MADENCLK, Cilt 44, Say 1, Sayfa 33-41, Mart 2005 Vol.44 , No.

1, pp 33-41, March 2005

ASTM VE TSE DOAL TA STANDARTLARININ KARILATIRILMASI

Comparison of TSE and ASTM Natural Stone Standards . Sedat BYKSAI(*) Sevgi GRCAN(**)

ZET Doal talarn kullanm yerlerini belirlemede ve kullanm yerine uygun olup olmadklarn saptamada standartlar etkin rol oynar. Standartlara uygun olan doal talar ticari olarak alnp satlabilirken, standart d olan doa talar ise piyasadan kartlmakta veya yaygn kullanm olana bulamamaktadr. Bu yolla daha kaliteli ve dayanm yksek olan doal talar renk, desen gibi benzerliklerinden dolay standart d olan doal talardan ayrlarak, gereksiz rekabet nlenmi olmaktadr. Trk Standartlar Enstits (TSE)de Trkiyedeki doal talar iin ASTM kaynakl olan ilgili standartlar uyarlayarak mevcut dzenlemeleri getirmitir. Ancak, TSE ile ASTM standartlarnn beklentileri ayn grup kayalar iin birbirine uymamakta ve farkllklar gstermektedir. Bu almada doal talara ilikin TSE ve ASTM standartlar karlatrlarak mevcut durum irdelenmitir. Anahtar Szckler: Doal talar, Standartlar, TSE, ASTM, Fiziko-Mekanik zellikler

ABSTRACT Standards play an important role in determining the using ares of natural stones and identifying their suitability in these areas. Natural stones that are appropriate for standards can be commercially handled while non-standard natural stones are removed from market or can not be used widespread. In this way ,natural stones with high quality and stength are separated from non-standard ones and unnecessary competition is avoided. Turkish Standards Instution (TSE) made arrangements avaible for natural stones, by adapting the related standards from ASTM However,the expectations from TSE and ASTM are not compotible for the some group of rocks.In this study, the current situation is examined by comparing TSE and ASTM standards for natural stones. Keywords: Natural Stones, Standards, TSE, ASTM, Physico-Mechanical Properties

(*)

(**)

Yrd.Do.Dr., AK, Afyon MYO, Mermer Tekno.Prog., Afyon, sbsagis@aku.edu.tr Ar.Gr., TAGEM ANS Kamp. Gazlgl Yolu zeri, Afyon

1. GR Standartlar doal talarn nerelerde kullanlabileceini ve kalite deerini saptamada etkin rol oynamaktadr. Standartlara uyan kayalar piyasada yaygn pazar bulabilmekte iken zellikle dayanm zelliklerinin standartlardan dk deerlere sahip olanlar ise piyasa dna itilmekte veya dk deerlerle alnp satlmaktadr. Dier taraftan alc ile satc arasndaki szlemelerde kaya iin aranan zellikler ilgili standartlara gre istenebilmekte ve herhangi bir anlamazlk durumunda bu standartlar referans alnmaktadr. Trk doal ta sektr 1980li yllarda gelime sreci ierisine girmi, ihracatta byk atlm yaparak 2003 ylnda yaklak 500 milyon $ ihracat gerekletirmitir. Bu miktarn nemli bir ksm da ilenmi halde ABDye gnderilmitir [Anon,2004]. Bu nedenle bu almada Amerikada doal talar iin aranan standart deerlerine lkemiz doal ta standartlarnn ne derecede uygun olduu aratrlmtr. Doal ta ihracatlarmz sahip olduklar doal talarn zelliklerinin ASTMde belirtilen deerlere uygunluunu karlatrarak, mevcut ihracat engellerini nceden grebilirler veya istenen deerleri karlayan yeni doal ta ocaklar arayna girebilirler. Doal talar iin aratrmaclar deiik snflandrlma sistemleri gelitirilmi olmakla birlikte oluumlarna gre yaplan snflandrma daha yaygn kabul grmektedir. Zira oluum koullarna bal olarak fiziksel ve fiziko-mekanik dayanm zellikleri ekillenmektedir. Ayn snf

ierisinde yer alan kayalar birbirine yakn deerlere sahip olmakta, farkl snfl kayalar ise birbirleri arasnda daha kolay karlatrlabilmektedir. ekil 1de oluumuna gre yaplan doal ta snflandrlmas grlmektedir. Bu almada hem TSEde hem de ASTMdeki doal ta standartlar kayalarn oluumlarna gre snflandrlarak birbirleriyle olan benzerlik ve farkllklar karlatrlmtr. Deerler arasnda grlen nemli derecedeki farkllklar ise sonu ksmnda detayl olarak irdelenmitir 2. TSE DOAL TA STANDARTLARI 2.1. Mamatik Kkenli Doal Talar TSEye gre mamatik kkenli kayalara ait standartlar ve bunlarda istenilen zellikler ASTMde istenilenlerle karlatrlmak zere seilerek izelge 1de verilmitir. izelgede verilen anma dayanm deerleri ASTM C241e gre evrilmi deerleri ifade etmektedir ve birimsizdir. Ayrca TSEde uyulmas gereken test yntemi, numune lleri ve miktarlar da yer almaktadr. 2.2. Sedimanter Kkenli Doal Talar TSE ye gre sedimanter kkenli kayalara ait standartlar ve bunlarda istenilen zellikler ASTMde istenilenlerle karlatrlmak zere seilerek izelge 2de verilmitir. Eilme dayanm deerleri TSEde ilgili standartlarda yer almam olduundan TS 2513 dikkate alnmtr.
DOAL TALAR

MAMATK

SEDMANTER KIRINTILI KMYASAL

METAMORFK MERMER SERPANTN

GRANT SYENT
GABRO DABAZ TRAKT ANDEZT

KONGLOMERA KUMTAI

KRETAI DOLOMT TRAVERTEN ONKS

ekil 1. Doal talarn oluumuna gre snflandrlmas (TS 699, 1987den uyarlanmtr).

izelge 1. Mamatik Kkenli Doal Talara Ait Standartlar ve stenen Deerler (TS 699 ,1987; TS 11553, 1995; TS 10934, 1993; TS 11135 ,1993; TS 5762,1988; TS 6234,1988; TS 10835,1993)*
Fiziksel ve Fiziko-Mekanik zellikler Ktlece Su Emme, max, % Birim Hacim Ktle, min 3 3 Ib/ft (kg/m ) Basn Dayanm, min psi (MPa) Eilme Dayanm, min psi (MPa) Anma Dayanm** max, (Birimsiz) Tama Kaplama Tama Kaplama D Siyenit (TS 11553) 0,6 156,07 (2500) 15645,7 (107,9) 8534,0 (58,8) 1280,1 (8,8) 995,6 (6,9) 0,94 0,56 Gabro (TS 10934) 0,4 162,31 (2600) 17068 (117,7) 11378,8 (78,5) 1422,2 (9,8) 1137,7 (7,8) 1 0,6 Trakit (TS 11135) 1,2 1569,07 (2500) 11378,8 (78,5) 7111,7 (49) 995,6 (6,9) 711,2 (4,9) 1 0,6 Diyabaz (TS 5762) 0,75 159,19 (2550) 17068,01 (117,68) 1066,75 (7,36) 1 1,5 Granit (TS 6234) 0,75 159,85 (2560) 17068,01 (117,68) 1066,75 (7,36) 1 1,5 Andezit (TS 10835) 0,7 159,19 (2550) 14223,3 (98,1) 8534 (58,8) 1137,7 (7,8) 853,4 (5,9) 0,88 0,54 Numune lleri (mm) 70x70x70 70x70x70 70x70x70 Numune Miktar (Min. Adet) 3 3 5

100x200x50

71x71x71

* TSE test yntemi TS 699 **ASTM C241e evrilmi deerler

izelge 2. Sedimanter Kkenli Doal Talara Ait Standartlar ve stenen Deerler (TS 11443, 1994; TS 11137, 1993; TS 11143, 1993; TS 11145 ,1993; TS 11444 ,1994).*
Fiziksel ve FizikoMekanik zellikler Oniks (TS 11443) Kireta (TS11137) 4 134,84 (2160) 7111,7 (49) 4267 (29,4) 426,7 (2,94)** 1 0,75 Traverten (TS 11143) 3 143,52 (2300) 6962,01 (47,98) 4351,26 (29,98) 426,7 (2,94)** 1,5 1 Konglomera (TS11145) 1,8 159,19 (2550) 9956,3 (68,7) 5689,3 (39,2) 995,6 (6,9) 711,2 (4,9) 1 0,6 568,79 (3,92)* 1 0,6 71x71x71 5 100x200x50 5 Dolomit (TS11444) 0,5 177,92 (2850) 7111,7 (49) 70x70x70 4267 (29,4) 5 Numune lleri (mm) 70x70x70 70x70x70 Numune Miktar (Min. Adet) 3 3

Ktlece Su Emme, 0,6 max, % 162,31 Birim Hacim Ktle, 3 3 (2600) min Ib/ft (kg/m ) Basn 7111,7 Tama Dayanm, (49) min psi 4267 Kaplama (MPa) (29,4) Eilme Tama 426,7 Dayanm, min psi Kaplama (2,94)** (MPa) Anma D 1,5 Dayanm*** 1 max, (Birimsiz)

*TSE test yntemi TS 699 **TS 2513den alnmtr ***ASTM C241e evrilmi deerler

Dier taraftan anma dayanm deerleri ASTM C 241e gre evrilmi deerleri ifade etmektedir ve birimsizdir. Ayrca TSEde uyulmas gereken test yntemi, numune lleri ve miktarlar da yer almaktadr. 2.3. Metamorfik Kkenli Doaltalar TSEye gre metamorfik kkenli kayalara ait standartlar ve bunlarda istenilen zellikler ASTMde istenilenlerle karlatrlmak zere seilerek izelge 3 te verilmitir. Anma dayanm deerleri ASTM C 241 e gre evrilmi

deerleri ifade etmektedir ve birimsizdir. Ayrca TSEde uyulmas gereken test yntemi, numune lleri ve miktarlar da yer almaktadr. 3. ASTM DOALTA STANDARTLARI ASTMde doal talar iin oluturulan standartlar kuvars kkenliler, kiretalar, granitler, mermerler olarak snflandrlm olup, ilgili standartlar ve ierdikleri snflandrmalara gre istenen deerler izelge 4te verilmitir.

izelge 3. Metamorfik Kkenli Doal Talara Ait Standartlar ve stenen Deerler (TS 5961 1988, TS 10449 1992)*
Fiziksel ve Fiziko-Mekanik zellikler Ktlece Su Emme, max, % 3 3 Birim Hacim Ktle, min Ib/ft (kg/m ) Basn Dayanm, Tama min psi (MPa) Kaplama Eilme Dayanm, Tama min psi (MPa) Kaplama Anma Dayanm** max, (Birimsiz) D Serpantin (TS 5961) 2 140,46 (2250) 7111,67 (49,03) 568,93 (3,92) 0,83 1,88 Mermer (TS 10449) 0,4 159,19 (2550) 7111,7 (49) 4267 (29,4) 870,25 (5,99) 1 0,6 Numune lleri (mm) 70x70x70 70x70x70 70x70x70 100x200x50 71x71x71 Numune Miktar (Min. Adet) 3 3 5 5 5

*TSE test yntemi TS 699 **ASTM C241e evrilmi deerler izelge 4. ASTM Doal Ta Standartlar ve stenen Deerler (ASTM C 616 ,1989; ASTM C 568 ,1990; ASTM C 615,1992; ASTM C 503 ,1989;ASTM C 97 ,1996; ASTM C 170,1990; ASTM C 99,1987; ASTM C 241 1990).
Fiziksel ve FizikoMekanik zellikler Ktlece Su Emme, max, % Birim Hacim Ktle, min 3 Ib/ft 3 (kg/m ) Basn Dayanm, min psi (MPa) Eilme Dayanm, min psi (MPa) Anma Dayanm, max, (Birimsiz) Eilme Dayanm, min psi (MPa) (4 Nokta in) Kuvars Kkenli (C 616) I Kumta, II Kuvarsit, Kumta, III Kuvarsit I II III Kireta (C 568) Granit (C615) Mermer (C 503) Deerler 0,20 ASTM Test Snflandrma Yntemi I Kalsit, II Dolomit, III Serpantin, IV Traverten I II III IV C 97 Numune lleri (mm) 50.8x50.8 x50.8 Numune Miktar (Adet) 3

Deerler Snflandrma Deerler Snflandrma 20 3 1 135 (2160) 150 (2400) 160 (2560) 2000 (13,8) 10000 (68,9) 20000 (137,9) 300 (2,1) 1000 (6,9) 2000 (13,9) 8 8 8 12 7,5 3 110 (1760) 135 (2160) 160 (2560) 1800 (12) 4000 (28) 8000 (55) 400 (2,9) 500 (3,4) 1000 (6,9) 10 10 10
I Dk Yo. II Orta Yo. III Yksek Yo.

0,40

I II III

160 (2560)

162(2595) 175(2800) 168(2690) 144(2305)

C 97

50.8x50.8 x50.8

I II III

I II III

19000 (131)

7500(52)

I, II, III, IV

C 170

50.8x50.8 x50.8

I II III I II III

I II III I II III

1500 (10,34)

1000(7)

I, II, III, IV

C 99

101.6x203. 2x57.2

25

10

I, II, III, IV

C 241

50.8x50.8 x25.4

---

---

1200 (8,27)

1000 (7)

I, II, III, IV

C 880

305x38.1 x25.4

4.TSE-ASTM DOAL TA STANDARTLARININ KARILATIRILMASI 4.1 Mamatik Doal Talar TSEde bu gruba siyenit (TS 11553), gabro (TS 10834), trakit (TS 11135), diyabaz (TS 5762), granit (TS 6234) ve andezit (TS 10835)

dahil edilmi olup, ASTMde ise granit (C615) bu grup ierisinde deerlendirilmektedir. ASTMde grup detaylandrmak yerine genellemeyle tanmlanmtr. TSEde ise kayalarn petrografik isimlendirilmeleri esas alnmtr; dolaysyla granit tanm sadece granit kayacn tanmlamaktadr ve her kaya iin ayr bir standart gelitirilmitir.

4.1.1 Arlka Su Emme ASTM (C615)de bu grup iin % 0,40 (max) aranrken, TSEye gre bu deer sadece gabro (TS 10834)da istenmektedir ve dier mamatik doal talarda ise % 0,6-0,7-0,75-1,2ye kadar kmaktadr. Dolaysyla ASTM (C615)ye gre TSEdeki gabro (TS 10834) dndaki kayalarda standardizasyona uyum yoktur. Ancak, kaya oluumlar ve petrografik zelliklerine gre irdelenecek olursa zaten oluumlar farkl olan kayalarda porozite oluumlarnn ve buna bal olarak arlka su emme oranlarnn deiecei mutlaktr. Ancak, ASTM (C 615) kullanm yeri zelliklerini gz nne alarak bu deeri dk tutmutur. TSEye gre kabul edilmesine ramen, bu yolla bu gruba dahil birok kaya standart dnda kalmakta ve kullanmlar engellenmektedir. 4.1.2. Birim Hacim Arlk ASTM (C615)de bu deerin en az 2560 kg/m3 olmas istenilirken, TSEde yalnzca gabro (TS 10834)da 2600 kg/m3, dierlerinde ise 2500; 2550; 2560 kg/m3 aranmaktadr. Buradan birim hacim arlkta birbirine yakn deerlerin arand gzlenmektedir. 4.1.3. Basn Dayanm ASTM (C615)de en dk basn dayanmnn 131 MPa olmas istenirken, TSEde basn dayanm diyabaz (TS 5762) ve granit (TS 6234) dnda, tama ve kaplama malzemesi kullanm zelliine bal olarak deerlendirilmitir. Tama zelliine gre TSEde minimum basn dayanm siyenit (TS 11553)te 107,9 MPa ; gabroda (TS 10834) 117,7 MPa ; trakit (TS 11135)te 78,5 MPa ve andezit (TS 10835)te ise 98,1 MPadr. Kaplama olarak kullanlacak doal talarda bu deerler siyenit (TS11553)te 58,8 MPa; gabro (TS 10834)da 78,5 MPa ; trakit (TS 11135)te 49 MPa ve andezit (TS 10835)te 58,8 MPadr. Granit (TS 6234) ve diyabaz (TS 5762) iin basn dayanm 117,68 MPa deerindedir. ASTM (C615)ye gre basn dayanm deerlerinin TSEde daha dk tutulduu grlmektedir. 4.1.4. Eilme Dayanm ASTM (C615)de eilme dayanm 4 nokta iin yaplm ve granit (C 615) iin en dk deer 8,27 MPa olarak istenmektedir. TSE 699de ise 3 noktaya gre deney yaplarak, granit (TS 6234)

ve diyabaz (TS 5762) iin 7,36 MPa olarak istenmektedir. Mamatik kkenli doal talardaki dier talar kullanm yerlerine gre tama ve kaplama olarak ayrlmtr. Buna gre tamada kullanlacak doal talarn en dk. eilme dayanm siyenit (TS11553) iin 8,8 MPa, gabro (TS 10834) ve trakit (TS 11135) iin 9,8 MPa, andezit (TS 10835)te ise 7,8 Mpa dr. Kaplama konumunda ise siyenit (TS11553) 6,9 MPa, gabro (TS 10834) 7,8 MPa, trakit (TS 11135) 4,9 MPa ve andezit (TS 10835) 5,9 MPa olarak sralanmaktadr. 4.1.5. Anma Dayanm ASTM (C615)de en yksek. anma dayanm C 241de 25 olarak verilmitir. TSEde ise mamatik kkenli doal talarda anma dayanm i ve d yzey koullar dikkate alnarak, en yksek. anma dayanm d yzeylerde gabro (TS 10834), trakit (TS 11135), diyabaz (TS 5762) ve granit (TS 6234) iin 1, andezit (TS 10835) iin 0,88 ve siyenit (TS11553) iin 0,94tr. yzeylerdeki anma dayanm granit (TS 6234) ve diyabaz (TS 5762)da 1,5; gabro (TS 10834) ve trakit (TS 11135)te 0,6; siyenit (TS11553)te 0,56 ve andezit (TS 10835)te 0,54 olarak belirlenmitir. Burada TSE iin verilen deerler ASTM C 241e uyarlanm olan deerleri ifade etmekte olup ktlesel kayp dikkate alnmaktadr ve birimsizdir. 4.2 Sedimanter Doal Talar TSEde bu gruba oniks (TS 11443), kireta (TS 11137), traverten (TS 11143), konglomera (TS 11145), dolomit (TS 11444) dahil edilirken, ASTMde ise kireta (C 568) ve kuvars kkenli (C 616) doal talar bu grup ierisinde deerlendirilmitir. ASTMde kireta (C 568) grubu, younluk deeri dikkate alnarak; dk, orta ve yksek younluk snflandrmas yaplrken, kuvars kkenli (C 616) doal talar kken trne gre kumta, kuvarsit-kumta, kuvarsit olarak snflandrlmtr. TSEde ise kayalarn petrografik isimlendirmeleri esas alnmtr. Dier taraftan traverten bir sedimanter kaya olmasna ramen ASTM (C 503)de mermer grubu ierisinde deerlendirilmektedir. 4.2.1 Arlka Su Emme ASTMde kireta (C 568) iin younluk snflandrmasna gre; dk younluk (I) % 12, orta younluk (II) % 7,5, yksek younluk (III) % 3 olarak verilirken, kuvars kkenli (C 616)de

kumta % 20, kuvarsit-kumta % 3, kuvars % 1 deerindedir. TSEde en yksek. arlka su emme kiretanda (TS 11137) % 4, travertende (TS 11143) % 4, konglomerada (TS 11145) % 1,8 , oniks (TS 11443) % 0,6 ve dolomitte (TS 11444) % 0,5 olmas istenmektedir. Sedimanter kayalar gzenekli yapda oluurlar, bu yzden gzenek durumuna bal olarak su emme oranlar artacaktr. ASTMde (C 568, C 616) yaplan younluk snflandrmasyla sedimanter kayalarn gzenek ve tane tiplerinin dikkate alnd sylenebilir. Burada, yksek younluktaki Kireta deeri ile kuvarsitkumtann su emme deerleri ayndr. ASTMde travertenler (C 503) iin istenen su emme oran % 0,2 olup, gerekte bunun elde edilmesi olduka zordur. 4.2.2 Birim Hacim Arlk ASTMde birim hacim ktle iin younluk snflandrmasna gre;kiretalar (C 568); dk younlukta 1760 kg/m3, orta younlukta 2160 kg/m3, yksek younlukta 2560 kg/m3, kuvars kkenlide (C 616); kumta 2160 kg/m3, kuvarsit kumta 2400 kg/m3, kuvarsit 2560 kg/m3 deerindedir. Bu deerlere bakldnda; ASTM de kiretann orta younluk snflandrmas ve kumta birim hacim arlk deeriyle, kireta yksek younluk snflandrmas ve kuvarsit deerleri ayndr. TSEde Sedimanter kkenli doal talar snflandrmasndaki kiretalarnn (TS 11137) birim hacim ktlesi 2160 kg/m3 olarak ASTM snflandrmasyla ayn deerdedir. Dier doal talar ise oniks (TS 11443) 2600 kg/m3, traverten (TS 11143) 2300 kg/m3, konglomera (TS 11145) 2550 kg/m3 ve dolomitte (TS 11444) 2850 kg/m3 olarak standardize edilmitir. Bu deerler doal talarn fiziko-mekanik zelliklerine baklarak belirlenmitir. ASTMde travertenler iin istenen birim hacim arlk 2305 kg/m3 olup, TSEde aranan deere yakndr. 4.2.3. Basn Dayanm Sedimanter kayalarda, ASTM kireta (C 568) basn dayanm deerlerinin snflandrmalara gre; dk younlukta 12 MPa, orta younlukta 28 MPa, yksek younlukta 55 MPa olarak istenmektedir. Yine bu gruptaki kuvars kkenlilerin (C 616) basn dayanmlar; dk younlukta 13,8 MPa, orta younlukta 68,9 MPa, yksek younlukta 137,9 MPa olarak deerler istenmektedir. TSEde oniks (TS 11443), dolomit (TS 11444) ve kiretann (TS 11137) basn deerleri tama ve kaplama

zellikleri dikkate alnarak, tamada kullanlacaklar iin 49 MPa, kaplama olarak kullanlacaklarda ise 29,4 MPa deerindedir. traverten iin tamadaki basn deeri 47,98 MPa, kaplama iin 29,98 MPadr. konglomera iin tamadaki basn deeri 68,7 MPa ve kaplama iin 39,2 MPa olarak verilmitir. ASTMdeki (C 616) kuvarsit-kumta snflandrmas ile konglomera (TS 11145) iin TSE tarafndan belirlenen tama basn deerleri ayndr. ASTMde travertenler (C 503) iin istenen basn dayanm 52 MPa olup, TS 11143te gerek tayc ( 47,98 MPa) gerekse kaplama malzemelerinden ( 29,98 MPa) istenen basn dayanmndan olduka fazladr. 4.2.4 Eilme Dayanm Kuvars kkenli (C 616) doal talarda eilme dayanm ASTMde dk younlukta 2,1MPa, orta younlukta 6,9 MPa, yksek younlukta 13,9 MPa iken kireta (C 568) snflandrmasnda dk younlukta 2,9 MPa, orta younlukta 3,4 MPa ve yksek younlukta 6,9 MPa deerlerini almtr. TSE sedimanter kayalardaki eilme dayanmlar Oniks (TS 11443), kireta (TS 11137) ve traverten (TS 11143) 2,94 MPa olarak belirlenmi ve TSE 2513 standard referans alnmtr. dolomit (TS 11444) ise 3,92 MPa dr. konglomera (TS 11145) ise tamada eilme dayanm deeri 6,9 MPa, kaplama iin 4,9 MPa olarak belirlenir. ASTM kireta(C 568) I snflandrmas iin belirlenen eilme dayanm deeri ile oniks (TS 11443), kireta (TS 11137) ve traverten (TS 11143) iin belirtilen deerler ayndr. Ayrca, TSE de konglomera tamadaki eilme dayanm ve ASTM de kuvars kkenli kuvarsit-kumta ile kireta yksek younluk deerleri ayndr. ASTMde travertenler (C 503) iin istenen eilme dayanm 7 MPa olup, TS11143te istenenden eilme dayanm (2,94 MPa)ndan yaklak 2 kat daha fazladr, bu kaya grubu iin bu deerlere doada az rastlanr. 4.2.5 Anma Dayanm ASTM (C 241)de en yksek. anma dayanm 25 olarak verilmitir. TSEde ise sedimanter kkenli doal talarda anma dayanm i ve d yzey koullar dikkate alnarak, en yksek. anma dayanm, d yzeylerde kireta, konglomera ve dolomit iin 1, oniks ve traverten de iin 1,5 olmas ngrlmtr. yzeylerdeki anma dayanm, oniks ve traverten 1, konglomera ve dolomit de 0,6, kiretanda ise 0,75 olarak belirlenmitir.. ASTMde anma

dayanm kuvars kkenli doal talar iin 8, kireta snflandrmas iinde de 10 olarak verilmitir. Burada TSE iin verilen deerler ASTM C 241e uyarlanm olan deerleri ifade etmekte olup ktlesel kayp dikkate alnmaktadr ve birimsizdir. 4.3 Metamorfik Doal Talar TSEde bu gruba mermer (TS 10449) ve serpantin (TS 5961) dahil edilmi, ASTMde ise mermer (C 503) dikkate alnm ve I-kalsit, IIdolomit, III-serpantin, IV-traverten olarak snflandrmaya gidilmitir. 4.3.1. Ktlece Su Emme ASTMde mermer iin en yksek. ktlece su emme % 0,20 iken, TSEde mermer iin % 0,4, serpantin iin % 2 olarak belirlenmitir. ASTM de mermer snflandrmas iinde yer alan serpantinin ktlece su emmesi % 0,2 dir. 4.3.2 Birim Hacim Ktle Birim hacim ktle ASTMde mermer (C 503) snflandrmasna gre her biri iin ayr deerler saptanmtr. I- kalsit 2595 kg/m3, II-dolomit 2800 kg/m3, III-serpantin 2690 kg/m3 ,IV-traverten 2305 kg/m3 iken, TSEde mermer (TS 10449) 2550 kg/m3 ve serpantin (TS 5961) 2250 kg/m3 olarak hesaplanmtr. ASTMdeki metamorfik kkenli doal talar iin belirlenen birim hacim ktle, TSEde gre daha yksek deerdedir. Bu snflandrmadaki traverten deeri, TSEde ayn oranda kalmaktadr. Serpantinle arasnda % 1,19luk fark vardr. 4.3.3 Basn Dayanm ASTM mermer (C 503) iin basn dayanm 52 MPa iken, TSEde basn dayanm tama ve kaplama zelliine gre gruplandrm, tama sistemlerinde kullanlan mermer (TS 10449) iin 49 MPa, serpantin (TS 5961) iinde 49,03 MPalk deerler belirlenmitir. Kaplama yzeylerinde basn dayanm deerinin daha az olmas dnldnde, mermer iin 29,4 MPa deeri saptanmtr. ASTM ve TSE tama basn deerleri arasnda ok fazla bir fark olmad grlmektedir. 4.3.4 Eilme Dayanm TSE Metamorfik doal talarda, mermerin (TS 10449) eilme dayanm 6 MPa, serpantinin (TS 5961) ise 3,92 MPadr. ASTMde bu deer 7 MPa olarak tm snflandrmalar iin geerlidir.

4.3.5 Anma Dayanm ASTM de en yksek. anma dayanm C241de 25 olarak verilmitir. TSE de ise metamorfik doal talarda anma dayanm i ve d yzey koullar dikkate alnarak, en yksek. anma dayanm d yzeylerde serpantin (TS 5961) iin 1,88, mermer (TS 10449) iin 0,6 olarak verilmitir. yzeylerdeki anma dayanm, mermer (TS 10449) iin 1, serpantin (TS 5961) iin 0,83 bulunmutur. ASTMde anma dayanm (C 503) iin 10 olarak verilmitir. Burada TSE iin verilen deerler ASTM C 241e uyarlanm olan deerleri ifade etmekte olup ktlesel kayp dikkate alnmaktadr ve birimsizdir. 5. SONU VE NERLER Doal talarn kalitesinin tayininde en nemli parametrelerden birisi de ilgili standartlara uyma derecesidir. Zira standartlara uygun kayalar kullanm yerlerinde uzun mrl olarak kalmakta, renk, desen, fiziksel ve mekanik etkilere kar dayankl olmakta ve daha az bakm onarm maliyeti olumaktadr. Standartlara uyan kayalarn alm-satmnda stnlk domakta, pazar paynn sreklilii salanmakta, grnm benzerliklerine ramen dk kalitedeki dier kayalarla gereksiz rekabet nlenilmektedir. Trk doal ta sektrnde artan ihracatn sreklilii doal talarmzn gerek ulusal (TSE) gerekse dier uluslarn (ASTM) veya uluslararas (CE, ISO) standartlarna uyma derecesinin ykseklilii ile salanabilecektir. zellikle yeni pazarlar aratrlrken yerel ve uluslararas standart deerlerini karlamak gerekmektedir. Mevcut pazarlar korumak ve gelitirmenin en salkl yolu ise doal ta standart deerlerimizin ykseltilmesi veya mevcut deerlerinin drlmemesini gerektirmektedir. Dier taraftan hammadde kalitesinin yan sra retim, iilik, ambalajlama, pazarlama kalitesinin de ykseltilmesi ihracatn en nemli artlarndandr. Bu alma, lkemizin doal ta standartlarnn (TSE) istedii deerler ile en ok ihracat yapmakta olduumuz ABDnin doal ta standartlarnda (ASTM) istenilen deerler karlatrlmaya allmtr. zellikle deney yntemleri incelendiinde TSEdeki yntemlerin ATSM den uyarlanm olduu bylelikle deneysel yntem asndan paralellik veya ortaklk doduu grlmektedir. Deneylerde istenen numune lleri ve miktarlar

incelendiinde ise ASTMnin TSEye gre daha kk llerde daha fazla sayda numune gerektirdii grlmektedir. zellikle doal talarn boluk, atlak, tabakalama zellikleri dikkate alndnda , numunelerin mmkn olduunca byk llerde olmasnn geree yakn sonular verecei dikkate alnmaldr. Ayrca tabakal veya iztositeye sahip kayalarda tabaka ynne paralel ve dik ynlerde iki seri deney yaplmas hem ASTMde hem de TSEde istenmektedir. ASTMde anma dayanm bhme yntemi uygulanarak yaplmakta ktlesel kayp formlasyonla bulunmakta iken TSE de yine ayn yntem uygulanmakta ancak hacimsel veya boyca kayp dikkate alnmaktadr. Deney cihaz ayn olmakla birlikte andrc boyutlarnda ve cihazn dnme saylarnda farkllklar vardr. Bu iki standart arasnda geiin yaplmas iin bulunan deerler arasnda baz kabullerle yeniden hesaplamalarn da yaplmas gerekmektedir. Bu konunun ayrca detayl olarak ele alnmasnda yarar vardr. Uyarlanan deerler incelendiinde ise ASTMde olduka yksek deerler istenirken TSEde istenenler ise olduka dk deerlere karlk gelmektedir. Bunun anlam ise ASTMde anma miktar olduka az olmas istenirken TSEde daha fazla anma miktar deerleri de kabul edilmektedir. Dolaysyla Trk doal talarnn ASTMye gre anma dayanmn karlamas asndan byk sorunlarn domas mmkndr. Bu noktada en ilgin olay ise standartlar ile ticaret arasnda bazen elikiler yaanmaktadr. Zira anma miktarlar ok yksek olan travertenler ASTMye uygun olmamalarna ramen ABD ye en ok ihra edilen doal talardr. Bunun nedeni ise travertenlerin zel yzey ileme yntem ve teknikleri ile ilenerek eskitilmi-antik grnm verilmesiyle dekoratif olarak albenisinin artrlmas ve ok eski tarihi gemii olmayan ABDde kullanclarn tarih zlemlerini bu tarz dekoratif malzemelerle giderme abas olarak tanmlanabilir. TSEde doal talar oluumlarna gre deerlendirilerek daha salkl bir yaklam getirilirken ASTMde ise gruplandrmalar ve genellemelere gidilmitir. TSE mevcut doal talarmzn mevcut deerlerini gereki yanstrken ASTMde ise istenen deerler o gruba ait yksek deerlere karlk gelmekte bir kaya snfndan olduka stnde bir deer beklenilmektedir. zellikle ASTMde mermer grubu ierisinde yer alan travertenler iin istenen

deerler gerekten ok yksek deerler olup bunun karlanabilirlii olduka zordur. Zira travertenler oluumlar dikkate alndnda tabakal, boluklu ve atlakl bir kaya tr olup, greceli olarak yumuaktr. Mermer-dolomitserpantin gibi metamorfik kaya snfndan oluumsal farklla sahip olduu hemen dikkati ekmektedir. Farkl oluum grubundaki bu kayalardan ayn standart deerlerin ASTMye gre beklenilmesi pek gereki deildir. Ancak, ABDnin olduka byk bir doal ta ithalats lke olduu dikkate alndnda ise yaplarnn uzun mrl olabilmesi iin lke dndan gelen doal talarn standart deerlerinin yksek olmasn istedii dnlebilir. Bu alma TSE deki ve ASTM deki doal ta standartlar hakknda detayl bilgi vermeyi hedeflemekte olup, Trk doal ta reticilerinin zellikle ABD ye ihracat yapanlarn buradaki bilgileri dikkate almalarnda byk yarar vardr. Ayrca, doal ta standartlarna uygun deneyler yapan ve raporlar hazrlayan kurum ve kurulularnda bu bilgileri dikkate almalar ve hazrladklar raporlarda ASTMde aranan deerler ile ilgili kayacn deerleri ayn l sisteminde verilerek karlatrma kolayl ve anlam birliktelii getirilmesinde yarar vardr. Bylece, alc taraf satn alaca doal tan kendi lkesindeki standartlara hangi oranda uyduunu grebilecek, gerektiinde bunu szleme maddesi olarak kabul edecektir. Bu tr rapora sahip olan Trk doal taclar ise kendi hammaddelerinin zelliklerini alc tarafa daha kolay tantabilecektir. Bu yolla ihracat olanaklarnda artmas mmkn olacak, tantm daha etkin ve gereki hale getirilecektir. KAYNAKLAR TS 699, 1987; Tabi Yap Talar Muayene Deney Metotlar, TSE, Ankara. TS 11553, 1995; Siyenit Yap ve Kaplama Ta olarak Kullanlan, TSE, Ankara. TS 10934, 1993; Gabro Yap ve Kaplama Ta olarak Kullanlan TSE, Ankara. TS 11135, 1993; Trakit Yap ve Kaplama Ta olarak Kullanlan,TSE, Ankara. TS 5762, 1988; Diyabaz Yap ve Kaplama Ta olarak Kullanlan TSE, Ankara.

TS 6234, 1988; Granit Yap ve Kaplama Ta olarak Kullanlan, TSE, Ankara. TS 10835, 1993; Andezit Yap ve Kaplama Ta olarak Kullanlan, TSE, Ankara. TS 11443, 1994; Oniks Mermeri Yap ve Kaplama Ta olarak Kullanlan, TSE, Ankara. TS 11137, 1993; Kireta Yap ve Kaplama Ta olarak Kullanlan, TSE, Ankara. TS 11143, 1993; Traverten Yap ve Kaplama Ta olarak Kullanlan, TSE, Ankara. TS 11145, 1993; Konglomera Yap ve Kaplama Ta olarak Kullanlan, TSE, Ankara. TS 11444, 1994; Dolomit Yap ve Kaplama Ta olarak Kullanlan, TSE, Ankara. TS 5961, 1988; Serpantin Yap ve Kaplama Ta olarak Kullanlan, TSE, Ankara. TS 10449, 1992; Mermer Yap ve Kaplama Ta olarak Kullanlan, TSE, Ankara. TS 2513, 1977; Doal Yap Talar, TSE, Ankara ASTM C 616, 1989, Standard Specification for Quartz-Based Dimension Stone, Annual Book of ASTM Standards. ASTM C 568, 1990; Standard Specification for Limestone Dimension Stone, Annual Book of ASTM Standards. ASTM C 615, 1992; Standard Specification for Granite Dimension Stone, Annual Book of ASTM Standards. ASTM C 503, 1989; Standard Specification for Marble Dimension Stone, Annual Book of ASTM Standards. ASTM C 97, 1996; Standard Test Methods for Absorption and Bulk Specific Gravity of Dimension Stone, Annual Book of ASTM Standards. ASTM C 170, 1990; Standard Test Method for Compressive Strength of Dimension Stone, Annual Book of ASTM Standards.

ASTM C 99, 1987; Standard Test Method for Modulus of Rupture of Dimension Stone, Annual Book of ASTM Standards. ASTM C 241, 1990; Standard Test Method for Abrasion Resistance of Stone Subjected to Foot Traffic, Annual Book of ASTM Standards. ASTM C 880, 1989; Standard Test Method for Flexural Strength of Dimension Stone Annual Book of ASTM Standards. Anon, 2004; stanbul Metal ve Maden hracatlar Birlii hracat Raporu http://www.immib.org.tr/MADEN/STAT.ASP