrajno nasljee lenjinizma je bio staljinizam, a to je najvea istorijska optuba Lenjinove uloge u izgradnji socijalizma unutar Rusije.

24

Glava 2 SLOM STALJINIZMA

Genijalnost Josifa Staljina se ogledala u tome to je pravilno shvatio skrovito znaenje Lenjinovog nasljeda. Njegov glavni rival, Lav Trocki, napravio je kardinalnu greku kad je pokuao da povee unutranju revoluciju s istovremenim istraivanjem mogunosti globalnog prevrata. Trocki se saglasio s miljenjem da je zapadni kapitalistiki sistem bio zreo za revolucionarni prevrat i da je opstanak komunistike vlasti u Rusiji zavisio od brzog uspjeha takve revolucije. Ipak, zagovarajui koncept permanentne revolucije, Trocki je podcijenio nagon za samoodranjem novouanenih partijskih birokrata, koji nijesu bili spremni da rizikuju sve na oltaru preuranjene svjetske revolucije. Za razliku od njega, Staljin je dobro koristio njihov nagon za samoodranjem pokreui unutranju revoluciju ija je svrha bila da se izbjegne opasnost da komunistiki reim proguta sve vitalnije drutvo. On je stoga podsticao njihovu ideoloku revnost sve se pozivajui na njihov vlastiti interes. Socijalizam u jednoj dravi je bila Staljinova privlana nauna parola za besprimjerno drobljenje drutva dravnom mainerijom. Zavjerenitvu sklona skupina lidera, djelujui bukvalno nou u nekoliko soba Kremlja, uzela je na sebe zadatak obnove drutva od vrha do dna, unitavanja boljeg dijela svog seljatva i srednje klase i prinudnog raseljavanja miliona ljudi, irei u tom procesu djelokrug dravne vlasti do stepena koji nikada ranije nije bio dosegnut u istoriji. Socijalizam u jednoj dravi je time postala zemlja potpuno podreena vrhovnoj vlasti drave. Pod Staljinom su uzdizanje drave i primjena dravnog nasilja kao orua za obnovu drutva dosegli svoj vrhunac. Sve je bilo podreeno linosti diktatora i dravi kojom je on upravljao. Velian u pjesmama, pozdravljan muzikom, idealizovan na hiljadama spomenika, Staljin je bio svuda i vladao je svim. Ali, iako je lino bio tiranin kom je bilo malo ravnih u cijeloj istoriji, njegova vlast je vrena kroz sloenu graevinu dravne moi, istovremeno veoma birokratizovanu i institucionalizovanu. Kako je drutvo bilo preorano u pregornom nadmetanju sa Staljinovim ciljem izgradnje socijalizma u jedinstvenoj dravi, rasli su status i bogatstvo, mo i privilegije dravnog aparata. Piramida vlasti je bila podrana sistemom terora koji nije pruao linu sigurnost ak ni Staljinovim najbliim drugovima. Niko nije bio poteen diktatorovog hira. Staljinov omiljeni lan Politbiroa jednog je dana mogao postati rtva sudskog procesa a sljedeeg strijeljan. Takva sudbina je zadesila krajem etrdesetih, na primjer, A. A. Voznesenskog, za kog su mnogi smatrali da ga Staljin priprema za veoma visok poloaj u vlasti. Potpuna odanost Staljinu i ak oduevljeno sauesnitvo u njegovim zloinima nudili su malu zatitu od progona ili sramoenja. Molotov i Kalinjin, obojica neposredno odgovorni za sastavljanje liste drugova koje je trebalo likvidirati, nastavili su da sjede za stolom Politbiroa, iako su njihove ene po Staljinovom nareenju bile odvedene u radni logor na prinudni rad. Nije pretjerano izjaviti da je krajnja vlast nad ivotom i smru u sovjetskoj dravi tokom gotovo etvrt vijeka bila u rukama male druine potpuno nemilosrdnih urotnika, za koje je izricanje smrtne kazne nad nebrojenim hiljadama navodnih neprijatelja naroda bio nebitan birokratski in. ak i ako sovjetske arhive jednog dana budu potpuno otvorene (a disidentski moskovski asopis Glasnost je izvijestio avgusta 1987. godine da su, da bi prikrili prolost, KGBovci mjeseno unitavali po pet hiljada dosijea rtava iz tridesetih i etrdesetih godina), ljudi

25 nikad nee saznati pune razmjere Staljinovih ubistava. Istrebljenje neposrednom likvidacijom ili putem lagane smrti bila je sudbina itavih kategorija ljudi: politikih protivnika, ideolokih rivala, sumnjivih lanova partije, okrivljenih vojnih oficira, kulaka, pripadnika svrgnutih klasa, nekadanjih plemia, nacionalnih grupa koje su smatrane potencijalno nelojalnim, etnikih grupa etiketiranih kao neprijateljskih, vjerskih propovjednika kao i praktikujuih vjernika, pa ak i roaka i (u mnogim sluajevima) itavih porodica odabranih rtava. Prosto je nemogue rijeima opisati punu mjeru pojedinanih i kolektivnih ljudskih patnji koje je Staljin izazvao. U ime socijalizma, nekoliko miliona seoskih porodica je bilo deportovano pod najprimi-tivnijim uslovima, iji su preivjeli lanovi raseljeni po dalekom Sibiru. Staljin je takoe bio odgovoran za masovno izgladnjivanje do smrti vie miliona ukrajinskih seljaka za vrijeme Velike gladi poetkom tridesetih godina - gladi namjerno iskoriene da se ubrza proces kolektivizacije, koja je u dobroj mjeri izazvana samom brutalnom kolektivizacijom. Za vrijeme istki, sama partija je bila desetkovana, mnoge vrhovne voe likvidirane a njihove porodice nemilosrdno prognane. Hapenja i likvidacije su obuhvatili itavo sovjetsko drutvo i pogaali su milione ljudi. Prema sovjetskim podacima, samo u vojnom sektoru je strijeljano vie od 37.000 armijskih oficira i 3.000 pomorskih oficira tokom 1937. i 1938. godine, vie nego to ih je zapravo stradalo tokom prve dvije godine nacistiko-sovjetskog rata. GULAG je bujao pod Staljinom. Pojedinana i grupna hapenja su se masovno i kontinuirano dogaala. ak su i cijele etnike grupe bile meta genocidnog unitenja. Pred samo izbijanje rata 1939. godine, cjelokupno poljsko stanovnitvo koje je ivjelo na sovjetskoj strani tada sovjetskopoljske granice, brojei nekoliko stotina hiljada ljudi, iznenada je iezlo. Jedino su ene i djeca bili raseljeni u Kazahstan. Ljudi su prosto nestajali. U poslednjoj fazi rata, Tatari sa Krima i eeni-Ingueti sa sjevernog Kavkaza, kojih je takoe bilo na stotine hiljada, bili su iskorijenjeni i deportovani u Sibir. Nakon rata i uprkos objelodanjenja nacistikog Holokausta nad Jevrejima, jevrejske zajednice u Moskvi i Lenjingradu iznenada su postale meta istki, a njihovo vostvo desetkovano. Godine 1949, stotine hiljada Balta su bile izloene masovnim deportacijama u Sibir. Prema najsavjesnije izvrenoj sovjetskoj procjeni, citiranoj na Radio Viljnusu 22. septembra 1988, samo u Litvaniji je bilo 108.362 rtve. Uoi Staljinove smrti, pripreme su bile ve odmakle za nove montirane procese jevrejskoj doktorskoj zavjeri ije su rtve optuene za kovanje zavjere za likvidaciju vrhovnog kremaljskog rukovodstva. Doslovno milioni ivota su pri tom bili uniteni. Patnjama su bili izloeni kako obini tako i drutveno vrlo istaknuti ljudi. Kada su otkria o staljinizmu konano dobila zamah 1987. godine, sovjetska tampa je bila preplavljena linim uspomenama i procjenama. Ovo koje slijedi objavljeno je u Literaturnoj gazeti od 23. decembra 1987. godine - asopis je zabiljeio da je primio blizu 10.000 slinih pisama - a napisala ga je jedna obina ena. Bilo je posebno snano zato to je bilo tako suvoparno. Ono je tipino za iskustva miliona drugih ljudi:
Ja sam va paljivi italac. itam va asopis sa zanimanjem ve dugo vremena. Nedavno je mnogo pisano o stvarima koje su bile zaboravljene; itam neke lanke a srce mi krvari. Prisjeam se svog ivota i ivota svoga mua. Naa generacija je proivjela mune tridesete, zatim ratne godine, a onda isto tako teke poslijeratne godine. Sada se o smrti Kirova, Tuhaevskog, Jakira i drugih nevinih rtava pie otvoreno. To je razumljivo. Sudbina velikih ljudi je javna stvar. Ali kad ni veliki ljudi nijesu preivjeli, ta se moe rei o obinim ljudima? Moj mu, A. I. Bogomolov, bio je ba takva obina osoba. Uhapen je po zavretku Finskog rata, osuen na smrt strijeljanjem, to mu je zamijenjeno sa 10 godina robije, plus 5 godina liavanja graanskih prava. Proveo je 4 godine u logoru na sjeveru u nesnosnim uslovima. Onda je dolo drugo hapenje, druga optuba, 15 mjeseci tridsatke (aluzija nejasna), u podzemnoj eliji. U

26
oba sluaja on nije potpisao optunicu. Robijao je sve vrijeme tamo na sjeveru, ukupno 12 godina. Njegovo zdravlje je trajno uniteno a plua su mu promrzla. Nakon logora ivio je u Siktivkaru. Srela sam se sa muem poslije 42 godine odvojenog ivota, posljednji put sam ga videla 1940. godine kada sam mu dovela tek roenog sina u posjetu u lenjingradskom tranzitnom zatvoru. Sreli smo se... Moji utisci su bili strani, ali smo odluili da se ne razdvajamo. Njegova ena je umrla, moj mu je umro, a djeca su nam bila odrasla. Tako sam 5 godina bila doktor, sestra, njegovateljica i prijatelj. Zdravlje moga mua je potpuno uniteno, radio je do svoje 74. godine. ivimo u mojoj sobi u zajednikom stanu, do nas ivi mentalno oboljela osoba. Svae su stalne, glasne prepirke, a ena do nas nasre na nas pesnicama. Na zahtjev za odvojenim stanom je odbijen - imamo vie od 6 kvadratnih metara po osobi. Ali evo to sam htjela da ispriam. Godine 1955. moj mu je bio rehabilitovan po pitanju njegove druge presude, dok smo rehabili-taciju za prvu presudu doekali tek 1985, kad sam ja sama poela da tjeram stvar, pa je Vojni sud Lenjingradske vojne oblasti ponovo razmotrio njegov sluaj iz 1940. i ponitio i tu presudu zbog nedostatka dokaza. Mom muu je dato samo 270 rubalja poslije njegove rehabilitacije - dvomjesena plata za posao koji je obavljao prije Finskog rata. Za punih 12 godina provedenih po sjevernim logorima, za istrage, za iscrpljujui rad u rudnicima i na sjei uma - ukupno 270 rubalja! Svaki put kad sam se o tome raspitivala reeno mi je da je takav zakon i upuivali su me na propise iz 1955. godine. Ratne zasluge su mom muu ponovo priznate tek poslije posljednje rehabilitacije. On je danas invalid prve kategorije, slijep je, itam mu lanke a on plae. Prima 113 rubalja na ime penzije uz 15 rubalja koje prima kao invalid prve kategorije za njegu. Ali pisala sam i nastaviu da piem svim zvaninim tijelima jer mislim da je sve to nepravda. Dokle god on ivi a mene dri snaga pisau o tome kako ljudima poput moga mua nije data odteta, ma koliko mala, za sve to su pretrpjeli. Oni se nijesu ogrijeili o svoju zemlju, ali su njihovi ivoti razoreni, njihove porodice unitene, sruen im je drutveni ugled, a nije im ak pruena ni prilika da se bore, da postanu asni invalidi ili ratni veterani pa da primaju praznine estitke! Ne traim ja od vas da mi pomognete da dobijem stan. Mi smo stari ljudi, pa ak i kad biste nam pomogli da dobijemo zaseban stan, bilo bi prekasno za nas. Mom muu su 82 godine. Nedavno je doivio modani udar. Ali vas molim da pomognete svima onima koji su takoe neduni stradali a nijesu bili u stanju da se brane poto nijesu imali pravo albe na presudu. Danas su na radiju emitovali pjesmu Tvardovskog Pravo na sjeanje. Zadrhtala sam, a iz slijepih oiju moga mua su potekle suze. Oduvijek je bio radnik, lan Komsomola, radio je na Kuznjeck-stroju, u Balhau, a ruke su mu uvijek bile uljevite. Sada nita ne moe da radi, naravno, ali osjea novo vrijeme i vjeruje da je ono stvarno revolucionarno. Danas se mnogo toga promijenio, pa bi bilo nepravedno ako bi se ljudi koji su tako strano propatili izgubili iz vida sada kada se tako mnogo panje poklanja ratnim i radnikim veteranima. Zato da se ne izmijene zakonske odredbe iz 1955? Zato ne bi ljudi koji su doivjeli ponienja i uvrede dobili nadokna-de - bilo materijalne ili moralne? Hoe li oni snositi krivicu zato to nijesu bili u stanju da ih steknu? Molim Vas da pomognete meni i da pomognete onima kojima se jo uvijek moe pomoi. ak i danas se ponekad uju ljudi kako govore za odreenu osobu da je bila narodni neprijatelj i da nije ni zbog ega bila iza reetaka. Nijesu pare u pitanju - sutina je u tome da bi drutvo trebalo da bude svjesno svoje obaveze prema tim ljudima. Valentina Zinovjevna Gromova, Lenjingrad.

Mada ukupan broj Staljinovih rtava nikada nee biti poznat, apsolutno je pouzdana procjena da on nije manji od dvadeset miliona, a moda dostie i cifru od etrdeset miliona. U svojoj knjizi Veliki Teror (1968), engleski istoriar Robert Konkvest je prikupio najbolje i najpotpunije procjene, a njegovi paljivi prorauni podupiru gornju granicu ove procjene. Sve u svemu, Staljin je bio vjerovatno najvei masovni ubica u ljudskoj istoriji, koji je statistiki gledano zasjenio ak i Hitlera.

27 Ova masovna ubistva su bila bitan dio izgradnje sovjetskog sistema. Taj sistem je izbio na vidjelo, poprimio institucionalni oblik, birokratski ovrsao i razvio vlastiti osjecaj drutvenog poloaja kad su se dogodila ta masovna ubistva. Ali je znaajan aspekt ovog procesa bila injenica da je, usprkos tim okrutnostima, Staljin uspio da stvori istinski osjeaj savrenstva unutar sovjetske elite i u velikom dijelu nove sovjetske urbane populacije. On je to postigao poistovjeujui svoju politiku, i samog sebe, s obnovom sovjetskog drutva koja je obuhvatala golemu industrijalizaciju i urbanizaciju, to je sve oznaeno kao izgradnja socijalizma. Tako je, za mnoge sovjetske gradane, era staljinizma bila era silnog drutvenog napretka, velikog istorijskog skoka naprijed, pa ak i iskrenog ponosa zbog osjeaja patriotskog postignua. Da li bi iko na drugi nain mogao objasniti reakcije mnogih prosjenih sovjetskih graana, ve kao nastojanja Nikite Hruova krajem pedesetih i poetkom ezdesetih, a nakon toga i Mihaila Gorbaova krajem osamdesetih, da razotkriju Staljinove zloine. Osim intelektualaca i roaka rtava, reakcije naroda su bile daleko od oduevljenja. One su se kretale u opsegu od pomalo tipino ruske ksenofobine zabrinutosti da e neprijatelji Rusije iskoristiti bilo kakvo javno otkrivanje rune prolosti, do uestalih izjava da je staljinistika era imala za posljedicu velika dostignua i da ne bi trebalo da se kalja. Neki graani su se, u pismima novinama kao to su Pravda ili Izvestija, ak protivili posthumnoj rehabilitaciji Staljinovih rtava, na temelju injenice da bi to bilo i nepoteno prema prolosti i da bi nanijelo tetu sovjetskom ugledu. Procjena koju je 23. jula 1987. objavila Pravda, pod naslovom itajui potu, bila je i tipina i otkrivalaka. U njoj je stajalo da je partijski list primio mnogo pisama koja su izraavala zaprepaenje antistaljinistikim obrtom u savremenim sovjetskim istorijskim djelima. Kao primjer oito preovlaujueg stava, novina je navela itaoca, 74-godinjeg Vasilija Petrovia Peketova (koji je prema tome bio 24-godinjak u vrijeme Staljinovog najgoreg terora), koji je ponosno obznanio da je u borbu protiv nacizma poao sa rijeima Za domovinu, za Staljina na usnama. U nastavku je dodao: Kako je mogue imati i najmanju sumnju u iskrenost ovih rijei? Ovaj je stari veteran, oito konzervativnih shvatanja, zakljuio svoje pismo optuujui antistaljinistiku kampanju da je zasnovana na obmanama i poluistinama i upitao: Zato je doputeno da se toliko obmana poja-vljuje na stranicama uglednih novinskih glasila? Pravdin komentar je potvrdio da je navedeno pismo izraavalo najzastupljenije gledite:
Moda veteran pretjeruje i previe uoptava? Sudei po poti, ne - on uopte ne pretjeruje. Velika hrpa pisama lei na urednikom stolu, a njihovi autori postavljaju grubo reeno ista pitanja, ali u irem kontekstu... Kako je mogue svesti dvosmislene, heterogene, protivrjene i bitno razliite pojave, dogadaje, epizode i injenice na najmanji zajedniki sadralac i silom ih ugurati u samo jednu formu-lu - kult linosti? Kako je mogue omalovaiti industrijalizaciju zemlje, kolektivizaciju poljoprivrede, kulturnu revoluciju, Veliki otadbinski rat i poslijeratnu obnovu nacionalne privrede i istovremeno ih tretirati kao greke, negativne pojave, zloine i krenje socijalistike zakonitosti i lenjinistikih normi partijskog ivota?... A to je s naom hrabrou, naim poletom, naom mladou, naim pjesmama? Da li i to treba odbaciti?

Ovakve reakcije od strane nekih sovjetskih graana prema obnovljenom poricanju staljinizma, vie od trideset godina nakon diktatorove smrti i poslije mnogih javnih otkria o opsegu i okrutnosti njegovih zloina, svjedoanstvo su o njegovom stalnom prisustvu u glavama barem jednog dijela sovjetske javnosti. Staljin je bio takoe sasvim uspjean i u inostranstvu u opravdavanju svojih metoda i postizanju odobravanja za ono to je ve uradio. Donekle drukijom terminologijom, mnogi zapadni komentatori su godinama bili skloniji da mu odaju priznanje za industrijalizaciju Rusije

28 nego da ga osude zbog terorizma. Staljinistika era je tako bila u velikoj mjeri tumaena kao era velikih drutvenih promjena, brzog napretka i temeljnog prelaska s ruralne na urbanu ekonomiju. A neto od toga je, u odreenom smislu, bilo tano. Pod Staljinom, Sovjetski Savez je postao znaajna industrijska sila. Njeno stanovnitvo je odlazilo sa sela. Potpuno centralizovana uprava socijalistikog sistema je bila institucionalizovana, a sovjetska privreda je odravala relativno visoku stopu rasta. Prema zvaninoj statistici, sovjetski nacionalni dohodak je uetvorostruen tokom prvog petogodinjeg plana, sa godinjom stopom rasta koja je dostizala gotovo 15 procenata. To je zahtijevalo masovnu seobu stanovnitva, tako da se broj ljudi koji su ivjeli u gradskim podrujima udvostruio za manje od trinaest godina. Izmedu 1928. i 1940. godine, godinja proizvodnja elektrine energije narasla je sa 5 milijardi na 48,3 milijarde kilovat sati; elika sa 4,3 miliona na 18,3 miliona tona; mainskog alata sa 2.000 na 58.400 tona; motornih vozila sa 8.000 na 145.000. Uoi rata, industrija je bila zastupljena s 84,7 procenata u sovjetskoj privredi. ak i ako se pretje-rivalo u zvaninim izvjetajima, to su bila nesporno znaajna dostignua. Ekonomski zamah ranih Staljinovih godina objanjava donekle iznenaenost prilinog broja ljudi na zapadu estinom sovjetske anti-staljinistike kampanje koja je izbila na povrinu tako dramatino samo tri godine poslije tiraninove smrti. Ta kampanja je gurnula u prvi plan priguene frustracije, neraiene raune, bezgraninu ljudsku patnju i besmisleno prolivanje krvi, to je sve bilo nedodirljiva cijena Staljinovog uspjeha. uveni Hruovljev govor iz 1956, a onda i vrlo iscrpna dokumentacija koju je obezbijedio drugi talas antistalji-nistikih govora na Dvadesetdrugom kongresu partije iz 1961, predstavljali su oamuujuu optunicu drutvene cijene staljinisti-kog iskustva. Jo je pogubnija injenica da se - uprkos poetnom tempu sovjetske industrijalizacije drutvena cijena Staljinove ere jednostavno ne moe opravdati tvrdnjom da je sovjetski model drutveno-ekonomskih promjena i modernizacije ostvario vie stope razvoja nego to je to bio sluaj drugdje. Ostavljajui po strani moralnu nedolinost svake takve raunice, tvrdnja ne stoji injeniki. Pod pretpostavkom da su unakrsna poreenja meu nacijama mogua, oigledno je, na primjer, da je Japan postigao vie, i poslije Meji obnove tokom devetnaestog vijeka i poslije Drugog svjetskog rata, ali bez iznuivanja slinog ljudskog danka. Slino tome, ukupni rezultat italijanske modernizacije u ovom vijeku - a Italija i Rusija su imali uglavnom sline drutvenoekonomske indekse poetkom vijeka - znatno je bolji. Kao posljednje, ali ne manje vano, caristika Rusija je odravala viu stopu rasta od 1890. do 1914. godine nego to je Staljin ostvario sa tako nevjerovatnom cijenom u ljudskim ivotima. Ne iznenauje da su skoranji sovjetski lideri - ak i Mihail Gorbaov - pokuali da opravdaju drutvenu cijenu staljinistike industrijalizacije i kolektivizacije kao imperativ nametnut usponom Hitlera u Njemakoj. Industrijalizacija tokom dvadesetih i tridesetih je stvarno bila veoma teko iskuenje, pisao je aktuelni sovjetski lider u svojoj knjizi Perestrojka. Ali hajde sada, sa dovoljne vremenske udaljenosti, da pokuamo da odgovorimo na pitanje: Je li to bilo neophodno? Da li bi ovako golema zemlja poput nae opstala u dvadesetom vijeku da nije postala industrijski razvijena drava? Postojao je jo jedan razlog zbog kog je vrlo brzo postalo jasno da smo morali da ubrzamo industrijalizaciju. Jo 1933. opasnost od faizma je poela brzo da se uveava. A gdje bi danas svijet bio da Sovjetski Savez nije stao na put Hitlerovoj ratnoj maini? Na narod je potukao faizam zahvaljujui snazi koju je stvorio u dvadesetim i tridesetim godinama. Da se tada nijesmo industrijalizovali, bili bismo razoruani pred faizmom. Ali odluka da se protrese sovjetsko drutvo nije bila donesena 1933. ve 1928. godine, kada se prijetnja od militarizovane Njemake jo nije bila ukazala na horizontu, kada je Staljin ozbiljno upozoravao na ratnu opasnost iz Britanije i kada se Moskva obavezala na aktivnu

29 vojnu i politiku saradnju tajnim sporazumom sa Njemakom. Zapravo, jo u ljeto 1932. godine, Staljin je javno umirio Njemce - preko veoma reklamiranog intervjua s Emilom Ludvigom, koji je dobio veliki publicitet i u sovjetskoj tampi - da Sovjetski Savez nije bio spreman da zatiti poljske granice od njemakih aspiracija. Oigledno, nije pretjerano rei da nikad ranije nije bila iznuena tolika ljudska rtva za relativno tako malu drutvenu korist. Kao to je Sajril Blek, istoriar sa Prinstona, naveo u zakljuku svog djela naslovljenog Sovjetsko drutvo: Uporedni prikaz, koji je bio sveobu-hvatna procjena sovjetskog procesa modernizacije:
Gledano u rasponu od pedeset godina, uporedno razvrstavanje SSSR-a prema sloenim privrednim i drutvenim pokazateljima po glavi stanovnika po svoj prilici se nije znaajnije promijenilo. Koliko nam dosta ogranieni dostupni dokazi doputaju da prosudimo, SSSR niti je dostigao niti nadmaio bilo koju zemlju po glavi stanovnika od 1917. godine... a devetnaest ili dvadeset zemalja koje su na viem stupnju nego Rusija danas u tom pogledu su takoe bile uspjenije i 1900. i 1919. godine.

Pa ipak se na Zapadu istrajavalo na tvrdnji ak i u pedesetim i ezdesetim godinama da je staljinizam imao istorijski ambivalentan razvoj, u kom su dobre strane nadmaivale one loe. Nijesu samo zapadnjake komunistike partije imale problema da se sloe sa pravom prirodom staljinistike istorije. Na odreen nain, njihova neugodna situacija je bila razumljiva. Staljinizam je predstavljao jedini ivi primjer socijalizma koji je izgradila komunistika partija na vlasti. Uz to, odreen sovjetski nadzor nad tim partijama nije im pruao mnogo izbora po tom pitanju. Indikativno je da je za misao dvadesetog vijeka privlanost Staljinovog eksperimenta socijalnog ininjeringa leala u injenici da je veina zapadnih studenata bila pod uticajem gledita - koje je zastupao, na primjer, najitaniji i najnavoeniji istoriar Isak Dojer - da je staljinizam bio forma istorijske nunosti, stvorene prijekom potrebom brze, politiki nametnute industrijalizacije veoma zaostalom drutvu. Otkria kojima je kumovao Hruov mnogo su doprinijela da se unite ovakvi izgledi na budunost, a posljednji ekser u mrtvaki koveg mita o istorijski pozitivnom Staljinu zakucao je Arhipelag Gulag Aleksandra Solenjicina. ak su i zapadnjake komunistike partije uvidjele da je staljinizam bio izlian istorijski zloin pa je za njih postao mjerilo savremene politike odgovornosti. Italijanska komunisticka partija je najdalje otila u javnom igosanju ove faze sovjetske istorije, ali su se potresne posljedice tih otkria takoe osjetile u najirim krugovima marksizmu sklonih zapadnoevropskih intelektualaca. Staljinizam e tako biti shvaen kao monstruozna greka komunistikog iskustva, stranputica zbog koje treba aliti i koju bi trebalo preduprijediti. Ali korijeni pogubnog Staljinovog nasljea seu do Lenjina - do njegovog dvogubog nasljea dogmatske partije i teroristike tajne policije. Staljinova birokratska neman je izgraena na temelju vodee partije kojoj sve mora biti potinjeno. Kad jednom ta partija preduzme obnovu drutva, mo drave mora da raste i da se iri. Staljinovo lino nasljee se sastojalo u velianju nasilja koje drava organizuje protiv vlastitog drutva, pojavi policijske drave koja gui drutvenu kreativnost, unitavanju u zametku bilo kakvog javnog izraavanja duhovnog novatorstva, stvaranju sistema hijerarhijskih privilegija, podvrgavanju svega centralizovanom politikom nadzoru. Dobar dio tog nasljea se odrao i poslije Staljina, nadivjevi ak i snane napade koje je preduzeo Hruov. Prema tome to nije posluilo samo da se diskredituje sovjetski model irom svijeta, ve je takoe omoguilo, poslije Hruova, narednih dvadeset godina politike i drutvene stagnacije pod Leonidom Brenjevom.

30

31

Glava 3 STAGNIRAJUI STALJINIZAM

Ambivalentan odnos mnogih prosjenih sovjetskih graana prema pokuajima destaljinizacije objanjava zato se Brenjevljeva era odrala tako dugo i zato je poprimila oblike kakve jeste. Premda je otpoeo kao modernizujui reim, pokuavajui da uvede racionalnost u Hruovljeve burne reforme, Brenjevljev reim je ubrzo postao ekvivalent kvazi-staljinistike restauracije. Osnovne crte staljinistikog sistema, naroito njegovi centralizovani i guei nadzori, njegova povlaena nomenklatura i prevlast dravne birokratije, bili su ovjekovjeeni - ali u ambijentu postepenog irenja drutvenog, ekonomskog, pa ak i politikog propadanja. Jedino je Staljinov masovni teror ustupio mjesto prefinjenijoj ali jo uvijek despotskoj primjeni politike prinude, uglavnom zato to je vladajua elita nauila kroz gorko iskustvo da teror ima vlastitu dinamiku, koja moe da uniti ak i svoje pokrovitelje. Staljinizam se tako produio na jo jedan kvartal ovoga vijeka, ali bez drutvene promjene podstaknute od strane drave odozgo i bez masovnih ispoljenja terora. Staljinizam je zapravo obiljeio dvije treine sovjetske komunistike ere, ostavljajui neizbrisiv trag na ono to je komunizam trebalo da znai istorijski. Ali staljinistiki sistem nije opstao samo zato to su Brenjev i njegovi najblii drugovi iz njega izvukli korist i ostali mu privreni. On je preivio zato to je postao golema struktura unakrsnih privilegija, nadzora, nagrada i skrivenih interesa. On je preivio i zato to novourbanizovane sovjetske mase nijesu mogle da smisle bilo kakvu drugu alternativu, budui da im je pola vijeka ulivana u glavu predstava o tome da njihovo iskustvo predstavlja za njih divovski korak naprijed. to je najvanije, staljinizam je i opstao i stagnirao zato to je bio politiki sistem bez stvarnog politikog ivota u sebi. Kao to je sovjetski istoriar Leonid Batkin pisao, u asopisu Njedjelja, br. 26 iz 1988. godine, tokom javnih rasprava koje su moda izbile kao reakcija na staljinistiko nasljee,
... politika je nestala iz ivota naeg drutva jo krajem dvadesetih... Politika je nestala kao specifina savremena sfera ljudske aktivnosti gdje se razlike u drutvenom poloaju i interesima grupa javno pokazuju i sukobljavaju jedna s drugom, gdje postoji neposredna javna utakmica u borbi za pozicije, gdje se traga za metodama koje e ih dovesti do nekog dinaminog kompromisa. Politika je nestala - i tako je sve postalo politiko. (kurziv je prenesen iz originala)

Drutvo je u cjelosti bilo politizirano od vrha do dna, ali je stvarna politika bila ograniena jedino na sami vrh. Sistem je pri tom bio zatien od izazova promjena ali je stagnacija bila neminovna cijena prinudnog samoodravanja sistema. O tu stagnaciju se nije moglo vjeno ogluivati. Ve pri kraju Brenjevljeve ere, osjeaj nelagodnosti se pojavio unutar dijela najvie sovjetske elite. Javila se svijest o propadanju, ideolokoj trulei, o kulturnoj jalovosti. Ona je poela da proima ne samo intelektualne krugove ve takoe da inficira neke pripadnike politike elite. Ta elita je postajala sve svjesnija narastajuih razlika izmedu zaostajueg Sovjetskog Saveza i njegovog unaprijed odabranog suparnika, Sjedinjenih Drava. Po rijeima ve navedenog istoriara, dok je Staljinov sistem unitavao na milione ljudi, ljudi poput Bora, Vinera, Votsona i Krika su stvarali. Dok je

32 Brenjevljev sistem svodio nau zemlju na dravu osrednjatva, svijet je razvijao lasere i personalne kompjutere i bio svjedok eksplozije postindustrijske revolucije. Istorijski pesimizam to se razvijao unutar sovjetske elite bio je u otroj suprotnosti s oholim optimizmom Hruovljeve ere. Samo dvije decenije ranije, poev od 1958. godine, prvi sekretar Nikita Hruov je krenuo javno da tvrdi da e Sovjetski Savez uskoro sahraniti Ameriku u ekonomskom nadmetanju. Vjerovatno opijen javnim reakcijama na trijumfalno slanje sovjetskog Sputnjika u svemir, pretekavi kosmiki program Sjedinjenih Drava, i oslanjajui se na zvaninu sovjetsku statistiku u vezi sa predvienim stopama rasta, sovjetski lider je izjavljivao u vie navrata da e do poetka sedamdesetih godina SSSR zauzeti prvo mjesto u svijetu po privrednom prinosu i da e to obezbijediti naem narodu najvei ivotni standard na svijetu. Da stvari budu jo zamrenije, ova javna hvalisanja se nijesu mogla pripisati iskljuivo linom nainu miljenja sovjetskih voa zato to su ona ozvaniena u ideolokom programu vladajue Komunisticke partije koji je usvojen 1961. godine. Drugim rijeima, predvianja koja slijede su postala integralni dio navodnog naunog i nepogrjeivog marksistiko-lenjinistikog uenja: U tekuoj deceniji - 1961-1970 - Sovjetski Savez, im stvori materijalno-tehniku osnovu za komuni-zam, nadmaie u proizvodnji po glavi stanovnika najmoniju i naj-bogatiju kapitalistiku zemlju - Sjedinjene Drave. Kao da ovo nije bilo dovoljno, partijski program je nastavio s objavom da e u narednoj deceniji izobilje materijalnog i kulturnog bogatstva biti obezbijeeno cijelom stanovnitvu... Pa e tako u sutini komunistiko drutvo biti izgraeno u SSSR-u. Ulaskom u stadijum autentinog komunizma bie obiljeen konaan istorijski trijumf sovjetskog sistema. Sovjetsko drutvo e biti bogatije od amerikog, njegova ekonomija produktivnija, a velianstveno zdanje komunizma e omoguiti primjenu naela raspodjele prema potrebama. U stvarnosti, do sredine ezdesetih ovo hvalisanje je ve bilo samo maska za munu stvarnost sve vee stagnacije. Moda je neko vrijeme Brenjev jo imao razloga da odrava potmulu nadu da e moda premostiti jaz. Do 1970, sovjetska privreda je dostigla vie od polovine obima privrede Sjedinjenih Drava, jo uvjek je nekako bre napre-dovala i imala znaajnu prednost nad svakim drugim suparnikom. To je iznosilo 15,3 procenata svjetskog bruto nacionalnog proizvoda (BNP), dok su Sjedinjene Drave stajale na 27,3 procenata. Ali tokom sedamdesetih godina, sovjetska stopa rasta je izgubila zamah, a privreda je atrofirala. Do 1985. godine, sovjetski BNP je pao na 14,7 procenata, dok je Sjedinjenih Drava porastao na 28,5 procenata. to je jo gore, krajem osamdesetih, Sovjetski Savez nije vie zauzimao nesporno drugo mjesto u svjetskom ekonomskom poretku. Zemlju koja je smatrala da joj je sueno da postane vodea svjetska ekonomska sila do poetka sedamdesetih godina pretekao je Japan, ija privreda ne samo da je bre rasla od sovjetske, ve je bila takoe tehnoloki daleko naprednija. Zaista, tehnoloki jaz koji se dramatino irio bio je nesumnjivo jo vei izvor briga za razboritije lanove sovjetske elite. Ta elita je uvidjela da dalji ekonomski napredak zahtijeva nauno-tehnoloke inovacije i da je Sovjetski Savez sada u velikom zaostatku, posebno u drutveno-ekonomskoj primjeni nove tehnologije. Podaci su bili optepoznati i kazivali da se zemlji ne pie dobro. Zemlja koja je tako oholo tvrdila da je na otrici inovacija postajala je sve zaglibljenija u srednjim fazama industrijskog doba, nemona da ih prevazie. Samo nekoliko primjera, kao na donjoj tabeli, mnogo govori.
Veliki/srednji kompjuteri (na mil. st. u 1983) SAD 96.500 412 EEZ 23.400 135 JAPAN 16.900 142 SSSR 3.040 11

33

Mali kompjuteri 1.000.000 (na mil. st. u 1983) 4.273 Industrijski roboti (na mil. st. u 1981) 44.700 196

240.000 1.387 51.877 201

70.000 588 67.435 571

22.000 80 3.000 11

Sovjetska privreda nije zaostajala samo u tehnolokoj trci. Ona je takoe postala nevjerovatno rasipnika. Bez meunarodnog podsticaja za nadmetanjem, racionalizovanjem i inoviranjem, ne samo sovjetski industrijski sektor ve takoe i njegove kopije u Srednjoj Evropi postale su spomenici birokratskoj neefikasnosti i kontra-produktivno utoite rasipnosti. Prema podacima koje je pedantno sakupio poljski ekonomista, profesor Jan Vinjecki, u svojoj knjizi Ekonomski Pregled, Istok i Zapad (London, 1987), privrede sovjetskog tipa troe dva do tri puta vie energije po proizvodnoj jedinici nego trino utemeljene privrede Zapadne Evrope.
SOVJETSKI BLOK ENRGIJA P/$1000 GDP ELIK P/$ 1.000 GDP

Sovjetski savez Poljska Istona Njemaka Maarska ZAPADNA EVROPA Francuska Zapadna Njemaka Britanija

1490 1515 1356 1058 502 565 820

135 135 88 88 42 52 38

Ideoloka neracionalnost staljinistikog ekonomskog nasljea bila je jo destruktivnija u sektoru poljoprivrede. Do sedamdesetih godina, hronina neefikasnost sistema kolektivizacije, skupa sa povremenim nepovoljnim vremenskim uslovima, primorali su sovjetske voe da godinje troe milijarde dolara u tvrdoj valuti na uvoz ita. Kao posljedica toga, vlada je takoe bila prinuena da subvencionira cijene hrane, kako previsoke maloprodajne cijene ne bi izazvale graanske nemire. Pa ipak, u isto vrijeme, privatne parcele koje su bile doputene u poljoprivredi ograniene su na samo 4 procenta obradive zemlje, iako je na njima proizvoeno - zahvaljujui privatnoj inicijativi - 25 posto sovjetskih zaliha hrane. Posljedini privredni gubitak i s tim povezana industrijska i tehnoloka zaostalost takoe su imali tetan uticaj na sovjetsku sposobnost da sudjeluje u svjetskoj razmjeni. Sovjetski Savez je sve vie postajao izvoznik uglavnom robe iroke potronje i ruda, poput veeg dijela Treeg svijeta, ali nije bio u stanju da se nadmee sa vodeim izvoznicima industrijskih proizvoda. Prema godinjem izvjetaju GATT-a, Sovjetski Savez je pao sa 11. mjesta u 1973. na 15. mjesto u 1985. godini po izvozu industrijskih proizvoda, jer su ga tokom tih godina nadmaili Tajvan, Juna Koreja, Hong Kong i vajcarska. Jo uoptenije, nekih etrdeset godina poslije zavretka Drugog svjetskog rata, sovjetsko drutvo je jo uvijek bilo podvrgnuto djeliminom racionisanju hrane i patilo je od stalne nestaice potronih dobara. Svakodnevno viesatno stajanje u redu bilo je uobiajeno za pretenu veinu sovjetskih urbanih domaica. Alkoholizam je nastavio da se iri, dok se bolnika njega za prosjenog sovjetskog graanina uglavnom pogoravala. U martu 1987, novoimenovani sovjetski ministar zdravlja je objavio da velik broj sovjetskih bolnica nema toplu vodu, nema odgovarajuu kanalizaciju i oskudijeva u osnovnim sanitarijama. Nikakvo udo da je ivotni vijek mukaraca

34 dramatino opao u vrijeme Brenjeva sa 66 na 62 godine, u poreenju sa 71,5 godina u Sjedinjenim Dravama, i da je smrtnost djece porasla do nivoa 2.5 puta veeg nego u Sjedinjenim Dravama, smjetajui tako Sovjetski Savez na pedeseto mjesto u globalnom poretku - iza Barbadosa. Jedina grupa stvarno izuzeta iz ovih drutvenih patnji bili su inovnici vladajue partije i visoka vojna i direktorska elita. Koristei posebne prodavnice zatvorenog tipa, dobre bolnice i specijalne centre za odmor, uivali su dobrobiti socijalizma za jednu klasu. Socijalistika stvarnost za jednu klasu ne samo da se frontalno sukobljavala sa zvaninim mitom drutvenog egalitarizma, ve je, vremenom, stvarala sve veu drutvenu ogorenost. Znaajno ispitivanje javnog mnenja, objavljeno u Moskovskim novostima od 3. jula 1988, pokazalo je da skoro polovina sovjetske javnosti nije osjeala da ivi u drutvu socijalne pravde. Najotrije pritube su bile upuene na sistem posebnih privilegija viih inovnika. Ovo je ukljuivalo - prema redoslijedu pritubi - pakete hrane, robu iz ekskluzivnih radnji; besplatno raspolaganje bilo knjigama ili sjeditima u pozoritima, bioskopima, i td.; stanove u otmenim kuama u prestinim krajevima grada i dravne dae. Takvo drutveno nezadovoljstvo je pojaano injenicom da je bilo oito da se kvalitet ivota irokih masa ne poboljava zadovoljavajuim tempom, a u nekim znaajnim aspektima se ak i pogorava. Problem je uslonjavala i injenica da je sve vei broj sovjetskih graana, posebno iz profesionalne elite, sada znao da su uslovi u inostranstvu bili znatno bolji, ukljuujui i komunistiku Istonu Evropu. Meu intelektualcima, svijest o sovjetskoj zaostalosti i njenim pogubnim posljedicama, postala je veoma rasprostranjena tokom sedamdesetih godina. Nije vie bilo mogue uvjeravati i pretvarati se, kako se radilo u vrijeme Staljina, da je ivot u Sovjetskom Savezu bio bolji nego ma gdje drugo. Mnogi sovjetski graani, dugo izolovani od svijeta, vjerovali su sovjetskoj propagandi ak sve do sredine ezdesetih godina. Godine 1987, vodei lan sovjetske Akademije nauka, Jevgenij Afanasijev, smjelo je objasnio maarskim sluaocima na Radio Budimpeti, 7. novembra 1987, duhovnu cijenu plaenu za ovakvo stanje stvari:
Sigurno je da se nacionalna svijest, onakva kakva se uopte razvila u sovjetskom drutvu, razvila pod potpuno nenormalnim uslovima. Drugim rijeima, ona se razvila na jednostran nain, kao i istorijska i drutvena svijest... Sovjetsko drutvo je ivjelo u dravi dobrovoljne (sic!) duhovne izolacije, odnosno, bez ikakvog znanja o Zapadu... mi se nijesmo bavili Maksom Veberom ili Durkhajmom, Frojdom, Tojnbijem ili penglerom. Ovo nijesu puka imena, to su imena koja imaju svjetove, svjetske sisteme za sobom. Ako drutvo propusti da se upozna s tim svjetovima, ono onda iskljuuje sebe iz dvadesetog vijeka, zatei e sebe na periferiji najvanijih otkria ovog vijeka.

Slobodnom svijetu, prizor ideoloki samoizolovanog i birokratski centralizovanog sistema teko da je nudio primjer ekonomskog ili drutvenog dinamizma. Doslovno je bila potrebna politika odluka na nivou vladajueg Politbiroa za proizvodnju svakog pojedinanog potroakog artikla, a tokom sedamdeset godina sovjetske vlasti ni jedan jedini takav artikal koji moe da konkurie na svjetskom tritu nijesu jo bile proizvele. Takva je bila batina koju je Staljin ostavio u nasljee a Brenjev ovjekovjeio. U tom ekonomskom sistemu, dravna birokratija je propisivala cijene za milione artikala, dok su direktori nadgledali proizvodnju bez ikakvog podsticaja da budu inovativni. Radnici su proizvodili bez ikakve motivisanosti da poveaju produktivnost ili da poboljaju kvalitet. Uz to su i direktori i radnici imali interesa da popravljaju svoje izvjetaje o radu (lakirovka). Kao posljedica toga, skorijih godina je sovjetska dravna

35 statistika, po zvaninom priznanju, postala sve nepouzdanija i stoga neupotrebljiva za bilo kakvo razumno planiranje. Usprkos zvaninom hvalisanju, istina se nije mogla vie skrivati: i kvantitativno i kvalitativno Sovjetski Savez je stagnirao. Umjesto da se nadmee sa Sjedinjenim Dravama, on se u najboljem sluaju odravao kao najrazvijenija zemlja meu zemljama u razvoju - pa je ak i u toj kategoriji poeo da se suoava s potencijalnom prijetnjom da ga eventualno nadmae u nekim kritinim oblastima sve ambicioznije inovativne zemlje u razvoju, posebno Kina. To je bez sumnje bila gorka i muna budunost za upuenije pripadnike vladajue sovjetske elite. Sovjetska vojna uprava, sasvim svjesna da savremeni rat postaje sve zavisniji od sposobnosti brzog usvajanja tehnolokih inovacija, morala je posebno da se zabrine. Istorijski svjesnije pripadnike ruske elite je tadanje stanje u Sovjetskom Savezu moralo neugodno podsjetiti na propadanje Rusije tokom posljednjih decenija prolog vijeka. Godine 1815, odigravi presudnu ulogu u porazu Napoleona i sa carem Aleksejem I koji je trijumfalno ujahao u Pariz, Rusija je bila vojno najjaa sila na svijetu. Ruska privreda je brzo napredovala u nekoliko narednih decenija, a postojala je i vjera u politike promjene. Pa ipak je dolo do postepene stagnacije. Izmedu 1870. i 1890. godine, bruto nacionalni proizvod zapravo opada, Rusiju nadmauju Velika Britanija i Njemaka, a Francuska i Habsburka Monarhija joj se pribliavaju. Dva skupa i neuvjerljiva lokalna rata - Krimski rat i vojni pohod na Bugarsku i Kavkaz - i guenje Poljskog ustanka doprinijeli su drastinom opadanju meunarodnog ugleda Rusije. Ubrzo potom, na povrinu je izbilo revolucionarno vrenje, kao odraz sve veeg politikog i drutvenog nezadovoljstva. Sve se to moe uporediti sa savremenim stanjem. Godine 1945, Staljin je zauzeo Berlin a Crvena armija je bila najvea vojna sila na svijetu. Do ezdesetih godina, sovjetske voe su postale uvjerene da e Sovjetski Savez biti takoe i vodea svjetska ekonomska sila. Pa ipak je tokom sedamdesetih privreda stagnirala. Do 1990, Sovjetski Savez e pasti ne samo iza Sjedinjenih Drava ve i iza Zapadne Evrope i Japana. Neuspjean devetogidnji rat u Avganistanu, rastui nemir u Istonoj Evropi i ekonomske posljedice nedopustivo visokih izdataka vojnih snaga, doprinijeli su optem osjeaju drutvene nelagodnosti u zemlji i gubitku prestia u inostranstvu. Mada je bilo dovoljno loe ve to to je bilo sve oitije da je Sovjetski Savez zaostao u ekonomskoj trci sa Sjedinjenim Dravama, to je bila samo polovina prie. Jo bolnije, a povezano sa sovjetskim geostratekim poslovima, bilo je turobno predvianje koje je 1988. godine objavila Komisija za cjelovitu dugoronu strategiju Sjedinjenih Drava da e se do 2010. godine u svjetskom ekonomskom poretku Sovjetski Savez vjerovatno nai na petom mjestu. Sjedinjene Drave e i dalje biti prve. Poslije njih e slijediti Zapadna Evropa (koja vjerovatno jo nee biti potpuno integrisana vojno-politika sila), Kina i Japan. Sovjetski Savez e biti na zaelju - sa BNP-om koji e tada biti mnogo manji od polovine dohotka Sjedinjenih Drava. Osim toga, etiri vodee sile e vjerovatno imati bolje odnose jedna sa drugom nego sa Sovjetskim Savezom. Kremlj se tako suoava s izgledima da bude geopolitiki okruen potencijalno neprijateljskim a ekonomski monijim dravama. Strateki, kao i ideoloki, implikacije ovakve perspektive moraju da zaplae bilo kog sovjetskog lidera, posebno one koji su zasnivali svoju mo na uvjerenju da je komunistika ideologija sadrala klju za utopijsku budunost.

36

Glava 4 PARADOKS REFORME

Svijest o neophodnosti promjena, reforme i veim inovacijama konano je isplivala na povrinu u politiki znaajnoj mjeri poslije Brenjevljeve smrti 1982. godine. Ali je vie od dvije decenije bilo upropaeno. Posljedica toga je bila da je nasljee koje je trebalo prevazii naraslo i otealo. Postojei sovjetski sistem bio je tada okotali proizvod tri usko povezane i ukrtene razvojne faze:
1. pod Lenjinom, one totalitarne partije usmjerene ka potpunoj rekonstrukciji drutva; 2. pod Staljinom, one totalitarne drave koja je imala potpuno podreeno drutvo; 3. i pod Brenjevom, one potpuno stagnirajue drave kojom je vladala korumpirana totalitarna partija.

Da bi se reformisao postojei sistem bilo je neophodno napasti sva tri istorijska sloja. Ipak, da bi se to izvelo, morao se preduzeti rizik da se uklone opasne institucije moi i da se izazove neprijateljstvo mentalno staljiniziranih segmenata sovjetskih masa. Bilo kakva reforma, da bi uspjela, prema tome, morala je biti vrlo postepena. Morao se skidati sloj po sloj, uvrivati takav napredak, paljivo, kako se ne bi istovremeno stvorio otpor svih postojeih subjektivnih i objektivnih prikrivenih interesa. Najlake je bilo napasti Brenjevljevo nasljee, s njegovom linom korumpiranou, drutvenom stagnacijom i sve oitijom privrednom zaostalou. Tee je bilo uhvatiti se u kotac sa staljinistikim nasljeem, njegovim prikrivenim birokratskim interesima i ostacima odanosti nekih starijih sovjetskih graana. Najtee je bilo osporiti lenjinistiko nasljee, koje je povezivalo sjeanje na naklonost prema Novoj ekonomskoj politici (NEP) sa samoproklamovanom tvrdnjom o jedinstvenoj istorijskoj ulozi elitistike vodee partije, to je vladajuoj eliti obezbjeivalo istorijski legitimitet. Prvi napad je pokrenuo, ali samo za vrlo kratko vrijeme, Brenjevljev neposredni nasljednik, Jurij Andropov. Do tada je gnuanje prema sveoptoj stagnaciji i korupciji postalo tako rasprostranjeno da su oni koji su ostali odani dvijema ranijim naslagama sovjetskog iskustva, lenjinistikom i staljinistikom, mogli da se udrue sa anti-brenjevljevskim reformatorima u jedinstveni front. Na nesreu reformatora, Andropovljeva faza se brzo okonala iznenadnom smru reformatorskog voe 1984. godine. Na kratko, umirui sistem je doivio predah pod Konstantinom ernjenkom, kog je Brenjev isprva prieljkivao za svog nasljednika. Ali do tada su prigueni pritisci za obnovom - od kojih e barem jedan ogoliti najnoviji sloj sovjetskog iskustva - bili tako snani da je ernjenkova smrt 1985. godine izba-cila u prvi plan novu i mnogo dinaminiju linost, ovjeka koji se jasno poistovjetio sa kratkim Andropovljevim meurazdobljem izjalo-vljenih reformi. Mihail Gorbaov je doao na vlast sa nejasnim nalogom da ponovo pokrene sovjetski sistem. Jo je manje bilo jasno koliko daleko je trebalo da seu potrebne reforme i ta e sluiti kao njihov istorijski model. Jo odreenije, hoe li biti odbaen i staljinizam? I u ime ega? Ako je lenjinizam trebalo da bude uvaen kao protivotrov staljinizmu, koji bi glavni aspekt tog lenjinistikog iskustva trebalo prizvati? Da li bi to trebalo da bude NEP ili revitalizovana, militantna i ideoloki motivisana partija? Praktino pitanje jeste da li bi staljinizam mogao da

37 bude odbaen ne samo istorijski ve takoe u postojeem obliku a da se na neki nain ne uvredi stvarna sutina i istinito nasljee lenjinizma? Ipak se mora otvoreno rei - a pitanje je vano - da pojavljivanje Gorbaova nije bilo udna igra sluaja. Njegov dolazak na vlast je predstavljao izbijanje na povrinu nove stvarnosti u Sovjetskom Savezu, kako na objektivnom tako i na subjektivnom planu. Drugim rijeima, ako ne on, tada bi se vrlo vjerovatno pojavio neki drugi sovjetski reformista kao voa sredinom osamdesetih godina. Sovjetsko stanovnitvo je, uprkos svim fizikim liavanjima i neprekidnoj indok-trinaciji, bilo poetkom osamdesetih godina relativno obrazovano, iji su obrazovaniji slojevi bili sasvim dobro upoznati sa stanjem u itavom svijetu i manje podloni varljivim ideolokim uvjerenjima. Naroito meu visokoobrazovanim ekonomistima, strunjacima za svjetska pitanja, i njihovim kolegama u nekim sektorima partijske nomenklature okrenutijim inostranstvu, irila se svijest o rastuoj krizi koja je zahtijevala reforme koje bi, zauzvrat, mogle takoe da prue odgovore na gore postavljena pitanja. Gorbaovljeva glasovita kampanja glasnost, ili otvorenost, nije, a vjerovatno nije ni mogla, odmah da obezbijedi sveobuhvatni strateki odgovor na gore postavljena pitanja. inilo se prije da kampanja glasnost napreduje preko vie taktikih etapa. U poetku, kada je pokrenuta 1985. godine, ona je ponajvie obuhvatala izvjetaje o zloupotrebama od strane dravne birokratije, ukljuujui i do tada nedodirljivu policiju, i o gubicima i loem rukovoenju u privrednom sektoru. Ubrzo potom, domet glasnosti se proirio da bi obuhvatio poetke kritikog oivljavanja prolosti, usredsreujui se na neke najoitije nepravilnosti staljinistike ere. To nije, ipak, obuhvatilo potpuni napad na sistemsko nasljee ovog mranog razdoblja, zato to je to moglo da povue za sobom potencijalno destabilizujue posljedice po strukturu politikog sistema u cjelini. Ipak, mada isprva pomalo ogranienog djelokruga, kampanja glasnost je pokrenula snane zahtjeve za reformom unutar kljunih sovjetskih gradskih centara. To je ovlastilo Gorbaova i njegove saradnike da proire djelokrug kampanje da bi ona obuhvatila, do 1987. godine, sve vei i ambiciozniji program promjena usredsreenih prvenstveno na upravljanje i planiranje dravne privrede. Oznaena kao perestrojka, ili preustrojstvo, kampanja je nastojala da iskoristi polet koji je pokrenula glasnost da podstakne i modernizuje stagnirajuu privrednu birokratiju i da oivi ekonomski napredak. Ali je to takoe iznijelo na povrinu pitanje da li je prava reforma sovjetske privrede bila mogua bez znaajnog uplitanja politikog sistema i bez otvaranja irom vrata duhovnoj slobodi. Kljuno pitanje koje je ostalo bez odgovora bilo je gdje povui granice reforme. ak ni Gorbaov vjerovatno nije znao taan odgovor, premda su neki njegovi komentari nagovjetavali da je spreman da ide vrlo daleko. Pokazalo se da su njegove neusiljene i spontane opaske izgovorene na raznim sovjetskim skupovima imale dalekosenije posljedice od zvanino pripremljenih govora upuenih vodeim komunistikim partijskim tijelima. Obraajui se jednom skupu urednika masovnih medija i takozvanih stvaralakih sindikata sredinom jula 1987, Gorbaov je spomenuo novu sovjetsku politiku kulturu a upotreba te dvije rijei, posuene iz zapadnjake politike sociologije, bila je vrlo upadljiva. Podstiui sve jau demokratizaciju, primijetio je Gorbaov, mi sada, kako se ini, ponovo prolazimo kroz kolu demokratije. Uimo. Naa politika kultura je jo uvijek neprimjerena. Na nivo rasprave je neprimjeren; naa sposobnost da uvaavamo stavove ak i naih prijatelja i drugova - ak je i ona neprimjerena. Gorbavovljev cilj da stvori novu politiku kulturu bio je utoliko opasniji zato to neprimjerenosti koje nije odobravao nijesu bile samo lenjinistiko-staljinistiko nasljee. One su bile duboko ukorijenjene u ruskoj istoriji. Pisma iz Rusije markiza Astolfa de Kistina, objavljena 1839. godine nakon njegove due posjete toj zemlji, ukazuju na upadljivu povezanost izmedu politika Rusije u devetnaestom vijeku i dananjeg Sovjetskog Saveza. De Kistin je bio

38 zapanjen proimajuom ulogom dravne birokratije koja je utemeljena na nebitnim detaljima, aljkavosti i korupciji i u kojoj tajnost ima kontrolu nad svim. On je opominjao da je jedino podruje u kom tiranija pokazuje inventivnost u sredstvima za uvrenje njene vlasti i da je despotizam najgori kada navodno radi dobro, zato to tada opravdava kroz svoje namjere najokrutnija djela, a zlo koje se tada shvata kao lijek ne zna za granice. Njegova procjena dostignua reima mogla bi lako biti primjenjena na sovjetsko iskustvo: Ne kaem da njihov politiki sistem nije stvorio nita dobro, ve samo tvrdim da je plaena previsoka cijena za njegova postignua. De Kistin je takoe bio zapanjen ogranienjima nametnutim slobodoumlju i zloupotrebom istorije od strane onih koji imaju vlast. On je zapazio da je istorija vlasnitvo cara, koji predstavlja narodu takve istorijske istine koje odgovaraju trenutno preovlaujuim uvjerenjima. Moda je najznaajniji njegov komentar da Politiki sistem u Rusiji ne bi mogao izdrati dvadeset godina slobodnog komuniciranja sa Zapadnom Evropom. Ne udi, onda, to oblikovanje nove politike kulture u Sovjetskom Savezu, nakon pedeset godina neposrednog i posrednog dravnog staljinizma i nakon sedamdeset godina partijskog lenjinizma, nuno zahtijeva veliki politiki preokret. Gorbaov je tako stavio na znanje, u privatnom razgovoru voenom u maju 1987. godine sa najviim maarskim partijskim liderom (koji je to ponovio sljedeeg dana ovom autoru), da je po njegovom miljenju ukupno sovjetsko iskustvo od 1929. godine bilo pogreno. Zaista, prema vrhovnom sovjetskom voi, najmanje tri etvrtine sovjetske prakse je bilo ozloglaeno i moralo bi na neki nain da bude odbaeno ili ispravljeno. Vrlo je nesigurno da su se ak i Gorbaovljeve kolege iz Politbiroa s tim u potpunosti sloile. Vjerovatno je veina njih instinktivno osjeala da lenjinizam nije bio jedina osnova njihovog legitimiteta ve da je i bolji dio staljinistikog iskustva osigurao temelj njihove moi. Djelimino krpljenje staljinistikog sistema bilo je i prihvatljivo i ak smatrano za neophodno, ali opte odbacivanje bi, strahovali su, moglo da destabilizuje sovjetski sistem u cjelini. Konsenzus po pitanju reformi bio je dakle relativno tanak. Bilo je vrlo osjetljivo razii se oko pitanja koliki dio staljinistikog nasljea bi mogao bezbjedno da se poniti, dok je pogubna lenjinistika tradicija ostala nedodirljiva poput svete krave. Zaista, Lenjinizam je tako a ne reforma bio krajnji - ali skriveni - predmet spora meu najviim sovjetskim liderima. Na primjer, mnogo toga je prenoeno na Zapadu u vezi sa nepotvrenim sukobom izmedu reformatora Gorbaova i njegovog navodno konzervativnog i antireformistikog suparnika, Jegora Ligaeva, koji je do jeseni 1988. godine bio drugi ovjek Politbiroa a takoe i partijski sekretar. Mada se do toga dana, i uprkos glasnosti, skoro nita nije znalo o internim raspravama unutar vrhovne uprave, bilo je sasvim jasno da je Ligaev istupao u ime onih sovjetskih voa koji nijesu protiv reformi kao takvih, ali koji bi vie voljeli da se one sprovedu na lenjinistiki nain, odozgo i u disciplinovanijem obliku kako se ne bi ugrozila efikasna partijska kontrola nad procesom. Razliku izmedu ova dva pristupa je najbolje saeo Alexandar Gelman, aktivni lan filmske partijske organizacije, i sam oduevljeni sljedbenik Gorbaova, koji je izveo otru razliku izmedu koncepata demokratizacije i liberalizacije. Prema njegovim uticajnim rijeima (kako je prenijela Sovjetskaja kultura, 9. aprila 1988):
Demokratizacija obezbjeuje preraspodjelu moi, prava i sloboda, stvaranje brojnih nezavisnih struktura upravljanja i informisanja. A liberalizacija je ouvanje svih temelja administrativnog sistema, ali u blaoj formi. Liberalizacija je otvorena pesnica, ali je aka ista i u

39
svakom momentu bi se ponovo mogla stisnuti u pesnicu. Liberaliza-cija samo spolja ponekad podsjea na demokratizaciju, ali je to zapra-vo osnovna i nesnosna uzurpacija.

ak i ako je pretjerana, navedena suprotnost izmeu demokra-tizujueg i samo liberalizujueg lidera je u sutini tana. Da bi uspio u ambijentu staljinistikog nasljea, prvi je sklon otrijem raskidu sa prolocu dok je drugi skloniji da istakne elemente kontinuiteta. Tako Ligaev, koji odstupa od svog kursa u glasovitom intervjuu za francuski dnevni list L Mond od 4. decembra 1987, da bi istakao da Ja predsjedavam sastancima sekretarijata Centralnog komiteta i... organizujem njegov rad i da Gorbaov predsjedava sastancima Polit-biroa, nije bio uzdran u davanju pozitivnijeg suda o sovjetskoj prolosti od onog koji je ponudio Gorbaov lino. Mada je uvijek isticao potrebu za reformama i potpuno podravao program perestrojke, Ligaev je javno izjavljivao da je za njega ak i Brenjevljeva era bila era impresivnih dostignua. Kao to se izrazio, prema Pravdi od 27. avgusta 1987, to je bilo nezaboravno vrijeme, tada se stvarno ivio puni ivot... Upravo tu, u tekim uslovima, bili su iskovani istinski komunisti. On je takode naglasio da mi nikada neemo napustiti put lenjinizma, to je otro doveo u vezu sa ukupnom slavnom sedamdesetogodinjom istorijom sovjetske vlasti. Konsenzus oko potrebe za reformom tako je predstavljao kompromis u odnosu na sadanjost, prikrivajui vano neslaganje u odnosu na vei dio prolosti. Taj kompromis je imao dvostruki efekat. S jedne strane, dozvolio je da kritike staljinistikog doba izbiju na povrinu i da se ire. Sovjetsko iskustvo i sovjetski model su time jo vie diskreditovani irom svijeta. S druge strane, ovjekovjeujui sutinski totalitaran karakter sistema kroz zadravanje ne samo totalitarne partije lenjinistikog tipa, s njenim prisvajanjem jedinstvenog uvida u zakone istorije, ve takoe i glavne institucije zvjerske drave staljinistikog tipa, s njenom satiruom potinjenou drutva, domet moguih reformi je bio strogo ogranien. Sovjetski Savez je pri tom platio dvostruku cijenu. Nastavio je da gubi svoju ideoloku privlanost, ali nije kod kue stekao najire pravo da to nadoknadi preko istinske reforme sistema. Zaostajanje kao stanje sistema, koje podstie sve vei zaostatak za zapadnim svijetom, bilo je tako najvjerovatnija perspektiva za Sovjetski Savez, Gorbaovljeve napore, uprkos njegovoj meu-narodnoj popularnosti. Da bi se izbjegla ta tmurna oekivanja potrebna je ne samo revolucija u politikoj kulturi ve zaista temeljno i dalekoseno institucionalno odbacivanje dvogubog izvora aktuelne sovjetske dileme: i staljinizma i lenjinizma. Sve dok staljinizam ne bude propao a lenjinizam ne bude upadljivo oslabljen, sovjetska drava e i dalje biti neman bez konstruktivnog drutvenog sadraja i bez idealizma ili istorijske vizije. Kao takva, ona bi produila da bude u sukobu sa globalnim tenjama da se unaprijede prava pojedinca i nastavila bi da oskudijeva u neophodnim preduslovima za istinsku drutvenu i tehnoloku kreativnost. Pa ipak svrsishodna politika istina jeste da bi uklanjanje staljinizma i slabljenje lenjinizma moglo da se izvri, u najboljem sluaju, jedino u etapama, a kad je u pitanju osobito lenjinistika tradicija i vrlo paljivo. Istinsko uklanjanje staljinizma bi zahtijevalo, iznad svega, razbijanje svemone dravne birokratije i u privrednom i u drutvenom podruju i znaajnu dekolektivizaciju u poljoprivredi. Ovo su kolosalni zadaci, s obzirom na skrivenie interese vladajue elite, da i ne pominjemo dugotrajnu rusku tradiciju prevlasti drave nad drutvom. Uz to, multinacionalni karakter sovjetske drave je predstavljao posebnu komplikaciju, jer bi bilo kakva istinska destaljinizacija oivjela spektar sve istaknutijih nacionalistikih tenji meu neruskim narodima, ugroavajui i sam opstanak Sovjetskog Saveza. Jo je tee izai na kraj s lenjinizmom. Prije svega, napad na staljinistiko nasljee je lake pokrenuti sa sadrajne lenjinistike osnove. Prizivanje dobrog Lenjina osigurava potrebnu ideoloku legitimnost za ocrnjivanje Staljina. to je vie staljinistika era javno optuivana, to je

40 vie lenjinistiko razdoblje moralo biti idealizovano. Tako, bar iz valjanih taktikih razloga, napad na staljinizam mora da se odvoji od bilo kakvog pokuaja da se revidira ili oslabi lenjinistiko nasljee. To nasljee je, uostalom, obezbjeivalo najpogodniju odskonu dasku za opravdavanje antistaljinistikih reformi i za suprotstavljanje optubi da takve akcije predstavljaju revizionistiko zastranjenje. Posljedica je, meutim, bila poveanje uticaja lenjinizma na sovjetsku politiku. Lenjinizam tako ostaje glavni u pogledu istorijskog legitimiteta vladajue elite, racionalizujui njen zahtjev za vlau. Svako njegovo odbacivanje bi bilo ravno kolektivnom psiholokom samoubistvu. Poslije toliko decenija, sovjetska komunistika elita ne bi mogla tako najednom da se redefinie kao neka ruska varijanta zapadnjake drutvene demokratije, ponovo oivljena verzija nekadanjih menjevika (koje je Lenjin porazio). Da to nije lak zadatak pokazalo je iskustvo nekih zapadnoevropskih komunista. Francuski komunisti, na primjer, koji bi imali mnogo razloga da to urade, nijesu do danas bili u stanju da izvedu takvu promjenu, iako djeluju u okruenju u kom preovlauju demokratske tradicije. Stoga, da budemo pravedni prema Gorbaovu, mora se rei da on u ovoj stvari nije imao mnogo izbora. ak i sa djeliminim odbaciva-njem staljinizma, lenjinizam je bio sve to je ostalo od komunistikog iskustva u Sovjetskom Savezu. Odbaciti i staljinizam i lenjinizam znailo bi poricanje komunistike ere u cjelosti. Od Gorbaova bi se teko moglo oekivati da utemelji svoj legitimitet na predboljevikoj istoriji, ili da dosegne neke socijal-demokratske prethodnike. On dakle nije imao izbora sem da tvrdi da je perestrojka bila zasnovana na lenjinizmu, da su njeni korijeni u lenjinizmu i da predstavlja vjerodostojno oivljavanje lenjinizma. Ali postupajui tako, Gorbaov je na taj nain revitalizovao sklonost vladajue elite prema dogmatskoj grandioznoj simplifikaciji tijesno povezanoj sa komunistikim izdavanjem za jedinog tumaa svake istine i sa komunistikom tenjom za potpunim prisvajanjem vlasti. To je, uostalom, bila sutina lenjinizma, a ta sutina je uinila staljinizam neminovnim. Politike prepreke istinskoj perestrojki su tako ne samo ogromne ve vjerovatno i nesavladive. Raskid sa lenjinistikim nasljeem ne bi zahtijevao nita manje od temeljne redifinicije prirode vladajue partije, njene istorijske uloge i njenog legitimiteta. Zapravo, stvarni raskid bi zahtijevao odbacivanje glavne premise grandiozne simplifikacije, to jest da savreni drutveni sistem moe biti oblikovan politikom odlukom kroz koju je drutvo potinjeno vrhovnoj dravi koja djeluje kao sveznajui istorijski faktor. To bi zahtijevalo prihvatanje ideje da je veliki dio drutvenih promjena sluajan, dvosmislen i esto spontan, uz zakljuak da drutvena sloenost ne moe da se vee u ideoloku ludaku koulju. Da bi se odista raskinulo s prolou i oslobodila drutvena kreativnost, mora doi do suoenja s lenjinistikim nasljeem. Neki od Gorbaovljevih pristalica su bili voljni da odu tako daleko. U opojnoj atmosferi glasnosti sredinom 1988, ugledni mjesenik Novij Mir je objavio u majskom broju lanak u kom autor, V. Seljunjin, sasvim otvoreno optuuje Lenjina da je pokrenuo masovne represije kao navodno rjeenje, prvo za politike a onda i za ekonomske probleme. Drugo sovjetsko glasilo, Na sovrjemenik, otiao je jo dalje, iznosei aprila 1988. godine podatak da je vie ljudi bilo ubijeno za vrijeme Lenjina nego pod Staljinom. Ipak su to bila jo uvijek usamljena gledita. Vrhovne voe, ukljuujui i Gorbaova, uvidjeli su da bi potpuno i otvoreno odbaci-vanje lenjinizma znailo oduzimanje legitimiteta i samom sovjetskom sistemu. Sovjetski reformatori su se tako suoili sa zaaranim krugom istorije: prinueni da napadnu staljinizam na temelju revitalizovanog lenjinizma, oni su ponovo podsticali, vraali legitimitet i tako produ-avali ivot upravo ideoloko-politikim snagama koje su neposredno vodile u staljinizam.

41 Izvodljiviji put kojim bi jednoga dana mogao da krene neki odvaniji sovjetski revizionistiki voa bio bi da redefinie smisao lenjinizma tako da on pone da lii vie na socijal-demokratiju nego na boljevizam. Neki Gorbaovljevi stavovi, koji povezuju Lenjina sa demokratijom, ukazivali su da je on krenuo u tom pravcu, a neki od njegovih najvatrenijih sljedbenika su izgleda poeli tome da utiru put javno istiui da je savremeno sovjetsko shvatanje marksizma-lenjinizma bilo izoblieno staljinistikom erom. Prema otrim rijeima Fjodora Burlackog u Literaturnoj gazeti od 20. aprila 1988. godine:
....vrlo je vano prouiti Staljinov koncept koji pravda izoblienje socijalizma. Nae ideje o marksizmu i lenjinizmu, o socijalizmu samom, ostavio nam je u batinu sam Staljin. Od ranih tridesetih sistem obuke i obrazovanja se zasnivao na Staljinovim djelima Pitanja lenjinizma, Kratki kurs iz istorije Jedinstvene Komunistike Partije (Boljevika), koje je on izdao, i djelu Ekonomska pitanja socijalizma u SSSR-u. Na jedan ili drugi nain, svi savremeni prirunici o istoriji partije, politikoj ekonomiji, naunom komunizmu i filozofiji, kao i veina teorijskih studija o drutvenim naukama, vraali su se ovim izvorima.

Ali takvo temeljno duhovno prestrojavanje, koje redefinie Lenjina kao socijal-demokratu, sadri oigledne opasnosti po monopol moi vladajue partije. Partijska birokratija je zato rijeena da se odupre svakom takvom redefinisanju njenih korijena. To, zauzvrat, znai da e Sovjetski Savez ostati podvrgnut vladavini dogmatske i drutveno zaguljive organizacije koja insistira na monopolu politike moi u vijeku u kom su stvaralatvo i pluralizam postali uzajamno zavisni. To e ostati u nadlenosti partije privrene lenjinistikom naelu vrhovne istine koju jedino ona sagledava i ima pravo i mo da je nametne drutvu. U sutini, sovjetsko vostvo se nalo pred neizbjenim istorijskim paradoksom. Da bi obnovio svjetski ugled komunizma, Sovjetski Savez je morao da odbaci najvei dio sopstvene komunistike prolosti, i doktrinu i praksu. Tokom dvadesetih godina, za najvei dio slobodnog svijeta, inilo se da komunistiki experiment u Sovjetskom Savezu budi nadu u budunost. Tokom tridesetih, izgledalo je da se ta budunost gradi. Nakon rata, pa ak i tokom ezdesetih, on je djelovao kao trajna budunost. Ipak je na samom izmaku ovoga vijeka, Sovjetski Savez dospio dotle da bude smatran za ideoloki neprivlaan primjer zaustavljenog drutvenog i ekonomskog razvoja. Za slobodni svijet, sovjetsko iskustvo, koje nije vie bilo ikona, od sada nee biti oponaano ve izbjegavano. Kao posljedica toga, komunizam vie nije praktini uzor na koji se treba ugledati.

42

DIO II

SOVJETSKI RASKOL

43

44

Perestrojka je naa posljednja ansa, rekao je strogo Mihail Gorbaov 8. januara 1988. Ako stanemo, to e biti na kraj. Njegove proroke rijei, izgovorene na sastanku s urednicima sovjetskih medija, dalje su kruile, sa posebnim naglaskom u Moskovskm novostima i prekomjernim citiranjem unutar sovjetske elite. Kakva suprotnost u odnosu na bujni optimizam njegovog prethodnika, Nikite Hruova, kome je trideset godina ranije tema govora takoe bila sovjetska budunost. Stalno iznova, Hruov je iznosio viziju trijumfalnog socijalistikog Sovjetskog Saveza koji samo to nije zakoraio u komunizam kao vodea ekonomska sila svijeta: U periodu od, recimo, pet godina poev od 1965, nivo proizvodnje po glavi stanovnika Sjedinjenih Drava bie dostignut i nadmaen. Tako e, za to vrijeme, moda i prije, SSSR zauzeti prvo mjesto u svijetu i u apsolutnom obimu proizvodnje i po glavi stanovnika, to e obezbijediti najvii ivotni standard u svijetu. Tako se Hruov hvalisao, 14. novembra 1958. godine, pred klasom diplomaca sovjetskih vojnih akademija. Nije to bilo prazno hvalisanje ili ispad pojedinca. Ta pompezna tvrdnja je neprekidno ponavljana u uestalim izvjetajima o velianstvenom programu privredne izgradnje koji e Sovjetskom Savezu obezbijediti ekonomski primat u svijetu u relativno bliskoj budunosti. Zaista, kao to je prethodno pomenuto, ta prognoza je ve bila unesena u zvanini program sovjetske Komunistike partije, usvojen 1961. godine, koji je takoe obeavao da e sadanja sovjetska generacija odista ivjeti u blaenom razdoblju pravog komunizma. Trideset godina kasnije, istorijsko nespokojstvo je dominiralo nazorima novog sovjetskog Generalnog sekretara i njegovih neposrednih saradnika. Oni nijesu mogli da pobjegnu od deprimirajue injenice da se raskorak sa nekadanjim kapitalistikim suparnikom ne samo poveao na tetu Sovjetskog Saveza, ve i da e ga druge velesile vjerovatno pretei u naredne dvije ili tri decenije. Japan je to ve postigao. Bilo je prilino loe po globalni presti Sovjetskog Saveza to je itav svijet znao za njegovo posrnue. Ne udi to je Gorbaov prizivao sablast komunistikog kraja u nastojanju da podstakne sovjetsku elitu na krajnje ozbiljnu obnovu njihovog sistema. Nasuprot iroko rasprostranjenim zapadnim spekulacijama da je sovjetski Politbiro podijeljen na reformatore koji su za promjene i reakcionare privrene status quo-u, veina vrhovnih sovjetskih lidera je prihvatila sredinom osamdesetih godina potrebu za obnovom - za perestrojkom sovjetskog sistema - kao nudu. Istinska opozicija je bila koncentrisana vie meu raznim republikim i pokrajinskim prvim sekretarima uanenim u svojim povlaenim feudima i nedostajali su joj upravo u punoj mjeri globalni pogledi na budunost ljudi iz Kremlja. Na vrhu, rasprave su usredsreene na to kako sprovesti reforme, kako odrediti njihov domet i u kojoj mjeri neposredno ukljuiti sovjetsku javnost u procese kroz osmiljene novinske kampanje. Neki najvii sovjetski lideri su oigledno bili skloni opreznijem sprovoenju procesa, upravljenim odozgo prema dolje, u kojima bi nadzor nad drutveno-ekonomskom obnovom ostao vrsto u rukama vladajue partije. Ali su se oni takoe slagali da su korjenite promjene bile potrebne da bi

45 se izbjegao katastrofalni pad u sovjetskim oekivanjima. Da upotrijebimo terminologiju navedenu u prethodnom poglavlju, oni su bili liberali ali ne demokrate. Gorbaov je zastupao drukiju taktiku, javno predvodei kampanju za reformu a na djelu tako promiljeno nastojei da pokrene drutvene pritiske odozdo u korist toga. To je bio taktiki smisao kampanje glasnost, koja je podstakla nita manje nego iroku nacionalnu raspravu o sovjetskoj sadanjosti i prolosti. Tokom te rasprave, stvari nekada smatrane za svetinje bile su javno skrnavljene; pitanja davno gurnuta pod tepih, javno su izloena; privid jednoglasnosti u zemlji je naruen; a u oima nekih ljudi ak je i budunost sistema dovedena u pitanje. Mnogi uesnici u toj raspravi - koja je kulminirala na Devetnaestoj vanrednoj partijskoj konferenciji u junu 1988. godine - poeli su da koriste izraze koji bi nekoliko godina ranije bili osueni kao krajnji revizionizam i veoma veliki ideoloki napad na vladajuu partiju, kojom se tokom itavog njenog funkcionisanja rukovodilo strogom pravovjernou. Prividni konsenzus zemlje se raspao na komadie usled javne ogorenosti zbog velikog broja medusobno povezanih spornih pitanja koja su kolektivno prijetila da eskaliraju u estok politiki sukob. Kao posljedica toga, totalitarni Sovjetski Savez je sve vie postajao nepostojani sovjetski razvez*.

*Igra rijei (engl.union disunion), iji je ekvivalent kod nas savez.- razvez.

46

Glava 5 OD VIZIJE DO REVIZIONIZMA

Nita nije dramatinije prikazalo ovu novu i dinaminu stvarnost od zapanjujue injenice da se tokom tog procesa novi sovjetski lider, Mihail Gorbaov, preobratio u revizionistu. U kratkom razmaku od tri godine, njegova retorika i ponaanje su se promijenili od zagovornika reformi za oivljavanje privrede do propagatora temeljnijih revizija, ne samo ekonomske strukture, ve i sistema ideolokih osnova i u izvjesnoj mjeri ak i njegovih politikih procesa. Ovaj preobraaj je bio dokaz i za njegovo sve vee uvaavanje dubine sovjetske krize i za njegovu duhovnu neustraivost. Ali to je takoe nagovijestilo vjerovatnost produenog i zaista raskolnikog politikog sukoba oko upravljanja komunistike partije buducnou Sovjetskog Saveza. To je ak ukazivalo na mogunost da bi monopolska kontrola nad drutvom mogla jednoga dana izmai iz ruku partije. Pojam revizionizam je imao dugu i munu istoriju u sovjetskom marksistikolenjinistikom pokretu. U sovjetskom politikom rjeniku, termin je dobio posebno pogrdno znaenje. Godinama se odnosio na one koji su navodno skrenuli od temeljnih naela partijskog uenja, upadljivo u pravcu vrlo pogubne socijal-demokratije koju je Lenjin toliko mrzio a Staljin toliko elio da iskorijeni. Lenjinistiko nasljee je iskazivalo posebno neprijateljski stav prema socijal-demokratskim idejama, sa njihovim isticanjem istinske demokratije, otvorenosti, uestvovanja naroda u donoenju odluka, tolerancije prema suprotnim gleditima, pa ak i obaveznom nadmetanju za vlast unutar samog socijal-demokratskog pokreta. Lenjin i njegovi sljedbenici odbacivali su ovakve ideje kao ispoljavanja sitno-buroaskih sklonosti, za koje se govorilo da nemaju nieg zajednikog s potrebom proletarijata za disciplinovanom partijom profesionalnih revolucionara. Nakon 1917. godine, ova partija postaje ne samo partija profesionalaca ve takoe trajnih vladara tog proletarijata. Lenjinov boljevizam je odgajan u borbi protiv socijal-demokratije menjevika, koji su kasnije bili fiziki likvidirani odmah nakon preuzimanja vlasti od strane boljevika. Staljin je nastavio tu borbu, etiketirajui kao socijal-demokratske revizioniste neke od svojih glavnih rivala u borbi za vlast i koristei takvo doktrinarno izoptenje kao opravdanje za njihovu fiziku likvidaciju. Poslije Drugog svjetskog rata, kada se sovjetska sfera uticaja proirila na Istonu Evropu, Staljin je igosao socijal-demokratiju nita manje nego kao dobrovoljno orue zapadnog imperijalizma i uinio ga objektom njegove posebne odmazde. Doista, tokom sovjetske istorije, izazov od socijal-demokratske ljevice je tretiran sa posebnom ozbiljnou, ne samo zato to su marksistiki prethodnici djelimino i na njima svojstven nain nastojali da ga pretvore u jeres, ve i zbog svjesnosti sovjetskih voa da socijal-demokratska platforma govori jezikom i koristi simboliku koja potencijalno moe imati veliku privlanost za mase potinjene komunistikoj politikoj kontroli. Sovjetsko neprijateljstvo je bilo posebno izraeno prema bilo kakvom ispoljavanju revizionizma unutar rukovodstava vladajuih komunistikih partija. Jugoslovenska izdaja, a naroito Titovo eksperimentisanje sa razliitim oblicima radnikih savjeta, bilo je oznaeno kao osobito neprijateljska manifestacija revizionizma, strana duhu marksizma-lenjinizma. Ta osuda je jako ubrzala krajem etrdesetih i poetkom pedesetih godina velik broj montiranih sudskih procesa u Istonoj Evropi, ijim je rtvama uvijek zajedno sueno kao revizionistima, izdajnicima i zapadnjakim pijunima.

47 Svojedobno, sljedbenike nacionalistikih i antistaljinistikih ustanaka iz 1956. godine, i u Poljskoj i u Maarskoj, Moskva je optuila za revizionizam Imre Naa, maarskog vou likvidiranog 1958. godine zbog pokuaja stvaranja neutralne i u sutini socijal-demokratske Maarske, i Vladislava Gomulku, nacionalizmu sklonog poljskog komunistikog lidera. Kremlj je prema Gomulki bio posebno sumnjiav zato to je, da bi nekako konsolidovao autonomniji poljski komunistiki reim, Gomulka bio spreman na kompromis sa seljatvom, ukidanjem omrznutog sistema kolektivizacije, i sa katolikom crkvom, neminovno pri tom slabei partijsku kontrolu nad ideolokom indoktrinacijom. Mada se Kremlj na kraju sporazumio s Gomulkom lino pa je pruio krtu podrku njegovom reimu, nastavio je da motri s velikom zabrinutou na razvoj unutranjih prilika u Poljskoj. Tokom kasnih pedesetih godina, sovjetska tampa je vodila upornu kampanju protiv svih manifestacija revizionizma u Poljskoj, vidjei u tome potencijalnu opasnost od preporoda omrznute socijal-demokratije. Sovjetska opsjednutost revizionizmom doivjela je vrhunac za vrijeme Prakog proljea 1968. godine. Ideje koje je zastupalo novo ehoslovako komunistiko rukovodstvo, naroito Prvi sekretar Aleksandar Dubek, iznesene u istorijski znaajnom partijskom Akcionom programu bile su igosane s izuzetnom estinom od strane sovjetskog rukovodstva. Program koji je pozivao na demokratizaciju ehoslovakog politikog ivota, na decentralizaciju privrede, na ideoloku otvorenost, kao i na puno raskrinkavanje staljinistikih zloina, bio je osuen od strane Moskve kao desniarski revizionizam koji utire put povratku u kapitalizam i izlasku iz Varavskog pakta. Brenjevljeva vojna intervencija, koja je uklonila Dubeka i njegove saradnike sa vlasti, bila je logian zavretak toga. Ipak su paralele izmeu izvjesnih Gorbaovljevih shvatanja s kraja osamdesetih godina i onih koja su zastupali revizionisti a koja su tako prokleto osudili njihovi vlastiti prethodnici u Kremlju bile oite. Dakako, one nijesu izale na vidjelo najednom. Mada je preuzimao vlast u vrijeme kad su on i njegove kolege iz Politbiroa dijelile miljenje da se s reformama sovjetskog sistema odavno kasni, Gorbaov se najprije usredsrjedio na racionalizaciju i modernizaciju sovjetske privrede. Da li zbog neopreznosti ili moda zato to je osjeao da bi privredna proizvodnja mogla biti znatno unaprijeena poboljanjem ekonomskog rukovoenja i planiranja, on je usmjerio poetni pritisak svog javnog istupanja ka otklanjanju problema gubitaka, slabog rukovoenja, neodgovarajue kontrole kvaliteta, slabljenja radne discipline, alkoholizma i nesavjesnog odnosa prema poslu. Sticao se utisak da je u poetku njegov uzor za Sovjetski Savez bila Istona Njemaka, sa svojim produktivnim, disciplinovanim i tehnoloki naprednim komunistikim sistemom. Bez sumnje ozlojeen, Gorbaov je ubrzo spoznao da Rusi nijesu bili Prusi, da se njegova vizija Sovjetskog Saveza kao bogate Istone Njemake nee ostvariti. Morao je da se suoi s injenicom da su problemi koji su se isprijeili pred njim bili kulturno dublje usaeni i sistemski dublje ukorijenjeni. Zaista, Gorbaovljev proces spoznaje, koncentrisan u relativno kratak vremenski period od dvije godine, doveo ga je do saznanja da bi bilo kakva uspjena reforma u Sovjetskom Savezu takoe zahtijevala dalekosene promjene u optem gledanju na stvari politikoj kulturi drutva - pa ak i u karakteru samog politikog sistema. Do zaokreta je dolo u junu 1988. godine na Devetnaestoj vanrednoj partijskoj konferenciji. U svom govoru prilikom otvaranja, Gorbaov je uzdigao vanost politike reforme nad preustrojstvom privrede: Suoavamo se sa veoma zamrenim pitanjima? Ali koje od njih je ono kljuno? Kako to (Centralni komitet sovjetske Komunistike partije) uvia, kljuno pitanje je reforma naeg politikog sistema. Jedino nakon politikih reformi mogle bi privredne reforme postii uspjeh u smislu da bi Sovjetski Savez iskreno mogao da tei ivotnom standardu uporedivom sa naprednijim drutvima u svijetu, tehnolokom nivou dovoljnom da omogui

48 Sovjetskom Savezu da se politiki i vojno takmii sa Zapadom i kvalitetu ivota koji bi opravdao dugogodinje ideoloke tvrdnje tako pompezno izricane u ime sovjetskog socijalizma. Stie se utisak da je sredinom 1988. godine Gorbaov gledao na Maarsku kao na inspiraciju. U pomjeranju nagaska sa ekonomije na politiku, Gorbaov je do 1987. godine prihvatio pristup u kom je sveobuhvatna reforma odozgo - perestrojka - trebalo da bude pojaana pa ak i promiljeno podstaknuta odozdo - od famozne glasnosti. Kasnije je bilo predvieno da se podstakne dalekosena demokratizacija sovjetskog sistema uopte. Vano je zapaziti da je uz znaajno udaljavanje od tradicionalnog lenjinistikog isticanja potpune kontrole odozgo, glasnost i demokratizacija trebalo da vode preustrojstvo naprijed, preobraavajui tokom tog procesa i samu prirodu sistema. Kao to je zapazio u svom govoru na vanrednoj partijskoj konferenciji, korei one koji su oekivali reforme odozgo na dole i ohrabrujui one koji su nastojali da podstaknu pritisak odozdo na gore: Ve su ljudi rekli i napisali na raznim mjestima da ih perestrojka jo nije dosegla; oni pitaju kad e se to dogoditi. Ali perestrojka nije dar s neba umjesto to ekaju da im ona odnekud bude donesena, nju moraju donijeti sami ti ljudi u svoj grad ili selo, u svoj radni kolektiv. Drugim rijeima, ne samo liberalizacija sistema ve i njegova demokratizacija je bila potrebna da se pokrene toak reforme. Postupajui tako, Gorbaov je sigurno subjektivno osjeao da djeluje kao istinski lenjinist, vraajui svoju partiju njenim doktrinarnim temeljima i oslobaajui je pogubnog ouvanja staljinistike tradicije. Ali je Gorbaov oigledno bio prisiljen da artikulie i propagira ovaj ambiciozniji, sveobuhvatniji i drutveno dinaminiji pristup postajui svjestan da nita manje ne bi mogao uraditi. On mora da je osjetio da bi ga dalje oslanjanje na tradicionalna lenjinistika naela, da bi samo kontrola odozgo mogla da dovede do drutvenih promjena odozdo, osudilo na poraz od strane jo uvijek elastinih staljinistikih struktura moi i privilegija. To ga je prisililo da prihvati pristup zbog kog su ga u pravovjernom sovjetskom gledanju na stvari mogli igosati kao revizionistu. Vano je zapaziti da su revizionistiki prizvuci sve naglaeniji u njegovim spontanim javnim izjavama nego zvaninim govorima koje je prethodno kolektivno odobrio politbiro. To je prualo znaajan oslonac Gorbaovljevom linom poimanju problema. U svakom sluaju, teme koje je Gorbaov isticao i spontano i zvanino podsjeale su u odreenom pogledu na one koje je prethodnih godina naglaavao Dubek, da i ne pominjemo doktrinarno mnogo opreznije revizije Gomulke ili Tita. O tome se glasno govorilo s oajanjem strogo u skladu sa zvanino propisanim optimizmom u vezi s neminovnim trijumfom socijalizma. Vie nego jednom, Gorbaov je o tome govorio skoro zloslutnim tonom. Upozoravao je vlastiti Centralni komitet, 18. februara 1988. godine, da je glavna stvar, drugovi, demokratizacija... Tokom nove etape obnove partija moe da uvrsti svoju istaknutu, vodeu ulogu i da nadahne mase samo primjenom demokratskih metoda... Bez pretjerivanja, danas sve od toga zavisi. Ton hitnosti je postao est refren. Gorbaov e stalno iznova podsjeati svoje sluaoce da vrijeme istie, da do promjena mora doi odmah i da moraju biti sveobuhvatne. Narodu na Lenjingradskim ulicama je izvikivao, oktobra 1987, ima ve dvije godine kako se mi, skupa s vama, savjetujemo, razgovaramo, raspravljamo i razmiljamo kako da pronaemo valjan odgovor na ova pitanja koja nam je sam ivot postavio. ta mora da se uini? Sada emo prestati s tim. Sada itavo drutvo mora da se promijeni na ovim naelima: demokratija, u upravljanju privredom, i u ukupnoj moralnoj atmosferi ivota u naem drutvu. Sve se mora promijeniti! Svom Centralnom komitetu se alio da se u praksi esto moe naii na negativnu reakciju na tu inicijativu, na odbacivanje inicijative. Uz to, u mnogim sluajevima nije uinjen napor da se shvati ta se zapravo predlae, a namjerno su traeni izgovori da se pokreta inicijative zaustavi.

49 To je jo uvijek iroko rasprostranjena pojava. I nestrpljivo je upozoravao: Vie ne moemo da toleriemo ovakvo stanje stvari. Inae e se naa obnova izjaloviti. Ponovo u Lenjingradu, gradu s osobitom boljevikom zanesenou, Gorbaov je traio podrku naroda za drugu - ambiciozniju - politiku etapu perestrojke koja bi obuhvatila znatnu demokratizaciju institucija. Svojim sluaocima je rekao da je neophodna druga, odluujua etapa, tako da se stvarno ne zaglibimo u rijeima i odlukama. Tako je bilo, tako je to bilo u prolosti, drugovi. To je lekcija, gorka lekcija iz prolosti. Zapoeli smo mnogo toga i zapoeli kako treba, a onda je to puklo. Ako sada pukne, gubici u zemlji e biti ogromni. Ne bismo to smjeli da dopustimo i siguran sam da neemo. Takvo je raspoloenje u narodu. Mi se ne igramo preustrojstva. Sudbina zemlje i ivot naroda zalog su preustrojstva. Ali prijem je bio aren. Zanos njegovih pristalica, naroito u raznim institucijama i meu moskovskom inteligencijom, bio je ublaen naglaenom hladnoom meu birokratijom i partijskom nomenklaturom. Nagovijetaj iroko rasprostranjenog skepticizma meu partijskim uanenim zvaninicima bio je u injenici da je Gorbaov morao da naznai a onda frontalno da napadne tradicionalni argument elite: Nadajmo se da demokratija ne vodi u haos. On se branio od takve kritike potencijalno iritirajuom tvrdnjom da su partijski zvaninici koji izraavaju takav strah uzrujani zbog vlastitih sebinih interesa. to je jo karakteristinije, kako je izvjetavala Pravda od 19. februara 1988, Gorbaov je morao da potvrdi tokom rasprave sa svojim kritiarima da je njegov program preutno napadan za smrtni grijeh, nita manje nego revizionizam koji je zastupao sam generalni sekretar partije! Njegovo pobijanje je pokazalo da optuba nije bila beznaajna: Moemo vidjeti da su neki ljudi zbunjeni, pitajui se da ne skreemo sa socijalistikih pozicija... i da ne revidiramo samo marksistiko-lenjinistiko uenje. Ne udi to su se branioci marksizma-lenjinizma ve pojavili skupa s onima to oplakuju socijalizam, koji vjeruju da su i marksizam-lenjinizam i socijalizam ugroeni. (kurziv je dodat) Instiktivni strah od demokratije meu partijskim birokratama bio je pojaan iroko rasprostranjenim sumnjama da je Gorbaov, u svojim akcijama za javnu podrku sveobuhvatnoj perestrojki, namjerno ili nenamjerno podsticao antibirokratska raspoloenja u masama. Optuba je u odreenoj mjeri bila istinita. Da bi nadvladao otpor promjenama, sovjetski lider je morao da dokazuje da institucionalna pasivnost i nevoljnost prema eksperimentisanju koe proces preustrojstva. Osim toga, da bi irio stvarne vrijednosti istinske demokratizacije, Gorbaov je morao da se obrati populistikim parolama, istiui potrebu da ljudi preuzmu odgovornost za vlastitu dobrobit, da postanu aktivniji uesnici u drutvenom i politikom ivotu zemlje. Sve to je neizbjeno vaskrslo avet generalnog sekretara koji agituje u masama protiv vlastitih partijskih kadrova. Gorbaov je takoe pokazao osjetljivost prema tim strepnjama, potvrujui pri tom isto tako njihovo postojanje. Vie nego jednom, on je naputao svoj put da bi pokuao da bude uvjerljiv, da uniti zastraujuu sablast neeg to je ak nalik sovjetskoj verziji kineske Kulturne revolucije to prodire partijske kadrove na podsticaj samog vrhovnog voe. Na primjer, 13. oktobra 1987, on je rekao: Proces preustrojstva i razvoja socijalizma zahtijeva talentovane, visoko moralne kadrove koji su potpuno predani ideji revolucionarne obnove drutva i koji su bliski narodu... Kada sam ovako postavio stvar, nijesam uopte htio da to bude shvaeno kao poziv - kao to je jednom bio sluaj u godinama Kulturne revolucije u Kini - da se otvori paljba na funkcionere. Ne, ne, drugovi... (kurziv je dodat). Drugom prili-kom, kada je govorio o potrebi da se zamijene ravnoduni inovnici, Gorbaov je odmah dodao: Ovakav pristup uopte ne znai nepoto-vanje prema kadrovima, jer nai kadrovi, naa inteligencija talentovani su ljudi i trebalo bi ih njegovati.

50 Usprkos ovim umirenjima, takoe je vrijedno pomena da je Gorbaov redovno povezivao svoje velianje partijskih kadrova sa upozorenjem da su zamjenjivi ako nijesu u stanju da se prilagode duhu novog vremena. U skoro svakoj prilici, njegovo velianje posebne pa ak i jedinstvene uloge lenjinistikih kadrova bilo je povezano s upozorenjima da pasivnost i nedostatak novih ideja nee biti tolerisani. Kao to je to sam rekao u jednom od svojih spontanih tumaenja ulinoj svetini: Postoje ljudi u naoj zemlji koji e ili morati da promijene svoj odnos prema stvarima i ljudima ili e morati da ustupe svoje mjesto drugima. Dok je pokuavao da se zaogrne platom lenjinizma, Gorbaov je zapravo utvrivao poziciju koja je zasigurno izazivala komeanje meu pravovjernima. Njegova pozivanja na javnu raspravu teko da bi mogla biti umirujua za partijsko inovnitvo, ogrezlo u lenjinistikom uvjerenju da je partija jedini uvar doktrinarne istine. Njegova do u tanine razraena pravila su bila upravo na taj nain uznemiravajua, mada manje doktrinarno revizionistika. Njegova knjiga, Perestrojka, zbornik koji su po svoj prilici priredili njegovi istomiljenici i pristalice, ali koji je oito obuhvatao dosta tekstova samog Gorbaova, sadrala je optunicu aktuelne i prole sovjetske stvarnosti. Mada je Gorbaov predano ponavljao standardna lenjinistika naela, njegov sluaj je povremeno podsjeao na argumente koje je ranije iznosilo vie istonoevropskih komunistikih lidera i teoretiara koje je zbog toga Kremlj osudio kao revizioniste. Pravovjerniji sovjetski lideri mora da su bili posebno uznemireni zbog izvjesnog preklapanja izmeu Gorbaovljeve knjige i Dubekovog ehoslovakog Akcionog programa iz 1968. godine. Istini za volju, sovjetski lider je titio svoje ideoloke bokove stalno naglaavajui da mu je namjera da vrati istinska lenjinistika naela i da ne sprema ni na koji nain slabljenje vodee uloge partije ili srodnog naela demokratskog centralizma. Razlike izmeu Gorbaovljevog i Dubekovog programa su bile naroito izraene kad je bila rije o definisanju onoga to bi demokratija trebalo da znai u praksi: Dubek je bio spreman da prihvati glasaku kutiju dok je Gorbaovljeva verzija bila ograniena u sutini na kutiju za predloge. Dubekova demokratizacija je ukljuivala prekid komunistikog monopola nad politikom moi, dok je Gorbaov zagovarao partiju pristupaniju za elje naroda. Ipak, oba dokumenta su u sutini igosala dotadanju staljinistiku praksu i prioritete privrede, ukljuujui njeno prenaglaavanje sveobuhvatnog razvoja. Oni su iznosili na zao glas drutvenu stagnaciju i moralnu korupciju. Oba su takoe pozivala na drutvenu obnovu putem vee demokratizacije i otvorenije rasprave. Izbjegavajui da to kae tako direktno, Gorbaov je - poput ranijih istono-evropskih revizionista - zapravo osporavao sam koncept doktrinarne nepogrjeivosti partije. Ideja da ispravna politika treba da proizae i iz rasprave i iz prakse, da u raspravi treba da uestvuju svi a ne samo lanovi partije, pogaala je direktno uvjerenje da doktrina, samo onakva kakva je odreena odozgo, u sutini vodi u akciju. Koncept demokratizacije, ak i ako sasvim ne zadovoljava zapadnjaku demokratsku predstavu o istinskom politikom izboru, na slian nain je ugroavao marksistiko-lenjinistiko zdanje moi. Da ponovimo, ni u jednom sluaju Gorbaov nije prihvatio, ili ak nagovijestio usvajanje zapadnjake demokratije. Ali je ponor koji razdvaja sovjetsku stvarnost od takve demokratije postao tako dubok da je ak i bojaljiv iskorak u pravcu ove posljednje - mnogo bojaljiviji od onih koje su zastupali istonoevropski revizionisti - predstavljao veliko odstupanje od ustanovljene sovjetske prakse. Gorbaovljevo postepeno preobraanje na revizionizam je takoe doticalo vie drugih pitanja bitnih za ustanovljenu sovjetsku doktrinu. Zbog efikasnosti i produktivnosti, on je bio sklon da se obrui na osvetali koncept uravnilovke. Kao to je bez okolienja iznio na sastanku centralnog komiteta partije u februaru 1988. godine: U osnovi, nivelisanje zarada je imalo razoran uticaj ne samo na ekonomiju ve i na moral ljudi i njihov ukupni nain razmiljanja i djelanja. Ono umanjuje uticaj savjesti, kreativnost u radu, slabi disciplinu, razara interesovanje za

51 usavravanjem i teti takmiarskom radnom duhu. Moramo otvoreno rei da je ta uravnilovka odraz sitno-buroaskih nazora koji nemaju nieg zajednikog s marksizmom-lenjinizmom ili naunim socijalizmom. Gorbaov je, zapravo, rekao da e budue razlike u zaradama utemeljene na produktivnosti biti pravi izraz istinske jednakosti, naela koja bi mnogi ameriki industrijalci iz pre-sindikalnog doba iskreno podrali. Na kraju, ali ne i manje vano, njegovo neposredno vezivanje institucionalnih privrednih reformi odozgo sa politikom demo-kratizacijom koja proizvodi drutvene pritiske odozdo neizbjeno je predstavljalo opasnost po slabljenje partijskog monopola nad upravljanjem drutvenim promjenama. Nastojanje da se stvori nova politika kultura u Sovjetskom Savezu, u kojoj bi ljudi pomagali partiji da djelotvornije upravlja, barem je otvorilo vrata javnim raspravama - kao u televizijskim debatama na Vanrednoj partijskoj konferenciji u junu 1988. godine - koje uopte nijesu odgovarale utvrenim formama sovjetskog javnog ivota, ravne nekim manifestacijama otvorenog politikog neslaganja i moda nesluene drutvene pobune. A sve to je, da upotrijebimo marksistiku terminologiju, objektivno bio revizionizam. Implikacije s obzirom na revizionizam generalnog sekretara u Kremlju su bile znaajne. To nije samo raspirilo unu i intenzivnu raspravu unutar Sovjetskog Saveza o skoro svim aspektima sovjetskog ivota. To je isto tako dovelo do oivljavanja i intenziviranja dalekosenijeg istonoevropskog revizionizma, liivi pri tom Kremlj ideoloke katedre s koje bi mogao da izoptava jeretike. To je nametalo posebno veliku opasnost od raspada zajednikog jezgra marksistiko-lenjinistikih naela svjetskog komunizma. Ukratko, ak je i umjereni revizionizam u Moskvi morao da ubrza politiku dezintegraciju i doktrinarno pomraenje komunizma kao znaajne istorijske pojave.

52

Glava 6 DESET POKRETAKIH SILA RASKOLA

Malo je vjerovatno da je Gorbaov ikada itao britka Pisma iz Rusije markiza de Kistina, u kojima on opisuje svoju posjetu toj zemlji prije vijek i po. Ako jeste, mogao je da se divi pronicljivosti ovog Francuza koji primjeuje, Kada uutkani ruski narod konano povrati (svoju) slobodu govora, ue se toliko protesta da e zaueni svijet pomisliti da se vratilo vrijeme Vavilonske kule. Zaista, Sovjetski Savez je krajem osamdesetih godina poinjao da zvui poput mitske kule. Po skoro svakom znaajnijem pitanju, u mnogim krajevima zemlje, napredovale su dalekosene i ak potencijalno eksplozivne rasprave. Neke su se odravale u zvanino kontrolisanim medijima; neke su izbile na povrinu u novonastalim kvazi-tajnim disidentskim glasilima; a neke su se odvijale bukvalno na ulicama, na javnim skupovima ili ak u estokim protestnim demonstracijama. Svrha i bit unutranjih sovjetskih rasprava koje su dobile na zamahu u potrazi za perestrojkom obuhvatali su deset znaajnijih i meusobno povezanih pitanja. Zdruena, ona su snano razorila dugo graenu fasadu sovjetskog jedinstva. Svaka znaajna tema o kojoj se raspravljalo se preklapala sa ostalim, proirujui time prostor i pojaavajui odlunost rasprave meu politiki ili drutveno svjesnim grupama sovjetskog drutva. Deset glavnih oblasti javne rasprave obuhvatale su sljedee: (1) privredne reforme; (2) drutvene prioritete; (3) politiku demokratizaciju; (4) ulogu partije; (5) ideologiju, religiju i kulturu; (6) istoriju (ili staljinizam); (7) unutranje nacionalne probleme; (8) unutranje poslove u vezi s ratom u Avganistanu; (9) spoljnu i odbrambenu politiku; (10) sovjetski blok i svjetski komunistiki pokret. Privredna reforma. Iako su najopipljivije akcije u sprovoenju perestrojke bile preduzete upravo u oblasti privrede, ti napori su zapravo pojaali rasprave o privrednoj budunosti zemlje. U tom procesu, otvorena su nova pitanja i stare rane u raspravi koja se irila. Do janura 1988. godine, blizu 60 procenata sovjetskih industrijskih preduzea prelo je na novi sistem poveane odgovornosti za izvrenje vlastitih proizvodnih planova, odabir snabdjevaa, pa ak u izvjesnoj mjeri i na formiranje vlastitih cijena i zadravanje dijela profita. Sada su takoe bile doputene manje zadruge, posebno u uslunim djelatnostima. Do sredine 1988. godine, oformljeno je trinaest hiljada takvih zadruga koje su zapoljavale trista hiljada ljudi. Kolhoznicima je takoe bilo doputeno da daju zemlju u zakup individualnim proizvoaima da bi se povealo snabdijevanje gradova poljo-privrednim proizvodima. Gorbaov je takoe radio i na ambicioznijim planovima za dalje strukturne reforme, za uklanjanje suvine birokratije i beskorisnog rada, jer je njegov omiljeni ekonomista, Abel Aganbegjan, izraunao da ovih posljednjih ima skoro esnaest miliona. S obzirom na razmjere centralizovane sovjetske privrede, upravo preduzeti koraci bili su u najboljem sluaju vrlo skromni. Gorba-ovljeve reforme su ostavile, barem do sada, sistem kolhozne poljoprivrede, najzaostaliju oblast sovjetske privrede, jo uvijek u sutini netaknutim. To je, po sebi, teilo da zakoi privredni napredak drave. Uz to, poetne reforme su zapravo dovele do poremeaja, o emu izvjetava Pravda od 29. oktobra 1987, navodei primjere panine kupovine u oekivanju skoka cijena i kuenja ideolokih klevetnika reforme zato to namjerno podstiu javnu uznemirenost. Avet nezaposlenosti je takoe doprinosila sve veem osjeanju nespokojstva, dok je nagla decentralizacija sovjetskog spoljno-trgovinskog aparata stvorila zbrku,

53 a mnogi strani biznismeni su se alili na nastali haos pri donoenju odluka. Nakon kraeg naglog privrednog rasta uslijed Gorbaovljevog zahtjeva za reformom, privreda je ponovo usporila razvoj a produktivnost rada je opala u 1987. i 1988. godini. Po iskrenim rijeima vodeeg sovjetskog ekonomiste L. I. Abalkina, direktora Ekonomskog instituta Akademije nauka SSSR-a, upuenim 30. juna 1988. godine Vanrednoj partijskoj konferenciji, vano je posebno razjasniti da nije bilo radikalnog proboja u privredi i da ona nije izala iz stanja stagnacije. U protekle dvije godine nacionalni dohodak... je rastao sporije nego u godinama stagnacije (Brenjevljeve ere). Uz oitu zabrinutost javnosti zbog neizvjesnih posljedica reforme paralelno se vodila dalekosena rasprava o njenom usmjerenju i dometu. Istraivai i ekonomski teoretiari koji su podravali Gorbaova uvjeravali su da poslije poetnih koraka moraju uslijediti dramatiniji, koji uistinu opseno razaraju aparat centralizovanog planiranja koji je bio silno optereen zadatkom koordiniranja godinjih normi za preko dvadesetetiri miliona artikala. Centralno planiranje, uvjeravaju oni, mora da se zamjeni modifikovanim trinim mehanizmima, to je podrazumijevalo gotovost da se prihvati realnost odreene strukturalne nezaposlenosti i da se frontalno suoi sa krajnjim neuspjehom ideoloki podstaknute kolektivizacije u poljoprivredi. Kao to je Nikolaj meljov, drugi Gorbaovljev savjetnik za ekonomiju, izjavio za Novi mir juna 1987. godine: Jednom smo istakli parolu rijeimo se kulaka, ali smo u sutini unitili seljatvo... Moramo zvati stvari pravim imenima: glupost je glupost, nesposobnost je nesposobnost, staljinizam na djelu je staljinizam na djelu... Moda emo izgubiti nau ideoloku ednost, ali ona sada samo postoji u bajkama novinskih uvodnika. Prisutna je vea kraa i korupcija nego ikada pod tom ednou. Pa ipak, to ne iznenauje, rukovodioci koje je postavila birokratija nijesu dijelili to oduevljenje reformama. Neki su javno upozoravali u Pravdi od 16. novembra 1987. da ovakve promjene po svoj prilici prouzrokuju optu popustljivost, anarhiju i haos pa su osuivali takvo poigravanje s demokratijom. Nenaviknuti na linu odgovor-nost, oni su njoj pretpostavljali sigurnost visoko centralizovanog sistema, s oekivanim platama za nepromjenljiva ali osrednja posti-gnua. Golema sovjetska birokratija je nesumnjivo takoe zamjerala zbog izjava Gorbaovljevih pristalica da je prenaduvana i da su neophodna drastina smanjenja. Kao to je Izvjestija prijetei zabiljeila, 2. novembra 1987, na rukovodei aparat je zaista golem: oko osamnaest miliona ljudi je njim obuhvaeno!... Oni predstavljaju 15 procenata radno sposobnog stanovnitva. Imamo jednog rukovodioca na svakih estoro do sedmoro ljudi. Na Vanrednoj partijskoj konferenciji, u junu 1988, Gorbaov se osvrnuo na birokratsko protivljenje njegovim privrednim reformama: Sudaramo se sa otvorenim pokuajima izopaenja sutine reforme, sa ispunjavanjem novih rukovodeih formi starim sadrajima. Previe esto, ministarstva i naelnitva, polaze od slova i duha zakona o preduzeima, sa ishodom, kako mnogi ekonomisti potvruju, da se on ne sprovodi u potpunosti. On je takoe zapazio da su dravnim naredbama preduzea bila prinuena da proizvode nepoeljnu robu iz prostog razloga to su eljela da dosegnu optepoznate bruto proizvodne ciljeve - i osudio ih kao orsokak, jer su predstavljale izopaenje njegovih reformi. Tako su, na dnevnom redu budunosti, preostala teka pitanja da li - i, ako da, kako raspustiti dravne kolhoze, kako se uhvatiti u kotac s potencijalno razornim problemom strukturne nezaposlenosti i kako savladati institucionalni otpor birokratije svakoj dalekosenoj decentralizaciji. Svako od ovih pitanja je nametalo odista bolne ekonomske dileme, iji je znaaj bio pogoran njihovom ideolokom osjetljivou. Iz pozadine je vrebao ak jo tei praktian problem kako da se zamjeni postojei sistem vjetakih i proizvoljnih cijena, zasnovan na u sutini nepouzdanim statistikim metodama, sa izvjesnim samoregulirajuim trinim

54 mehanizmima. Ova pitanja, strano sloena sama po sebi, neminovno su bila osim toga i politiki i ideoloki vrlo nesaglasna. Nije bilo lakog rjeenja na vidiku. Drutveni prioriteti. Rasprava o ekonomskoj budunosti zemlje je neizbjeno vodila u spor oko drutvenih prioriteta. Godinama je sektor teke industrije bio povlaeno edo sovjetskog sistema. Kljuni pokazatelj izgradnje socijalizma je bio rast proizvodnje teke industrije. Ulaganje kroz drutvenu oskudicu je bio paravan za postizanje pravog komunizma. Kapitalistiko okruenje Sovjetskog Saveza je takoe navoeno kao opravdanje za ogromno ulaganje nacionalnih sredstava - najmanje 20 procenata od bruto nacionalnog dohotka u poslijeratnom periodu - za izgradnju njegovih vojnih snaga i za irenje sovjetske moi izvan njegovih granica. Ekonomska rasprava je sasvim prirodno podstakla pitanje treba li sovjetski prioriteti da se mijenjaju. Uz to, do sredine osamdesetih godina, previe lanova sovjetskog drutva je imalo dosta tanu predstavu o uslovima ivota na Zapadu da bi dozvolilo vladajuoj partiji da nastavi s ubjeivanjem da je ivot u Sovjetskom Savezu bio u osnovi bolji nego bilo gdje drugo. Glavni naglasak je morao biti stavljen na hitno poboljanje sovjetskog ivotnog standarda, pa dakle i na potronju, prije nego na ulaganja u teku industriju ili ak u poboljanje tehnologije. ak su i vii inovnici javno priznali, u Trudu od 13. marta 1988, da potranja za potroakim proizvodima brzo raste a mi danas nijesmo u stanju da joj u potpunosti udovoljimo, a problem ini izraenijim injenica da priblino 15 procenata potroakih proizvoda ne doivi da bude prodato zbog slabog kvaliteta. Sovjetsko vostvo je ovo sporno pitanje prihvatilo kao nauk. Potranja se vie nije mogla ignorisati. Pa ipak su se sovjetski lideri oito plaili da je promjena prioriteta ulaganja, da bi se zadovoljila potranja potroaa, nosila u sebi opasnost da bi Sovjetski Savez mogao pasti jo dalje iza Sjedinjenih Drava, Zapadne Evrope i Japana po ukupnom privrednom rastu, sa ozbiljnim meunarodnim i ideolokim posljedicama po Kremlj. Moskva je davala prednost dobijanju zapadnih kredita, kako za finansiranje nabavke zapadnjake tehnologije tako i za poboljaanje potronje, dok je vlastita sredstva usmjeravala na prilino degradirane ali jo uvijek glavne tradicionalne prioritete. Za dobijanje ovih kredita, medutim, nijesu bili dovoljni neki kompromisi u spoljnoj politici, ve je isto tako bilo neophodno i prilagodavanje unutranje ekonomske prakse zahtjevima inostranih ulaganja, inostranog vlasnitva i iznoenja kapitalistikih profita iz zemlje. Ta sporna pitanja su odmah izazvala doktrinarni nemir, naroito zato to su u prolosti svi koraci u tom pravcu koje su preduzimale istonoevropske zemlje bili osuivani od strane Moskve kao revizionizam koji vodi obnovi kapitalizma. Doktrinarnu dilemu su uslonjavala dva dodatna inioca. Prvi je bio porast zahtjeva unutar Sovjetskog Saveza za zaista ravnopravnom raspodjelom zasluga i uklanjanjem ustanovljenih privilegija. To je dovelo do burnih sukoba unutar moskovskog partijskog komiteta u vezi sa postojeim sistemom posebnih privilegija za partijsku elitu, koje su ile od prodavnica zatvorenog tipa, preko posebnih odmaralita, besplatne hrane, ekskluzivnih kola, kola sa vozaima, privatnih daa i zasebnih bolnica. Neoekivana politika smrt nekadanjeg Gorbaovljevog miljenika, Borisa Jeljcina, smijenjenog u jesen 1987. godine sa poloaja prvog sekretara partije u Moskvi, bila je u velikoj mjeri posljedica bijesa partijskih aparatika zbog injenice da se usudio da javno iznese mogunost ukidanja takvih privilegija u ime drutvene uravnilovke. Drugi je bio opta spoznaja imperativnih potreba za veom inicijativom i produktivnou. Uprkos skromnim razmjerama preduzetih koraka na uvoenju izvjesne privatne inicijative u sektoru usluga, ubrzo su se javile zlobne optube za prekomjerno bogaenje. Kao to se jedan pisac ogoreno alio u Pravdi od 7. marta 1988, Niko to nije mogao pomisliti. Da e se sovjetski milioneri pojaviti u naem drutvu, koje gradi komunizam... neki pojedinci su uspjeli da

55 nagomilaju ogromno bogatstvo, oni ive u izobilju. Zaista, jedina oblast u kojoj se ini da je produena ideoloka indoktrinacija masa postigla izvjestan uspjeh bila je propagiranje uravnilovke - tako da je to sada ometalo nastojanja da se nagradi individualna inicijativa toliko potrebna za uspjeh perestrojke. Rasprave o ekonomskoj politici ili drutvenim prioritetima koje su izbile na povrinu nijesu mogle biti ograniene samo na ekonomska ili drutvena pitanja. One su na kraju podstakle temeljna politika pitanja u vezi sa pravom ulogom drave u privrednim i drutvenim stvarima. One su na taj nain bile neposredno povezane sa novonastalom raspravom u Sovjetskom Savezu o poeljnim oblicima samog politikog poretka. Politika demokratizacija. Ni vie samoupravan i manje centralizovan privredni sistem, koji bi stavio vei naglasak na ostvarenje materijalnih tenji drutva, ni drutvo proeto odista novatorskim vrijednostima ne bi moglo biti dosegnuto unutar jo uvijek u velikoj mjeri otpornog staljinistikog politikog sistema. Taj sistem, stvoren u procesu afirmacije potpunog drutvenog disciplinovanja, bio je jednostavno nespojiv s tim oekivanim promjenama i sa nadolim tenjama za sve dalekosenijim reformama u privrednim i drutvenim sferama. Upravo je zato Vanredna partijska konferencija sredinom 1988. morala da prepozna nadmone zahtjeve za politikom reformom. U jezgru politike rasprave, prema tome, bila su pitanja na ta je Gorbaov zapravo mislio kad je prizivao rije demokratizacija i u kojoj mjeri bi proces demokratizacije tolerisao istinsku politiku spontanost odozdo. Zaista, da li bi demokratizacija mogla biti autentina da je bila ograniena na inicijative milostivo odobrene jedino odozgo, ma koliko politiki velikodune one zapravo mogle biti? Prema tome, dva glavna pitanja u politikom dijalogu to je izbio na povrinu odnosila su se na oblike i svrhu institucionalne reforme pokrenute od strane postojeeg politikog rukovodstva i na stepen do kog bi oivljavanje ak i skromnih manifestacija politikog ivota (koji je Staljin bio ukinuo) sada bio tolerisan. Ta razmiljanja o autentinijoj demokratiji koja su poinjala da teku unutar sovjetskog drutva ogledala su se u pismima italaca objavljivanim u sovjetskoj tampi. Izvjestija je, na primjer, 14. maja 1988. objavila pritube na rad nominalnog sovjetskog parlamenta, Vrhovnog sovjeta, na fenomen skoro apsolutnog jednoglasja, koji je nepoznat u drugim dravama, i na injenicu da su nai zakonodavni organi postali organi za odobravanje zakona koji jednostavno potvruju sve to im je nareeno. Drugi itaoci su kritikovali mehaniki i netipian karakter promiljanja kojim upravljaju partijske organizacije. Ova pitanja su izazvala mune dileme za vladajuu elitu, dugo naviknutu da afirmie potpunu kontrolu nad politikim ivotom u zemlji. ak i ograniena demokratizacija odozgo predviala je ustupke koji su bili na putu da budu nespojivi s elitom ogrezlom u samo-uslunim marksistikolenjinistikim predstavama da je ono samo bilo spremite istorijske istine pa tako i jedini izvor politike mudrosti. Ipak je praktina posljedica glasnosti morala biti smanjena politika cenzura nad medijima i u knjievnosti, otvarajui time put ideolokom pluralizmu. Vei naglasak na zakonitosti je automatski ograniavao despotsku mo KGB-a, svodei jednu za drugom njegove mogunosti za politiko zastraivanje. Razgovor o veem ueu naroda u procesu predlaganja kandidata za lokalnu upravu, ukljuujui i mogunost doputanja autentinih izbornih nadmetanja, bitno je umanjivalo politiku kontrolu vrenu od optinskih ili oblasnih partijskih komiteta. Nije udo, prema tome, to su oni s prikrivenim interesima u politikom status quo-u smatrali da su neki od tih prjedloga neprihvatljivi. Zvanino partijsko glasilo, Pravda, izrazilo je 16. novembra 1987. godine stavove veeg dijela partijskog inovnitva koje se jeilo na one koji trae da se partijskim organima uskrati uee u izboru lidera, javno optuujui takve

56 neimenovane pobornike kao idolopoklonike demokratije kao slijepu elementarnu silu. Ono je zajedljivo podsjetilo svoje itaoce da partija ostaje vladajua partija i da e kao takva nastaviti da vri neposrednu kontrolu nad procesom odabira moguih uesnika u lokalnoj ili dravnoj vlasti. Tadanji ef KGB-a, Viktor M. ebrikov, i sam lan Politbiroa, pa moda i neposredni uesnik u raspravama u vrhu o dopustivom dometu demokratizacije, bio je uznemiren sve uestalijim novinskim izvjetajima o nezakonitostima i korupciji unutar policijskog aparata, koji su bili nesumnjivo inspirisani veom glasnou. Prema Komsomoljskoj pravdi od 24. jula 1988, izmeu 1985. i 1987. godine vie od 40.000 policijskih slubenika bilo je otputeno zbog raznih nezakonitih radnji, ukljuujui i montirane optunice i umjeanost u korupciju. U jednom sluaju, javila je Radio Moskva 20. januara 1988, korumpiranom republikom slubeniku je ak pomagano u odravanju vlastitog tajnog podzemnog zatvora... gdje je smjetao protivnike. Ovakvi izvjetaji, povezani sa zahtjevima u sovjetskim pravnim asopisima za prevlau zakona nad despotskim policijskim akcijama, smjerali su i da diskredituju i da oslabe uticaj policije, s moguim znaajnim politikim posljedicama. Tako je, 11. septembra 1987, ebrikov iskoristio priliku slavei osnivaa sovjetske tajne policije i ovjeka koji je prvi zaveo sovjetski teror, Feliksa erinskog, da javno obznani da zahtjev za budnijim nadzorom nad socijalistikom zakonitou ne bi trebalo da bude sveden na tumaenje koje suava i osiromauje duboku sutinu naela socijalistikog legaliteta, koju on zatim definie kao potpunu pokornost. Da bi stvari vratio na svoje mjesto, on je upozorio da:
... Ima ljudi koji vjeruju u ideje i stavove koji su tui pa ak i otvoreno neprijateljski prema socijalizmu. Neki od njih su spremni da poine antidravne i antidrutvene akcije. Meu njima ima ljudi koji slijede sebine interese i nadaju se da e stei politiki kapital demagokom priom i koketiranjem sa zapadnim reakcionarnim krugovima... Svi slojevi stanovnitva nae zemlje mete su imperijalistikih specijalnih slubi... Shvativi to, nai protivnici pokuavaju da podstaknu pojedine predstavnike umjetnike inteligencije na zlobno prigovaranje, demagogiju, nihilizam, klevetanje izvjesnih etapa istorijskog razvoja naeg drutva i odustajanje od glavne svrhe socijalistike kulture - uzdizanje radnog ovjeka.

Njegovo upozorenje je bilo sasvim izriito. ef sovjetske tajne policije je tvrdio da bi zahtjevi za vie glasnosti i za jaanjem zakonitosti mogli biti politika provokacija inspirisana iz neprijateljskih inostranih izvora. Tradicionalni socijalistiki oprez je tako bio na svom mjestu. To je bilo ono najpotrebnije, barem u oima sovjetskog policijskog aparata, zato to je pria o demokratizaciji odozgo uzrokovala spontanu demokratizaciju odozdo, koja zatim nije bila podlona centralnoj kontroli. Najznaajnije ispoljenje demokratizacije odozdo bio je procvat velikog broja samoorganizovanih neformalnih grupa, predanih bilo propagiranju posebnih ciljeva bilo raspravi o aktuelnim pitanjima. Sama njihova pojava je prkosila ustaljenoj tradiciji da drutvena inicijativa dolazi od partije koja njom i upravlja. Njihova pojava je ukazala na poetke, ali do tada samo na poetke, neega to bi eventualno moda moglo da postane autentino i autonomno politiko uee, a time i prijetnja monopolu komunistike partije nad svim oblicima organizovane drutvene i politike aktivnosti. Prema jednom izvjetaju u Pravdi od 1. februara 1988, nekih trideset hiljada neformalnih grupa - niti stvorenih niti ak odobrenih od drave - pojavilo se irom Sovjetskog Saveza. Te grupe su predstavljale drutveni odgovor na mnoge stvari, koje su ile od ekologije, urbane obnove, drutvenih aktivnosti, omladinskih muzikih grupa i zatite istorijskih i religijskih

57 spomenika, do politiki osjetljivijih stvari kao to su istorijske rasprave, pitanja koja se tiu zakonitosti, filozofije, nacionalnih jezikih pitanja, religijskih aktivnosti, prikaza politikih hapenja i politiko-ideolokog disidentstva. Premda ih je najvie bilo koncentrisano u Moskvi, Lenjingradu i glavnim gradovima sovjetskih republika, manji gradovi - usprkos neizbjenom vrem politikom nadzoru - takoe su doivjela takve manifestacije drutvene spontanosti. Vladajua partija je dvojako reagovala na ovaj novi razvoj dogaaja. Oni najpredaniji Gorbaovljevom konceptu obnove, ukljuujui takoe njegovo isticanje potrebe da se dopuste spontani drutveni pritisci odozdo, nastojali su da budu odluni i da mu prue podrku. Tako su, u emisiji Radio Moskve Na prvom mjestu, emitovanoj 13. februara 1988, vodei sovjetski komentatori podrali pojavu takvih grupa kao dokaz o demokratizaciji sovjetskog ivota i kao prirodnu reakciju na besmislenu stagnaciju ere brenjeva. Jo snanija potvrda pojavila se u zvaninom partijskom glasilu sovjetske omladine, Komsomoljskaja pravda, 11. decembra 1987. godine. U podrobnoj statistikoj analizi, istaknuto je da je veina tih inicijativa bila konstruktivna, posveena unapreenju sovjetskog ivota i da je odraavala odlunu reakciju dijela mlae generacije na sve vee propadanje i birokratizaciju zvanine i monopolistike omladinske organizacije, Komsomola. Jo su vie iznenaivali neki statistiki podaci navedeni s ciljem da pokau da nove grupe zahtijevaju relativno stabilno i sveobuhvatno uee. Ali sa stanovita vladajue partije sve te nove neformalne grupe nijesu bile tako bezopasne. Jedan broj njih se usredsredio na neposredno politike teme, pa su kao takve poele da predstavljaju politiki i ideoloki izazov. Neke grupe su se osim toga latile izdavanja kvaziilegalnih asopisa da bi unaprijedili bilo specifina ljudska prava bilo religiozna i nacionalna pitanja. To se jo vie kosilo s partijskim lenjinistikim konceptom njenog politikog monopola nad svim javnim glasilima. Pored politike i ideoloke prijetnje od onog to bi se moglo nazvati demokratskom ljevicom, prijetnja po partiju je dolazila i od nacionalistike desnice. Jo jedna nova i ekstremno aktivna grupa, Pamjat (ili sjeanje), koja je prividno bila predana obnavljanju autentine ruske istorije, preuzela je vodeu ulogu na tom frontu. Sa svojim mladim lanovima odjevenim u crne koulje(!), okiene grbom istorijskog kremaljskog zvona, grupa je organizovala javne demonstracije, drala predavanja i najee objavljivala da je ruska istorija bila skrenuta sa pravog puta usled masonsko-cionistikih uticaja koje je rairio marksizam. Kako je privlanost zvanine ideologije slabila, Pamjat je uticala neposredno, a sa partijskog stanovita opasno, na buenje nacionalistikih osjeanja najirih ruskih masa. U ovom kontekstu, Gorbaov i sovjetsko rukovodstvo suoili su se sa dilemom kako da pronau nain da izvuku korist iz sve jaeg drutvenog aktivizma da bi unaprijedili pitanje perestrojke, ali bez ugroavanja svoje stvarne politike kontrole. To je zahtijevalo odreenu ideoloku gimnastiku kao i politiki kompromis. Jedan sovjetski akademik se prihvatio prvog zadatka u Pravdi od 3. marta 1988. godine. On je pisao da: nije bilo tako davno kada je sociopolitiko i ideoloko jedinstvo naeg drutva tretirano u obliku grandiozne simplifikacije. Mislilo se da e jedinstvo, pa ak i istovjetnost interesa izai na vidjelo gotovo automatski s ukidanjem privatne svojine i eksploatacije. Ali sve je mnogo sloenije u stvarnosti... protivrjenosti i interesne razlike nijesu uklonjene. Klase, drutvene grupe i slojevi, a takoe i nacije i etnike grupe sa vlastitim tradicijama imali su svoje specifine interese. On je zapravo uvjeravao da partija mora da prihvati uee grupa koje nijesu neprijateljske kao neto normalno pa ak i poeljno. Poveano politiko uee irokih narodnih masa, ali ne i temeljna sloboda izbora, bilo je rjeenje koje je Gorbaov ponudio na Vanrednoj partijskoj konferenciji. On je time predloio da uloga u velikoj mjeri formalnih lokalnih sovjeta bude podignuta na vii nivo. To ukazuje na

58 zastupljenost sovjetskih naroda unutar politikog sistema, ali zapravo slui kao fasada za vladavinu partije. On je tvrdio da se ni o jednom pitanju koje se tie drave, privrede ili drutvene strukture ne moe odluivati ako su sovjeti zaobieni. Takoe je predlagao stvaranje novog dravnog ustrojstva, Skuptine narodnih deputata SSSR-a, sastavljene od delegata izabranih po teritorijalnom principu i iz graanskih organizacija. Ona bi se sastajala jednom godinje i birala bi tajnim glasanjem novi dvodomni parlament, koji bi, sa svoje strane, birao predsjednika i prezidijum Sovjetskog Saveza - ministarstva kojima bi takoe bila data stvarna vlast u upravljanju privredom, spoljnom politikom i nacionalnom bezbjednou zemlje. U isto vrijeme, Gorbaov je isticao potrebu da se ojaa uloga zakona unutar sovjetskog sistema i da se ogranii vrenje despotske vlasti. Ipak je ostalo nerijeeno pitanje gdje povui crtu izmeu prihvatljive drutvene spontanosti i podnoljivih politikih razlika u miljenju. Povlaenje previe vrste linije prema ovom poslednjem priguilo bi ono prvo, pogadajui pri tom dobrobit preustrojstva; previe tolerancije za ono prvo ohrabrilo bi ono drugo, na tetu partijskog monopola vlasti. Tako je, konano, glavni politiki problem u procesu demokratizacije bio odgovarajua uloga same partije. Uloga partije. U ovoj stvari su dva pitanja bila presudna. Prvo, u kojoj mjeri bi sama partija trebalo da bude demokratizovana? Drugo, do kog stepena bi demokratizacija drutva trebalo da utie na ulogu partije u neposrednom vrenju vlasti? U tijesnoj vezi sa raspravom - a da nikad nije bilo izriito izneseno - nije bilo samo pitanje koliko daleko bi partija trebalo da ide u samoj destaljinizaciji, ve isto tako daleko osjetljivije pitanje u kojoj bi mjeri ak i sama lenjinistika ideja o strogom unutranjem ureenju partije i potpune potinjenosti drutva trebalo da bude revidirana. Po pitanju ovog posljednjeg, Gorbaov je nagovjestio prilinu fleksibilnost. Kako se izrazio, Socijalizam je suvie esto bio shvaen kao a priori teorijski obrazac, dijelei drutvo na one koji daju uputstva i one koji ih izvravaju. Ja se gnuam tog grandiozno pojednostavljenog, mehaniki direktivnog shvatanja socijalizma... Na Vanrednoj partijskoj konferenciji, Gorbaov je izjavio da Mora da postoji strogo razgranienje izmeu partijskih funkcija i dravnih tijela, u skladu sa Lenjinovim shvatanjem komunistike partije kao politike avangarde drutva i uloge sovjetske drave kao instrumenta narodne vlasti. Nije izvjesno, meutim, da su drugi vrhovni partijski rukovodioci bili spremni da idu tako daleko, a naroito se Ligaov isticao u reafirmisanju naela glavne i vodee uloge partije. Ipak, na poetku procesa reforme, izgledalo je da postoji konsenzus unutar rukovodstva o potrebi da se oivi vea inicijativa unutar partijskih organizacija i podstakne otrija konkurencije kroz paljivo kontrolisani proces izbornog nadmetanja za manje vane poloaje. To je vodilo u izvjesne ograniene izborne trke, ak i tajnim glasanjem, za mjesta niih partijskih sekretara, i u vei naglasak na uestalije promjene u partijskom inovnikom kadru. Na Vanrednoj partijskoj konferenciji, prihvatanjem Gorbaevljevih prijedloga da mandat za najvie funkcije bude ogranien na odreen broj godina i da se uloge partije i drave razdvoje, Sovjeti su u sutini retoriki prihvatili akcije koje su Kinezi usvojili godinu dana ranije. Jo radikalnija i spornija po svojim implikacijama bila je pojava poodmakle rasprave meu izvjesnim sovjetskim akademicima o moguoj prednosti ustanovljenja novih politikih organizacija da bi se obezbijedila ira drutvena zastupljenost. Oni su se posebno pozivali u vezi s tim na iskustva istonoevropskih komunistikih drava, gdje su takozvani nacionalni ili narodni frontovi sluili kao koalicija partijama kojima su upravljali komunisti ali su slovile za nekomunistike i navodno su zastupale interese seljatva i inteligencije. U javnom saoptenju za inostrane dopisnike o istoriji jednopartijske vlasti u Sovjetskom Savezu, koje je organizovano od strane sovjetskog ministarstva inostranih poslova 25. februara 1988. godine, dva sovjetska

59 akademika su neoekivano bila blagonaklona prema ideji o eksperimentu sa neim slinim tim nacionalnim frontovima, od kojih je jedan primijetio (prema TASS-u) da je u SSSR-u to teoretski bilo mogue, mada jedino pod uslovom kad bi druge partije imale platforme koje izraavaju interese razliitih djelova sovjetskog drutva. Sama injenica da je pitanje novog politikog ustrojstva bilo pokrenuto bila je po sebi znaajna. Ona je odraavala injenicu da su napori da se udahne malo ivota u umirue strukture sovjetskog politikog sistema bili po prirodi dinamini i povezani i da e u krajnjem uticati na poloaj i ulogu same partije. Ve su sami zahtjevi za politikom demokratizacijom vodili pozivima za sveobuhvatnijim mijeanjem lanova partije sa vanpartijcima na zajednikim sastancima i u raspravama o nacionalnim pitanjima. Politika iskljuivost svojstvena partijskom lanstvu je pri tom bila razbijena. Za uanene zvaninike partijske nomenklature, ukidanje granine linije izmeu lanova i ne-lanova, kao i otvaranje vrata novim oblicima politikog uea, neminovno je predstavljalo prijetnju revizionistikog preustrojstva veoma osobenog mjesta koje je partija drala jo od 1917. godine. Ideologija, religija i kultura. Dilema partije je bila najoitija na podruju vjerovanja. ta je to trebalo da bude nametnuto odozgo i do koje mjere je trebalo da line vrijednosti, estetika i uvjerenja budu privatna stvar, a ne podvrgnuti partijskoj kontroli? Ova pitanja, koja su Lenjin i Staljin prividno jednom zauvjek rijeili, sada su uzrujala duhovnu zajednicu i dovela u nedoumicu partijske ideologe. Ideoloko zdanje sistema je radi toga bilo u velikoj nevolji. Ne samo da se praktini rast privrede, drutva i politike iskazivao daleko od davno utvrenih istina, ve je i partijska ideoloka kontrola nad drutvenim sistemom vrijednosti bila ugroena. Diktatura proletarijata, koju je sprovodila monopolistika partija, u doktrinarno jedno-obraznom drutvu, sa veoma centralizovanim sistemom planiranja, koji se temeljio na najviem prioritetu za teku industriju, i sa kolektivizovanom poljoprivredom, bila je uzdrmana javnim raspravama udaljavajui se sa svakim sluajem od postojeih, a ideoloki posveenih, iskustava. Da stvari budu tee, dravni kulturni sektor se otvoreno pobunio protiv utemeljene doktrine a ak je i religija prijetila da se vrati na scenu. Silno previranje u prilog glasnosti izalo je brzo na vidjelo u kulturnom sektoru, izazivajui estoku ljutnju pa ak i konane politike obraune u raznim knjievnim i kulturnim organizacijama oko kojih je sovjetski duhovni ivot ustrojen. Otvorene borbe oko prevlasti u urednikim kolegijumima, u izvrnim odborima knjievnih ili filmskih sindikata i u vodeim pozoritima izbile su ve 1987. godine, u poetnoj fazi Gorbaovljevog preustrojavanja. Dugo guena knjievna djela su bila pozdravljena i naloeno je njihovo ponovno objavljivanje, mada je Sovjetskaja kultura objavila 22. marta 1988. godine, da se nekih est hiljada naslova sovjetskih djela jo uvijek nalazilo na crnoj listi. Uz to su ranije doktrinarne optube bile odbaene i upueni su pozivi vodeim kulturnim linostima da se vrate u domovinu iz izgnanstva. U poetnom naletu oduevljenja, pobornici zaista dalekosene, zapravo nesputane glasnosti, uspjeli su da preuzmu vie asopisa za kulturu i da zauzmu istaknuta mjesta u pozorinoj i filmskoj umjetnosti. S tih povoljnih poloaja, oni su bili u stanju da pokreu kampanje i da stvaraju djela (kao to je mnogo slavljeni film Pokajanje) koji je diskreditovao staljinizam i mobilisao podrku za eljene drutvene i politike promjene. Oni su bili manje uspjeni u vodeem uglednom Udruenju pisaca Sovjetskog Saveza, koje je dugo bilo predmet posebne panje partijskih ideologa gdje je postavljena uprava uspjela (ohrabrena od centralnog partrijskog organa) da sprijei pokuaje da se uvede reformistika lista kandidata. Ali ak i tu, samo saznanje da bi do takvog nadmetanja moglo da doe dovelo je do izliva slobode izraavanja koja je svojom kritinou osuivala sovjetsku stvarnost.

60 Stvaralaka inteligencija je svakako bila izvor najoduevljenije podrke Gorbaovljevim reformama i prihvatila ga je kao jednog od njih. Upravo zato su se opreznije voe reformistike partije trudile da obuzdaju, ideoloko vrenje u intelektualnoj zajednici. Oni su podupirali ono to je zapravo bio protivnapad, u kom je Gorbaovljev zamjenik, Jegor Ligaov, tadanji partijski sekretar neposredno upuen u ideoloko-kulturna pitanja, vodio glavnu rije. Ligaov je javno tvrdio da je stvaralaka zajednica isticala vei drutveni optimizam pa je traio vie nego jednom prilikom - u dosta prisnom razgovoru - da oni ne iznose jednostranu istinu, nego punu istinu o socijalistikim dostignuima. Njegove pristalice su otile jo dalje, poredei napad glasnosti na pravovjernost sa njemakom invazijom iz 1941. godine opominjui, u asopisu Literaturnaja Rosija od 17. marta 1987, da iza njih stoje pekulanti, mediokriteti i vrlo sumnjivi ljudi. Znaajan aspekt tih rasprava bilo je njihovo naruavanje institucionalne jednoobraznosti sovjetskog sistema. Kako je kampanja preustrojavanja dobijala na zamahu, neka su sovjetska novinska glasila postala i sama njegovi aktivni protagonisti, potpuno propagirajui i sprovodei u djelo glasnost, dok su druga reagovala na prilino hladan nain. asopisi kao to su Novij mir i Oganjok, i takve novine kao to su Moskovske novosti pa ak i Pravda i Literaturnaja gazeta, postale su sasvim iskrene u svojoj podrci sveobuhvatnim promjenama, dok su takva glasila kao to su moskovski dnevni list Sovjetskaja Rosija i vojne novine Krasnaja zvjezda bili ravnoduni pa ak i branili u izvjesnoj mjeri staljinistiku prolost. Do veoma naglaenog i vrlo izriitog naruavanja uobiajene jednoglasnosti sovjetskih javnih glasila dolo je poetkom 1988. godine, kada je Sovjetskaja Rosija objavila, 13. marta, vatrenu odbranu staljinizma a Pravda proglasila lanak od 5. aprila za manifest anti-perestrojke. Takva neuobiajena razlika, okantna za sovjetske tradicionaliste, predstavljala je sama po sebi sasvim neuobiajenu pojavu i otar raskid sa totalitaristikim normama ponaanja. Ove nove razlike izazvale su otre reakcije tradicionalnije raspoloenih partijskih funkcionera. Ligaov je izrazio njihova osjeanja kada je denuncirao, u jednom neobinom javnom nastupu na Vanrednoj partijskoj konferenciji, vodee moskovske dnevne novine zbog njihovih navodnih zastranjenja. Izazivajui spontani aplauz okupljenih zvaninika, uzviknuo je, Hrane nas ubretom iz novina, iz takvih dobro poznatih novina - volio bih da ih nazovem nekako drukije - kakve su Moskovske novosti. To silno vrenje u stvaralakim umjetnostima i u javnim glasilima ukazalo je na temeljniju krizu u samoj zvaninoj ideologiji. Ta ideologija niti je mogla da se uhvati u kotac sa sloenostima savremenog ivota niti da obezbijedi novi damar za stvaralatvo koje je snosilo odgovornost za postojee drutveno stanje i nove drutvene udnje. Da bi stvari uinile jo teim za uvare zvanine istine, rasprave koje su buknule otkrile su duhovnu prazninu savremenog Sovjetskog Saveza. Zvanino stavljanje naglaska na materijalne vrijednosti, koje sistem nije bio u stanju da zadovolji ali za koje je tvrdio da ih je u potpunosti namirio, doprinijelo je ovakvoj duhovnoj praznini i iroko rasprostranjenom cinizmu. Moralni pejsa drave je tako postao blie odreen - neki sovjetski pisci su sada to otvoreno izjavljivali - karijerizam kao i politika i policijska okrutnost, su doveli do duhovno izopaenog stanja. Ovo je bila posebno ozbiljna optuba ako se uzme u obzir u kojoj mjeri je partija godinama tvrdila da je njeno marksistiko-lenjinistiko upravljanje drutvom uspjelo da stvori novog sovjetskog ovjeka kog krase najbolji kvaliteti socijalistikog morala. U Pravdi od 14. februara 1987, pojavio se veoma otar lanak ingiza Ajtmatova, autora romana Krvnikovo stratite o kom se mnogo raspravljalo, koji je bio optuen da je Bogotragalac, ili pretjerano religiozan, od strane fanatinih pobornika partijskog pravovjerja. On je odluno izjavio da je sedamdeset godina sovjetske vlasti uspjelo, zaista, da satre hrianske vrijednosti ali ne i da ih zamijeni bilo im

61 pozitivnim. Optuio je sovjetsko drutvo da je bilo lieno shvatanja samilosti i da je njim vladalo uvjerenje da je postizanje uspjeha u ivotu bilo mogue zahvaljujui nemilosrdnosti, iskoriavanju drugih, sumnjivim poslovima u sektoru usluga ili trgovine, ili konano u slubi inostranih poslova. Na taj nain su moralno izopaena naa shvatanja drutvene pravde. Drugi poznati sovjetski pisac, Danil Granin, usredsredio se na iste teme u asopisu Literaturnaja gazeta od 18. marta 1988. godine. On je zapazio nemilosrdni karakter sovjetskog drutva, odsustvo bilo kakvog duha samilosti u njegovom sistemu vrijednosti, a porijeklo takvog stanja vidio u nepojmljivoj surovosti s kojom je kolektivizacija bila nametnuta sovjetskim seoskim masama. Samilost nije sluajno nedostajala, pisao je on. U tekim godinama masovnih represija, ljudima nije bilo doputeno da pomau svojim blinjima, svojim susjedima, porodicama zlostavljanih. Djeci optuenih i deportovanih nije se moglo dati utoite. Ljudi su bili prinueni javno da veliaju stroge osude. Bilo je zabranjeno pokazivanje ak i saosjeanja sa zatoenima. Osjeanja bliska saaljenju tretirana su kao sumnjiva, ak kao kriminalna... Saaljenje je odista moglo da zasmeta nezakonitosti, okrutnosti, hapenju, potkazivanju, naruavanju prava, batinanju i likvidiranju. Tokom tridesetih i etrdesetih godina taj pojam je iezao iz naeg rjenika, pa je poslije toga prestao da se koristi. uvari partijske dogme - profesionalni teoretiari u centralnom komitetu - razni penzionisani veterani NKVD-KGB-a, i funkcioneri partijske nomenklature mora da su bili zaprepaeni itajui takve rijei. Za sve njih, bilo kakva rasprava o moralnom promaaju komunizma mora da je predstavljala ne samo ideoloki izazov ve isto tako i moguu prijetnju postojeoj strukturi vlasti. A u tom pogledu njihova zabrinutost je bila vjerovatno opravdana, jer je buenje ove nove i narastajue svijesti o moralnoj trulei otvaralo vrata oivljavanju religije. Postojei moralni vakuum i ponovo probuena svijest o nacionalnoj istoriji meu Velikorusima pridonio je da ponovo oivi njihovo zanimanje za rusko pravoslavlje i njegovu ulogu u nacionalnom ivotu. To je bio znaajan razvoj s obzirom na to da je u poetku sovjetskim voama bilo lako da potisnu rusku Pravoslavnu crkvu, najvie zbog njene tradicionalne pokornosti dravnoj vlasti. U skladu s tim, inilo se da je zvanini ateizam postigao sutinski napredak, naroito u ruskim urbanim centrima, sa organizovanom vjerom ogranienom na samo nekoliko preostalih crkava i u velikoj mjeri svedenom na privatne porodine obrede. Nasuprot tome, vjerski obiaji su meu malobrojnijim sovjetskim katolicima, koji su bili koncentrisani preteno u Litvaniji i zapadnoj Ukrajini, i meu Muslimanima u sovjetskoj Centralnoj Aziji, istrajavali. Za njih, takvi crkveni obiaji su predstavljali - osim duhovnog aspekta - oblik nacionalnog otpora ruskoj kao i sovjetskoj dominaciji. U ovoj fazi, bilo bi preuranjeno govoriti o znaajnijem preporodu ruske pravoslavne vjere i neumjesno razmiljati o njenoj crkvi kao neemu to je na bilo koji nain predstavljalo prijetnju partiji (kao to je bio najdramatiniji sluaj sa rimskom katolikom crkvom u susjednoj Poljskoj pod vlau komunista). Pravoslavna crkva je kao institucija ostala pod vrstom kontrolom partije, sa efikasnom politikom pa ak i tajnom policijom umijeanom meu njeno svjetenstvo. Ali rusko pravoslavlje kao hrianska vjera poelo je da se vraa kao jedini dostupan izvor moralnog nadahnua i kao istinski nacionalni izraz trajnijih kulturnih vrijednosti. U tom smislu, ono je predstavljalo duboko ukorijenjeni odgovor na duhovnu i kulturnu pusto to je sovjetski komunizam produkovao. injenica da je 1988. godine bila hiljadugodinjica preobraanja u hrianstvo drevne Rusije geografski ekvivalent za dananju Ukrajinu - ojaala je ovu tendenciju. Proslava jubileja je ponovo probudila opte zanimanje za religiju i njenu ulogu u ruskoj istoriji. Meu inteligencijom, postajalo je sve modernije nositi vjerske ambleme a isto tako i ukljuiti se u umjetniku obnovu

62 davno naputenih i oskrnavljenih crkava. Za sve vei broj ruskih intelektualaca, religija je prema tome bila moderna a ideologija je sada bila zastarela. Nijesu samo pripadnici ruske inteligencije bili ti koji su podlegli uticaju religije. Simbolino za irenje duhovne obnove bilo je neobino preobraanje u rusku pravoslavnu vjeru - malo zapaeno u inostranstvu ali o kom se mnogo raspravljalo u Moskvi - Georgija Maljenkova, jednog od Staljinovih najodanijih pristalica tokom krvavih godina velikih istki. On je proveo svoje posljednje godine u predanom sudjelovanju u crkvenom horu, a insistirao je i uslieno mu je da bude sahranjen prema hrianskom obredu poslije smrti 1987. godine. to god da su neprijatelji staljinizma mogli da misle o Maljenkovu, ovaj in Staljinovog odabranog nasljednika sam po sebi je dramatizovao promaaj partijskog irenjanja ateizma. Na Vanrednoj partijskoj konferenciji, odranoj 1988, Gorbaov je uvaio i prividno prihvatio obnovu reliigije u Sovjetskom Savezu. On je rekao, Mi ne skrivamo na stav da je religiozni pogled na svijet nematerijalistiki i nenauan. Ali to nije razlog da ne potujemo duhovni stav vjernika, jo manje da primjenjujemo administativni pritisak da bi uvrstili materijalistika shvatanja. Tako je Gorbaov preutno objavio neuspjeh pohoda ka ateizmu - partijskoj religiji - i odobrio uvaeniji drutveni poloaj za autentinu religiju. Istorija (ili staljinizam). U biti svakog od ovih vrlo spornih pitanja bilo je pitanje staljinizma. Skoro svaka rasprava je u krajnosti vodila do politiki osjetljivih pitanja koja su se odnosila na savremeni znaaj staljinistikog sistema, do ljutih rasprava o mjeri do koje je prolost trebalo podrobno pretresti, i do jo uvijek neugodnog pitanja pojedinane krivice za staljinistike (a ne samo Staljinove) najgore zloine. Nerijeeno pitanje staljinizma je stvaralo ozbiljnu dilemu za rukovodstvo i njegov politiki sistem. S jedne strane, da se reforme pokrenu naprijed, bilo je potrebno prevladati ne samo birokratsku inerciju ve i otpornost staljinistikih institucija i tradicija. Preustrojavanje je podrazumijevalo odbacivanje davno ustanovljenih naina rjeavanja stvari, a mnogi od njih su institucionalizovani u onoj etvrti vijeka kojom je dominirala Staljinova brutalna obnova sovjetskog drutva. S druge strane, potpuno odbacivanje boljeg dijela prolosti prijetilo je da oslobodi zatomljene emocije i dugo potiskivana sjeanja i tako da potkopa temelje na kojima je partijska vlast poivala. Nije udo onda to je rukovodstvo oklijevalo i muilo se. U zvaninoj ocjeni staljinizma, koju je iznio po ovlaenju samog Politbiroa na sedamdesetogodinjicu Boljevike revolucije, Gorbaov je osudio Staljina i staljinizam jasnim i otrim rijeima, ali je izbjegao svaku dramatinu odreenost, govorei bezlino o hiljadama Staljinovih rtvi. Na Vanrednoj partijskoj konferenciji, Gorbaov je produio s ovako suzdranm pristupom, primjeujui jedino da je injenica - a mi to danas moramo da priznamo - da je u odreenoj mjeri politiki sistem ustanovljen kao rezultat Oktobarske revolucije iskusio ozbiljnu deformaciju. Drugi visoki rukovodioci, naroito Ligaev, traio je uravnoteenu ocjenu prolosti u kojoj izlaganje zala prolosti ne bi ponitilo sjeanje na navodna dostignua. Ali kad su jednom bila otvorena vrata odbacivanju te ere, bilo je nemogue zaustaviti provalu tekog jada, poplavu uspomena, sjeanja na neopisive surovosti i - ono najopasnije - pozive na ulaganje napora za povraaj u prvobitno stanje pa ak moda i za odmazdom. Sovjetska tampa i asopisi su bili zasuti izvjetajima, esto vrlo bolnim i munim, o pojedinanoj i kolektivnoj patnji. Neki su dramatizovali ponienje koje je masovni i moda bezumni staljinistiki teror nanio vrlo lakovjernim i priprostim ljudima. Drugi su slali vrlo line izvjetaje o padu nekadanjih monika, od kojih su mnogi u to vrijeme jednostavno nestali bez traga, gurajui svoje porodice u neoekivani drutveni bojkot ili progonstvo ili ak smrt. ena i sin likvidiranog marala Tuhaevskog, na primjer, bili su takoe ubijeni. Ipak su i drugi ljudi u

63 irim razmjerama snosili posljedice staljinistike tiranije, kao to je fiziko unitenje doslovno nekoliko miliona ukrajinskih seljaka ili dobrog dijela sovjetskog oficirskog sastava (doprinosei time poetnim sovjetskim porazima tokom nacistike invazije 1941. godine). Oito, neka pitanja su i dalje ostala tabu. Zvanina sovjetska tampa je izbjegavala bilo kakvu temeljnu raspravu o staljinistikom tlaenju neruskih naroda. O guenju ukrainskih ili litvanskih nacionalnih tenji poslije Drugog svjetskog rata, kao i o masovnim deportacijama iz baltikih republika (poslije njihove aneksije 1940. godine i potom njihovu ponovnu okupaciju 1944-45), raspravljalo se samo uopteno. Bila je takoe istina da je prognano i silom raseljeno po Sibiru oko 1,5 milion Poljaka, to je izvedeno s krajnjom okrutnocu usred zime 1940, iz polovine Poljske koja je pripala Sovjetskom Savezu prema paktu Hitler-Staljin iz 1939. godine. Sovjetski mediji su ostali nijemi i povodom 15.000 poljskih oficira, koji su zarobljeni 1939. godine i ubijeni jedan po jedan u potpunoj tajnosti u Katinskoj umi i drugdje u proljee 1940. Time je staljinizam kao afirmacija velikoruskog imperijalizma i dalje uivao odreen oprost grijeha. Ipak, izlaganje Staljinovih domaih zloina neizbjeno je podstaklo jo tri, potpuno razliita, pitanja. Prvo od njih je bilo postavljeno otvoreno i sa poveanim intenzitetom; o drugom se raspravljalo uglavnom iza zatvorenih vrata u partijskom skrovitom svetilitu; a tree nikad nije bilo otvoreno izgovoreno ali je bilo povezano sa potragom za istorijskom istinom. Prvo se odnosilo na pojedinanu krivicu. Da li je Staljin jedini odgovoran za svoja zlodjela? Je li to bilo vjerodostojno, s obzirom na njihove istorijski neuvene razmjere? Ako nije, ta onda s njegovim sauesnicima i sljedbenicima? Bez sumnje, njegovi bliski saradnici su svi bili mrtvi, ali mnogi izvroci, muitelji, isljednici, uvari u koncentracionim logorima, pa ak i zapovjednici bili su zasigurno jo uvijek ivi. Mladi NKVD major, koji je mogao imati dvadesetpet godina kad je muio zatvorenike za vrijeme Velikog terora krajem tridesetih, sada bi imao 75 godina; oficiri i ljudi koji su lino ubijali poljske oficire u Katinskoj umi sada bi mogli biti u kasnim ezdesetim ili ranim sedamdesetim godinama. MVD muitelji rtava uhapenih u anti-jevrejskim istkama, kao i u irokoj mrei terora s kraja etrdesetih, sada bi mogli biti u ranim ezdesetim. Nemogue je bilo otkriti Staljinove zloine bez otvorenije rasprave o konano obraenoj krivici. Do 1987. godine je to uinjeno. Jedan broj sovjetskih pisaca postavio je otvoreno pitanje Staljinovih sauesnika. L. G. Jonin, piui u sovjetskom sociolokom asopisu Sociologieskie Isledovanija (br. 3, 1987), ne samo da je koristio zapadnjaki koncept totalitarizma za analizu prirode staljinistikog fenomena ve je ak izveo namjernu analogiju sa nacizmom upotrebivi njemaki pojam Schuldfrage (i. e., pitanje krivice) pri postavljanju pitanja krivice drugih. To pitanje se takoe pojavilo u cjelini u tampi. Izvjestija navodi, 26. decembra 1987, itaoca koji je napisao da mnogi muitelji mora da su jo uvijek ivi... Ne mogu a da ne pomislim da se oni smiju vaim lancima. Sovjetska TV je takoe postavila to pitanje. U emisiji od 22. juna 1988, posveenoj Staljinovim zlodjelima, reeno je da neki bivi muitelji smatraju da su obavili dobar posao, dodajui,
I tako se namee logino pitanje: Zato postoji zakon o zastarijevanju za ove uasne zloine, kao za bilo koga ko, recimo, ukrade tanu ili pijan istue susjeda? Ako ne postoji zakon o zastarijevanju za ratne zloince, ili za veleizdaju, zato bi onda postojao za izdajnika koji je ubijao vlastite sunarodnike, ko je muio asne sovjetske ljude? Kako ovaj zakon moe vaiti za njih? Zar oni nijesu izdajnici domovine?

U oitom pokuaju da svede bilans ovog osjetljivog pitanja, visokotirani nedjeljnik Nedelja objavio je poetkom februara 1988. godine dugaak lanak istaknutog sovjetskog naunika koji

64 je posebno prouavao pitanje krivice. On je razrijeio krivice mnoge ekiste kao besprijekorno estite lenjinistike komuniste, tvrdei da mnogi ljudi koji su slubovali u NKVD-MGB jedinicama i podjedinicama apsolutno nijesu neposredno bili ukljueni u represije, ali je podvukao razliku prema pojedinim isljednicima, ispitivaima, uvarima i potkazivaima koji su imali udjela u moralnoj odgovornosti za staljinizam. Ali on nije bio spreman da ide dalje od toga, ostavljajui nesumnjivo mnoge preivjele rtve s osjeanjem frustriranosti. Dok god pitanje ostaje nerijeeno, nije bilo vjerovatno da e se oni aktivno progoniti. S tog razloga, ne samo to politiko rukovodstvo nije eljelo da pootrava podjele, zato to je rasprava o staljinizmu izbila na vidjelo i to je jo uvijek prilian broj sovjetskih zvaninika i graana bio odan Staljinu, ve i zbog toga to je drutvo u cjelini bilo zbunjeno ovim injenica i prema njima imalo ambivalentan stav. Neko bi mogao pomisliti da e sovjetska omladina biti najkritikije nastrojena prema Staljinu, pa ipak, sovjetska anketa navodno sprovedena meu studentima na sovjetskim univerzitetima i na viim partijskim kolama, je pokazala, prema vijestima agencije TASS od 24. januara 1988, da je samo 8% smatralo da ima dovoljno saznanja o prolosti, dok je 72% dalo o Staljinu lino konfuznu ocjenu, 3% je odobravalo, a 18% osuivalo njegovu politiku. Drutvena podvojenost, a ne samo zvanina uzdranost, ukazivali su da e pitanje staljinizma nastaviti da nagriza sovjetsku savjest ali bez odlune rijeenosti i otrog reza, potpunog odbacivanja. To e, zauzvrat, sigurno ne samo iskomplikovati proces preustrojavanja nego e takoe i sprijeiti komunizam da se potpuno proisti od staljinistike moralne ljage. Drugo politiki i ideoloki osjetljivo pitanje odnosilo se na posljedice rehabilitacije nekih od Staljinovih najistaknutijih boljevikih rtava. Montirani procesi od 1936. do 1938. godine doveli su do pogubljenja ukupno preivjelog lenjinistikog rukovodstva, u koje Staljin veinom nije imao povjerenja a sa nekima od njih se ideoloki nije slagao. Da su te vodee linosti bile nepravedno i ak nezakonito ubijene vie nije bilo sporno. Obavljena je njihova zakonska rehabilitacija i istorijska restauracija, u sablasnom i jezivom obredu koji moe biti opisan kao jedinstveni sovjetski posthumni mimohod elite. Ali rehabilitacija njihovih stavova je oito zabrinula partijsko rukovodstvo poto je to moglo da uzdrma ve zategnut partijski ideoloki konsenzus. U skladu s tim, Kremlj se trudio da povue crtu izmeu potpune zakonske i djelimine doktrinarne rehabilitacije, osujeujui tako dalje napore na potpunoj destalji-nizaciji i izazivajui otvorena negodovanja od strane preivjelih roaka rtava. Tree neizreeno pitanje koje se tie staljinizma imalo je jo dalekosenije posljedice: vezu izmeu lenjinizma i staljinizma. Solenjicinov Arhipelag Gulag uvjerljivo je pokazao da korjeni staljinistikog terora lee u lenjinizmu a naroito u Lenjinovom pristupu prema prisilnoj drutvenoj obnovi. Pa ipak, da bi ouvalo barem privid istorijske legitimnosti, sovjetsko rukovodstvo je moralo da povue jasnu crtu izmeu loeg Staljina i bezgrjenog Lenjina. Mada je pitanje Lenjinove krivice za staljinizam bilo postavljeno vrlo bojaljivo u sovjetskoj tampi prije Vanredne partijske konferencije, bilo je jasno da ma kakvo zvanino istraivanje staljinizma mora biti zaustavljeno prije nego potpuno odbacivanje njegovih zloina dovede do primjerenog i potpunog istraivanja njegovih istinskih uzroka - obezbjeujui tako da duh staljinizma nastavi da komplikuje sovjetsku budunost. Unutranji nacionalni problemi. Izgledalo je da je Staljin rijeio nacionalno pitanje jednom za svagda - ponajvie istrijebivi sve samosvjesne ne-ruske lidere. Ipak je ak i djelimino odbacivanje staljinizma pokazalo da je to pitanje ostalo potencijalno najdelikatnije od svih unutranjih politikih dilema. Poto je uguio svako ispoljenje nezavisnosti ili ak i same elje za autonomijom meu sovjetskim ne-Rusima, Staljin je stvorio vjetaki privid etnike harmonije, kojim su dominirali ritualizovani proglasi uvaavanja i ljubavi prema ruskom Velikom bratu. ak su i najzapadnjakiji posmatrai Sovjetskog Saveza bili skloni da prihvate miljenje da je

65 njegov nacionalni problem bio rijeen. Karakteristino je za ovu sklonost bilo nesmotreno prihvatanje na Zapadu sovjetske terminologije po kojoj su jedino Velikorusi bili opisani kao nacija, dok su svi ne-Rusi - kojih zapravo ima oko 50% sovjetske populacije - bili oznaeni samo kao nacionalnosti. Fasada sovjetskog nacionalnog jedinstva brzo je ispucala, im se glasnost proirila na pitanje samog staljinizma. Potiskivane nacionalne aspiracije i nacionalni antagonizmi izali su brzo na povrinu kod vie istinski istorijskih nacija Sovjetskog Saveza, raskrinkavajui tvrdnju da su se te nacionalnosti utopile u irem znaenju sovjetskog nacionalizma. Izmeu januara 1987. i sredine 1988. godine, nekih tri stotine nacionalnih nemira - neki od njih u masovnim razmjerama - zbilo se u devet od petnaest ne-ruskih sovjetskih republika. Oni su ili od masovnih mitinga, koji su obuhvatali desetine pa ak i stotine hiljada okupljenih uesnika, do krvoprolia meu lokalnim zajedni-cama, koja su imala kobne posljedice. Pritube neruskih naroda bile su usmjerene u dva glavna pravca: (1) vertikalno, protiv centralizovane dominacije od strane Velikorusa u Moskvi; (2) horizontalno, kroz otvorenije izraavanje sukoba interesa izmeu neruskih nacija. Neke od onih koji su bili kivni na velikorusku vlast prvenstveno su zahtjevali ispravljanje nepravde iz prolosti, kao to je bio sluaj sa krimskim Tatarima koje je Staljin prisilno raselio 1944-45. sa njihovog toplog crnomorskog poluostrva u daleku Centralnu Aziju i Sibir. Drugi, kao to su ukrajinski ili bjeloruski intelektualci, digli su glas protiv rusifikacije svog jezika i kulture. Drugi opet, kao to su centralnoazijski Muslimani, postali su izriitiji u svojim zahtjevima za veom vjerskom kao i kulturnom auto-nomijom. Neki od njih su otili jo dalje, kao u sluaju Litvanaca, Latvijaca i Estonaca koji su - poslije etiri decenije tlaenja - pohrlili u masovne uline demonstracije protiv svog prisilnog prisajedinjenja Sovjetskom Savezu 1940. godine. Izliv patriotskih osjeanja bio je osobito eksplozivan u baltikim zemljama. Prividno skreni staljinizmom, Litvanci, Latvijci i Estonci nikad nijesu izgubili svoj osjeaj posebnog identiteta, koji je imao vie zajednikog sa demokratskom Skandinavijom nego sa sovjetskom Rusijom. Gorbaovljeva glasnost je oslobodila ova osjeanja, pa su se ona prvo ispoljila u masovnom razvijanju dugo zabranjivanih nacionalnih zastava i u stalnom pjevanju dugo izoptene nacionalne himne na optim javnim demonstracijama, na kojima su se ak pojavljivali i bivi antisovjetski gerilci kao glavni govornici. Neki baltiki visoki partijski zvaninici bili su takoe pometeni euforijom, javno podravajui novi i vii politiki status ovih Sovjetskih republika i preobraaj njihovih iz Moskve upravljanih privreda u slobodne privredne zone (ideja koju je takoe podravao Gobaovljev ekonomski savjetnik, Abel Aganbegjan), veoma sline specijalnim kineskim priobalnim regijama odreenim za slobodno preduzetnitvo i inostrano investiranje. Spontano nastali Baltiki narodni frontovi, koji su formulisali ambiciozne planove za autentinu autonomiju i kvazi-suverenost svojih zemalja, predstavljali su takoe zaetak politike strukture koja je mogla postati suparnik vladajuoj Komunistikoj partiji. Formalni zahtjevi za punom nacionalnom suverenou bili su samo pitanje vremena, ukoliko se glasnost nastavi. U meuvremenu, javna osuda staljinizma je sluila kao zaklon za antiruska osjeanja koja je jo uvijek bilo suvie opasno otvoreno izraavati. Tako je, u asopisu Literaturnaja Ukraina od 18. februara 1988, ukrajinski pisac, Oleksa Musijenko, mogao javno da optui Staljina kao monstruma koji je ubio ukrajinsku politiku i intelektualnu elitu za vrijeme istki i za namjerno izazivanje opte gladi ukrajinskog seljatva, a da nije upro prstom neposredno u Velikoruse. Balti su mogli da se okupe i u jesen 1987. i u proljee 1988. godine da odaju poast rtvama staljinistikih deportacija i da trae vea prava a da ne moraju javno da optuuju velikorusko ugnjetavanje. Tatari su demonstrirali zbog prava na povratak svojim kuama izraavajui svoje

66 odbijanje da prihvate progonstvo koje im je silom nametnuto. Centralnoazijski Muslimani su mogli da organizuju navodna vjerska hodoaa grobovima svojih mula koje su bile ubijene pruajui otpor Staljinovom ugnjetavanju njihovih oblasti i blinjim Muslimanima koji su bili strijeljani zato to su odbili da slue u Crvenoj Armiji u Drugom svjetskom ratu. Drugi su iskoristili Gorbaovljevu zamjenu njihovog lokalnog neruskog namjesnika Velikorusom kao izgovor za viednevno estoko demonstriranje protiv centralne vlasti, to se dogodilo krajem 1986. u glavnom gradu Kazahstana, Alma-Ati. Sve te nacionalistike manifestacije su imale za cilj da oslabe, moda ak i da raskinu, veze koje su im odozgo nametnuli moskovski Velikorusi. Religija kao osnova nacionalnog samopotvrivanja bila je naroito vana u sluaju Centralne Azije, sa njenih etrdesetpet do pedeset miliona Muslimana. Nakon godina javnog objavljivanja da je uporite praznovjerja skreno, sovjetska tampa je priznala 1987. i 1988. da je Islam doivljavao znaajan preporod, budui da su tajne religiozne aktivnosti bile u porastu, i da je rat u Avganistanu oivio osjeanje muslimanskog identiteta. ak su i komunistiki zvaninici u muslimanskim oblastima govorili da bi rado uzeli uee u vjerskim obredima i sve su se vie poistovjeivali sa lokalnim obiajima i nacionalnim tradicijama. U asopisu Literaturnaja gazeta od 20. maja 1987, autor lanka se alio da su u Takentu, u republikom speci-jalizovanom centru za komunikacije... gdje, uzgred, rade prilino obrazovani ljudi, poeli da se pojavljuju neobini tekstovi na oglasnoj tabli skoro svakog dana... pozivajui svoje kolege na razliite vjerske dogaaje i da je sekretar lokalnog komsomola pozivao narod na memorijalni skup sa itanjem molitve iz Kurana. Horizontalni nacionalni sukobi su predstavljali istovjetnu ozbiljnu prijetnju razdora. Animozitet je bio vrlo izraen meu nekim neruskim narodima, na Kavkazu. Istorijski drevni Gruzijci, Jermeni, Azerbej-danci i vie drugih manjih naroda se vjekovima svaalo zbog vjerskih i teritorijalnih sporova. U oblasti koja predstavlja mozaik hrianskih i islamskih religija i sekti - i etniki konglomerat - estoko neprijateljstvo je ostalo pritajeno tokom godina staljinistike jednoobraznosti. Ono je buknulo okrutno i smrtonosno u jermensko-azerskom sukobu poetkom 1988. godine u Jermenima naseljenom regionu Nagorno-Karabah u Azerbejdanu, nagovjetavajui jo ire nacionalne i vjerske sukobe u budunosti. Bilo je mnogo mrtvih, glavni grad Jermenije, Jerevan, bio je danima preplavljen masama koje su brojale na stotine hiljada, a Kremlju je zapao nezahvalan zadatak da posreduje izmeu uzavrelih nacionalistiih strasti Jermena i Azerbejdanaca. Gorbaovljeva politika je dozvolila svim tim problemima da izbiju na povrinu. Razlog za to je bio sasvim jednostavan. Bilo je nemogue propovijedati pa ak i umjereno upranjavati glasnost i demokrati-zaciju bez otvorenog izraavanja nacionalnih pritubi. Nasljee staljinistike prolosti je bilo je suvie bolno, a sjeanja na velikoruska zlostavljanja previe svjea za neruske intelektualce i studente da bi iskoristili prilike koje im je sada pruala glasnost. Sam Gorbaov je smatrao da su ak i horizontalni sukobi teili da postanu vertikalno odbacivanje velikoruske vlasti, zapazivi 19. jula 1988. da su u jermensko-azerskom sukobu strasti u izvesnoj mjeri izmakle kontroli. Tamo se pojavljuju parole koje imaju antisocijalistiki, antisovjetski i antiruski karakter. Uz to, ak je i umjerena privredna decentralizacija takoe sluila da se ojaa lokalni pritisak za neposrednijom kontrolom, stapajui tako ali i uslonjavajui zahtjev za privrednom reformom sa daleko eksplozivnijim nacionalnim pitanjem. ak i dobronamjerne i umjerene voe u Kremlju bile su vjerovatno zateene ovakvim razvojem dogaaja. Sudei prema analizama nacionalnog pitanja objavljenim u Moskvi poslije ovih nacionali-stikih provala, pokazalo se da je centar bio zaslijepljen vlastitom propagandom i da je morao biti iskreno ubijeen da nacionalni problem vie ne postoji. Reakcije su se tako kretale od pogrdnih optubi Izvjestija od 9. februara 1988. godine ideolokih sabotera u

67 Litvaniji koji su govorili da komuniste smatraju izdajnicima nacionalnih interesa, do Gorbaovljeve line jo sloenije analize, sainjene uoi nasilja u Alma-Ati, koja istie da nacionalni problem vie nee biti razmatran namjerno pojednostavljenim izrazima koji podsjeaju prije na vremena laskavih zdravica nego ozbiljnih naunih studija. Nacionalni problem, politiki uspavan od tridesetihih godina, morao je tako ponovo da izbije na vidjelo ovoga puta i kao znaajna posljedica zahtjeva za perestrojkom i kao potencijalno njen najozbiljniji izazov. Preostala tri dinamika izvora unutranjeg raskola su se odnosila na spoljne poslove. Oni su teili da obuhvate manji krug protivnika, koji su bili potpuno ogranieni na sovjetsku politiku elitu. Pa ipak, rasprava o pitanjima spoljne politike bila je takoe zapanjujua novost u sovjetskom sistemu, koja je svjedoila bilo o znaajnom napretku demokratizacije bilo, to je vjerovatnije, o postepenom slabljenju centralizovane vlasti partijske birokratije. Rat u Avganistanu. Ovo spoljnopolitiko pitanje postepeno je izazvalo najiru javnu raspravu. Mada u poetku ciljevi rata nijesu bili javno dovoeni u pitanje, sve vei gubici su izazvali rastue nezadovoljstvo prema naporima Kremlja da dri rat podalje od javnosti. Tajne sahrane, bezazleni izjvetaji o meunarodnoj obavezi proletarijata prema grobovima palih, nedostatak posebnog tretmana za veterane povratnike ili ak invalide - da ne govorimo o preutnom odlaganju vojne slube sinovima viih inovnika - sve je to raalo ogorenost koja se nije mogla beskonano ignorisati, posebno u kontekstu ire kampanje glasnosti. Konano, sve ove pritube bile su iznesene na vidjelo, ak i one politiki najosjetljivije. U Pravdi od 25. novembra 1987, na primjer, partija je ponudila objanjenje, mada neuvjerljivo, za olakice date sinovima politikih monika: U Avganistan aljemo one najbolje, one koji su najspremniji. Mada to moe izgledati udno, djeca rukovodeih ljudi su vrlo esto fiziki nespremna za vojnu slubu. Mada to mora da je prosto razjarilo roditelje svakog osakaenog ili ubijenog u ratu, bilo je znaajno to su se 1987. godine sve ove stvari pojavile u tampi, pravei tako od rata jo jedno javno pitanje raskola. Vremenom, takve preteno line pritube su vodile do politiki vanijih javnih preispitivanja razboritosti odluke Kremlja da se pokrene intervencija. Moskvom su kruile glasine da su Brenjev i njegovi kljuni saradnici bili zapravo pijani kada su donijeli konanu odluku da se intervenie. Otvorena kritika postupaka u spoljnoj politici jednostavno je bio presedan u novijoj sovjetskoj istoriji. tavie u asopisu Literaturnaja gazeta od 16. marta 1988, akademik O. Bogomolov, vodei sovjetski strunjak za spoljne poslove, iznio je znaajno otkrie da je tri nedjelje nakon napada Ekonomski institut Svjetskog socijalistikog sistema Akademije nauka SSSR-a poslao partijskom rukovodstvu analizu o jalovoj i tetnoj prirodi ove akcije. Drugi sovjetski strunjak za spoljne poslove, A. Bovin, uvjeravao je na Radio Moskvi 22. maja 1988. da od sada slanje sovjetskih vojnih snaga u inostranstvo radi uea u borbenim dejstvima moe jedino biti uinjeno nakon rasprave u najviim zakonodavnim organima zemlje i to mora biti uz njihovo odobrenje. Moe se samo nagaati da li je konana odluka da se povuku sovjetske snage donesena dijelom i zbog unutranjeg pritiska, mada su sovjetska armija i tajna policija vrlo vjerovatno bile duboko uznemi-rene zbog dalekosenih posljedica takvog bezuslovnog priznanja poraza. Tako e rasprava o Avganistanu vjerovatno potrajati i poslije zavretka neposrednijih oblika sovjetskog mijeanja, naroito ako poraz podstakne dalje nacionalno samoosvjeenje bilo u Istonoj Evropi ili unutar Sovjetskog Saveza. Spoljna i odbrambena politika. Mada se rasprava u vezi sa spoljnom politikom odigrala u najveoj mjeri unutar razliitih specijalizovanih instituta, teilo se preispitivanju ranijih pretpostavki i traganju za novim nainima miljenja (koje je vodei francuski sovjetolog Miel

68 Tati podrugljivo opisao kao alternativu nekadanjem ne-razmiljanju). Najpodrobniji izvjetaj o revizionistikom pristupu podnio je jedan od Gorbaovljevih najumnijh povjerenika, Jevgenij Primakov, koji je u udarnom lanku u Pravdi od 9. jula 1987, naslovljenom Nova filozofija spoljne politike zahtijevao da se odbaci ideja da je miroljubiva koegzistencija samo govorna vjeba, preporuio da se odustane od izvoza revolucije kao vida sovjetske politike i istakao novu realnost globalne meuzavisnosti. Iste teme su bile kasnije podrobnije razvijene u knjizi samog Gorbaova, dok su na vojnom podruju sovjetski stratezi poeli da razvijaju temu odbram-bene doktrine kao polazne take za stabilnije strateke odnose sa Zapadom. U svim tim takama, suprotnost izmeu ovih stavova i doskoranje sovjetske politike bila je izrazita. Sovjetski blok i svjetski komunistiki pokret. Na proslavi sedamdesetogodinjice Boljevike revolucije u Moskvi, Gorbaov je istakao nominalnu jednakost svih komunistikih partija i izriito odbacio svaku tvrdnju o posebnoj vodeoj ulozi sovjetske partije - dok je glavno doktinarno polazite Moskve u prolosti bio zahtjev da njeni interesi treba da budu vodi za sve komuniste irom svijeta. Iako Brenjevljeva doktrina nije bila zvanino odbaena, Gorbaov je stavio na znanje da ona nee biti upotrebljena da se sprijee postepene promjene u Istonoj Evropi, to je zauzvrat navelo neke Istonoevropljane da izjave da do okupacije ehoslovake 1968. godine nikad ne bi dolo sa Gorbaovom na vlasti. Iako validnost ove pretpostavke nikada nee moi da se provjeri, svrha je bila da se ohrabre oni Istonoevropljani koji su traili promjene znatno bre od iskoraka sovjetskog preustrojstva. Za neke sovjetske lidere, Gorbaovljev poloaj je bio nesumljivo uznemiravajui. Bilo kakva vea nestabilnost u Istonoj Evropi je tako bila pogodna da se pokrenu jo otrije rasprave u Kremlju o tom spornom pitanju spoljne politike. Sve ove meusobno povezane rasprave proizvele su dinamiki uinak. Zahtjev za obnovom privrede je stvorio tenje ka demokra-tizaciji, koje su sa svoje strane ugrozile partijski monopol nad vlau i osnovno vjerovanje, otvarajui time vrata za rivalske drai religije i nacionalizma, pa ak i nametnule opasnost od produenog a moda ak i pojaanog sovjetskog raskola. to su se te rasprave stvarno dogodile, i to nijesu vie bile ograniene na unutranje svetinje partije, bilo je osobito znaajno iz tri razloga: Prvo, to je predstavljalo znaajan prekid sa ustanovljenim politikim normama. Sovjetski totalitarizam je tokom vie decenija podvrgavao drutvo strogoj kontroli i organizovao ga u dravu depolitizovanog pravovjerja i oevidne politike jednoglasnosti. Nova stvarnost drutvene i politike rasprave stoji u otroj suprotnosti sa nijemim saglasjem staljinizma, dominantnog barem od 1928. godine. Drugo, to je predstavljalo opasnost za integritet marksistiko-lenjinistikog uenja pa ak potencijalno i za jedinstvo Sovjetskog Saveza. Krajnje otvorena intelektualna rasprava, utemeljena na usvajanju novih naunih predodbi i filozofskih kategorija, bila je bitno nespojiva sa uenjem koje je samo sebe smatralo zatvorenim sistemom koje sadri nauno ispravne odgovore na sve drutvene dileme. Osim toga, ukoliko nastale rasprave o velikom broju osjetljivih pitanja ne bi bile sprjeavane ili nekako kanalisane u okvir institucionalizovanog pluralizma, one su mogle da dovedu do eskalacije sile koja bi konano ugrozila upravo integritet samog Sovjetskog Saveza. Tree, to je diskreditovalo sovjetski komunizam posebno i, u skladu s tim, komunizam uopte. Otkria koja se odnose na zloine iz prolosti, i kritika sadanjih i prolih dostignua, potvrdili su skoro sve to su mnogi zapadni naunici prethodno pisali o staljinizmu, zbog ega su bili esto ocrnjivani u sovjetskoj tampi kao okorjeli anti-komunistiki propagandisti. Zaista, detaljni, otri i odista muni izvjetaji o patnjama koje su nanesene nedunim ljudskim biima koji su objavljeni u sovjetskoj tampi bili su jo razorniji po svojim ideolokim posljedicama od

69 veine onih koji su napisani u inostranstvu. Slino tome, rasprave su iznijele na vidjelo dodatne podatke koji su se ticali aktuelnih i skoranjih promaaja u sovjetskoj privredi i drutvu, potvrujui time najkritinije zapadne procjene o ukupnom komunistikom dostignuu.

70

Glava 7 RAZVOJ ILI RASPAD KOMUNIZMA

Pravo pitanje za budunost nije da li e Gorbaov potrajati ili ak da li e uspjeti ili pasti na ispitu. Pravo pitanje je da li se sovjetski komunizam razvija u bitno tolerantniji i privredno inovativniji sistem ili propada ili se ak fragmentie. Uostalom, Gorbaov bi mogao biti uklonjen sa vlasti ili umrijeti pod prilino nejasnim okolnostima pa bi se ipak neke od njegovih reformi mogle nastaviti, premda na oprezniji nain. Alternativno, on bi nominalno mogao ostati na vlasti - zahvalju-jui svojoj popularnosti u inostranstvu, i dalje mogao biti od koristi Kremlju na Gromikovom mjestu kao ef drave - ali sa svojom politikom u velikoj mjeri naputenom. Konano, on bi sam mogao da uspori ili ak ubrza svoju politiku da sauva svoju vlast ak i poto otpusti svoje suparnike - poput Ligaeva - iz slube. Kljuno pitanje je moe li sovjetski sistem uspjeno da se razvije u pluralistikiji organizam, onaj koji stvara veu drutvenu i ekonomsku kreativnost i tako uini Sovjetski Savez uistinu konkurentnijim na svjetskoj sceni. Od tog odgovora zavisi ne samo sudbina Sovjetskog Saveza kao velike sile ve isto tako i izgledi komunizma uopte. Sadanji mete bi moda mogao biti znak takve promjene, ali bi to isto tako mogla biti prva etapa u postepenom komadanju samog sistema. Taj sistem je tokom godina stigao do toga da ga nazivaju totalitaristikim ne samo zato to je drutvo bilo prisilno podreeno politikom sistemu, ve takoe zato to je to drutvo bilo nasilno preobraeno u skladu s ideolokim planom. Stanje depolitizovanog pravovjerja je tako bilo stvoreno, pravi politiki ivot je prestao da postoji, pa se inilo da nijemi konsenzus odraava potpunu drutvenu jednoglasnost. Politika je postala zabran i povlastica samo najvieg rukovodstva. Evolutivno naputanje totalitarnih karakteristika sistema bi, prema tome, zahtijevalo postepenu institucionalizaciju pluralistikijeg politikog poretka, koji omoguuje drutvu da preuzme aktivniju ulogu i ak da odreen izvorni politiki ivot postane vid normalnog drutvenog bia. Konaan odgovor na pitanje o vjerovatnosti takvog razvoja zavisi od toga da li dvije oito nepomirljive dileme svojstvene sadanjoj sovjetskoj stvarnosti mogu biti prevladane. Prvo, moe li privredna revitalizacija da bude ostvarena bez odista temeljnog redefinisanja uloge komunistike partije u upravljanju drutvom? Drugo, moe li privredna decentralizacija, kao i potrebno propratno svoenje centralne upravljake uloge partije, da bude ostvarena bez silnog poveanja moi ne-Rusa u toj mjeri da bi decentralizacija konano mogla postati ekvivalent za postepeno razaranje Sovjetskog Saveza? Sovjetsko partijsko rukovodstvo je potvrdilo sredinom 1988. godine prvenstvo politike reforme nad privrednom. U partijskoj odluci je jasno stajalo da korjenite reforme politikog sistema moraju imati prioritet. Ali, kao to je Pravda priznala doslovno tri dana kasnije, 7. jula, procesi demokratizacije - i u centru i na lokalnom nivou - dosad su sporo napredovali. Partijska nomen-klatura nije smanjila trokove zbog privrednih reformi, niti su predloene politike promjene Gorbaova o samoj ulozi partije bile institucionalizovane. Izgledalo je da stalno prizivanje centralizma lenjinistikog nasljea reafirmie rijeenost partije da vrsto zadri svoje posebno mjesto i svoj monopol vlasti, bez obzira da li je to ekonomski funkcionalno. Prikladno pitanje jeste, dakle, da li privredna reforma moe da uspije ako partija nije voljna da se povue. Izgleda da je odgovor negativan. Istinsko uvoenje trinog mehanizma, ustrojstvo

71 cijena zasnovano na ponudi i potranji, promocija slobodne razmjene rada, pojava upravljake klase sklone da preuzima rizik pristup svjeem kapitalu i skidanje okova sa zemljoradnje, sve su to neophodni preduslovi za istinski privredni uspjeh. Ali oni takoe zahtijevaju znatno umanjenje uloge partije na upravo one naine koje sovjetski aparatiki nijesu spremni da toleriu. Oiti jaz izmeu glasnosti i perestrojke je duboko ukorijenjen u tom stanju i prijeti da izazove razorna razoarenja. Uz to, nedostajala je iskrena drutvena prijemivost za neophodne reforme. Stare navike i inercija su predstavljale golemu prepreku promjenama. Mase su u najboljem sluaju bile skeptine i u velikoj mjeri zaokupljene neposrednim ekonomskim posljedicama pere-strojke. Meu radnicima su se odomaila najgora obiljeja uravnilovke pa su bili nepovjerljivi prema reformama zasnovanim na nagraivanju prema radu. Tradicija seljatva je bila unitena. Direktori su se plaili vee odgovornosti i pomanjkanja preduzetnikih zamaha. Funkcioneri su vie voljeli centralizam. I ruska istorija i sovjetska stvarnost su se tako zavjerili protiv preustrojstva. Sloene dileme perestrojke su nacionalni problem. Stopa prirataja stanovnitva je bila neuporedivo vea meu ne-Rusima, posebno meu centralnoazijskim narodima, iji je broj porastao izmeu 1959. i 1979. za preko 72 procenta, dok su se sovjetski Sloveni uveali za samo 19 procenata. Tako e ubrzo ne-Rusi sainjavati veinu sovjetskog stanovnitva. Pa ipak, Velikorusi dre, zapravo, iskljuivu politiku vlast u centru, gdje su ne-Rusi zastupljeni gotovo simbolino. Rusi su uglavnom imali bolji pristup elitnim poloajima irom sovjetske drave, a u Politbirou su tada potpuno dominirali Velikorusi. Dravna politika je takoe favorizovala ruski jezik sa, na primjer, 14 knjiga objavljenih na ruskom u 1986. po svakom Rusu koji je ivio u Sovjetskom Savezu u odnosu na samo 2,4 na maternjim jezicima po svakom ne-Rusu. Osim toga, privredna politika Kremlja favorizovala je kapitalne investicije i razvoj u ruskim djelovima drave. Autentina decentralizacija bi neizbjeno izrodila zahtjeve za ispravljanjem ovih nepravdi. Medutim, centralna ruska kontrola je tako duboko usaena u postojee mehanizme da bi neophodne promjene dovele do velikog prevrata. Zaarani krug uistinu postoji. Nedostatak reformi raa nezadovoljstva u narodu, ali bi reforme vjerovatno pothranile jo vee apetite neruskih naroda za veom vlau. Separatistika uvjerenja, posebno meu Baltima i sovjetskim Muslimanima, kasnije podstaknuta posredstvom oivljavanja Islama irom svijeta i ohrabrena sovjetskim vojnim neuspjehom u Avganistanu, tako su moda mogla da postanu stvarna prijetnja jedinstvu sovjetske drave. Kljuna taka na koju je trebalo obratiti panju bie rastui nacionalizam u sovjetskoj Ukrajini, sa svojih 50 miliona stanovnika i velikim prirodnim bogatstvima. I u Kijevu i u Lvovu kvazi-tajne ukrajinske politike, vjerske i kulturne aktivnosti narastale su zahvaljujui otvaranju koje je omoguila glasnost. Njihov napad se sastojao u tome da se naglasi teta koju je Ukrajini nanijela biva sovjetska politika i nacionalni imperativ otpora daljoj rusifikaciji. Veina Ukrajinaca, s pravom ili ne, krivila je Moskvu - a time posredno i Ruse - za ernobilsku nesreu i to smatrala drugom velikom nevoljom (poslije velike gladi iz tridesetih godina) koju su njihovoj naciji donijeli gospodari iz Kremlja. Nezadovoljstva ukrajinskog naroda vezana za jezik i kulturu, ve otvoreno i vrlo snano izraena ak i u zvaninim ukrajinskim medijima, razvijaju se u separatistike tenje koje je podravao velik dio ukrajinskog stanovnitva, stvorie od nacionalnog problema krizu koja e ugroziti opstanak Sovjetskog Saveza. Stvari su se dale naslutiti iz izvjetaja u moskovskom asopisu Komsomolskaja pravda od 10. jula 1988. godine o masovnom okupljanju u gradu Lvov. Organizovan navodno radi ouvanja istorijskih spomenika, zbor - vie hiljada ljudi - brzo se pretvorio u masovne nacionalistike demonstracije. Rukovoenje zborom su preuzeli nacionalistiki aktivsti i uzbueno istakli

72 politike zahtjeve koji su dominirali te veeri. Ruska tampa je optuila ukrajinske govornike na skupu da su se spustili do mahnitosti nedostojne ovjeka, graanina i patriote. Nacionalno pitanje je oigledno ahilova peta perestrojke. Do proljea 1988, sovjetska javna glasila su konano priznala da je nacionalni problem vrlo daleko od rjeenja. U isto vrijeme, sve snanija velikoruska svijest o anti-moskovskim nacionalnim osjeanjima umanjivala je dalje anse za autentinu decentralizaciju, koja bi moda mogla da podstakne konstruktivan razvoj sistema. Ona je bila vrsto povezana sa odreenim rizikom Velikorusa da zadre centralnu ulogu, ak i po cijenu privredne neefikasnosti. Da bi se decentralizovala dravno-svojinska privreda, trebalo je decentralizovati i politiki sistem; ali decentralizovati politiki sistem multinacionalne drave znailo je predati vlast prethodno potinjenim nacijama. Prema tome, da bi bila privredno uspjena, perestrojka je morala da obuhvati preustrojstvo Sovjetskog Saveza u pravu konfederaciju, obustavljajui pri tom rusku vlast. Zapravo, to je bilo ravno raspadu carstva. Nije bilo izvjesno hoe li ruska politika elita biti spremna da zamijeni svoju carsku mo za dobrobiti privredne decentralizacije. Pojavu estokog velikoruskog napada na demokratizaciju, s izgovorom da je to bilo raanje ne-ruskog nacionalizma, alarmantno su zabiljeile Moskovske novosti, novine koje su otvoreno podravale Gorbaovljeve reforme. One su izvijestile 3. aprila 1988. godine da mnogi ljudi vjeruju da su meunacionalni problemi pogorani, neoekivano, zbog procesa demokratizacije naeg drutva. Mrane, konzervativne snage ve zamjeraju snagama obnove da su izgubile kompas, pomno biljeei u svoju knjigu mudrosti sve to je glasnost iznijela na vidjelo a to, po njihovom miljenju, potkopava sistem. Prema glasilu italijanske komunistike partije, LUnita, od 23. maja 1988. godine, izvorni tekst o estokom napadu na perestrojku koji je bio objavljen ranije te godine u Sovjetskoj Rosiji sadrao je pasus koji ukazuje da ak i to pravovjerno glasilo pravi propuste: Najveu opasnost... predstavlja sramotni nacionalizam beznaajnih nacija kakve su krimski Tatari i cionistiki Jevreji, ije su akcije promiljeno usmjerene na razbijanje bratstva meu sovjetskim narodima. Takvi velikoruski strahovi od narastajuih nacionalnih sukoba, usporavanje neophodnih reformi, poveavaju vjerovatnou da su stvarni izgledi za sovjetski komunizam propast a ne smisleni razvoj. Do odista obnoviteljskog uspjeha - onog koje vodi u kreativno, novatorsko i samosvjesno sovjetsko drutvo - moglo bi doi jedino kroz slabljenje doktrine, rastakanje partijske moi i postepeno oslobaanje ne-Rusa od moskovske centralizovane vlasti. Sasvim je nevjerovatno da e partijsko rukovodstvo i vladajua elita, ma koliko udjeli za privrednom obnovom, biti spremni da rizikuju da odu politiki tako daleko. Neko bi prema tome imao pravo da posumnja da stvarni uspjeh - koji se moe nazvati Opcija 1 - lei u riznici Gorbaovljeve perestrojke. Moramo, prema tome, razmotriti i druge opcije. To bi moglo ukljuiti:
Opcija 2: Opcija 3: Opcija 4: Opcija 5: Razvueni mete koji ne vodi ishodu. Obnovljena stagnacija, poto perestrojka posustane. Nazadan i represivni politiki udar, kao reakcija bilo na Opciju 2 ili 3. Rasparavanje Sovjetskog Saveza, kao posljedica kombi nacija gorepomenutih opcija.

Od ovih opcija, ini se da je najizglednija alternativa za nekoliko sljedeih godina Opcija 2, ali s velikom vjerovatnoom da e pere-strojka postepeno gubiti svoj zamah suoena s unutranjim prepre-kama. Rastui mete u zemlji ili moda obnovljena stagnacija mogli bi zauzvrat da podstaknu obnovu nastojanja da se povea drutvena i politika disciplina. Ovo posljednje bi ak moglo voditi i u vojnu diktaturu, naroito ako se pokae da je partija previe

73 zadovoljna sobom i nesposobna bilo za uvoenje promjena ili za odravanje reda. Ovakav obrt dogaaja bi mnogo nakodio istorijskim izgledima komunizma. Privredna i tehnoloka stagnacija bi dalje ometala Sovjetski Savez u nadmetanju s Amerikom. Represija bi obnovila lo ugled u svijetu reima koji jo uvijek nije sasvim raskrstio sa svojom doskoranjom staljinistikom prolou. U svakom sluaju, bie krajnje teko vratiti duh drutvene afirmacije u totalitaristiku bocu, sada kada je sovjetsko drutvo doivjelo dah otvorenih rasprava i postalo uopte manje imuno na optenje sa svijetom i inostrane ideje. Sovjetska inteligencija, zatrovana glasnou, zasigurno bi ogoreno reagovala na svaku naglu represiju. Dalja mogunost rastueg politikog nereda, pa ak i eventualne fragmentacije sistema, dakle, e biti tijesno povezana sa neuspjenom evolucijom politikog sistema, ili bilo kakvim pokuajem da se sprijei njegov privredni razvitak. Da se posluimo marksistikom terminologijom, donji prag je da totalitarna politika prvorazredna graevina ne moe vie da postoji skupa sa drutvenom bazom koja je prestala da bude podvrgnuta njenoj potpunoj kontroli. Nenamjerno - i bez predrasuda, da upotrebimo jo jedan marksistiki izraz - Gorbaovljeva politika tako doprinosi izgradnji potencijalno revolucionarne situacije. Njegove reforme stvaraju inioce promjene. One su nesputane nade koje su gotovo osuene da se izjalove. One izazivaju iaenja koja su, u meuvremenu, odista pogorala kvalitet ivota prosjenog ovjeka. One takoe smanjuju nivo politike zebnje - iako podiu nivo drutvenog razoarenja. Takva kombinacija je bitno eksplozivna. Kao odgovor na tekoe koje se javljaju moglo bi doi do daljih ustupaka i gotovo oajnikih promjena - moda ak i dramatinih reformi u poljoprivredi ili do simbolinih inova, kao to je dobro-dolica prireena Aleksandru Solenjicinu. Ipak, nije vjerovatno da su institucionalna zbrka i drutveno otrjenjenje time olakani. Naprotiv, takvi koraci su vjerovatno oteali nastupajuu politiku krizu. injenica da je neuspjeh privredne reforme primorao Gorbaova da politikoj promjeni da prioritet pomogla je da se istakne istorijski revolucionarni sud - koji Gorbaov nije mogao otvoreno izloiti - da je osnovna mrlja sovjetskog sistema njegovo lenjinistiko nasljee. Ipak bi uklanjanje ovog nasljea - uz pretpostavku da sada ne postoje ni doktrinarna ni organizaciona alternativa - moglo dati maha monim silama koje su svojstvene trulei, frustracijama i nagomilanim antagonizmima savremenog sovjetskog ivota. Istrajavanje na perestrojci bi moglo zapravo da pojaa ove protivrjenosti zato to su traene reforme vjerovatno liile sovjetske radnike znaajnih koristi koje su uivali u postojeem sovjetskom sistemu - to jest sigurnosti radnog mjesta i stabilnih primanja bez obzira na rezultat rada - a nijesu im donijele bilo kakve odgovarajue koristi. Gradski proletarijat je klasa koja je vjerovatno najvie pogoena kratkoronim drutvenim posljedicama preustrojstva - kao to su inflacija, skuplja stanarina (sa zakupninama zamrznutim od 1928) i vjerovatno isto tako nezaposlenost - a, u izvjesnoj mjeri, skoro je sigurno da e nai naina da izrazi svoja nezadovoljstva. Prema tome, povremeni i moda revolucionarni nemir bi mogao doi od politiki budnijih sovjetskih radnika koji e morati ozbiljnije da shvate socijalistike parole o radnikoj demokratiji i koji bi mogli takoe da padnu pod uticaj primjera poljske radnike Solidarnosti. Intenziviranje nacionalnih i vjerskih sukoba ili separatistikih tenji meu ne-Rusima, vjerovatno e takoe doprinijeti moguoj fragmentaciji sistema, i bie vie nego bolno za stalnu moskovsku dominaciju. Sovjetski Savez ne moe da izbjegne period nacionalizma, koji je nerazdvojno povezan s raskolom, a sada se manifestuje u prividnom sukobu uzavrelih nacionalnih osjeanja koja su mu inherentna. Zahtjev za veom lokalnom privrednom autonomijom ve neizbjeno eskalira u zahtjeve barem nekih ne-Rusa za veom politikom

74 autonomijom, ako ne ak i za istinskom nezavisnou. Takvi zahtjevi su vjerovatno u poetku bili skriveni iza socijalistikih i demokratskih parola, ali e njihov krajnji domet za Sovjetski Savez biti smrtonosan. Kremlju nee biti lako da izae na kraj s takvim aspiracijama bez izvjesnog pribjegavanja sili. Sve vee slamanje poretka bi moda moglo voditi udaru u centar, koji bi preduzela vojska, uz podrku KGB-a. Rukovodstvo za takav udar bi najvjerovatnije moglo biti regrutovano iz saveza nezadovoljnih velikoruskih oficira, uplaenih partijskih funkcionera iz centra i uvrijeenih slubenika KGB-a, rijeenih da obnove disciplinovano nacionalno jedinstvo vie u ime ruskog nacionalizma nego sovjetskog socijalizma. Oni bi mogli da potrae istorijski legitimitet za takvu akciju pozivajui se na patriotizam i prizivajui imperativ discipline pred unutranjim haosom. Komunizam bi kao ideologija time jo vie izgubio ugled. Ukratko, kobna dilema komunistikog sistema u Sovjetskom Savezu jeste da njegov privredni uspjeh moe jedino biti postignut po cijenu politike stabilnosti, dok se njegova politika stabilnost moe jedino odrati po cijenu privrednog neuspjeha.

75

DIO III

ODBACIVANJE ORGANA

76

77

Samo jedna presudna injenica jeste klju za razumijevanje budunosti komunizma u Istonoj Evropi: marksizam-lenjinizam je tua doktrina nametnuta regionu od strane imperijalne sile ija vlast je kulturno nespojiva sa potinjenim narodima. Prema tome, proces odba-civanja komunizma od strane istonoevropskih drutava - fenomen slian odbacivanju presaenog organa iz ljudskog tijela - upravo se odvija. Ovaj proces se stvarno odigrao u nadmetanju izmeu nacionalnih snaga koje trae puteve za osloboenje svojih drutava od moskovske dogme i sovjetskih pokuaja da razvije nove naine da zadri konanu vlast nad sudbinom regiona. Mada je marksizam najprije bio zaet u Zapadnoj Evropi, njegovo prilagoavanje na rusku istonjaku despotsku politiku kulturu oneovjeio je njegovu prvobitno humanistiku orijentaciju. Kada je Staljin silom nakalemio komunizam sovjetskog tipa na zemlje Istone Evrope, presadio je marksizam-lenjinizam-staljinizam na drutva koja su sebe u velikoj mjeri poistovjeivala sa zapadnoevropskim kultur-nim, vjerskim i duhovnim nasljeem. Prema tome, sovjetsko carstvo u Istonoj Evropi je gotovo jedinstveno u imperijalnoj istoriji: Vladajuu naciju potinjeni narod ne smatra kulturno superiornom. Kulturna superiornost, ak i ako je nerado i potajno priznata od strane podanika, bila je presudni inilac u sposobnosti rimskih, bri-tanskih ili francuskih imperija da potraju tako dugo. Nasuprot tome, sovjetska imperija je u Istonoj Evropi smatrana - s pravom ili ne - kao nazadno podjarmljivanje od strane kulturno inferiornije nacije. Tako, ak etrdeset godina nakon Staljinovog nametanja sovjetske vladavine, istonoevropska drutva se jo uvijek bune pod svojim komunistikim reimima. Izvjesno vrijeme, meutim, komunistika ideologija je uspijevala da kompenzuje takvo stanje. Pa i ako je veina Istonoevropljana gledala na rusku dominaciju kao na pomak unazad mnogi su vjerovali da komunistiko uenje sadri mogunost za bru modernizaciju i industrijalizaciju. Poto je Sovjetski Savez u to vrijeme smatran uzorom komunizma u praksi, ideologija je sluila da se opravda ne samo podraavanje Sovjetskog Saveza nego i prihvatanje kao pozitivne nunosti - dominacije Kremlja. Tako je propast sovjetskog modela imala potencijalno razorne posljedice po sovjetsko imperijalno podruje. To je ubrzalo slabljenje komunistike doktrine kao kohezionog faktora imperije. To takoe pojaava neraspoloenje prema spoljanjoj dominaciji, koja se sve vie smatra izvorom sve veeg drutvenog i kulturnog zaostajanja regiona. To namee Moskvi sve veu potrebu da imperiju okrijepi novim vezama. To je, zauzvrat, podstaklo dodatno nacionalno neprijateljstvo protiv centralne vlasti Kremlja. Posljednjih godina, Kremlj je nastojao da iskuje nove vojne i ekonomske veze s Istonom Evropom. Pojaao je svoju kontrolu nad Varavskim paktom kroz poveanu zavisnost mnogih nacionalnih armija od sovjetske Vrhovne komande. U isto vrijeme, da bi unaprijedio obnovu sovjetske privrede, Gorbaov je odredio posebnu premiju za unoenje kapitala, novu tehnologiju, pa ak i struno osposobljenu radnu snagu iz Istone Evrope. Ove inicijative su takoe bile odgovor na rastuu spoznaju Moskve da prinudno nametnuta mo ideologije slabi, da je u porastu

78 nacionalizam u Istonoj Evropi i da je Sovjetski Savez izgubio mnogo od svog istorijskog prestia. Kao posljedica toga, dva protivrjena uticaja su prenapregla zdanje sovjetskog carstva u Istonoj Evropi. S jedne strane, proces samo-osloboenja od sovjetske ideoloke kontrole prijetio je da oslabi - ili ak prekine - imperijalne veze. S druge strane, napori koje su Sovjeti uloili da ojaaju vojno-ekonomsku integraciju teili su da pariraju tim centrifugalnim kretanjima. Ono prvo je tako povuklo za sobom organ-sko odbacivanje komunizma u veem dijelu Istone Evrope. Drugo po-vlai za sobom napore da se pojaa zavisnost Istone Evrope kad je rije o njenom ekonomskom blagostanju i njenoj teritorijalnoj bezbjednosti od dobre volje i odluka Kremlja.

79

Glava 8 IDEOLOKO PRESAIVANJE I PREOBLIKOVANJE

eslav Milo je, u svojoj uvenoj knjizi, Zarobljeni um, pokazao koliko je u poetku marksistiko-lenjinistiko uenje imalo snaan uticaj ak i na nekomunistike Istonoevropljane, poraene od Hitlera, a onda osloboene od Staljina. Osjeaj neodoljive moi je zraio iz staljinistikog reima. U isto vrijeme, demokratski Zapad je pokazao ravnodunost prema sudbini Istone Evrope. Skupa s monumentalnim opsegom drutvenog eksperimenta koji je preduzeo Sovjetski Savez, to je stvorilo osjeaj istorijske nunosti sovjetizacije regiona. Izgledalo je da sudbina nalae stav prihvatanja pa ak i preobraanja. Vatreni fanatizam meu istinskim vjernicima - novoustanovljenom komunistikom elitom vlasti - bio je jo izrazitiji. Oni su sebe smatrali perjanicom istorije. Oduevljeni usklik na sjednici centralnog komiteta vladajue poljske partije, jula 1948, jednog od njenih najvatrenijih stalji-nistikih lidera, Mjeeslava Moara, savreno je doaravao preovlau-jue raspoloenje meu disciplinovanim vjernicima: Za nas, partijce, Sovjetski Savez je naa domovina, a nae dananje granice ne mogu da odredim, danas dalje od Berlina, a sjutra na Gibraltaru. Postojale su, uostalom, kao to je svima poznato, izvjesne nepo-bitne dodirne take za region u poetnom komunistikom preo-braaju. Prema tome to nije sve bilo pitanje apstraktne ideoloke privlanosti. Istona Evropa je izala iz rata opustoena i vrlo svjesna svog srazmjernog zaostatka u poreenju i s industrijski naprednijom Zapadnom Evropom i s nedavno industrijalizovanom staljinistikom Rusijom. Od Sovjeta nametnuta komunistika elita izabrala je za svoj glavni cilj da povee eljene drutvene reforme, posebno dugo zahtijevanu agrarnu reformu, sa brzom industrijalizacijom. Oni su za ispunjenje toga roka odredili dvije decenije da bi po proizvodnji teke industrije nadmaili naprednije zapadnoevropske privrede. Zapravo, brze stope industrijskog rasta tokom poetnog perioda za kratko vrijeme su bile ostvarene. Prva decenija komunistike vladavine u Istonoj Evropi bila je takoe vrijeme brzog drutvenog napretka za drutveno obespravljene. Naroito je tako bilo u manje naprednim zemljama, kao to su Rumunija i Bugarska, ali isto tako u manjoj mjeri u Poljskoj i Maarskoj. Sve su one imale mnogo seoske sirotinje, kao i vrlo radikalizovane industrijske radnike, koji su bili voljni pa ak i nestrpljivi da se poistovjete s novim reimom. Za njih je poetak komunistike vladavine otvorio vrata ka brzom napredovanju kroz vee obrazovne mogunosti, kao i u novim institucijama vlasti, naroito vojsci i policiji. U manjoj mjeri, to je takoe bilo tano i za ehoslovaku i Istonu Njemaku, mada je u ovim zemljama industrijska radnika klasa obezbjeivala obilniji izvor regrutovanja za revolucionarni reim. U poetnom periodu komunistike izgradnje, novi vladaoci su bili sposobni isto tako da iskoriste entuzijazam nekih segmenata intelektu-alne zajednice oarane idejom drutvenog upravljanja podravanog od strane drave i pseudo-naunom vizijom komunizma. Novi poredak je tokom prvih godina takoe mobilisao podrku velikog broja mladih lju-di, privuenih vizijom novog doba, grandioznim urbanim i industrijskim projektima i humanitarnim ciljevima drutvene reforme. Zamisao o izgradnji novog i pravednog drutvenog poretka na ruevinama prolosti bio je zaista privlaan za ljude traumatizovane Drugim svjetskim ratom, koji su tragali za nekim vrstim ali idealistikim smislom istorijskog usmjerenja. Iako veoma zavisni od sovjetske vlasti, novi istonoevropski komunistiki reimi nijesu bili bez izvjesne autentine drutvene pozadine. Mada sasvim uopteno, moglo se rei da je

80 komunizam u poetku uzivao najveu unutranju podrku u ehoslovakoj i Bugar-skoj, a najmanju u Poljskoj. U ovim prvim, jaki komunistiki pokreti su postojali jo prije dolaska sovjetske vojne vlasti, skupa sa vrlo izraenim tradicionalnim simpatijama za Ruse. U kasnijem razdoblju, nacionalni otpor sovjetizaciji je bio snaan i istrajan. Mada su komunisti uivali izvjesnu podrku, ona nigdje nije bila veinska. Zapravo, za vrijeme ove poetne faze, novi vladaoci su bili zaokupljeni guenjem i potpunim eliminisanjem bilo kakve unutranje politike alternative. Koncept klasne borbe, pojaan Staljinovom dijalektikom doktrinom da se borba zapravo pojaava sa sve veim uspjehom u izgradnji socijalizma, bio je iskorien za opravdavanje produene primjene terora staljinistikog tipa irom itavog regiona. Posebno nasilne bile su godine 1948-53, tokom kojih je Istona Evropa bila izloena veoma jakoj sovjetizaciji. Komunistiki reimi su likvidi-rali na desetine hiljada ljudi, utamniili su stotine hiljada, organizovali montirane procese i primjenjivali masovno zastraivanje. Staljinistiki teror je bio ne samo nemilosrdan ve isto tako ponekad i bizaran. Njemaki autor, Hans-Hajning Pecke, objavio je knjigu naslovljenu Andersdenkende in Ungarn, koja je sadrala intervjue sa raznim linostima maarskog disidentskog pokreta. Jedna od njih je bio Laslo Rajk, sin komunistikog partijskog voe istog imena koji je bio uhapen sredinom 1949. godine, muen, prisiljen da prizna da je bio cionistiki pijun i objeen kasnije te godine. Sinovljev izjvetaj o vlastitoj sudbini dramatino ilustruje ljudske i birokratske izopaenosti terora kao drutvene politike. Mladi Rajk je imao samo etiri mjeseca kada je njegov otac uhapen. Takoe su bile uhapene i njegova majka i baba, a djeaia je bila zaplijenila drava i smjestila u dom za odgoj, koji je bio pun druge djece politikih zatvorenika. Kada je stariji Rajk objeen, majka djeteta je bila osuena na dugogodinju robiju, ali njena porodica nije bila obavijetena to se s njom dogodilo. Nije se znalo da li je iva, a vlasti nijesu htjele da odgovore na bilo kakvo raspitivanje. Majina sestra se uporno raspitivala za sudbinu djeaka, ali odgovora nije bilo, uprkos dugim asovima ekanja po raznim policijskim ustanovama. Molbe su doekivane s neprijateljstvom i utanjem. Jednoga dana, poslije Staljinove smrti, tetka je primila poruku od tajne policije da oznaenog dana i utvrenog sata bude na uglu odreene ulice u Budimpeti. Tada su se zaustavila slubena kola i iz njih je istjeran etvorogodinji djeak. Kola su se potom brzo udaljila. Tetka, koja jo uvijek nije znala to se dogodilo s majkom, usvojila je djeaka i otkrila tokom sudskog postupka da je njegovo ime, isto kao i osuenog oca, bilo promijenjeno u sasvim drugo. To je bilo uinjeno, prema zvaninim dokumentima, na njegov lini zahtjev u vrijeme kad je bio star samo etiri mjeseca. Dijete zapravo nije imalo predstavu o svom identitetu i saznalo ga je tek nekoliko godina kasnije kad je njegova prava majka konano bila putena iz zatvora. Da ne bi nadugako raspredali o neizmjernim ljudskim patnjama, posluiemo se s malo statistikih podataka da doaramo stepen terora koji je bio ukljuen u sovjetizaciju Istone Evrope. U Maarskoj, koja je u to vrijeme brojala oko est miliona stanovnika, izmeu 1950. i 1953. godine je oko 387.000 navodnih politikih protivnika - ili vie od 5 procenata svih Maara - bilo zatoeno, prema briljivo uraenoj evidenciji koju je iznio Paul Lendvai u knjizi Das Eigenwillige Ungarn (1987). Poslije guenja maarskog ustanka 1956, reim Janoa Kadra koji su postavili Sovjeti likvidirao je izmeu 2.000 i 4.000 politikih protivnika. Za vrijeme Prakog proljea iz 1968, komunistiki reim je sam pokrenuo istraivanje svoje prolosti, iznosei pri tom na vidjelo neke zapanjujue statistike podatke: Tokom 1951. godine, u relativno pokornoj ehoslovakoj, u koncentracione logore je bilo zatvoreno preko 100.000 ljudi (ukljuujui vie od 6.100 svjetenika, kaluera i kaluerica), dok su krvave unutarpartijske istke rezultirale

81 likvidaci-jom najistaknutijih partijskih rukovodilaca. U Poljskoj, slamanje oruanog otpora komunistikoj vlasti rezultiralo je s oko 45.000 mrtvih, uz priblino 5.000 likvidiranih razliitih politikih protivnika. Ovome se mora dodati nepoznat broj - ali koji zasigurno iznosi vie desetina hiljada - onih koji su bili deportovani u sovjetske koncentracione logore i koji se nikad nijesu vratili. Poljski komunistiki reim je bio posebno rijeen da iskorijeni sve znake i simbole nezavisnog politikog rukovodstva. Uz aktivnu pomo savjetnika sovjetske tajne policije, poljski reim je usredsrijedio najvei dio svog nasilja na preivjele lidere antifaistikog pokreta otpora, naroito na bive zapovjednike i oficire Otadbinske armije, najvee tajne organizacije u Drugom svjetskom ratu. Oni su bili izloeni posebnoj surovosti, a montirani procesi su bili smiljeni da ih igou kao nacistike saradnike. Tokom dugih i esto nasilnih ispitivanja, iji je cilj bio da se iznude priznanja, neki od njih su bili prekrivani uzorcima kukastih krstova isjeenim iz novina. Drugi su smiljeno drani u elijama s licima osuenim na smrt pod optubom da su nacistiki ratni zloinci. Putem ovog golemog i organizovanog nasilja, komunistike voe su uspjele da nametnu novi totalitarni sistem sovjetskog tipa u Istonoj Evropi. Oni su satrli postojea drutva i tako uinili moguim stvaranje novog drutvenog i politikog poretka. Ali bi bilo pogreno vidjeti u organizovanom teroru karakteristike svakodnevne stvarnosti pod totalitarnim sistemom. Intenzivni i iroko rasprostranjeni teror je bio korien i kao sredstvo drutvenog preustrojstva i kao orue za konanu uspostavu sistema. Ali, jednom ustanovljen, taj sistem postaje obiljeen sveproimajuom i sitnom birokratizacijom svih vidova normalnog ivota. To je bio sluaj u mjeri i na nain koji povrni posmatra sa pluralistikog i demokratskog Zapada nije mogao da razumije. U Istonoevropskom reporteru (t. 2, br. 3, 1987), ehoslovaki disident, Vaclav Havel, iskazao je vie nego dobro sutinu komuni-stikog sistema koja je proizala iz sistematske i nemilosrdne primjene terora: Totalitarizam je neto to ovjek mora iskusiti iz prve ruke. To je neto to je nevidljivo iz daljine... U naem sistemu, nasilje je prije duhovno nego fiziko. Drugim rijeima, prikriveno, tajno. ivot ovdje strancima djeluje sasvim normalno. Moete vidjeti ljude kako etaju ulicama, idu u kupovinu - na povrini nita ne izgleda pogreno i nema znakova masakra. Nasilje naeg sistema nikada nee uoiti turista ili posjetilac. Havel je iao na to da ukae da bi Zapadnjaci, da bi iskusili ugnje-tavanje sistema, morali da ive pod njim, da stalno budu na milosti svemone birokratije, tako da za svaku sitnicu moraju da se obrate jednom ili drugom inovniku. Onda bi utvrdili postepeno razaranje ljudskog duha, osnovnog ljudskog dostojanstva... Ljudi ive svoje ivote u stanju stalnog ponienja. To su karakteristike totalitarnog sistema koje niti mogu biti snimljene televizijskim kamerama niti lako biti objanjene posjetiocima. Da bi se sagledale one moraju da se iskuse. Nevolje koje je Istonoj Evropi nanio sistem sovjetskog tipa doveo je do uspona nove vladajue klase, one koja je sve dugovala komu-nizmu uopte a sovjetskoj vlasti posebno. Uz to, to je ona uivala manju drutvenu podrku, to je vie nastojala da se poistovjeti sa Sovjetskim Savezom, njenim pokroviteljem i zatitnikom. Moskva je mogla da rauna na odanost, zapravo servilnost, onih iji je opstanak tako neposredno zavisio od Kremlja. Lini interes, kao i ideologija, tako su stvorili tijesnu vezu lojalnosti i zavisnosti, sa Staljinom obogotvo-renim na vrhu disciplinovane piramide vlasti. Ali prividna spoljanja kohezija sovjetskog bloka je prikrivala ispod toga unutranju krhkost novih reima. Ta krhkost je izbila na povrinu ubrzo poto je Staljin umro. Do poetka pedesetih godina, sjaj privida marksistiko-lenjinistike grandiozne simplifikacije bio je ve poeo da se rastae pred surovom stvarnou. Ogranieno poetno oduevljenje komunizmom je u velikoj

82 mjeri izblijedilo poto je puzajua svijest o mnogo brem oporavku Zapadne Evrope dovela do otrijenjenja i ogorenja. Uz to, iznenadni nestanak Staljina 1953. liio je sovjetsko rukovodstvo golemog i zastraujueg linog obiljeja. im su se unutar kremaljskog rukovodstva javili politiki raskoli i im su sovjetske voe stale da se upliu u staljinistiko nasljee, u Isto-noj Evropi su naglo nikle krize. Ustanak do kog je dolo u Istonoj Njemakoj 1953, praen silnom politikom nestabilnou u Poljskoj i opsenim nasiljem u Maarskoj 1956, zasigurno bi doveli do kraha komunizma u itavoj Istonoj Evropi da nije bilo neposredne sovjetske vojne intervencije. ak i u zemlji koja je u poetku bila naklonjena Moskvi kakva je ehoslovaka, iskustvo sa sistemom sovjetskog tipa je dovelo do potpunog otrijenjenja. Prako proljee 1968. godine, koje je uguila sovjetska armija, pokazalo je istrajnu nevoljnost naroda da prihvati politiki i drutveno-ekonomski sistem tako izriito izveden iz tue tradicije. Sovjetska vojna okupacija je zauzvrat dalje dramatizovala stanje istrajne zavisnosti i status marioneta istono-evropskih komunistikih reima. Sasvim oekivano, neprijateljstvo je najvie ojaalo u grupi drava s najdubljim kulturnim vezama sa Zapadnom Evropom: Istonoj Njemakoj, ehoslovakoj, Maarskoj i Poljskoj. Sovjetizacija je za njih znaila grubi prekid i sa njihovom politikom i kulturnom prolou. Za kratko vrijeme, ak i istorija i tradicija mogu biti potisnute i protjerane s povrine drutvenog ivota. Geopolitika doktrina zasnovana na dominaciji kroz preovlaujuu silu, kao to je Brenjevljeva doktrina, moe da odredi spoljnu granicu neslaganja, stvarajui privid stabilnosti pa ak i podstiui spoljanji izgled pomirenosti sa sudbinom. Za kratko vrijeme, isto tako, kulturni ivot moe da poprimi spoljanje oblike doktrinarne naklonosti pa mogu da zanijeme ak i nacionalne aspiracije. Ispod svega toga, meutim, srdba, frustracija i nada nastavljaju da kipe, iekujui priliku da se ponovo potvrde. Uspjene sovjetske vojne intervencije su nauile Istonoevropljane da direktan izazov sovjetskoj nadmoi i njihovim komunistikim sistemima nee uroditi plodom. Zapad im nee pritei u pomo. Njihove zastraene komunistike elite e zatraiti sovjetsku pomo. A imperijalni sovjetski vlastodrci e primijeniti silu da ih savladaju. Prema tome, morae da se primijene posrednije i strpljivije metode. Transformacija bi morala da doe iznutra, da poprimi bitno mirnodopske oblike, da se sve odigra postepeno. U odreenom smislu, strategija istorijske prikrivenosti bi morala istrajno da se slijedi. Da bi bila uspjena, morala bi da ukljui barem dio vladajue klase i da povue za sobom izvjesnu neformalnu saradnju s predlagaima promjena u graninim istonoevropskim dravama. Ona bi isto tako morala da iskoristi priliku moguih raskola unutar sovjetskog rukovodstva. Rijeenost Moskve da upotrijebi oruje, ako bude neophodno, da bi odrala komunizam na vlasti u Istonoj Evropi, imala je dalje neoe-kivane posljedice. To je oigledno umirilo ak i najslabije komunistike elite, kao to je ona u Poljskoj, da Kremlj nee dozvoliti njihovim srditim narodima da se uspjeno pobune protiv njih. To je, sasvim prirodno, posluilo da ojaa osjeaj line i politike sigurnosti domaih komunista. U isto vrijeme, pretjerani osjeaj sigurnosti elite imao je neobian uticaj na smanjenje jaza izmeu takvih elita i njihovog naroda. Njegujui pojaan osjeaj da vladari i podanici dijele istu sudbinu, elite su postale podlonije uticaju zova duboko doivljenih nacionalnih tenji. Postavi politiki uanenija i osjeajui se istorijski samosvjesnija, komunistika vladajua klasa je postepeno postala nacionalno servilnija. Staljinistiki period je, uz to, bio prekratak da bi potpuno preorao istonoevropska drutva, da bi izbrisao njihov osjeaj kulturnog i nacionalnog identiteta, da bi unitio njihove osobene politike tradicije. Vremenom, ali promjenljivim intezitetom, osjeaj posebnosti sve vie izbija na povrinu na utrb sovjetske kontrole. U Istonoj Njemakoj, on se usredsredio na poveanu tenju za uspostavljanjem bliih ljudskih veza s ostatkom Njemake. U Rumuniji je imao za

83 posljedicu pojavu fanatine i line diktature koja je na mnogo naina podsjeala na predratnog rumunskog faistu Irona Guarda. U Maarskoj se usredsredio na energine napore da se promovie decentralizovaniji privredni sistem i postepeno ostvarenje drutveno-privrednih veza sa susjednom Austrijom. ak i u krajnje lojalnoj Bugarskoj je poprimio oblik ambicioznog programa za postizanje znaajnije ekonomske uloge. Jedino je u obezduhovljenoj ehoslovakoj, poslije sovjetske okupacije iz 1968. godine izgledalo da tokom Brenjevljevskih godina preovladava tiha rezignacija.

84

Glava 9 SAMOOSLOBOENJE POLJSKOG DRUTVA

Najvea promjena i najvei izazov i postojanoj sovjetskoj vlasti i znaajnim obiljejima sistema sovjetskog tipa dogodili su se, nimalo iznenaujue, u Poljskoj. To je, uostalom, najvea i etniki najhomo-genija od istonoevropskih drava pod ruskom dominacijom. Njena savremena istorija se odredila u velikoj mjeri u uslovima otpora ruskoj dominaciji. Njena rimokatolika vjera, koja je Poljsku odvajala od njenih najbliih susjeda i tradicionalnih neprijatelja, korisno joj slui da ojaa osjeaj nacionalizma i da ga prome doktrinarnim sadrajem koji je potpuno oprean komunizmu. Skoro sve se u poljskom drutvu i u poljskoj istoriji zavjerilo protiv komunistikog sistema koji je Varavi nametnut iz Moskve. Rije kovanje zavjere nije puki knjievni ukras. Ona tano opisuje stav Poljske prema nadmonom komunistikom sistemu u Poljskoj i prema neprimjerenim odnosima koje joj je Rusija nametnula. Stodvadesetpetogodinje podjarmljivanje Poljske od strane susjeda je u nacionalnu psihu duboko usadilo tradiciju zavjerenikog otpora. Da bi se oduprli stalnim podjelama, i da bi sauvali svoj nacionalni identi-tet, Poljaci su morali da naue kako da praktikuju i oduhove nacionalni ivot, tiho se udruujui da bi izbjegli esto brutalne pokuaje da se satru sva obiljeja nacionalne svijesti. injenica da je tokom devetnaestog vijeka Rusija primjenjivala najstrou represiju natjerala je Poljake da prue jo postojaniji otpor u dvadesetom vijeku - doktrini koja ne samo da je strana njihovoj tradiciji i religiji ve je silom nakalemljena na njihovo drutvo od strane istih Rusa. Isto antirusko osjeanje je proimalo ak i servilnu poljsku vladajuu komunistiku elitu tokom najgorih godina staljinizma. Poetkom osamdesetih godina, hrabra poljska novinarka, Tereza Toranska, napravila je itav niz briljantnih intervjua s posljednjim preivjelim (a tada vrlo starim) lanovima najvieg poljskog staljinisti-kog rukovodstva. Objavljeni najprije kao tajno izdanje, naslovljeni prikladno Oni, intervjui otkrivaju u kojoj je mjeri ak i ta grupa predanih staljinista gajila duboko usaenu mrnju prema Moskvi. Oni nijesu samo jedni druge opisivali kao moskovske vazale ve su se takoe uzajamno optuivali da su bili neposredni agenti NKVDa (a kasnije KGB-a), dok su se pojedinano Toranskoj predstavljali kao kljuni spasioci Poljske od neposrednog inkorporiranja u Sovjetski Savez. to je jo vanije, ilavost nacionalnog osjeanja je omoguila Poljacima da sauvaju tokom itavog staljinistikog razdoblja neka vana ostrva nacionalne nezavisnosti i vjerodostojnosti. Rimokatolika crkva je u tome igrala najvaniju ulogu. Izvjesna duhovna autonomija je bila takoe sauvana, iako u mnogo ogranienijoj mjeri. Poslije 1956, seljatvo se oslobodilo tiranskog nastojanja da se poljskoj poljoprivredi nametne sovjetski nain kolektivizacije. Domet politike i doktrinarne kontrole drutva od strane drave bio je tako znatno umanjen. Spontano nastojanje drutva da se mladi upoznaju s istorijom poljskog ilegalnog pokreta otpora za vrijeme Drugog svjetskog rata, kako prema nacistima tako i sovjetskim okupatorima, igralo je takoe vanu ulogu. to je komunistiki reim vie klevetao taj otpor, to su njegove tradicije i rtve postajale privlanije za mlau poratnu generaciju. To je pomoglo da se ouvaju veliki depovi tihog i zavjerenikog otpora duhovnoj uniformnosti. Taj pasivni otpor je sauvao mogunost da se jednoga dana dosegne ambicioznije drutveno samoosloboenje.

85 Taj dan je osvanuo sedamdesetih godina. Izvjesno vrijeme je trajalo otrenjenje od postojeeg sistema. ak je i drutveni sloj koji je prvobitno gajio simpatije prema nekim od komunista organizovanim drutvenim reformama uvidio da su i Sovjetski Savez i reim u Poljskoj konice drutvenog napretka. Intelektualci su bili veoma nezadovoljni i sasvim preorijentisani prema Zapadu. elja svakog ambicioznog naunika ili kreativnog umjetnika bila je da provede izvesno vrijeme na Zapadu, smatrajui da je Sovjetski Savez provincijalna abokreina. Ameriko pokroviteljstvo nad kulturnim i akademskim promjenama, naroito ono koje je godinama razvijala Fordova fondacija, imalo je veliki uticaj na ponitavanje dvodecenijskih nastojanja da se poljska kultura povee s kulturom njenih istonih susjeda. Poljska omladina je odavno zaboravila svoju poetnu (i, u svakom sluaju, sasvim djeliminu i kratku) zanesenost idejom izgradnje novog drutva i postala je vrlo svjesna, i privuena, novim zapadnjakim nainom ivota, tehnolokim napretkom i kulturnim eksperimentisanjem. Osloboeno seljatvo je bilo skoro potpuno katoliko i tradicionalno u svojim nazorima. Najvea promjena u politikom stavu dogodila se unutar industrijske radnike klase. Mada brojano slaba u predratnoj agrarnoj Poljskoj, ona je imala bogatu sindikalnu tradiciju i bila je preteno socijalistiki orijentisana. Poljska partija socijalista (PPS) je bila u prvom redu borbe za poljski nacionalni preporod i igrala je znaajnu ulogu u pokretu otpora za vrijeme Drugog svjetskog rata. Komunisti su poslije rata partiju unitili, a njeni ostaci su utopljeni u novu vladajuu partiju, pod punom dominacijom moskovskih komunista. Ta vladajua partija je zatim sprovela poslijeratnu industrijalizaciju zemlje, stvarajui pri tom od seljaka prvu po duhu novu generaciju industrijske klase, podloniju komunistikoj ideolokoj i organizacionoj mobilizaciji. Vrijedno je panje, na primjer, da su radniku bunu u Poznanju 1956. godine koja je ubrzala javljanje manje podanikog komunistikog reima Vladislava Gomulke, izazvali stariji i politiki svjesniji radnici, a da je ona imala manji odjek u novoj prvoj generaciji industrijskog proletarijata. Do sedamdesetih godina, dvije sutinski vane pojave su drastino promijenile situaciju. Prvo, novi industrijski proletarijat je razvio vlastitu politiku svijest, mnogo srodniju ranijoj poljskoj socijalistikoj tradiciji, ali jednako proetu (zbog svog doskoranjeg seljakog porijekla) religioznim duhom. Drugo, ona je iskovala nove veze s politiki aktivnom anti-komunistikom inteligencijom socijal-demokratske orijentacije. Bio je to snaan savez, sposoban da artikulie alternativni program (zahvaljujui u velikoj mjeri intelektualcima) i da izvri politiki pritisak (zahvaljujui u velikoj mjeri radnicima nove politike motivacije). Zatitu i monu podrku im je, uz to, pruila snana katolika crkva, koju je od 1980. godine vodio opteuvaeni nadbiskup, kardinal Viinski, kom su se ak i komunistiki lideri nevoljno klanjali. Ovakvi drutveni tokovi su dobili simbolino vanu udarnu snagu u liku odista harizmatskog radnikog voe, Leha Valese. Njegova lina istorija i politika zrelost bili su mikrokosmos ovih irih tendencija. Roen u seljakoj porodici, odgajan u duboko religioznom okruenju, on se za vrijeme poljske poslijeratne industrijalizacije zaposlio u brodogradilitu u Gdanjsku kao radnik. Nezadovoljan stalnim siroma-tvom gradskog proletarijata, preobraenog u anti-komuniste zbog privilegija i zloupotreba vlasti od strane samoivog partijskog inovni-tva, politiki oblikovanog na krvavim sukobima brodogradilinih radnika i policije poetkom sedamdesetih godina, moda podstaknut od grupe intelektualnih politikih aktivista, Valesa je postao voa i simbol pokreta koji je oivio Poljsku i stekao opte priznanje u svijetu. I sam naziv tog pokreta, Solidarnost, poprimio je veliku simboliku vanost. Sutina totalitaristike vladavine jeste eliminacija bilo kakvog autonomnog politikog ivota i atomizacija drutva. Cilj je da se obezbijedi da svaki pojedinac ostane sam naspram sistema kao cjeline, osjeajui se izolovanim i esto preputenim svom unutranjem ali nikada javno

86 izraenom otporu. Solidarnost je slala vrlo oprene poruke. Ona je ukazivala na novu stvarnost doprinosei osvjeenju, kolektivnom povjerenju i savezu izmeu razliitih drutvenih slojeva i klasa. Ona se suelila s komunistikim reimom na irokom frontu: ideoloki kroz svoje uzdanje u vjeru i svoje isticanje demokratije i snane predanosti patriotizmu; organizaciono kroz svoju optenarodnu strukturu i svoj savez s intelektualcima, omladinom i naroito sa crkvom. Solidarnost je takoe izvukla korist i iz opipljivih promaaja komunistikog sistema. Dravne komunistike voe, pozajmivi poetkom sedamdesetih godina blizu 30 milijardi dolara od Zapada, jednostavno su proerdali, u besmislice i korupciju, tu zamanu injekciju kapitala, koja je mogla biti upotrebljena za obnovu privrede. Privredna kriza koja je uslijedila iziskivala je otre mjere koje ne samo da su zapalile radniku bunu ve su takoe unitile svaki preostali drutveni respekt prema komunistikim vlastodrcima u zemlji. Komunizam vie nije oznaavao drutveni napredak ni za jednu veu drutvenu klasu. Seljaci su prezirali reim zbog estokog sukoba oko kolektivizacije i zato to nije podrao njihove zahtjeve za privrednom reformom sredinom etrdesetih godina. Graanske mase su estoko patile zbog stalnog nedostatka stambenog prostora, loih usluga, beskrajnih ekanja u redovima ak i za najosnovnije ivotne potrebe, kao i zbog stalnog poveanja trokova ishrane. ak ni obrazovni sistem, dika komunsta, uporeivan s predratnom situacijom u Poljskoj, vie nije bio izvor drutvenog napretka. Studija predstavljena na konferenciji Poljskog udruenja sociologa o kojoj je pisano u ilegalnoj mjesenoj reviji Vola, od 1. juna 1987. potkrijepila je dokazima ovu stagnaciju:
Poreenje predratnih i poslijeratnih radnika, koje je iznio Jeri Krezlevski, sociolog iz Poznanja, ostavilo je dubok utisak... On je iznio precizne numerike podatke koji dokazuju da su... uprkos realnom socijalizmu, radnici Narodne Republike Poljske na istom ili niem stupnju nego poljski radnici iz perioda izmeu dva rata. to je jo gore, poloaj poljskih radnika je danas najgori u Evropi i moe se uporediti s poloajem radnika u zemljama Treeg svijeta. Informacija da je, mada je dolo do izvjesnog poboljanja u pristupu radnike djece dravnim univerzitetima (prije rata 25% studenata, danas 31%), najvei napredak u tom pogledu postignut na katolikim univerzitetima, gdje veina studenata potie iz radnikih porodica, doekan je s iznenaenjem.

Jedinstven politiki stav i svijest o oskudici, kao i osjeaj ire drutvene solidarnosti, nijesu mogli biti uniteni ak ni nametanjem prijekog suda decembra 1981. Do tada je nova nacionalna svijest bila iskovana, ona koja je u stavove masa integrisala i same tradicije i istorijska sjeanja koja je od sovjeta podravani reim etrdeset godina nastojao da izbrie. Obnova autentine nacionalne osobenosti je postala trajno nasljee izglednijeg razdoblja javnog postojanja Solidarnosti, a to je uticalo i na preobraaj poljskog politikog pejsaa. Solidarnost je na taj nain ubrzala duhovno samo-osloboenje zemlje, bez obzira to je preanji politiki poredak nastavio da postoji zbog prijekog suda. Ipak, taj politiki poredak, uprkos formalnom institucionalnom kontinuitetu, bio je od tada ispunjen razliitim sadrajima. Prijeki sud je bio kadar da uniti i ugui povrinske organizacione vidove Solidarnosti, ali nije mogao da sprijei pojavu de facto alternativnih politikih elita i s tim povezan preporod istinskog politikog ivota u Poljskoj - ak i ako je taj novi ivot jo uvijek djelovao dijelom ispod zvanine povrine.

87

Glava 10 OD DRUTVENE SOLIDARNOSTI DO POLITIKOG PLURALIZMA

Preporod politikog ivota je predstavljao za komunizam u Poljskoj razoran poraz. To je znailo ponitenje nekoliko decenija podraavanja sovjetskog iskustva. To je znailo nita manje nego kraj totalitarne faze u istoriji poljskog komunistikog reima. Komunistiki reim je jo uvijek vladao, pa ak sprovodio i monopol vlasti, ali on vie nije bio u stanju da monopolizuje politiki ivot zemlje. Taj ivot je stekao vlastitu vjerodostojnost i postojanje nezavisno od komunistike politike kontrole. On je sebe ispoljavao na razne naine, poev od uistinu zavjerenikih aktivnosti do polu-javnih politikih rasprava, klubova i demonstracija. Nametanje prijekog suda u decembru 1981. je bio presudan katalizator. To je izazvalo bujicu ilegalnih izdanja, koja je - prema popisu iz ilegalnih izvora - donijela od kraja 1981. do kraja 1987. godine nekih hiljadu petsto ilegalnih novina i asopisa i nekih dvije hiljade etiristo knjiga i pamfleta. To je takoe podstaklo formiranje velikog broja zavjerenikih politikih grupa, koje su se kretale od socijaldemokratskog lijevog do konzervativnog katolikog pa ak i ultra-nacionalistikog desnog krila. Ilegalna tampa nije bila samo anti-komunistika i anti-totalitari-stika. Ona je sve jae artikulisala opsene i konkretne programe politikih, privrednih i drutvenih reformi, koje su pripremile dobro organizovane studijske grupe i komisije. Zaista, po mnogim presudnim pitanjima, kao to je ekoloko pustoenje zemlje ili zaostalost poljske poljoprivrede ili organizacija i upravljanje industrijskim sektorom, mislioci iz poljskog autonomnog politikog sektora imali su vie da ponude od reima. Za to se u velikoj mjeri moglo zahvaliti injenici to je do sredine osamdesetih godina, sa diskreditovanim komunizmom i sa poljskim reimom za koji su svi uvidjeli da je nesposobna kopija sovjetskog sistema, postalo pristojnije saraivati sa zajednicom strunjaka i nezavisnih intelektualaca, pa ak u neku ruku i sa ilegalcima nego sa vladom. Oivljavanje politikog ivota je takoe znailo ponovno izbijanje na povrinu tradicionalnih varijanti predkomunistike politike scene. S poetka, najaktivniji i najvidljiviji su bili socijaldemokratski ogranci samog reima. Razoarani bivi komunistiki aktivisti, ak i neki koji su ranije bili fanatini staljinisti, sve vie su se okretali socijal-demokratiji kao lijeku za postojee bolesti i nepravde. Oni su mogli da se oslone na bogatu tradiciju predratne poljske Socijalistike partije i na njene fizike ostatke u nalaenju alternative socijalistikom status quo-u. Njihova kvazi-marksistika orijentacija je posluila za to da im prui odreen ogranieni legitimitet ak i u oima manje dogmatske komunistike birokratije. Uspjeh demokratske ljevice u organizovanju Odbrambenih radnikih komiteta (KOR), uprkos povremenom uznemiravanju od strane policije, bio je polazna taka za savez intelektualaca s radnicima. To je, zauzvrat, dovelo do istorijski presudne pojave Solidarnosti. To je takoe utrlo put ponovnom pojavljivanju drugih politikih orijentacija, koje su bile surovo uguene tokom staljinistikog razdoblja. To je ukljuilo grupe utemeljene na uvjerenjima predratnog poljskog lidera, marala Jozefa Pilsudskog, sa njihovim glavnim naglaskom na nacio-nalnoj nezavisnosti i saradnji u borbi protiv Moskve sa ugnjetavanim ne-ruskim nacijama kao to su Ukrajinci, Litvanci i Bjelorusi; na poukama predratnog konzervativnog i estoko nacionalistikog

88 teoretiara, Romana Dmovskog, koji je favorizovao etniki homogenu i katoliku Poljsku udruenu s Rusijom protiv Njemake; i na nasljeu osnivaa poljskog seljakog pokreta, Vincenta Vitoe, koji je naglaavao kljunu ulogu nezavisnog zemljoposjednikog seljatva u politikom ivotu zemlje. Te politike grupacije su modifikovale i modernizovale svoje programe da bi ih uskladile sa zahtjevima vremena, prividno pojednostavljujui novi politiki mozaik, koji bi se mogao opisati kao prosto oivljavanje prolosti. Konzervativci su, na primjer, navodili navodni ekonomski uspjeh Reganove administracije i Taerkine vlade pri svom zastupanju slobodnog preduzetnitva kao jedinog rjeenja za poljsku sve dublju privrednu krizu. Drugi su ukazivali na vedsku kao relevantan model navodno uspjene socijaldemokratije. A svi oni su crpli podrku iz pouka poljskog pape i svodili na unutranje okvire njegovu katoliku drutvenu doktrinu, naroito njegovo naglaavanje personalizma, u svojim programima. Zanimljive naune rasprave su bile samo jedna manifestacija oivljavanja autentinog nacionalnog politikog ivota. Rasprave o tome kako da se povrati kontrola nad sudbinom nacije bile su jednako dalekosene. Izvjesna objektivna i napredna evolutivna promjena, ukljuujui ak i odreenu saradnju s postojeim reimom, obezbjedila je da reim bude voljan da uvai drutvenu samoupravu i dopusti slobodne sindikate. Leh Valesa je bio simbol tog pristupa. Drugi su tvrdili da nita manje od propasti reima ne bi dovelo do neophodnih promjena i da je obnovljeni sukob neizbjean. Da bi se izbjegla sovjetska vojna intervencija, isticali su potrebu stvaranja jedinstvenog fronta ugnjetavanih Istonoevropljana. U tu svrhu, aktivno su nastojali da iskuju regionalni istonoevropski savez opozicionih frontova. Drugi su opet tvrdili da unutranje sovjetske tekoe iskljuuju neposrednu sovjetsku akciju, da komunistiki reim nije u stanju to da izvede, te da bi zato trebalo izvriti pripreme da se reim srui. U poljskoj leziji, to stanovite je imalo posebno jaku podrku, pa je bilo predoeno od strane vrsto disciplinovane, duboko zavjerenike organizacije prikladno nazvane Borbena solidarnost. Ali kakve god bile politike sklonosti, udnja za punom nezavisnou je proimala nastali autonomni politiki dijalog. To je priznala ak i zvanina poljska komunistika tampa. Varavska Rjeivislo od 31. januara 1988. godine je saela ovu nacionalnu enju s otvorenou vrijednom panje:
Poljska nema vlastitu politiku i za Poljsku je nemogue da ima autonomnu politiku. Takvo stanovite je izgleda vrlo popularno u naem drutvu... Postoji dalekoseno uvjerenje da mi zavisimo od naih istonih susjeda i da ti susjedi odreuju poljsku politiku, koja zato prestaje da bude poljska i postaje puki produetak i funkcija sovjetske politike. Neko moe rei da ovo stanovite, koje zastupa uglavnom opozicija i njima slino mislei, vrlo duboko usaeno u nacionalnu svijest. To je propraeno sjetnim uzdasima i prisjeanjima na meuratni period, kad je navodno Druga republika imala vlastitu nezavisnu politiku, koja nije diktirana spolja.

Preporod poljskog politikog ivota je imao dalje i jednako vane posljedice: on je znaio obnovu jedne alternativne politike elite, poten-cijalno sposobne da jednoga dana zamijeni postojee komunistike vlastodrce. To je, takoe, bio dalekosean razvoj, koji je unitio glavne karakteristike ne samo staljinizma ve isto tako i lenjinizma. Sredinom osamdesetih, Poljska vie nije bila politika pusto, gdje su samo komunisti predstavljali politiki artikulisan drutveni sloj. Komunisti su, zahvaljujui sovjetskoj podrci, bili jo uvijek na vlasti. Ali oni vie nijesu imali monopol na politiku misao, politiki ivot, ili - u svijesti mnogih - politiku budunost zemlje. Poljski komunisti su, uz to, prolazili i sami kroz preobraaj. Reim je predvodio profesionalni vojnik skromnog aristokratskog porijekla koji je, iako predani komunista, govorom i manirima

89 prenosio izvjesne povrne utiske o kontinuitetu s prolou zemlje. U tom pogledu, Vojeh Jaruzelski se bitno razlikovao od prvobitnih poslijeratnih poljskih komunistikih voa, koji su bili oito tuinskog doktrinarnog ili ak etnikog sklopa i koji su se epurili svojim podanitvom prema Moskvi. Da bi pridobio politiku odanost u uspostavljanju nastalog de facto politikog nadmetanja, generalski reim je bio prinuen bitno da oslabi vlastitu cenzuru tampe i knjiga. U suprotnom, ilegalne publikacije bi uzele jo vie maha. Ali cijena je bila otvorenija rasprava o nacionalnim pitanjima, o temama koje su ranije bile tabu, o samoj zvaninoj ideologiji. Zaista, do sredine osamdesetih godina bilo je nejasno koliko je od ideologije ostalo netaknuto. Staljinizam je bio potpuno pa ak i zvanino diskreditovan. Neiskreno uvaavanje je iskazivano jo samo prema lenjinizmu, naroito na zajednikim komemorativnim skupovima s Rusima. Ali je sutina doktrine vladajue partije postajala ne samo maglovita, ve je takoe u izvjesnom pogledu sve vie podsjeala na tradicionalniji poljski socijalizam. Vrlo ilustrativan i tipian za ovu tendenciju bio je lanak objavljen sredinom 1987. u zvaninom ideolokom asopisu Poljske komunisti-ke partije, Nove drogi (br. 6, 1987). Mada ga je potpisao opskurni partijski teoretiar, on je podvrgao pravovjerno lenjinistiko tumaenje socijalizma slabunjavoj kritici, a asopis mu je ustupio znaajan prostor. On je zapoeo zapaanjem da su aktuelne promjene u Poljskoj stvarale nezatovljiv utisak da su temeljna naela na kojima je nae sadanje drutveno i ekonomsko ponaanje bilo utemeljeno bili dovedeni u pitanje. Nove drogi su dalje tvrdile da je u tom kontekstu bilo potrebno ponovo ispitati osnovne pretpostavke na kojima je postojei sistem bio izgraen, naime da e socijalizam stvoriti vie oblike drutvenog ivota... ukinuti eksploataciju ovjeka od strane ovjeka... eliminisati eksploataciju preko inostranog kapitala... smanjiti drutvenu nepravdu... ukinuti drutvene nedae - neza-poslenost, ogranieno obrazovanje, odsustvo medicinske njege, beskunitvo... osigurati pobjedu racionalizma nad svim oblicima iracionalizma. Partijski asopis je onda postavio pitanje: ta se moe rei o ovom programu poslije 40 godina njegove primjene? Odgovor samog partijskog ideolokog glasila je bio surovo otvoren: Na alost, teko je rei da na ova pitanja. I vie od toga, on je nastavio s priznanjem da tekua politika komunistike vlade zahtijeva na mnogo naina... povratak na forme koje su prethodno bile osuene. Privatna svojina je bila vraena, inostrani kapital unesen u zemlju, ustanovljeni trini mehanizmi, prihodi preraspodijeljeni, nezapo-slenost je bila podnoljiva, na vjeru se blagonaklono gledalo. Znai li to, pitao je on oajniki, da smo se udaljili od socijalizma kad smo uveli ovakve promjene? Odgovor je bio povod za odlaganje reforme sistema - ukljuujui i sve gore navedene korake - u ime efikasnosti, vee inicijative i istinske drutvene pravde. ak je i zvanini ateizam morao da bude odbaen zato to je moralni aspekt religije imao dovoljan broj zajednikih taaka sa socijalizmom da bi se religiozni pogled na svijet smatrao preporuljivim za socijalizam. Prema tome, ne postoji razlog zato bi se socijalizam aktivno borio protiv religioznog stanovita. asopis je nastavio da odbacuje svemonu dravu i da insistira na inicijativi odozdo. Drutveni sukobi su imali da se rijee pregovorima i kompro-misima, a da bi se sprijeila dominacija interesa monih potrebno je stvoriti sistem institucija i propisa (n. pr., pluralizam). Prema zvaninom asopisu Nove drogi, oni koji se suprotstavljaju tim promjenama imaju vrlo vulgarnu predstavu o socijalizmu i izjednaavaju ga s ouvanjem sadanje strukture moi u nepromije-njenom obliku. asopis je konstatovao, uz to, da takvi partijski zvaninici misle i ponaaju se na takav nain kao da je sutina socijalizma bila primjena sile a ne svrha zbog koje je sila primjenjivana. Nove drogi je zakljuio, da stavovi ove vrste gue uticaj svih drugih znaajnih aspekata, pa sredstvo postaje cilj. Bilo bi teko traiti jezgrovitije igosanje lenjinistikog nasljea ili se nepovoljno izraziti o pravim pobudama dananjih komunistikih vlastodraca.

90 Nije trebalo da bude iznenaujue, prema tome, to je drugi poljski glasnogovornik zastupao u vodeim varavskim dnevnim novinama, ie Varavi, od 22. i 23. avugsta 1987, ukrtanje marksistike i katolike drutvene misli i izraavao zadovoljstvo sve rasprostra-njenijom upotrebom u Poljskoj pojma socijalistiki personalizam, prilagoavajui tako zvaninoj doktrini naelo savremenih papinih uenja. ak i ako je uoblien ponajvie iz taktikih razloga u zemlji s preovlaujuom privrenou katolianstvu, osnaen posebnim osjeanjima odanosti prema papi zemljaku, takav stav je neizbjeno nagrizao materijalistiko i ateistiko usmjerenje doktrine, dok je pojaavao privlanost najvanije konkurentske institucije, rimokato-like crkve. Javno preispitivanje savjesti i od strane partijskih javnih glasila i od njenih ideologa odraavalo je - ali je takoe i podsticalo - ubrzano slabljenje marksistiko-lenjinistikog uenja u Poljskoj. To slabljenje je ukazivalo jo i sada na vrlo malu mogunost evolutivnog preo-braaja same partije. Zaista, za razliku od sovjetske partije, poljski vladajui komunistiki pokret, koji je sve vie guilo politiki probueno i istorijski samosvjesnije drutvo, pokazao se ranjivijim od sporog ali krajnje presudnog procesa politikog preobraaja u forme kompatibilnije s tradicionalnom poljskom politikom kulturom. Istini za volju, bilo je otpora takvom procesu. Rukovodstvo vladajue partije je ostalo rijeeno da se odri na vlasti. Jedan od naina da se to postigne bio je da povremeno slama reformistike pokrete koji su ugroavali njegovu vlast, pa onda da usvaja, kao vlastite, najvee djelove reformskih programa. To je uspjevalo tokom pedesetih, ezdesetih i sedamdesetih godina - iako je svaki talas reformi otkidao po neki dio lenjinistiko-staljinistikog zdanja. Kao posljedica takvog progresivnog satiranja lenjinistiko-staljinistikog sistema, u Poljskoj su sredinom osamdesetih nune dalje reforme ugrozile i ostatke staljinizma i samu sutinu lenjinizma: kombinaciju dogme s organizacionim ureenjem. Obim neophodnih reformi, meutim, nije bio velik. Privredi je bila potrebna decentralizacija, politikom ivotu je bio potreban formalni pluralizam, drutvu je bio potreban maksimum prilika za ispoljavanje individualne kreativnosti. Jaruzelski i njegovo rukovodstvo su se tako suoili s dilemom delikatnijom od one njegovih prethodnka. Gomulka i prije toga Edvard Gjerek su jo uvijek mogli da se bore da spasu komunistiku strukturu inei izvjesne ustupke, ak i one velike, zadravajui istovremeno kljune poluge moi: dekolektivizacija, ali uz zadravanje opte politike kontrole nad privredom; nagodba s crkvom, ali uz zadravanje zvanine cenzure i monopola nad medijima; ak i tolerisanje izvjesne politike opozicije, ali uz vrstu vlast nad sredstvima prinude. Za razliku od njih, Jaruzelski se suoio s mnogo teim izborom: ili da se produi drutvenoekonomska stagnacija, uz rizik od eventualne politike eksplozije, ili dalekosena politika i ekonomska pluraliza-cija, sa svojim neizbjenim pogubnim posljedicama po komunistiki monopol nad vlau. Poslije oduevljenja pokrenutog erom Solidar-nosti, te polarizacije pokrenute prijekim sudom koja je uslijedila, djelimine reforme vie nijesu mogle biti dovoljne. U isto vrijeme, nije vie preostalo dovoljno daha za sprovoenje polovinih mjera. Ubrzo poslije nametanja prijekog suda, drutvena apatija i politiki umor su omoguili reimu poljskih komunista da predahnu, a na povrini je njihova vlast ak djelovala bezbjedno. Ali temeljni drutveno-ekonomski problemi zemlje su se u meuvremenu produbili i izbori su postali mnogo odlunije odreeni. Da bi privreda oivjela, bilo je neophodno uvoenje trinih mehanizama, pa su to priznali ak i struni ekonomski savjetnici Jaruzelskog. Ali taj korak nije mogao da se odvoji od sve veeg politikog pluralizma. Prihvatanje javnog politikog ivota zasnovanog na naelu dijaloga i borbe miljenja bilo je neophodno radi ekonomskog napretka. Taj ivot je ve postojao sam od sebe, usled drutvenog samoosloboenja, ali mu je nedostajala institucionalizacija i formalno

91 prihvatanje od strane reima. Izvesti de jure ono to je ve postojalo de facto zahtijevalo je odluan skok u kvalitativno sistemsku promjenu, skok od kog su vlastodrci prirodno strijepili. Komunistiki strah od politikog pluralizma nije bio samo pitanje ideolokog uslovljavanja. U evropskoj zemlji srednje veliine od 39 miliona stanovnika - od kojih se, prema brojnim anketama, najvie deset procenata slae s reimom - najvei broj odgovornih drutvenih poloaja je bio rezervisan gotovo iskljuivo za lanove partije. Prema zvaninom nedjeljniku, Politika, od 14. maja 1988. godine 900.000 od 1,2 miliona direktorskih mjesta u zemlji su zauzimali lanovi partije, to - kako je sam asopis naveo - znai da gotovo 50 procenata lanova partije, koja ukupno ima preko dva miliona lanova, upravlja drugim ljudima. Godine 1986, naveo je nedjeljnik, 444 osobe su bile postavljene na najvie direktorske poloaje, a od njih je 94,3 posto bilo lanova partije. Dvije treine poljskih univerzitetskih rektora, etiri petine kolskih direktora i tri etvrtine direktora medicinskih ustanova bili su takoe lanovi partije. Sve vei zahtjevi drutva za istinskim politikim pluralizmom predstavljali su prijetnju takvim uanenim povlasticama. Iznueni odgovor reima na sve veu samosvjesnost drutva bio je da utemelji pojam socijalistikog pluralizma. Svjestan svoje politike slabosti i drutvene izolovanosti, ali oigledno ne vie pod pritiskom Kremlja da primijeni silu, a isto tako zainteresovan da dobije zapadnu ekonomsku pomo, tim Jaruzelskog se upustio, s oitom odbojnou i velikim oklijevanjem, u program politikih ustupaka. Oformio je savjetodavno vijee, sastavljeno najveim dijelom od nepartijskih linosti - nezavisnih intelektualaca, da mu slui kao savjetodavno tijelo. Vijee je bilo u stanju da amortizuje (mada ne i da neposredno ispravi) mnoge drutvene nedae. Skinuta je cenzura s mnogih ranijih tabu tema. Politikoj opoziciji je doputeno da izraava svoje stavove, mada ne na zvaninim kanalima. Pojavili su se nezavisni klubovi i debatne grupe, doprinosei daljem oivljavanju istinskog politikog ivota. Povremene demonstracije protiv vlasti su tolerisane, moda kao sigurnosni ventili za smanjenje drutvene napetosti. Sve gora privredna situacija je dovela takoe sredinom 1988. do burnih rasprava izmeu vladinih predstavnika i zastupnika katolike crkve, kao i lidera Solidarnosti, samo djelimino ukljuenih, u vezi s mogunou formiranja jednog anti-kriznog ili proreformskog nacionalnog saveza. Ti ustupci su odraavali slabost reima, njegovu ekonomsku promaenost i ideoloku smetenost. Vladajua partija je, sakrivi se iza parole socijalistikog pluralizma, priznala da su dani lenjinistikog monopola vlasti i staljinistikog utomljenja ukupnog politikog ivota zauvijek proli. Ali socijalistiki pluralizam koji je partija sada nudila bio je jo uvijek daleko od demokratskog pluralizma koje je samoosloboeno drutvo sada zahtijevalo: drutvo nije trailo samo pravo da kritikuje i da nudi savjete vladajuoj partiji, ve pravo da uestvuje u donoenju politikih odluka a moda ak i pravo na temeljne politike izbore. Razlika izmeu socijalistikog pluralizma i demokratskog pluralizma je bila prema tome fundamentalna. Sudjelovanje u vlasti je bilo glavni ulog, a to je bio bezdan koji je dijelio lenjinizam od socijaldemokratije. U odreenoj mjeri e u narednih nekoliko godina doi do preokreta. U meuvremenu, izuzimajui ili dramatini slom reima, koji bi gotovo sigurno doveo do sovjetske intervencije, ili nagli prelazak reima na politiku represiju, to bi vjerovatno dovelo do pobune naroda i uzvratne sovjetske intervencije, perspektiva komunizma u Poljskoj je najvjerovatnije u stalnom slabljenju spolja nametnutih obiljeja i njegovoj sve veoj politikoj polonizaciji. Sa zvanino ve odbaenim staljinizmom, sa uglavnom samo neiskrenom naklonou koju reim pokazuje prema lenjinizmu i sa stalnim slabljenjem sovjetskih obiljeja poljskog sistema, jaz izmeu Poljske i njenog prvobitnog sovjetskog uzora e vjerovatno postati jo dublji. Zaista, sve je vie stvar vremena kada e komunistiki reim u Poljskoj biti odista komunistiki samo na najviem politikom nivou.

92 Komunisti - nekada i sami revolucionari ali sada vladaoci - bili su tako poraeni na prvom stupnju revolucionarnog procesa usmjerenog protiv njihove vlasti. Taj stupanj je nekada dobro opisao marksistiki teoretiar Antonio Grami kao uvoenje borbe ideja. Sljedea faza po njemu ukljuuje juri na samu dravu. Upravo je tu promaaj komunistike privrede postao tajna peta kolona snaga demokratskog pluralizma. Taj promaaj je pomogao da se demoralie komunistika birokratija, da se otui od masa i sve vie ak izoluje najvie politiko rukovodstvo. To znai da e postepeno, i bez sumnje nerado, poljsko komunistiko rukovodstvo morati da ustupa, dio po dio, svoj monopol politike moi, ili e se suoiti u odreenom trenutku sa krajnje razornim revolucionarnim nasiljem.

93

Glava 11 NASTUPAJUI REGIONALNI NEMIR

Novi razvoj je stvorio izglede bilo za postepeno slabljenje komunistike vlasti, bilo za revolucionarni prevrat protiv nje, to je sve vie brinulo Kremlj: mnogi nekomunistiki aktivisti u Poljskoj su sve vie nastojali da veu pitanje poljskog osloboenja s onim svojih istonoevropskih susjeda. Gorbaovljevi pokuaji reforme su olakali te napore pa ak pruili aktivistima i potrebnu platformu. Oni su mogli da ukau na odsustvo reformi u nekim od susjednih istonoevropskih zemalja, da ne pominjemo sovjetske republike Litvaniju i Ukrajinu (gdje se poljski politiko-kulturni uticaj lako irio), kao dokaz antisocijalistike krutosti i nevoljnosti dijela lokalnih komunistikih lidera da podraavaju sovjetski primjer. Gorbaovljevo koketiranje s revizionizmom i njegova prazna pria o suverenim pravima svih komunistikih drava razbijao je strah koji je prethodno stvoren sovjetskim guenjem Prakog proljea. Postoje izvjesne izrazite paralele u tom pogledu izmeu uticaja na staljinistiku Istonu Evropu sredinom pedesetih godina Hruovljevog iznenadnog legalizovanja Titovog odmetnitva s Gorbaovljevim flertovanjem s idejama koje su prethodno bile povezane s nepravovjernim istono-evropskim reformatorima. Nije moglo biti sumnje u to da perestrojka ne samo da je ulila veu nadu Istonoj Evropi, nego je i opoziciji dala odgovarajui taktiki legitimitet. U tom kontekstu, Poljaci su preuzeli vostvo u stvaranju ireg saveza istonoevropskih demokratskih protivnika postojeih sistema sovjetskog tipa. Zahvaljujui samoosloboenju poljskog drutva, oni su mogli mnogo lake da se sastaju, organizuju i kreu od njihovih od policije praenih kolega disidenata iz susjednih drava. Za druge Istonoevropljane, svaka takva aktivnost je povlaila za sobom vee rizike i trokove nego za Poljake, koji su ranijim rtvama izborili izvjesnu mjeru zvanine tolerancije. Poljaci su, uz to, imali razvijeniju tradiciju zavjerenike aktivnosti i, zahvaljujui svojoj istoriji, prirodnu sklonost prema razmiljanju u regionalnim granicama kao stratekoj polaznoj taki za otpor sovjetskoj (i, ranije, ruskoj) dominaciji. Godine 1986, poljska opozicija je ak pokrenula poseban asopis posveen osnivanju regionalne opozicije komunistikoj vlasti: Nova koalicija. Njegove korice su se simboliki odnosile ne samo na Vara-vu, Prag, Bratislavu, Budimpetu i Sofiju - sve istonoevropske glavne gradove - ve isto tako i na Kijev, Minsk, Viljnus, Rigu i Talin - glavne gradove graninih sovjetskih republika utiui na nacionalni separati-zam. Godine 1987, zajedniki sastanak istaknutih opozicionara iz Poljske i ehoslovake odran je na tajnom graninom mjestu u planinama Tatre na devetnaestogodinjicu sovjetske okupacije ehoslovake. Uesnici su izdali saoptenje zahtijevajui osnovna ljudska prava i uputili posebnu poruku solidarnosti sovjetskom akademiku Andreju Saharovu, dugogodinjem simbolu sovjetskog disidentstva. Grupa je takoe pozdravila Gorbaovljeve reforme u Sovjetskom Savezu i navela ih kao opravdanje za dalekosenije promjene u Istonoj Evropi. Ritualno klanjanje Gorbaevljevoj perestrojci nipoto nije moglo da umiri sovjetske voe. Za njih je razvoj dogaaja u Poljskoj bio nesumnjivo dovoljno opasan, a da ne pominjemo pogoranje situacije izazvano irenjem istonoevropskog saveza protiv sovjetske prevlasti. Dok je Kremlj prividno bio spreman da se nerado prilagodi na veu poljsku autonomiju, kao na bolnu alternativu za krvavu (i meunarodno skupu) represiju, sovjetsko rukovodstvo teko da je moglo

94 da tolerie irenje poljske zaraze na granine istonoevropske zemlje. Takav razvoj dogaaja bi predstavljao u najmanju ruku opasnost po koheziju same sovjetske imperije. Zaraza je ipak nastavila da se iri. Poetkom 1988. godine u jo smjelijim poduhvatima, objavljene su prva zajednika saoptenja opozicije iz Poljske, Maarske, ehoslovake i Istone Njemake, sa zahtjevima za demokratizaciju njihovih zemalja. U prvom sluaju, bilo je sakupljeno 300 potpisa; drugom prilikom, potpisalo je 438 ljudi, ukljuujui i neke iz Jugoslavije pa ak i Sovjetskog Saveza. Ovi dogaaji su bili besprimjerni i predstavljali su psiholoki i istorijski prodor. Bilo je to prvi put otkad je Staljin nametnuo regionalnu hegemoniju da je istonoevropska opozicija sovjetskoj vlasti bila u stanju da se ujedini i otvoreno se izrazi. Zatim je uslijedilo objavljivanje zajednikog poljsko-ehoslovakog saoptenja, koje je otvoreno potpisalo dvadeset est predstavnika poljskih i ehoslovakih opozicionih grupa, povodom dvadesete godinjice sovjetske intervencije u ehoslovakoj. U njemu se zahtijevala revizija Varavskog pakta kako bi se puni suverenitet pojedinih zemalja u potpunosti potovao. S tim u vezi se zahtijevalo da se objave dokumenta koja se odnose na sovjetsku intervenciju u Berlinu u junu 1953, u Maarskoj 1956, u ehoslovakoj 1968. i na prijetnje intervencijom u Poljskoj 1980. i 1981. godine; na masovna hapenja poljskih graana 1939. i 1940, kao i 1944. i 1948. godine, na pogrom u Katinskoj umi 1940, ubistvo Imre Naa i vie stotina njegovih pristalica; na djelatnost Kominforma i na masovna pogubljenja od strane ehoslovakih sudova 1948. i 1956. godine. Moskovska dilema u potrazi za unutranjom sovjetskom perestrojkom bila je tako uslonjena izazovom koji su nametnule dramatine promjene koje su se dogodile uglavnom u Poljskoj ali takoe i u veem dijelu Istone Evrope. Formulisati odgovor nije bilo lako. Pored potencijalno eksplozivnih nacionalnih pobuda, sve vea privredna kriza u regionu doprinijela je da se pokrenu ove politike promjene. Kriza, ukorijenjena uglavnom u istim uzrocima kao i tekoe samog Sovjetskog Saveza, umanjila je djelotvornost odgovora utemeljenog na jednostavnoj primjeni politike zabrane. Zatvaranje ljudi ne bi uvealo bruto nacionalni proizvod (BNP), a to bi ak moglo da izazove eksploziju u regionu. Sovjetski lideri i njihove istonoevropske kopije su, tako, morali oprezno da postupe. U meuvremenu su istonoevropske ekonomske nevolje vjerovatno narasle, uveavajui time politiko nespokojstvo. S izuzetkom obilno subvencionisanog istononjemakog reima (koji je koristio godinji paket pomoi Zapadne Njemake od vie milijardi dolara), nijedan od reima nametnutih od Sovjetskog Saveza u regionu nije mogao biti opisan kao drutveno-ekonomski uspjean. Sve te privrede su imale slabije rezultate od njihovih zapadnih pandana. Neke su, naroito Rumunija i Poljska, dovedene na rub potpune propasti, gdje je kao u sluaju Rumunije bilo duplo gore zbog veoma korumpiranog diktatora na elu koji je njegovao kult linosti uporediv jedino s onim Enver Hode u Albaniji ili Kim Il Sunga u Sjevernoj Koreji. Grozno stanje i ak jo groznija budunost komunistikih privreda u regionu bili su rezimirani odlunim rijeima u izvjetaju Njujork Tajmsa od 20. decembra 1987. godine u kom stoji da dok nedavno industrijalizovane zemlje treeg svijeta grade fabrike koristei najnapredniju tehnologiju, Istona Evropa sve vie postaje muzej ranoindustrijskog doba... Istona Evropa brzo postaje dio treeg svijeta - a mnoge zemlje treeg svijeta su je ekonomski nadmaile... Singapur, azijska drava-grad sa samo dva miliona stanovnika, izvozi 20% vie maina na Zapad nego itava Istona Evropa. Regionalno ekonomsko pogoranje, sve vee samo-osloboenje poljskog drutva i borbe oko perestrojke u Sovjetskom Savezu su, skupa, razularile protivrjene ali neodlune snage u Istonoj Evropi. Izvan standardne pokornosti Moskvi, lideri svakog glavnog grada su iskazivali neiskrenu naklonost Gorbaovljevim reformama. To je, me-utim, imalo neeljene posljedice ne samo na

95 ozakonjenje unutranjih pritisaka za veim reformama ve posredno ak i na odobravanje poljskog primjera, posebno zbog bliskih linih veza izmeu Gorbaova i Jaruzelskog. Prema tome, svaki reim u regionu je bio pod poveanim pritiskom da krene vlastitim putem, da bi pronaao neko autohtono rjeenje za sve vee privredne probleme, ili da postigne novu unutranju drutveno-politiku ravnoteu. Mada se opti tok reformi zaista udaljavao od tradicionalnog sovjetskog modela, reforma je sve vie postajala sinonim za de-sovjetizaciju, a bitne politike reakcije vladajuih partija su se veoma razlikovale. Bugarska i Istona Njemaka su bile kadre da se otrgnu od moskovskog puta ali veoma oprezno, zahvaljujui svojoj relativnoj ekonomskoj stabilnosti i vrlo djelotvornom drutvenom ureenju. Zaista, NDR je i sama postala model za politiki opreznije sovjetske reformiste, dok je u Bugarskoj sovjetska perestrojka pokrenula oluju nekonsekventnih inovacija u privrednom sektoru, nominalno uoblienih po Gorbaovljevim idejama, ali poto je bugarski lider, Todor ivkov, otro istakao poslije sovjetske Vanredne partijske konferencije odrane juna 1988. da politike promjene koje je predloio Gorbaov imaju izuzetnu vanost za Sovjetski Savez. Jo tea privredna situacija je muila Maarsku, ehoslovaku i naroito Rumuniju. Maarska privredna reforma, u sutini polovian kompromis izmeu dravne doktrine i ogranienog slobodnog trita, vodila je u ozbiljne tekoe koje su se podudarale sa politikim pitanjem nasljeivanja Janoa Kadra, neospornog dravnog lidera od 1956. godine. Sa Maarskom uhvaenom izmeu uvaene potrebe za postojanom privrednom decentralizacijom i interesa vladajue partije da se ouva postojana centralizovana politika vlast, privredne reforme su posustajale i ak poele da se izjalovljuju. Meunarodni dug je rastao, a privredna djelatnost slabila. Javili su se inflacija i nezaposlenost, uzrokujui porast socijalnih tekoa, dok je korupcija unutar birokratske elite dosegla velike razmjere. Ove tenzije izmeu politikih i ekonomskih dimenzija maarskog ivota neizbjeno su uslonjavale iznalaenje prihvatljivih ekonomskih ljekova, pokreui otru borbu izmeu dogmatika i tehnokrata. Opti trend je, pak, iao u smjeru dodatne decentralizacije, daljeg irenja trinih mehanizama, uvoenja poreza na pokretnu imovinu i pojaanih napora da se razviju zajednika ulaganja sa stranim kapitalom, to je sve imalo za posljedicu dalje slabljenje sovjetske verzije socijalizma. Koliko i u Poljskoj, sovjetska ideologija je bila posebno diskreditovana u masama, poto je etrdesetogodinja snana indoktrinacija izrodila neobinu vrstu politike amnezije, dobro ilustrovane otvorenim razgovorima voenim na Maarskom radiju povodom proslave 1. maja 1985. godine. Razgovori su obavljani sa sluajnim prolaznicima na glavnom budimpetanskom trgu, Karla Marksa, kojima je postavljano pitanje: Ko je bio Marks? Emitovani odgovori su bili sljedei:
Prvi prolaznik: O, ne pitajte me o tim stvarima. Radio Budimpeta: ak ni samo nekoliko rijei? Prvi prolaznik: Radije ne bih, u redu? Radio Budimpeta: Zato ne? Prvi prolaznik: Istina je da nemam vremena da razmiljam o takvim stvarima. Radio Budimpeta: Ali svakako ste morali uti o njemu neto u koli. Prvi prolaznik: Bio sam dugo odsutan. Drugi prolaznik: On je bio sovjetski filozof. Engels mu je bio prijatelj. Dakle, ta bih jo mogao rei. Umro je u dubokoj starosti. Trei prolaznik: Naravno, politiar. On je bio, znate, kako se ono zove - Lenjinov, Lenjin, Lenjinove radove - pa, on ih je preveo na maarski. etvrti prolaznik: Bilo je naloeno da ga prouavamo da bismo znali.

96
Radio Budimpeta: Onda, da kaete nekoliko rijei? etvrti prolaznik: Ma daj sad, nemojte me ispitivati gradivo s polamature. Tad smo to morali znati. Bio je Njemac. Bio je politiar i... vjerujem da je pogubljen.

U ehoslovakoj, pitanja koja nijesu pokretana od 1968. godine, a prividno rijeena jednom zauvjek ruskom intervencijom, ponovo je otvorio dijelom sam Gorbaov. Tokom njegove posjete Pragu poetkom 1987, Genadij Gerasimov, njegov glasnogovornik, dao je najotvoreniji odgovor kada je upitan na javnoj konferenciji za tampu da navede glavne razlike izmeu Gorbaova i Aleksandra Dubeka, voe Prakog proljea 1968. Njegov odgovor se sastojao od dvije rijei: Devetnaest godina. On je pri tom htio da kae da je Dubek samo istorijski preuranio ali da nije stvarno bio buntovni revizionist. Mogunost da bi Gorbaovljev reim mogao ponovo da razmotri ispravnost sovjetske intervencije iz 1968, ideja koju su otvoreno izrekle Gorbaovljeve pristalice tokom moskovske proslave sedamdesete godinjice Boljevike revolucije u novembru 1987, bez sumnje je imala obeshrabrujue i uznemirujue dejstvo na ehoslovake komunistike voe, koje je ta intervencija dovela na vlast. Najgore je prola Rumunija. Njena privredna situacija se pogoravala i bila je skoro kao u ratnim prilikama, s nestaicama hrane, odsustvom ogrijeva i elektrine energije u zimskom periodu i praktino bez potroakih dobara. Reim je naao pribjeite u estokom nacionalizmu, naglaavajui kulturnu jedinstvenost rumunske nacije i navodne plodonosne doprinose njenih lidera svjetskom socijalizmu. Kult linosti dravnog diktatora, Nikolae aueskua, poprimio je stvarno zapanjujue dimenzije. On je redovno velian u rumunskoj tampi. Partijski dnevni list, na primjer, Skanteja, iz jula 1988, karakteristino mu je klicao kao nacionalnom heroju nad herojima, slavnom borcu, revolucionarnom patrioti i misliocu, istaknutoj linosti meunarodnog komunistikog i radnikog pokreta, heroju mira i simbolu borbe za odbranu nezavisnosti i suverenosti naroda i za uspostavljanje novog svjetskog poretka koji je sam uinio da se ime Rumunije svuda izgovara s divljenjem i potovanjem. Rumunski reim je takoe ogrezao u represijama nad etnikim manjinama, naroito nad nekoliko miliona Maara koji ive u rumun-skoj Transilvaniji. U krajnje surovom poduhvatu, auesku je predu-zeo prisilno spajanje hiljada sela naseljenih transilvanijskim Maarima u standardizovane poljoprivredne gradove, pod izgovorom da e to ubrzati njihov ulazak u fazu punog komunizma. Ovo prinudno raseljavanje, koje je natjeralo mnoge Transilvance da pobjegnu u Maarsku, izazvalo je, sasvim oekivano, snane proteste u Budimpeti. Oba komunistika reima su tada nastojali da obezbijede javnu podrku kroz pozivanje na tradicionalni nacionalizam, to je dovelo do naglog pogoranja maarsko-rumunskih odnosa. Zaista, do sredine osamdesetih godina marksistiki internaciona-lizam je bio mrtav u Istonoj Evropi. Dominantan je bio tradicionalni nacionalizam. Bugari su, na primjer, sproveli ovinistiki progon svoje turske manjine. Poljaci i Istoni Njemci su uli u otvoren spor oko morskih granica. Maari i Rumuni su javno optuivali jedni druge zbog drevnog spora oko Transilvanije. esi i Slovaci su se prepirali oko pravedne raspodjele privrednih sredstava za unutranji razvoj. Jedino su po pitanju Rusa Poljaci, ehoslovaci, Maari i Rumuni bili skloni da gaje sline poglede! Ali otvoreni i normalni politiki ivot je bio jo uvijek daleko od Istone Evrope. Izvan Poljske, disidentstvo je bilo jo uvijek ogranieno na relativno male grupe, na neredovne ilegalne asopise i povremeno izraavanje protesta. Ali mogunost za neoekivani procvat takvog ivota se nedvosmisleno poveavala, crpei ideoloki legitimitet iz Gorbaovljeve kampanje glasnost, ohrabrena onim to se zbivalo u Poljskoj i olakana novim sredstvima komunikacija kao i lakim pristupom Zapadu, koji su komunistiki reimi morali da prihvate iz ekonomskih razloga. Gotovo je neminovno da e se u odreenom trenutku u relativno bliskoj budunosti, zahvaljujui nekom

97 velikom ekonomskom ili politikom prevratu, politika kao izraz vjerodostojnih drutvenih tenji za viepartijskom demokratijom istinski vratiti u ivot Istone Evrope. Sovjetski tip potinjenosti drutva dravi, sa svojom promiljenom kastracijom drutva, postepeno se primicao kraju. Mada nije doseglo po obimu ili intenzitetu poljsko samo-osloboenje drutva, oivljavanje politikog ivota je najdalje otilo u Maarskoj. Politiki ivot je poeo da se budi na Dunavu. Do 1987. godine, maarska politika opozicija je postajala utemeljena stvarnost, dovoljno samosvjesna da organizuje polu-javna okupljanja pa ak i neke demonstracije u Budimpeti. Opozicionari su bili kadri da vode neformalne rasprave i da istaknu zahtjeve za otvorenim dijalogom sa vladom. Ilegalne publikacije su takoe poele da se mnoe. Uz to, ak i unutar viih nivoa komunistikog reima uli su se zahtjevi da se status politike opozicije formalno uredi. Imre Pogai, voa reimske neformalne organizacije Patriotski narodni front - koji su podravali mnogi maarski najvii rukovodioci vrlo liberalnih uvjerenja - otiao je tako daleko da je predloio krajem 1987. godine da sadanja jednopartijska diktatura mora biti shvaena kao prelazni oblik ureenja. U jednoj vanoj taki se ovaj razvoj politiki razlikovao od Poljske: Podsticaj za ovakvu politiku obnovu je u velikoj mjeri doao od inteligentnijih lidera same vladajue partije. Prefinjeniji i politiki sigurniji od njihovih nacionalno izolovanijih pandana u Poljskoj, a estoko angaovani u navoenju na sukcesiju, oni su bili spremni da javno priznaju da postojei reim mora biti zamijenjen, da su neki oblici pluralizma neizbjeni i da vodea uloga partije mora biti redefinisana. Oni su uvidjeli da su dani Janoa Kadara odbrojani i snano su se zalagali da se odredi njegov nasljednik. Otvoreno rivalstvo meu njima ne samo da je bilo u interakciji sa drutvenim pritiskom odozdo ve je takoe doprinosilo obnovi politikog dijaloga koji vie nije bio ogranien samo na najvie partijsko rukovodstvo. Tako su politiku promjenu u Maarskoj, za razliku od one u Poljskoj, u znaajnoj mjeri pokretali revizionistiki podsticaji odozgo prema dole. Komunistiko politiko rukovodstvo zemlje, rijeeno da preduprijedi sve vei drutveni pritisak za korjenitijim reformama, zapoelo je odluno u maju 1988. vlastitu obnovu, a da pri tom povrati vrstu kontrolu nad tokom i pravcem daljih promjena. Partijske voe su uspjele da zamijene Janoa Kadara sa Karoljem Groom, energinim i mnogo mlaim liderom, ije je prethodni ideoloki konzervatizam bio garancija partijskim zvaninicima da im reforme nee izmai iz ruku, ba kao to je njegova relativna mladost bila pouzdan znak vee dinamike i promjena. Istovremeni potres u politbirou, koji je reformistikoj orijentaciji dao jasnu veinu, bio je jo vaniji. Bilo je znaajno to je Pogai, kog su mnogi vidjeli kao mogueg vou autentinije demokratizovane Maarske, dobio mjesto u najviem partijskom rukovodstvu. Ali pravi trenutak istine za novo rukovodstvo e doi tek kada unutranje privredne tekoe tijesno povezane sa prelaskom od dravnog upravljanja na trino utemeljenu privredu ponu uzajamno da djeluju sa sve veim zahtjevima za politikim pluralizmom. U tom trenutku, zahtjevi za istinskim viepartijskim sistemom - koji su sve ee otvoreno isticani u Budimpeti - sukobie se direktno sa eljom partijskih funkcionera, moda ukljuujui i reformiste, da se odre na vlasti. Na taj nain je maarski narod, iako na prefinjeniji i manje buran nain od poljskog drutvenog samoosloboenja, mogao da osigura jedan od najnovijih testova za jo uvijek vrlo neizvjesnu mogunost lenjinizma da mirno odumre. I u ehoslovakoj i Rumuniji je, uprkos mnogo jaem policijskom nadzoru, bilo grmljavine. U Rumuniji su, poetkom 1988, buknuli radniki nemiri velikih razmjera. U ehoslovakoj, Dubek, koji je od 1968. smatran politiki mrtvim, prekinuo je svoje utanje u januaru 1988. preko panje vrijednog iskrenog intervjua datog glasilu italijanske komunistike partije, L Unita. Povlaei jasne paralele izmeu vlastite politike iz 1968. i ove koju je danas vodio Gorbaov,

98 Dubek je osudio i sovjetsku intervenciju i strogu dogmatsku politiku koju su kasnije vodili njegovi od Sovjeta postavljeni nasljednici. Mada je zvanini Prag osudio njegove stavove, pravovjerni ehoslovaki partijski lideri nijesu mogli biti mnogo utjeeni komentarima koje je skoro istovremeno objavilo glasilo japanske komunistike partije, Akahata, iz pera sovjetskog akademika koji je podravao Gorbaovljevu perestrojku, da je sovjetska intervencija u ehoslovakoj bila greka. Uz to, prosta injenica da se Dubek osjetio dovoljno smjelim da javno izrazi svoju postojanu vjernost ciljevima Prakog proljea znaila je da e ehoslo-vaka takoe, vrlo skoro, iskusiti politiki preporod. Vjerovatni domet bilo kakvog obnovljenog politikog ivota u Istonoj Evropi bio je nagovijeten ispitivanjima javnog mnjenja koja je sproveo radio Slobodna Evropa meu istonoevropskim putnicima na Zapad. Iako su ove ankete nastojale da se usredsrede na one koji imaju zvaninu dozvolu za putovanje, i koji su planirali da se vrate, oni su skoro jednoglasno pokazali da komunizam ima vjernu podrku najvie oko 15% stanovnitva, sa neto niom cifrom u Poljskoj i neto viom u Bugarskoj. Ogromna veina anketiranih je sebe poistovjetila sa u sutini zapadnoevropskim tipom politikih partija socijaldemokratskog, demohrianskog ili liberalnog usmjerenja. Krajem sedamdesetih, socijaldemokratija je jo uvijek ispoljavala vrlo veliku privlanost. Ali do sredine osamdesetih je naglo poveanje privlanosti slobodne trine ekonomije, koju je veina smatrala uspjenijom od socijalistike, pobudilo interesovanje za neku vrstu konzervativnog liberalizma. Ove ankete su takoe potvrdile ogroman uticaj koji je revolucija izvrila na politike stavove objavljivane u sredstvima javnog informisanja. Pored radija Slobodne Evrope, komunistika javna glasila su sada morala da se nadmeu s ogromnim brojem video kasetnih rikordera (VCR) irom regiona, irenjem meu njima necenzurisanih filmova, politikih rasprava i disidentskih programa. Poto je broj VCR dostupnih Istonoevropljanima brzo poveavao, usprkos zvaninim naporima da se nametne izvjesna kontrola, tradicionalna komunistika kontrola nad domaim javnim glasilima se raspala. Do 1988. godine, prema procjenama radija Slobodna Evropa Nezavisni radio izvjetaj, na dan 20. januara 1988, u Poljskoj je bilo blizu milion VCR-a, u Maarskoj 3oo.ooo, u ehoslovakoj 150.000, i 50.000 u jo uvijek strogo kontrolisanoj Bugarskoj. Ovo progresivno, mada neujednaeno, ponovno aktuelizovanje politike bilo je u tijesnoj vezi sa oivljenim osjeajem istorijske i posebno kulturne specifinosti srednje - a ne Istone Evrope. U ehoslovakoj, gdje je pravi politiki ivot bio jo otrije guen nego u Poljskoj ili ak Maarskoj, naglaavanje osobenog regionalnog kultnog identiteta je takoe predstavljao zamjenu za neposredniju politiku samo-afirmaciju. Vrijedno je panje da je, u svom intervjuu, Dubek izriito izjavio da govorei o Evropi nije sluajnost to nijesam upotrijebio termin Zapad i Istok... Zbog svog geografskog poloaja, svoje tradicije i svoga iskustva, ehoslovka pripada Srednjoj Evropi. Uz to, istorijsko poistoveivanje, naroito ehoslovaka, Maara i Poljaka, sa srednjeevropskim regionalnim identitetom je ukljuivalo odbacivanje od Sovjeta nametane ideje o zajednikoj socijalistikoj kulturi. Znaaj ovoga ne bi trebalo potcijeniti, s obzirom na viedecenijsko nastojanje Kremlja da usadi ideju o kulturnom zajednitvu, sa Moskvom kao njegovim epicentrom. Osim odbacivanja Moskve kao uticajnog kulturnog sredita, postojala je i odluna spremnost da se oivi ideja o srednjeevropskom identitetu, stvarnosti bremenitoj regionalnim znaajem. To je nagovjetavalo pojavu ire kulturne zajednice, koja je donekle podsjeala na staru Austrougarsku monarhiju i kulturni koncept devetnaestog vijeka Mitteleuropa-e. To je podrazumijevalo stav da Europa nije bila entitet jasno podijeljen na dvije cjeline - Zapadnu i Istonu Evropu, od kojih je svaka posebna evropska sila - ve kulturno-istorijska zajednica sa

99 ukrtenim ali takoe i razliitim slojevima ostvarenog iskustva, vrijednosti i kulture. Bitna u tom smislu jeste vizija budue Evrope u kojoj bi Zapadna Evropa onda mogla da koegzistira prirodno ili organski, da tako kaemo, sa autonomnom, moda ak neutralnom Srednjom Evropom. Takva osobitija Srednja Evropa bi mogla, zauzvrat, da ostvari mnogo bolje veze i odnose sa pravom Istonom Evropom - Baltikim dravama, Ukrajinom i samom evropskom Rusijom nego to bi Zapadna Evropa mogla ikada da ih razvije. Istorijska vanost ovog kulturnog toka je prema tome revolucionarna. Vezan za sve vee oivljavanje istinskog unutranjeg politikog ivota unutar pojedinanih istono (ili srednje) evropskih drava, on je nagovjetavao nita manje do oekivano trvenje oko postojee podjele Evrope u dva odvojena bloka. Takvo trvenje bi omoguilo ponovno pojavljivanje autentinijih istonoevropskih sistema, utemeljenih u vlastitim tradicijama a ne u spolja nametnutim doktrinama. Prema tome, organsko odbacivanje tue doktrine od strane regiona koji je ponovo sebe osjeao kao Srednju a ne Istonu Evropu polazna je taka za mogui raspad posljednje preostale vienacionalne svjetske imperije.

100

Glava 12 UANENJE IMPERIJE

Situacija u jednom broju drava socijalistikog uvjerenja ostala je nestabilna i podlona regresiji, zapazio je Aleksandar Bovin, bliski pristalica Gorbaova, u listu Izvjestija od 11. jula1987. godine. Ovo svakako jedinstveno priznanje vodeeg sovjetskog komentatora o osnovnoj slabosti dijela reima koje je Moskva postavila prije vie od etrdeset godina ukazalo je na rastuu spoznaju Kremlja da institucionalna i ideoloka homogenost koje su sovjeti nametnuli vie nijesu mogli da se odre. Kao posljedica toga, sovjetska regionalna strategija je morala da se prebaci sa afirmacije ideologije na odbranu imperije kao takve. Tri najvanije dimenzije neophodne strategije za odbranu imperije postale su jasno vidljive do kraja osamdesetih godina. Sve su ukljuivale kontinuitet - nijedna nije bila otar raskid sa prolou - ali zajedno su bile oblikovane tako da pojaaju spoljne doktrinarne veze koje su garantovale ostvarivanje pravih i opipljivih interesa. Prvi element je ukljuivao pretjerano isticanje vojne koordinacije i zajednikog geopolitikog interesa; drugi je isticao pojaanu ekonomsku saradnju i integraciju; a trei je posebno naglaavao zajedniki interes partijskih elita u zadravanju njihove vlasti i privilegija, ali u okviru vee tolerancije za unutranje razlike. Ove tri niti e zajedno, nadala se Moskva, stvoriti obrazac sposoban da poniti oslobaajui uticaj sve autentinije politike i kulture Istone Evrope. Geopolitika dimenzija je bila posebno vana za ouvanje imperijalnih odnosa sa Poljskom i, u manjoj mjeri, sa ehoslovakom. Obije zemlje su ostale zainteresovane za svoje budue odnose sa Njemakom, a odreeni oblik konkretnog politikog saveza sa monom Rusijom (bilo kog ideolokog poretka) za njih je bio neophodan izvor osiguranja protiv bilo kakvih moguih njemakih teritorijalnih pretenzija. Zauzvrat, Moskvi su osnovne preokupacije bile da obezbijedi korisnu zamjenu za sve slabije ideoloke veze, i da opravda neprekidno postojanje pa ak i jaanje Varavskog pakta - kojeg bi inae ak i vladari ovih drava mogli da shvate kao imperijalno naruavanje njihove suverenosti. Prema tome, krajem sedamdesetih i poetkom osamdesetih godina, sovjetski napori da se pojaa vojna integracija bloka bili su znatno intenzivirani. Usprkos jakom rumunskom protivljenju, kao i izvjesnoj oitoj uzdranosti u poljskoj armiji, Moskva je uspjela da nametne Paktu novo komandno ureenje. To je omoguilo sovjetskoj Vrhovnoj komandi da preuzme neposrednu vlast nad razliitim nacionalnim armijama u Paktu po pitanju pokretanja napada na NATO ak i bez prethodnog znanja istonoevropskih politikih vlada. Na Zapadu su saznali za zapanjujue pojedinosti ovog od strane Moskve nametnutog sporazuma poetkom osamdesetih godina kada je na Zapad prebjegao poljski pukovnik Riard Kuklinski. Sueni komandni sastav, kao i druge mjere namijenjene jaanju vojne integrisanosti, bio je dio vrlo promiljene politike Kremlja da ojaa Varavski pakt kao glavni instrument politike i vojne potinjenosti regiona sovjetkoj vlasti. Ovaj poveani naglasak na pojaanim politiko-vojnim sponama, namijenjen da nadomjesti slabljenje vitalnosti ideolokih veza, bio je prilagoen veoma pojaanim naporima da se proiri obim ekonomskih integracija istonoevropskih komunistikih drava sa Sovjetskim Savezom. Pored postojee meudravne saradnje, sovjetske voe su sredinom osamdesetih pokrenuli niz inicijativa da bi razvili neposrednu saradnju izmeu industrijskih grana pa ak i pojedinanih firmi. Takva neposredna saradnja, preduzeta izvan domae nacionalne kontrole, izazvala je

101 bojazan u Istonoj Evropi da ta inicijativa predstavlja jo jedan sovjetski plan da se postigne vea neposredna kontrola nad ekonomijom regiona. Ove brige teko da su mogle biti ublaene Gorbaovljevim javno iznesenim zanimanjem za podsticanje istonoevropskih ulaganja u sovjetsku privredu ili naglaskom koji je Moskva stavila na korienje istonoevropskih veza sa Zapadom da bi Sovjetski Savez dobio pristup najnovijoj zapadnoj tehnologiji. Za mnoge Istonoevropljane sovjetsko insistiranje na bliim i integrativnijim ekonomskim vezama predstavljalo je jo jedanu etapu produenog procesa sovjetizacije njihovih drutava. Budui da su bili prisiljavani ne samo da oponaaju sovjetski model industrijalizacije, ve i da usvoje sovjetski tip industrijskog ureenja, novi naglasak na bonim vezama i na zajednikim ulaganjima predstavljao je realnu opasnost od dalje izolacije Istone Evrope od ostatka kontinenta a time i usporavanja procesa njihovog evolutivnog samo-oslobaanja. Oekivanje da bi moralo da se sudjeluje u moskovskom tehnolokom zaostajanju, to takav bliski savez sa sovjetskom ekonomijom oigledno podrazumijeva, upravo je tako zloslutno. U tom pogledu je intervju koji je sovjetski ambasador, Vladimir Brovikov, dao poljskom dravnom radiju 31. oktobra 1987. godine bio vrlo indikativan. Nakon pozdravnih rijei novom zamahu saradnje pokrenute dvojnim sporazumima na nivou industrijskih grana izmeu sovjetskih i poljskih preduzea, i napomene da je ve nekoliko stotina preduzea u to ukljueno, sovjetski ambasador se poalio na brojne probleme, tekoe i plaljivost koji su usporili irenje ovakvih veza. On je nastavio tvrdnjom da je njegova ambasada djelovala energino da bi se prevazile prepreke u ovoj sferi, pri tom potvrujui izvjetaje o poljskom opiranju. Na kraju, ali ne manje vano, sa sovjetskog stanovita znaajna potencijalna korist od ovih nastojanja je bila da se ojaa uzajamna zavisnost i da se istonoevropske partijske elite uine neposrednije zavisnim od ekonomskog blagostanja Sovjetskog Saveza. Vjerovatno nije sluajno to su sovjetska nastojanja da se razviju jo prisniji ekonomski odnosi otili najdalje sa Poljskom, zemljom koja je pokazala najveu rijeenost da ostvari samoosloboenje. U aprilu 1987, Gorbaov i Jaruzelski su potpisali zajedniku deklaraciju o saradnji na planu ideologije, nauke i kulture izmeu dvije vladajue partije, prvu te vrste u sovjetskoj sferi. ovjek bi mogao pomisliti da su se ovdje interesi Gorbaova i Jaruzelskog preklopili, jer je ovaj posljednji morao da prepozna moguu prijetnju po njega i vlast njegove elite u sve veem oivljavanju politikog ivota u Poljskoj utemeljenog u sve slobodnijem drutvu. Ovo bi pomoglo da se objasni oito nestrpljenje s kojim je reim Jaruzelskog odgovorio na Gorbaovljeva nastojanja da se pojaaju regionalne ekonomske pa ak i ideoloke veze sa Sovjetskim Savezom. Prisnije ekonomske veze koje e uroditi savezom od posebnog interesa i vra vojna povezanost koja ostaje od zajednike geopolitike vanosti, trebalo je tako da poslue kao kompenzacija za neizbjenu pojavu sve veih ideolokih i sistemskih razlika u regionu. Ta raznolikost, uvidjela je na kraju Moskva, ne moe da se suzbije, a nastojanja da se nametne doktrinarna homogenost, zasnovana na podraavanju sovjetskog iskustva, mogla bi se pokazati kontra-produktivnim, podstiui jo jae organsko odbacivanje sovjetskog modela. Upravo zato je na proslavi sedamdesetogodinjice Boljevike revolucije sovjetski voa formalno odbacio svaku elju da propisuje kako socijalizam treba da se gradi unutar osobenih nacionalnih okvira. Ali to odbijanje je, zauzvrat, uinilo jo vanijim da Moskva iskuje alternativne spone zajednitva, kako rezultat ne bi bio ubrzani raspad sovjetske imperije. Nesporna injenica je da je Gorbaovljeva perestrojka omoguila da na povrinu izbiju trendovi koji su neminovno slabili veze kontrole i zavisnosti. Njegova pria o zajednikoj evropskoj kui - smiljena da udalji Zapadnoevropljane od Amerike - izazvala je nehotine posljedice i time opravdala istonoevropsko skretanje prema ujedinjenoj Zapadnoj Evropi, erodirajui pri tom dalje sovjetsko imperijalno zdanje. Sve to je zaotrilo sukob izmeu

102 subjektivne elje regiona za osloboenjem i njegove stalne objektivne potinjenosti. Ishod bi mogao biti nastavljanje procesa raspadanja, beznaa naruavanog povremenim provalama nemira i sve vee nestabilnosti. Regionu je oito potrebna, i arko je eli, mirna tranzicija iz dravnog socijalizma sovjetskog tipa ka nekom obliku viepartijske demo-kratske uspjene drave. On tei jo vie da bude dio ire, istinski demokratske i pluralistike Evrope, iji on osjea da je u pogledu kulture integralni dio. Njegove politiko-ekonomske elite, meutim, ne mogu da usmjere razvoj u tom pravcu zato to znaju da bi ih eventualni uspjeh uinio drutveno zastarjelim i istorijski nevanim. To objanjava uzdranost ak i maarskog rukovodstva, iji je reim danas vjerovatno najreformskiji u Istonoj Evropi. U tome lei uzrok postojane sklonosti zaplaenih komunistikih vladara ka tjenjoj integraciji sa Sovjetskim Savezom i posljedine dugotrajne tragedije - i razorne opasnosti - istonoevropskih prilika. Konano, nemo da se utemelji miran razvoj i osigura istinsko drutveno uee u kljunim politikim odlukama, ukljuujui i moguu podjelu vlasti, moglo bi da se pokae pogubnim za komunizam u Istonoj Evropi. Jednostavno reeno, narodi regiona sada uglavnom vide svoje komunistike sisteme kao glavnu prepreku za vlastitu dobrobit i drutveni napredak uopte. Zaista, raspoloenjem velikog dijela njihovih javnosti danas preovlauje latentni revo-lucionarni konsenzus o pogubnoj pukotini koja postoji u sistemima nametnutim Istonoj Evropi od strane Sovjetskog Saveza. Ta pogubna pukotina jeste komunistiki partijski monopol vlasti, a njen temeljni razlog je sovjetska dominacija. etrdeset godina nakon nametanja komunizma Istonoj Evropi, oslobaanje i od jednog i od drugog je danas opteprihvaeno kao nuan preduslov za drutveni preporod.

103

DIO IV

KOMERCIJALNI KOMUNIZAM

104

105

Reforma kineskog komunizma je vjerovatno osuena na uspjeh. Taj uspjeh e koristiti Kini, ali e takoe skupo stajati i komunistiku ideoloku pravovjernost i politiku homogenost kineskog komunizma. Ukratko, za razliku od njegovog organskog odbacivanja u Istonoj Evropi, komunizam je u Kini naiao na izglede da bude organski prihvaen usled dugih tradicija i vrijednosti zemlje. Tokom sljedeih nekoliko decenija, modernija i snanija Kina e vjerovatno postati glavni politiki i ekonomski inilac na svjetskoj sceni. Tokom upravljanja tim istorijskim preporodom Kine, komu-nistiki vladari zemlje su i sami pretrpjeli znaajan preobraaj svog upravljakog duha. Njihov preovlaujui stav, pa ak i njihov politiki rjenik, postali su manje karakteristini za revolucionarnu partiju koja tvrdi da otelovljuje diktaturu proletarijata a vie za osavremenjenu partiju diktature nastupajue kineske tgovake klase podrane od strane drave. Bez sumnje, kineski komunisti nijesu nikad bili odista proleterska partija. Zapravo, vei dio njihovog politikog rukovodstva je bio sastavljen od prvobitno nezadovoljnih radikalnih studenata koji su postali marksistiki revolucionari. Ovi aktivisti vizionari su zatim uspje-no preveli zajednika pojaana nacionalistika, zemljoradnika i graanska nezadovoljstva probuene ali ocrnjene Kine u trijumfalnu ideoloku revoluciju. Oni su izveli ovu revoluciju pod stegom prole-terske komunistike partije predani zadatku obnove Kine prvobitno kroz brzi program industrijalizacije - naroito poetkom pedesetih godina - snano oblikovan prema sovjetskom iskustvu. Dvije decenije kasnije, u odgovoru na ponovljeno unutranje pogoranje sljedea generacija partijskih rukovodilaca - iako jo uvijek pod vostvom najistaknutijeg preivjelog predstavnika prve revolucionarne generacije, Deng Ksijaopingom - okrenula je partiju u drukijem smjeru. iroko otvaranje prema spoljnom svijetu - to je predvialo mogue kinesko aktivno ukljuivanje u taj svijet kao znaajnog trgovinskog partnera - postalo je sredstvo za ostvarenje drutvene modernizacije. Istorijska putanja kineskog komunizma se po tome bitno razlikuje od komunizma u Istonoj Evropi ili u Sovjetskom Savezu. Za razliku od istonoevropskog, kineski komunizam je u velikoj mjeri domai proizvod. On nije bio niti uvezen iz inostranstva niti nametnut od neke strane sile. Kineske komunistike voe, u veini sluajeva, nijesu bile ak ni obuavane u Moskvi. Glavne figure revolucije su se postepeno uzdigle do ovih visokih poloaja. Jedni su, poput Mao Cedunga i generala u Tea, bili studenti radikali koji su se uzdigli na komandne poloaje revolucionarne armije utemeljene na zemljoradnicima. Drugi, poput u Enlaja i Deng Ksijaopinga, doli su prvi put u dodir s marksistikim uenjem kao studenti u Zapadnoj Evropi, naroito u Francuskoj, prije nego to su bili neposredno ukljueni u revolucionarne aktivnosti kod kue. Svi su uestvovali u jedinstvenom iskustvu kineske Crvene Armije, legendarnom Velikom maru. Primjer Boljevike revolucije iz 1917. godine bio je znaajan pod-sticaj za mlade kineske voe - ali ga oni nijesu smatrali obavezujuim modelom. Kineski uslovi i njena istorija su se tako duboko razlikovali od ruske pa su kineski lideri u tome nali opravdanje da prilagode

106 marksistiko-lenjinistiko uenje svojim osobenim prilikama. to je jo vanije, kao nasljednici drevne kineske civilizacije, oni su imali duhovno i kulturno samopouzdanje da stvore vlastito revolucionarno iskustvo i uoblie vlastitu strategiju. ak i poslije sovjetske pobjede u Drugom svjetskom ratu, kada je Staljinov lini ugled dostigao vrhunac, kineske voe su bile sasvim spremne da se oglue o njegove strateke savjete - koji su glasili da se revolucionarna pobjeda ne postie odjednom nego u etapama - i pristupili su revolucionarnom juriu punom snagom. Njihov konani trijumf 1949. godine dalje je pojaao njihov osjeaj drukijeg identiteta i politike samosvijesti, koji su bili u silnoj suprotnosti s iskustvom njihovih sovjetima poniznih istonoevropskih drugova. Za razliku od svojih drugova iz sovjetskog bloka, kineski komunisti su mogli da izvedu svoju ideologiju djelotvornije i sasvim neposredno iz vlastite kineske istorije. Ideoloka privlanost je proizilazila ne samo iz drutvenih konflikata, kao to su zemljoradnika glad za zemljom i graanska ogorenost protiv industrijske eksploatacije, ve takoe iz dubokog osjeaja povrijeenog patriotizma nastalog tokom vijek dugog nacionalnog ponienja koje su Kini nanijeli zapadni imperijalisti, koji su kasnije podgrijani japanskom invazijom. Izuzetna kineska istorija je pala na najniu taku u devetnaestom vijeku i podstakla je, meu mnogim Kinezima ponosnim na svoju kulturu, najsnanija osjeanja ogorenosti protiv mrskih stranaca i vlastitih nesposobnih i dekadentnih vladara. Uspon modernog nacionalizma i privlanost uenja o korjenitoj drutvenoj obnovi su se tako u Kini istorijski poklopili. Kineski komunizam je bio u stanju da ih spoji u formulu u kojoj se istorijski svjesni patriotizam i komunizam nijesu uzajamno iskljuivali. Zaista, za mnoge kineske komuniste, pobjeda je istovremeno predstavljala nacionalno osloboenje od omrznute strane dominacije. U Istonoj Evropi kojom su dominirali Sovjeti, gdje je za mnoge komunizam znaio potinjenost stranoj sili, to uopte nije bio sluaj. ak i u Sovjetskom Savezu, djelimini spoj komunizma i nacionalizma dogodio se samo u poetnim danima rata protiv Njemake. Kao posljedica spoja nacionalizma i komunizma, kineske revolucionarne voe, koje su pregnule da izgrade komunistiko drutvo, bili su sasvim prirodno naklonjeni sopstvenim kulturnim i drutvenim tradicijama, ne gledajui preko ramena na sovjetsko iskustvo ili nastojei da sprijee sovjetsku reakciju. Kineska faza oponaanja Sovjetskog Saveza bila je tako sasvim kratkog daha. Tokom prvih nekoliko godina nakon pobjede revolucije, u atmosferi naglaenog animoziteta prema neprijateljski nastrojenim Sjedinjenim Dravama, ideoloko srodstvo sa Sovjetskim Savezom izraavano je kroz spontano - a ne i prisilno - divljenje za sovjetsku stvar i kroz oponaanje sovjetske poetne industrijalizacije pod upravom drave. Gledano unazad, kratkoa ove faze i ilost sa kojom su se kineski komunisti okrenuli vlastitim tradicijama i vrijednostima u nastojanju da obnove Kinu vrijedni su panje. Kada se jednom dogodilo da kineske komunistike voe urone u svoju izvornu nacionalnu posebnost, moralo je da doe do znaajne redefinicije samog kineskog komunizma. Razvijena kineska kultura - sa svojom osobenom Konfuijanskom filozofijom, sa svojom jedinstvenom tradicijom mandarinske klase koja je upravljala dravom i sa svojim ekstremno razvijenim trgovakim sposobnostima - jednostavno je predstavljala preveliku snagu da bi pretrpjela snaan preoblikujui uticaj.

107

Glava13 DVA KINESKA POKUAJA TROJNIH REFORMI

Komunizam na vlasti je trei veliki kineski pokuaj u dvadesetom vijeku da se prevazie njena zaostalost i da se ukloni njeno nacionalno ponienje. Poto je preuzeo vlast, komunizam je takoe drastino mije-njao svoj kurs tri puta u nastojanju da stvori novu i modernu Kinu. U svakoj sljedeoj fazi, kineska komunistika politika je sve manje bila pod uticajem naela koje je dijelila s drugim komunistikim dravama, posebno Sovjetskim Savezom, a sve vie pod uticajem prilagoavanja tog uenja specifinim kineskim uslovima, ustanovljenim tradicijama i objektivnije odreenim nacionalnim potrebama. Malo Zapadnjaka moe u potpunosti da sagleda jaz koji se pojavio tokom devetnaestog vijeka izmeu kineskog osjeanja vlastite jedinstvene, zatvorene i (za njih) kulturno nadmone civilizacije i kineske svijesti o vlastitoj slabosti pred ponienjima koja su im esto promiljeno nanosile nametljive evropske sile. Oklop od ugovora, pogodbi i eksteritorijalnih sporazuma nametnutih Kini tokom devet-naestog vijeka inio je oiglednim podreeni poloaj Kine ne samo kao drave ve i kao naroda. Tolika degradacija kosila se sa kineskim osjeanjem da je njihova prolost - ak i njihova relativno skorija prolost - bila i kulturno bogatija pa ak i politiki monija od prolosti njihovih oholih osvajaa. U stvari, naglaeni kineski ekonomski i politiki pad je bio relativno skorijeg datuma. ak sve do osamnaestog vijeka, nacionalni dohodak po glavi prosjenog Kineza mogao se grubo uporediti s onim prosjenog Britanca. Uz to, sve do nedavne 1860. godine, Kina je svrstavana na drugo mjesto u svijetu po proizvodnji. Prema knjizi Pola Kenedija, Uspon i pad velikih sila, kineska industrija je stvarala 19,7% svjetskih proizvodnih dobara - doprinos jedva nadmaen sa britanskih 19,9% a znatno ispred svih ostalih konkurenata. Zaista, poetkom dvadesetog vijeka, Kina je bila neosporno vodei svjetski proizvoa, to je iznosilo priblino treinu svjetske proizvodnje i daleko nadmaivalo bilo koju drugu dravu. Ove injenice opovrgavaju opteprihvaeno zapadno vienje Kine kao dekadentne i stagnirajue imperije, pogodne rtve za energinije i preduzimljivije Evropljane. One su takoe pomogle da se objasni estina kineske mrnje prema Zapadu i nestrpljenje s kojim su Kinezi nastojali da uklone jaz i tako obnove Kinu shodno njenoj istorijskoj nadmoi. Rezultat toga jeste da je ovaj vijek bio svjedok tri znaajna prodora i kineskog nastojanja da ponovo probude, preurede i osnae svoju zemlju. Nijedan od njih se ne moe posmatrati kao izolovana istorijska pojava. Svakom su i prethodili i za njim su slijedili dogaaji koji su bili dio ireg niza istorijskih uzronosti, kojima je upravljalo sve vee kinesko neraspoloenje zbog svog poniavajueg poloaja. Ali ovi dogaaji bi mogli praktino da se poistovjete sa ivotom i djelom tri istaknute kineske revolucionarne figure ovog vijeka: Sun Jacena, ang Kajeka i Mao Cedunga. Svaki je crpio politiku mo iz rastueg nacionalizma, posebno onog kineskih studenata, kao i iz sve eeg nezadovoljstva kineske sirotinje. Svaki je posudio politike ideje iz spoljnjeg svijeta da bi skovao i pokret i doktrinu namijenjenene obnovi kineske veliine. Sun Jacenova republikanska revolucija iz 1911. predstavljala je rani poku-aj da se kineskim uslovima prilagode isto zapadna naela konstitu-cionalizma, republikanizma i nacionalizma, dijelom

108 takoe pod uticajem prividno uspjenog japanskog podraavanja zapadnih industrijskih i organizacionih dostignua. Sunova nastojanja su se poklapala sa potresnom agonijom starog kineskog carskog sistema, a to im je davalo istorijsku pravovremenost, mada su se kulturni i politiki ostaci prolosti moda pokazali previe elastinim da bi njegovi napori urodili plodom. Nakon perioda nemira, jedan od njegovih sljedbenika, koji je vladao u naredne dvije decenije kineskim meteom, istakao je barjak obnove. angova revolucija je takoe bila pokuaj da se zapadna naela modernosti prilagode burnijim kineskim prilikama, mada su se u ovom drugom pokuaju instrumenti veoma razlikovali. Nacionalizam je stajao naporedo s marksizmom kao ujedinjujui stav, mada je sam ang proao sovjetsku kolu i jedno je vrijeme saraivao sa nastupajuim kineskim komunistikim aktivistima u borbi za novu Kinu. Ta saradnja se okonala 1927. godine, s raspadom takozvanog Ujedinjenog fronta, to je pokrenulo dvadesetdvogodinju gotovo neprekidnu borbu s komunistima. ang je stavio glavni akcenat na vojnu organizaciju kao sredstvo za prevazilaenje politike fragmenta-cije koja je slabila Kinu. On je stvorio jedinstvenu monopolistiku partiju, Kuomintang, koja je bila slina komunistikoj partiji u Sovjetskom Savezu i faistikim partijama u Evropi, da izrazi novi osjeaj nacionalnog jedinstva. angovo preobraanje u hrianstvo, kombinovano sa njegovim naglaavanjem kineske tradicije i njegovim tobonjim njegovanjem mandarinskog naina ivota, jo vie je istaklo sloenu interakciju starih domaih korijena i novih spoljnih podsticaja u borbi za kinesku obnovu. Poput Suna, ang je takoe propustio da nezadovoljstvo iz prolosti pretvori u uspjeni obrazac za oblikovanje budunosti. Rat sa Japancima ga je u poetku uzdigao u simbol nacionalnog otpora ali je kasnije podrio i njegovu snagu i njegovu privlanost. On je bio nemoan da savlada tetan dvojni uticaj samovlaa i korupcije u vlastitom pokretu, dok je njegov ugled patriote postepeno blijedio. angovo oklijevanje je omoguilo da se pojavi alternativni obrazac za promjenu, onaj koji je dramatinije mobilisao i nacionalne i socijalne frustracije savremene Kine, koji ih je definisao izriitijim doktrinarnim izrazima, i koji ih je utemeljio u disciplinovanijoj i djelotvornijoj politikoj organizaciji. Komunistiki pokret i komunistika Crvena Armija, kojima je na elu od Velikog mara sredinom tridesetih godina bio domai marksistiki voa Mao Cedung, pokazali su se ideoloki i organizaciono nadmoni u odlunoj borbi za kontrolu nad istorijskim razvojem i filozofskim sadrajem velikog kineskog buenja poslije Drugog svjetskog rata. Novi voa, ubijeeni marksista ali takoe i inovator na polju revolucionarne teorije, kreativno je prilagodio naela proleterske revolucije agrarnom ambijentu Kine. Aktivan jo od ranih dvadesetih godina u poetnom kineskom marksistikom pokretu, Mao je stekao dovoljan ugled do etrdesetih godina da bi formulisao nezavisnu kinesku revolucionarnu doktrinu. Zaista, kada je Sedmi kongres kineske Komunistike partije sazvan u tabu kineske Crvene Armije u Jenanu krajem proljea 1945. - nekih etiri godine prije konane po-bjede komunizma u Kini - njegovi ideoloki doprinosi su bili pozdra-vljeni kao misao Mao Cedunga i bili uzdignuti na status vodeih partijskih naela kao nastavak marksizma-lenjinizma-staljinizma. Ovaj in je svjedoio ne samo o Maovoj velikoj duhovnoj oholosti ve takoe i o politikoj samouvjerenosti kineskih komunista. Pa ipak, poput svoja dva prethodnika u potrazi za kineskom obno-vom, Mao je bio kineski rodoljub zanesen istorijom svoje zemlje. Kao to su istoriari savremene Kine zabiljeili, jedan od njegovih heroja je bio prvi car Kin, koji je ujedinio Kinu 221. godine prije nae ere. Maovo divljenje prema njemu bilo je nesumnjivo u vezi sa spoznajom da pomanjkanje jedinstva u savremenoj Kini neposredno doprinosi njenom nazadovanju. Istoriari su takoe zabiljeili da postoje neke oite srodnosti izmeu kineskih komunistikih predstava o dominirajuoj i

109 reformistikoj vlasti i naglaavanja discipline i stalnom upravljanju preko moralno i duhovno nadmone klase mandarina proete jasnom filozofijom dinastije Kin. U poetku, meutim, novi poredak ne samo da je bio nadmoan nad starim, ve je dominirao stavovima i programima novog kineskog nacionalnog rukovodstva. Komunistiko uenje i ranije komunistiko iskustvo u Sovjetskom Savezu obezbjeivalo je polaznu taku za poetne napore na obnovi Kine. Vremenom i postepenom spoznajom nedostataka pravovjernog komunistikog modela, obrazac koji je stopio novo uenje sa mudrou vlastitog kineskog iskustva poeo je da izbija na povrinu i da definie manje dogmatski program za ostvarenje punog preporoda zemlje. U kontekstu i drutvenog i nacionalnog buenja Kine, Maova pobjeda nad angom je vodila prema tri velika komunistika poduhvata - od kojih su dva bila krajnje skupa - da se ukloni istorijski jaz koji je bio tako iroko otvoren nepovoljnim poloajem Kine tokom prolog vijeka. Prvi napor - koji je dostigao vrhunac u takozvanom Velikom skoku naprijed - proizaao je u velikoj mjeri iz spoja doktrine i raspoloivosti sovjetske pomoi. im su komunisti konsolidovali svoju vlast irom zemlje poslije konane pobjede 1949. godine, krenuli su u ambiciozni program industrijalizacije, vjerujui u drutveno udesne koristi teke industrije, a sve u skladu sa grandioznom simplifikacijom. U tom cilju, sovjetsku pomo i tehnike je trebalo usvojiti to je bre mogue, u zamahu koji je na mnogo naina podsjeao na Staljinov prvi petogodinji plan. Sovjetski savjetnici su preplavili zemlju, kineski studenti su hrlili na sovjetske univerzitete, a sovjetska dostignua su veliana u kineskoj tampi. Ali kineske voe su bile nestrpljive i nespremne da prihvate stav da njihov razvoj mora da proe kroz neko-liko istorijskih etapa na dugom putu u socijalizam. Njihovo doktri-narno nestrpljenje i sklonost da se ne oslone samo na sovjetsko iskustvo, dostigli su vrhunac u brzom programu objavljenom na drugoj vanrednoj sjednici Osmog partijskog kongresa u maju 1958. godine i kolektivizaciji kineske poljoprivrede i industrijalizaciji privrede. Kao to je svima poznato, da bi se opravdao taj dramatini skok u industrijsko doba zemlje koja je, prema i zvaninom uenju i objektivnim statistikim podacima, bila preteno zaostalo poljo-privredno drutvo, Mau je bilo potrebno novo ideoloko obrazloenje. Nikad se ne stidei krpljenja svoje doktrine, kinesko komunistiko rukovodstvo je, septembra 1956. godine samovoljno proglasilo na prvoj sjednici Osmog partijskog kongresa, prvoj odranoj od pobjede 1949. godine, da je Kina ve ula u odmaklu fazu izgradnje socijalizma. Sa ostvarenjem velianstvenih ciljeva Velikog skoka naprijed, Kina bi tako uskoro bila spremna da ue u fazu stvarnog komunizma. Simbolini za ulogu gorkih nacionalnih sjeanja na vrijeme tuinske imperijalne vlasti, kineski ciljevi nijesu bili odreeni samo u uslovima marksistikog uenja, ve isto tako i u uslovima koji izjednaavaju a zatim premauju industrijsku sposobnost Velike Britanije, zemlje koja je jedina bila ravna Kini u industrijskoj proizvodnji samo vijek ranije - i koja je Kini takoe nanijela najvee ponienje. Fanatino i prilino okrutno nastojanje da se preustroji kinesko seljatvo u takozvane Narodne komune stvorilo je bijedu ogromnih razmjera. Milioni seljaka - po nekim procjenama 27 miliona - doslovno je umrlo u raseljavanjima, nasilju i gladi to su zatim uslijedili. Kina je stajala malo bolje u industrijskom sektoru, a privredna situacija se pogorala kada je dolo do prekida kinesko-sovjetskih odnosa, koji je do kraja pedesetih godina izazvao stvarnu obustavu sovjetske pomoi. To je dovelo do veih prekida u industrijskim projektima koji su bili u toku, posebno kad su sovjetski strunjaci iznenada otili, sovjetski rezervni djelovi postali neupotrebljivi a kineski industrijski sektor neoekivano preputen samom sebi. Ukupne ekonomske performanse su bile jednostavno alosne, a Veliki skok naprijed se izrodio u istorijski nazadnu veliku bijedu. Prema knjizi G. C. ou-a, Kineska privreda, izmeu 1958. i 1962. godine, poljoprivredni prinos je zaista opao za 28%, lake industrije za 21%, a teke industrije za 23 procenta.

110 Matanje o budunosti je ubrzo ustupilo mjesto paranoinom razmiljanju o sadanjosti. Bolno doivljen neuspjeh Velikog skoka naprijed doveo je do jo dramatinije druge faze u kineskom komunistikom trojnom pokuaju obnove Kine. Od sredine ezdesetih godina, Mao je slijedio namjerno podstaknuti program kvazi-anarhi-stikog prevrata, eufemistiki nazvanog Kulturna Revolucija. Nalet nasilja je epao Kinu, sa sada starim i sve nesposobnijim Maom koji je hukao svoje potinjene da unitavaju jedni druge u procesu smislene revolucionarne obnove. Sovjetsko iskustvo je sada bilo izri-ito igosano i smatralo se da je doprinijelo kontrarevolucionarnom revizionizmu. Revolucionarna istota je trebalo da se oivi kroz unutranje borbe protiv i vladajueg inovnitva i drevne tradicije. Kao posljedica toga, Kina je od 1966. godine do sredine sedamdesetih godina iskusila niz okrutnih istki, masovnih ubistava doslovno stotina hiljada partijskih zvaninika i vojnih voa (meu njima i nekih od najuvaenijih linosti Velikog mara i kineske Revolucije), utamnienja ili progonstva u prinudne radne logore nekoliko miliona ljudi. Mada se taan broj nikada nee saznati, ovaj period se na mnogo naina mogao uporediti sa najgorim godinama staljinistikog terora i istki. Nasilje, mada obilno podsticano od strane Maoa i nekolicine njegovih najbliih saradnika, bilo je pothranjivano takoe i estokim borbama za politiko nasljee, tokom kojih su barem dva Maova mogua nasljednika bila fiziki likvidirana. Bilo je potrebno vie godina strpljivog manevrisanja Maovog domiljatog saradnika, u Enlaja, i postepena rehabilitacija nekih od preivjelih bivih najviih rukovodilaca, poput Deng Ksiaopinga, da bi razorna dinamika Kulturne Revolucije bila stavljena pod kontrolu. Kada je Mao umro, septembra 1976. godine, proces normalizacije je konano dobio zamah. Ali ak je i tada moralo da proe jo pet godina prije nego je vlast uvrena u Dengovim rukama. Tek je Dvanaesti partijski kongres, u septembru 1982. godine, njegove glavne suparnike formalno uklonio sa vlasti, pri tom vrsto obavezavi Kinu na novi pristup u traganju za maglovitim ciljem nacionalnog oporavka i meunarodnog ugleda. Objavljen krajem sedamdesetih i opisan kao etiri modernizacije - u poljoprivredi, industriji, nauci i tehnologiji i odbrani - novi program, koji se postupno ostvarivao u nekoliko narednih godina, zahtijevao je potpuno pragmatino otvaranje prema zapadnom svijetu i sve oitiju spremnost da se bavi ideolokim pravovjerjem kod kue. Taj novi pravac je takoe bio u skladu s temeljnom promjenom kineskog meunarodnog poloaja. Ne samo da su krajem 1978. obnovljeni puni odnosi sa Sjedinjenim Dravama, ve su dugoroni ekonomski i politiki odnosi, podstaknuti zajednikim strahom od sovjetskog ekspanzionizma, morali da ponu da izbijaju na povrinu, uporedo sa brzim rastom kineskojapanske trgovine. Promjena u kineskim spoljnim odnosima doprinijela je naputanju dogmatske vizije da je svijet neminovno odreen da iskusi nuklearni rat i usvajanju novih i elastinijh naela koja su vodila Kinu u sve vee ukljuivanje u meunarodnu trgovinu i diplomatiju. Nastupajui reformski program e postati, zapravo, kineski ekvivalent za japansku Meji obnovu, kojom je Japan tako dramatino uronio u savremeni svijet.

111

Glava 14 POLITIKI SUKOB I NASTANAK REFORME

Novi program je nastao u sklopu ogorene borbe za vlast i ta borba je odredila njegovu sutinu. Bilo je potrebno priblino deset godina neprestanog politikog sukoba da nastupajua kineska dominantna linost, Deng Ksiaoping, iskuje i nametne sveobuhvatni plan za dramatino promijenjen kurs kineskog razvoja. Kao to se dogodilo ranije u Sovjetskom Savezu, tokom titanskih borbi izmeu Staljina i Trockog, ideologiju su preoblikovali u velikoj mjeri hirovi linih kao i politikih sukoba. Tokom tridesetih godina, Mao je redefinisao marksizam-lenjinizam da bi stavio primarni naglasak na radikalizam seljaka kao izvor revolucionarne energije. Deng je sada redefinisao socijalizam u cilju jaanja individualne ekonomske i trgovake produktivnosti. Prva politika nagodba poslije Maove smrti 1976. godine sadrala je neku vrstu dvojne vlasti. Kontinuitet sa Maom bio je prividno osiguran preuzimanjem upravljanja vladom od strane njegovog mla-eg tienika, Hua Guofenga, dok je obnovu normalnog ivota i naputanje Kulturne Revolucije podstaklo de facto rukovoenje partijom od strane jedne od najistaknutijih rtava revolucije, Deng Ksiaopinga. Formalno, Deng je javno iskazao svoju tobonju odanost Maovom uenju. Godine 1979, on je morao da izjavi da svaki kineski graanin mora da usvoji etiri naela: put u socijalizam, diktaturu proletarijata, vostvo partije i marksizam-lenjinizam i Mao Cedungovu misao. U stvari, ipak, pod izgovorom proklamovanog kontinuiteta, Deng se upustio u promiljenu reviziju ustanovljene partijske linije, tokom koje je morao da savlada niz stvarno velikih politikih prepreka. Ove prepreke su ile od generacijske stagnacije preko politike i ideoloke pravovjernosti do prave otvorene opozicije unutar i izvan partije - od kojih je svaka uslonjavala proces oblikovanja i nametanja alternativnog pristupa kineskom ulasku u savremeni svijet. Generacijski faktor je bio ukorijenjen u gerijatrijskoj prirodi post-maovskog najvieg kineskog rukovodstva. Mada je Hua, zvanini vrhovni voa, bio relativno mlad u odnosu na preovlaujue kineske standarde, vrhovno rukovodstvo se sastojalo uglavnom od Maovih savremenika, od kojih veina nije bila spremna da se prikloni Dengu ni personalno ni doktrinarno. Uz to, i sasvim prirodno, veina ovih veterana gledala je sa najveom sumnjom ne samo na Dengova nasto-janja da formulie novi pristup ve isto tako i na njegove kretave zahtjeve da se podmladi smo najvie rukovodstvo. Ovakva razmiljanja su bila u interakciji sa politikim i ideolokim iniocima. Iako je Dengov reformski program postepeno izbijao na povrinu, njegov poetni poziv na etvrtu modernizaciju bio je ide-oloki neodreen zato to niti je postulirao glavne promjene u ulozi partije niti je izriito istraio stalne zahtjeve za diktaturom prole-tarijata. Ali najtradicionalnije nastrojeni kineski komunistiki lideri su morali da osjete nespokojstvo zbog naglaska stavljenog na brzoj modernizaciji zasnovanoj u najveoj mjeri na otvaranju prema Zapadu. Prema njihovom shvatanju, ak i ti poetni prijedlozi su jasno vodili jaanju uticaja menadera i slabljenju posebne uloge partije i sasvim oito nijesu bili voeni naelima doktrinarne pravovjernosti u odnosu na izgradnju socijalizma. Da stvari postanu jo komplikovanije, neoekivano se pojavio otvoren otpor ustanovljenoj komunistikoj diktaturi - otpor podstaknut i ohrabren Dengovim ak isprva umjerenim reformskim potezima. Studentska aktivnost, u krajnjoj suprotnosti sa danima Kulturne

112 Revolucije, sada je poprimila nesumnjivo anti-inovniki i doktrinarno prevratniki zapadnodemokratski smjer. To se dramatino manifesto-valo, jo 1978. godine, kroz masovne demonstracije i postere na uvenom Zidu demokratije, nedaleko od pekinkog Zabranjenog grada. Parola koju je istakao jedan od studentskih voa, Vej Jingeng, sadrao je glavnu poruku demonstranata: Bez demokratije, nema modernizacije! Ali Deng nije bio prikriveni liberal. To je postalo oito kada je Vejov poziv na petu modernizaciju bio sankcionisan petnaestogodinjim zatvorom. I politiki oprez i ideoloko uvjerenje nalagali su Dengov odgovor. Oprez je zahtijevao najotvorenije odbacivanje svake simpatije za navodne studentske demokrate, jer bi bilo to manje podstaklo partijsko rukovodstvo i inovnitvo protiv eljenih reformi. Ovakve reforme su, uostalom, bile planirane da vrate u normalno stanje vladajuu partiju i da je ostave budnom zbog masovnih nereda iz prethodne decenije kao i da unaprijede modernizaciju zemlje. To uvjerenje se pokazalo u rijeenosti da se zadri kontrola odozgo nad reformskim procesom, da ne bi dolo do spontanog ustanka koji bi mogao da ugrozi primat partije. Za Denga, reforme nijesu znaile odricanje od vlasti ni njega niti njegove partije. Naprotiv, za razliku od Maovog impulsivnog revolucionarnog romantizma, Deng je nastojao da reformu ostvaruje u ambijentu stabilnosti i kontinuiteta, otvarajui pritom prostor za dugoroni program kineske drutveno-ekonomske obnove. To je zahtjevalo ne samo podmlaivanje rukovodstva, ve takoe i mirnu smjenu samog Denga. U suprotnom, partija bi mogla ponovo da zapadne u neku vrstu nereda koji su u protekle dvije decenije nanijeli tako veliku tetu dravi i razorili njeno rukovodstvo. Ali da bi osigurali mirnu tranziciju, vrhovne voe su morale najprije da uvrste svoju vlast, iskorijene bilo kakve postojee ili mogue suparnike, da vrsto postave kurs, kao i da odrede a zatim i uane svoje nasljednike. To je bio Dengov glavni plan od poetka osamdesetih godina. On je slijedio svoj plan rada kroz nekoliko tekih etapa, sa posto-janou vrijednom panje, usprkos nekim ozbiljnim usporavanjima. Do 1982. godine, on je uspio i formalno da ukloni Hua Guofenga sa vlasti, da razbije ostatke Maovog najblieg okruenja - takozvanu etvorolanu bandu, meu kojima je bila i Maova udovica i svi oni su bili osueni na dugogodinje zatvorske kazne zbog svoje krivice za okrutnosti ispoljene tokom Kulturne Revolucije - i da promovie vlastiti tim odabranih mlaih nasljednika. U vanoj zvaninoj akciji, Dvanaestom partijskom kongresu, septembra 1982, potvren je njegov izbor Hu Jaobanga za budueg partijskog vou i Dao Cijanga za premijera. Na svim poloajima u vlasti Deng je ostvario znaajan prodor. Ali ostalo je sporno pitanje doktrine i programa. Tokom nekoliko narednih godina su nastavljene intenzivne unutranje rasprave i moda su izazvale novu politiku krizu. U tim raspravama, Hu se razvio od relativno opreznog garanta ogranienih reformi - ija glavna misao vodilja na Dvanaestom partijskom kongresu 1982. godine nije utirala neke nove puteve - do voe koji je pokrenuo ne samo sveobuhvatnu ekonomsku reformu nego i vrlo uporno zagovarao stav da osnovne politike reforme moraju pratiti ekonomske promjene. Prema njegovom miljenju ekonomska reforma, ograniena samo na ekonomiju, bi propala. On je zastupao taj stav - koji pogaa sr uspjeha reforme u svim komunistikim zemljama - i javno i, u mnogo otrijem obliku, privatno. U ljeto 1986, Hu je odrao dugu nezvaninu sjednicu a zatim pozvao na privatnu veeru biveg najvieg zvaninika Sjedinjenih Drava. (Prigodno je ta veera, prireena u Velikoj hali naroda, bila i sama simbol novog duha: Umjesto tradicionalnim kineskim jelovnikom, zvaninik, koji je sluajno i autor ove knjige, bio je ugoen najboljom francuskom nouvelle cuisine i francuskim vinima!) U petoasovnom razgovoru, Hu je izloio svoje poglede na neophodne ekonomske i politike reforme u Kini. Govorio je s izuzetnom otvorenou, ne sluei se nikakvim podsjetnikom, a koristio je izraze koji obino nijesu prelazili preko usta najviih

113 komunistikih rukovodilaca. On je izjavio sasvim otvoreno da postojei politiki sistem mora biti preoblikovan, iako e najviem rukovodstvu biti potrebno izvesno vrijeme da saini osnovna dokumenta koja definiu zahtjevane promjene. Ipak, on je priznao da se u Kini previe toga kontrolie odozgo, da je postojei sistem centralnizovane vlasti prestrog i previe stereotipan i da je stoga potrebna sutinska decentralizacija. Dodao je i da prekomjerno administrativno osoblje u centralnim partijskim i vladinim nadletvima - sa vie stotina hiljada starijih inovnika nagomilanih u 107 ovakvih razliitih odjela - uslonjava problem. Ukratko, dravna maina se nuno mora podvri temeljnom remontu. Hu je priznao da politika promjena zahtjeva uvoenje vladavine prava. On je posebno ukazao na vanost objektivnih i utvrenih zakona koji se primjenjuju na svakog. Bez ovakvih zakona, proizvoljno i hirovito donoenje odluka bi se moglo ponovo javiti, sa negativnim posljedicama po drutveni razvoj. On je povezao tu potrebu sa poeljnou da se otrije razdvoje uloge partije i drave, kritikujui pretjerano mijeanje partije u pitanja uprave. Uz to, on je nastavio da obrazlae da bi bilo poeljno podsticati vee uee u javnim raspravama o politici poveavanjem obima uea u politikom procesu kineskih ne-komunistikih partija - to je kineski ekvivalent za istonoevropske, od komunista kontrolisane partije, koje su navodno zastupale posebne neantagonistike interese seljatva i inteligencije. Te grupe su, prema Huu, zapravo bile podlone pretjeranom komunisti-kom uticaju. Hu je takoe ispoljio izrazitu fleksibilnost govorei o prirodi i ulozi zvanine ideologije. On je definisao kao sr marksizma njegovu metodu analize svijeta i razumijevanja njegovih problema, kao i utvrivanja pravca izgradnje novog drutva. Obrazlaui ovu vrlo nejasnu definiciju doktrine koja je po tradiciji uvijek naglaavala centralni poloaj nekoliko dogmatskih tvrdnji, rekao je da je i sam marksizam u procesu razvoja i da se mora vrednovati kroz stvarna dostignua. Njegov dogmatski pragmatizam se pokazivao kroz njegova zapaanja da e tokom regrutovanja novih lanova u zemlji, partija od sada traiti one koji preko svoje line inicijative mogu povesti ostale putem napretka iako e se jedni neizbjeno obogatiti prije drugih. Ispod povrine svih njegovih komentara krile su se neobine nejasnoe. Snaga njegovog obrazloenja, koje je iznosio sasvim otvoreno i vrlo ivo, bila je da su nune temeljne politike promjene i da one moraju da teku uporedo sa ekonomskim promjenama koje je partijsko rukovodstvo spremno da usvoji tokom etvrte moderni-zacije. Budui da je puna snaga nastupajueg ekonomskog programa bila usmjerena prema najiroj decentralizaciji, slijedilo je da e politika promjena morati da obuhvati podjednako bitno razbijanje usredsreene politike moi. On se nije kolebao niti bio dvosmislen po ovim pitanjima. Uz to je pokazao posebnu otvorenost prema osjetljivom pitanju ideologije i definisao marksizam jasnim pojmovima i bez uobiajenog nabrajanja lenjinistikih imperativa. Ipak, kada je razgovor stigao do pitanja uloge partije, kombinovani uinak prikrivenih politikih interesa, ideolokog uslovljavanja i posebno sklonost svih komunistikih lidera da posmatraju sebe iskljuivo kao jedine ispravne tumae sloene stvarnosti koja ih okruuje ponovo su izbili na povrinu u prozainoj izjavi da vladajua uloga partije mora da se nastavi, kao i demokratski centralizam, to je Lenjinov neadekvatan naziv za bezumnu pokornost. To je, zauzvrat, znailo da je krajnja dilema promjene - naime, gdje povui pravu granicu izmeu ekonomskih i politikih reformi - ostala nerijeena. Drugi najvii kineski rukovodioci, od kojih je veina zauzela manje novatorske stavove od Hua, bili su vrlo zbunjeni i nesigurni u vezi ovog najvanijeg i odista sloenog pitanja. Lina suparnitva su bez sumnje takoe igrala vanu ulogu u internim raspravama o nastupajuem programu reforme. Dengov izbor Hua za svog glavnog nasljednika nije bio po svoj prilici opteprihvaen u redovima najvieg partijskog rukovodstva, to je postalo oito u reakciji

114 rukovodstva na studentske nemire velikih razmjera koji su ponovo izbili u decembru 1986. godine. Nekoliko stotina hiljada ljudi je demonstriralo u veim kineskim gradovima, zahtijevajui veu slobodu, energine demo-kratske reforme i uglavnom dovodei u pitanje partijski zahtjev za monopolom nad reformskim programom. U refleksnoj reakciji, partijsko rukovodstvo je odluno uguilo ove nemire koji su u veini sluajeva predvodila djeca partijskih zvaninika. U isto vrijeme, stariji lanovi partije su lino traili od Denga Huovu smjenu, okrivljujui ga barem djelimino za nedavne nerede i za pretjeranu sklonost prema politikom i ideolokom revizionizmu. Huovo uklanjanje ponovo je otvorilo pitanje nasljedstva, i ostavilo otvorenim pitanje sveobuhvatne strategije reforme. Deng se ponovo suoio sa potrebom odreivanja kursa i obezbjeivanja politikog kontinuiteta nakon njegovog odlaska sa scene. Dengu je bio potreban dobar dio 1987. godine da uspostavi novu ravnoteu, da odredi novi tim nasljednika, da ozakoni sveobuhvatnije reformski program i da dovri proces iskorjenjivanja ostataka starijih protivnika ili skeptika. U januaru, Deng je podlegao pritisku - a moda je i sam postao pomalo nespokojan zbog sklonosti njegovog nasljednika da predvodi politike inovacije - i Huova ostavka je bila objavljena. Tokom proljea i ljeta, meu najviim rukovodiocima su se vodili dugi pregovori. Do jeseni 1987, novi tim je bio spreman da bude zvanino postavljen. Dao je bio prebaen na kormilo partije, dok je Li Peng, mlai partijski lider koji je bio tienik starog u Enlaja i kog je u tretirao kao usvojenog sina, bio odreen za novog premijera. Ova dva ovjeka su jasno predstavljala reformistiko krilo, mada partijski zvaninici ni jednog ni drugog nijesu smatrali prijetnjom svojim vitalnim interesima. Obojica su se poistovjeivali sa Dengovim stavom da unutranja modernizacija mora da se prilagodi otvaranju prema svijetu i oba su se sloila da izvjesne paljivo odreene politike promjene moraju da se prilagode ambicioznijim privrednim refor-mama. Obojica su meutim, takoe dijelila Dengov stav da ne bi smjelo da se dogodi da unutranja politika nesloga pretekne privrednu reformu - i da se prva mora potisnuti kako bi se druga nastavila pod vrstom upravom odozgo. Dao je odrao opsean govor o sveobuhvatnom kineskom pristupu reformi na otvaranju Trinaestog partijskog kongresa u Pekingu krajem oktobra 1987. godine. Poto je ukratko izvijestio o razliitim refor-mskim poduhvatima od kraja sedamdesetih godina, on ih je uklopio u iru viziju budunosti i pokuao da ranijim inicijativama i buduim planovima da koherentan ideoloki znaaj. Kongres je osim toga formalno postavio novo partijsko rukovodstvo sastavljeno preteno prema Dengovom izboru, sprovodei pri tom dugo prieljkivano drastino podmlaivanje najviih partijskih kadrova. Posveenost rukovodstva reformi bila je ilustrovana injenicom to je Hu, daleko od odlaska u politiku anonimnost, ostao u Politbirou i bio veoma istaknut za vrijeme rada kongresa. Tako je kongres upamen kao vaan putokaz u kineskoj post-maovskoj istoriji. Od sada, unutranji sukob nee vie biti usredsreen na Dengov primat ili na udnju za sveobuhvatnim reformama, ve prije na to kako da se najbolje slijedi reformska strategija. Dakako, ovo pitanje bi moglo - a u odreenom trenutku vjerovatno i bi - da eskalira u iru politiku neslogu, posebno u sluaju nove borbe oko nasljeivanja. Budue e runde, meutim, vjerovatno izboriti Dengovi nasljednici u ambijentu tekueg i odista ambicioznog reformskog programa.

115

Glava 15 REFORMSKA STRATEGIJA I IDEOLOKA FLEKSIBILNOST

Produene i estoke borbe za vlast posluile su kao katalizator za ideoloku promjenu. U ambijentu vrsto i jasno utemeljenog rukovod-stva, komunistiki sistem tei da petrificira svoje dogmatsko usmjerenje. Birokratski konzervatizam i dogmatska pravovjernost tee da osnae jedno drugo, sa dogmom koja daje legitimitet ustanovljenoj vlasti, i vlau koja titi ustanovljenu dogmu. Ali poto Kina nije iskusila ni dvadesetpet godina uanenog staljinizma pod Staljinom, niti dvadesetpet godina stagnacije staljinizma pod Brenjevom, kineska ideologija nije okotala poput one u Sovjetskom Savezu. Sama Maova politika je ukljuivala vie drastinih preokreta, dok je njegov kasniji bioloki kraj veoma uticao na gotovo dvodecenijsku politiku nestabilnost, oznaenu pogubnom borbom oko nasljea. U atmosferi otre borbe za vlast - koja je u krajnjem znaila isto to i oajniku borbu za sopstveni opstanak, i s obzirom na smrtonosni karakter politike u komunistikom sistemu ideologija tei da postane potinjena zakonima dungle, da postane orue sukoba, pa stoga da bude povremeno ponovo tumaena da bi bila u skladu sa utilitarizmom vlasti. Sve to, zauzvrat, slui da se postepeno odkrinu vrata drugom, pragmatinijem mjerilu. Doktrinarni ustupci mogu sve vie biti moti-visani porastom produktivnosti i efikasnosti. U procesu, doktrina slabi. Kao to je napomenuto, reformski proces je sa razliitim kolebanjima uhvatio zamah krajem sedamdesetih godina a dostigao je vrhunac na Dvanaestom partijskom kongresu 1987. godine. Kongres, dogaaj od istorijskog znaaja, osigurao je okvir za tri kompleksa pitanja. Prvo, to je bilo nadleno mjesto za sveobuhvatno preformulisanje predanosti Kine sve slabijem doktrinarnom razvoju i za ocjenu ostvarenja reformi izvrenih tokom Dengovih nastojanja da uvrsti svoju vlast. Drugo, to je dovelo do stvaranja detaljnog plana daljih privrednih i politikih reformi Kine. Tree, u vezi s tim je artikulisano vano novo ideoloko obrazloenje namijenjeno opravdanju dugoronog karaktera doktrinarno fleksibilne obnove Kine. Do kraja 1987. godine, prve kineske reforme su ve utisnule znaajan trag. Najimpresivnije ostvarenje i s poetka najodvanija doktrinarna promjena, dogodila se u poljoprivredi. To je moralo dati kineskim voama povoda za zadovoljstvo i vjeru u njihov smjer akcije. Pokrenuta na plenumu Centralnog komiteta u decembru 1978, progresivna dekolektivizacija ili dekomunizacija kineske poljoprivrede dramatino je ubrzala rast produktivnosti. Zaista, za nekoliko godina, Kina se transformisala od istog uvoznika hrane u dananjeg izvoznika - nasuprot svojim komunistikim susjedima na sjeveru, koji su ak i pod Gorbaovom ostali paralizovani u svojoj predanosti svom opustoenom kolektivistikom sistemu. Ali ova reforma je nosila sa sobom duboke ideoloke posljedice. To je znailo da je pretena veina kineskog naroda prestala da ivi unutar komunistikog okvira oblikovanog shodno ideolokim pobudama. Nasuprot tome, ovlaene da upravljaju svojom zemljom kroz dugoroni zakup i otvorenu prodaju svojih proizvoda na slobodnom tritu po cijenama odreenim zakonima ponude i potranje, seoske zajednice su sada ivjele privredno i kulturno u okruenju bitno drukijem od uobiajenih komunistikih predstava. Ovaj raskid sa prolou neizbjeno je povukao za sobom de facto smanjenje neposredne partijske kontrole nad veim dijelom kineske

116 populacije - mada na veliku dobrobit kineske privrede. Centralizovana politika vlast se tako suavala kako se ukupna ekonomska snaga Kine irila. Ideoloki smokvin list za dekomunizaciju kineske poljoprivrede je ostvaren preko nagodbe da se zemlja iznajmi seljacima, prije nego da im se ustupi u vlasnitvo. U formalnom smislu, seljaci jo uvijek nijesu bili zemljoposjednici ve zakupci zemlje u javnom vlasnitvu. Zapravo im je, meutim, data potpuna kontrola nad proizvodnjom. Uz to, do 1987. godine kineski zvaninici su otvoreno nagovjetavali da e biti preduzeti dalji koraci na ozakonjenju prava na kupovinu i prodaju takvog najma, vraajui time zapravo pravo na privatnu svojinu. Njihova sklonost da pretvore ovakve reforme u trajne i dalekosene bila je bez sumnje ubrzana oitim ekonomskim uspjehom reformi. Prema knjizi J. L. erera, Godinjak kineskih djela i prilika, 1986, bruto poljoprivredni proizvod je porastao 1978. godine za 9%, 1982. za 11% i 1984. za 14,5%, upravo u asu kada je sovjetska poljoprivreda stagnirala. Pored toga, ovaj preporod poljoprivrede podstakao je porast proizvodnje kineske seoske industrije, koja se poveala za oamuujuih 400% izmeu 1981. i 1986. godine, a 36% samo u 1987. godini. Promjene su se odvijale takoe i u drugim oblastima od kraja sedamdesetih godina. I one su, uglavnom, davale povoda za zadovolj-stvo, iako sa izvjesnim znacima moguih ozbiljnih upozorenja na horizontu. Kada se upustilo u reforme poljoprivrede, partijsko ruko-vodstvo je takoe zacrtalo novi ambiciozni industrijski program da bi ostvarilo Dengovu drugu modernizaciju. Prema partijskim dnevnim novinama, Renmin Ribao, od 9. marta 1978, njihov zacrtani cilj je bio da se priblii, izjednai ili nadmai industrijski proizvod najrazvi-jenijih kapitalistikih zemalja. Ali Deng i njegove pristalice su brzo uvidjeli da je ovaj cilj bio previe ambiciozan. S uklanjanjem 1982. godine iz rukovodstva Hua Guofenga, Deng je donekle umanjio grandiozne programe industrijalizacije, posebno u tekoj industriji. U jo jednom ideoloki znaajnom odstupanju od doktrinarnih impera-tiva prolosti, on je dao prioritet lakoj industriji, kao i ve prosperitetnoj seoskoj industriji. Ohrabrujui rezultati ovih smjelih izmjena prioriteta ubrzali su zauzvrat donoenje Odluke Centralnog komiteta Komunistike partije Kine o reformi privredne strukture od 20. oktobra 1984. godine. To je predstavljalo i formulisanje ve preduzetih koraka i jo jedan iskorak u postepenoj deideologizaciji kineskog sistema. Definisana kao garant jedinog puta u blagostanje itavog drutva, odluka je manjkala u doktrini a pretjerivala u naroito potrebnim promjenama. Bezuslovno je ustanovljeno da, poto nijedna dravna institucija ne moe da ima kontrolu nad ukupnom situacijom i da se uhvati pravovremeno u kotac sa svakim problemom, odluka donijeta radi istinskog stvaranja relativno nezavisnog ekonomskog entiteta. Ta nezavisnost e biti izraena u zapoljavanju i otputanju osoblja, u obezbjeivanju potrebnih sredstava, u odreivanju plata i cijena i - u okviru opteg nacionalnog plana i u zavisnosti od dravnih poreza - u reinvestiranju profita i odreivanju bitnih ciljeva. Ova reforma se odvijala uporedo sa pripremama za otvaranje malih privatnih preduzea, posebno u potroakom sektoru. Privatna inicijativa je bila protumaena kao privredno i drutveno svrsishodna u popunjavanju mnogih rupa koje su neizbjeno ostavila preduzea u dravnom vlasnitvu jo uvijek potinjena sveobuhvatnom dravnom privrednom planu a manje usmjerena na odgovarajue zadovoljavanje potroakih potreba. Kad je otvaranje preduzea zapoeto, brzo se ispoljila civilizacijska naklonost kineskog drutva ka preduzetnikoj inicijativi. Prema izvjetaju CIA-e podnesenom Kongresu Sjedinjenih Drava aprila 1988, 300.000 takvih preduzea, kao i 20 miliona dodatnih individualnih ili porodinih radnji je registrovano do kraja 1987. godine. Kako je Deng objasnio 1987. godine, reforme u seoskom sektoru i otvorene promjene u industrijskom sektoru - koje su predstavljale njegove dvije kljune modernizacije - bie

117 nastavljene u sklopu dalekosenog otvaranja prema svijetu, naroito prema razvijenom zapadnom svijetu. Deng i njegove pristalice su smatrali da je takvo otvaranje neophodno i iz stratekih i iz ekonomskih razloga. Politiki i strateki odnosi sa Sjedinjenim Dravama su bili promiljeno ireni, usprkos stalnom neslaganju oko Tajvana. Ekonomski odnosi sa Sjedinjenim Dravama razvijali su se s jo veim zamahom, a ak jo vie sa susjednim Japanom. Da bi unaprijedili takvo otvaranje, to je jo jedan primjer ideoloke flexibilnosti, kineske voe su ustanovile poetkom osamdesetih godina vie takozvanih posebnih bescarinskih zona u priobalnim regionima Kine, naroito u endenu, antou, uhaju i Ksiamenu. Strano prisustvo i ekonomska djelatnost u ovim regionima bili su privueni preko ideoloki revolucionarnog seta pogodnosti i ovlaenja, stvarajui zapravo niz kapitalistikih ostrva unutar kineske privrede. Dengov cilj je bio da podstakne kinesku tgovinu sa svijetom. Kineske voe su dole do spoznaje, mnogo otroumnije nego njihove sovjetske kopije, da meunarodna trgovina moe biti lokomotiva unutranjeg razvoja i da je to bio znaajan izvor podsticaja za panje vrijedne stope rasta koje su dostigle u poslednjim decenijama vie kineskih pacifikih priobalnih susjeda. Ali da bi podstakla takvu trgovinu Kina je morala da postane ekonomski privlana, pa je Deng nastojao to da postigne pomou posebnih zona, uz unutranje reforme. Ponovo su oni koji su alili za doktrinarnom istotom mogli da se utjee barem opipljivim rezultatima. Kinesko priobalno podruje je doivjelo izuzetnu eksploziju ekonomskog rasta i produktivnosti, sa gradovima koji su iskusili oitu i impresivnu obnovu. Od 1978. godine, kineski bruto nacionalni proizvod (BNP) se udvostruio. Njena spoljna trgovina je porasla na skoro 15% godinje do 1982. godine. U 1987, kineski izvoz je skoio za 25%, a kineska spoljna trgovina je dosegla pristojan nivo od 80 milijardi $, uetvorostruivi nivo iz 1978. godine. U isto vrijeme, spremnost Kine da dozvoli relativno velikom broju svojih sposobnijih - a, u mnogim sluajevima, politiki angaovanijih - studenata da studiraju u inostranstvu nije bila samo simbol otvaranja prema svijetu, ve takoe znaajna kako po svojim doktrinarnim tako i praktinim posljedicama. Rezultat je bio neizbjeni gubitak neposredne ideoloke kontrole, odobren - mada uz izvjesno zvanino protivljenje i povremene tenzije - da bi se izvukle koristi iz mnogo naprednije zapadne tehnologije i nauke. Najizrazitija je u tom pogledu bila injenica da je najvei broj tih studenata bio poslat u Sjedinjene Drave, koje su ranije bile ideoloki neprijatelj. Po nekim procjenama do 1987. godine je oko dvadeset sedam hiljada kineskih studenata studiralo na amerikim univerzitetima, u poreenju sa samo nekoliko desetina iz Sovjetskog Saveza. Univerzitet Harvard je naveo u izvjetaju iz 1988. godine da je Pekinki univerzitet postao jedan od deset kolskih centara u svijetu koji najvie podravaju Harvardske diplomske programe. Brzina ovih promjena, njihova ideoloka fleksibilnost i dilema istovremenog prilagoavanja dravnog i privatnog sektora unutar sve sloenije privrede neminovno je stvarala tenzije i tekoe. Trinaesti partijski kongres je tako zahtjevao od kineskih voa ne samo da paljivo procijene ta je postignuto ve takoe da se suoe sa problemima koje su reforme stvorile. Ove tekoe su suoile kineske lidere s potrebom da odlue da li da se ponovo uane ili da odluno nastave naprijed s jo ambicioznijim reformama, da se program promjene ne bi usporio, zaustavio i onda stagnirao. Oni su izabrali ono drugo. Kongres je tako obezbijedio platformu ne samo za definisanje daljih nunih promjena ve takoe i za artikulaciju vanog ideolokog opravdanja opsenih kineskih reformi. Nekoliko upozoravajuih signala svjedoilo je o injenici da ovakve reforme nijesu bile bezbolne. U poljoprivredi, dekomunizacija je dovela do silnog umnoavanja malih porodinih imanja, koje je doseglo broj od 180 miliona. Poslije poetne eksplozije produktivnosti, iz njihovih neobino malih povrina izvuena je privredna korist koja se granii sa nemoguim. Prema tome, dalji znaajan porast poljoprivrednog prinosa nije se mogao oekivati. Jasno, neki

118 oblici udruivanja se moraju podstai. Uz to, gubljenje centralne kontrole nad proizvodnim kvotama i tritem podstakli su mnoge seljake da se okrenu unosnijim usjevima umjesto da uzgajaju ito. Posljedina spirala cijena primorala je kineske vlasti da znatno poveaju subvencije kod snabdijevanja gradskih potroaa da bi kompenzovali rast inflacije. Korupcija je takoe postajala sve vei problem. Ubrzana neoekivanim otvaranjem ka slobodnom preduzetnitvu i ulaskom stranog kapitala, posebno u bescarinskim zonama, iskuenje brzog bogaenja se pokazalo kao neodoljivo za veliki broj kineskih zvaninika. lanci u kineskoj tampi su navodili nemile sluajeve u kojima su zvaninici potroili milione dravnih dolara - a u jednom sluaju vie od milijarde - kroz krijumarenje, prevaru i nezakonito bogaenje. Podmiivanje da bi se ostvario pristup deficitarnim robama ili materijalima, na nivou i proizvoaa i potroaa, postalo je problem koji je sve proimao. Zloupotreba politike moi i pristrasnost u raspodjeli ekonomskih resursa, kakvo je gorivo, takoe su postali iroko rasprostranjeni. Sve to je natjeralo partijske voe da u januaru 1986. pokrenu kampanju traei poboljanje partijskog naina rada. Ali dogod se resursi ne rasporeuju preko trita ve i dalje preko drave i partijskog aparata, ova vrsta korupcije e se vjerovatno nastaviti. Na kraju ali ne manje vano, koegzistencija ekonomije zasnovane na cijenama odreivanim u centru i arbitrarno, sa ekonomijom koju pokree trite, stvorila je silnu zbrku za kineske planere, za sve nezavisnije menadere dravne industrije, za novonastale privatne preduzetnike i strane poslovne ljude. Zbrka u sistemu odreivanja cijena bila je izvor nastanka glavnih uskih grla u privredi, a takoe je doprinijela potencijalno opasnim inflatornim pritiscima. Kako izvui Kinu iz ove zagonetke vjerovatno ostaje glavna ekonomska, kao i glavna doktrinarna dilema s kojom su se suoili, i oko koje su se takoe, vjerovatno podjelili kineski lideri. Na povrinu su izali takoe i politiki problemi. Prvo, neizbjene dileme su nastale kao rezultat ekonomske decentralizacije u centralizovanom politikom ambijentu. Nekadanji zamajac je sada bio na granici sukoba sa ekonomskom decentralizacijom. Kineski lideri su morali da biraju izmeu kompromisne decentralizacije ili preputanja politike kontrole. Ustupci na politikom frontu neminovno su znaili dalje ogranienje upravne uloge partije. Drugo, u korelaciji s prvim problemom, ogranienija uloga partije je otvorila vrata jo oitijim politikim nesuglasicama. Ovaj problem je dostigao vrhunac pojavom takve nesaglasnosti meu studentima i intelektualcima. Za partijske lidere, nepodnoljivi zahtjevi za daljom politikom liberalizacijom - koji su se intenzivirali krajem osamdesetih godina - bili su gorka propratna pojava podnoljivih ekonomskih promjena. Kineskom rukovodstvu slui na ast to nije reagovalo smatrajui ove dileme kao potvrdu svojih najgorih - a ideoloki podstaknutih - strahova od kapitalistike kuge. Umjesto toga, kao rezultat njihove odlunosti i uvjerenosti, oni su uvaili ove tekoe kao neizbjene posljedice uspjeno razvijenog procesa reforme. Prema tome, Trinaesti partijski kongres - predvoen Dengovim izabranim nasljednicima i novom generacijom najviih rukovodilaca - nije doveo do ponovnog uanivanja. Simbolino, kinesko rukovodstvo se pojavilo u razliitim elegantno skrojenim zapadnjakim odijelima (za razliku od njihovih parnjaka u sovjetskom Politbirou koji kao da imaju istog krojaa) i ponaali su se prema inostranim novinarima poput uspjenih preduzetnika pacifikog primorja. U sutini, kongres je otiao dalje od uvjeravanja u predanost rukovodstva obnovi i usredsredio se na konkretne rokove nunih buduih ekonomskih i politikih promjena. Na privrednom planu, generalni sekretar Dao Cijang je hrabo izjavio da e do poetka devedesetih godina samo 30% kineske privrede biti potinjeno centralnom planiranju. Strane investicije e i dalje biti podsticane promiljenim usvajanjem onoga to bi se moglo nazvati priobalnom strategijom. Ovo bi obuhvatilo program za selektivno ubrzani razvoj kineskih

119 primorskih provincija, u kojima ivi priblino 200 miliona ljudi. Ovaj dio Kine bi se prikljuio, ispred ostalih djelova zemlje, novoj naprednoj pacifikoj rubnoj sferi, stvarajui vei prostor i za domae slobodno preduzetnitvo i za strani kapital. Da bi se ovo podstaklo, to vie, i zemlja bi mogla postati predmetom kupovine stranaca. Daov govor i kasniji iscrpni predlozi jasno su pokazali da e domai industrijski sektor ne samo biti podloan daljoj decentralizaciji, nego i ekspanziji njegove privatne komponente. Zvanine partijske novine, Renmin Ribao, 28. jula 1988. su otvoreno odbacile bilo kakvo miljenje da je rast privatnog preduzetnitva pretjeran, obrazlaui: Nije istina da se privatna preduzea razvijaju prebrzo u naoj zemlji ili da ih je prevelik broj. One su takoe istakle da privatno preduzetnitvo treba da dosegne oko 10% ukupne kineske proizvodnje. Rukovodiocima fabrika e se dati ovlaenje da zadravaju profite i da ih koriste za investiranje kao i za stimulativne premije. Bie donijet zakon o bankrotstvu, dok e dravno inovnitvo biti drastino potkresano za 20 procenata. U poljoprivredi e panja biti usredsreena na podsticanje opsenije ali ipak privatne zemljoradnje. Ali u jednoj oblasti - reforme cijena - kineske voe su oklijevale. To se posebno odraavalo i na praktine ekonomske tekoe i ideoloku osjetljivost. Pored zabrinutosti zbog mogue nekontrolisane inflacije, rukovodstvo je ostalo oprezno s obzirom na sveobuhvatno odmrzavanje cijena. To je, zauzvrat, znailo da e pitanje reforme cijena nastaviti da komplikuje odnose, a moda ak i da podijeli kineske donosioce odluka. Moda jo vanija od ekonomskih reformi bila je oita sklonost novih kineskih lidera da postave pitanje politikih promjena. U svom programskom izvjetaju, iji je naslov Napredovanje na putu u socijalizam s kineskim obiljejima stavio poseban naglasak na jedinstvenost kineskih uslova, Dao je priznao da produbljivanje tekue reforme privrednog ustrojstva ini reformu politikog ureenja sve hitnijom. Poto je uvaio vezu izmeu ekonomskih i politikih dimenzija obnove, on je dalje izjavio da je klju za reformu politikog ureenja odvajanje partije i vlade, to je vaan zakljuak koji su Gorbaov i sovjetski reformisti javno iznijeli samo godinu kasnije. U svom govoru, Dao je zacrtao korake neophodne da se stvari pokrenu u tom pravcu, stavljajui poseban naglasak na nunost razvijanja javne slube sastavljene od nepartijskih, profesionalnih i veoma obuenih pojedinaca koji e biti izabrani putem konkursa a ija e karijera u potpunosti biti odreena njihovim profesionalnim referencama prije nego politikim ili ideolokim kriterijumom. S tom graanskom slubom, koja moda podsjea na klasu mandarina, partijsko inovnitvo bi bilo odvojeno od neposrednog uplitanja u upravu ali bi ostalo zadueno za djelotvornost sistema i obezbjeivanje potrebnih veza izmeu politike i javnog mnjenja. Dakako, mada su ovi koraci ukazali na ozbiljnu spoznaju uzajamne uzrone veze izmeu djelotvornih ekonomskih reformi i vee politike fleksibilnosti, oni su bili jo uvijek daleki odjek bilo ega to bi izdaleka liilo zapadnjakoj pluralistikoj demokratiji. U najboljem sluaju, oni su bili skroman iskorak iz tradicionalne koncentracije moi na svim nivoima u rukama vladajue partije i korak prema politikom ureenju zasnovanom na ustanovljenim pravilima procedure kojim upravlja javna sluba voena nepristrasnim normama ponaanja. U tom smislu, arbitrarniji i prinudni atributi politikog ureenja bi se mogli smatrati kao odustajanje, iako je Dao sasvim otvoreno izjavio da mi neemo nikad... uvesti zapadni sistem odvajanja tri vlasti i naizmjenino vladanje dravom od strane razliitih partija. Da bi dale legitimitet predanosti Kine dugoronom programu razvoja utemeljenom na sve mjeovitijoj privredi, koja se ostvaruje u ambijentu u kom se partijske naredbe ne izvravaju neposredno, kineske voe su izloile poseban ideoloki koncept: poetna etapa socijalizma. Udaljavanja od pravovjernog marksizma-lenjinizma su pravdana pozivanjem na nerazvijeni

120 karakter proizvodnih snaga i jedinstvenost kineskog istorijskog stanja. Dao je oznaio oekivano trajanje ove poetne etape odreenim specifinostima:
Mi nijesmo u situaciji s kojom su se suoili osnivai marksizma... Tako da ne moemo slijepo slijediti ono to u knjigama pie, niti moemo mehaniki da oponaamo primjer drugih zemalja. Postupajui radije prema sadanjim kineskim uslovima i primjenju-jui osnovna naela marksizma na ove uslove, mi moramo nai nain da izgradimo socijalizam s kineskim karakteristikama, kroz praksu... Proi e najmanje 100 godina od pedesetih, kada e socijalistika transformacija privatnog vlasnitva nad sredstavima za proizvodnju u osnovi biti dovrena, do vremena kad e socijalistika modernizacija biti uglavnom zavrena, a sve ove godine pripadaju poetnoj etapi socijalizma.

Premda nagovijetene u nekim ranijim izjavama Hu Jaobanga, zvanino usvajanje koncepta poetne etape je predstavljalo veliki kontrast u odnosu na ideoloki ambicioznije zahtjeve iz pedesetih godina. U to vrijeme, partijska linija je uvjeravala da je Kina dobro odmakla na putu u socijalizam i da ga gradi na temelju optevaeih marksistiko-lenjinistikih naela koja je obogatila misao Mao Cedunga. Daova nova formulacija je bila oigledno namijenjena tome da opravda i stvarno uvedene promjene i potrebu za duim periodom nesocijalistikog ekonomskog rasta. Zapravo, modernizacija Kine je trebalo da se zasniva na dugoronom prilagoavanju njene ekonomije takvim kapitalistikim elementima kao to su trini mehanizam, privatno vlasnitvo, strane investicije, kapital za zajednika ulaganja, nezaposlenost i bankrot, kao i privatna zemljoradnja. Uz to, znaajniji dio Kine je trebalo da se razvije prije ostatka zemlje kroz pojaano trgovako prilagoavanje na spoljnji svijet. Sve to je trebalo da bude usklaeno preko neutralne javne slube i kontrolisano od vladajue partije, sa nekim kasnijim obezbjeenjem da e taj proces moda uvesti Kinu u etapu odmaklog socijalizma a, jo kasnije, u komunizam. Zaista, zastupanjem koncepta poetne etape socijalizma, Dao je stvorio ideoloki obrazac koji je u velikoj mjeri lien ideolokog sadraja. To je bilo po svoj prilici namjerno. Odsustvo doktrine je maksimalizovalo taktiku fleksibilnost, mada je obrazac jasno predviao dugoroan proces, koji e trajati nekoliko generacija, kvazi-kapitalistikog razvoja. Meutim, to pomanjkanje ideolokog usidrenja je povlailo za sobom vane potencijalne posljedice. Ovakva produena etapa razvoja bi neizbjeno stvorila vlastitu ekonomsku dinamiku. To bi moglo da preobrazi objektivni kontekst u kom partija vri vlast, ak i ako bi na subjektivnom nivou partija mogla smatrati da nije smotreno tako postupati. Prema tome, neizbjeno bi se nametnula pitanja kako bi partija mogla da se odri na vlasti i da opravda svoju kontrolu, pogotovo ako se kinesko drutvo i kineska privreda sve vie preobraavaju usled dinamike tog kvazi-kapitalistikog razvoja. Prema tome, ideoloke tekoe zasigurno rastu. Tradicionalni kon-cept diktature proletarijata - sa samozvanom vladajuom partijom kao zastupnikom proletarijata - jednostavno je postao vremenom nesaglasan s ekonomski prilagodivim obrascima koje su koristili kineski lideri i s njihovim idejama o dravi kojom upravlja nedogmatska, profesionalna, funkcionalno orjentisana dravna birokratija. Vjerovatno oekujui ove doktrinarne dileme, kineski lideri su prigodno zamijenili na Trinaestom partijskom kongresu frazu diktatura proletarijata oksimoronskim izrazom diktatura demokratskog naroda - kovanicom koja odstupa od osobenog klasnog sadraja nekada svetog marksistiko-lenjinistikog obrasca. Konano, njihovo isticanje nacionalnog jedinstva kao determinante doktrine - ne samo na marginama ve i u sri dogme -

121 napravilo je lakrdiju od svake optevaee stvari koja se tie procesa i sutine socijalistike izgradnje. Pa ipak, kineske reforme su zahtijevale ovakvu vrstu doktrinarne elastinosti u definisanju socijalizma. Ubrzo poslije kongresa Hu ili, jedan od mlaih voa kog je ovaj kongres uzdigao u najvie ruko-vodstvo, upravo je pokazao kako se u rijeima moe otii predaleko. Pozdravljajui partijske agitatore i nastojei da ih uputi u novu generalnu liniju partije, on je autoritativno uvjeravao da sve to koristi razvoju proizvodnih snaga je ili potrebno ili ga socijalizam doputa, a sve to im ne koristi je suprotno naunom socijalizmu. Nimalo ne udi to je ovakva ideoloka gimnastika otvorila vrata mnogo irem prodoru novih zapadnih ideja u Kinu. Posebno je na pekinkom Institutu za intelektualne usluge ovaj upad izazvao osobitu opinjenost teoretiarima post-industrijskog drutva, kakav je Danijel Bel, Ilja Prigoin koji se bavio drutvenim posljedicama novih informativnih tehnologija i Alvin Tofler koji se bavio oblikovanjem budunosti. Sve veem broju kineskih mislilaca, ove zapadne perspektive su imale vie da ponude u odnosu na stvarnu sutinu i pravac poetne etape nego marksistiko-lenjinistika djela koja su Daou dala legitimitet. Sve ovo je neizbjeno upuivalo na kljuno pitanje: Kada e se ideoloka fleksibilnost pretvoriti u doktrinarno razvodnjavanje (slabljenje)? Da bi odgovor mogao biti vrlo brzo simbolino je nagovijestilo saoptenje u Pekingu - cjelodnevno - na dan 1. maja 1988, o prestanku izlaenja partijskog teorijskog asopisa Crvena zastava ili Hong-i. Nekada glavni izvor doktrinarne poduke, magazin je posljednjih godina bio postao platforma za konzervativna, dogmatska i anti-reformska gledita. Novo izdanje - naslovljeno Deng Ksiaopingovom izrekom, ii ii ili Potrai istinu u injenicama - trebalo je da zauzme njeno mjesto. Upravo ova injenica govori sama za sebe.

122

Glava 16 PRAVA KULTURNA REVOLUCIJA

Intonacija i tok Trinaestog partijskog kongresu pokazali su da vei dio kineskog rukovodstva, a posebno njegovi mlai lanovi, nijesu brinuli mnogo o doktrinarnoj pedantnosti. Njihova glavna briga je bila da se Kina razvija uspjeno, odmjereno i na temelju najire mogue otvorenosti i usvajanja najnovije zapadne tehnologije i nauke. To je trebalo da bude primarni cilj, i glavno opravdanje, za njihovo vrenje vlasti. Nekoliko dana poto se Dao obratio pekinkom kongresu, Gorbaov je takoe izloio glavni programski izvjetaj okupljenoj sovjetskoj partijskoj eliti, koja je dola na sveanu proslavu sedamdesetogodinjice Boljevike revolucije. Njegov govor, koji je krunisao mnogo mjeseci rasprava i priprema, nastojao je da same ono to je ve ostvareno i to je jo trebalo da bude uraeno u potrazi za perestrojkom. Ujedno, u Daovom i Gorbaevljevom govoru su se nale neke znaajne slinosti u vezi sa tokom, prirodom i ciljem reformi voenih od svakog pojedinano poto su se oni rvali sa praktinim posljedicama promaaja komunistikog uenja. Na nivou i dogme i prakse, Kinezi su bili ispred Sovjeta u zahtjevima za drutvenom obnovom i modernizacijom. U poreenju sa Daovom smjelom predanou pragmatinoj i dugoronoj poetnoj etapi socijalizma, Gorbaov je ponudio ideoloki mlako opravdanje. On nije ponudio ni izrazitu ideoloku definiciju znaaja svojih nastojanja niti razumljiv vremenski okvir za trajanje perestrojke. Doktrinarno nejasnim izrazima, on je definisao preustrojstvo kao specifinu istorijsku etapu u daljem napretku naeg drutva. A kao odgovor na lenjinistiko pitanje iz ega se u ta prelazi, mora da se kae sasvim jasno: Mi dajemo nove kvalitete socijalizmu - novi vjetar, kako se kae. Ostala je sumnja da bi iz ovako lukavih obrazloenja moglo da proizae vrlo dugo prestrojavanje. Gorbaov je takoe u poetku pokazao manje spremnosti za inovacije u oblasti same uloge partije. Mada je zahtijevao demokrati-zaciju, posebno na nivou sovjeta (ili savjeta) da bi poveao samoupravu i objektivizirao zakonske standarde, on je podsjetio da to mora biti povezano s otvorenom reafirmacijom centralne uloge partije: Vrijeme zahtijeva da u novim uslovima, takoe, partija nastavi da bude na elu revolucionarne obnove... Sve vea uloga partije je logian proces. Za razliku od kineskog, sovjetsko rukovodstvo 1987. godine jo uvijek nije bilo spremno da razmotri povlaenje partije iz poslova uprave. Niti je 1987. bilo spremno da prilagodi politiki kritinoj kineskoj odluci da ogranii vlast vrhovnog partijskog voe (a isto tako i premijera) na dva petogodinja mandata. Sovjetima je bila potrebna priblino godina dana - isto tako kao i energija kineskog primjera da bi mu konkurisali. Sovjetska javna glasila su tokom 1987. i 1988. godine o kineskim reformama izvjetavali iscrpno i sa sve vie simpatija. ovjek moe samo da pretpostavi da sovjetske voe nijesu bile ravnodune prema mogunosti da se Kina potvrdi i kao inovativnija i uspjenija. U svakom sluaju, u ljeto 1988. godine sovjetska partija je, podstaknuta od Gorbaova, konano usvojila slina ogranienja na vrijeme trajanja dravne slube visokih zvaninika, a takoe je odobrila i prijedloge za povlaenje partije iz uprave u lokalnoj vladi. Sporiji sovjetski tempo - usprkos Gorbaovljevim revizionistikim sklonostima - nesumnjivo je predstavljao izraz vie kolektivnog upravljanja najvieg sovjetskog rukovodstva nego

123 Gorbaovljevih vlastitih tenji. Ali taj vremenski zaostatak je bio politiko pitanje. On je poblie odredilo suprotnosti izmeu sovjetskog i kineskog pristupa. Sovjetski novinar koji je podravao Gorbaova, Fjodor Burlacki, shvatio je sutinu te razlike, posebno u formama pristupa ideologiji, kada je rezimirao u listu Literaturnaja gazeta od 20. aprila 1988, reakcije sovjetskih italaca na njegove utiske s puta po Kini:
Nedavno, nakon mog povratka iz Kine, imao sam priliku da govorim o tamonjim reformama. Posebno o nainu na koji su porodini ugovori tamo uspjeno iskorieni za rjeavanje problema hrane, poveavajui proizvodnja ita za vie od 1/3 tokom 5-6 godina, i podiui ivotni standard seljaka trostruko. Neoekivano, jedan asni profesor je uzeo rije. Evo ta je rekao, doslovno: Sve je to u redu. Ali koja je cijena morala za to da se plati? Cijena koja je morala da se plati bila je udaljavanje od socijalizma i usvajanje kapitalistikih metoda. Zar to nije previsoka cijena koju treba platiti za ekonomski rast?

Ovakav zakljuak se bez sumnje uo takoe i u vrhu sovjetskog rukovodstva. To je predstavljalo glavnu prepreku za doktrinarno ambi-cioznije reforme. Prema tome, Kina je bila hrabrija ne samo ideoloki ve isto tako i u praksi. Njihove reforme su otile dalje od onih u Sovjetskom Savezu. To je bilo posebno tano kada je u pitanju poljoprivreda. Ali to je takoe bio sluaj i u gradskoj i seoskoj industriji, u spoljnoj trgovini, u stranim investicijama, u potronim dobrima i u privatnom preduzetnitvu. U Kini, seljaci su, zapravo, mogli da budu vlasnici svoje zemlje. Hiljadama iskljuivo stranih preduzetnika bilo je dozvoljeno da rade u posebnim ekonomskim zonama. Sektor usluga je svjedoio o proliferaciji privatnih preduzea. Znaajno pomjeranje prema proizvodnji potronih dobara je moralo biti podsticano, dijelom preko seoskih radionica i malih fabrika. Na kraju ali ne manje vano, za razliku od Sovjetskog Saveza, Kina je znaajno smanjila armiju i izdatke za odbranu. U svim ovim sektorima, promjene u Kini su bile opipljivije od onih u Sovjetskom Savezu. Osim toga, drutvena osjetljivost na ove promjene je bila takoe oiglednija u Kini. U stvari, ova drutvena osjetljivost je glavni razlog zbog kog e Kina vjerovatno uspjeti, dok e Sovjetski Savez oklijevati. Za razliku od sovjetskog seljatva, kineski seljaci nijesu bili uniteni. Stoga su oni mogli da odgovore na nove prilike veom proizvodnjom. Za razliku od ruskog, kineski narod ima dara za preduzetnitvo. Za razliku od Rusije, Kina prije komunizma nikada nije imala dravu koja je dominirala ili guila nezavisan ekonomski ivot. Sa trgovakom tradicijom dublje ukorijenjenom i drutveno rasprostranjenijom nego u Rusiji, Kina ima bolje izglede ne samo da oivi tgovinu unutar Kine ve takoe i za znaajan porast kineske uloge u svjetskoj trgovini. Konano, Kina je preteno naseljena jednim narodom, Han, dok je Sovjetski Savez prinudna mjeavina mnogih naroda. Decentralizovana Kina e i dalje biti Kina; decentralizovani Sovjetski Savez bi najvjerovatnije postao razoreni Sovjetski Savez. Kao rezultat njihovog jasnijeg i pouzdanije odreenog smisla za upravljanje, kinesko rukovodstvo je usvojilo pravac akcije u kom je perestrojka prethodila glasnosti, dok u Sovjetskom Savezu ne samo da je glasnost prethodila perestrojki, nego se jo mnogo raspravljalo o reformi prije nego je primjenjena. Prema tome, aktuelni posmatrai kineske scene bili su skloni da procijene izglede za dalje promjene relativno optimistikim izrazima. Oni su bili saglasni oko toga da Kina ima pogodnu priliku da odri visoke stope rasta u sljedeoj deceniji, izuzevi neke bitne nepredvidljive prirodne katastrofe ili politiki slom. Prema tome, do 2010. godine ukupna kineska privreda (mada svakako ne i njen prihod po glavi stanovnika) mogla bi ak da nadmai onu Sovjetskog Saveza, iji je razvoj bremenit ideolokim kao i politikim tekoama.

124 Pa ipak, svako planiranje budunosti mora da vodi rauna o moguim zastojima i opasnostima. I politika i privredna usporavanja bi mogla tetno da utiu na ove izglede inae pune nade. Nekoliko utvara mora da je progonilo dalekovidog Denga. Borba za nasljee bi mogla ponovo da podijeli rukovodstvo. Neslaganje oko drutvenih i privrednih posljedica priobalne strategije moglo bi da pojaa politike sukobe. Trgovaki komunizam bi mogao da se izopai u korumpirani komunizam, sa korupcijom koja bi prvo zatrovala i demoralisala partijsku birokratiju a onda moda podstakla represiju i politiki centralizovaniju reakciju. U meuvremenu, inflacija bi mogla da okrene gradske mase protiv reima, dok bi poveani ekonomski pluralizam mogao da izazove irenje graanskih nemira i poveane zahtjeve za veom demokratijom. Nadmetanja oko vlasti su u prolosti ubrzala znaajnije politike promjene. To bi moglo ponovo da se dogodi. Daleko od toga da je Deng uspio potpuno da etablira svoja dva izabrana nasljednika. Jednom kada ode sa scene, njihova vlast moe biti poljuljana ili ih dogaaji mogu gurnuti, ili jednog od njih, u drugim pravcima. S obzirom na ambiciozan i veomao sloen domet reformskog programa, teke odluke i politike razlike e neizbjeno izbiti na vidjelo kada reforme naiu na praktine tekoe. Ove , zauzvrat, vjerovatno utiu na lina suparnitva i naglaavaju posljedine politike sukobe. Moda se glavno sporno pitanje odnosi na takozvanu priobalnu strategiju kineske modernizacije. Oito favorizovana od strane Daoa, ona se suoila sa neizbjeno neujednaenim procesom razvoja, sa priobalnim zonama koje djeluju kao lokomotiva rasta i u tom procesu se razvijaju mnogo bre od ostatka zemlje. U stvari, 200 miliona Kineza koji naseljavaju priobalne regione izbili su na elo trke u pridruivanju modernim i prosperitetnim ne-komunistikim zemalja-ma pacifikog oboda. Pobornici strategije su raunali, i nadali se, da e ostatak Kine moda izvui korist iz tih stratekih tehnolokih i ekonomskih nusprodukata. Drugi kineski lideri su bili manje optimistini - pa su ak vidjeli opasnosti u ovakvoj strategiji. Sam njen uspjeh bi istakao drutveno-ekonomske razlike unutar zemlje, gurnuo ideoloku fleksibilnost iznad snoljivih granica ohrabrujui preteno kapitalistike vrijednosti i potpuno odbacio tradiciju ravnopravnosti tako duboko usaenu u koncept socijalizma. Pekinka revija (25. april - 1. maj 1988) je izvjestila da su izvjesni partijski zvaninici uplaeni da e strategija usporiti razvoj unutranjih oblasti i da istiu opasnost da e unutranjost Kine jo vie zaostati za razvojem priobalnih regiona. Uz to, ekonomska emancipacija obale bi mogla takoe da ubrza inflatornu spiralu jo eu od one koja je ve bila podstaknuta aktuelnim reformama, nameui tako nove nevolje gradskom stanovnitvu i moda ak prouzrokujui javne nemire. Novi kineski premijer, Li Peng, javno je zastupao vei oprez u sprovoenju reformi, sa posebnim naglaskom na stalnoj potrebi za kontrolom cijena, i prihvatio je priobalnu strategiju umjerenijim rijeima od njegovih kolega. Inflacija je vjerovatno najvea prijetnja tekuim reformama. Svi komunistiki napori na eksperimentisanju sa djeliminim usvajanjem trinih mehanizama - bilo oni najraniji u Jugoslaviji, skoriji u Maarskoj, ili nedavni u Kini - drali su prst na okidau inflatorne spirale. To je bilo zbog injenice da uklanjanje kontrole, uz osloboeni ekonomski dinamizam, tei takoe da otkrije glavne pukotine u funkcionisanju komunistike ekonimije, dovodei do krajnjeg poveanja potranje u snabdijevanju, ali bez elastinog odgovora svojstvenog pravoj trinoj ekonomiji. Strah od radnikih nemira zbog inflacije naveo je ak i reformski nastrojene komunistike lidere u svim komunistikim zemljama na pomisao da su se poigravali s reformama. Do buduih politikih sukoba, prema tako istaknutim poznavaocima savremene Kine kao to su Miel Oksenberg i Hari Harding, vjerovatno nee doi izmeu reformista i antireformista, ve

125 prije izmeu ambicioznih reformista koji su voeni u velikoj mjeri pragmatinim ekonomskim nunostima i opreznih reformista koji se plae da bi ekonomska dinamika mogla ubrzati politike i ideoloke komplikacije. Ako ekonomija napreduje, to se ini vjerovatnim, proces potinjavanja ideologije ekonomskoj koristi e se nastaviti. Ako ne, to moe da se dogodi, izvjesna uanenja, u sklopu obnovljenih borbi za vlast, postaju vjerovatna. Ali ak i tada, smjela predanost promjeni e se vjerovatno produiti, s velikim izgledima da e Kina zadrati u godinama koje dolaze stope rasta iznad onih u Sovjetskom Savezu. Jo sloeniji problem e se vjerovatno pojaviti na politiko- institucionalnom polju. Kina se kretala naprijed u svom preustrojavanju u velikoj mjeri na osnovu inicijative odozgo. Za razliku od Sovjetskog vostva pod Gorbaovom, kineske voe su uloile male napore da podstaknu odozdo javnu kampanju demokratizacije kao naina da se potpomognu napori odozgo prema dolje. Umjesto toga, oni su to preduprijedili otvoreno priznajui da politike promjene moraju da se odvijaju uporedo s ekonomskim promjenama i predlaui kako se ovo moe ostvariti, posebno kroz povlaenje partije iz dravne uprave. Ovo je omoguilo kineskom rukovodstvu, sa vlau koja je ostala jo vre u Dengovim rukama, da kontrolie proces i da ga sprovodi. U svakom pogledu, ono to je Deng uspio da uradi uvjerljivije je od Ligaovljeve ideje perestrojke nametnute odozgo i od Gorbaovljevog korienja glasnosti kao katalizatora za perestrojku. Postavlja se pitanje, meutim, da li e se Dengove akcije na politikom planu pokazati dovoljnim. Kineski ekonomski program je odista ambiciozan. Kinesko otvaranje prema svijetu, posebno njenih priobalnih regiona, dalekoseno je, a uzajamni uticaj sa spoljnim svijetom se brzo iri. Pod tim okolnostima, pritisak za stvarnom politikom liberalizacijom, a onda za istinskom demokratizacijom, zasigurno e rasti. Simptomi ovog procesa se ve mnoe i vjerovatno e postati vidljiviji. Uloga partije, njena kontrola nad javnim glasilima i njen monopol nad kreiranjem politike, sve e to biti dovedeno u pitanje. U isto vrijeme, politiku neslogu e biti tee sakriti u ambijentu ekonomskih promjena primjerenih veem drutvenom i ekonomskom, a od sada takoe neizbjeno i politikom pluralizmu. Glavni politiko-institucionalni problemi e se zbog toga pojaviti u budunosti. Oni mogu postati naglaeniji ako se sa ekonomskim programom bude oklijevalo. To bi obezbijedilo dodatnu hranu za uzajamno politiko i ideoloko optuivanje meu najviim rukovodiocima. Ali ukoliko ekonomska obnova ostane relativno uspjena, kako sada izgleda vjerovatnim, to e proizvesti pritisak odozdo za veom demokratijom zato to su ti podsticaji svojstveni zbilji aktuelnih ekonomskih promjena. U odreenoj mjeri, skoro sigurno unutar jedne ili dvije decenije, kineske komunistike voe e morati da se suoe sa injenicom da je kreativni drutveno-ekonomski pluralizam nepodudaran sa sistemom jednopartijske vlasti. Ta nesaglasnost bi mogla da ukae na problem ozbiljnih razmjera. Kratko poreenje politikih reformi je javno preporuio Fang Lici, fiziar slavljen kao kineski Saharov, a one koje zvanino zastupa Dao ilustruju dramatini raskorak izmeu komunistike ideje demokratizacije i zapadnih ideja istinskog pluralizma i suverenosti naroda. U svom govoru pri otvaranju Trinaestog partijskog kongresa, Dao je jasno prihvatio Dengovo naelo stavljanja ekonomskih reformi ispred politikih. Fang se, s druge strane, protivio ovakvom redu prioriteta. Bez demokratije, rekao je ne moe biti ni razvoja. Jezgrovito reeno, Daova demokratizacija je podrazumijevala odvajanje partije i drave, decentralizaciju vlasti, modernizovanu birokratiju i unapreenje zakonskih standarda, ali nije ukljuivala vjerodostojnu ulogu naroda u izboru svojih voa ili formulisanju ukupne politike. On je traio da put za zahtjeve i glas naroda stalno dosee do najviih nivoa i zalagao se za politiku redovnih drutvenih dogovora i razgovora. On je takoe prihvatio koncept obezbjeivanja viestrukih kandidata za izborna mjesta na lokalnom nivou, iako bi postupak naimenovanja oito

126 ostao u nadlenosti partije a domet ovakvih izbora ogranien. U isto vrijeme, on je igosao one koji su zastupali buroasku demokratiju - to je marksistiko-lenjinistika ifra za slobodne izbore putem tajnog glasanja. U meuvremenu, Fang i njegovi sljedbenici su zahtijevali istinsku demokratizaciju u zapadnom smislu rijei. U govoru na angajskom univerzitetu, objavljenom u ajna spring dajdest-u, mart-april 1987, on je izjavio da je potpuni prelazak na zapadnjaki nain razmiljanja jedini put u modernizaciju i istakao je politiku dimenziju takvih reformi. On je rekao i da je ienje naih misli od ukupne marksistike dogme prvi korak na tom putu. Zatim je dokazivao da svaki valjani koncept demokratije mora biti zasnovan na ljudskim pravima:
Ne tako davno traili smo demokratiju koja se mnogo ne razlikuje od poputanja ogranienja. Ipak, vano je napomenuti da je demokratija neto sasvim drugo od poputanja ogranienja. Kritini elemenat demokratskog djelokruga rada su ljudska prava, osjetljivo pitanje u naoj zemlji. Ljudska prava spadaju u osnovna prava koja ljudi imaju od roenja, kao to su pravo na miljenje i na obrazovanje, pravo na brak i slino. Ali mi Kinezi smatramo ova prava opasnim. Ljudska prava su opta i stvarna, ali mi danas uzimamo slobodu, jednakost i bratstvo zajedno sa kapitalizmom i kritikujemo ih potpuno istim rijeima. Ako smo mi demokratska zemlja kako tvrdimo, ta prava moraju biti jaa ovdje nego bilo gdje drugo, ali danas su ona puka apstraktna ideja.

Poto je igosao svaki koncept demokratizacije koji podrazumijeva neto to nadreeni sprovode nad potinjenima a to ne povlai za sobom odgovornost politikih voa prema narodu, osvrnuo se na pekinke politike reforme: Naa vlada nam je dala demokratiju a da nije ni malo popustila nae kolane. Dozvolila nam je tek toliko slobode da moemo da njitimo. Sa pitanjem politike slobode kineski lideri tek treba da se suoe, a to je sasvim sigurno uzbudljivo pitanje. U meuvremenu, preustrojstvo i modernizacija komunistike Kine e nastaviti da preobraava i zemlju i njen komunistiki zatitni znak. Za razliku od temeljitijih faza ranijih komunistikih programa, dananje reforme su uglavnom vie u skladu sa kulturnim tradicijama drave. Za razliku od Gorbaovljeve perestrojke, one ne idu protiv prirode istorijskih okolnosti. One su takoe izraz kulturnog samopouzdanja - nesumnjive kineske osobine - to je omoguilo Kini da poalje trideset hiljada svojih najboljih mladih ljudi na studije u inostranstvo bez paranoinog straha od ideoloke zaraze. Za razliku od Rusa, Kineze, koji sebe ne smatraju samo nacijom ve i civilizacijom, ne vodi otrcani kompleks manje vrijednosti prema Zapadu. To im omoguuje da sagledaju svoju tehnoloku zaostalost samo kao privremeno stanje u pet hiljada godina staroj i kulturno nadmonoj civilizaciji. Strani nou-hau (know-how) moe tako biti usvojen bez izazivanja dubokih kulturnih ili ideolokih tekoa, i bez pritiska da se prikriju privremeni nedostaci Kine. Dva dodatna i takoe osobena kineska inioca e pomoi reformski program. Prvo, pomak unutar Kine prema manje centralizovanom, manje kolektivistikom i manje birokratskom komunizmu koji nastoji da revitalizuje trgovinu, spoljnu trgovinu i preduzetnitvo vjerovatno e iskoristiti glavnu spoljnu prednost: etrdeset miliona Kineza koji ive u prekomorskim zemljama. Mnogi su imuni i ukljueni u poslove koje unutranje reforme nastoje da ojaaju. Veina je ostala naklonjena Kini i ve odgovara konstruktivno na povoljne prilike da pomogne izgradnju modernije Kine. Zaista, u priobalnim zonama odreenim za posebno strano prisustvo, kapital prekomorskih Kineza je ve uinio svoje prisustvo opipljivim. To investiranje kapitala ukljuuje, prema upuenim hongkonkim finansijerima, oko 15 milijardi dolara, a moda i vie,

127 nenametljivo investiranih u kinesku izvoznu industriju od strane kineskih kapitalista sa Tajvana. ovjek moe da pretpostavi da je komunistika vlada u Pekingu prosto rijeila da zauzme liberalniji stav prema ovom pitanju. Drugo, povratak Hong-Konga Kini 1997. godine dalje e ojaati pritisak za promjenama. Dok e Hong-Kong proi kroz mnogo komplikacija u procesu reintegracije u veu jo uvijek komunistiku Kinu, njegov uticaj na Kinu e neizbjeno posluiti da ojaaju sile promjene. To e poveati trgovako prisustvo Kine u svijetu i uvesti u Kinu izvanredno obueno finansijsko i trgovako osoblje svjetske klase. To moe doprinijeti samo da osnae neideoloki podsticaji u kreiranju ekonomske politike. Povratak Hong-Konga Kini e tako imati veliki ekonomski znaaj. Za samo jednu deceniju, Kina e privui mali ali vitalan i izuzetno imuan grad-dravu, sa sadanjim bruto nacionalnim proizvodom (BNP) od oko 40 milijardi dolara, svjetskom trgovinom veom od 60 milijardi dolara (ili oko dvije treine kineske spoljne trgovine), vrijednom trgovakom, industrijskom i turistikom infrastrukturom i velikom zajednicom koja govori kineski i poznaje inostrani nain poslovanja. ak i ako se uzme u obzir da e preostali ideoloki porivi navesti Peking da pokua da sprijei hongkonki uticaj, puko koristoljublje e nalagati politici da u cjelosti ouva posebnu ulogu Hong Konga kao trgovakog i finansijskog centra, da svojim uticajem i vrijednostima dalje neizbjeno zrai ne samo u kineskom primorskom regionu ve takoe i u cijeloj zemlji. Kineska Vlada e imati jedan dodatni razlog da bude tolerantna u svom odnosu prema Hong Kongu: brigu za budunost Tajvana. Kineska strast za ponovnim ujedinjenjem potie iz zaostale ogorenosti zbog strane dominacije u prolosti i svojstvena je kineskom osjeanju nacionalnog jedinstva. Ona ostaje snana i iskrena i njom upravlja vie nacionalizam nego komunizam. Kineske komunistike voe moraju da priznaju da bi ideoloki motivisano ometanje napretka Hong Konga - pored nanoenja zla Kini - stvorilo dalju prepreku za bilo kakvo ukljui-vanje Tajvana u neki iri sporazum o saradnji sa maticom. Da bi postigao ujedinjenje putem prilagoavanja, Deng je otvoreno zastupao mogunosti rjeenja zasnovanog na obrascu jedna drava, dva sistema, to bi znailo da bi Tajvan mogao da zadri svoj veoma uspjeni slobodno preduzetniki drutveno-ekonomski sistem ak i u sklopu labavog ujedinjenja. Odnos Kine prema Hong Kongu e tako posluiti kao stvarna pouka Tajvanu. To ini dvostruko vanijim napredak i procvat Hong Konga poslije ujedinjenja s Kinom. Neizbje-no, to takoe znai da se uticaj Hong Konga na Kinu ne moe despotski obuzdati. Ukratko, postojanje bogate klase kapitalista prekomorskih Kineza koji osjeaju srodnost sa Kinom i oekivano pripajanje Hong Konga Kini obezbjeuje zaista mono pojaanje i podsticaj za promjene kroz koje Kina prolazi. Nema nieg slinog u sadanjoj sovjetskoj situaciji. Reformistike kineske voe su prisiljene da izvuku politiku podrku iz ovih povoljnih okolnosti, svojstvenih kineskoj situaciji. Rastua kompatibilnost sve razvodnjenijeg komunizma sa kulturnim i nacionalnim tradicijama zemlje je isto tako vana u sve tee definisanom sistemu vrijednosti. Ovo je od posebnog znaaja za zemlju u kojoj je javna filozofija znatne prefinjenosti i dubine tokom mnogo vijekova igrala vanu integrativnu ulogu. Nemogue je paljivo prouiti opsenu istoriju Kine poput nedavno objavljene knjige, Kembridska istorija Kine, koju su objavili D. K. Ferbenk i Denis Tviet - a ne biti impresioniran do koje mjere je kinesko drutvo bilo proeto i ureeno naelima duboko ukorijenjenim u konfuijan-skom sistemu i filozofije i vladanja. Upravo je duhovno jedinstvena svijest o tim naelima i utonulost ljudi u njih ono to ini kinesko drutvo toliko drukijim od veine drugih, gdje tradicije, navike i vrijednosti tee da budu manje otvorene, manje odreene i manje duhovno sistematizovane.

128 Ukoliko kineske voe uspiju na svom sadanjem putu, oni mogu da pokrenu pravu kulturnu revoluciju u Kini: spoj tradicionalnih vrijednosti svog naroda sa kulturnim diktatima modernosti. Prethodno rukovodstvo je dugo isticalo konfuijanska naela prirodnog prava, plemenite motivisanosti i obrazovanja na zvaninom mandarinskom jeziku, drutvene saradnje, sklada i hijerarhije u ekonomskim djela-tnostima i potovanje starih ljudi i predaka. Kasnije je veoma cijenilo novatorstvo, kreativnost, komunikativnost, efikasnost i preuzimanje rizika. Oba su takoe veoma cijenila individualnu motivaciju kao lokomotivu promjena, skidajui hipoteku poroka s trgovakog profita. Budui kineski lider, ak i neko ko sebe bude zvao komunistom, moi e da prihvati konfuijansku klasinu misao koju je harvardski univerzitetski poznavalac Kine, Rodrik Mek Farkar, sklon da navodi: Posjedovanje vrline e dati vladaru ljude. Posedovanje ljudi e mu dati teritoriju. Posjedovanje teritorije e mu dati bogatstvo. Posjedovanjem bogatstva, imae sredstva za troenje. Vrlina je korijen, bogatstvo je izdanak. Pod Maom, frontalni sukob se odigrao izmeu komunizma i ovih tradicionalnijih vrijednosti. Sa dravom koja ne djela kao tradicionalni oinski zatitnik drutva ve kao njegov unititelj, raniji Veliki skok naprijed i Kulturna revolucija su postali parave nesree. Nasuprot tome, sa sve veom komplementarnou izmeu Dengovih pragmatinih planova za budunost i dublje usaenih vrijednosti prolosti, sadanje reforme najavljuju bolje sjutra za Kinu. Ishod e imati duboke posljedice i po Kinu i po komunizam. Kina e se pridruiti prvom redu svjetskih sila i tako sebi povratiti raniji status. Tokom razvoja, meutim, ona e promijeniti sutinu svog komunizma, sa simbolinim idealom koji vie nee predstavljati industrijski radnik u dravnoj eliani ve trgovaki preduzetnik visoke tehnologije koji se aktivno nadmee na meunarodnom tritu pacifikog priobalja. Cijena takvog uspjeha e biti ideoloko razvodnjavanje. Savremena Kina moe ui u dvadesetprvi vijek jo uvijek pod vostvom komunista, ali to nee vie biti komunistika Kina.

129

DIO V

DISKREDITOVANA PRAKSA

130

131

Podloan vrenju u Sovjetskom Savezu, odbaen u Istonoj Evropi, sve vie komercijalizovan u Kini, komunizam je postao ideologija diskreditovana u svijetu. Marksistiko-lenjinistika praksa - jedinstvo teorije i akcije - nije vie uivala potovanje ak ni meu lanovima partije kao univerzalno vaei vodi u drutvenu obnovu. Prema tome, izgledi za meunarodni napredak komunizma su se rasprili kao perje. irom svijeta, ljudi su sada izjednaavali sovjetski oblik komunizma sa zaustavljenim razvojem. Ovo zapaanje je preovlaujue u obije polovine Evrope, na Dalekom Istoku, u Jugoistonoj Aziji i u Sjevernoj Americi. To je takoe poelo da proima gledita uvodniara glasila u Latinskoj Americi i Africi. U razvijenijim djelovima svijeta, ukljuujui i takozvane novoindustrijalizovane zemlje, malo njih u komunizmu vidi relevantan program za budunost. U zemljama u razvoju, nedostaci sovjetskog modela razvoja su grafiki prikazani usudom nekoliko zemalja koje su odabrale da ga podraavaju. ak ni sve bolja dostignua Kine ne mogu nadomjestiti ovakvo primjetne nedostatke komunizma zato to je skoranji kineski ekonomski uspjeh bio ostvaren najvie zahvaljujui oitim odstupanjima od nekadanje komunistike prakse. Novi globalni konsenzus predstavlja epohalnu promjenu i povlai za sobom razorne politike posljedice po svjetski komunizam. Danas je komunizam privlaan prvenstveno za one koji, frustrirani svojom drutvenom zapostavljenou, siromatvom ili etnikim guenjem, vide u njemu preicu ka politikoj moi. Siromatvo, zaostalost i etniko neprijateljstvo obezbjeuju najplodniji okvir za njegovu privlanost. Ali stanovite da komunizam, nekada moan, znai stagnaciju i pusto dramatian je obrt preovlaujuih stavova od prije samo dvije decenije. To ukljuuje silne promjene u politikim stavovima s obzirom na kritiko pitanje vlastitih odnosa pojedinca prema drutvu i drutva prema dravi. Konano, promjena u globalnoj percepciji jeste promjena temeljne filozofije i osnovnog pogleda na svijet - a ne naprosto politiki stil ili lojalnost. To je u prirodi istorije. Opadanje znaaja ideologije i politike strasti savremenog komunizma bilo je bolno ilustrovano odravanjem mranog skupa u Pragu sredinom aprila 1988. godine. On je okupio na jednom mjestu devedesettri komunistike ili pro-komunistike partije iz cijelog svijeta radi proslave tridesete godinjice posljednjeg preostalog, od Sovjeta sponzorisanog, meunarodnog komunistikog glasila, Svjetske marksistike revije, i radi savjetovanja oko poloaja marksistike doktrine. Sama tajanstvenost skupa je bila simbolina. Nekoliko godina ranije ovakav skup bi privukao veliku panju svjetskih medija. Ipak je proao nezapaeno u zapadnim medijima i bio propraen samo kratkim i povrnim osvrtom u komunistikoj tampi. Svjetska marksistika revija je bilo sve to je ostalo od opojnijih dana Kominterne, centralne organizacije Komunistike Internacionale, ije je sjedite oko dvije i po decenije bilo u Moskvi, ili ak njenog ogranienijeg poslijeratnog nasljednika, Kominforma, koju je ustanovio Staljin da bi nadzirao rad novih vladajuih istonovropskih komunistikih partija. Ali ta dugotrajna batina je inila rad Revije sve vanijim za Moskvu, jer je predstavljala posljednje formalno sredstvo za

132 usklaivanje doktrinarnog miljenja i osavremenjavanje zajednike doktrine u izmijenjenim prilikama. Zato je Anatolij Dobrinjin, koji je tada bio sekretar sovjetskog Centralnog komiteta i vani savjetnik Gorbaova za spoljnu politiku, predvodio sovjetsku delegaciju. Delegacije istonoevropskih drava pod sovjetskom dominacijom bile su na jednako visokom nivou. Sam skup je, meutim, u osnovi doivio fijasko. Doktrinarne rasprave su bile mlake, neinteresantne i u velikoj mjeri formalistike. Dobrinjin je vei dio svog vremena potroio propagirajui novu spoljnu politiku Gorbaova, dok se po pitanjima doktrine njegov glavni doprinos sveo na nagovjetaj skore abdikacije proletarijata kao temelja komunistike vlasti. Kako je navela Praka televizija 15. aprila 1988, Dobrinjin je rekao da nova tehnika revolucija poinje a to zahtjeva usvajanje kompjuterske tehnologije i robota. Prema tome, svialo se to nama ili ne, eljeli mi to ili ne, moramo preustrojiti takoe i radniku klasu. On je bio manje jasan u vezi implikacija koje bi ovo moglo imati po navodnu partiju proletarijata, ali je pretpostavio da je dalja posljedica naune revolucije bila da svi ljudski interesi imaju prioritet nad klasnim. On je iz ove tvrdnje izveo dublji zakljuak da je svjetski mir vea vrijednost ak i od socijalistike revolucije, to je stav koji ne bi mogao biti ba tako primamljiv za frustriranije i radikalnije partije koje ude za vlau. Poto je Dobrinjin otvoreno govorio o pitanju sigurnosti, u velikoj mjeri analizirajui ameriko-sovjetske odnose, nekako poznata misao vodilja njegove poruke je - uprkos pozivanju na novu naunu revoluciju - bila da revolucionarni proces mora biti podreen interesima Sovjetskog Saveza. Moda su najotvoreniju poruku konferenciji poslali oni koji joj nijesu prisustvovali. Kineska Komunistika partija je, to je bio sluaj ve godinama, potpuno ignorisala itav poduhvat, dok je najuticajnija komunistika partija na svijetu koja nije bila na vlasti, Italijanska komunistika partija, u tonu zvaninog izvjetaja poslala pismo uredniku Svjetske marksistike revije obavjetavajui ga o svojoj odluci da prekida odnose sa asopisom. Sekretar Dobrinjin je ostao da se gosti sa svojim istonoevropskim partijskim drugovima i predstavnicima tako raznovrsnih organizacija kao to su Komunistika partija Saudijske Arabije, vedska Lijeva partijakomunista, Komunistika partija Luksemburga, senegalska Nezavisna radnika partija, Komunistika partija Nepala, i td. Mora da su ak i sovjetski delegati osjetili da je dogaaj ukazao na dalje ozbiljno pogoranje globalnog stanja komunistikog jedinstva teorije i prakse. Komunistika teorija se drobila dok se komunistika praksa sada u velikoj mjeri smatrala promaenom. Nenamjerno, skup je tako simbolizovao opti slom disciplinovane potinjenosti komuni-stikih partija moskovskoj kontroli. On je takoe jasno ukazao na nestanak doktrinarne jednoobraznosti, potpuni gubitak privlanosti komunizma u narodu pa prema tome i oiti zalaz politike vitalnosti pokreta. Sve ovo je predskazivalo skori kraj komunizma kao znaajne svjetske pojave.

133

Glava 17 OD REVOLUCIONARNE KOMINTERNE DO GODINJEG ZASJEDANJA

Osamdesetih godina, revolucionarna Kominterna je bila daleka uspomena, ali uspomena koja je ostala u golemoj suprotnosti sa godinjim zasjedanjem ostarjelih ili u najboljem sluaju sredovjenih komunistikih funkcionera i simpatizera koji se sada okupljaju svake godine u Moskvi povodom novembarske proslave Boljevike revolucije. Kad je odrana prva sjednica Kominterne u Moskvi u martu 1919. godine, samo godinu dana poslije preuzimanja vlasti od strane Boljevika, vazduh je bio bremenit revolucionarnim oekivanjima, usprkos graanskom ratu koji je jo uvijek bjesnio u Rusiji. Prisutni su bili istinski revolucionari, oelieni u borbi i zatvorima. Raspoloenje im je bilo optimistiko. Previranja su rasla u Srednjoj Evropi, posebno u poraenoj i demoralisanoj Njemakoj, naprednom industrijskom drutvu, koje se inilo istorijski zrelo za ruenje, to je bilo gotovo u skladu s komunistikom dijagnozom istorije. inilo se da e se revolucionarna oekivanja ispuniti, a nova organizacija - Komunistika internacionala - bila je ustanovljena da ujedini i rukovodi svjetskim revolucionarnim procesom. Oekivanja su narasla jo vie do vremena drugog sastanka Kominterne, u ljeto 1920. godine. Nova Crvena Armija, koja je u velikoj mjeri dobila graanski rat, sada je bila pred vratima Varave, inilo se da je put do srca Evrope otvoren. Skoro u isto vrijeme se sastao kongres istonih naroda u sovjetskom Bakuu da uzdigne barjak revolucionarne borbe protiv kolonijalizma, pokreui pri tom dvogubu ofanzivu protiv vidno dezintegrisanog kapitalistikog i kolonijalnog svijeta. Vatreni govornici iz redova najblistavijih boljevikih voa, kao to su Trocki i Zinovjev, vladali su atmosferom na skupu, a njihova elokvencija je pojaala osjeaj da je meunarodna pobjeda komunizma ne samo neizbjena ve e se uskoro i dogoditi. Boljeviki revolucionarni optimizam je bio oit. U prvom izdanju asopisa Kominterne, Zinovjev je predskazivao: Kroz godinu dana, Evropa e zaboraviti na borbu za komunizam, zato to e cijela Evropa biti komunistika. Prilikom otvaranja drugog zasjedanja, on se neznatno ogradio od svog optimizma: Moda smo bili zavedeni: vjerovatno e, u stvari, biti potrebna ne jedna ve dvije ili tri godine prije nego cijela Evropa postane jedna sovjetska republika. Predstavljajui manifest Kominterne na kongresu, Trocki je izjavio, U razliitim zemljama borba prolazi kroz razliite etape. Ali to je zavrna borba... Ona je sveobuhvatna i neodoljiva. Ona se iri, jaa i proiava i uklanja staro smee. Ona se nee zaustaviti prije nego ostvari vladavinu svjetskog proletarijata. ak se i Lenjin pridruio euforiji, govorei nekim Francuskim gostima, Da, Sovjeti su u Varavi. Uskoro e Njemaka biti naa, Maarska ponovo osvojena; Balkan e ustati protiv kapitalizma; Italija e se uzdrmati. Buroaska Evropa u vihoru puca po svakom avu. Njihova uvjerljiva retorika je, meutim, jedva prikrivala globalnija i politiki ozbiljnija nastojanja novopostavljenih sovjetskih bolje-vikih voa, predvoenih Lenjinom, da preuzmu stvarnu kontrolu nad svjetskim marksistikim pokretom. U stvari, ruski Politbiro je od poetka kontrolisao Izvrni komitet Kominterne i insistirao da primanje u lanstvo Kominterne nalae da lijeve partije usvoje dvadeset jedan utvren uslov. Prema tome, Moskva je iskljuila razne socijaldemokratske i pacifistike grupe koje su bile naklonjene Boljevicima ali su bile manje

134 podlone boljevikom konceptu disci-pline i preobraanja Kominterne u ureenu sektaku organizaciju. Kada je Poljska porazila nastupajuu Crvenu Armiju u bici za Varavu, avgusta 1920, i kada su revolucionarna previranja u Njemakoj i drugdje oslabila, Kremlj je bio prisiljen da ponovo procijeni neposrednije perspektive komunizma. Lenjin i ostale boljevike voe nuno su postali zaokupljeniji konsolidacijom svoje unutranje vlasti, prvo kroz Novi privredni plan a kasnije kroz Staljinovu odluku da gradi socijalizma u Rusiji nezavisno od bilo kakve neposredne veze sa svjetskim revolucionarnim procesom. Ove odluke su neizbjeno doprinijele daljoj sovjetizaciji Kominterne. Ona je postala sve vie organ sovjetske vladajue partije, u tijesnoj vezi sa sovjetskom tajnom policijom i obavjetajnim aparatom, kojim su upravljali Lenjinovi a kasnije i Staljinovi odabranih namjesnici. Staljin se nije dvoumio oko toga. Poetkom 1927, u katihizikoj izjavi, ustanovio je apsolutno besprijekorne norme za svakog istinskog komunistu. Staljin je izjavio da je komunista revolucionar koji je bezrezervno, bezuslovno, otvoreno i svjesno... spreman da titi i brani SSSR, jer je SSSR prva revolucionarna proleterska drava u svijetu koja gradi socijalizam. On je internacionalista koji je, bezrezervno, bez kolebanja, bez postavljanja uslova, spreman da titi SSSR, zato to je SSSR temelj revolucionarnog pokreta u cijelom svijetu. Usprkos tiranskoj izjavi o sovjetskoj kontroli i usprkos slabljenju neposrednih revolucionarnih nada, Kominterna je jo uvijek ostala tokom tridesetih godina i u Drugom svjetskom ratu za mnoge neruske komuniste spremite njihovih komunistikih nadanja i sredite njihove politike lojalnosti. Voena za vrijeme staljinistike ere od strane ivopisnog bugarskog revolucionara Georgi Dimitrova i njegovog sovjetskog partijskog druga Dimitrija Manuilskog, organizacija je postala kola za razvoj novog rukovodeeg kadra, potpuno discipli-novana i temeljno staljinistikih nazora. Kako su ovi staljinistiki sljedbenici zamijenili mnoge slobodoumne inostrane komuniste koje je Staljin likvidirao za vrijeme velikih istki tridesetih godina, Kominterna je postala i glavni tab i centar za obuku komunistikog rukovodstva koje je Staljin dovodio na vlast u Istonoj i Srednjoj Evropi poslije 1945. godine. Neki su sputeni padobranom u Istonu Evropu sa sovjetskim instrukcijama za vrijeme rata, a drugi su stigli u frakovima sa pobjednikom sovjetskom armijom. udno je da je takva stvarna sovjetska kontrola nad komunistikim pokretom, kao i elja za pomirenjem sa anglosaksonskim saveznicima uinila Kominternu nebitnom. Godine 1943, Staljin je prividno ukinuo. Svijetu je reeno - a lakovjerni su povjerovali - da Sovjetski Savez vie ne kontrolie meunarodni komunistiki pokret. Meutim, glavne Moskovske operacije su nastavile da se sprovode preko Dimitrova i Manuislkog tokom rata, nakon kog je sam Dimitrov postao novi lider Bugarske. Razni njegovi moskovski potinjeni, kao to su NKVD agent Boleslav Bjerut i zvaninici Kominterne Klement Gotvald, Matja Rakoi i Valter Ulbriht, postali su voe svojih zemalja pod komunistikom upravom, Poljske, ehoslovake, Maarske i Istone Njemake. Budui da se Hladni rat rasplamsao, Staljin je krenuo ponovo da stvara , na uoj osnovi, stroi instrument sovjetske meunarodne kontrole. Godine 1947, on je formirao Komunistiki informativni biro, ili Kominform. Posebnu panju je usmjerio na uvrenje i ukljuivanje u sovjetsku sferu novih komunistikih partija na vlasti, kao i na uoblienje zajednike strategije za vanije zapadnoevropske komunisti-ke partije, kao to su francuska i italijanska. Neki sovjetski lideri su se oito nadali da bi ove partije mogle ne samo biti u stanju da ubrzaju uklanjanje amerikog uticaja sa kontinenta ve da bi ak i same mogle doi na vlast. Pobjeda kineske revolucije je takoe doprinijela kratkom ponovnom buenju revolucionarnih nada, sa crvenom zastavom koja se sad leprala nad glavama vie od milijarde ljudi.

135 Vie inilaca je doprinijelo relativno kratkom vijeku trajanja Kominforma. On je ukinut 1956. godine, tri godine poslije Staljinove smrti, djelimino stoga to nijedan od njegovih nasljednika nije mogao da dostigne lini ugled komunistikih diktatora koji su uspjeli da zadobiju vlastitu mo, poput Maoa u Kini ili Tita u Jugoslaviji. Tito je odbranio svoju nezavisnost ak i od Staljina ve krajem etrdesetih godina, dok su se Maova neslaganja sa Kremljom pojaavala i gladila. Godine 1956, Kinezi su otro istakli svoju podrku tenjama za autonomijom i Poljskih i Maarskih komunistikih lidera i pritiskali post-staljinistike sovjetske lidere da ublae - ako ne i da napuste - svoj zahtjev za formalnim vostvom svjetskog pokreta. To je imalo odjeka kod lidera na izborima najuspjenije zapadnoevropske komunistike partije, Italijana Palmira Toljatija, koji je skovao privlaan izraz policentrizam kao alternativu staljinistikom centralizmu. Sovjetska elja da zacijeli raskid s Jugoslavijom, da izbjegne svau s Kinom, da zadri italijansku partiju u vrstom zagrljaju i da smanji napetosti s takvim liderima kao to je Vladislav Gomulka u Poljskoj, vodila je u niz postepenih ali jo uvijek neradih ustupaka. Uz ukidanje Kominforma, Moskva je priznala 1956. godine pravo vladajuim partijama da prilagode sovjetsko iskustvo u izgradnji socijalizma svojim osobenim nacionalnim uslovima, iako je Kremlj i dalje opominjao da sovjetsko iskustvo ima univerzalnu vrijednost. U svakom sluaju, ovi ustupci su nerado uinjeni, pod pritiskom. Pokazujui sovjetsko protivljenje da sasvim odustane od svog centralistikog vostva, Hruov je rijeio da sazove u Moskvi 1957. godine veliku konferenciju svih komunistikih partija. On je nastojao ponovo da oivi vei osjeaj jedinstva u svjetskom pokretu i obnovi sovjetsku kontrolu nad njim. U svom govoru upuenom 11. jula 1957. godine vrlo inertnim ekim komunistikim liderima, sovjetski voa je objasnio svoje ciljeve sasvim otvoreno: ta mi elimo? elimo jedinstvo, zbijene redove i zdruene snage. Mi uvaavamo razliite puteve, drugovi. Ali izmeu razliitih puteva, samo je jedan glavni put, a ostali su, kao to znate, poput velike rijeke sa svojim pritokama. Na isti nain postoje specifinosti, ali postoji samo jedan put, marksisti-ko-lenjinistiki. Sa sovjetskog stanovita, konferencija je imala, u najboljem sluaju, aren uspjeh. To je bio posljednji veliki skup koji je okupio ne samo od Sovjeta kontrolisane ili sovjetima naklonjene lidere skoro svih vladajuih i nevladajuih komunistikih partija, ve takoe i Kineze. Kinezi su u to vrijeme bili upleteni u svoj dogmatski motivisani Veliki skok naprijed, pa su uz njihovu pomo Sovjeti uspjeli da dobiju pristanak konferencije (mada uz uzdranost Jugoslavije) za osudu revizionizma. Skup nije, ipak, prihvatio sovjetski prijedlog za potpunu osudu onih koji istiu nacionalne osobenosti svake zemlje koja ide putem socijalizma kao duboko tue marksizmu-lenjinizmu. Umjesto toga, on je usvojio kompromisni obrazac koji je naglaavao ispravnost naela marksistiko-lenjinistike teorije da procesima socijalistike revolucije i izgradnje socijalizma upravlja jedan broj temeljnih zakona primjenljivih u svim zemljama koje su pole putem socijalizma, mada su takoe brzo dodali da se ti zakoni svuda pojavljuju uz raznovrsne istorijski oblikovane nacionalne osobenosti i tradicije koje bi se svakako mogle uzeti u obzir. Nekoliko dramatinih dogaaja koji su 1957. pratili skup - koji su bili, zapravo, posljednji izdisaj i sovjetske supremacije i lenjinistiko-staljinistike prevage u meunarodnom komunizmu - dostiglo je vrhunac i ubrzalo istorijski raspad komunistikog jedinstva pod sovjetskom dominacijom. ezdesetih godina, kinesko-sovjetski raskol, koji je bio motivisan prvo ideolokim razlikama a zatim raspirivan pojavljivanjem duboko ukorijenjenih nacionalistikih antagonizama, naglo je poeo da se otvara. Sovjetska vojna intervencija u ehoslovakoj 1968. godine izazvala je iroku osudu ak i komunistikih partija, dok je objavljivanje nove Brenjevljeve doktrine

136 diskreditovalo bilo kakve sovjetske napore na unapreenju meunarodnog komunistikog jedinstva. Nimalo ne iznenauje da je uspon pokreta Solidarnost u Poljskoj krajem sedamdesetih godina doekan s otvorenim isticanjem podrke Komunistike partije Italije i nekih drugih. Kasniji sovjetski pokuaji da se sazovu slini skupovi svjetskog komunistikog pokreta i da se oni iskoriste za odreivanje generalne linije Moskve tako nijesu urodili plodom. Posljednji takav pokuaj, 1981. godine, bio je znaajan po svojoj politikoj i ideolokoj uzaludnosti. Postepeno, sovjetski lideri su i sami uvidjeli da nikakva ak ni daleka sjeanja na Kominternu i Kominform ne bi mogla da oive u postojeem okviru ideolokih razlika, sa tim razlikama koje su intenzivirane sve do otrih neprijateljstava meu razliitim nacional-nim partijama. Jednostavno nije bilo sklonosti meu komunistikim partijama u svijetu da prihvate sovjetske inicijative namijenjene obnovi politikog i ideolokog jedinstva, jo manje elje za institucionalizovanjem bilo kakve organizacije pod sovjetskim pokroviteljstvom. Ono najbolje to je Kremlj sada mogao da uradi bilo je da iskoristi godinju proslavu Boljevike revolucije da odri, zapravo, sastanak vladajuih komunistikih inovnika, meunarodnih komunistikih funkcionera i raznih lijevih simpatizera, koji bi se okupili da uglavnom ritualno pozdrave svoje izgubljene revolucionarne snove. Ti skupovi su bili uglavnom mjeavina ideolokog parolatva, zakulisnog cjenkanja s kremaljskim domainima oko nivoa sovjetske finansijske pomoi, gala parada, zvaninih prijema, veeri baleta i linih zabava prireenih od strane KGB-ovih strunjaka za gostoprimstvo. Ti prividno ozbiljni skupovi su bili u velikoj suprotnosti sa revolucionarnim istunstvom, doktrinarnim arom i osjeajem drugarstva u ranim, neiskvarenim danima komunistike Internacionale, kada je Kominterna aktivno kovala stvarnu svjetsku revolucionarnu strategiju ak i dok je nametala generalnu liniju Kremlja svojim disciplinovanim meunarodnim agentima. Poputanje discipline i slabljenje morala su bili u neposrednoj vezi sa opadanjem same privlanosti Sovjetskog Saveza kao modela socijalizma za svjetske radikalne marksiste. Nesputano sovjetsko priznanje drutveno-ekonomskih promaaja, koje se u vrijeme Gorbaovljeve glasnosti pretvorilo u pravu bujicu samooptubi, pojaalo je ve postojee i iroko rasprostranjeno miljenje da je mnogo toga to se dogodilo u Sovjetskom Savezu tokom komunistike ere bila suvina i svirepa nesrea. igosanje sovjetskog eksperimenta nije vie moglo da bude izjednaavano s neprijateljskom anti-komunistikom propagandom. Sovjetske novine i glasnogovornici su se takmiili meusobno u raskrinkavanju sadanjih nedostataka i u iznoenju na vidjelo nekadanjih zloina. Sovjetski govornici su otvoreno priznavali posljedini pad popularnosti Sovjetskog Saveza ak i meu komunistima u svijetu. Piui u veoma tiranom listu Izvjestija od 11. jula1987. godine uvod-niar Aleksandar Bovin je otvoreno izjavio da su unutranji sovjetski obrti, protivrjenosti, krize i stagnacija diskreditovali sovjetski model, koji je nekada stvorila Moskva i koji su mnogi u inostranstvu smatrali vrijednim podraavanja. Samo dvadeset godina ranije, sovjetski sistem je jo uvijek bio cijenjen kao ozbiljna alternativa amerikoj Coca-kolonizaciji, sa vodeim zapadnim lijevim intelek-tualcima, poput an-Pol Sartra, koji su pretpostavljali sovjetsko istunstvo i idealizam navodnom krajnjem materijalizmu trans-atlantskih suparnika. Sovjetski lideri su u to vrijeme bili prepuni optimizma, sa Hruovom koji je dijelio besplatne savjete tokom svo-jih putovanja po Treem svijetu kako najbolje podraavati sovjetski poduhvat brze industrijalizacije i modernizacije. Dvadeset godina kasnije, sovjetski gradski pejza je bio proet oiljcima takvih obiljeja zakanjele amerikanizacije kao to je reklama za Pepsi ili Mekdonaldov luk. Oni su predstavljali nijemo svjedoanstvo sovjetskog preutnog prihvatanja statusa inferiorne i blijede imitacije mnogo naprednijeg - ali nekad toliko ismijavanog - amerikog potroakog sistema. Uprkos

137 objavi na sva zvona ideolokih proglasa da e perestrojka izgraditi zdraviji i kreativniji socijalistiki sistem, njen najopipljiviji drutveni uticaj obuhvatao je oito usvajanje tehnikih pa ak i nekih kulturnih obiaja prethodno igosanog suparnika. To nije moglo da pomogne ve je imalo demoraliui uticaj na ostatke pravovjernih koji se jo uvijek okupljaju jednom godinje u Moskvi na ritualno ponovno polaganje zakletve. Propast Sovjetskog Saveza kao relevantnog drutvenog modela bio je najozbiljniji udarac svjetskom komunistikom pokretu. To objanjava oajniku potragu za alternativnim sreditem divljenja. Neko vrijeme, Kina se inila kao glavni kandidat, sa svojim otvorenim idealistikim istunstvom i potpunom predanou. Ali ta predstava je izblijedila s izopaenjem Kulturne Revolucije, sa raskrinkavanjem Mao Cedunga kao masovnog ubice nita manjeg od Staljina, a naroito sa sve veim obimom kulturne, ekonomske i politike kinesko-amerike saradnje. Pod tim okolnostima, kineski razvojni i povremeno korumpirani komercijalni komunizam teko da bi mogao biti smatran modelom drutvene revolucije. Ostaci istinskih vjernika su takoe flertovali neko vrijeme bilo sa Vijetnamom bilo sa Kubom, ali nijesu pokazali da su u stanju da stvore globalnu privlanost. Surovosti poslije pobjede i ekonomska propast su diskreditovali Hanoj, dok je diktatura Fidel Kastra suvie zaudarala na faizam i tako snano zavisila od sovjetske milostinje da nije mogla postati samostalan privlaan primjer. Nakon to su Sandinisti preuzeli vlast, Nikaragva je postala najnovije utoite eznutljivih vjerodostojnih marksista. Ali pokret koji je imao aspiracije da bude globalno relevantan teko da je mogao da navede kao svoj odrivi i opteprihvatljiv drutveni model realativno zaostalo i prilino haotino seosko drutvo od tri miliona stanovnika. U potrazi za relevantnim modelom, nije postojala zamjena za sovjetski sistem - injenica koja uveava znaaj njegovog sloma kao zvijezde vodilje svjetskog komunizma. Tako je sektako godinje zasjedanje u Kremlju predstavljalo tuni epitaf pokreta koji je nekada s ponosom sebe nazivao Komunistika Internacionala. Njegove obredne procedure su bile pohabani ostaci nekada uvjerljive univerzalno vaee revolucionarne prakse.

138

Glava 18 IRELEVANTNOST POLITIKE U RAZVIJENOM SVIJETU

Teorijski, komunizam je trebalo da ima najvie uspjeha u razvije-nom svijetu. Prema klasinom marksistikom uenju, socijalistika revolucija je trebalo da se dogodi u razvijenim zemljama kao istorijski neizbjena posljedica krize kapitalizma u industrijskom drutvu. Sve do 1961. godine, sovjetska partija je objavljivala, u svom novousvo-jenom programu, da je neizbjeni proces raspadanja progutao kapitalizam od vrha do dna i da je opta kriza kapitalizma bila na putu. Sovjetski proglas je bio i otvoren i iscrpan. U njemu se tvrdi da:
Opta kriza kapitalizma nalazi svoj izraz u sljedeem: stalnom naputanju kapitalizma od strane novih drava; slabljenju poloaja imperijalizma u ekonomskom nadmetanju sa socijalizmom; raspadu imperijalistikog kolonijalnog sistema; pogoranju protivrjenosti imperijalizma sa razvojem dravnog monopolistikog kapitalizma i porastu militarizma; intenziviranju unutranje nestabilnosti i propasti kapitalistike ekonomije koji se manifestuju u sve veoj nemoi kapitalizma da u potpunosti iskoristi proizvodne snage - niske stope rasta produktivnosti, periodine krize, stalni neuspjesi u korienju proizvodnih kapaciteta i hronina nezaposlenost - rastajuoj borbi izmeu rada i kapitala; otrom intenziviranju protivrjenosti svjetske kapitalistike ekonomije, neuvenoj intenzifikaciji politikih reakcija na svim frontovima; odbacivanju buroaskih sloboda i ustanovljavanju u jednom broju zemalja tiranskih faistikih reima; i dubokoj krizi buroaske politike i ideologije.

Ne samo da je ova dijagnoza bila pogrena, ve se do kraja dvadesetog vijeka odrala jedna jo otrija tvrdnja: to je drutvo naprednije, to je manje politiki znaajna njegova komunistika partija. To je glavno iznenaenje komunistikog suoavanja s istorijom. Dok ona nije uspjela tamo gdje se oekivalo da uspije, uspjela je - ali samo u okviru preuzimanja politike vlasti tamo gdje se, prema uenju, kae da su uslovi istorijski nedozreli za njegov uspjeh. Ovaj paradoks je konano posluio da se komunizam lii svoje glavne prednosti: osjeaja da jae na vrhu istorijskog talasa, da on predstavlja budunost i da je njegov neminovni trijumf jednak ljudskom napretku. Umjesto toga, neuspjeh komunistikog sistema u drutveno zaostalom Sovjetskom Savezu i njegova sve vea nebitnost za drutveno-ekonomske dileme mnogo naprednijeg svijeta ukazala je na njegovu doktrinarnu zastarjelost. Dvadeseti vijek tako nije postao vijek komunizma. Njegova pretjerana simplifikacija nije mogla da obuhvati sve sloenosti drutvene strukture naprednih drutava. Ta struktura se nije slagala sa Marksovim zastarjelim shvatanjem o sredinjem poloaju industrijskog proletarijata. Doktrina vie nije mogla determinisati politiku drutva koja je bila primorana da usvaja kreativne inovacije najnaprednije nauke i visoke tehnologije. Uz to, izopaavanje marksizma kroz doprinose Lenjina i Staljina svodilo je doktrinu na jalovo opravdavanje proizvoljne i diktatorske vlasti, sprjeavajui dalje njegovu sposobnost da se prilagoava promjenljivim okolnostima. U demokratskom ambijentu Zapada, gdje su izbori vreni na temelju otvorenih rasprava, komunizam nije mogao pruiti otpor sve oiglednijoj irelevantnosti za savremeni svijet.

139 Sa zakanjenjem, ak su i sovjetski predstavnici doli do spoznaje o pomraenju komunizma u dvadesetom vijeku. Piui u uglednom sovjetskom asopisu Voprosi filosofij sredinom 1987. godine E. Plimak, naunik sa Moskovskog instituta za meunarodni radniki pokret, napisao je sasvim korektno: ak donedavno, komunisti su vjerovali da e dvadeseti vijek biti vijek trijumfa socijalizma irom svijeta... taj cilj predstavlja daleku budunost. Istina je da smo potcijenili sposobnost kapitalizma da se prilagodi na nove uslove... precijenili smo brzinu kojom bi socijalizam mogao da se iri. Za njim je to ponovio jo otrije ve citirani sovjetskog komentator, Bovin, koji je odbacio svaki izgovor za istorijski optimizam otvoreno izjavljujui, Izgledi za socijalistike preobraaje u razvijenim kapitalistikim dravama su beskonano opali. A tako je i bilo. U Sjevernoj Americi, komunizam nije ak ni politiki pokret ve beznaajno mala sekta, nezapaena u politikim tokovima kako u Sjedinjenim Dravama tako u Kanadi. Malo razloga postoji za oekivanje da e se ovi uslovi promijeniti. Zapravo, ak i za vrijeme Velike Depresije, kada je kapitalistiki sistem utonuo u krizu a stav javnog mnjenja o njegovoj manjkavosti bio na najvioj taki, komunistiki pokret nije uspio da ostvari znatniju javnu podrku. Ne samo da je kreativni odgovor na postojei sistem, kroz Novi plan u Sjedinjenim Dravama i kroz njegov ekvivalent u Kanadi, preduprijedio i razoruao drutvenu privlanost komunizma, ve je javno mnenje instiktivno osjetilo da su marksistiko-lenjinistiki recepti bili bez znaaja za drutva u proelju drutveno-tehnolokih inovacija. Jednako pouan, a za komunizam istorijski zastraujui, jeste razoaravajui poloaj komunizma u Japanu. U dravi koja je poslije Amerike najdalje ostavila iza sebe industrijsko doba i ulazi u novu tehnoloku eru, komunizam je trebalo da ostavi traga do sada. Zapravo, komunizam je trebalo da ima velike anse na uspjeh u Japanu. Zemlja je bila razorena u toku rata voenog za vrijeme industrijske faze njenog razvoja. Njegova poslijeratna obnova je oivjela brojnu gradsku radniku klasu. Njegov sukob s Amerikom trebalo je da ostavi tragove nacionalnog neprijateljstva podlonog ideolokom iskoriavanju. Na kraju ali ne manje vano, taktiki korisno - a istorijski razumljivo - japanska alergija na nuklearno naoruanje stvorila je velianstvenu priliku za mobilizaciju nacionalnih osjeanja od strane Komunistike partije Japana. Uprkos ovim subjektivnim i objektivnim prednostima, izborna snaga Komunistike partije Japana nije prelazila u ukupnom poslije-ratnom periodu nivo od priblino 10 procenata. Ona je najprije dostigla taj nivo na izborima iz 1949. godine za Donji dom. Uprkos izvjesnom uspjehu u formalnom regrutovanju poreskih obveznika iji je broj narastao od oko 87.000 u 1961. na oko 465.000 u 1985. godini - njena relativno ograniena izborna podrka ostala je od tada nepromijenjena. Najvii nivo je dosegla 1972. godine, sa 10,9 posto glasova, dok je na nedavnim izborima za Predstavniki dom, 1986. godine njihov udio pao na 8,8 procenata. Osim toga, ovaj zanemarljiv iznos je bio dosegnut kroz intenzivna nastojanja da se japanski komunizam poistovjeti s nacionalizmom, ne samo pozivanjem na anti-amerikanizam ve takoe stavljanjem silnog naglaska na nezavisnost japanske partije i od sovjetskih i od kineskih komunista. Obije ove partije su japanski komunisti izriito optuili da vode hegemonistiku politiku, a u jednom trenutku je japanska partija ak prekinula zvanine odnose sa svakom od njih. Da bi razvili domau podrku, japanski komunisti su glasno igosali diktatorske tradicije vladajuih partija Sovjetskog Saveza i Kine a umjesto toga su nastojali da se poistovjete sa zapadnjakom socijaldemokratijom i pacifizmom. Zapravo, oni su stekli svojih 10 procenata narodne podrke na tetu komunistikog doktrinarnog jedinstva, mada je javno optuivanje Sovjetskog Saveza i Kine ojaalo predstavu naroda o komunizmu kao sistemskom promaaju. Da bi jo vie iritirali Sovjete, japanski komunisti su ak prihvatili zahtjev nacionalista za povraaj Japanu Sjevernih (Kurilskih) ostrva koja od Drugog svjetskog rata dri Sovjetski Savez.

140 Japanski komunisti su, uz to, otili ak dalje od japanske vlade zahtijevajui povraaj ne samo etiri ostrva u neposrednoj blizini Hokaida ve takoe i cijeli lanac Kurilskih ostrva koji je bio zvanino ustupljen Sovjetskom Savezu mirovnim ugovorom iz San Fransiska. Otvoreno i namjerno nacionali-stikim rijeima, partijsko zvanino glasilo, Akahata, 26. maja1986. godine navelo je da su ova ostrva bila istorijski japanske teritorije, da se njihovo zauzimanje od strane Sovjeta odvijalo protivno naelima naunog socijalizma, a da se njihov bezuslovan povratak zahtijeva u skladu sa meunarodnom pravdom. Dublja i moda jo neugodnija poruka je bila vie povezana s neuspjehom komunizma u Japanu nego s proputenom prilikom da se dobije nadoknada za ratna razaranja i neizbjenim komplikovanjem ameriko-japanskih odnosa. Japan je, gotovo poput Amerike, do sedamdesetih bio u prvom redu globalne modernizacije, prednjaei ne samo u naunim i tehnolokim inovacijama ve isto tako, kao neizbjean nastavak te dinamike, u drutvenom razvoju. Tako se poslovalo na osnovu principa koji se tiu privatne svojine, slobodnog preduzetnitva, politikog pluralizma i korporativnog upravljanja to je saimalo na mnogo naina najstrou marksistiku osudu kapitalizma. Japanski sistem nije bio uspjean samo ekonomski i odravao veoma visok stepen narodne podrke, ve je takoe jasno pruao primjer koji su ak i sovjetski i kineski komunistiki lideri sada navodili kao vrijedan podraavanja. To mora da je doktrinarno uznemiravajue, jer nosi podsvjesnu poruku da je komunizam postao anahron. Ako se za neuspjeh komunizma u Sjedinjenim Dravama i Japanu moe pretpostaviti da je bio istorijska nesrea za ideoloki predane ljude, njegov neuspjeh u Zapadnoj Evropi mora da je bio doktrinarno jo bolniji. Prema marksistikoj nauci, komunizam je trebalo da bude politiki uspjean u oblasti gdje su njegove teorije nastale i gajene i gdje je teorija predviala sazrele istorijske uslove za trijumf marksistike revolucije. Istinski vjernici su moda mogli racionalno da objasne neuspjeh u Sjedinjenim Dravama i Japanu kao posljedicu navodno nedostinih, pa stoga za doktrinu i neprimjenjivih, okolnosti u tim dvijema dravama. Oni bi mogli dovesti u vezu preuranjenu revoluciju u Rusiji sa boljevikom strategijom slamanja najslabije karike u lancu imperijalizma - uspjehom koji je zatim istorijski konso-lidovan Staljinovom odlukom da gradi socijalizam u jednoj dravi. Ipak je izgradnja socijalistikog drutva trebalo prvo da se dogodi u Zapadnoj Evropi, klasinom primjeru kapitalistike industrijalizacije i krinji neizbjenih i kobnih kapitalistikih protivrjenosti. Umjesto toga, komunizam je u Zapadnoj Evropi krajem dvadesetog vijeka postajao, sasvim doslovno, ne samo zastario kao drutvenini program ve takoe i politiki nebitan. To je tano ak i za zemlje gdje je uoi Drugog svjetskog rata, komunizmu bila pruena druga ansa, ulivena nova ivotna snaga, i obnovljena prilika da doe na vlast. U Italiji, Francuskoj i na Iberijskom poluostrvu, doktrinarna polarizacija prouzrokovana borbama protiv faistike desnice je pogodovala najmilitantnijoj partiji ljevice. U svakoj od ovih zemalja, nedovreni tokovi kapitalistike industrijalizacije ili su na ruku pojavljivanju klasno sve svjesnijeg proletarijata, politiki privuenog primjerom Sovjetskog Saveza. U svakoj od tih zemalja, intelektualna klasa je bila nezadovoljna status quo-om, zavedena kulturnim anti-amerikanizmom, naginjala je barem flertovanju s marksizmom a u mnogim sluajevima ga je ak i prigrlila s intelektualnim zanosom. Ambijent, uslovi i odbir trenutka su bili doktrinarno savreni. Ipak je narod o tome dao svoj sud kao o jo jednom neuspjelom pokuaju. U Italiji, Komunistika partija (PCI) je izala iz rata s ogromnim ugledom i postala je druga partija po veliini, raspolaui na vrhuncu sa vie od treine narodnih glasova. Do sredine sedamdesetih godina, inilo se da je spremna ako ne da preuzme vlast neposredno, onda da je dijeli kroz koaliciju s nekom od nekomunistikih partija. PCI je personifikovala novi fenomen

141 Evrokomunizma - rafiniraniju i umjereniju verziju komunizma koji je ideoloki i politiki bio dovoljno razraen da preuzme vlast u zrelijim drutvenim i ekonomskim uslovima. Ali to se nije dogodilo. Umjesto toga, postepeni preobraaj italijanskog drutva, uzrokovan postojanim razvojem italijanske privrede i s tim povezanim porastom meunarodnog ugleda i samopouzdanja Italije doprinio je opadanju krajnje ljevice. Partija je dostigla vrhunac a onda postepeno poela da slabi. Sa najvie take od 34,4 posto glasova dobijenih na optim izborima 1976, podrka partiji je postepeno opala na 26,6 procenata na optim izborima 1987. i na 21,9 posto na lokalnim izborima 1988. godine. Jo uvjerljivija za njenu mranu budunost bila je injenica da sredinom osamdesetih godina nije mogla da privue znatniji broj mladih ljudi. Od ukupne omladinske populacije srazmjera onih koji su pristupali PCI-u predstavljala je samo polovinu. Zapravo, itavih 21 posto njenih lanova su bili penzioneri. Uz to, 40 posto lanstva je poticalo iz tradicionalnog industrijskog sektora u vrijeme kada je italijanski sektor usluga doivljavao veliku ekspanziju. Partija je tako predstavljala italijansku prolost. Problem je komplikovala injenica da je partija bila u stanju da dobije tu potovanja vrijednu, iako opadajuu, podrku glasaa, najvie zahvaljujui njenom neprikrivenom odbacivanju velikog djela onog to je sovjetski oblik komunizma predstavljao i zastupao. Politiko slabljenje partije bi nesumnjivo bilo mnogo bre da se ona nije upustila u veoma otvorenu osudu staljinizma, sovjetske invazije na ehoslovaku, pa ak i moskovskih lenjinistikih naela, dok je istovremeno pruila javnu podrku poljskom pokretu Solidarnost i drugim disidentskim aktivnostima u sovjetskoj sferi. Zapravo, italijanski komunizam je preduprijedio svoju politiku smrt, iako je propustio da sprijeiti svoje politiko propadanje, sve vie usvajajui stav i uenje nekad osuivane socijaldemokratije. On je kupovao opstanak po cijenu doktrinarne jeresi. On ne samo da se odrekao staljinizma zastupanjem policentrizma i svojom osudom sovjetskog upada u ehoslovaku i Avganistan, ve je sve vie odstupao od lenjinistikih naela stroge unutranje discipline i doktrinarne homogenosti. Italijanska komunistika partija je na taj nain preivjela na raun ireg komunistikog jedinstva - javno osuujui sovjetski eksperiment kao istorijski promaaj dok je ideoloki i politiki prihvatila revizionizam. Za razliku od italijanske partije, nevolje Komunistike partije Francuske (PCF) su ukorijenjene u velikoj mjeri u njenoj taktikoj i doktrinarnoj nefleksibilnosti. Ona je ostala i staljinistika i lenji-nistika i platila je visoku politiku cijenu. Francuska partija je, poput italijanske, visila na rubu svog politikog uspjeha odmah nakon Drugog svjetskog rata. Budui da su poremeaji izazvani ratom pojaali drutveno-ekonomske tenzije u Francuskoj zbog prilino odlagane industrijalizacije, popularnost komunista je svakako porasla. Zaista, 1948. godine, partija je slovila kao pojedinano najbrojnija politika sila u Francuskoj, naizgled spremna da preuzme vlast bilo silom bilo pobjedom na izborima. Umjesto toga, posljednjih godina je PCF ubrzano propadala do stanja politike marginalnosti i doktrinarne nebitnosti. Nadmudreni politiki na ljevici od strane vaskrslih francuskih socijalista, a sa francuskim desnim centrom kom je pogodovao ekonomski i tehnoloki uspon zemlje, francuski komunisti su sve vie uviali da njih birako tijelo ne smatra bitnim za svoje drutvene poslove. Na parlamentarnim izborima 1973. i 1978. godine, PCF je dobio 21,1 odnosno 20,5 posto glasova. Na predsjednikim izborima 1981, ona je osvojila 16,1 posto birakog tijela. Na parlamentarnim izborima 1986, njen udio je pao na 9,8 posto, a na predsjednikim izborima 1988. godine privukla je samo 6,8 posto od ukupnog broja glasaa. Postoji malo razloga za oekivanje da bi Komunistika partija Francuske mogla da povrati svoju nekadanju nadmo. Njeno formalno lanstvo je drastino opalo, kao i funkcije sindikata pod komunistikom dominacijom. Preustrojstvo francuske privrede izvan teke industrije

142 redukovalo je tradicionalnu snagu PCF. U ekonomski dinaminim oblastima, partijski gubici su bili najvei, dok su francuski privredno okotali regioni ostali njihovo posljednje uporite. Uz to, usredsreujui se na tradicionalnu industrijsku radniku klasu kao glavni istorijski inilac, PCF je potkopala vlastitu privlanost za ostatak francuskog drutva, koje je za posljednjih petnaest godina prolo kroz izuzetno brzu modernizaciju. Najtea za budunost jeste mala panja koju mladi francuski glasai pridaju PCF, sa samo 3 procenta onih koji je pretpostavljaju drugim mogunostima. Kolaps komunistike zagonetnosti meu francuskim intelektualcima doprinio je optem padu popularnosti marksizma u Francuskoj. Nekada dominantna filozofska kola na univerzitetu, u francuskim salonima i na intelektualno ustreptaloj pariskoj Lijevoj obali, marksizam je krajem sedamdesetih godina pao na to da ga oni koji oblikuju tokove francuske misli u velikoj mjeri smatraju sasvim prevazienim i banalnim. Njegovo mjesto je zauzela oaranost uticajem na drutvo novih tehnika komuniciranja i procesima ne samo pluralistike demokratije ve i slobodnog preduzetnitva. Francuski socijalisti su ostvarili svoju izbornu podrku vjeto se prilagoavajui ovakvom raspoloenju. Nasuprot njima, inilo se da su francuski komunisti jo uvijek vjenani sa prastarim staljinizmom i lenjinizmom. U zemlji u kojoj je intelekt imao poseban politiki ugled, diskreditovanje komunizma kao istorijski novog duhovnog orua imalo je posebnu teinu. U Francuskoj, sredi-nom osamdesetih godina, nije vie bilo drutveno moderno ili intelek-tualno dostojno potovanja biti komunist. Trea oblast Zapadne Evrope gdje je komunistika partija takoe nekad imala ozbiljne anse da doe na vlast bila je Iberijsko poluostrvo. I u paniji i u Portugaliji, spoj drutvene zaostalosti i unutranjeg sloma njihovih kvazi-faistikih reima inilo se da nudi najplodniji okvir za pojavu komunistikih snaga. Zaista, uslovi su izgledali kao stvoreni da se postavi klasini marksistiki obrazac: rana industrijalizacija, primitivna kapitalistika vladajua klasa, reakcio-narne desniarske politike elite, velike drutvene razlike i oskudica - kao i pojava politiki sve samosvjesnijeg industrijskog proletarijata predvoenog iskusnim i disciplinovanim komunistikim partijama, oelienim ilegalnim borbama. Politiki uspjeh u Francuskoj i Italiji trebalo je da bude propraen politikim trijumfom u paniji i Portugaliji. Ipak komunizam tamo nije bolje proao. Ogorena borba protiv Frankovog neo-faistikog reima ne samo da je Komunistikoj partiji panije (PCE) donijela iroku meu-narodnu i domau podrku ve je takoe omoguila partiji da stvori efikasnu ilegalnu organizaciju. Kada je Frankov reim siao sa scene i tranzicija ka demokratiji bila na putu, Komunistika partija panije je bila u dobroj poziciji da postane glavni uivalac politike promjene. Umjesto toga, kad je jednom izala na svijetlo dana ponovo prihvaena izborna politika, PCE se naglo podijelila na protivnike frakcije, odraavajui opte doktrinarne pukotine u meunarodnom komuni-stikom pokretu. Njena dominantna frakcija je pokuala da konkurie panskim socijal-demokratima izbacivi lenjinizam iz svoje platforme i nastojei da kombinuje svoju postojanu odanost marksizmu s izriitom posveenou demokratiji. panski narod je, meutim, ostao skeptian, posebno zato to mu je sjeanje na komunistiki teror iz vremena panskog graanskog rata bilo relativno svjee. Uz to, napori PCE da se poistovjeti sa partijom demokratske ljevice ili su u prilog panskih socijalista, ija privre-nosti demokratiji se nije mogla osporiti. Prema tome, od sredine sedamdesetih do sredine osamdesetih godina, podrka glasaa socijalistima se popela sa 30 na oko 45 procenata, dok je podrka komunistima opala sa oko 10 na manje od 5 procenata. Kao to se desilo i njihovim drugovima u Italiji i Francuskoj, panski komunisti su sve vie postajali marginalna politika snaga.

143 Slina sudbina je zadesila portugalske komuniste. Kao i u paniji, u poetku se inilo da je portugalskim komunistima bilo sueno da uspiju. Kraj Salazarove diktature je bio uvod u politiku nestabilnost u Portugaliji, koji je odveo neke zapadne posmatrae sredinom sedamdesetih tako daleko da otpiu Portugal kao izgubljen sluaj. Socijalistikog nasljednika Salazara, Maria Soarea, svi su opisali kao portugalskog Kerenskog, uvjereni da e ga prodrijeti sve vei drutveni haos iz kojeg je komunistima bilo sueno da izvuku politike koristi. Umjesto toga, portugalski socijalisti su, izvlaei korist iz aktivne podrke zapadnoevropskih drugova, smogli snage da nadmae popularnost komunista, da izoluju Portugalske komuniste kao ideoloke fanatike, da sreu njihovu podrku u seoskim oblastima pravovremenim zemljinim reformama i do kraja sedamdesetih godina da zaustave komunistiki uticaj na nivou ispod 20 posto glasova, a zatim da ga spuste na oko 12 procenata do sredine osamdesetih godina. I u paniji i u Portugaliji, ulazak u Evropsku zajednicu kao razvijenih demokratija takoe je zapalio istinski osjeaj istorijskog optimizma ne samo meu intelektualcima i poslovnom elitom ve takoe i u masama. To je stvorilo osjeaj da je nova era povoljna prilika i da je brza modernizacija nadohvatu ruke, i da novi duh takoe ini sve da lii komunistiku doktrinu znatnog dijela njene privlanosti za narod. U tim zemljama je komunizam sve manje smatran bitnim bilo za postojee drutvene dileme bilo kao snaga koja bi se mogla uhvatiti u kotac sa nastupajuim problemima u budunosti. Drugdje u naprednoj Evropi, komunizam je postao jo manje politiki i doktrinarno bitan. U Britaniji, on je u velikoj mjeri iezao, sa partijom koja je imala na spisku samo 10 hiljada lanova. Njegov asopis, Marksizam danas, bio je u stanju da stekne odreen stepen intelektualnog uvaavanja redovno igoui okotali socijalizam i uputajui se u ozbiljne rasprave o takvim nekad jeretikim idejama kao to su trini socijalizam i meunarodna konkurentnost. U Skandinaviji i Zapadnoj Njemakoj, komunizam nije vie bio politiki inilac dostojan ak i pomena. Kao i u Americi, to je bila samo mala zabludjela sekta. U cijeloj nekomunistikoj Evropi, od 22 legalne komunistike partije, samo 9 je dobilo vie od 5 posto glasova na najnovijim izborima a samo pet vie od 10 procenata. Na kontinentu gdje je marksizam potekao, komunistiki pokret je danas samo uspomena na njegov prvi susret s industrijalizacijom i rtva sve vee privlanosti pluralistike demokratije.

144

Glava 19 DRUTVENO-EKONOMSKI NEUSPJEH U ZEMLJAMA U RAZVOJU

Mada je komunizam bio uspjeniji u osvajanju politike vlasti u vie nerazvijenih zemalja, on se dokazao kao sistemski promaaj u svakoj od njih. Drutveno-ekonomska politika oblikovana prema Sovjetskom Savezu nije ostvarila eljeni razvoj i modernizaciju. Tokom posljednje decenije, ovakvi ponovljeni promaaji su podstakli ire otrenjenje u Treem svijetu, ne samo po pitanju sovjetskog primjera nego i samog komunistikog uenja. U poetku je izgledalo da bi nakon Drugog svjetskog rata anti-kolonijalni talas mogao biti pod uticajem marksistike prakse, stvarajui u treem svijetu neodoljivu dinamiku da ide u pravcu komunizma predvoenog Sovjetima. Tome se Hruov svakako nadao tokom kasnih pedesetih i ranih ezdesetih godina. inilo se da je Sovjetski Savez na istorijskom maru, oekujui uskoro da preskoi Sjedinjene Drave u ekonomskom nadmetanju, dok je njegovo iskustvo u izgradnji socijalizma bilo hvaljeno kao opte primjenljivo. Hruov je uputio ovu poruku sa velikim arom zadivljenom auditorijumu u Indoneziji, Indiji i brojnim afrikim zemljama. Tokom ove faze komunistikog istorijskog optimizma, sovjetski lideri su takoe revidirali svoje tradicionalno stanovite o podjeli svijeta na dva neprijateljska tabora, opkoljeni socijalistiki tabor - predvoen Sovjetskim Savezom - i agresivni imperijalistiki tabor predvoen Sjedinjenim Dravama - od kojih ovaj posljednji stvarno vlada direktno i indirektno manje razvijenim podrujima svijeta. Prihvativi dekoloni-zaciju kao vaan i nov istorijski razvoj, tvrdei da glavni impuls za to potie iz lenjinistikog uenja i podrke koju prua Sovjetski Savez, Hruov je predoio dokaz da nedavno osloboene drave sada predstavljaju podruje mira koje bi same mogle ostvariti relativno brzo tranziciju u socijalizam. Sovjetski Savez bi pomogao taj proces pruanjem vojne i ekonomske pomoi, prijateljske ideoloke poduke zasnovane na sovjetskom iskustvu i odvraanjem imperijalista od sprjeavanja neminovnog napretka prema potpuno razvijenom soci-jalizmu. Mogui ishod bi bio opkoljeni kapitalistiki tabor. Iako u poetku nijedan od lidera novih drava kojima se Hruov udvarao nije zvanino prihvatio upute marksizma-lenjinizma, i mada nijedan nije javno obznanio da e njihovi reimi ii putem komunizma, socijalizam kao poeljan oblik drutveno-ekonomske organizacije je zadobio znaajnu podrku za vrijeme prve post-kolonijalne faze nezavisnog dravnitva. Na razne naine, nove vlade tako velikih drava kao to su Indija ili Indonezija i novih afrikih drava usvojile su neki oblik dravnog socijalizma kao obrazac, mada su u svakom sluaju insistirale da ga stope sa vlastitim osobenim nacionalnim kulturama. Lider nove zapadnoafrike drave Gvineje, Seku Ture, odgovarajui Hruovu, izrazio je takvo raspoloenje kada je izjavio: Marksizmu, koji je posluio da se mobiliu afrike populacije, a posebno radnika klasa, amputirane su one njegove karakteristike koje se nijesu slagale s afrikom stvarnou. Ipak su novi lideri smatrali da je sovjetska podrka korisna i bili su skloni koketiranju sa doktrinom koju su irili Sovjeti, naroito zbog politikih razloga. Oni su bili posebno privueni lenjinistikom tehnikom osvajanja i odravanja vlasti, a koncept disciplinovane i hijerarhijske vladajue partije bio je posebno privlaan za nove generacije vladara zainteresovanih za

145 ovjekovjeenje line vlasti. Oni su ubrzo uvidjeli da je lenjinistiki militarizovani pristup politici dobro sluio njihovim potrebama, dok bi izvjesno prilagoavanje sovjetskoj ideologiji takoe poduprlo njihovu vlast, dajui istorijski legitimitet njihovoj nedemokratskoj vladavini i brzom razvoju kroz socijalizam. Politika svrsishodnost je tako ojaala intelektualno pomodnu sklonost ka jednom obliku socijalizma kao osnovi za nacionalnu izgradnju i kao preici do savremenosti. Ali moda nije dugo trajala, a sovjetska popularnost se pokazala kao posve prolazna. U dvije velike nove drave, Indiji i Indoneziji, sovjetski lideri su uloili mnogo vremena i napora ali su autohtone politike okolnosti zapravo preduprijedile privlanost komunizma. U Indiji je Kongresna partija, uz sve svoje nedostatke i koketiranje sa socijalistikim idejama Harolda Laskija i Londonske ekonomske kole, ouvala parlamentarne institucije i ostala predana mjeovitom ekonomskom sistemu. U Indoneziji, revolucionarno nestrpljenje Komunistike partije ubrzalo je 1965. godine oruani sukob s armijom, to je imalo za posljedicu potpuno fiziko unitenje indoneanskog komunizma. Jedno krae vrijeme je izgledalo da su Afrika i Latinska Amerika mnogo pogodnije za usvajanje komunistikih programa. U Africi, radikalne tendencije su prirodno bile pojaane rasizmom svojstvenim kolonijalnom iskustvu, a u junoj Africi zbog stvarno institucionalizovanog rasizma u samoj Junoj Africi. U isto vrijeme, slabije i manje homogene nacionalne osobenosti novoosloboenih naroda poveale su vanost jedinstvene doktrine za novo politiko rukovodstvo. Privlanost marksistike grandiozne simplifikacije bila je neizbjeno jaa u zemljama koje su oajniki udjele da uskoe u savremeno drutvo ali kojima su nedostajale jake duhovne i kulturne tradicije da bi formulisale vlastite istorijske vizije. Na kraju ali ne manje vano, poto je veina afrikih drava bila manja od Indije ili Indonezije, izgledi na ak i ogranienu sovjetsku ekonomsku pomo bili su od presudne vanosti. Sedamdesetih godina, nekoliko afrikih drava je tako prigrlilo marksizam kao svoju doktrinu i obnarodovalo da e se zaloiti za izgradnju socijalizma. est njih - Angola, Mozambik, Madagaskar, Kongo, Benin i Etiopija - otilo je ak tako daleko da su usvojile marksizamlenjinizam kao svoju ideju vodilju i istakle svoju odanost glavnim crtama sovjetskog iskustva u izgradnji socijalizma. Devet drugih - Alir, Libija, Kapo Verde, Gvineja Bisao, Gvineja, Sao Tome i Principe, Zambija, Tanzanija i Sejelska ostrva - postale su samoproklamovani socijalistiki reimi, mada su istakli znaaj vlastitih nacionalnih uslova u stvarnoj implementaciji socijalistikih ciljeva i izbjegle bilo kakvo izriito poistovjeivanje s lenjinizmom. Sve su one, ipak, uzdigle dravu u centralni organ drutveno-ekonomskih promjena i organizovali politiku vlast oko jedne dominantne i militarizovane partije. Stvarnost se pokazala kao surova, meutim, i prema autohtonom, i prilino naivnom, uzdanju u socijalizam i prema sovjetskim oekivanjima. Nivoi sovjetske ekonomske pomoi su bili neadekvatni da bi presudno uticali na unutranji ekonomski razvoj. Loe lokalno upravljanje, korupcija i poremeaji izazvani naglim prekidima ekonomskih odnosa sa bivim kolonijalnim silama doveli su u veini ovih zemalja do ekonomskih promaaja velikih razmjera. One bogatije, poput Libije, ili one sa razvijenom politikom tradicijom, poput Alira, kretale su se brzo prema definisanju autohtonijih programa drutvenog razvoja. Alir je, na primjer, nastavio ekonomsku saradnju sa nekada dominantnom kolonijalnom silom, Francuskom. Ostale su jednostavno stagnirale, dok su neke, naroito Angola i Mozambik, bile dalje pustoene plemenskim i politikim sukobima, od kojih je jedna strana pozvala u pomo Istoni blok, a druga primala junoafriku pomo. Ukratko, izvjetaj o komunizmu u Africi obuhvatao je ogranien politiki uspjeh, poremeen vidljivim sistemskim promaajima. Glad u Etiopiji je neosporno poveana usled nesposobnosti i

146 nemilosrdnosti socijalistikog reima, koji je ak koristio izgladnjivanje kao sredstvo za slamanje unutranje opozicije. U susjednoj afrikoj dravi s istone obale, Tanzaniji, ekonomska stagnacija je imala negativne implikacije u odnosu na relativni napredak ostvaren u susjednoj Keniji, koja je usvojila mnogo manje doktrinarni put ekonomskog razvoja. Kenijska poljoprivredna proizvodnja je imala rast po stopi etiri puta veoj od one u Tanzaniji, gdje je javni poljoprivredni program imao za posljedicu silan neuspjeh. Od 1980. do 1985. godine, kenijski bruto nacionalni prihod (BNP) je rastao po prosjenoj godinjoj stopi od 3,1 posto, dok je tanzanijski rastao za samo 0,8 posto godinje. U istom periodu, kenijska industrijska proizvodnja je rasla 2% godinje, dok je tanzanijska opadala za 4,5% godinje. Kenija je takoe bila ispred po drutvenim pokazateljima, kao to su smrtnost djece, zdravstvena zatita i obrazovanje. Na zapadnoj obali, jedan od posljednjih poteza predsjednika Gvineje Seku Turea prije njegove smrti bio je odlazak u posjetu 1980. predsjedniku Sjedinjenih Drava da bi se zauzeo ne samo za ekonomsku pomo ve i za savjete u ekonomskom razvoju, poto je rjeito pokazao da je njegovo ranije oslanjanje na Sovjete u nastojanju da izgradi afriku socijalistiku dravu bila zabluda. Uoptenije govorei, tokom osamdesetih godina je i sama ideja socijalistikog razvoja, ideja sa kojom se Sovjetski Savez mogao poistovjetiti i pri tom politiki profitirati, bila sve diskreditovanija u veem dijelu Treeg svijeta. Azija je prednjaila u privrednom razvoju, ali na vidljivo nesocijalistiki nain. One zemlje koje su prihvatile komunistiki put - Vijetnam, Laos i Kamboda - predstavljale su spektakularne primjere drutveno-ekonomskog neuspjeha. Uprkos sovjetskoj ekonomskoj pomoi od dvije milijarde dolara godinje, Vijetnam nije mogao da proizvede dovoljno hrane da prehrani sopstveni narod sa proizvodnjom pirina koja je realno opala u dvije uzastopne godine. Hanoj je, traei inostranu pomo, tvrdio da 4 miliona ljudi upravo umire od gladi. Njihova stopa inflacije je dostigla 700 procenata. Vlada je obustavila plaanja skoro svih dugova inostranstvu u iznosu od 3 milijarde dolara, dok su devizne rezerve pale na samo 20 miliona dolara. Danas, mnogi od vijetnamskih ljudi iz amca, koji su ranije uglavnom bjeali iz straha od politikog ili etnikog proganjanja, kreu na put iz isto ekonomskih razloga. U meuvremenu, susjedni nekomunistiki Tajland je doivljavao ekonomski bum. Sa prosjenom godinjom stopom rasta bruto nacionalnog proizvoda (BNP) od oko 5% tokom osamdesetih, a sa predvienih 9% u 1988. godini, Tajlanani su s lakoom nadmaili sve ostale narode Jugoistone Azije i primakli se grupi industrijski razvijenih zemalja u devedesetim godinama. U Africi, preostala ostrva predana socijalizmu ili su ili stagnirala ili traila nain da se oslobode svoje socijalistike obaveze. Sklonost prema privatizaciji je dobijala na zamahu u gotovo svim afrikim zemljama koje su nekad krenule putem dravnog socijalizma slijedei Sovjetski primjer. Nakon etvrt vijeka nezavisnosti, mnoge socijalistike zemlje svijeta u razvoju bile su siromanije po bruto nacionalnom proizvodu (BNP) po glavi stanovnika nego to su bile na poetku. U Africi se udaljavanje od uticaja sovjetskih naela razvoja odvijalo na irokom frontu. U siunoj dravi Sao Tome i Principe, jedan od prvih zvaninih akata po postizanju nezavisnosti 1975. godine bila je nacionalizacija dravno vitalnih ekonomskih resursa, njenih plantaa kokosa. Deceniju kasnije, njihov predsjednik koji se kolovao u Istonoj Njemakoj objavio je vladinu namjeru da proda sada neproduktivne plantae privatnim vlasnicima. Tanzanija je slino postupila u mlinskoj i turistikoj industriji i ispustila je uzde u poljoprivredi. U Angoli, gubitnike dravne kompanije trebalo je da budu prodate privatnicima, a sline najave su tokom 1986-88. dali reimi u Beninu, Kongu i Gani, kao i neke inae manje socijalizmu naklonjene afrike drave. Zaista, sve vea opasnost je prijetila zato to su neke od afrikih drava, sagorjele

147 u svom eksperimentisanju s privredom sovjetskog tipa, sada bile pretjerano sklone da potrae brzi spas u suprotnoj metodi. Neuspjeh komunizma u Africi je neizbjeno uticao na sovjetsku politiku. Politika Moskve je postepeno postajala selektivnija i geo-strateginija, manje doktrinarno motivisana i manje usredsreena na ekonomsku pomo. Jo tokom sedamdesetih godina, Sovjetski Savez je poeo drastino da smanjuje svoju ekonomsku pomo navodnim afrikim socijalistikim dravama, koncentriui se umjesto toga na kljune mete od strateke vanosti - kao to su Angola ili Etiopija - koje su u geopolitikom nadmetanju bile blie Sjedinjenim Dravama nego dalekosenom iekivanju ideolokog trijumfa na kontinentu. Obije drave su, ipak, platile visoku cijenu ostajui stalno na meti sovjetske panje, Etiopija koja je venula kao jedna od najsiromanijih zemalja svijeta (sa BNP-om po glavi stanovnika od samo 110 dolara) i Angola rastrzana graanskim ratom potpomognutim kubanskim vojnim konti-gentom od 50 hiljada ljudi finansiranih i snabdjevanih od Sovjetskog Saveza. Sovjetska tenja ka geopolitikoj selektivnosti se nastavila i ubrzala tokom osamdesetih godina. Sovjetska zaokupljenost unutranjim reformama podudarala se sa porastom sovjetskog istorijskog pesimizma u odnosu na kratkorone izglede svjetskog komunizma. Prema tome, sredinom osamdesetih, sovjetski strunjaci u Africi su hrabrili svoje klijente da rjeavaju ekonomske probleme integracijom u svjetsko trite i privlaenjem stranih investitora, jasno im stavljajui do znanja da Kremlj vie nije spreman da namiruje raune njihovog razvoja. Susret Afrike s komunizmom je tako doveo do obostranog otrenjenja. Komunistiko iskustvo u Latinskoj Americi takoe se pokazalo jalovim sa stanovita marksistike prakse. Ni u teoriji ni u praksi situacija se nije razvijala na nain na koji su to mogli oekivati sovjetski ili latinoameriki komunisti. Dakako, sa strateke take gledita, pobjede komunista na Kubi krajem pedesetih i u Nikaragvi krajem sedamdesetih godina predstavljale su znaajne prodore. Uporite komunizma je bilo utemeljeno i zadrano i na zapadnoj hemisferi. to su se preteno imperijalistike vlasti u regionu pokazale nemone suoene s tim izazovom bio je nesporno istorijski znaajan razvoj dogaaja. To je pokazalo da su od Sovjeta podrani reimi mogli biti ustanovljeni pod samim nosom najmonijih svjetskih kapitalistikih drava, te da potencijalno mogu posluiti kao pijemont komunizma u tenji da se revolucionarno preobrazi itav latino-ameriki kontinent. Taj revolucionarni preobraaj se inio opravdan i zbog specifinih okolnosti u regionu, posebno zbog njihovih munih odnosa s ekonomski dominantnim susjedima na sjeveru i zbog oitog slaganja klasinog marksistikog uenja sa drutveno-ekonomskim uslovima u regionu. Mada bilo kakvo pretjerano uoptavanje koje se tie velikog i vrlo raznolikog kontinenta zahtijeva mnoga ogranienja, uopteno govorei savremena Latinska Amerika se pribliila okolnostima koje su isprva dale povoda za marksistiku analizu. Njena seoska ekonomija je bila utemeljena u velikoj mjeri na feudalnom sistemu, na vlasnicima ogromnih latifundija oslonjenih na rad bezemljakog seljatva, i esto polupismenih Indijanaca, s kojima se ponekad loe postupalo. U njihovim gradskim centrima koji su se brzo irili bilo je okupljeno mnogo nezaposlenih ili nedovoljno zaposlenih prognanih seljaka, politiki sve sigurnijih pripadnika srednje klase, te drutveno parazitska ali esto politiki dominantna inovniko-vojna elita. Njihov ekonomski razvoj je bio vrlo nestabilan, obuhvatajui u nekim sluajevima unutar pojedinih drava primjere i brzih industrijskih i tehnolokih inovacija i najprimitivnijih i drutveno zaostalih ruralnih sektora. Tekoe ukupnog razvoja kontinenta je uslonjavala osjetljivost vie njegovih nacionalnih privreda na hirovitost svjetskog trita potronih dobara kao i na pritisak zaduenja izazvanog prilivom petrodolara tokom sedamdesetih godina. Konano,

148 demografska eksplozija, sa stopom rasta koja je meu najveim na svijetu, dovela je postojee drutvene strukture pod silni i potencijalno katastrofini pritisak. Do klasine marksistike revolucionarne situacije je, dakle, trebalo da doe u barem nekoliko latinoamerikih zemalja. Uz to, emocionalni i intelektualni podsticaj za to je takoe trebalo da osigura dodatnu radikalizujuu primjesu svojstvenu Junoj Americi: snaan i iroko rasprostranjen regionalni anti-amerikanizam. Mada je to osjeanje bilo neujednaenog intenziteta od drave do drave i mada su samo Meksiko, Kuba i srednjeamerike drave bile najneposrednije rtve amerikog ekspanzionizma i intervencionizma, sva latinoamerika drutva su bila podlona, posebno njihovi intelektualci i studenti, anti-amerikim uvjerenjima koja su mijeala nacionalizam s marksizmom. Sjedinjene Drave su smatrane ne samo za ekspanzioniste, eksploa-tatore i tirane, ve i za kulturno primitivne i surove materijaliste. Meu kreatorima javnog mnjenja, pomodan anti-ameriki obrazac je potpuno podsjeao na stavove koji su nekoliko decenija ranije dominirali ljeviarskim salonima Pariza. U najrevolucionarnijem smislu, to osjeanje je najbolje izrazila najzanosnija i najharizmatinija linosti na kontinentu, e Gevara, koji je proglasio Sjedinjene Drave - u jednostavnoj ali zadivljujuoj frazi - da je veliki neprijatelj ovjeanstva. Vie nego Fidel Kastro, Gevara je krajem ezdesetih i tokom sedamdesetih postao simbol revolucije koja, po njemu, da bi uspjela, mora biti ne samo drutvena ve takoe i anti-amerika. Gevara, kog nakon uspjeha Kubanske revolucije nije dralo mjesto, bio je uvjeren da bi ira regionalna revolucija sada bila mogua i osjeao je da je sazrio momenat da se ova dva povoda iskoriste za borbu. Po njemu, status quo je najgori i Amerika ga podupire i iskoriava. Prema tome, bilo kakva istinska revolucionarna borba mora biti usredsreena na glavnog neprijatelja. To je bila istaknuta tema romantine revolucionarne gerilske aktivnosti to se odvijala tih godina u Boliviji, Venecueli i u manjoj mjeri u drugim dravama. Ovaj revolucionarni zanos je splasnuo kada je e Gevara zarobljen i pogubljen u Boliviji 1967. godine. Ni Sovjeti ni Kastro zapravo nijesu dijelili Gevarin revolucionarni romantizam. Oni su bili rijeeni, iz utilitarnih i sebinih razloga, da prvo uvrste novu bazu komunizma na Zapadnoj hemisferi prije nego se upuste u optu revolucionarnu borbu. Ali nasljee Gevarine osude Sjedinjenih Drava, i njegovo vezivanje drutvene revolucije za borbu protiv Sjedinjenih Drava, imalo je i dalje politiki uticaj i stvorilo je osnovu za dugoronu strategiju napretka komunizma u Latinskoj Americi. Gevarinom nasljeu - kao i sovjetskim oekivanjima - za izvesno vrijeme je silnu i politiki monu infuziju vitalnosti dala pojava liberalne teologije, doktrine koja je pomijeala marksistiku analizu kapitalistikih zala sa hrianskom samilou prema podjarmljenima. Ameriki kapitalizam je jo jednom personifikovao zlo pa je morao biti zbrisan. On je ustanovio, prema teoriji, zavisnost Latinske Amerike, to je zauzvrat ovjekovjeilo drutvenu i linu degradaciju osiromaenih latinoamerikih masa. Doktrina je dobila svoje ime po najprodavanijoj knjizi katolikog teologa Gustava Gutiereza, Teologija osloboenja, objavljenoj 1971, koja je pogodila najbolniju icu kontinenta pritisnutog drutvenim problemima, proeta jakom dozom anti-amerikog osjeanja, a duhovno pod uticajem rimokatolike crkve. Kao to je Gutierez napisao, za Latinsku Ameriku, ugnjetenu i potinjenu, rije osloboenje je prikladno, prije nego razvoj... A za mnoge na naem kontinentu, to osloboenje e morati da proe, prije ili kasnije, putevima nasilja. Teologija osloboenja je na ovaj nain obezbijedila takoe i moralno opravdanje za revolucionarno nasilje. Pri tom je bio podignut most izmeu hrianskog shvatanja svetogra kao moralnog zla i lenjinistikog zastupanja disciplinovane revolucionarne akcije. Ona je stekla sigurnost tokom revolucionarnih ustanaka u Nikaragvi i El Salvadoru, gdje su se odani komunisti

149 i radikalni svjetenici borili rame uz rame, a izrazitije u opteprihvaenom nazoru da revolucionarna akcija nije bila samo moralni podsticaj ve, zapravo, moralni imperativ. Na najprostijem narodnom jeziku, to je bilo ilustrovano priom koju je prenio jedan drugi liberalni teolog, Hose Migel Bonino, o predstavi izvoenoj u protestantskoj crkvi u jednom urugvajskom naselju straara. Jedan od glumaca pita, Ko je, onda, Isus Hrist? Drugi odgovara, Za nas, Isus Hrist je e Gevara. Zahvaljujui sluajnoj podudarnosti marksistikog uenja i teologije osloboenja, od kojih su oba hranjena anti-jenkijevskim osjeanjima, u ambijentu u kom preovlauje loe materijalno stanje latinoamerikih masa a ovjekovjeenog ne samo diskriminatornom drutvenom strukturom ve takoe i stalnom ekonomskom krizom, vrijedno je pomena koliko su komunistiki napori bili neuspjeni u podspjeavanju revolucionarnog procesa. Uspostavljanje marksistiko-lenjinistikih reima na Kubi i u Nikaragvi ne opovrgava taj zakljuak. Prvi je izolovano karipsko ostrvo, koje je zapravo bilo jedno od razvijenih latinoamerikih drutava u vrijeme komunistikog preuzimanja vlasti. Druga je mala, preteno seljaka srednjeamerika drava. Revolucije su u objema bile motivisane vrlo gorkim uspome-nama na direktni intervencionizam Sjedinjenih Drava. Nacionalno sjeanje je bilo vanije kao izvor politikog radikalizma od privlanosti marksizma a konsolidacija komunizma u obijema je bilo olakana amerikim grekama, oklijevanjem i pomanjkanjem dosljedne politike. Komunizam je, ipak, trebalo da je svugdje ostvario vei politiki napredak, koristei seoske i gradske krize svojstvene poecima industrijalizacije na kontinentu. Prema marksistikom uenju, ta etapa drutvenog razvoja je trebalo da izazove najotrije klasne protiv-rjenosti, koje bi bile podlone iskoriavanju od strane komunistike partije. Pa ipak ni legalna ni ilegalna komunistika aktivnost nije ostvarila politiki prodor. Pokuaji bilo gradskog bilo seoskog gerilskog rata nijesu uspjeli, dok je postepena demokratizacija latinoamerike politike otkrila neoekivano ogranienu popularnost komunista u birakom tijelu. Na etrnaest nedavno odranih nacionalnih izbora u razliitim dravama Latinske Amerike tokom osamdesetih godina, najbolji rezultat koji su ostvarili komunisti (u nekim sluajevima su uestvovali na izborima kroz partije koje nijesu zvanino oznaene kao komunistike) bio je 26% birakih glasova u Peruu i 17% u Gvajani. Drugdje, njihovi ukupni glasovi su se kretali od priblino 3 do 5 procenata. U takvim kljunim dravama kao to su Argentina i Brazil, podrka birakog tijela je bila na najniem nivou, iako su u Brazilu uestvovale ne jedna ve dvije komunistike partije, jedna pro-sovjetska i druga pro-albanska! (Ova posljednja je zabiljeila iznenaujui izborni uspjeh postigavi najbolji pojedinani rezultat za jednog od svojih kandidata, dvadesetdevetogodinju dr Jandiru Fegnali, seks simbolu plae Kopakabana.) Komunisti su proli mnogo bolje na izborima koje su sami organizovali: U Nikargvi su tvrdili da su dobili 63 procenta glasova a na Kubi 100 procenata. Nekoliko razloga se krije iza ovog neuspjeha komunista. Nedavno, Sjedinjene Drave su usvojile prosvjeeniji pristup prema Latinskoj Americi, posebno poistovjeujui sebe sa idealom ljudskih prava. To ne samo da je doprinijelo da se unprijedi pitanje demokratije u Latinskoj Americi ve je takoe udaljilo Sjedinjene Drave od sve slabijih linih desniarskih diktatura. Vaniji je, ipak, bio uspon autohtonih demokratskih snaga, koje su sve vie bile u stanju da spoje svoj zahtjev za linom slobodom sa zastupanjem nunih drutvenih reformi. Povratak demokratije u nekoliko vodeih latinoamerikih drava pomogao je da popusti revolucionarna privlanost. Prema tome, ak i vrlo radikalni teolozi osloboenja su doli do poistovjeenja drutvenih promjena sa demokratskim vrijednostima, vidjei u ovim posljednjim ispunjenje svojih revolucionarnih tenji dok su sve vie odbacivali manihejske komunistike poglede.

150 Toj temeljnoj promjeni raspoloenja dao je doprinos harizmatini uticaj novog Pape, Jovana Pavla II, kao i oito opadanje privlanosti socijalizma sovjetskog tipa. Tokom posjete Latinskoj Americi u januaru 1979, papa je primijetio, O, da, teologija osloboenja, ali koja? U ovom danas slavnom komentaru, on je zapravo krenuo da povrati crkvi duhovni monopol borbe protiv drutvenog zla, oslobaajui teologiju od njene povezanosti s marksizmom. U narednim poslanicama i enciklikama, Jovan Pavle II je nesporno istupio u pravcu uoblienja de facto saveza izmeu moralnog poriva za korjenitom rekonstrukcijom nepravednih drutava i unapreenja pluralistikih i demokratskih promjena. Na kontinentu sa bogatom katolikom tradicijom, to je imalo velik politiki uticaj. To je ojaalo legitimitet pluralistike demokratije i delegitimisalo marksistiku poruku. U isto vrijeme, direktan negativan politiki uticaj unutranje sovjetske krize takoe nije trebalo da bude potcijenjen. Krajem sedamdesetih, sovjetski model je ubrzano gubio svoj kredibilitet. Kasnije, Gorbaovljevo lino igosanje sovjetskih promaaja dodatno je potkrijepilo jo otrije i kritikije inostrane procjene sovjetskog iskustva. Uz to, budui da je uobiajena mudrost latinoamerike inteligencije na gledita koja su se irila iz Pariza poslednjih godina bila veoma osjetljiva, pojava novog konsenzusa u Francuskoj da Sovjetski Savez predstavlja primjer zaustavljenog drutvenog razvoja i da je njegov dravni socijalizam duhovno uguio dalju privlanost komunizma, imala je veliki uticaj. Otrjenjenju od oaranosti komunizmom doprinijeli su specifini sluajevi Kube i Nikaragve. Kad je prvobitno oduevljenje Fidel Kastrovim isticanjem anti-amerikanizma jednom prolo, Latino-amerikanci su postali svjesni stvarnog drutvenog i ekonomskog neuspjeha kubanske revolucije. Usprkos godinjim sovjetskim subvencijama od oko 5 milijardi dolara, kubanska privreda je stagnirala, sa neispunjenim proizvodnim planovima u praktino svim privrednim granama. Godine 1986, Kastro je najavio obustavu plaanja spoljnjeg kubanskog duga od priblino 3,5 milijarde dolara i zatraio novi dvdestogodinji plan reprogramiranja duga sa estogodinjom odgodom plaanja. Jedan od glavnih kubanskih izvora vrste valute je postao reeksport sovjetske nafte, koju je Havana dobijala po subvencioniranoj cijeni a preprodavala po svjetskoj. U isto vrijeme, s proizvodnjom eera koja je daleko zaostajala za proizvodnim planovima, Kuba je bila prisiljena da kupuje na stotine hiljada tona na svjetskom tritu da bi ispunila svoju godinju Komekon kvotu. Ta ekonomska katastrofa je proizala iz Kastrovog upornog osta-janja pri staljinistikom centralnom planiranju. Naduvano inovnitvo od 250.000 ljudi danas upravlja privredom od samo 3 miliona zapoljenih. Godine 1986, u svom glavnom obraanju na Treem partijskom kongresu, Kastro je javno iznio itav niz tipino komunistikih iracionalnosti:
... nova industrijska i poljoprivredna postrojenja su izgraena u nenastanjenim podrujima, bez stambenih objekata za radnu snagu; vrlo vani poljoprivredni programi - kao to je juno voe - gdje jo uvijek ima zasijanih podruja bez navodnjavanja; sistemi za navodnja-vanje koji ne mogu da se aktiviraju zato to nedostaju pumpe ili elektrina energija; radionice i druga postrojenja izgraena bez elektrinih prikljuaka; stambena naselja izgraena bez gradske infrastrukture (n. pr., putevi i trgovaki i rekreativni objekti)... Imamo slu-aj glavne eljeznike pruge, u koju smo investirali stotine miliona pezosa a da nijesmo u mogunosti da je efikasno koristimo zato to signalizacija, utovarne i istovarne zone, stanice, i td, nijesu zavreni.

Kastro je kasnije rekao na Centralnom komitetu da je sastavo knjigu privrednih propusta u kojoj je svaki paragraf velika nesrea.

151 Isti takav sluaj je bio sa Nikaragvom. Ekonomska nesposobnost sandinistikih voa i militarizacija drave doveli su do oskudice ratnog tipa. Poetom 1988, konzerva uvezenog ananasa u krikama kotala je koliko 20% prosjene mjesene plate u Nikaragvi. Par pantalona je kotao skoro kao cijela mjesena plata. Managva nije imala tekue vode dva dana u nedjelji, a dnevne trosatne restrikcije elektrine energije bile su pravilo. Spoljni dug je narastao od 1,6 milijardi dolara na 7 milijardi. Inflacija je harala na nivou 1800% u 1987, sa nadnicama koje su realno opale za 90%, a neki ekonomisti su najavili moguu hiper-inflaciju od 10.000% u 1988. godini. Jo je nepovoljnije bilo naglo irenje saznanja krajem sedamdesetih i poetkom osamdesetih godina o loem stanju ljudskih prava na Kubi. injenica da je ovo ostrvo, sa samo 10 miliona stanovnika, imalo vie politikih zatvorenika nego sve ostale latinoamerike drave zajedno nije moglo beskrajno dugo da se taji. Lokalni izvjetaji o loem tretmanu pojedinaca u kubanskim zatvorima - naroito mnogo itana pria koju je o svom dvadesetogodinjem zatoenju napisao Armando Valjadares, Protiv svake nade - imali su dalekosean uticaj. Oni su umanjili Kastrov lini ugled i pojaale predstavu o komunizmu kao krajnje represivnom i nehumanom sistemu. Rastua zabrinutost zbog kubanskog naruavanja ljudskih prava imala je poseban uinak na moralno osjetljive krugove pod uticajem teologije osloboenja, doprinosei daljoj duhovnoj i politikoj izolaciji marksizma. Politika budunost Latinske Amerike ni sluajno nije razrijeena, zahvaljujui velikom obimu njenih drutvenih i ekonomskih problema. Kontinent prolazi kroz revolucionarne promjene koje dovode do nastanka neoekivanih prekida i veih prevrata. U bliskoj budunosti, komunizam moe imati bolje izglede u Srednjoj Americi, a u Meksiku moda bolje nego drugdje. Marksisti-lenjinisti tamo mogu da iskoriste anti-amerike, nacionalistike i radikalne podsticaje znaajnih djelova i lokalne inteligencije i seljatva. Pojaanu buntovnost u El Salvadoru vjerovatno je oponaala pojaana gerilska aktivnost u susjednim zemlja-ma, Hondurasu i Gvatemali. U obje drave postoje povoljni uslovi za revolucionarnu aktivnost. Neuspjeh Sjedinjenih Drava da postave ili zbace sandinistiki reim u Nikaragvi, skupa sa kasnije loe voenim odnosima sa Panamom, stvorio je u Srednjoj Americi opti utisak da uticaj Sjedinjenih Drava slabi i da se praznina moe popuniti radikalnijim reimima, koji uivaju zatitu Moskve prije nego intervencionizma Sjedinjenih Drava. Prema tome, moe se oekivati da e i Sovjetski Savez i Kuba ohrabrivati revolucionarne tendencije u regionu. Oni e to initi oprezno, jer su svjesni amerike osjetljivosti tim povodom, ali se vjerovatno nee ogluiti o ovako primamljive revolucionarne prilike. irenje revolucije u Centralnoj Americi bi obezbijedilo istorijsko opravdanje za Kastrov osjeaj da ispunjava istorijski zadatak. Sa moskovske take gledita, to bi posluilo za vano geopolitiko uznemiravanje njenog glavnog suparnika, Sjedinjenih Drava, dok bi istovremeno ponovo probudilo prilino oslabljeni doktrinarni optimizam same Moskve. U svakom sluaju, sovjetski stratezi su na region morali da gledaju kao na najranjiviju stranu Sjedinjenih Drava, pa nikako nijesu mogli da odole ni jednom izazovu da raspiruju revolucionarne vatre u regionu. Konano, sve je ukazivalo da e Meksiko biti glavni cilj. Mnogo zavisi od toga da li e postepeno slabljenje vladajue Institucionalne revolucionarne partije (PRI) voditi u demokratski pluralizam ili u ideoloku polarizaciju. Tokom godina, svojom simbolinom poveza-nou s autentinom Meksikom revolucijom, PRI je uspjeno predu-preivala revolucionarni zov komunista. Sa PRI koju e vjerovatno u godinama koje dolaze ugroavati i ojaana desna i ojaana lijeva opozicija, moe se oekivati da e meksiki komunisti teiti da polarizuju politiku

152 u zemlji, u nadi da moda mogu da preuzmu meksiku ljevicu i povedu je radikalnijim, a takoe i antiamerikim, smjerovima. Da je to ozbiljna opasnost potvrdili su rezultati predsjednikih izbora odranih 1988. godine u Meksiku. Lijevokrilna disidentska grupa PRI, dok je njen zvanini partijski kandidat gubio, dobila je najmanje 31% glasova (a ukupno moda i vie), to je ostvareno pod ideolokim barjakom koji je imao jasan marksistiko-lenjinistiki prizvuk. Program ovog pokreta, poznatog kao Nacionalni demokratski front, ukljuivao je obrazloenje prema kom su dijalektiki materijalizam, istorijski materijalizam, marksistika politika ekonomija, nauni socijalizam i komunizam sve djelovi temeljne, cjelovite marksistiko-lenjinistike nauke ija e nam kreativna primjena omoguiti da tano shvatimo ulogu razliitih drutvenih slojeva u istoriji Meksika... Svi lanovi Kardenas fronta narodne obnove... pridaju veliku vanost prouavanju marksizmalenjinizma... Ove formulacije su ciljale na stapanje jakih nacionalistikih antiamerikih osjeanja sa klasinijim komunistikim idejama. Mogunost da komunisti preuzmu radikalnu ljevicu mogla je da nagovjesti ozbiljan izazov u sluaju da postojei meksiki politiki sistem pone da se fragmentie. Komunizam u Srednjoj Americi, a u budunosti moda i u Meksiku, moe iskoristi potencijalno snana antiamerika osjeanja ljudi da pokuaju obnoviti revolucionarno nasilje. Jo junije, po svoj prilici revolucionarne aktivnosti tokom narednih godina nee odraavati, ideoloki ili organizaciono, klasini marksizam-lenjinizam, ve prije mnotvo revolucionarnih doktrina domae izrade. Neke - poput Blistavog puta u Peruu - mogu teiti da prilagode marksizam i maoizam sa mesijanskim tenjama dugo izrabljivanog indijanskog seljatva. Druge mogu teiti da obnove radikalni gradski gerilski rat koji je zahvatio i Argentinu i Urugvaj tokom sedamdesetih godina. Ali postaje sve vjerovatnije da e istorijski znaajan i doktrinarno pravovjeran trijumf na latinoamerikom kontinentu zaobii komunizam.

153

Glava 20 GLOBALNA IDEOLOKA DEZINTEGRACIJA

Zbirna posljedica gubitka revolucionarnog elana komunizma, njegove oite nebitnosti za politiku naprednog svijeta i njegov neuspjeh da iskoristi drutveno-ekonomskie dileme Treeg svijeta, kao i njegove tekoe u stvaranju djelotvornih i ujedinjenih komunistikih sistema u uslovima tako razliitim kao to su oni u Istonoj Evropi, Sovjetskom Savezu i Kini, bila je duboka ideoloka kriza. Sutina krize bi se mogla svesti na izbor izmeu doktrinarnog istunstva i doktrinarnog jedinsta. Sovjetske voe, koje su godinama sebe smatrale gospodarima pokreta i tumaima njegove dogme, postepeno su dolazili do saznanja da bi istunstva ipak mogla pomanjkati kroz sektaku svau meu komunistikim partijama. Insistiranje na istunstvu bi neizbjeno znailo kraj jedinstva. Jedinstvo je, meutim, moglo biti jedino ouvano na raun istunstva, sa zajednikom doktrinom svedenom na najmanji zajedniki sadralac. Sa vlastitom vjerom vjerovatno donekle izgublje-nom i sa svojom djelotvornom kontrolom nad meunarodnim pokretom u svakom sluaju oslabljenom, lideri u Kremlju su moda izabrali jedinstvo prije istunstva. Oni su to inili protiv volje, itav niz godina, i sa mnogo oklijevanja. Povremeno su pokuavali da vrate vrijeme i nastojali da ponovo uvrste svoju ulogu i strogu pravovjernost po sopstvenoj definiciji. Nailazei na otpor i plaei se novih podjela, oni su nerado uzmicali. Tokom razvoja, komunistika doktrina je bila ne samo razvodnjena ve takoe i sve vie krnjena i u teoriji i u praksi. Komunistika praksa je sve vie tonula u prolost, uzmiui pred pragmatizmom utemeljenim na sredinjem poloaju raznolikosti i specifinih nacionalnih uslova. to je nekad bilo promiljano kao opte padalo je sve vie pod uticaj pojedinanog. Ovo bi mogla biti istorijski neizbjena sudbina doktrine koja je tvrdila da sadri globalno valjan recept za drutveno spasenje, kad jednom ta doktrina pone da se primjenjuje u specifinim nacionalnim okvirima. Posebne politike i drutvene okolnosti su jednostavno morale biti priznate i prilagoene, da doktrina ne bi bila odbaena kao potpuno nebitna. Ali svaki kompromis s drukijom stvarnou neizbje-no je sluio mijenjanju doktrine i uzdizanju razliitih nacionalnih prioriteta ili uslova do doktrinarnih naela. Uz to, sama sloenost post-industrijskog drutva u nastajanju, a posebno onih oblikovanih pod najveim uticajem posljednjih naunih i visoko tehnolokih znanja, dovela je u pitanje nekad politiki korisnu grandioznu simplifikaciju marksizma-lenjinizma. Sve vie, ta naela su poela da se shvataju i kao anahrona i pretjerano uslovljena ogranienim okolnostima srodnim s njihovim osobeno ruskim izvorima. Ipak, proces doktrinarne dezintegracije bio je bez sumnje takoe ubrzan birokratskom tiranijom, ideolokom nespretnou i politikom neosjetljivou mentora sovjetske doktrine. Od ranih lenjinistikih godina do izvjesnog vremena poslije Staljinove smrti, sovjetski lideri su insistirali ne samo na svom ideolokom prvenstvu ve isto tako na praktinoj politikoj podreenosti komunistikih partija interesima Sovjetskog Saveza. Ovo je proizvelo intelektualno i politiko ogorenje koje je bilo spremno da provali na povrinu na najmanji znak sovjetske neodlunosti. Neuspio sovjetski pokuaj da ugui Titovo krivovjerstvo 1948. godine bio je prvi znak da Moskva moda nee biti sposobna da u potpunosti potvrdi svoju doktrinarnu dominaciju, a zaraza jeresi se irila bre i otvorenije poslije Staljinove smrti 1953. godine.

154 Narednih 35 godina sovjetski lideri su izveli niz jo diskutabilnijih pokuaja da sauvaju komunistiku pravovjernost i jedinstvo. Borba Kremlja je morala da se vodi na dva fronta. Prvi je ukljuivao borbu protiv drugih vladajuih partija, koje su zamjerale Moskvi da pokuava da nametne sistemsku jednoobraznost u procesima stvarne izgradnje komunizma. Drugi je ukljuivao borbu protiv partija koje su preten-dovale na vlast, koje su bile politiki hendikepirane staljinistikim nasljeem i bile sklonije nego Moskva njenom igosanju. Na oba fronta, neuspjesi Moskve su bili pravilo. Raniji razlaz s Jugoslavijom, jedva izglaen sredinom pedesetih godina, zasjenio je velik i estok sukob s Kinom, dok je izvan komunistikog bloka sve nezavisnija Komunistika partija Italije predvodila mar ne samo prema revizionizmu ve i ka otvorenom koketiranju sa socijal-demokratijom. Sovjetska elja da se izgladi spor s Kinom i da se izbjegnu slini razdori sa drugim partijama na vlasti konano je ubrzalo odustajanje sovjetske partije od bilo kakvog zahtjeva za formalnim ideolokim vostvom. Sovjetska potraga za irim, globalnim marksistikim jedinstvom takoe je podstakla Sovjete da toleriu prihvatanje od strane italijanske partije preteno socijaldemokratskih pogleda na budunost, ukljuujui de facto odbacivanje lenjinizma. Kremlj se odluio za taj kurs kao manje zlo, potpuno svjestan da je kineska samoafirmacija bila spremna da nae preutnu podrku u drugim komunistikim prijestonicama i uviajui da je italijanski primjer ve dobio potvrde od takvih davno odbaenih komunistikih partija kao to je japanska 1976. i panska 1978. godine. Zakanjela sovjetska fleksibilnost je prosto podstakla dalju dezin-tegraciju doktrine. Italijani su 1979. godine izbacili iz svog partijskog programa ak i obavezu svojih lanova da izuavaju marksizam-lenjinizam, a 1983. se zvanino odrekli nekad svetog lenjinistikog naela demokratskog centralizma. U meuvremenu, Kina je napravila pomak u obnovi svojih partijskih odnosa sa raznim vladajuim i nevladajuim komunistikim partijama, dok je istovremeno ponovo optuivala bilo kakvo komunistiko oslanjanje na rigidne dogme i tetne modele i kategoriki odbacivala postojanje bilo kakvog rukovodeeg centra ili bilo koje vodee partije. Kao posljedica toga, Kremlj je sredinom osamdesetih godina napustio i demokratski centralizam kao kljuni Lenjinistiki test unutranje doktrinarne pravovjernosti i lojalnost Sovjetskom Savezu kao lakmus-test proleterskog internacionalizma, to su ve bile uradile neke druge partije. Na Dvadeset sedmom kongresu sovjetske partije, Gorbaov je skrueno objavio da raznovrsnost naeg pokreta nije sinonim za njegovo nejedinstvo. Na isti nain, jedinstvo nema nieg zajednikog s jednobraznou, hijerarhija sa mijeanjem jedne partije u poslove druge ili s pretenzijom jedne partije da posjeduje monopol nad istinom. Zapravo, izjavio je, od sada e ak i socijal-demokratija biti dobrodola kao dio ireg i progresivnog saveza, koji se ne bavi toliko propagiranjem marksistiko-lenjinistike revolucije koliko sprje-avanjem nuklearnog rata izmeu Sjedinjenih Drava i Sovjetskog Saveza. Ono to se podrazumijevalo u ovom pristajanju na raznolikosti i pokuaju kovanja ire ali neizbjeno gubitnike koalicije bila je spoznaja da su se marksistika istorijska oekivanja i lenjinistika taktika pokazale bilo kao anahrone bilo kao pogrene. Nije dolo do osiromaenja radnike klase pod kapitalizmom, anti-kolonijalistiki talas se nije preobratio u marksistikolenjinistiku revoluciju, dok je pokuaj da se odri sovjetsko politiko i doktrinarno vostvo u komunistikom pokretu doveo do izolacije i pobune. Na kraju ali ne manje vano, neuspjeh sovjetskog modela je diskreditovao ideju o bilo kakvim univerzalno vaeim doktrinarnim smjernicama za izgradnju socijalizma. Pod tim okolnostima, jedina razborita opcija za sovjetske lidere je bila da odustanu od svog zahtjeva za obnovom koherentne ideologije i kohezivnog politikog jedinstva.

155 Istorijska vododjelnica je tako bila premoena. Pretrpjevi neuspjeh kao jedinstveni pokret i u razvijenom i u svijetu koji se razvija, era monolitnog komunistikog pokreta izgraenog oko zajednike dogme sada je postala neopozivo stvar prolosti. Sredina osamdesetih godina je svjedoila ne samo o kraju jedinstva komunistike teorije i prakse ve isto tako i o kraju jedinstvene doktrine i jedinstvene akcije meu komu-nistikim partijama.

156

DIO VI

AGONIJA KOMUNIZMA

157

158

Komunistiki fenomen predstavlja istorijsku tragediju. Potekao iz nestrpljivog idealizma koji je odbacio nepravdu status quo-a, on je teio boljem i humanijem drutvu - ali je proizveo masovno ugnjetavnje. On je optimistiki odraavao vjeru u mo razuma da izgradi savrenu zajednicu. On je pokrenuo najsnanije emocije ljubavi prema ovje-nosti i mrnju prema tiraniji u ime moralno motivisanog drutvenog upravljanja. On je tako zarobio neke od najsjajnijih umova i neke od najidealistikijih dua - a ipak je podstakao neke od najgorih zloina u ovom ili bilo kom vijeku. Uz to, komunizam je predstavljao pogrean napor da se nametne potpuna racionalinost u drutvenim poslovima. On je iznio ideju da bi obrazovano, politiki svjesno drutvo moglo preuzeti kontrolu nad razvojem drutva, upravljajui drutveno-ekonomskom promjenom do postizanja znaajnih ciljeva. Istorija prema tome vie ne bi bila samo spontani, uglavnom sluajni proces, ve orue kolektivnog duha ovjeanstva i moralne svrhe. Komunizam je tako udio da spoji, kroz organizovanu akciju, politiku racionalnost sa drutvenim moralom. Pa ipak su u praksi pretjerana vjera u ljudski razum, sklonost ka vrlo otrim borbama za mo s ciljem da se zavodljivi istorijski sud prevede u dogmatsku tvrdnju i sklonost da se moralni zloin izopai u kreposnu politiku mrnju, i posebno lenjinistiko spajanje marksizma sa zaostalim autokratskim tradicijama Rusije pretvorili komunizam u instrument politike tiranije u upornom sukobu sa vlastitim moralnim pobudama.

159

Glava 21 OPTA KRIZA

Komunizam je danas u stanju opte krize, i ideoloki i sistemski. Opseg ove krize izbija s poprilinom snagom iz pet glavnih pravaca razvoja:
1) Z a k o m u n i s t e i r o m s v i j e t a , s o v j e t s k o i s k u s t v o - v i e n i j e svetinja - od sada ne mora da se oponaa ve izbjegava. Komunizam osim toga nije vie praktini uzor koji bi drugi trebalo da podraavaju. 2) U S o v j e t s k o m S a v e z u , n e r j e i v a d i l e m a k o m u n i s t i k o g s i s t e m a j e s t e to ekonomski uspjeh moe biti ostvaren samo na raun politike stabilnosti, dok politika stabilnost moe jedino biti ouvana na raun ekonomskog neuspjeha. 3) U I s t o n o j E v r o p i , f a t a l n a k o m u n i s t i k a g r e k a j e s t e p a r t i j s k i monopol moi ukorijenjen u sovjetskoj dominaciji. etrdeset godina nakon nametanja komunizma, uklanjanje i strane i partijske dominacije se sada iroko posmatra kao nuan preduslov drutvenog preporoda. 4) U K i n i , s l a b l j e n j e k o m u n i s t i k e i d e o l o g i j e e b i t i c i j e n a ekonomskog uspjeha. Savremena Kina moe ui u dvadesetprvi vijek jo uvijek pod vlau komunista, ali to nee biti komunistika Kina. 5) E r a m o n o l i t n o g s v j e t s k o g k o m u n i s t i k o g p o k r e t a i z g r a e n o g o k o zajednike dogme postala je stvar prolosti. Do sredine osamdesetih godina, doao je kraj ideji pokreta komunistikih partija ujedinjenih u naelu i akciji.

Zbirno, ovo ne samo to ukazuje na optu krizu komunizma, ve takoe nagovjetava njegovo odumiranje kao glavne politike i ideoloke sile u savremenom svijetu. Ova kriza se danas odraava u rastuim drutvenim nemirima zbog slabih privrednih performansi komunistikih drava i u gubitku doktrinarnog povjerenja meu vladajuim komunistikim elitama. U komunistikim zemljama, ideja da socijalizam predstavlja superiorni drutveni sistem ili je ve diskreditovana ili se na nju gleda sa sve veom skepsom. Uz to, svjetski komunizam ne moe vie da ukae na bilo kakav drutveni model kao vodi za budunost. Klasina marksistiko-lenjinistika definicija opte krize kapitali-zma - koju je Kremlj 1961. proklamovao a sada se odvija - potpuno odgovara sadanjem stanju komunizma. Pukom zamjenom u tom proglasu (vidjeti 210. str.) rijei kapitalizam sa komunizam, dodavanjem Sovjetskom Savezu rijei imperijalizam ili kapitalizam i zamjenom izraza demokratija slobodnog preduzetnitva sa socijalizam dolazimo do velianstveno tane slike savremenog komunizma:

160
Komunizam u svojoj sadanjoj fazi razvoja jeste sovjetski imperijalizam u stadijumu propadanja i destrukcije. Neminovni proces raspada je progutao komunizam od vrha do dna, ukljuujui i njegovu privrednu i dravnu strukturu, kao i njegovu politiku i ideologiju... Opta kriza komunizma nala je izraza u sljedeem: stalnom bjekstvu novih drava od uticaja sovjetskog uzora; slabljenju poloaja komunistikih drava u ekonomskom nadmetanju s naprednim demokratijama slobodnog preduzetnitva; raspadu sovjetskog bloka; zaotravanju protivrjenosti komunizma s razvojem dravno-monopolistikog socijalizma i porasta militarizma; pojaavanju unutranje nestabilnosti i propasti komunistike ekonomije jasno ispoljene u rastuoj nesposobnosti komunizma da potpuno iskoristi proizvodne snage - niskim stopama proizvodnog rasta, povremenim krizama, stalnom neuspjehu da potpuno iskoristi proizvodne kapacitete i hronino nedovoljnoj zaposlenosti; besprimjernoj intenzifikaciji politikih reakcija na svim frontovima; ustanovljavanju u jednom broju komunistikih zemalja tiranija jednog ovjeka i dubokoj krizi komunistike politike i ideologije.

Mada ta definicija, prikrivena marksistikom terminologijom, uaurava optu krizu svjetskog komunizma, njen opseg i jaina se, meutim, razlikuju od zemlje do zemlje. Propratna tabela je priblian - i po optem priznanju impresivan - rezime veliine te krize unutar pojedinih komunistikih drava. Za komunizam, politiki uspjeh je jednak stvarnoj kontroli, pa to je manja prinuda potrebna da se odbrani i zadri potpuna kontrola, to je uspjeh vei. Prema tome, iako sve ove kategorije nijesu nuno jednakog znaaja, zbirno velik rezultat e ukazati na neuspjeh da se ostvari djelotvorno lenjinistiko ureenje, da se preoblikuje drutvo i izgradi efikasna centralizovana privreda. Od pedeset ocjenjivanih reima, nijedan nije imao ni priblino savren rezultat koji bi predstavljao uspjean lenjinistiki sistem istinski podran od naroda. Samo etiri su imala rezultat ispod 10, koji bi ukazao na odsustvo kriznog stanja. Pet je, meutim dostiglo rezultat od 20 ili vie, koji je oznaio stanje ozbiljne krize. Uz to, od etiri relativno uspjenija, onaj najvaniji, kineski, izbjegao je krizno stanje u velikoj mjeri slabljenjem svoje ukupne komunistike prakse. To je omoguilo reimu da izazove izvjesnu drutvenu privlanost i optimizam, ali na raun udaljavanja od nekih glavnih naela komunistikog uenja. Preostala tri - u Istonoj Njemakoj, Bugarskoj i Sjevernoj Koreji - pokazala su se efikasnijim u odravanju drutvene represije i upravljanju dravnom ekonomijom. Oni su takoe naili na manji otpor drutva u procesu komunistike transformacije. Svi ostali komunistiki reimi su u raznim stadijumima krize. Njihovi napori da stvore novi sistem nijesu rezultirali inovativnijim i produktivnijim ekonomijama i morali su izazvati sve vee drutveno a u nekim sluajevima ak i politiko nezadovoljstvo. Tako je, zahvaljujui pogoranju opte krize komunizma, mogue dati konanu istorijsku dijagnozu dostignua komunizma i prognozu njegovih izgleda u narednom vijeku.

161

Indeks nivoa krize u komunistikim dravama

SSSR KINA ISTO. NJEMAKA POLJSKA EHOSLOVAKA MAARSKA RUMUNIJA BUGARSKA JUGOSLAVIJA VIJETNAM KUBA SJEVERNA KOREJA ANGOLA MOZAMBIK
Socijalizam je izgubio privlanost za mase. Drutveni pesimizam odnosu na budunost. Pad ivotnog standarda. Klonule komunistike partije. Rast vjerskih aktivnosti. Nacionalizam u sukobu s ideologijom. Rast privatizacije privrede. Drutveno aktivna politika opozicija. Politika pluralizacija otvoreno traena odozdo. Ustupci reima po pitanju ljudskih prava. Ukupan rezultat drava 15 8 7 27 16 24 18 6 22 12 15 8 19 21 20 u 1 2 2 2 2 0 0 0 1 3 1 3 1 3 0 3 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 2 3 1 1 1 1 2 2 3 2 2 3 2 3 3 3 1 1 1 2 2 0 3 3 3 1 3 3 3 3 3 3 3 1 1 1 1 1 2 2 0 0 2 1 2 1 0 3 1 3 1 2 1 3 0 3 1 1 1 2 1 1 1 2 1 0 3 2 3 0 2 0 3 1 1 3 0 1 0 0 0 1 1 3 2 2 3 2 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 2 2 0 1 0 0 0 2 0 2 1 3 2 1 0 1 1 2 1 0 3 2 2 2 2 3

Numerika skala: 3 = vrlo tano, 2 = tano, 1 = djelimino tano, 0 = netano. Nivoi krize u komunistikim dravama: - Ispod 10 = nema krize - etiri zemlje. - 10 do 19 = kriza - 6 zemalja. - Iznad 19 = ozbiljna kriza - 5 zemalja.

162

Glava 22 ISTORIJSKO SVJEDOANSTVO

Opta kriza komunizma je duboko ukorijenjena u njegovoj nedovoljnoj istorijskoj vjerodostojnosti. Njegova poetna privlanost proizala je u velikoj mjeri iz injenice da su u ranoj fazi dvadesetog vijeka mnogi postojei sistemi - ak i oni demokratski - bili ravnoduni na muke i nepravde rane kapitalistike faze industrijskog razvoja. Takoe je injenica, meutim, da nijedan komunistiki reim nikad nije doao na vlast otvoreno izraenom voljom naroda. Nijedna komunistika vladajua elita - ak ni nakon vie decenija vladanja - nije bila spremna da provjeri svoj politiki legitimitet dozvoljavajui svom narodu da se na slobodnim izborima izjasni o njihovom ostanku na vlasti. Ta nesklonost da se komunizam podvrgne demokratskoj provjeri potie dijelom iz manihejskog i samozvanog misionarskog osjeaja svojstvenog marksistikolenjinistikoj doktrini, a djelom i iz uvianja da komunizam na vlasti nije uspio da ostvari drutvenu tenju za materijalnim blagostanjem i linom sreom. Do danas, ne postoje sluajevi znaajnih hrljenja naroda u komunistike sisteme zbog privlanosti njihovog naina ivota, dok je naprotiv elja za naputanjem komunizma tako oigledna u sluaju sedamdeseto-godinjeg sovjetskog sistema kao i kod onog etrdeset godina starog sistema u Poljskoj i petnaest godina starog sistema u Vijetnamu. Uz to, istorijsko dostignue komunizma kao sistema drutvene organizacije ukljuivalo je bolnu nesrazmjeru izmeu ogromne ljudske rtve silom iznuene od naroda i nekih nespornih drutveno-ekonomskih koristi pri tom ostvarenih. Poreenje komunistikih i ne-komunistikih zemalja na slinom stupnju drutveno-ekonomskog razvoja - kao to je Istone Njemake i ehoslovake sa Zapadnom Njemakom, Poljske sa panijom, Maarske i Jugoslavije s Austrijom i Italijom i Kine s Indijom - ukazuje da stvarno nijedan komunistiki reim nije poboljao svoje stanje spram svog uporedivog suparnika, po Bruto nacionalnom proizvodu (BNP), trgovini na konkurentnim svjetskim tritima ili domaem ivotnom standardu. (Vidi Dodatak). Jedino je Kina naprednija od Indije, koja je i sama bila rtva pretjerano birokratizovanog i kvazi-socijalistikog privrednog sistema, ali tek poto je Peking zapoeo svoj uzmak od marksistiko-lenjinistikog pravovjerja. Sovjetski Savez je jo vie zaostao ne samo iza Sjedinjenih Drava ve takoe i iza Japana. Izmeu 1960. i 1988. godine, sa stanovnitvom upola manjim od Sovjetskog Saveza, Japan ga je bitno sustigao po BNP-u poto je vie nego trostruko uveao svoj poetni cenzus. Komunistike ekonomije su jo zaostalije u okvirima globalne konkurentnosti. Godine 1985, dok je ukupna trgovina Sjedinjenih Drava i Japana na konkurentnim tritima dosezala 576 milijardi dolara odnosno 308 milijardi dolara, sovjetski ekvivalent je iznosio 66 milijardi dolara. Uz to, moskovski trgovaki profil je bio slian profilu zemalja Treeg svijeta. Skoro tri etvrtine njenog izvoza se odnosilo na sirovine, u kom je gorivo sudjelovalo sa 49%, zlato sa 18%, drvo sa 4% i dijamanti sa 2%. Komunistike zemlje - sa priblino treinom svjetskog stanovnitva postizale su samo 10% svjetskog izvoza, samo 3% tehnolokih inovacija i tano 1% ekonomske pomoi zemljama u razvoju. Cijela Istona Evropa je izvozila manje maina u industrija-lizovane demokratije od Singapura. Deficitarnost komunizma se takoe ogleda i u porodinom ivotnom standardu. etrdeset godina nakon Drugog svjetskog rata, sovjetska vlada jo uvijek racionie potronju mesa, a od nedavno je poela da racionie i eer. Prema sovjetskom nedjeljniku Nedelja od 27. juna - 3. jula

163 1988. godine stanovnicima grada Sverdlovsk i regiona izdavani su blijedouti kuponi kao kartice za raspodjelu namirnica. U svakom bloku postoji ovlaena osoba za njihovu podjelu. Oko 800 grama kuvane kobasice svakog mjeseca... 400 grama maslaca. A 2 kg mesa godinje za majske i oktobarske praznike. Nekih nedjelja nema ak ni tjestenina ili zobene kae. Nedelja dodaje, Za sada je bolje ne priati ovim ljudima o perestrojci. Zvanini sovjetska statistiki podaci objavljeni u vrijeme glasnosti ukazivali su da priblino 40% ukupnog stanovnitva i 79% starih ljudi ivi u siromatvu. Prema sovjetskom piscu N. M. Rimaevstaja, samo treina sovjetskih domainstava ima toplu tekuu vodu dok jedna treina nema ak ni hladnu tekuu vodu. Isto tako je Izvestija objavila, 26. januara 1986, da etvorolana porodica nekvalifikovanog radnika obino mora da ivi vie od osam godina u jednoj sobi veliine 8x8 stopa dok joj se ne obezbijedi bolji smjetaj. Stoga, dakle, nije pretjerano izjaviti da sirotinja na Zapadu ivi u istim materijalnim uslovima kao sovjetska srednja klasa. Statistiki podaci o vlasnicima automobila - savremeni grubi pokazatelj raspoloivosti potronih dobara - daju slinu sliku. Zapadne zemlje su gotovo dostigle taku zasienja u potronji auto-mobila. Godine 1983, jedan automobil je dolazio na 1,8 Amerikanaca, 4,4 Japanaca, 2,5 Njemaca i 2,8 Italijana, ali jedan na svakih 14,2 Sovjeta, 5,8 eha i 10,8 Poljaka. Zaprepaujua je injenica da Crnci posjeduju vie automobila po glavi stanovnika u Junoj Africi nego graani Sovjetskog Saveza. Ove ekonomske nedostatke pogorava i sve vea ekoloka kriza u jednom broju komunistikih drava. U Istonoj Evropi, situacija je postala naroito dramatina u velikim djelovima Poljske i nekim djelovima Istone Njemake i ehoslovake. U Sovjetskom Savezu, industrijski regioni uopte postali su vrlo zagaeni, a saopteno je da je problem naroito ozbiljan u Jermeniji, gdje se veoma otrovni industrijski otpadi rutinski bacaju u rijeke. Sve komunistike drave, sa svojom opsjednutou brzim industrijskim rastom, bile su upadljivo nemarne i nijesu preduzele ni najmanje mjere radi zatite ivotne sredine, a bile su uasno spore u odgovoru na rastuu krizu. Ekoloko pogoranje, kombinovano sa slabom dravnom zdravstvenom zatitom, bez sumnje su doprinijeli alarmantnom poveanju stopa smrtnosti u svim starosnim grupama i u svim zemljama sovjetskog bloka. Djeak roen danas u Sovjetskom Savezu - prema uporednim istraivanjima Nika Ebertada iz Centra za istraivanje ivotnih uslova stanovnitva na Harvardu - moe oekivati da e ivjeti krae od onog roenog u Meksiku. Nita od prethodnog ne osporava injenicu da su komunistike drave ostvarile napredak posebno u razvoju teke industrije naroito u poetnoj fazi svoga vladanja i - u socijalnoj zatiti i obrazovanju. Meutim, napredak je pri tom ostvaren po oamuujuoj ljudskoj cijeni. Nijedan eksperiment drutvenog preustrojstva u itavoj ljudskoj istoriji nije zahtijevao veu ljudsku cijenu - niti je bio tako razoran - kao susret ovjeanstva s komunizmom tokom dvadesetog vijeka. Niko ne moe tano da izmjeri ukupnu cijenu zato to su ti reimi utjerivali fiziki danak pod vrlo tajnim okolnostima i zato to s tim povezana neizmjerna psiholoka i kulturna teta nije prikladna za kvantitativne procjene. Ipak, mogua je gruba procjena specifinih kategorija ljudskih patnji koje su nanijeli marksistiko-lenjinistiki reimi tokom komunistikog preobraaja drutava. Dananje sovjetske i kineske obznane minulih divljatava - od kojih su svi dali mnogo dopunskih podataka o ljudskim rtvama komunistikog eksperimenta u drutvenom upravljanju - olakavaju ovaj zadatak i ine njegove zakljuke vjerodostojnim za skeptine Zapadnjake: Ljudska cijena je obuhvatala: 1) Kolektivna smaknua tokom preuzimanja vlasti. Ne raunajui ratne rtve u revolucionarnom ili graanskom ratu, procjena bi mogla biti da je likvidirano najmanje milion ljudi u Sovjetskom Savezu, nekoliko miliona u Kini, oko 100.000 u Istonoj Evropi i barem 150.000 u Vijetnamu.

164 2) Likvidacije politikih protivnika i onih koji su pruali otpor nakon uzimanja vlasti. Ta ubistva su se obino dogaala u periodu od nekoliko godina dok su komunisti uvrivali svoju vlast u zemlji. Gruba procjena bi trebalo da odredi ove brojke na skoro isti nivo kao one u prvoj kategoriji, doputajui kombinovan i suzdran danak smrti za prve dvije kategorije od oko pet miliona. 3) Istrebljenje ljudi koji pripadaju razliitim drutvenim kategori-jama koje su smatrane za moguno neprijateljske bez obzira na stvarne stavove rtava. Ove grupe su slikovito reeno obuhvatale bive vojne oficire, vladine inovnike, aristokrate, zemljoposjednike, svjetenike i kapitaliste. Neki su bili likvidirani, drugi smjeteni u radne logore, gdje je vei dio stradao. Mada su procjene za ovu kategoriju bile sistematski veoma sreene, ak i nedavna sovjetska, istonoevropska i kineska otkria pokazuju da je gubitak bio trajan, svakako ne manji od 3 do 5 miliona ljudi. 4) Likvidacija slobodnog seljatva. Ova kategorija je bila karakteristina za fiziko uklanjanje kulake klase u Sovjetskom Savezu putem likvidacije i smrti u radnim logorima. Prema sovjetskim i kineskim proraunima koji dostiu vie miliona i onim iz Vijetnama i Sjeverne Koreje sa stotinama hiljada, minimalna procjena stradalnika iz ove kategorije mora biti iznad 10 miliona ljudi. 5) Smrtni sluajevi vezani za masovne deportacije i prisilna rase-ljavanja. Ova politika, koja je bila sprovedena tokom kolektivizacije u Sovjetskom Savezu, Istonoj Evropi i naroito u Kini za vrijeme anti-veleposjednike kampanje i tokom ustanovljavanja seoskih zadruga za vrijeme Velikog skoka naprijed, prouzrokovala je optu glad, epidemije i druge nesree. Ma koja procjena mora uzeti u obzir sovjetsku politiku deportovanja sumnjivih ne-ruskih naroda, kao to su mnogi Latvijci, Litvanci i Estonci iz Baltikih Republika, Poljaci iz zapadnih regiona Sovjetskog Saveza, Tatari sa Krima i drugi, u udaljene sibirske krajeve. Skoriji sovjetski prorauni navode broj rtava u opsegu od 7 do 10 miliona samo za Sovjetski Savez, dok se neke procjene za Kinu penju na ukupno oko 27 miliona rtava. Oprezan ukupan iznos, mada i dalje zastraujui, bio bi najmanje 30 miliona rtava. 6) Likvidacije ili smrti u radnim logorima u istkama komunista. U Sovjetskom Savezu, broj komunista prognanih u toku borbe za vlast i raznih istki, a zatim likvidiranih od 1936. do 1938. godine, mogao bi sa sigurnou biti procijenjen na vie od milion ljudi. U Istonoj Evropi krajem etrdesetih i poetkom pedesetih godina, desetine hiljada komunista je bilo ubijeno ili utamnieno. U Kini - posebno za vrijeme Kulturne Revolucije - nekoliko miliona ljudi je doivjelo slinu sudbinu. 7) Fiziki i psiholoki oiljci zbog dugogodinjeg zatoenja i prisilnog rada. U Sovjetskom Savezu, amnestije sredinom pedesetih su dovele do oslobaanja vie miliona ljudi koji su u nekim sluaje-vima proveli i po dvadeset godina zatoeni u najsurovijim uslovima. Do slinih amnestija je dolo u Istonoj Evropi poslije Hruovljevog igosanja Staljina 1956. godine i u Kini po zavretku Kulturne Revolucije poetkom sedamdesetih godina. 8) Progon porodica rtava reima. U Sovjetskom Savezu, porodice onih koje su stradale u prvih est kategorija bile su izloene kanja-vanju u opsegu od likvidacije do osuda na deportaciju, diskriminisanja pri dodjeli stambenog prostora i zapoljavanju. 9) Drutveno proimajua atmosfera straha i line i politike izolovanosti. itave drutvene kategorije - osim radnika ili siromanih seljaka - bile su izloene manifestacijama ideolokog neprijateljstva od strane inovnitva tokom veeg dijela etape prisilnog komunistikog preustrojstva drutva. Ove drutvene rtve - koje obuhvataju najmanje oko 50 miliona smrtnih sluajeva predstavljaju bez sumnje najekstravagantniji i najrazorniji eksperiment drutvenog inenjeringa

165 ikad pokuanog. Zahvaljujui dananjoj sklonosti komunistikih reima da priznaju da veliki dio njihove prolosti ukljuuje promaaje ukorijenjene u grekama i ispadima i da je neophodna znaajna promjena njihove politike, ljudska tragedija postaje jo vea. Drugim rijeima, sovjetski, kineski i neki istonoevropski vladari su priznali da su komunistiki ispadi u prolosti bili drutveno-ekonomski neproduktivni, uz to to su bili i moralno nedosljedni. Veliki promaaj komunizma je tako obuhvatao, zbirno gledano, nepotrebno unitenje mnogih drutvenih talenata i guenje kreativnog politikog ivota drutva; pretjeranu ljudsku cijenu plaenu za stvarna ekonomska postignua i konaan pad ekonomske produktivnosti zbog prekomjerne dravne centralizacije; sve vee kvarenje pretjerano biro-kratizovanog sistema drutvene zatite koji je u poetku predstavljao glavnu prednost komunistike vlasti; i sprjeavanje kroz dogmatsku kontrolu drutvenog naunog i umjetnikog razvoja. Taj istorijski promaaj, koji danas otvoreno priznaju komunistike voe koje se zalau za reforme, imao je dublje korijene od greaka i ispada koji su na kraju okajani. On je poticao iz operativnih, institucionalnih i filozofskih nedostataka komunistikog eksperimenta. Zaista, on je bio dublje usaen u marksistiko-lenjinistiku praksu. Na operativnom nivou, marksistiko-lenjinistiki nain donoenja odluka je doprinio atmosferi paranoje i sve veem pribjegavanju sili radi rjeavanja drutvenih i politikih problema. Svi vrhovni komunistiki lideri - Lenjin, Staljin, Mao, ili njihove kopije u Istonoj Evropi ili Treem svijetu - ponaali su se kao da su oni sami bili zavjerenici vlasti, tajno svjetenstvo, ije prosuivanje mora biti skriveno od neprijateljskog svijeta. Zagonetnost i tajnost su okruivali njihovo djelanje, njihove linosti, pa ak i njihove porodice. U isto vrijeme, otkad su shvatili da su obdareni jedinstvenim uvidom u ljudsku istoriju, pa time i ovlaeni da preoblikuju budunost ovjeanstva i silom ako treba, postali su nepovjerljivi prema svakome ko nije dijelio njihove udne poglede na budunost. Ozbiljna opomena ko nije s nama taj je protiv nas stvorio je operativan stil rada koji je prevodio kritiku u neprijateljstvo, tekoe u sabotau a drukije stavove u izdaju. U tom kontekstu, uklanjanje politikih greaka se moglo dogoditi samo poslije katastrofalnih nevolja. Institucionalni nedostaci su uveavali ovo operativno izoblienje. Komunistiki operativni nain je pomogao da se stvore politiki sistemi koji nijesu sadravali nikakav sigurnosni ventil ili blago-vremeno upozoravajue mehanizme. Znaci slabosti su bitno odlagani dojavljivanjem vrhu; poltronske dezinformacije su mnogo bre stizale do gore; strah je sprjeavao iskreno ispitivanje savjesti. Voa je ostajao na politikoj funkciji sve dok je mogao fiziki i politiki da opstane, a njegova zamjena se obino odvijala kroz iscrpljujui politiki sukob, to je pojaavalo ve pomenute manihejske tenje. Odsustvo mehanizama za promjenu vladara koji su iako bolesni i dalje vladali uinilo je efikasnu kontrolu vlasti, a ne politiki uspjeh ili promaaj, kljunim mjerilom za opstanak rukovodstva. Jo temeljniji bili su filozofski korjeni promaaja. U konanoj analizi, marksistikolenjinistika politika je proizala iz u osnovi pogrene procjene istorije i kobnog pogrenog poimanja ljudske prirode. Konano, neuspjeh komunizma je tako duhovne prirode. On je propustio da uzme u obzir temeljnu ljudsku udnju za linom slobodom, za vlastitim umjetnikim ili duhovnim izrazom i sve veom mogunou - u vijeku pismenosti i masovnih komunikacija politikog izbora. On je takoe zanemario organsku vezu izmeu ekonomske produktivnosti i novatorstva s jedne strane, i udnje pojedinca za vlastitim materijalnim blagostanjem s druge strane. Komunizam je na taj nain guio drutvenu kreativnost ak i kad je sebe predstavljao kao najkreativniji i najinovativniji drutveni sistem. Taj duhovni propust je takoe unesreio komunizam i na meunarodnom planu. Marksizam Lenjinizam nije preduprijedio niti shvatio osnovne sile koje su oblikovale meunarodne odnose u

166 dvadesetom vijeku. On je podcijenio uloge etnikog i nacionalnog, tako da je meu-komunistiki sukob za njega bio ok. Ti sukobi su, zauzvrat, bili pojaani posljedinom tenjom komunistikih strana da smatraju jedni druge doktrinarnim jereticima. Takav je bio sluaj u ideoloki destruktivnoj sovjetsko-jugoslovenskoj i kinesko-sovjetskoj svai. Komunizam je takoe pogreno tumaio privlanost religije i stoga je bio nepripremljen na otpor zasnovan na rimokatolikoj vjeri u Poljskoj ili na oivljavanju Islama unutar samog Sovjetskog Saveza. Na kraju ali ne manje vano, tehnokratska revolucija, koja je toliko preobrazila prirodu raspodjele moi i drutvenu strukturu u naprednim kapitalistikim drutvima, zatekla je marksiste-lenjiniste jo uvijek priljubljene uz zastarjele koncepte proizale iz ranih faza industrijske revolucije. Sve u svemu, ovi operativni, institucionalni i filozofski inioci su doprinijeli da politika konano ne samo da je morala da dovede do opte krize komunizma ve takoe i da podstakne sve vee nespo-kojstvo u vezi svoje budunosti.

167

Glava 23 IZGLEDI ZA BUDUNOST

Godine 2017, sto godina poslije Boljevike revolucije, skela je pokrivala Lenjinov mauzolej na bivem Crvenom trgu, sada preimenovanom u Trg Slobode. Skela je prikrivala da se Mauzolej preureuje u ulaz u podzemnu parking garau namijenjenu masi turista koji su obilazili nedavno otvorenu stalnu izlobu u Kremlju pod nazivom Sto izgubljenih godina - pedeset miliona unitenih ivota.
Ovo gore nije toliko neuvjerljivo kao to isprva moe izgledati. Zapravo, ova izmiljena novinska pria iz Moskve u 2017. godini skoro je isto tako vjerovatna kao pomisao da e sadanji sistem ostati do tada u velikoj mjeri nepromijenjen i da e na stogodinjicu Boljevike revolucije jo jedan sovjetski voa obeati prosperitet sovjetskom narodu kudei svoje prijethodnike ukljuujui do tada i Gorbaova, kao i Brenjeva i Staljina - za tekue nedostatke. Gorbaov je oslobodio snage koje e izabrati diskontinuitet vjerovatnije nego kontinuitet. Svaka analiza budunosti komunizma u Sovjetskom Savezu zavisi, stoga, od odgovora na pitanje: da li je Gorbaovljeva politika znak obnove ili slabljenja komunizma? Usprkos Gorbaovljevoj retorici o vitalnosti komunizma, odgovor na ovo pitanje mora da ukae na slabljenje a ne na obnovu. ak i ako je njegova perestrojka do sada imala za posljedicu bilo kakve opipljive promjene, takve promjene su bile daleko od naela marksizma-lenjinizma, u okvirima i teorije i prakse. U Istonoj Evropi i Kini, gdje su opipljive reforme bile i smjelije i pragmatinije, ova tendencija je jo izrazitija. Opta tenja u savremenom komunizmu, ukljuujui i onaj u Sovjetskom Savezu, jeste da se odustane od onoga to je nekad smatrano bitnim. Na ekonomskom planu, dravno ili drutveno vlasnitvo u poljoprivredi, u sektoru usluga, pa ak i u industriji, odbaeno je ili dogovorno ublaeno na raznim nivoima. Centralno planiranje i politika cijena su takoe pod udarom, s neodlunim pomakom ka nekim oblicima trinog mehanizma. Na politikom planu, potpuna komunistika kontrola nad javnim glasilima je ukinuta. Ideoloka indoktrinacija ustupa mjesto ideolokom uanenju protiv stranih uticaja. Dominacija samo jedne partije nad politikim dijalogom drutva sve se vie napada u nekoliko komunistikih drava. Jedino komunistiki monopol nad polugama politike vlasti jo ostaje nenaruen. Komunistika ideologija je, uz to, diskreditovana ne samo praktinim iskustvom ve i od strane samih komunistikih vladara. Uestvujui u nekoj vrsti istorijskog striptiza, oni su odbacivali - svlaili, da se tako izrazimo - sloj za slojem sopstvene doktrinarne prolosti. Istinski vjernici mora da su poeli da se pitaju ta je ostalo od nasljea kada uju da se dvadeset godina brenjevizma igoe kao era stagnacije i korupcije; kada saznaju da je Hruov, prethodno igosan zbog decenije nepromiljenih planova, zapravo bio preu-ranjeni pretea perestrojke; kada se osvjedoe u igosanje etvrt vijeka staljinizma kao potpunog zloinstva; a neki od njih doapnu da Gorbaovljev revizionizam predstavlja poetak de facto odbacivanja lenjinizma. Slino tome, u Kini, nekad sveti maoizam se kritiki preispituje, dok su u Istonoj Evropi veina ranih komunistikih voa bila posmrtno igosana kao staljinisti. Sve to svodi marksizamlenjinizam-staljinizam na goli kostur marksizma - a marksizam devetnaestog vijeka teko da

168 moe da obezbijedi potrebne smjernice za hvatanje u kotac s problemima svijeta uoi dvadesetprvog vijeka. Komunizam je tako u istorijskom uzmaku. Hoe li taj uzmak proizvesti ekonomski produktivnije i politiki pluralistikije sisteme? Ovdje odgovor varira od drave do drave. to se tie Sovjetskog Saveza, skepsa je na svom mjestu. Iz razloga iznesenih u prva dva poglavlja, neznatni su izgledi da e politika Gorbaova stvoriti ekonomiju konkurentnu u svijetu i politiki sistem u kom e ljudi primjenjivati samoupravljanje pod mlakim rukovodstvom donekle iskljuene komunistike partije. Anti-demokratsko lenjinistiko nasljee, multinacionalni karakter drave i duboko usaene centra-listike tradicije zavjerili su se da umanje drutvenu osjetljivost na djelotvoran prijenos politikih i upravljakih odgovornosti i na taj nain sprijee takav pozitivan razvoj. Uspjena pluralizacija Sovjetskog Saveza je manje vjerovatna od etiri alternativna ishoda. Prvi je produena i neuvjerljiva sistemska kriza, koja traje bez bilo kakvog izrazitog rjeenja vie od decenije i povremeno je prekidana izbijanjem drutvenih nemira u dijelu ekonomski sve nezadovoljnijih urbanih masa i naroito u djelu politiki sve uznemirenijih ne-ruskih naroda. Druga mogunost je obnovljena stagnacija kad se konano mete stia a centralistika tradicija svojstvena ruskoj prolosti sebe ponovo potvrdi. U odreenoj mjeri, to bi moglo voditi treoj mogunosti, udaru vojske i KGB-a (moda ak u vezi sa preranom smru Gorbaova), i javno opravda-nom emotivnom privlanou velikoruskog nacionalizma. etvrti mogui ishod - na ovom stupnju mnogo neizvjesnija mogunost - obuhvata mogui preobraaj produene krize u izravno i otvoreno ruenje komunistikog reima, ubrzavajui zamiljeni scenario izloen na poetku ovog odjeljka. Posljednji ishod bi mogao da obuhvati takoe raspad jedinstvene drave Sovjetskog Saveza, sa neizbjenim podsticanjem velikog unutranjeg nacionalnog i etnikog nasilja. Najvjerovatnija alternativa - produena i neuvjerljiva sistemska kriza koja bi konano mogla utonuti u period obnovljene stagnacije - dalje bi produbila optu krizu komunizma, doprinijela uveanju razlike izmeu komunistikih drava i ubrzala proces ideolokog raskola. To bi takoe pojaalo nacionalne tenzije unutar Sovjetskog Saveza, jaajui separatistike tenje. U svakom sluaju, raspalivi drutvene strasti u sklopu ideolokog vakuma stvorenog diskreditovanjem zvanine doktrine, Gorbaov je otvorio prolaz ne samo za oivljavanje velikoruskog nacionalizma ve osobito za samo-afirmacije ne-ruskih nacionalizama. Prema tome, Gorbaov je nenamjerno stavio na dnevni red istorije mogunost stvarnog razbijanja Sovjetskog Saveza. to due perestrojka traje, to e vie ne-ruske nacionalne pretenzije rasti. To je samo pitanje vremena - moda ak relativno kratkog vremena - prije nego to se nacionalno previranje zbog veeg prijenosa vlasti sa Moskve na glavne gradove republika pretvori u otvorene zahtjeve za nacionalnim suverenitetom. To je ve poelo da se dogaa u nedavno podjarmljenim Estoniji, Latviji i Litvaniji, a takoe poinje da se dogaa i u religiozno i kulturno razliitim Jermeniji, Azer-bejdanu i Gruziji. Uskoro, to e se po svoj prilici dogoditi ne samo u preteno islamskim Tadikistanu, Turkmenistanu, Uzbekistanu i Kazahstanu, ve isto tako - to je sa moskovskog stanovita najopa-snije - u slovenskoj Ukrajini i moda Bjelorusiji (uprkos donedavno odmakloj rusifikaciji). Od njih, je Ukrajina - sa velikim brojem stanovnika i velikim prirodnim bogatstvima - predstavljala potencijalno najozbiljniju prijetnju po sam opstanak Sovjetskog Saveza. Sasvim je dakle mogue da e tokom prvih decenija dvadesetprvog vijeka najvei region na svijetu pritisnut intenzivnim nacionalistikim sukobima biti Sovjetski Savez - to bi predstavljalo konanu pobjedu privlanosti nacionalizma nad komunizmom. Jedino konstruktivno rjeenje za nacionalno sve jae sovjetsko rasulo koje je kompatibilno sa javnim ciljevima perestrojke - n. pr. ekonomska decentralizacija i politiki pluralizam - nije

169 prisilni povratak na imperijalni Sovjetski Savez ve pomak ka istinskoj Sovjetskoj Konfederaciji. Meutim, istinska dobrovoljna konfederacija ne moe due biti svrsishodna opcija, zahvaljujui naraslim nacionalnim emocijama ne-Rusa. Osim toga, u svakom sluaju, prijenos stvarne kontrole sa Moskve, kako ekonomske tako i politike, znaio bi praktino kraj moskovske imperije i Rusije kao svjetske sile - perspektiva koja svakako ne prija Velikorusima. Vojno-policijski udar namijenjen okonanju produene krize i obnovi centralizovane vlasti takoe bi doprinio - a moda ak i ubrzao - nestanak komunizma u svijetu. Pod postojeim okolnostima u velikoj mjeri ritualizovane ideologije i sve vee afirmacije ne-ruskog nacionalizma, udar usmjeren na obnovu djelotvornije centralne kontrole, makar i zvanino opravdan u okviru doktrine, morao bi da posegne za velikoruskim nacionalistikim osjeanjima radi njihovog politikog legitimiteta. To bi moglo centru da pribavi potrebno uporite u narodu protiv represije ne-ruskih nacionalizama. Ali teko da, osim povratkom na staljinistike metode, ovakvi nacionalizmi mogu potpuno da se iskorijene na dui rok. Nacionalistike strasti su osloboene iz pandorine kutije. U eri nacionalizma, poklopac se vie ne moe vrsto zatvoriti. U meuvremenu, glasnost je ve pomogla da se podstaknu ekstremnije javne manifestacije velikoruskog nacionalizma. Neto to prelazi u fanatini ovinizam. Pamjat, iznenaujue aktivno i uticajno rusko javno udruenje, iskoristilo je injenicu da je postepeno diskreditovanje zvanine ideologije stvorio vakuum koji nacionalizam moe lako da popuni. Prema tome, pamjat je oito naiao na odziv meu Velikorusima, koji su sve ogoreniji na tetu nanesenu njihovoj nacionalnoj batini tokom sedamdeset godina komunizma (to je pamjat pripisivao cionistikom i masonskom uticaju) a takoe sve uplaeniji da bi produena kriza mogla ubrzati rasturanje njihove imperije. Mada na cvjetnom aranmanu na sovjetskoj graninoj postaji na eljeznikoj pruzi od Helsinkija do Lenjingrada jo uvijek stoji optimistika parola ivimo u dobu u kom svi putevi vode u komunizam - sve budue varijante za Sovjetski Savez predskazuju udaljavanje od komunizma. Uspjeh perestrojke bi povukao za sobom znaajno slabljenje komunistike prakse. Produeni mete bi ukazao na nesposobnost politikog sistema da ostvari stabilan prijenos vlasti na dinaminije i samoupravno drutvo. Obnovljena stagnacija bi znaila da komunizam ne moe stvaralaki da se razvija. Represivni dravni udar utemeljen na nacionalizmu i ideologiji diskreditovao bi na meunarodnom planu Sovjetski Savez, dok bi cijepanje drave predstavljalo istorijski poraz. Tako, nerazdvojno povezane s neizvjesnom budunou Sovjetskog Saveza, drutvena i politika dinamika tete ugledu i izgledima komunizma u svijetu. Politike i drutvene promjene u Istonoj Evropi e vjerovatno nadalje pojaati optu krizu komunizma. Te promjene e se razlikovati od zemlje do zemlje i bie podstaknute i nacionalistikim pobudama i novim osjeanjem nadnacionalnog zajednitva. Prvo bi moglo osnaiti tradicionalne sukobe - kao to su maarsko-rumunske svae oko Transilvanije - dok bi drugo vjerovatno rezultiralo zamjenom poslednjih preostalih tragova komunistikog internacionalizma sve veom privlanou sve vie ujedinjene Evrope. Poto je Zapadna Evropa ila prema sve stvarnijem i organskijem ekonomskom jedinstvu i poto njeno politiko jedinstvo nastaje prije ekonomskog ujedinjenja, istorijska i kulturna privlanost Evrope e veoma porasti za Istonoevropljane. To e biti ojaano vlastitim ekonomskim interesima Istonoevropljana koji se sve vie poisto-vjeuju s Evropom. Sve ujedinjenija Evropa, ekonomski dimanina i kulturno dopadljiva, ostae u dramatinoj, i privlanoj, suprotnosti sa bilo nemirnim bilo ustajalim Sovjetskim Savezom. Kao ujedinjujui koncept i kao model drutvenog razvoja, komunizam tako vie nije bitan za Istonu Evropu. Kao koncept, on vie nema nikakvu duhovnu privlanost. Kao model, diskreditovan je, ak i meu vladajuim elitama. Javljaju se dva relevantna pitanja. Prvo, kako e

170 se odvijati proces razaranja postojeih komunistikih institucija? Drugo, hoe li to voditi ka sistemima slinijim zapadnim demokratijama ili nacionalistikim diktaturama? Prizor e po svoj prilici biti veoma aren. Skoro sve istono-evropske drave e teiti bliim vezama sa Zapadnom Evropom, a vjerovatno e ih predvoditi Maarska i Poljska. Te dvije zemlje e najvjerovatnije i dalje prednjaiti u postepenom razaranju od Sovjeta nametnutog institucionalnog ureenja. U obije zemlje, pojava autonomnog graanskog drutva, koje nije potinjeno stvarnoj komunistikoj kontroli, nastavie da ograniava domet despotske politike moi i da ubrzava oivljavanje autentinog politikog ivota. Obije e tako vjerovatno dosegnuti, prije drugih istonoevropskih drava, vanu liniju razdvajanja izmeu defanzivnog, uzmiueg, sve tolerantnijeg, mada i dalje - preko politike moi - monopolistikog komunistikog reima i pojave prave pluralistike demokratije s istinskom slobodom politikog izbora. Bie teko prei tu liniju. Nijedan komunistiki reim jo nije preao preko te nevidljive razvodnice. Maarska je najbolji kandidat za mirnu tranziciju. Ona je manja i geopolitiki manje neuralgina za Sovjete, to znai da je manje vjerovatno da e se Moskva silom umijeati u unutranji razvoj zemlje. Njena politika elita je mudrija i osjea se donekle sigurnijom od poljske. Sve ovo bi moglo omoguiti postepeni preobraaj maarskog graanskog drutva u razvoju u politiko drutvo s istinskim pluralistikim karakteristikama. U Poljskoj, uprkos injenici da je njeno drutvo odbranilo svoje politiko samo-osloboenje ee nego maarsko, izgledi za punu mirnu tranziciju ne mogu biti posve dobri. Vrlo estoka poljska nacionalna osjeanja i krajnja slabost komunistikih vlastodraca ukazuju da bi faza nemira mogla biti neizbjean pratilac smrti komunizma - mada mnogo zavisi, naravno, od stepena sovjetskog preputanja tom procesu. Drugdje, obrazac e biti vjerovatno areniji. Istona Njemaka je postala komunistika Pruska, disciplinovana, motivisana i produktivna. To moe ostati tako izvesno vrijeme, naroito zato to je Zapadna Njemaka velikoduno doprinijela njenom ekonomskom blagostanju. Meutim, njen uspjeh e se vjerovatno vie povezati sa njenim osobenim nacionalnim i kulturnim tradicijama nego sa komunizmom kao takvim. ehoslovaka e vjerovatno slijediti maarskopoljski model u progresivnom razaranju institucija koje su Sovjeti ustanovili i traenju bliih veza s Evropom. Bilo kakav dui unutranji sovjetski nemir e pomoi da oive osjeanja koja su nekad pokrenula Prako proljee, podstiui tako novo razdoblje politikog vrenja. Rumunija i Bugarska e vjerovatno biti sporije u tom procesu, ali e se obije oslanjati sve vie na nacionalistike pobude u definisanju svoje unutranje politike. Priroda sovjetskog odgovora na politike promjene u Istonoj Evropi znaajno e uticati na brzinu i obim promjena unutar samog Sovjetskog Saveza. Sovjetski Savez koji tolerie promjene u Istonoj Evropi najvjerovatnije e biti Sovjetski Savez koji se uputa u produenu, moda iluzornu, a skoro sigurno nemirnu potragu za unutranjom perestrojkom. Sovjetski Savez koji pokuava da se grubo obrui na promjene u Istonoj Evropi jeste vjerovatno Sovjetski Savez koji i sam slabi i usporava svoje reforme. Zaista, stvarni kraj Gorbaovljeve perestrojke bi mogao biti cijena koja se mora platiti za ouvanje spoljne imperije. U oba sluaja - bilo da aktivno nastoji da se prikljui iroj Evropi ili ponovo potinjena sovjetskoj represiji - Istona Evropa e vjerovatno nanijeti tetu ugledu komunizma u svijetu. Izgleda da jedino u Kini dananji razvoj ukazuje na obnovu komunistike vitalnosti. Ali ak i ovdje injenice govore da je to malo vjerovatno. Kao to je ve pokazano, kineski reim e vjerovatno prije uspjeti nego ne uspjeti u svojim sadanjim naporima da podstakne brzi kineski ulazak u prosperitetni pacifiki primorski region. To e postii, meutim, politikom koja ima sve manje veze s marksistiko-lenjinistikim uenjem a vie zajednikog s ekonomski uspjenim politikama koje sprovode neki kineski ne-komunistiki susjedi, ukljuujui i isticanje spoljne

171 trgovine kao izvor podsticaja za unutranji rast. Trgovaki, a takoe djelimino i korumpiran, komunizam moe dostii visoku stopu privrednog rasta ali pri niskom nivou ideolokog pravovjerja. Svaki ekonomski uspjeh Kine ukazuje na dalje naputanje doktrine i slui kao primjer za druge komunistike drave, poput Vijetnama ili Sjeverne Koreje. Doktrinarno pravovjerje e biti pri tom dalje oslabljeno. Iz ovog ne slijedi da bi usporavanje kineskog ekonomskog progra-ma donekle revitalizovalo ili ponovo opravdalo ideologiju. Naprotiv, svaku takvu greku bi vjerovatno mnogi Kinezi smatrali jo jednim dokazom da ekonomski uspjeh nije mogu u kvazi-komunistikom ambijentu i da se moe ostvariti jedino sveobuhvatnim odricanjem od svih tradicionalnih marksistikolenjinistikih ogranienja politike slobode. Tako e, vremenom, politike dimenzije promjena vjerovatno postajati sve vanije. Kini je skoro neizbjeno sueno da iskusi poja-avanje politikih tenzija. Zaista, nemogue je suoiti se sa dugoronim procesom poveanog ekonomskog pluralizma bez nastanka graanskog drutva u Kini koje bi konano poelo da zastupa svoje politike tenje. To bi vjerovatno dovelo do tekog, potencijalno ak burnog, sukoba. Tako bi, u odre-enom trenutku, ekonomski uspjeh Kine mogao biti katalizator za politiku krizu koja bi zauzvrat mogla ak da ugrozi takav ekonomski uspjeh. Kineski lideri ne mogu beskonano izbjegavati da se suoe sa injenicom da konano ne postoji polovino rjeenje izmeu centra-lizovanog komunizma i decentralizovanog i samoupravnog drutva. Izvan postojeih komunistikih reima izgledi za irenje komunizma su vrlo ogranieni, bilo putem revolucije bilo preko glasake kutije. Sa fragmentacijom marksistiko-lenjinistike ideologije, sve je vjerovatnije da bi revolucionarne aktivnosti, posebno u Treem svijetu, bile pokrenute prvenstveno zbog unutranjih razloga i motivisane hibridnim doktrinama koje spajaju neke elemente marksizma sa lokalnijim izvorima emotivne i duhovne privlanosti. Blistavi put u Peruu ili oslobodilaka teologija u Latinskoj Americi pruaju primjere takvih prilagoavanja. Dopunski oblici - osobito proeti prilino religioznim sadrajem - vjerovatno se javljaju u onim djelovima svijeta gdje oaj i frustracije vode u politiko nasilje. Neki elementi marksizma su povezani sa ciljevima svake preostale doktrine nasilne revolucije i prisilnog i brzog drutvenog preustrojstva. Marksistiko shvatanje istorije je dio svjetske duhovne batine, pa e svaki radikalni lider promiljeno ili podsvjesno usvojiiti neke marksistike stavove u svom revolucionarnom manifestu. Ali takvi elementi vie nee initi cjelinu koja mora biti prihvaena u potpunosti. Marksizam-lenjinizam je izgubio svoj istorijski legitimitet kao sveobuhvatna dogma. Uz to, ak i iz komunistikih redova, proizala je smjelija tenja ka filozofskom ekumenizmu koja prilino podsjea na ono to se posljednjih godina ispoljilo u institucionalizovanoj religiji. Dobar primjer takvog relativistikog miljenja je sve vea sklonost sovjetskih komentatora da priznaju da je izgradnja komunizma u Sovjetskom Savezu ukljuivala dogmatska izopaenja koja liavaju sovjetsko iskustvo svake univerzalne vrjednosti. Intelektualni pragmatizam i sinkretizam mogu biti dobrodoli pokazatelji poveane tolerancije, ali oni takoe ukazuju na rastuu doktrinarnu - ili religijsku - ravnodunost. Takva ravnodunost je prva faza u progresivnom rasipanju kljunih vjerovanja. Ono ukljuuje s tim povezan prelaz od apsolutizma ka relativizmu, od dogme do pukog uvjerenja. Taj prelaz je agonija komunizma.

172

Glava 24 POST-KOMUNIZAM
Danas je na sceni novi fenomen - post-komunizam. Mada dvade-seti vijek nije postao doba trijumfa komunizma, bio je to vijek kojim je dominirao njegov izazov. Taj izazov je brzo ustuknuo kad je oslabio i sam komunizam. Paradoks budunosti je to je uspjeh komunizma sve vie bio mjeren njegovom sposobnou da se kree u pravcu veeg slobodnog preduzetnitva i da onesposobljava neposrednu kontrolu partije nad politikim ivotom drutva. Prema tome, post-komunistiki sistem e biti onaj u kom je odumiranje komunizma uznapredovalo do take kad ni marksistika teorija ni minula komunistika praksa ne diktiraju mnogo - ako uopte i diktiraju - tekuu javnu politiku. Post-komunizam e, sasvim jednostavno, biti sistem u kom se samozvani komunisti naprosto nee ozbiljno odnositi prema komunistikom uenju kao uputstvu za drutvenu politiku: ni oni koji ga ispovjedaju kao izvor legitimiteta svoje vlasti dok sistem stagnira pod njima, niti oni koji priznaju da ga primjenjuju u praksi mada zapravo uspjeno razvodnjavaju njegovu sutinu, niti oni koji ga odbacuju a da se vie ne boje da to rade javno. Na razliitim stupnjevima, za Sovjetski Savez, Kinu i Istonu Evropu moe se rei da se pribliavaju takvoj post-komunistikoj fazi. Aktuelni istorijski proces pojavljivanja post-komunizma stvara posebno istaknuto mjesto za dva kritika pitanja:
1) D a l i e t r a n z i c i j a i z m a r k s i s t i k o - l e n j i n i s t i k e d i k t a t u r e p o s t e p e no voditi u pluralistiku demokratiju ili u neki oblik nacionalistike autokratije? 2) t a e b i t i s m a t r a n o p o l i t i k i m i d u h o v n i m n a s l j e e m k o m u n i z m a dvadesetog vijeka?

Zaista, problem post-komunistike tranzicije e vjerovatno postati duhovno najzanimljivije i politiki presudno pitanje koje se odnosi na ono to se danas jo uvijek zove komunistiki svijet. To e po svemu sudei biti glavna dilema s kojom e se suoiti ovaj svijet u nekoliko narednih decenija, a to postavlja ne samo analitika ve takoe i praktina pitanja. Pored teorijskih predvianja, to iznuuje zapadnu strategiju promiljeno planiranu da uvea izglede postkomunistike tranzicije u demokratiju. Otvoreno reeno, postoje dva temeljna dugorona izlaza za komunistike reime u vrtlogu velikog neuspjeha komunizma. Prvi je da se razviju u pluralistikija drutva. To bi u poetku znailo ukljuivanje razliitih stepena mjeovitih dravnih i privatnih privrednih sektora, pravdanih sve vie drutvenom demokratskom frazeologijom, koja bi iz toga stvorila u nekim sluajevima moda polaznu taku za popularno ustanovljen zaokret prema preteno slobodnom preduzetnikom sistemu. Drugi je da stagniraju u velikoj mjeri pod postojeim institu-cionalnim ureenjima, sa eprtljama koje odravaju diktatorsku vlast preko vojno-policijskog saveza koji sve vie rauna na privlanost nacionalizma - prije nego na ritualizovanu doktrinu - kao glavni izvor politikog legitimiteta. U oba sluaja, dopunsko ali srodno pitanje je da li kretanje u oba pravca moe biti evolutivno ili e povui za sobom prilino nasilne prevrate. Do sada, istorijsko svjedoanstvo ne nudi mnogo ohrabrenja za prvi izlaz. Sluaj se razlikuje od onog faistikih reima u paniji i Portugaliji, koji su uinili evolutivnu promjenu moguom

173 dopustivi postojanje autonomnih skupina drutveno ekonomskih djelatnosti koje bi se u kritinom momentu mogle pretvoriti u pluralistike izvore politike aktivnosti. Reimi sovjetskog tipa su, meutim, stvorili totalitarni nain drutvene organizacije koji je unaprijed iskljuivao takav potencijalni politiki pluralizam. ak i u relativno netotalitarnoj Jugoslaviji, monopolistika komunistika tradicija - ukorijenjena naroito u lenjinizmu - djelovala je protiv pojave alternativnih izvora politikog vostva i do sada je onemoguavala progresivnu transformaciju zemlje u neto priblino drutvenoj demokratiji. Uz to, kao to smo ve napomenuli, sa slabljenjem ideologije, komunistike elite su svugdje pokuavale da ojaaju i opravdaju svoju vlast sve agresivnijim nacionalistikim apelima. Ovo se ve dogodilo u komunistikoj Poljskoj, gdje je vojno rukovodstvo bilo nadreeno partijskom rukovodstvu. To se dogaalo neto manje pretjerano u Sovjetskom Savezu, ali bi po svoj prilici ta tendencija ojaala sa porastom doktrinarnog otrenjenja. Jak nacionalizam je svakako oigledan meu kineskim liderima. Mada moe biti protiv postojane vitalnosti komunistike doktrine, privlanost nacionalizma ima za posljedicu jaanje autoritarnih poriva. To jaa one institucije vlasti koje mogu najdjelotvornije da prevedu nacionalistike simbole u diktatorsku vlast, sprjeavajui pri tom demokratski razvoj. Bilo bi pogreno, ipak, iskljuiti u cjelosti mogunost post-komu-nistike tranzicije u demokratinijem pravcu. U nekim komunistikim dravama, drutveno samo-osloboenje i posljedina pojava gra-anskog drutva koje postoje istovremeno ali vie nijesu pod vlau politikog sistema najavljuju postepeni preobraaj u autentinije pluralistike forme. Uticaj novih sredstava masovne komunikacije je naroito vaan, zato to on ne samo da prekida komunistiki monopol nad politikim dijalogom drutva ve ini moguom artikulaciju alternativnih politikih gledita. Tabela na narednoj strani ne samo da prikazuje vjerovatne faze udaljavanja od komunizma ve takoe biljei priline neizvjesnosti u moguem slijedu politikih promjena u postojeim komunistikim reimima. Kao to pokazuju ranije analize, kritian ali moda neophodan stadijum u ovom udaljavanju jeste faza dva - komunistika autokratija - iz kog reim moe da se razvije u etiri alternativna pravca. Kao to je navedeno, najvjerovatniji razvoj je faza tri - postkomunistika autokratija - sa manje vjerovatnim opcijama koje obuhvataju fragmentaciju, pokuaj povratka u totalitarnu fazu ili neposredan razvoj u pluralistiku demokratiju. U svakom sluaju, u tom procesu promjena gubitak komunistikog monopola nad sredstvima masovnih komunikacija je klju za prekid komunistikog totalitarizma. U uslovima komunizma a naroito u ambijentu njegove snane i monopolistike indoktrinacije, odvijae se naredni procesi. Stvorena je ideoloki otuena masa, eljna da konzumira alternativne informacije. Ona se tako domogla novih tehnika masovnih komunikacija - kao to su strani radio, televizija, video kasete, ilegalna tampa - da prokri put barem drukijem, mada maglovitijem, politikom pogledu na svijet. Ekonomski neuspjesi omoguavaju politiki aktivnim intelektualcima da pretvore svoj pogled na svijet u zahtjeve ne samo za drutveno-ekonomskim ve takoe i za politikim pluralizmom i za vladavinom prava. Zakanjele komunistike privredne reforme, koje obuhvataju ustupke i decentralizaciju, nenamjerno doprinose progresivnoj institucionali-zaciji takvih ekonomskih i politikih promjena, zbirno proizvodei drutveni napad na totalitarnu diktaturu. Ovi procesi, koji su ve duboko pogodili neke djelove komunisti-kog svijeta, mogu biti ohrabreni dalekosenom zapadnom strategijom za unapreenje post-komunistike demokratizacije.

174

175 U toj strategiji, nacionalistika autoritarna faza post-komunistike tranzicije moe biti smatrana, moda ak i u veini sluajeva, kao neizbjena u progresivnom razaranju marksistikolenjinistikih siste-ma. Ipak, svakako je u interesu demokratije da svaka takva autoritarna faza bude kratka, posebno zato to bi - u kontekstu ekonomske oskudice i narodnog ogorenja protiv komunistike vlasti - narodno nestrpljenje moglo lako eksplodirati u istorijski preuranjenu pobunu velikih razmjera, zauzvrat izazivajui represivnu i izriitiju komunistiku reakciju. Postoji, prema tome, potreba za istorijskim podspjeivanjem unapreenja strategije progresivne post-komunistike demokratizacije. Privlanost ljudskih prava je imala posebno znaajan uticaj na ubrzanje procesa isezavanja komunizma. Pojedinano najprivlanija politika ideja savremenog doba su ljudska prava. Njihovo prizivanje na zapadu je ve dovelo sve komunistike reime u defanzivu. Njihova privlanost je odgovarala pojavi sve obrazovanijih i politiki svjesnijih masa koje vie ne mogu tako lako da se izoluju i indoktriniraju. Post-komunistiki autokratski reimi su vjerovatno posebno osjetljivi na privlanost ljudskih prava zato to njima nedostaje razumljiva, vjerodostojna i izazovna ideologija. Oni e prema tome biti doktrinarno porozni i politiki krhki. Prizivanje ljudskih prava nije samo dovelo postojee komunistike reime u defanzivu, ve je i u globalnom pogledu takoe posluilo da se komunizam odvoji od demokratije. Usredsreivanjem globalne panje na uskraivanje slobode izbora, na krenje linih prava, na odsustvo vladavine prava i na politiki monopol nad javnim glasilima i ekonomskim ivotom pod komunizmom, veza izmeu viepartijskog sistema, trine ekonomije i autentine demokratije je bila otrije uspostavljena. Pluralizam se sada u velikoj mjeri smatra za protivotrov totalitarizmu. To je imalo za posljedicu iroko rasprostranjeno prihvatanje, sada ak i u komunistikim dravama, tvrdnje da je demokratski komunizam oksimoron. Aktivno propagiranje ljudskih prava takoe obezbjeuje filozofski legitimitet za neposrednije demokratsko angaovanje namijenjeno njegovanju sve nezavisnijih i politiki afirmisanijih graanskih drutava pod postojeim komunistikim reimima. Pojava samo-upravnog graanskog drutva je polazna taka za mogue samo-osloboenje drutva od komunistike vlasti. Nezavisne grupe su se ve pripremile sasvim spontano u vie komunistikih drava, ak i u Sovjetskom Savezu, iskoristivi nove tehnike mogunosti za irenje masovnih informacija. Autonomni politiki dijalog koji je otud potekao moe dovesti do pojave demokratske saglasnosti koja se tie potrebnih drutveno-ekonomskih promjena, a time i do preobraaja disidentstva u stvarnu politiku opoziciju sposobnu da u izvjesnom trenutku ili pregovara o mirnom prenosu vlasti ili da politiki iskoristi izopaenje izriitog komunistikog totalitarizma u defanzivnu postkomunistiku autokratiju. Zaista, neki od danas postojeih istonoevropskih komunistikih reima, poto su proli moda uz izvjesno granino nasilje - kroz post-komunistiku fazu, na kraju e vjerovatno biti potpuno integrisani u svjetsku zajednicu. Sve vee naune razmjene, intelektualni kontakti, pa ak i ekonomski odnosi sa komunistikim dravama mogu isto tako da doprinesu procesu demokratskih promjena, posebno ako se poduda-re s naporima da se podstakne pojava istinski autonomnih graanskih drutava pod postojeim komunistikim reimima. Gorka ali i puna nade moe, dakle, biti ironija istorije da e se za jedan broj komunistikih drava etapa tranzicije iz predindustrijskog drutva u drutveno razvijenu pluralistiku demokratiju, na kraju pokazati kao nesmotrena i skupa. Takva eventualna apsorpcija nekih komunistikih drava u iru svjetsku zajednicu moe biti podstaknuta injenicom da e u ovom vijeku pluralistike demokratije usvojiti u vlastite sisteme neke od zdravijih pa ak i konstruktivnijih aspekata marksistike potrage za savrenim drutvom. Sa socijaldemokratijom koja na Zapadu obezbje-uje mnoge podsticaje za javne programe

176 namijenjene poveanju drutvenog blagostanja, posljednjih decenija su ukljuene, ak i u one demokratske sisteme koji su najskloniji njegovanju slobodnog preduzetnitva, mnoge inicijative podrane od drave u oblastima socijalnog staranja, ujednaavanja ansi za lino napredovanje, progresivnog oporezivanja radi smanjenja drutvenih razlika, pristupa obrazovnom sistemu za manje povlaene i obezbjeenja zdravstvenih usluga za najire mase. Pluralistika i slobodnopreduzetnika demokratija je pri tom dovela do sazrijevanja drutvene svijesti. Ulivanje drutvene svijesti u procese politike demokratije je posluilo jo veem isticanju tvrdnje da komunizam vie nema istorijsku misiju. Poveani osjeaj drutvene odgovornosti demokratije sjedinjen sa istinskom politikom slobodom izbora - obrazac u kom se drava ne velia nego upotrebljava kao ogranieno orue za unapreenje drutvenog i individualnog samoizraavanja - stvorio je superioran mehanizam za zadovoljavanje ljudskih potreba kao i za zatitu ljudskih prava. Sve vee naglaavanje individualne inicijative i politiki nezavisne drutvene solidarnosti irom svijeta odraava sve rasprostranjenije uvjerenje da i najuzvieniji snovi ljudskog roda mogu da se pretvore u nonu moru ako se dogmatska i svemona drava oboava kao glavno orue istorije. Katastrofini sukob ovjeanstva sa komunizmom tokom dva-desetog vijeka nam je tako priutio bolnu ali krajnje vanu lekciju. Utopijsko drutveno ureenje je u temeljnom sukobu sa sloenou ljudskog roda, a drutveno stvarlatvo najbolje cvjeta kada je politika vlast obuzdana. Ova osnovna lekcija ukazuje da e najvjerovatnije demokratija - a ne komunizam dominirati dvadesetprvim vijekom.

177

DODATAK

TABELE
PROCIJENJENI BRUTO NACIONALNI DOHODAK PO GLAVI STANOVNIKA 20,000 U milionima $US 15,000 10,000 5,000 0 SAD SSSR Japan 1960 8,799 3,532 2,508 1965 10,629 3,919 3,851 1970 11,413 5,123 6,232 1975 12,296 6,025 7,303 1980 13,966 6,454 8,955 1985 15,511 6,863 11,864

Izvor CIA

178

UKUPNA TRGOVINSKA RAZMJENA SA KONKURENTNIM SVJETSKIM TRITEM Uvoz i izvoz u milionima $U 800,000 600,000 400,000 200,000 0 SAD SSSR Japan 1960 36,982 2,997 8,546 1965 50,763 5,055 16,621 1970 85,936 8,518 38,199 1975 30,791 1980 67,059 1985 65,967

213,992 477,771 574,771 113,569 371,737 307,652

Izvor CIA

179

UKUPNA TRGOVINSKA RAZMJENA SA KONKURENTNIM SVJETSKIM TRITEM Uvoz i izvoz u milionima $U 400,000 300,000 200,000 100,000 0 Zap.Njemaka Ist.Njemaka ehoslovaka 1960 21,587 1,435 1,371 1965 50,763 1,847 1,743 1970 64,235 3,251 2,721 1975 8,241 6,091 1980 15,192 10,784 1985 17,627 9,529

165,106 380,863 342,403

Izvor: CIA; kratki statistiki izvjetaj UN

UKUPNA TRGOVINSKA RAZMJENA SA KONKURENTNIM SVJETSKIM TRITEM Uvoz i izvoz u milionima $U 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0 panija Poljska 1960 1,447 1,231 1965 3,975 1,825 1970 7,135 2,662 1975 23,955 11,581 1980 54,798 17,174 1985 54,211 11,134

Izvor: CIA; kratki statistiki izvjetaj UN

180

UKUPNA TRGOVINSKA RAZMJENA SA KONKURENTNIM SVJETSKIM TRITEM Uvoz i izvoz u milionima $U 200,000 150,000 100,000 50,000 0 Italija Jugoslavija

1960 8,385 1,392

1965 14,578 2,379

1970 28,176 4,553

1975 73,351 11,769

1980 29,049

1985 22,251

177,335 170,147

Izvor: CIA; kratki statistiki izvjetaj UN

UKUPNA TRGOVINSKA RAZMJENA SA KONKURENTNIM SVJETSKIM TRITEM Uvoz i izvoz u milionima $U 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0 Austrija Ma|arska 1960 2,536 696 1965 3,701 1,069 1970 6,406 1,826 1975 16,913 4,701 1980 41,913 9,172 1985 38,225 8,071

Izvor: CIA; kratki statistiki izvjetaj UN

181

UKUPNA TRGOVINSKA RAZMJENA SA KONKURENTNIM SVJETSKIM TRITEM Uvoz i izvoz u milionima $U 80,000 60,000 40,000 20,000 0 Indija Kina

1960 3,435 0

1965 4,525 3,715

1970 4,151 4,201

1975 10,736 13,961

1980 23,451 38,231

1985 26,451 70,805

Izvor: CIA; kratki statistiki izvjetaj UN

Broj putnikih vozila na 1000 stanovnik

MOTORNA VOZILA PO GLAVI STANOVNIKA 600 500 400 300 200 100 0 SAD SSSR Japan 1960 342 0 5 1965 385 0 22 1970 433 0 85 1975 491 0 154 1980 520 33 203 1985 540 36 228

Izvor: Statistiki godinjak UN; kratki statistiki izvjetaj UN

182

Broj putnikih vozila na 1000 stanovnik

MOTORNA VOZILA PO GLAVI STANOVNIKA 500 400 300 200 100 0 Zap.Njemaka Ist.Njemaka ehoslovaka 1960 78 17 20 1965 153 39 29 1970 223 68 58 1975 290 113 102 1980 376 160 149 1985 400 180 163

Izvor: Statistiki godinjak UN; kratki statistiki izvjetaj UN

Broj putnikih vozila na 1000 stanovnik

MOTORNA VOZILA PO GLAVI STANOVNIKA 250 200 150 100 50 0 panija Poljska 1960 9 4 1965 24 8 1970 70 15 1975 135 32 1980 202 67 1985 228 87

Izvor: Statistiki godinjak UN; kratki statistiki izvjetaj UN

183

MOTORNA VOZILA PO GLAVI STANOVNIKA Broj putnikih vozila na 1000 stanovnik 500 400 300 200 100 0 Italija Jugoslavija 1960 40 3 1965 105 10 1970 190 23 1975 271 55 1980 312 95 1985 395 118

Izvor: Statistiki godinjak UN; kratki statistiki izvjetaj UN

Broj putnikih vozila na 1000 stanovnik

MOTORNA VOZILA PO GLAVI STANOVNIKA 350 300 250 200 150 100 50 0 Austrija Ma|arska 1960 58 3 1965 108 10 1970 162 23 1975 226 55 1980 296 95 1985 322 118

Izvor: Statistiki godinjak UN; kratki statistiki izvjetaj UN

184

BROJ TELEFONA PO GLAVI STANOVNIKA Broj telefona na 100 stanovnika 70 60 50 40 30 20 10 0 Zap.Njemaka Ist.Njemaka ehoslovaka 1960 10.8 7.6 7.4 1965 14.9 9.8 10.5 1970 22.5 12.3 13.8 1975 31.7 15.2 17.6 1980 46.4 18.9 20.6 1985 59.9 21.1 22.6

Izvor: Statistiki godinjak UN

BROJ TELEFONA PO GLAVI STANOVNIKA Broj telefona po glavi stanovnika 40 35 30 25 20 15 10 5 0 panija Poljska 1960 5.8 2.9 1965 8.6 4.1 1970 13.5 5.7 1975 22 7.5 1980 31.7 9.5 1985 36 10.9

Izvor: Statistiki godinjak UN

185

BROJ TELEFONA PO GLAVI STANOVNIKA Broj telefona na 100 stanovnika 50 40 30 20 10 0 Italija Jugoslavija 1960 7.7 1.4 1965 11.5 2.1 1970 17.1 3.6 1975 25.9 6.1 1980 33.7 9.5 1985 42.6 13.2

Izvor: Statistiki godinjak UN

BROJ TELEFONA PO GLAVI STANOVNIKA Broj telefona na 100 stanovnika 50 40 30 20 10 0 Austrija Maarska 1960 10 4.7 1965 13.9 5.6 1970 19.3 8 1975 28.1 9.9 1980 40.1 11.8 1985 47.6 13.4

Izvor: Statistiki godinjak UN

186
Smrtnost u prvoj godini ivota na 1000 roeni

SMRTNOST DJECE (ODOJADI) 40 30 20 10 0 SAD SSSR Japan 1960 26 35 30.7 1965 24.7 28 18.5 1970 19.8 24.4 13.1 1975 16.7 27.7 10.1 1980 12.5 27.7 7.4 1985 10.4 25.1 5.7

Izvor: Demografski godinjak UN; Statistiki godinjak UN

Smrtnost u prvoj godini ivota na 1000 roeni

SMRTNOST DJECE (ODOJADI) 40 30 20 10 0 Zap.Njemaka Ist.Njemaka ehoslovaka 1960 33.8 33.8 23.5 1965 23.8 24.5 25.3 1970 23.5 20 22.1 1975 19.8 15.7 20.9 1980 14.7 12.1 16.6 1985 8.9 9.2 15.3

Izvor: Demografski godinjak UN; Statistiki godinjak UN

187

Smrtnost u prvoj godini `ivota na 1000 ro|eni

SMRTNOST DJECE (ODOJADI) 60 50 40 30 20 10 0 panija Poljska 1960 43.7 56.8 1965 37.2 41.7 1970 27.8 33.1 1975 12 24.8 1980 11.1 21.2 1985 10.5 17.5

Izvor: Demografski godinjak UN; Statistiki godinjak UN

Smrtnost u prvoj godini ivota na 1000 roeni

SMRTNOST DJECE (ODOJADI) 100 80 60 40 20 0 Italija Jugoslavija 1960 43.9 87.7 1965 35.6 71.5 1970 29.2 56.3 1975 20.7 40.5 1980 14.3 32.8 1985 10.9 27.3

Izvor: Demografski godinjak UN; Statistiki godinjak UN

188

Smrtnost u prvoj godini ivota na 1000 roeni

SMRTNOST DJECE (ODOJADI) 50 40 30 20 10 0 Austrija Maarska 1960 37.5 47.6 1965 28.8 38.8 1970 25.9 35.7 1975 20.8 32.6 1980 13.9 23.1 1985 10.3 20.4

Izvor: Demografski godinjak UN; Statistiki godinjak UN

189

Zbignjev Beinski VELIKI PROMAAJ: Roenje i kraj komunizma u XX vijeku Urednik: ZORAN V. LEKOVI Prevod: BORO PEKOVI Recenzent: dr NEBOJA VUINI Kompjuterska obrada:
MIKO PAUNOVI

Korice:
MOMILO RAJIN

tampa:
GRAFO - CRNAGORA

Privatno izdanje:
BORO PEKOVI

Edicija:

VizArt