Geofizicka Istrazivanja

Sveuilite u Zagrebu
Geotehniki fakultet
Podpovrinski istrani radovi

Interna skripta
Doc. dr. sc. Stjepan Strelec, dipl. ing.
Varadin, travanj 2011.
Sadraj
Sadraj:
5. GEOFIZIKA ISTRAIVANJA ...............................................................................................................................................1 5.1. GEOELEKTRINE METODE ..................................................................................................................................................2 5.1.1. Geoelektrino sondiranje ........................................................................................................................................6 5.1.2. Geoelektrino profiliranje ........................................................................................................................................7 5.1.3. Geoelektrina tomografija .......................................................................................................................................7 5.1.4. Ostale geoelektrine metode ................................................................................................................................10
5.1.4.1. Metoda vlastitog potencijala ............................................................................................................................................. 10 5.1.4.2. Metoda ekvipotencijalnih linija .......................................................................................................................................... 10 5.1.4.3. Metoda omjera pada potencijala....................................................................................................................................... 11 5.1.4.4. Metoda inducirane polarizacije ......................................................................................................................................... 11 5.1.4.5. Metoda telurskih struja ...................................................................................................................................................... 11 5.1.4.6. Magnetotelurska metoda .................................................................................................................................................. 11 5.1.4.7. Metoda prijelaznih struja ................................................................................................................................................... 11
5.2. ELEKTROMAGNETSKE METODE .........................................................................................................................................11 5.2.1. Metoda odailjakog prstena ................................................................................................................................12 5.2.2. Metoda TURAM ....................................................................................................................................................12 5.2.3. Metoda pominog odailjaa ................................................................................................................................12 5.2.4. Metoda AFMAG ....................................................................................................................................................12 5.3. SEIZMIKE METODE .........................................................................................................................................................12 5.3.1. Vrste seizmikih valova ........................................................................................................................................13 5.3.2. Seizmika refrakcija ..............................................................................................................................................15 5.3.3. Posmini valovi u istraivanju geomedija .............................................................................................................24 5.3.4. Povrinski valovi kao baza za SASW i MASW metode istraivanja .....................................................................26
5.3.4.1. SASW metoda .................................................................................................................................................................. 27 5.3.4.2. MASW metoda .................................................................................................................................................................. 29
5.3.5. Seizmike metode mjerenja u buotinama ...........................................................................................................34 5.3.6. Odreivanje dinamikih konstanti na temelju seizmikih istraivanja ...................................................................36 5.4. GEORADAR .....................................................................................................................................................................38 5.5. MJERENJE BRZINE OSCILACIJA TLA IZAZVANIH MINIRANJEM .................................................................................................43 5.5.1. Seizmiki valovi i njihova svojstva ........................................................................................................................44 5.5.2. Kriteriji za ocjenu seizmike opasnosti pri miniranju............................................................................................49 5.5.3. Mjerenje brzine oscilacija tla .................................................................................................................................56 5.5.4. Odreivanje radijusa ugroene zone pri miniranju ...............................................................................................60 5.5.5. Zrani udar ...........................................................................................................................................................63 5.5.6. Psihofizika reakcija .............................................................................................................................................68 5.5.7. Priroda oteenja objekata izazvanih miniranjem.................................................................................................68 5.5.8. Poznate metode i tehnike reduciranja vibracija tla ...............................................................................................69 5.5.9. Primjer iz prakse ...................................................................................................................................................70
5. Geofizika istraivanja
Prilikom izrade geotehnikog elaborata za potrebe temeljenja ili nekog drugog geotehnikog zahvata, potrebno je poznavati parametre tla ili stijene na mjestu izvoenja i u neposrednoj okolici izvoenja zahvata. Klasina se metoda prikupljana parametara sastoji od buenja sondanih buotina i laboratorijske analize izbuenih uzoraka. Laboratorijskom analizom odreuje se klasifikacija tla i mehanika svojstva. Osim laboratorijskom analizom, mehanika svojstva se mogu odrediti s vie vrsta penetracijskih pokusa (SPT, DPH i dr.). Prilikom klasine metode prikupljanja parametara, osim terenskih strojeva, potrebno je imati i dobro opremljeni geotehniki laboratorij. Edometar i aparat za direktno smicanje samo su neki od skupljih, a potrebnih ureaja. Uz svu tu tehnologiju potrebni su i visokoobrazovani i iskusni strunjaci koji se znaju njome koristiti. Alternativa klasinoj metodi su geofizike metode. Postoje razliite vrste geofizikih metoda, a razlikuju se po tome to mjere razliita svojstva tla (elastina, magnetska, elektrina, radioaktivna i dr.). Suvremena dostignua znanosti, a posebice geoznanosti, kao i razvoj novih digitalnih tehnologija, tehnika i informatikih sustava uinili su primjenu geofizike u inenjerstvu jednom od osnovnih i nezaobilaznih metoda istraivanja. Osim o primjeni u naftnom inenjerstvu i rudarstvu, danas se tako moe govoriti i o primjeni geofizike u geotehnici i graevinarstvu ili geofizici u zatiti okolia. Primjena geofizikih metoda je sloen i strukturiran proces koji je sastavljen od nekoliko vanih cjelina: Procjena uoenog problema; Odreivanje vrsta geofizikih metoda; Odreivanje rezolucije istraivanja obzirom na veliinu istraivanog prostora; Oblikovanje naina na koji se podaci prikupljaju, analiziraju, interpretiraju i prezentiraju. Geofizike metode u geotehnikoj praksi sadre geofizike, a ne izravno geotehnike parametre. Razliite geofizike metode oblikuju sliku podzemnog stanja, esto vrlo razliitu od slike koja se dobiva iz istranog buenja. Geofiziki podaci predstavljaju horizontalne i vertikalne promjene vrijednosti mjerenog parametra. U rjeavanju geotehnike problematike, koja se odnosi na graditeljske ili zahvate zatite okolia, potrebni podaci se odnose na dubine do nekoliko desetaka metara. Relativno male dubine, do svega 50-tak metara, unaprijed ograniavaju podruje istraivanja i time poveavaju uinkovitost primjene povrinske i buotinske tehnike i metodologije geofizikog mjerenja.
5.1. Geoelektrine metode

Geoelektrine metode su brojnije i raznovrsnije od drugih geofizikih metoda. Najee se primjenjuje galvanska metoda prividnog otpora, koja se zasniva na razlici izmeu elektrinih otpornosti slojeva, odnosno masa u zahvaenom dijelu podzemlja. Niz uzastopnih mjerenja prividnih otpornosti s rastuim razmakom izmeu strujnih i potencijalnih elektroda, ime se dobivaju mjerni podaci za sve vee dubine, predstavlja geoelektrino sondiranje. Struja odreene jakosti se iz baterije, preko metalnih strujnih elektroda uputa u tlo, te se iz nastale razlike potencijala na mjernim naponskim elektrodama odreuje prividna otpornost stijena. U praksi, ova se metoda najee koristi za odreivanje promjena otpornosti s dubinom. Elektrode se obino postavljaju u ravnoj liniji s time da se strujne elektrode (A i B) nalaze izvan naponskih elektroda (M i N). Mjeri se jakost struje izmeu strujnih elektroda pa se iz razlike potencijala izmeu potencijalnih elektroda, pomou konstante geometrijskih odnosa svih elektroda, odreuje prividna otpornost. Interpretacijom se odreuju debljine i specifini elektrini otpor pojedinih geoelektrinih sredina.
Slika 5.1. Oprema za mjerenje geoelektrinim metodama (ABEM Terrameter SAS 1000)
Pri interpretaciji rezultata mjerenja uvaene su postojee spoznaje o sastavu i grai terena. Zbog usporedbe treba navesti i podatke o specifinom elektrinom otporu nekih geoelektrinih sredina iz literature. Na slici 5.2. prikazana je specifina otpornost nekih geolokih sredina (G. Dohr: Applied Geophysics), te specifina otpornost () nekih materijala preuzeta iz asopisa Geofizika (K. Jeli , 1971 i S. Kovaevi, 1981).
Slika 5.2. Prikaz otpornosti nekih materijala Tablica 5.1. Specifine otpornosti nekih materijala (Preuzeto iz Tehnike enciklopedije)
N 1. 2. 3. 4. 5. 6.
Stijena Granit, gabro, dijabaz, bazalt Vapnenac (raspucan do kompaktan) ljunak Pijesak Lapor Glina, ilovaa
Specifina otpornost ( m ) 400 - 100 000 30 - 30 000 60 - 6 000 20 - 1 000 10 - 400 5 - 60
Podaci dobiveni geoelektrinim ispitivanjima veoma su pouzdani ako se verificiraju sa strukturnim buenjima, mjerenjima na prirodnim izdancima stijena, te ako rezultate mjerenja interpretira iskusan geoelektriar.
Geoelektrina ispitivanja imaju znaajne prednosti pred drugim geofizikim metodama ispitivanja podzemlja jer su jednostavna, brza, tona i nisu skupa. U osnovi ovih ispitivanja mjeri se provodljivost naslaga, odnosno otpori stijena prolazu elektrine struje. Otpornost naslaga mijenja se u dosta irokim granicama, a na njenu veliinu posebno utjee niz initelja poput otpora minerala stijene i otopina u njenim porama i pukotinama, poroznost, vlanost i struktura stijene, odnosno sloja. Zbog brzine i jednostavnosti, u nastavku je pojanjen Schlumbergerov mjerni raspored kod kojeg se koriste dvije strujne elektrode (A i B) i dvije potencijalne elektrode (M i N) smjetene u liniji i centrirane na nekoj lokaciji (Slika 5.3.).
A Strujna elektroda A Potencijalna elektroda M Potencijalna elektroda N Strujna elektroda B
Slika 5.3. Schlumbergerov mjerni raspored
Potencijalne elektrode M i N se nalaze na udaljenosti a/2 od centra sondiranja C, dok b=AB/2 predstavlja udaljenost strujnih elektroda A i B od centra sondiranja. Pri mjerenju je udaljenost a/2 mnogo manja od udaljenosti b, te u praksi vrijedi relacija a/2<2b/10. Kako se strujne elektrode razmiu, razlika potencijala postaje sve manja. Moe se dogoditi da vrijednost razlike potencijala postane tako mala da ju nije mogue izmjeriti s postojeim voltmetrom. Zbog toga je potrebno poveavati razmak potencijalnih elektroda kako bi se poveala i razlika potencijala. Prednosti Schlumbergerovog mjernog rasporeda su u tome da je potrebno pomicati samo dvije strujne elektrode, to znaajno smanjuje vrijeme potrebno da se obavi mjerenje. Potencijalne elektrode ostaju na fiksnoj poziciji, te je reduciran efekt lateralnih varijacija u povrinskim slojevima.

I V A M N B
Slika 5.4. Wennerov raspored elektroda
I V
Vd Vd
Slika 5.5. Petero-elektrodni raspored elektroda (primjenjuje se kod povrinskih i plitkih istraivanja gdje je izraena nehomogenost terena)
.
I V A r1 r2 M N B
Slika 5.6. Troelektrodni raspored elektroda (kod ovog rasporeda B elektroda je u relativnoj beskonanosti)
I A B M
V N
Slika 5.7. Dipolni raspored mjerenja
5.1.1. Geoelektrino sondiranje

Geoelektrina sonda predstavlja svojevrsnu geoelektrinu strukturnu buotinu, pa su rezultati sondiranja relevantni za promjene specifinog elektrinog otpora ispod odreene toke na povrini terena. Kod ovih mjerenja razmak elektroda razliit je za svako mjerenje, dok centar elektrodnog polja, u kojem se mjere razlike potencijala, ostaje fiksan te se prikazuju razlike potencijala u odnosu prema onom izmjerenom u centru elektrodnog polja. Dubina sondiranja ovisi o meusobnoj udaljenosti strujnih i naponskih elektroda, pa to je vei meusobni razmak elektroda, vea je dubina ispitivanja. Elektrode se obino postavljaju u ravnoj liniji, s time da se strujne elektrode (A i B) nalaze izvan naponskih elektroda (M i N). Mjeri se jakost struje izmeu strujnih elektroda pa se iz razlike potencijala izmeu potencijalnih elektroda, pomou konstante geometrijskih odnosa svih elektroda, odreuje prividna otpornost. Interpretacijom se odreuju debljine i specifini elektrini otpor pojedinih geoelektrinih sredina. Za geoelektrino sondiranje najee se koriste dva naina rasporeda elektroda. Najjednostavniji nain, u smislu geometrijskog rasporeda elektroda, je Wennerov raspored (Slika 5.4.), dok je najbri raspored, u smislu terenskog rada, Schlumbergerov nain geoelektrinog sondiranja (Slika 5.3.).
Slika 5.8. Primjer dobivenih rezultata geoelekrinin sondiranjem (1D)
Na slici 5.8. prikazan je primjer geoelektrinog sondiranja iz kojeg se mogu oitati vrijednosti prividne otpornosti u ovisnosti o udaljenosti izmeu strujnih elektroda (dubina AB/2).
5.1.2. Geoelektrino profiliranje

Geoelektrino profiliranje podrazumijeva niz mjerenja prividnih otpornosti tla uz uzastopno pomicanje cijelog elektrodnog rasporeda du nekog pravaca tj. profila, uvijek s istim dubinskim zahvatom. Primjena odreenog rasporeda sondiranja ovisi o konkretnom zadatku i zahtjevu istraivanja. Postoje dvije grupe rasporeda elektroda. U prvu grupu spadaju Schlumbergerov, Wennerov i dipolni (simetrini) raspored, dok u drugu grupu spadaju dvoelektrodni i troelektrodni (asimetrini) rasporedi. Kod mjerenja simetrinim rasporedom elektroda potrebno je pomicati sve elektrode du nekog profila, to uz vei broj radnika ima i uzrok u lomovima krivulja koje treba interpretirati kod prelaska preko nekih nehomogenosti. Kod mjerenja asimetrinim rasporedom elektroda pojedine su elektrode uzemljene, dok se pojedine razmiu. Geoelektrino profiliranje se u najvie sluajeva koristi za istraivanje kontakata, strmih slojeva, rudnih tijela, rasjeda i sl.
5.1.3. Geoelektrina tomografija

2D-elektrina tomografija je povrinska geoelektrina metoda kojom se istrauju elektrine otpornosti stijena, te se najee ubraja u metode prividne otpornosti. Uz 2Delektrinu tomografiju kod nas se, u geoelektrinim istraivanjima stijena, jo uvijek podjednako koriste metode prividne otpornosti, kao to su geoelektrino sondiranje i geoelektrino profiliranje. Primjena geoelektrinog sondiranja daje dobre rezultate u istraivanjima vertikalnih promjena otpornosti kakve se nalaze u sredinama s horizontalnim ili vrlo blago nagnutim slojevima. Geoelektino profiliranje koristi se i u istraivanju uzdunih promjena otpornosti, kao to su vertikalni rasjedi, strmi slojevi i sl. Dakle, geoelektrino sondiranje i profiliranje su metode koje se mogu primijeniti gdje su potrebni jednodimenzionalni geoloki modeli. Kako se u takvim 1D istraivanjima pretpostavlja da nema promjena u ostale dvije dimenzije geomedija, u sloenim geolokim modelima njihova primjena nije odgovarajua.
2D istraivanja daju bolji i precizniji model podzemlja nego 1D istraivanja jer uzimaju u obzir i vertikalne i horizontalne promjene otpornosti. 2D-elektrinom tomografijom se mogu vrlo uspjeno istraivati izduene geoloke strukture, ali pri tome treba profil postaviti to vie okomito na pruanje struktura. U izrazito kompleksnim i kompliciranim geolokim modelima najbolje bi bilo primijeniti 3D istraivanja jer ona uzimaju u obzir promjene otpornosti u sve tri dimenzije geomedija. 3D istraivanja su vrlo skupa i iziskuju vie vremena, posebnu opremu i velik broj mjerenja, pa zasad nemaju toliko estu primjenu u geoelektrinim istraivanjima. Mjerenja elektrinih otpornosti 2D-elektrinom tomografijom izvode se s vie dubinskih zahvata, ali se pri tome mijenjaju i sredita mjerenja, odnosno 2D-tomografija na neki nain kombinira metode sondiranja i profiliranja. Mjerenja se uglavnom izvode sofisticiranim vieelektrodnim sustavima, koji su razvijani usporedno s teorijskim razvojem elektrine tomografije.
Poloaj 32
C1
P1 Poloaj 18
P2
C2
C1 2a
P1 2a
P2 2a
C2
Poloaj 1 Mjera otpora C1 P 1 P 2 1 Razina podataka n=1 n=2 n=3 n=4 n=5 n=6 a 1 18 32 43 51 56 2 a 3 a C2 4 5 6 7 8 Broj elektroda 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
Slika 5.9. Raspored elektroda kod geoelektrine 2-D tomografije Wenner (Preuzeto od Loke)
Nakon zavretka procesa mjerenja razmakom 1a, slijedi mjerenje s razmakom 2a. Elektrode 1, 3, 5, 7 koriste se kod prvog mjerenja, a te elektrode su izabrane kako bi izmeu njih razmak bio 2a. Kod drugog mjerenja uzimaju se elektrode 2, 4, 6, i 8, te se ovaj postupak ponavlja sve dok se ne iskoriste elektrode 14, 16, 18 i 20, a ujedno je to i posljednje mjerenje s razmakom 2a. Isti proces se ponavlja za razmake 3a, 4a, 5a i 6a. Kako bi mjerenja bila to tonija i kako ne bi dolo do pogreke, treba sve raditi sistematino. Vano je napomenuti da kako se poveava razmak izmeu elektroda, tako se smanjuje broj mjerenja tj. broj mjerenja uzdu profila ovisi o vrsti rasporeda elektroda. Wennerov raspored daje najmanji broj moguih mjerenja u odnosu na ostale rasporede elektroda koritene u 2D-tomografiji. 8
Nova pozicija 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
Originalna pozicija 1 Razina podataka n=1 n=2 n=3 n=4 n=5 n=6 1 18 32 43 51 56 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
Originalne pozicije Nove pozicije
Slika 5.10. Koritenje metode uzdunog pomicanja za produenje podruja pokrivenog s 2Dtomografijom
Tehnika koja se koristi za poveanje horizontalnog podruja mjerenja, osobito za sisteme s ogranienim brojem elektroda, je metoda uzdunog pomicanja. Nakon zavretka procesa mjerenja, kabel se premjeta preko jednog kraja linije mjerenja, odnosno preko posljednje elektrode.
Slika 5.11. Prikaz profila geoelektrine tomografije (itnjak, Zagreb)
Slika 5.12. Primjer profila geoelektrine tomografije u nagibu
5.1.4. Ostale geoelektrine metode

5.1.4.1. Metoda vlastitog potencijala Ovom metodom mjeri se razina prirodnog potencijala na Zemljinoj povrini pomou kojeg se mogu pronai leita mineralnih sirovina, jer takva leita zbog svojih elektrokemijskih pojava prouzrokuju elektrine potencijale. Rudno tijelo kao dobar vodi provodi struju od oksidirajuih elektrolita iznad razine podzemne vode, do reducirajuih elektrolita ispod razine vode. Prilikom prolaza struje uzdu povrine stvara se negativni potencijal koji se moe ustanoviti mjerenjem na povrini.
5.1.4.2. Metoda ekvipotencijalnih linija Ovom metodom mjeri se tok ekvipotencijalnih linija. Na temelju naenih odstupanja od normalne slike moe se odrediti poloaj, dubina i veliina anomalije. Terensko mjerenje obavlja se nul metodom. Na jednom se mjestu postavlja u tlo jedna elektroda, a drugom elektrodom se trai mjesto istog potencijala, tj. mjesto koje lei na istoj ekvipotencijali kao i prva elektroda. Drugo mjesto utvruje se nultim poloajem na mjernom instrumentu.
10
5.1.4.3. Metoda omjera pada potencijala Ovom se metodom mjeri kvocijent pada potencijala izmeu jednakih razmaka troelektrodnog mjernog rasporeda. Mjerni raspored postavlja se okomito na raspored strujnih elektroda, i to blie jednoj elektrodi
5.1.4.4. Metoda inducirane polarizacije Postoje dvije vrste ove metode, vremenska i frekvencijska. S vremenskom metodom se mjeri kao i s metodom otpora, samo to se kod ove metode nakon iskljuenja mjeri pad napona na naponskim elektrodama jer treba proi odreeno vrijeme da napon padne na vrijednost 0. Ova pojava naroito je izraena kod pojave rasprenih sulfida.
5.1.4.5. Metoda telurskih struja Ova metoda radi na principu iskoritavanja prirodnih zemljanih struja tj. telurskih struja. Telurske struje vezane su uz sunevu svjetlost i elektromagnetinost Zemlje, a javljaju se kao vrtlozi. Mjerenje tih struja moe se dovesti u vezu razliitih provodljivosti koje ovise o vrsti stijena.
5.1.4.6. Magnetotelurska metoda Ovom metodom se mjeri Zemljino magnetsko i elektrino polje u isto vrijeme i u istoj toki. Slian oblik ovih varijacija upuuje na meusobne odnose tih dviju pojava.
5.1.4.7. Metoda prijelaznih struja Metoda prijelaznih struja ima i naziv metoda stvaranja elektromagnetskog polja, a zasniva se na opaanju stvaranja elektromagnetskog polja u podzemlju.
5.2. Elektromagnetske metode

Predmet mjerenja je elektromagnetsko polje koje se inducira u podzemnom geolokom vodiu tokom elektrine struje na povrini. Tok struje ostvaruje se galvanski ili induktivno (pobuivanjem).
11
5.2.1. Metoda odailjakog prstena

Primarna struja vodi se u kabel prstenastog oblika promjera do 30 m, bez veze sa tlom. Jakost induciranog elektromagnetskog polja mjeri se obino na radijalno poloenim profilima. Mjeri se smjer i nagib magnetskog vektora sekundarne struje u podzemlju.
5.2.2. Metoda TURAM

Ima najdublji doseg od svih elektromagnetskih metoda. Oprema za mjerenje se sastoji od odailjakog i prijemnog djela. Za odailja slui generator izmjenine struje frekvencije od nekoliko stotina herca. Prijamni ureaj se sastoji od dviju zavojnica spojenih kabelom duljine 20 40 m. Jednu nosi pomonik, a na drugoj, koju nosi promatra, smjeten je ureaj za mjerenje i biljeenje podataka.
5.2.3. Metoda pominog odailjaa

Za istraivanje sulfidima bogatih ruda na manjim dubinama primjenjuju se elektromagnetske metode s pominim odailjaem i prijemnikom. Od tih sustava najvie se koristi ureaj Slingram, koji se sastoji od dvije zavojnice spojene kablom duljine nekoliko metara. Svaku od tih zavojnica nosi jedan ovjek i mjeri se uzdu profila, s istim razmakom.
5.2.4. Metoda AFMAG

Za tu metodu izvor energije osiguravaju varijacije u intenzitetu Zemljinog elektromagnetskog polja u audiofrekventnom podruju.
5.3. Seizmike metode

Neke geofizike metode upotrebljavaju irenje seizmikih valova karakteristinih brzina za odreivanje slojevitosti, elastine stiljivosti i ostalih priguenih parametara stijena i tla. Ovi testovi su obino provedeni kod vrlo malih naprezanja i kao takvi ostaju u elastinoj domeni tla. U teoriji irenja seizmikih valova pretpostavlja se da stijena u svakoj svojoj toki ima jednaka svojstva, te da su ta svojstva u svim smjerovima jednaka. Ovaj sluaj nije nikada u potpunosti zadovoljen, ali se odstupanja zanemaruju. Polazna toka seizmikih istraivanja je mjerenje vremena u kojem se seizmiki valovi ire kroz podzemlje do nekih geolokih granica, na kojima se reflektiraju ili refraktiraju.
12
Valovi se mogu iriti kroz uzorak ili kroz unutranjost Zemlje i analiziraju se kao posljedice djelovanja nekog umjetnog ili prirodnog seizmikog polja. Sve seizmike metode, s primjenom u inenjerstvu, se temelje na konceptu istraivanja ponaanja geomaterijala (podzemlja) pri malim deformacijama, koje su nedovoljne veliine da bi izazvale znaajniji nelinearni i neelastini odnos izmeu naprezanja i deformacija, koji bi mogao dovesti do neeljenih posljedica. Sr seizmike metode je odreivanje brzine irenja seizmikog vala kroz medij, tj. mjerenje vremena potrebnog da val pri irenju kroz medij stigne u razne toke prostora.
5.3.1. Vrste seizmikih valova

Izvor seizmikog vala je dinamiko optereenje na povrini ili u unutranjosti geomedija koje nastaje kao posljedica potresa, miniranja, klizanja kosine, odrona, zabijanja pilota ili namjerno pomou udarca ekiem. Nastanak i irenje seizmikih valova tumai se teorijom elastinosti. Seizmike valove se smatra harmonijskim, pa se stoga uzimaju kao sume osnovne frekvencije i viih harmonika. Postoji vie vrste deformacija koje se javljaju i koje moe homogeno izotropno tijelo pretrpjeti zbog djelovanja vanjskih sila. Jedna je deformacija volumena (rastezanje), a druga je deformacija oblika. Deformacije oblika i volumena se u sredstvu prenose odvojeno i razliitim brzinama. Valovi se mogu definirati i kao poremeaji koji putuju kroz medij i prenose energiju tog poremeaja. Obzirom na granine uvjete, mogu se promatrati i analizirati seizmiki valovi u neogranienoj elastinoj sredini i valovi u blizini granice elastinog poluprostora (povrinski valovi). Po svojoj prirodi seizmiki valovi u neogranienoj elastinoj sredini mogu biti dvojaki: uzduni kompresijski (dilatacijski; kontrakcijski) i popreni distorzijski (posmini), a oznaavaju se slovima P i S. Povrinski se valovi mogu eliptiki i retrogradno kretati okomito na smjer irenja u horizontalnoj ravnini (L-Loweovi valovi), odnosno u smjeru irenja u horizontalnoj i vertikalnoj ravnini istodobno (R-Rayleighevi valovi). Uzduni P valovi su longitudinalni kao valovi zvuka, dok su S valovi transverzalni i polarizirani kao elektromagnetski valovi. Uzduni valovi (P) manifestiraju se kao promjena volumena medija. Kako volumen mogu mijenjati vrsta tijela, tekuine i plinovi, uzduni se valovi ire kroz medije svih agregatnih stanja. P valovi izazivaju progresivna i regresivna gibanja estica na pravcu irenja, imaju najveu brzinu irenja i znaajni su za seizmika istraivanja.
13
Uzduni val
Neporemeeni dio
Popreni val
Loweov val
Rayleighev val
Smjer irenja seizmikog vala Smjer oscilacija estica geomedija
Slika 5.13. Vrste seizmikih valova
Popreni valovi (S) pokuavaju promijeniti oblik strukture medija kroz koji se ire, djelujui posmino. Vani su za vrste geomedije, koji imaju posminu vrstou, pa su znaajni za seizmika istraivanja i primjenu u geotehnici. Rayleighevi (Rejlijevi) valovi (R) ire se uz granicu elastinog poluprostora, pri emu pobuuju estice u vertikalnoj ravnini na eliptino gibanje. Amplituda vala se brzo smanjuje s dubinom medija ispod povrine ispitivanja. Gibanje estica je jednako zdruenom djelovanju P i S valova. Loweovi (Lovovi) valovi (L) javljaju se pri povrini ispitivanja kao transverzalni valovi. U situacijama kada medij manje brzine prekriva medij u kojem elastini valovi imaju vee brzine, javljaju se ti valovi. Pobuda gibanja estica je u horizontalnoj ravnini. Bez obzira radi li se o seizmikim valovima koji se ire u neogranienoj elastinoj sredini ili se radi o povrinskim valovima, sve osnovne analize irenja valova u geomedijima se temelje na zakonima optike. Refleksija, refrakcija, rasap, difrakcija, svojstveni su i seizmikim valovima.
14
Valne fronte valova predstavljaju imaginarne povrine u ijim tokama su svi seizmiki valovi u fazi. Iz tokastih se izvora ire sferne fronte, koje postaju planarne na veim udaljenostima od izvora, a valne zrake su ravne i okomite na valnu frontu. Navedene postavke vrijede ako je medij izotropan i homogen. Dakle, u takvom se mediju seizmiki valovi ire jednakom brzinom u svim smjerovima.
Slika 5.14. Seizmika valna fronta i valna zraka
5.3.2. Seizmika refrakcija

Seizmika refrakcija je esto koritena metoda u terenskim istraivanjima dinamikog ponaanja tla i stijena. Ova metoda omoguuje odreivanje brzina elastinih valova u uslojenom tlu i stijeni kao funkcije dubine. U ovoj metodi se precizno mjere nailasci seizmikih valova koji uzrokuju promjene u volumenu. Snellov zakon opisuje odnos kuteva (obzirom na okomicu na granici dvaju medija) upadnih, reflektiranih i refraktiranih zraka P i S valova i njihovih seizmikih brzina V. Indeksi 1 i 2 oznaavaju slojeve, gornji sloj manje, i donji sloj vee brzine.
reflektirani val
refraktirani val
Slika 5.15. Snellov zakon
15
Slika 5.16. Seizmika fronta refraktiranog vala
Slika 5.17. Snellov zakon u sluaju V2>V1
Slika 5.18. Kritina refrakcija (r = 90)
16
Slika 5.19. Snellov zakon u sluaju V2<V1
Slika 5.20. Princip terenskog mjerenja brzina seizmikih valova seizmikom refrakcijom
17
Dubina
Slika 5.20. Shematski prikaz putovanja refraktiranih valova kroz slojeve razliitih brzina
18
Slika 5.22. Oprema za seizmika mjerenja ( ABEM Teraloc Mk 3)
Ti4 Ti3 Ti2 1/v3 t3 t2 1/v1 xc2 xc3 Udaljenost 1/v2
Vremena presjeka
1/v4
xc4
v1 v2 v3 v4 v1 < v2 < v3 < v 4
D1 D2 D3 D4
Slika 5.23. Prikaz vieslojne horizontalne uslojenosti
19
Zbog sveprisutnosti vodnih slojeva, najjednostavniji inenjerski problem je troslojni primjer na slici 5.23. Za vodoravne slojeve osnovna jednadba brzine slui svrsi modeliranja. Debljina sloja D1 odreuje se koristei dvoslojni model ili prekid vremena Ti2 druge linije kritine udaljenosti Xc2. Ova debljina koristi se za izraunavanje debljine donjeg sloja na nain:
gdje je: brzina n-tog sloja, n-ti prekid vremena.
Jednadba za kritinu udaljenost:
gdje je: dubina n-tog lomljenja, n-ta prijelazna udaljenost.
Ukupno vrijema, Tt
T id
Nagib=1/V2u Donji nagib Gornji nagib Nagib=1/V2d
Tiu Nagib=1/V2d
Toke paljenja
Dd V1 Du
V2
y=kut padine
Slika 5.24. Primjer s padinom
20
Promatrane prividne brzine brzine donjeg sloja (V2u i V2d na slici 5.24.) znaajno se mijenjaju s padinom (vie od prave brzine za uz padinu, manje za niz padinu). Dubine, dobivene iz odsjeka vremena, su nagnute dubine, a ne dubine ispod toke paljenja. Reverzna paljenja su potrebna jer se paljenjem iz jednog smjera mjeri samo prividna brzina za drugi sloj. Formula za dubinu nagiba sloja:
gdje je: nagib sloja na donjem dijelu padine, nagib sloja na gornjem djelu padine, brzina u materijalu gornjeg sloja, sjecite vremena uz padinu, sjecite vremena niz padinu.
Aproksimacija za brzinu V2 koja ne moe biti direktno izmjerena iz dijagrama sjecita vremena:
gdje je: prividna brzina donjeg sloja, prividna brzina mjerena uz kosinu, prividna brzina mjerena niz kosinu, priblina vrijednost kuta padine.
21
V2a 1 1 V2 V2 1
V2 1
V 2+ 1 V2 1 V2 V21 1
V2
Tt
Tt
1 V1
Tt
Tt
1 V1
1 V1
1 V1
V1
V1
V2
V2
Slika 5.25. Prikaz promjena u nagibu sloja (Zabiljeene su tri brzine iako se radi o dva sloja)
Slika 5.26. Prikaz zakopane polovice toka kanala (Prisutne etiri brzine)
1 V2
V2 1 V2
V2 1 V2
V2
Tt
1
V1 V2
Tt
Tt
1
V1
V2 1
Tt
1 V1
1 V1
V1
V1
V2
V2
Slika 5.28. Prikaz diskontinuiteta u donjem sloju Slika 5.27. Podzemni rasjed (Diskontinuitet izaziva kanjenje u oba smjera koje uzrokuje pad trenda vremenske krivulje)
22
Slika 5.29. Seizmiki profil (Terminal Janaf Omialj); Potencijalno trona, razlomljena masa u sreditu profila na dubinama 8 do 14 m
23
5.3.3. Posmini valovi u istraivanju geomedija

U geotehnici je posebna panja posveena odreivanju posmine vrstoe tla i stijena, budui da je posmina vrstoa jedan od osnovnih parametara za odreivanje i projektiranje uvjeta optereenja za temelje graevina i za izvoenje mnogih geotehnikih zahvata. Brzina uzdunog vala ovisi o tlanoj, a brzina posminog vala je upravo ovisna o posminoj vrstoi, pa iz toga proizlazi da se seizmike metode mogu koristiti za odreivanje posmine vrstoe geomedija. Analiziranjem P i S valova odreuju se dinamike konstante elastinosti, ali se moe uspostaviti i vrlo otra i odreena razlika izmeu razliitih geomaterijala koji imaju iste ili sline brzine uzdunih valova (Tablica 5.2.).
Tablica 5.2. Prosjene brzine P i S valova i gustoe nekih geomedija (McDowell, 1996)
Vrsta geomedija Zrak ista voda Rijena i jezerska voda Morska voda Povrinski materijal Granit Gabro Bazalt Dijabaz Pjeenjak ejl Vapnenac Glina Pijesak, ljunak Pijesak, ljunak (mokri) Lapori
Vp [m/s] 330 1450 -1510 1430 - 1680 1460 - 1530 300 - 600 4000 - 6100 6550 5600 5500 - 7000 1800 - 4000 2500 - 4250 2000 - 6100 1100 - 2500 300 - 800 1500 - 2700 1800 - 3900
Vs [m/s] 2150 - 3350 3450 3050 3000 - 4500 915 - 3000 1000 - 3000 1800 - 3800 580 100 - 500 900 - 1600 1050 - 2300
Gustoa [Mg/m3] 1,00 2,67 2,98 3,00 3,00 2,45 2,60 2,65 1,40 1,70 1,93 2,35
24
Da bi se izmjerili S valovi potrebni su horizontalni geofoni orijentirani okomito na smjer irenja seizmikog vala i generator posminih valova. Pravac horizontalnog impulsa je okomit na refrakcijski profil. Zbroj oba zapisa ima oblik stojnog vala, to omoguuje vrlo precizno odreivanje vremena nailaska S vala. Za kvalitetno mjerenje brzina S valova potreban je izvor dovoljne energije posmika, tako da se distorzijski val moe nesmetano prostirati do svih postavljenih geofona. Ako se val generira ekiem, tranzijentne ploe su elini profili, mase vee i od 50 kg. Eurokod 8 razlikuje 7 tipova tla u odnosu na seizmiku osjetljivost: A, B, C, D, E, S1 i S2 (Tablica 5.3.). Prema njemu su tipovi tla opisani stratigrafskim profilom kroz tri parametra: srednjom brzinom posminih valova do 30 metara dubine tla ( nedreniranom posminom vrstoom ), srednjim i srednjom , koji se raunaju prema sljedeem izrazu:
gdje je:
debljina i-tog sloja.
Tablica 5.3. Klasifikacija tla po Eurokodu 8 Tip tla A Opis stratigrafskog profila Stijena ili njoj sline geoloke formacije, ukljuujui najvie 5 m slabijeg materijala na povrini Slojevi vrlo zbijenog pijeska, ljunka ili vrlo vrste gline, debljine najmanje nekoliko desetina metara, karakterizirani stupnjevitim poveanjem mehanikih svojstava s dubinom Slojevi zbijenog ili srednje zbijenog pijeska, ljunka ili vrste gline, debljine od nekoliko desetina do vie stotina metara Rastresiti do srednje zbijeni nevezani sedimenti (s ili bez mekanih kohezivnih slojeva) ili predominantno mekano do vrsto kohezivno tlo Tlo se na povrini sastoji od aluvijalnih nanosa sa vrijednosti vs,30 prema tipu C ili D i debljinom izmeu 5 i 20 m, ispod kojeg je krui materijal sa vs,30 > 800 m/s Tlo sadri najmanje 10 m debeo sloj mekane gline s visokim plastinim indeksom (PI>40) i viskom sadrajem vode Tlo podlono likvefakciji s osjetljivim glinama ili bilo koji drugi profil tla koji nije ukljuen u kategorije A-E ili S1 vs,30 (m/s) > 800 N (udarci/30 cm) cu (kPa) -
360-800
> 50
> 250
180-360
15-50
70-250
< 180
< 15
< 70
S1
< 100 (indikativno)
10-20
S2
25
5.3.4. Povrinski valovi kao baza za SASW i MASW metode istraivanja

Izazivanjem seizmikih valova u beskonanom, homogenom, izotropnom mediju javljaju se samo P i S ili prostorni valovi. Kada se medij prostire u beskonanost u svim smjerovima mogu se izazvati i druge vrste valova kao to su povrinski valovi (Rayleigh-ovi).
Slika 5.30. Disperzija povrinskih valova (Preuzeto iz Hayashi, 2003)
S pribliavanjem granici polubeskonanog prostora P i S valovi se transformiraju u povrinske valove. Kada se za generiranje seizmikih valova na povrini koriste vertikalni izvori poput ekia ili pada utega (drop-weight), nastaju povrinski Rayleighevi (R) valovi koji u najveoj mjeri preuzimaju seizmiku energiju izvora (R valovi: 67%; S valovi: 26%; P valovi: 7%). Sloeni oblik Rayleighevih valova se sastoji od longitudinalnog i transverzalnog gibanja s meusobnim pomakom u fazi. Najvanije svojstvo R valova je disperzija. Tako se valovi nie frekvencije, pa prema tome vee valne duljine, ire dublje u medij nego valovi visoke frekvencije, odnosno male valne duljine. Brzina irenja vala pri pojedinoj frekvenciji naziva se fazna brzina, a krivulja koja prikazuje faznu brzinu u ovisnosti o frekvenciji naziva se krivulja fazne brzine ili disperzijska krivulja. Za prostorne valove se openito ne pretpostavlja ovisnost brzine o frekvenciji. Fazna brzina irenja Rayleigh-ovih valova ( ) prvenstveno ovisi o brzini posminih valova. Izraz koji pokazuje odnos izmeu brzine posminih valova ( ) i brzine Rayleigh-ovih valova je sljedei:
gdje je P konstanta ovisna o Poisson-ovom koeficijentu.
26
Karakteristike povrinskih Rayleighovih valova: Fazna brzina je ovisna o brzini S valova (0,88 0,95 brzine S valova); Razlika u valnoj duljini uzrokuje razliitu dubinu promatranja; Poveana uinkovitost energije izvora (Povrinski valovi: 67%, S valovi: 26%, P valovi: 7%); Laki su za promatranje; Mogue je promatrati sloj manje brzine ispod sloja vee brzine.
Slika 5.31. Metode snimanja povrinskih valova (SASW i MASW)
5.3.4.1. SASW metoda Ovu metodu s dva prijamnika su razvili istraivai na Sveuilitu u Austinu (Texas), u ranim osamdesetim godinama. Ona se bazira na analizi faznog spektra povrinskih valova pomou Fourierove transformacije. Valovi su generirani pomou ekia. Brzo je postala popularna metoda meu istraivaima i geotehniarima. Metoda je nazvana spektralna analiza povrinskih valova ili SASW (Heisey et al., 1982). U poetku se koristio samo osnovni mod (M0) Rayleigh-ovih valova. Simultano viefrekventno generiranje valova impulsnim seizmikim izvorom i zatim odvajanje pomou brze Fourierove transformacije, tijekom obrade podataka, uvelike je povealo efikasnost ove metode u usporedbi sa ranijim metodama, poput metode kontinuiranog povrinskog vala (CSW metoda). Poetna istraivanja SASW metode su imala za cilj poveanje tonosti osnovnog moda (M0) disperzijske krivulje Rayleigh-ovih valova kroz razliite procedure prikupljanja podataka na terenu i njihove obrade. Uskoro se zakljuilo da bi se disperzijska krivulja mogla sastojati i od viih modova (engl. higher modes HM), a ne samo od osnovnog moda (M0).
27
s 1 s 2 s
KLASICNI SASW RASPORED Klasini SASW raspored
MASW LINEARNI RASPORED
Slika 5.32. Terenski postav SASW geofonskog rasporeda, common receiver midpoint configuration
1 2 3 4 Odreivanje serije razmaka geofona neophodano je da bi se obuhvatio potreban
raspon valnih duina za ispitivanje tla (Slika 5.32.). Poetni razmak je stvar pokuaja, odnosno temeljem prethodnih informacija o tlu, odnosno brzinama posminih valova. Za najkrau valnu duinu, razmak prijemnika (geofona) postavlja se na jedno do tri puta minimalne valne duine. Ukoliko izmjeren fazni spektar ima dobru kvalitetu na svega dva ciklusa, razmak prijemnika za minimalnu valnu duinu, primjerice 1,0 m, treba biti krai od dva puta, odnosno dva metra. Za najduu valnu duinu, razmak prijemnika postavlja se na polovinu ili na treinu traene valne duine. Jednom kada se odredi minimalni razmak, konvencionalno je da se sljedei raspon udvostruuje. To se ponavlja tako dugo dok se ne dostigne maksimalni razmak prijemnika. Utvreno je da udvostruenje prethodnog razmaka daje dovoljno preklapanja valnih duina da se dobije kvalitetna krivulja disperzije. Obino se poinje od najmanjeg razmaka.
Slika 5.33. Dobiveni podaci SASW metodom 1D na podruju Varadinu (Vodocrpilite, Zagrebaka ulica, Odlagalite)
28
5.3.4.2. MASW metoda MASW ili viekanalna analiza povrinskih valova je seizmika geofizika metoda koja se bavi procjenom krutosti tla. Prilikom razliitih geotehnikih problema MASW se moe koristiti u raznim oblicima, ovisno o problemu i to u: jednoj dimenziji (1D) ili sondiranje (Slika 5.34.); dvije dimenzije (2D) ili tomografija (Slika 5.35.) i u tri dimenzije (3D) ili modeliranje stvarnosti (Slika 5.36.). Ova metoda je uvedena u geofizika istraivanja u kasnim devedesetim godinama prolog stoljea i od tada je postala predmet istraivanja mnogih geofiziara i drugih znanstvenika, te je nala primjenu u mnogim granama znanosti.
Slika 5.34. Primjer 1D MASW (Preuzeto sa www.masw.com)
Sam poetak koritenja povrinskih valova u geofizikim istraivanjima see unatrag ezdesetak godina. Van der Pol (1951) i Jones (1955) prvi su koristili metodu stacionarnog stanja. Ona se bazirala samo na promatranju povrinskih Rayleigh-ovih valova i analizi osnovnog moda (M0). Sve ostale vrste povrinskih valova (vii modovi) i prostorni valovi bili su zanemareni. Ta metoda se dalje razvijala i nazvana je metodom kontinuiranog povrinskog vala (CSW Continuous Surface Wave method) (Matthews et al., 1996). U meuvremenu je 1991. godine Tokimatsu et al. unaprijedio teoriju inverzije tla. Gledajui kroz povijest, veina primjena povrinskih valova se sastojala od tri osnovna koraka: prikupljanje podataka; disperzijska analiza; modeliranje profila sa razliitim parametrima Ova tri koraka su i danas aktualni model analize povrinskih
valova. Svaki od njih predstavlja zasebni problem u analizi i svaki od njih je aktualna tema istraivanja mnogih znanstvenika. Osim modeliranja profila tla (uglavnom brzinom irenja posminih valova anomalija. ), povrinski valovi su nali i primjenu u otkrivanju ispodpovrinskih
29
MASW se razvio na ve iroko koritenoj metodi nazvanoj spektralna analiza povrinskih valova ili SASW (Spectral Analsys of Surface Waves), koja je i bila uvedena u to vrijeme. SASW je metoda sa dva prijamnika (geofona), a MASW je metoda koja je preuzela pristup koji se ve dugo koristio u refleksijskoj i refrakcijskoj seizmici, sa vie prijamnika (24 ili vie).
30
Prva zabiljeena upotreba viekanalnog pristupa u analizi povrinskih valova vee se uz istraivae iz Nizozemske (Gabriels et al., 1987). Oni su prikupljali podatke sa 24 kanala, od kojih su radili disperzijsku analizu da bi dobili brzinu posminih valova po dubini. Ovaj njihov pristup se koristi i danas kao model za analizu povrinskih valova (1D MASW). Nakon toga je Park et al., 1999., koristei pasivni MASW, prikazao uinkovitost za primjenu u veini geotehnikih problema. Od toga vremena su se svugdje u svijetu javili sluajevi primjene MASW-a u rjeavanju raznovrsnih geotehnikih problema. Proces generiranja profila brzina posminih valova koraka: Prikupljanje podataka povrinskih valova na terenu; Obrada podataka da se dobije disperzijska krivulja (dijagram odnosa frekvencije i fazne brzine); Inverzija ili izraun brzine irenja posminih valova iz Rayleigh-ovih valova. se sastoji do tri glavna
Postoje dvije vrste MASW metode: aktivna i pasivna. Prikupljanje podataka na terenu je razliito za ove dvije metode. Ve po samome imenu aktivne metode moe se zakljuiti da se kao izvor seizmikog vala koristi neki aktivni izvor, najee eki ili drop-weight. Maksimalna dubina istraivanja ovisi o vrsti izvora seizmikog vala, te se kree u Ako je ovakav sluaj na terenu, njegova rasponu od 10 30 m. Povrinske valove najbolje je generirati na ravnome terenu, unutar duljine barem jednoga geofonskoga rasporeda povrinskih valova mogu predstavljati promjene. Najvea dubina istraivanja povrinskih valova ovisi o najveoj valnoj duljini generiranih topografija ne bi smjela utjecati na kompletan profil istraivanja. Problem u generiranju
. Relacija izmeu ova dva parametra je sljedea:
Najvea valna duljina
pak ovisi o udarnoj snazi seizmikog izvora. U aktivnoj
metodi je to ve prije spomenuti udar ekiem, dok u pasivnoj metodi to moe biti prijelaz automobila preko neravnine na cesti. Uglavnom, sa veom udarnom snagom izvora postiu se vee valne duljine, a s time se poveava i maksimalna mogua dubina istraivanja. Sljedea toka u generiranju povrinskih valova je ploa preko koje se prenosi udarac u tlo. Koliko ona utjee na generiranje povrinskih valova nije detaljnije istraivano. Najee se koriste metalne ploe ali se pokazalo da i ploe koje nisu metalne (npr. od tvrde gume) mogu proizvesti veu energiju povrinskih valova na niim frekvencijama (npr. <10Hz).
31
Preporuuje se stekiranje podataka ili slaganje podataka na stog sa vie udaraca da bi se smanjio utjecaj smetnji, poglavito ako se radi u urbanom podruju. Optimalni broj stekiranja e se odrediti iz seizmike snimke i to kada se vie ne vidi promjena u odnosu signal smetnja (engl. signal-to-noise ratio S/N).
Slika 5.37. Dobiveni podaci MASW metodom 1D na podruju Varadinu (Vodocrpilite, Zagrebaka ulica, Odlagalite)
Zanimljivo je za usporedbu uzeti podatke sa slike 5.33. (SASW) i slike 5.37. (MASW), jer su ova razliita mjerenja izvrena na istom podruju.
Slika 5.38. 2D prikaz brzine posminih valova dobiven MASW metodom za lokaciju Vodocrpilite (Uoljivo je da povrinski slojevi imaju vee brzine posminih valova od dubljih slojeva, priblino 300 m/s do dubine 4 m. Takav je odnos potvren i SASW interpretacijom. Dodatno su i rezultati penetracijskih pokusa ukazali na ovu inverziju, jer je broj udaraca bio znatno vei u ovoj zoni.)
32
Slika 5.39. Prikaz mjerenja i analize podataka sa aktivnom MASW metodom (Preuzeto od Park et al.)
33
5.3.5. Seizmike metode mjerenja u buotinama
Slika 5.41. Down - hole metoda mjerenja brzine nailaska valova
Kod down-hole metode u buotinu se sputa trokomponentni geofon, koji se zatim privruje na raznim dubinama unutar buotine i za svaku dubinu se inicira seizmiki val na izvoru valova koji se moe nalaziti na razliitim udaljenostima od ua buotine (Slika 5.41.). Najprije se val inicira s jedne strane i zabiljee se vrijednosti, a nakon toga se mjerenje vri s druge strane buotine. Takav postupak mjerenja je potreban radi identifikacije dolaska posminih valova na temelju dvaju dolazaka valova razliitog polariteta. Dakle, mjerenja za ovu metodu vre se sputanjem geofona od ua prema dnu buotine u raznim intervalima. Ovim procesom mjere se P i S valovi u intervalima kao funkcija dubine buotine. Up-hole metoda predstavlja inverziju down-hole metode. Kod up-hole metode toka paljenja smjeta se u buotinu, a geofon ili vie njih nalaze se na povrini. Geofoni mogu biti smjeteni na razliitim udaljenostima od ua buotine. Mjerenja za ovu metodu vre se podizanjem izvora valova od dna buotine prema povrini u raznim intervalima. P i S valovi mjere se u intervalima kao funkcija dubine buotine.
34
a)
b)
Slika 5.42. a) Snimka down-hole-a sa dubine 20 m, b) Rezultati ispitivanja downhole metodom(1D) (Ispod sloja humusa zalijee glina do 4 m, ispod koje je slabo graduirani ljunak. Razina podzemne vode je na dubini od 3,92 m.)
Slika 5.43. Cross - hole metoda mjerenja brzine nailaska valova (Preuzetto od Kvasnika)
35
Razlika izmeu cross-hole i down-hole metode je u tome to cross-hole metoda problemu pristupa s dvije buotine. U jednu se smjeta geofon, dok se u drugu smjeta izvor valova (Slika 5.43.). Ovaj pristup je pogodan za stjecanje informacija o diskretnim slojevima.
Tablica 5.4. Neka svojstva geofizkih metoda pogodnih za klasifikaciju tla (Modificirano prema Anbazhagan) Opis Utroeni napor Buenje Cijena Trajanje Kvaliteta podataka Otkrivanje promjena u sedimentima Pogodne vrste tla Dubina za mikrorajonizaciju Mjerenje dinamikih svojstava Uspjeno izvedenih sluajeva Geofizike metode Downhole veliki nuno velika srednje vrlo dobra vrlo dobro sva dobra dobro mnogo SASW mali ne mala kratko dovoljna dobro sva dobra dobro mnogo MASW mali ne umjerena kratko vrlo dobra vrlo dobro sva vrlo dobra vrlo dobro vrlo mnogo
5.3.6. Odreivanje dinamikih konstanti na temelju seizmikih istraivanja

Primjena seizmikih metoda u istraivanju i odreivanju mehanikih svojstava tla i stijena nalazi uporite u kljunoj injenici da je brzina posminog vala posminoj vrstoi, dok brzina uzdunog vala ovisi o tlanoj vrstoi. se ovisna o
Osnovne dinamike konstante elastinosti geomedija mogu odrediti iz sljedeim izrazima: i
brzina odreenih in situ. Odnos konstanti i brzina je odreen
Seizmikom interpretacijom se istovremeno odreuju brzine i debljine pojedinih formacija. Poznavanjem gustoe geomedija i brzina elastinih valova, mogu se odrediti vrijednosti dinamikih konstanti: Youngov modul ( modul posmika ( ) i modul kompresijskih valova ( ), obujamski modul elastinosti ( ). ),
36
Ako se omjer brzina konstanta:
oznai s
, moe se pojedinano izraziti svaka
Tla openito imaju manje brzine u odnosu na stijene. Meutim, prisutnost podzemne vode u nekoherentnim tlima moe uzrokovati znatan porast brzine ( ) koja tada nerijetko prelazi vrijednost 1500 m/s. Prisutnost podzemne vode ili pak stupanj saturacije ne utjee na promjenu brzine ( ). Zbog toga vrijednost Poissonovog koeficijenta moe iznositi oko 0,48 (prema ASTM). Iako je to seizmiki realan dogaaj, ipak se te vrijednosti bez prethodne korekcije brzine P vala u samom geomediju ne bi smjele koristiti za proraun. Izraz Poissonovog koeficijenta (Slika 5.40.). prikazuje odnos izmeu seizmikih brzina i
Slika 5.40. Odnos seizmikih brzina i Poisson-ovog koeficijenta
37
5.4. Georadar
Georadar je elektromagnetski ureaj s visokom rezolucijom za istraivanje podzemlja. Poetak njegovog razvoja vue korijene jo iz 1980. god. Vrlo vana godina u razvoju georadara je bila i 1985., kada je suradnjom Kanadskog geolokog zavoda i tvrtke A-Cubed Inc. razvijen vrlo kvalitetan digitalni sistem Pulse EKKO III. Danas na tritu postoji vie georadarskih sistema, izmeu kojih nema vee razlike u kvaliteti. Georadar je preteito namijenjen za ispitivanje kompaktnih stijena, a sastoji se od prijemne antene, odailjake antene, vremenske jedinice za kontrolu antena i prijenosnog raunala s odgovarajuim softverom. Georadar alje kratke impulse elektromagnetskih valova u tlo koristei antene za prijem i odailjanje. Elektromagnetski valovi se odbijaju od anomalija u tlu i vraaju se u prijemnu antenu. Promjene u dielektrinim svojstvima reflektiraju relativne promjene u tlu. Elektromagnetska frekvencija i elektrina vodljivost tla odreuju dubinu georadarskih ispitivanja.
Slika 5.44. Georadarska oprema ZOND 12
Mnoge serije georadara dolaze s vie setova ili parova antena, kako bi se mogle ispitivati razliite dubine tla ali i razliite vrste geomedija. Nain pridobivanja i obrade podataka, te konani prikaz vrlo je slian kao kod seizmikih metoda. Razlika je u izvoru, fizikalnoj prirodi i frekvenciji valova od nekoliko Hz do nekoliko desetaka Hz (frekvencije kod georadara se kreu od 10 Hz do 1000 MHz). Kod seizmike je mjerna jedinica za vrijeme milisekunda dok je kod georadara nanosekunda.
38
irenje valova je ovisno o svojstvima geomedija, poetnoj frekvenciji i jakosti valova. Najvaniji faktori koji opisuju irenje valova su brzina valova i priguenje. Brzina i priguenje valova ovise o dielektrinim svojstvima i otporu geomedija. Na dielektrinost i otpornost stijena utjeu: poroznost, vodopropusnost, diskontinuiteti, temperatura, pojava mineralnih glina i dr. Kod zemljanih materijala se vodljivost mijenja u ovisnosti od strukture tla, porne vode, prisutnosti glinenih dijelova te slanosti porne vode.
a)
b)
Slika 5.45. a) Emitirani georadarski puls, b) Putovanje georadarskog pulsa od odailjaa do prijamnika
Georadarski puls ima frekvenciju fc=1/T, putuje u tlo odbija se od prepreke i vraa se u prijemnik. Vrijeme putovanja pulsa prema slici 5.45.b.
Ako je mjereno vrijeme za nekoliko razmaka Brzina irenja elektromagnetskih valova
, moe se otkriti brzina u tlu iznosi:
i dubina .
gdje je: brzina elektromagnetskih valova u vakuumu (30 cm/ns), dielektrina permeabilnost koja ovisi o vrsti materijala i koritenim frekvencijama elektromagnetskog signala (vrijednosti dielektrine permeabilnosti su u rasponu od 1 za zrak do 81 za vodu, te oko 5-10 za stijene). Georadar je posebno uspjean u istraivanju depozita sa suhim pijeskom do dubine 20 m ili vie, dok je kod saturiranih glina ureaj ogranien na dubine od 3 do 6 metara.
39
Slika 5.46. Snimak georadarskom antenom od 500 MHz (Hiperboliki signal blizu centra prikazuje smjetaj cijevi u tlu)
Slika 5.47. Georadarski snimak s podruja terminala Janaf u Omilju
Georadarski snimak s podruja terminala Janaf u Omilju prikazuje povrinsku rastroenu zonu ujednaene dubine 2,0 m, dublje je vidljiva srednje okrena stijena pripovrinske zone do dubine 5,0 m, te u nastavku stijenska masa koja kvalitetom odgovara intermedijalnoj zoni. Na profilu su vidljivi sustavi pukotina, stijenske plohe i dikontinuiteti do razluive dubine od 17,0 m.
40
Slika 5.48. Georadarski snimak s podruja POS Drenova, Rijeka (IGH)
41
5.Geofizika istraivanja
Elektrina svojstva stijene se u najveoj mjeri mijenjaju s litolokim promjenama, sadrajem vlage i s homogenou tj. anizotropijom. Promjene tih svojstava uzrokuju da se kod georadarskih istraivanja dio vala odbija i zabiljei se prijamnom antenom. Operativno djelovanje georadara je od 10 Hz do 1000 MHz. U tom podruju je brzina elektromagnetskih valova konstantna te ne dolazi do disperzije signala. S georadarom trae se anomalije kod ogranienih dubinskih zahvata i u podruju vidljive rezolucije. Najvanije svojstvo je da se s postavkama ureaja postignu najvei dubinski dosezi, kod najvee rezolucije. Na dubinski doseg utjeu razni faktori. Od prirodnih su najvaniji priguenje i refleksijska svojstva granica kod kojih dolazi do promjena elektrinih svojstva tla. S tehnike strane najvie utjee kvaliteta georadara. Kod georadara poeljno je da frekvencijski spektar odailjanja bude to ui i da se pribliava srednjoj frekvenciji od 100 MHz. Rezolucija se u geofizikalnom smislu objanjava Rayleigh-evim kriterijem razlikovanja dvaju oblika koji su jedan pokraj drugog. Slikoviti prikaz razumijevanja rezolucije je sljedei: kako daleko se moemo udaljiti od dviju tokastih izvora svjetla, meusobno udaljenih 1 m, a da ih jo uvijek vidimo. Rezolucija je proporcionalna valnoj duini i obrnuto proporcionalna frekvenciji. Poznato je da se s izborom razliite frekvencije bira i rezolucija ureaja (Primjer: kod 100 MHz rezolucija antene iznosi od 0,25 do 0,5 m, dok kod 350 MHz iznosi svega nekoliko centimetara, ali je dubinski doseg vei).
Tablica 5.5. Tipine vrijednosti dielektrinih konstanta priguenja Materijal Zrak Destilirana voda Slatka voda Morska voda Suhi pijesak Saturirani pijesak kriljac Prah Glina Granit Suha sol Vapnenac Led 1 80 80 80 3-5 20 - 30 5 - 15 5 - 30 5 - 40 4-6 5-6 4-8 3-4 0 0,01 0,5 30 000 0,001 0,1-1 1 - 100 1 - 100 2 - 1000 0,01 - 1 0,01 - 1 0,5 - 2 0,01 0,3 0,033 0,033 0,01 0,15 0,06 0,09 0,07 0,06 0,13 0,13 0,12 0,16 0 0,002 0,1 1000 0,01 0,03-0,3 1 - 100 1 - 100 1 - 300 0,01 - 1 0,01 - 1 0,4 - 1 0,01 , elektrine vodljivosti , brzina ,i
za pojedine materijale kod 100 MHz odailjake antene
42
Mjerenje georadarskim ureajem omoguava brzi pregled slike podzemlja koji moe posluiti za determiniranje razliitih slojeva tla, podzemnih tankova i cijevi, kablova i arheolokih nalazita. Takoer se moe koristiti za pronalaenje eline armature u betonskim blokovima.
5.5. Mjerenje brzine oscilacija tla izazvanih miniranjem

Primjena miniranja kao tehnike u dobivanju mineralnih sirovina, izradi podzemnih prostorija, tunelogradnji, iskopu za temeljenje, ruenju graevina, odnosno u rudarstvu i graevinarstvu openito je neodvojiva od seizmikog djelovanja na stijenu, tlo, temelje i graevine temeljene na njima. Oteenja na graevinama je teko razlikovati prema njihovoj genezi, pa se stoga ni ona nastala miniranjem ne mogu jasno odvojiti od oteenja nastalih na neki drugi nain (slijeganja, intenzivnog prometa, klizanja terena i sl.) Minerski radovi moraju se tehnoloki, tehniki i organizacijski tako izvoditi da se osigura zatita ljudi, prirodnih i izgraenih objekata, opreme, okolia i dr., od svih oblika djelovanja eksplozije, a osobito od: Seizmikog (potresnog) djelovanja; Rasprskavajuih, odnosno odbacujuih komada miniranog materijala; Djelovanja zranog udarnog vala (tlaka); Otrovnog i zaguljivog djelovanja plinovitih produkata eksplozije; Toplinskog djelovanja.
Cilj minerskih operacija je da se stijenska masa razdrobi na to sitnije fragmente (ovisno od mineralne sirovine) kako bi se minirani materijal mogao to lake utovariti i transportirati do postrojenja za daljnju obradu. Kod detonacije eksplozivnog punjenja oslobaa se velika koliina energije. Pravilnim projektom miniranja vei dio osloboene energije troi se na fragmentaciju stijenske mase i na njeno odbacivanje. Kod loe izraenog projekta miniranja jedan dio raspoloive energije pretvorbom prelazi u kinetiku energiju energiju seizmikih valova (vei dio) i zranih valova (manji dio). Taj dio energije tetan je i moe izazivati oteenja na oblinjim objektima. Kljuni faktor koji uzrokuje vibracije i njihov intenzitet prilikom miniranja je stijenjenost energije eksploziva. Ukoliko je energija previe stijenjena moe izazvati znatnije oscilacije estice tla, a samim time i oteenja na oblinjim objektima, dok s druge strane kod manje stijenjenosti moe uzrokovati zrani udar snanijeg intenziteta (lom prozorskih stakla, salonitnih ploa i sl.).
43
Za utvrivanje stanja i uzroka oteenja objekata potreban je detaljni pregled, snimanje prije i poslije miniranja, postavljanje plombi na postojee pukotine, seizmika mjerenja kao najvjerodostojniji podatak sa nekom vjerojatnou, jer se ne smije zaboraviti da su oscilacije izazvane miniranjem u stohastikoj domeni. Poznato je da stupanj udjela nastalih oteenja neposredno ovisi o koliini eksploziva i udaljenosti od mjesta miniranja. S porastom udaljenosti raste i dozvoljena koliina eksploziva, za koju bi se s velikom pouzdanou smjelo tvrditi da je prag ispod kojeg je vjerojatnost nastanka oteenja zanemariva. Poveanjem koliine eksploziva poveava se i vrijeme trajanja i podruje seizmikog poremeaja. Stoga je problem odreivanja dozvoljene koliine eksploziva izuzetno osjetljiv i vaan, te mu se stoga treba posvetiti posebna panja. Moe se zakljuiti da na intenzitet potresa nastalih miniranjem utjee niz initelja, kao to su: fizikalno-mehanika svojstva i geoloka graa stijene kroz koju se ire seizmiki valovi, koliina i vrsta eksplozivnog punjenja, nain i veliine miniranja, te udaljenost od mjesta miniranja.
5.5.1. Seizmiki valovi i njihova svojstva

Manji dio energije eksplozivnog punjenja pretvorbom prelazi u kinetiku energiju energiju seizmikih valova, pa e se u ovom poglavlju dodatno dopuniti poglavlje 5.3.1. sa saznanjima vezanima na problematiku seizmikih efekata miniranja. Instrumenti za praenje seizmikih utjecaja miniranja mjere tri meusobno okomite komponente: Longitudinalnu komponentu (P-valovi); Transverzalnu komponentu (S-valovi); Vertikalnu komponentu (Rayleighevi valovi).
Brzina irenja longitudinalnih valova ovisna je o vie imbenika, a moe se matematiki izraziti kao ovisnost o elastinim konstantama tla pogotovo u bazi temelja objekta kod kojeg se mjeri.
Kod transverzalnih valova brzina je ovisna o elastinim konstantama tla, a posebno o modulu posmika .
44
Gdje je za obje jednadbe:

modul elastinosti [MPa], gustoa tla [kg/m3], Poisson-ov koeficijent podloge, modul posmika [MPa].
Na samom mjestu eksplozije poremeaj ima oblik jednog impulsa ija vrna amplituda i vrijeme trajanja ovisi o svojstvima medija, te o svojstvima i koliini eksplozivnog punjenja. Rezultirajui elastini val najee ima snani inicijalni rast, kojem slijedi serija priguenih oscilacija (Slika 5.49.).
600 500 400 300 200 100 0 -100 -200 -300 -400 -500 -600 0 25 50 75 vrijeme (ms) 100 125 150
brzina oscilacija (mm/s)
Slika 5.49. Zapis tipinih vibracija nastalih miniranjem
Kada dati poremeaj doe do odreene toke, pojedine estice medija pomiu se iz stanja mirovanja. Mogue je snimiti i mjeriti nastale pomake estica, a alternativno se mogu mjeriti brzina estica i akceleracija. Iako su ta tri svojstva u meusobnoj vezi, nije jednostavno razdvojiti jedno od drugog jer sami val nije jednostavnog oblika. Stoga je poeljno mjeriti svojstvo koje je najjednostavnije i u uskoj je vezi sa oteenjima. U sluaju kada se elastini val iri kroz produeni medij, naprezanja u mediju su direktno proporcionalna brzini gibanja estica. Ovaj odnos ovisi o modulu elastinosti materijala, ali s obzirom da postoji gruba korelacija izmeu modula elastinosti i granice elastinosti, moe se pretpostaviti da e brzina gibanja estica biti dobar opi indeks za odreivanje oteenja u mediju. Do toga se dolo iz eksperimentalnih opaanja gdje se utvrdilo da postoji vrlo bliski odnos izmeu oteenja objekata i brzine gibanja estica u dijelovima objekta koji su u najbliem kontaktu sa tlom. 45
Zbog prije navedenog se za odreivanje utjecaja i intenziteta oscilacija najee koriste komponente izmjerenih veliina brzina oscilacija tla pomou kojih se utvruje mogu utjecaj minerskih radova na okolne objekte. Openito, kod seizmikih utjecaja na objekte teko je primijeniti neki zakon gibanja koji bi karakterizirao u potpunosti ove dogaaje. Kod teorijskog modela moe se kao polazni dio primijeniti pojam materijalne toke na kojoj se lake izvode fizike zakonitosti gibanja. Uz to se mogu koristiti i pojmovi priguenja i poremeajne sile, te pojmovi deterministikih i stohastikih oscilacija. Deterministike oscilacije obuhvaaju sve sluajeve kod kojih se zakon gibanja oscilatornog sustava moe prikazati analitiki. To znai da su za svaki trenutak t jednoznano odreene sve veliine relevantne oscilatornom gibanju. Stohastike oscilacije su oscilacije kod kojih je teko za svaki trenutak t odrediti sve veliine oscilatornog gibanja. Matematika obrada se zasniva na statistici i vjerojatnosti, a tipian primjer ovih vibracija su potresi. Brzina rasprostiranja seizmikih valova kao i njihov domet ovise o vrsti stijene i o priguenju (Slika 5.50.) koje se javlja u stijeni. Na priguenje seizmikih valova utjeu: Sastav i struktura stijene; Porozitet; Raspucanost; Frekvencija seizmikih valova; Sadraj vode; Temperatura stijene; Apsorpcija i adsorpcija; Rasipanje i disipacija energije.
Slika 5.50. Prikaz priguenih oscilacija
46
Amplituda iniciranog sfernog, odnosno cilindrinog vala opada eksponencijalno s udaljenou od mjesta eksplozije. Oblik, veliina i trajanje poremeaja u neposrednoj blizini eksplozije ovise o akustinoj impedanciji stijenske mase i eksploziva te o energetskoj razini, odnosno o koliini uneene energije. Kako bi bili u mogunosti odrediti kinetiku energiju kojom seizmiki valovi djeluju na objekt ili maksimalnu silu (dinamiki prorauni u graevinarstvu) koju seizmiki valovi predaju objektu potrebno je poznavati trajektorije komponentnih brzina, odnosno trajektorije komponentnih akceleracija. Moe se iz slike 5.50. uoiti da se radi o priguenom titranju (valovi se smanjuju udaljavanjem od poetnog poloaja). Na slici 5.50. su: dvije susjedne amplitude, period priguenja.
Gibanje ima karakter osciliranja s priguenom krivuljom:
Amplituda priguenih oscilacija
ovisna je o vremenu i pada po izrazu:
gdje je: koeficijent priguenja, poetna amplituda, kruna frekvencija. manja je od frekvencije slobodnih nepriguenih vei je od perioda nepriguenih oscilacija .
Frekvencija priguenih oscilacija oscilacija. Period priguenih oscilacija Brzina ima karakter:
Akceleracija ima karakter:
Intenzitet oscilacija seizmikih njihanja moe se izraziti u razliitim mjernim veliinama: Maksimalni pomak :
47
Maksimalna brzina oscilacija
Maksimalno ubrzanje
gdje je: maksimalna amplituda [mm], frekvencija oscilacija [mm/s], trajanje titranja [s].
Maksimalna sila kojom seizmiki valovi djeluju na objekt:
gdje je: koliina energije [J], gravitacija [m/s2].
Kinetika energija koju seizmiki valovi predaju objektu:
Smanjenje amplitude za sve vrste valova mijenja se s udaljavanjem od mjesta eksplozije po eksponencijalnom zakonu:
gdje je: koeficijent priguenja, poetna amplituda [mm], udaljenost promatrane toke od mjesta eksplozije [m].
U praksi se za odreivanje utjecaja i intenziteta potresa koriste komponente izmjerenih veliina brzina oscilacija tla pomou kojih se utvruje mogui utjecaj minerskih radova na okolne objekte.
48
5.5.2. Kriteriji za ocjenu seizmike opasnosti pri miniranju

U Hrvatskoj ne postoje norme, standardi pa ak ni jedinstveni kriteriji za ocjenu tete, pa se stoga koriste strani, najee njemaki, vedski, ruski, austrijski i ameriiki standardi i propisi. Openito, ti kriteriji sadre vrstu graevine, odnosno temeljne stijene ili tla, doputene brzine vibracija estica za odreene frekvencije, te stupanj intenziteta, odnosno opis oteenja. Brzine vibracije se mjere, te se prema njima inverzno odreuju doputene koliine eksploziva, u Hrvatskoj najee prema izrazima Sadovskog, Medvedeva Langeforsa i USBM-a (United States Burea of Mines). Oteenja na graevinama je teko razlikovati prema njihovoj genezi, pa se stoga ni ona nastala miniranjem ne mogu jasno odvojiti od oteenja nastalih na neki drugi nain. Stupanj udjela tako nastalih oteenja neposredno ovisi o koliini eksploziva i udaljenosti od mjesta miniranja. Poveanjem koliine eksploziva poveava se i vrijeme trajanja seizmikog poremeaja. Svako miniranje smatra se kao umjetno izazvani potres, sa svim znaajkama, a projektanti i izvoditelji miniranja moraju uzeti sve elemente u obzir kako bi nastali efekti bili svedeni u doputene veliine, kako koliine eksploziva po stupnju paljenja prilikom miniranja, tako i granine brzine oscilacije tla koje su izazvane tim miniranjem. Problem zatite graevina od oteenja pokuali su rijeiti mnogi autori. Rezultat njihovih istraivanja je niz teorijskih rjeenja i empirijskih formula u kojima je odreena matematika povezanost izmeu intenziteta oscilacija tla, koliine eksplozivnog punjenja i udaljenosti od mjesta miniranja. Ovi izrazi imaju jedan ili vie korekcijskih faktora ije se vrijednosti egzaktno odreuju mjerenjem na terenu ili se zasnivaju na statistikim podacima. Intenzitet oscilacija izraava se u razliitim mjernim veliinama kao to su pomak, brzina, ubrzanje, frekvencija ili energija oscilacija. Koja od tih veliina, i u kolikoj mjeri s ostalima najbolje predstavlja intenzitet seizmikog efekta ostaje otvoreno pitanje, pa se za ocjenu seizmike opasnosti koriste razliiti kriteriji. U Njemakoj su standardom DIN 4150 klasificirane graevine po kategorijama i za njih pripadajue doputene brzine oscilacija tla u zavisnosti o frekvenciji oscilacija. Prikaz graninih vrijednosti doputenih brzina oscilacija tla po DIN standardu 4150 dat je u tablici 5.6. Isti prikaz graninih brzina oscilacija po DIN 4150 standardu prikazan je grafiki na slici 5.51.
49
Tablica 5.6. Granine oscilacije tla po DIN standardu 4150 Frekvencija oscilacije Kategorija graevine 1. Kancelarije i tvornike zgrade 2. Stambene zgrade s bukanim zidovima 3. Povijesne i druge zatiene graevine < 10 Hz 10 - 50 Hz 50 - 100 Hz
Granine vrijednosti brzina oscilacija izraene u cm/s 2,0 0,5 0,3 2,0 4,0 0,5 1,5 0,3 0,8 4,0 5,0 1,5 2,0 0,8 1,0
Za frekvencije > 100 Hz mogu se uzeti vee vrijednosti brzina oscilacija
100
zatieni objekti stambene zgrade kancelarije i hale
Brzina (mm/s)
10
10
Frekvencija (Hz)
100
Slika 5.51. Granine brzine oscilacije u funkciji frekvencije po DIN 4150 standardu
U vedskoj je kriterij tete uspostavljen preko vrijednosti brzine irenja longitudinalnih (uzdunih, primarnih ili P) valova. Za tonije odreivanje doputenih brzina oscilacije uzima se u obzir podloga na kojoj je temeljen objekt i vidljive tete koje nastaju pri jaim oscilacijama tla. U sluaju starijih zgrada uobiajeno je doputene brzine, oscilacije reducirati za 20-30%, a u sluajevima kada je objekt graen od loeg materijala i za 50%. Prikaz doputenih brzina oscilacija dat je u tablici 5.7. U SAD je kriterij tete utvren preko odnosa brzina i frekvencija oscilacija (Siskind et al., USBM RI8507, 1980). Na slici 5.52. dat je grafiki prikaz graninih brzina oscilacija tla za graevine koje propisuje United States Bureau of Mines (USBM RI8507 i OSM standard).
50
Tablica 5.7. Doputene brzine oscilacije po Karlheinz Arnoldu (Olofsson, 1990)
Brzina uzdunih valova (m/s)
1000 - 1500
2000 - 3000
4500 - 6000
Opis stanja objekata nakon izazvanih oscilacija.
nema vidljivih pukotina sitne pukotine, poinje osipanje buke pojavljuju se vee pukotine, oteenja lako uoljiva otpadaju komadi buke, pojavljuju se vea oteenja
Vrsta podloge na kojoj je temeljen objekt kompaktni pijesak, ljunak, morena, kriljavac, vapnenac, glina raspucali vapnenci pjeenjak, granit, i podzemna voda kvarcit Vrijednosti brzina oscilacija dane su u cm/s 0,9 1,8 3,5 1,3 3,0 5,0 1,8 3,5 7,0 3,0 4,0 5,5 8,0 10,0 15,0
6,0
11,5
22,5
100
zid bez buke bukani zid
Brzina (mm/s)
10
1 1 10 Frekvencija (Hz) 100
Slika 5.52. Granine brzine oscilacije u funkciji frekvencije (USBM RI8507 i OSM standard)
U Velikoj Britaniji je kriterij tete takoer utvren preko odnosa brzina i frekvencija oscilacija (BS 7395 Part 2: 1993). U tablici 5.8. dat je prikaz graninih brzina za graevine koje propisuje Britanski standard. Iz tablice se za odabranu frekvenciju i vrstu objekta uzima doputena vrna komponenta brzine estice tla.
51
Tablica 5.8. Doputene brzine oscilacije prema BS 7395
VRSTE OBJEKATA Armirane ili reetkaste konstrukcije (industrijske i poslovne hale) Nearmirane ili lake reetkaste konstrukcije (stambene i komercijalne zgrade)
Doputene vrijednosti komponentnih brzina estica za odreeni frekventni raspon 4 Hz do 15 Hz > 15 Hz
50 mm/s kod 4 Hz i vie 15 mm/s kod 4 Hz uz poveanjem do 20 mm/s kod 15 Hz 20 mm/s kod 15 Hz uz poveanje do 50 mm/s kod 40 Hz i vie
Izvor: BS 7395 Part 2: 1993 "Evaluation and Measurement for Vibration in Buildings: Guide to Damage Levels from Ground borne Vibration"
U vicarskoj su postavljeni stroi kriteriji, tako da su standardom za rudarstvo SN 640 312a klasificirani objekti po kategorijama i za njih pripadajue doputene brzine oscilacija tla u zavisnosti o frekvenciji oscilacija. Klasifikacijom objekta po kategorijama postavljeni su stroi kriteriji, a jedan od razloga su i stoljetne stare graevine koje spadaju u kulturnu batinu i koje tee podnose istu razinu oscilacija u odnosu na dobro zidane graevine. vicarski standard obrauje kategorije objekata i za njih pripadne doputene brzine oscilacije, koje se mijenjaju ovisno od frekvencije oscilacijskog vala.
Tablica 5.9. Granine oscilacije tla prema Swiss standardu za miniranje, promet i zabijanje pilota
Kategorija objekta Tvornike zgrade, mostovi, podzemni tuneli i komore Stambeni objekti, zidovi od betona i cigle, podzemne prostorije Objekti od povjesnog znaaja i drugi osjetljivi objekti
Raspon frekvencija [Hz] 1 30 30 60 60 100 1 30 30 60 60 100 1 30 30 60 60 100
Doputene komponentne oscilacije izazvane Zabijanjem Miniranjem Prometom pilota [mm/s] [mm/s] [mm/s] 30 6 12 40 8 15 60 12 24 15 20 30 7,5 10 15 3 4 6 1,5 2 3 6 8 12 3 4 6
52
Prikaz graninih vrijednosti doputenih brzina oscilacija tla po vicarskom standardu SN 640 312a dat je u tablici 5.9. Isti prikaz graninih brzina oscilacija po Swiss standardu za miniranje prikazan je na slici 5.53.
70 spomenici 60 50 stanovi hale
Brzina (mm/s)
40 30 20 10 0 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Frekvencija (Hz) Slika
Slika 5.53. Granine brzine oscilacije u funkciji frekvencije po Swiss standardu (miniranje)
Granine brzine oscilacije prema panjolskom (Criterio prevencion, UNE 22.381) i Francuskom standardu su puno blae u odnosu na prije opisani DIN 4150 standard. Prikaz panjolskog standarda vidljiv je na slici 5.54. Francuski standard doputenih komponenata rezultantne brzine oscilacije prema preporuci GFEE (Groupe Franais de lnergie Explosive or French Group for Explosive Power) izraen je kao novi propis s ciljem da smanji doputene vrijednosti brzina oscilacija estica tla. Novi propisi izraeni su na zahtjev traenja javnih institucija zbog sve eih prituba javnog mnijenja, odnosno psihofizikih reakcija na miniranje okolnog stanovnitava koje se nalazilo u blizini gdje se izvodilo miniranje. Prikaz graninih oscilacija tla prema preporuci GFEE dan je na slici 5.55. Na istoj slici vidljiva je preporuka ministarstava za zatitu okolia (MZO) koje preporua da se kod stambenih zgrada reducira granina brzina kako bi se smanjile sve ee pritube. Klasifikacija potresa po kriteriju S. V. Medvedeva usvojena je 1963. u San Franciscu, a temelji se na koliini i vrsti oteenja na objektima prema pripadajuim vrijednostima rezultantne brzine oscilacija tla (Tablica 5.10.). Ona se podudara s meunarodnom konvencionalnom skalom za procjenu uinka potresa MCS (Mercali-Cancani Sieberg).
53
110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 0 10
spomenici stanovi AB konstrukcije
Brzina (mm/s)
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Frekvencija (Hz)
Slika 5.54. Granine brzine oscilacije u funkciji frekvencije prema panjolskom standardu
100
Brzina (mm/s)
10
zatieni objekti stambene zgrade kancelarije i hale preporuka MZO
1 1 10 Frekvencija (Hz) Slika 5.55. Granine brzine oscilacije u funkciji frekvencije po preporuci GFEE (Francuska) 100
Norme koje se koriste u RF (bivi SSSR) utvrene su na osnovi klasifikacije potresa i razgraniavaju dozvoljene brzine oscilacija prema tipu i stanju objekta, kao i prema tome jesu li oscilacije tla viestruke ili pojedinane. Tablica doputenih brzina oscilacija i intenziteta potresa za razne tipove i stanja objekata dana je u tablici 5.11. Uobiajenom se terenskom praksom zahtijeva paljiv odabir naina miniranja i testiranje miniranja, kako bi se izbjegli lomovi tla koji bi mogli izazvati oteenje ili ruenje oblinjih graevina. Specifikacije mogu ograniiti veliinu sloma tla na udaljenosti izmeu mjesta miniranja i lokacije oblinjih graevina te mogu zahtijevati jedno ili vie probnih miniranja prije nego se odobri poetak radova. Neke od mjera za ogranienje i smanjenje intenziteta oscilacija tla mogu znatno utjecati na poveanje cijene buenja i miniranja. 54
Tablica 5.10. Prikaz odreivanja intenziteta, stupnja potresa na osnovu izraunatih rezultantnih brzina na mjestima opaanja po skali S.V. Medvedeva Stupanj potresa 1. 2. 3. 4. 5. 6. Brzina oscilacija [cm/s] < 0.2 0,2 0,4 0,4 0,8 0,8 1,5 1,5 3,0 3,0 6,0 Karakteristika potresa Oscilacije mogu registrirati samo instrumenti Oscilacije se mogu osjetiti samo u potpunoj tiini Oscilacije mogu osjetiti osobe koje su obavijetene o miniranju Oscilacije osjeaju mnogi ljudi i pojavljuje se zveckanje Poinje osipanje buke; nastaju oteenja na starijim zgradama Pojavljuju se vee pukotine u buci, oteenja zgrada su lako uoljiva Pojavljuju se oteenja na solidnijim zgradama; otpadaju komadi buke; nastaju tanke pukotine u zidovima i dimnjacima; poinje klizanje vodom zasienog pjeskovitog tla; otpadanje nestabilnih blokova na strmim nagibima Nastaju znatna oteenja zgrada; pojavljuju se velike pukotine u zidovima i konstrukcijama; dimnjaci se rue; odvaljuje se buka; poinje obruavanje kosina uz rub tektonskih pukotina; u slabo vezanim stijenama nastaju trajne deformacije Zgrade se rue; pojavljuju se velike pukotine u zidovima i stijenama; odronjavanje vrstih kosina; obruavanje rubnih dijelova slabo vezanih stijena i tla sa sistemom pukotina nepovoljno orijentiranih Nastaju velika razaranja i ruenja zgrada; pojavljuju se pukotine u vrstim stijenama; zaruavanje rubnih dijelova u slabovezanim srednje vrstim stijenama; zaruavanje jamskih hodnika Znatna obruavanja kosina u vrstim stijenama
7.
6,0 12,0
8.
12 -24
9.
24 - 48
10. 11. - 12.
48 - 96 > 96
Tablica 5.11. Doputene brzine oscilacije i intenzitet potresa za razne tipove objekta (RF) Doputena brzina oscilacije (cm/s) viestruke oscilacije Montane velike stambene zgrade, trone kamenite zgrade, povijesni i arhitektonski spomenici Stambene i drutvene zgrade svih tipova osim montanih, administrativni i industrijski objekti koji imaju deformacije i toplane Administrativni i industrijski objekti, visoki dimnjaci, eljezniki tuneli, transportne vodom zasiene pjeskovite kosine Jednoetane skeletne industrijske zgrade, eljezne i monolitne eljezno betonske zgrade, hidrotehniki tuneli, kosine slabo vezanih stijena kao to su nasipi i brane Rubne kosine kamenoloma, usjeka i zasjeka 1,0 pojedinani udari 3,0 Doputeni intenzitet potresa (stupanj) viestruke oscilacije 4,0 pojedinani udari 5,0
TIP I STANJE ZGRADE
3,0
6,0
5,0
6,0
6,0
12,0
6,0
7,0
12,0
24,0
7,0
8,0
24,0
48,0
8,0
9,0
55
5.5.3. Mjerenje brzine oscilacija tla

Za mjerenje veliina oscilacija tla konstruirani su instrumenti koji rade na principu seizmografa. Prijenosni su i mogu se postaviti na bilo kojem mjestu gdje je potrebno izmjeriti nastale vibracije. Brzine oscilacija tla koje nastaju uslijed miniranja mogu se mjeriti u samom tlu ili u graevini, to ovisi od cilja i svrhe ispitivanja. Na mjernim mjestima registrira se brzina osciliranja materijalne estice. Mjerenje se obavlja pokretnim seizmografima opremljenim s trokomponentnim geofonima (Slika 5.56.) pri emu svaki od njih registrira brzine triju komponenata oscilacija tla. Trokomponentni geofon sastoji se od tri geofona postavljena u tri prostorne, meusobno okomite osi i mehaniki spojena u jednu cjelinu na sljedei nain: Dva geofona postavljena u horizontalnoj ravnini, jedan u pravcu toke detonacije (za registraciju longitudinalne komponente oscilacija, oznaen s 1 na slici 5.56.), drugi okomito na prethodni (za registraciju transverzalne komponente oscilacija, oznaen s 2 na slici 5.56.); Trei geofon smjeten okomito na horizontalnu ravninu (za registraciju vertikalne komponente oscilacija, oznaen s 3 na slici 5.56.). Svaki geofon nakon detonacije registrira po jednu nepravilnu krivulju (Slika 5.57.) koja se dobije na snimci (seizmogramu) nastalog seizmikog poremeaja (potresa). Iz tako dobivenih snimaka raunaju se brzine pojedinih komponenata oscilacija. Rezultantna brzina oscilacija tla jednaka je vektorskom zbroju brzina pojedinih komponenata oscilacija, koje se uzimaju iz seizmograma u trenutku najveeg poremeaja (t):
gdje je:
rezultantna brzina oscilacija tla, brzina longitudinalne komponente oscilacija, brzina transverzalne komponente oscilacija, brzina vertikalne komponente oscilacija.
56
Slika 5.56. Orijentacija geofona u odnosu na toku detonacije
Slika 5.57. Snimka komponentnih brzina, zranog udarnog vala i vektor suma (VS 123) rezultantne brzine (VR) (Kamenolom Garica)
Za potrebe mjerenja najee se koristi digitalna seizmika aparatura INSTANTEL, jer ona predstavlja najsuvremeniju aparaturu koje se danas koristi u svijetu. Seizmograf INSTANTEL kanadske je proizvodnje i mjeri brzinu oscilacije tla, zrani udarni val i frekvenciju oscilacije tla. Instrument se sastoji se od trokomponentnog geofona, lineranog mikrofona, centralne jedinice s ugraenim diskom (ima mogunost pohranjivanja 300 snimaka), te LCD zaslona na kojem se mogu oitati snimljene maksimalne vrijednosti brzina, akceleracija i pomaka pojedinih komponenti, te zrani udar i rezultantna brzina oscilacija tla. 57
Geofoni
su
standardne
izvedbe.
Sastoje
se
od
seizmike
mase
elektromagnetskog svitka u magnetskom polju, dok je registrator elektroniki s ugraenim mikroprocesorom i memorijom, pa ima mogunost povezivanja s raunalom uz koritenje BlastWare aplikacije. Pomou aplikacijskog programa BlastWare i integracijom i derivacijom komonentnih brzina dobivaju se pomaci, odnosno akceleracije pojedinih prostornih komponenti. Takoer pomou Fast Fourierove transformacije aplikacija omoguava prikaz dominantnih frekvencija (Slika 5.64.). Na slici 5.58. vidljiv je prikaz akceleracije pojedinih komponenti, a na slici 5.59. dijagram iz kojeg je mogue odrediti intenzitet pojedinih komponenti, bilo brzine, pomaka ili akceleracije. Markeri u dijagramu predstavljaju vrne toke pojedinih komponentnih trajektorija.
Slika 5.58. Snimka komponentnih akceleracija i vektor suma rezultantne akceleracije (aR) (Kamenolom Garica)
58
Slika 5.59. Dijagram za oitavanje vrnih toaka trajektorija brzina, akceleracija i pomaka (Kamenolom Garica)
Slika 5.60. Instantel MiniMate Plus
59
5.5.4. Odreivanje radijusa ugroene zone pri miniranju

Kako je ranije spomenuto, eksperimentalna opaanja su potvrdila kako brzina vibracije estica daje pouzdan indeks oteenja graevine. Odnosno, promjena brzine vibracije tla funkcija je udaljenosti od mjesta eksplozije, koliine eksploziva i svojstava stijenske mase. Funkcijski se odnos moe predstaviti sljedeim izrazom, u literaturi poznat kao formula skalirane udaljenosti:
u kojem navedene veliine openito predstavljaju: brzina vibracije estica stijene, odnosno tla, konstanta seizmike senzibilnosti, skalirana ili reducirana udaljenost, udaljenost od centra minskog polja do toke opaanja, koliina eksploziva po stupnju paljenja, koeficijent veze.
Na osnovi tog izraza razliiti su autori izvodili vlastite empirijske formule, u kojima se razliito definira funkcija skalirane udaljenosti, a koriste se i razliiti nazivi za veliine prati promjena vrijednosti veliine kojoj je zadana dimenzija. Iako danas u svijetu postoje rafiniranije metode za odreivanje brzine vibracije tla uslijed miniranja, poput PSRV (Pseudo Spectral Response Velocity), na temelju primjedbi (Medaris, 1976) da se pri odreivanju brzine vibracije estica tla ne uzimaju u obzir dominantna frekvencija i struktura vibrirajueg medija, provedena je serija novih opaanja, za ugljenokope, kamenolome i graevine, (Siskind i dr., 1980) to je rezultiralo novim Standardom USBM RI 8507 (United States Bureau of Mines), u kojem brzina vibracije estica ostaje i dalje najbolji pojedinani parametar za utvrivanje kriterija oteenja. Svi navedeni izrazi za brzinu vibracija estica tla sadre konzervativni odnos brzine i udaljenosti, tj. promatra se funkcija pri emu su , i konstantne vrijednosti. Takav se odnos moe oekivati u elastinom mediju, na malim udaljenostima od mjesta eksplozije, na kojima je stupanj disipacije energije vala relativno mali. Meutim, za kontrolirano miniranje osobito je vano nedvosmisleno odreivanje doputene koliine eksploziva po stupnju paljenja, da bi na odreenim udaljenostima od minskog polja razina vibracije estica tla bila ispod praga oteenja najosjetljivijih graevina na tom podruju. 60 i (Tablica 5.12.). Dimenzije veliina u tim izrazima su unaprijed zadane, ne izvode se, ve se
Tablica 5.12. Izrazi za brzinu vibracije
prema razliitim autorima
Autor
Sadovski; Medvedev 1
Langefors & Kihlstrom 2 a
USBM / OSM 3
Osnovni izraz za brzinu vibracije
b
Izvedeni izraz za koliinu eksploziva - brzina vibracije, - udaljenost od mjesta eksplozije, - koeficijent priguenja na putu irenja seizmikog vala, - koliina eksploziva, - koeficijent minirljivosti stijene.
Istraivanja pokazuju da je brzina vibracija izrazito osjetljiva veliina, jer opada eksponencijalno s udaljenou od mjesta eksplozije, a apsolutna vrijednost koeficijenta varira, najee u granicama od 1 do 2, (Wiss, 1980 i Svinkin, 1999), te se odreuje na temelju skalirane udaljenosti. Prema dravnom uredu za rudarstvo SAD-a (OSM-Uniteted States Office of Surface Mining) vrijednost eksponenta promatra kao funkcija stvarne udaljenosti . Skalirana udaljenost se do toke na kojoj se vibracije mjere i koliine
eksploziva po stupnju paljenja (intreval otpucavanja vei je od 8 ms). Karakteristike jednadbi iz tablice 5.12., ovisno o autoru: Sadovski; Medvedev - Izrazima 1 a i b (Tablica 5.12.) skalirana vrijednost ima
oblik koeficijenta energije deformacije (eng. strain energy factor prema Cratering theory by C.W.Livingston: Morhard, R.C. (ed.), (1987): Explosives and Rock Blasting), koji je konstantan za zadanu kombinaciju stijenska masa - eksploziv, ali je svojstven za radijus sloma i plastinih deformacija, koji je ogranien i mali. Takvom se definicijom skalirane vrijednosti mogu relevantno promatrati vibracije stijene odnosno tla na relativno malim udaljenostima, (McLaughlin i dr., 1996). S druge strane, prema izrazu 1 b, dozvoljena koliina eksploziva je kubna funkcija stvarne udaljenosti , te je prema opaanjima u praksi, na veim udaljenostima viestruko precijenjena. Orijentacijske vrijednosti koeficijenata miniranja, dane su tablici 5.13. (uki, 1984). 61 i , koje slue za odreivanje intenziteta seizmikog djelovanja ovisno o geolokoj sredini i nainu
Tablica 5.13. Orijentacijske vrijednosti koeficijenata K i n
Trenutni nain miniranja Geoloka sredina K Andeziti Monolitni vapnenci Heterogeni i raspucani vapnenci Lapori 300 450 120 280 n 1,65 1,90 1,65 1,95
Milisekundni nain miniranja K 100 200 80 180 n 1,45 1,65 1,37 1,45
250 - 400
1,60 1,80
100 200
1,25 1,55
250 - 350
1,40 1,55
100 -200
1,35 1,45
Langefors i Kihlstrom - Odreivanje dozvoljene koliine eksploziva prema izrazu Langeforsa i Kihlstroma, za odreenu kombinaciju stijena eksploziv, pokazalo se prihvatljivo i inenjerski logino, ve i zbog injenice da ta metoda pretpostavlja proporcionalnost kvadrata brzine vibracije i energije seizmikog vala, a opaanja pokazuju znaajnu korelaciju tih dviju veliina. Iz izraza 2 b (Tablica 5.12.) vidljiv je linearan odnos brzine vibracije i koeficijenta transmisije, jer omjer o koeficijentu priguenja ne ovisi . Koeficijent priguenja nije definiran ili se moe uzima kao
smatrati da je njegova vrijednost -1. Stoga se vrijednost koeficijenta
srednja vrijednost, odreena u razliitim tokama opaanja. No i ovdje, male razlike u odreivanju tog koeficijenta dovode do znatnih promjena koliine eksploziva, budui da je obrnuto proporcionalna kvadratu njegove vrijednosti, ali su te razlike manje drastine u odnosu na metodu Sadovskog. Sve u svemu, ova se metoda pokazuje kao pouzdana, s visokim postotkom povjerenja u odreivanju doputene koliine eksploziva. Poznavajui vrijednost rezultantne brzine,
koliinu maksimalnog eksplozivnog punjenja udaljenosti mjesta opaanja koeficijent transmisije
po stupnju paljenja i
od minskog polja iz izraza 2 a, izraunava se
. Na osnovi dobivene vrijednosti koeficijenta transmisije
iz izraza 2 b (Tablica 5.12.) i usvojene granine brzine oscilacije tla izraunavaju se doputene koliine eksplozivnog punjenja po stupnju paljenja u funkciji udaljenosti od minskog polja.
62
USBM / OSM - Ova metoda rezultat je propisa i preporuka USBM RI 8507, u koje su ugraena tri, meusobno ovisna kriterija oteenja: granina brzina vibracije estica tla, skalirana udaljenost i doputena koliina eksploziva. Kriterij granine brzine propisuje doputene brzine vibracije na odreenim udaljenostima. S porastom udaljenosti od mjesta eksplozije ta se granica sniava, to je posljedica injenice da se na veim udaljenostima formiraju dominantne nie frekvencije, koje su znatno tetnije za graevine. Treba napomenuti da su ti kriteriji izvedeni obzirom na rezultate opsenih opaanja.
5.5.5. Zrani udar

Pri detonaciji (miniranju) eksplozivnog punjenja javlja se, usljed naglog poveanja tlaka plinova, zrani udarni val. Taj se val moe dijeliti na tlak i podtlak. Svako miniranje uzrokuje pojavu zranog udara. Na vrijednost zranog udara utjeu mnogi imbenici, od kojih su vaniji sljedei: Koliina i vrsta eksploziva; Udaljenost od minskog polja; Nain iniciranja; Oblik i konfiguracija okolnog terena; Meteoroloki uvjeti u momentu miniranja; Linija najmanjeg otpora; Duljina i kvaliteta epa; Razmak izmeu minskih buotina; Nain i kvaliteta retardiranja.
U praktinom radu esto se koristi pojednostavljen izraz za utvrivanje sigurne udaljenosti miniranja na objekte:
gdje je: R - sigurna udaljenost [m], K - koeficijent ovisan o nainu miniranja, poloaju eksplozivnog punjenja, dozvoljenom oteenju, Q - eksplozivno punjenje [kg]. Vrijednost koeficijenta Eksploziv na povrini Eksploziv u buotini za sigurno miniranje iznosi: K= 100 150; K= 5 10. 63
Dozvoljeno poveanje zranog tlaka kree se u granicama 1 - 5 mbar. Kod miniranja u buotinama uzima se 1/150 koliine eksploziva koja detonira u vremenskom intervalu od 100 ms, a doda se i ukupna koliina eksploziva iz brzogoreeg tapina cijelog minskog polja. Zrani udar po svom udjelu na mogue posljedice miniranja zauzima puno manji, odnosno mali dio ali nepoznavanjem i nepaljivim radom moe postati znaajan imbenik oteenja. U cilju smanjenja i praenja utjecaja uz mjerenje seizmikih efekata potrebno je, a i uobiajeno (moderni instrumenti za mjerenje seizmikih efekata, kao to je INSTANTEL, imaju ugraen i ureaj za mjerenje i registraciju zranog udara) mjerenje zranog udara kao komponente efekta miniranja. Kao to je ve napomenuto, pri detonaciji naboja usljed brzog poveanja tlaka plinova pojavljuje se zrani udarni val koji se moe podijeliti na fazu kompresije i fazu dekompresije (predtlak, podtlak). Karakteristino je da se zrak kree u pravcu irenja udarnog vala u fazi kompresije, a obrnuto to jest povratno u fazi dekompresije. Zrani udar se iri na putu kompresijskog vala na slian nain kao P valovi u vrstim sredinama. Ovisnost tlaka, brzine irenja zranog udarnog vala, brzine kretanja zraka u fronti vala i gustoe zraka moe se definirati relacijama:
gdje je: tlak zranog udara [mbar], gustoa zraka, gustoa zraka u fronti vala, brzina irenja zranog udarnog vala [m/s], brzina kretanja zraka u fronti udarnog vala [m/s].
Na intenzitet zranog udara utjeu ve spomenute meteoroloke ili bolje reeno atmosferske prilike. Idealni uvjeti s minimalnim uinkom zranog udara su u sluaju kad temperatura pada s visinom to znai da pada i brzina zvuka. Zbog toga se zvuni valovi ire vie prema gore i time smanjuju svoju tetnu irinu (Slika 5.61.a).
64
Ako temperatura raste s visinom zvuni valovi ire se prema dolje te se na nekim mjestima pojavi iznenaujue veliko djelovanje zranog udara (Slika 5.61.b). U primjeru da se temperatura zraka mijenja, pada i raste s visinom - temperaturna inverzija, mogunost fokusiranja udarnog vala je najvea, pa je kod takvih prilika najbolje odgoditi miniranje (Slika 5.61.c).
a)
b)
c)
Slika 5.61. Utjecaj atmosferskih prilika na intenzitet zranog udarnog vala: a) Idealni uvjeti; b) Rast temperature s visinom; c) Temperaturna inverzija
65
Tlak zranog udara proporcionalan je koliini naboja koji detonira u vremenskom intervalu. gdje je: koeficijent proporcionalnosti kojim se odreuje sigurnost od tete, koliina naboja (eksplozivnog punjenja) [kg].
TIak zranog udara obrnuto je proporcionalan sa udaljenou od mjesta eksplozije, to jest on je funkcija reducirane udaljenosti.
gdje je: udaljenost od sredita eksplozije [m], koliina eksploziva [kg].
tete koje mogu nastati djelovanjem zranog udara odreene veliine prikazane su u tablici 5.14. i na slici 5.62.
Tablica 5.14. tete koje mogu nastati djelovanjem zranog udarnog vala (1mbar = 100Pa)
TLAK ZRANOG UDARNOG VALA [mbar] 210-7 0,14 0,21 2,1 7 21 210 1000 2000 2500 4000 [Pa] 210-5 14 21 210 700 2100 21000 100000 200000 250000 400000 Prag ujnosti
OPIS TETE
Staklo i kuhinjsko posue vibrira Uzemiranje ljudi Nema oteenja Lom slabo uvrenog stakla Lom dobro uvrenog prozorskog stakla Oteenje na graevinama, pucanje bubne opne na uhu Ruenje zidova od cigle, pukotine u betonu Velike tete, ruenje betonskih konstrukcija, povrede unutanjih organa kod ljudi Smrtno stradavanje Ijudi
66
dB 180 176 164 160 140 128 120 100 80 60 40 20 0
mbar 207 138 35 21 2.0 0.48 0.2 2 10-2 2 10-3 2 10-4 2 10-5 2 10-6 2 10-7 strukturna oteenja pukotine u buci lomljenje prozorskih stakala granica osjeta, mogua oteenja sluha > 120 dB
mlazni avion
buka kamiona, turbogeneratori builica na komprimirani zrak diskoteka razgovor buka u uredskim i poslovnim prostorima osjeaj potpune tiine prag ujnosti
Slika 5.62. Dijagram tipinih zvunih nivoa s vrijednostima u decibelima i milibarima
Za lake snalaenje u pretvorbi Pa u dB (veina instrumenta mjeri zrani udar u Pa) na slici 5.63. prikazana je njihova zavisnost.
Slika 5.63. Pretvorba Pa u dB i obratno
67
5.5.6. Psihofizika reakcija

albe na zrani udar i vibracije tla veinom nastaju kao posljedica efekta uznemirivanja, straha od oteenja i preplaenosti, a ne zbog moguih ili stvarnih oteenja, jer je ljudsko tijelo vrlo osjetljivo na niske vibracije i frekvencije praska. S praskom, openito e razine preko 120 dB proizvesti strah i uznemirenost. U veini situacija osobni kontakt, uvjeravanje i dobar program odnosa s javnou odstranjuju te probleme, uz pretpostavku da se nisu dogodila strukturna oteenja. Dakle, psihofizika reakcija na miniranje je openito vanija od brojaka - stvarnih vrijednosti vibracija tla i praska. initelji koji utjeu na ljudske reakcije na zrani udar, u odreenoj su mjeri isti onima vezanim uz reakcije na vibracije tla. U oba sluaja, promatrane e osobe ee negativno reagirati ako se nalaze unutar objekata, nego kada se nalaze na otvorenom prostoru. Isto tako, te se reakcije poveavaju ukoliko se osoba nalazi unutar vlastitog doma. Kao i kod vibracija tla, najvei se stupanj reakcije javlja kod pojave sekundarnog zvuka to ga izaziva reakcija objekta, ee nego pri izloenosti izravnom zranom udaru. Zvukovi koji izazivaju najvee reakcije nelagode jesu zveckanje prozorskih stakala, vrata, nestabilnih objekata ili zvukovi izazvani udarcima s vanjske strane objekta ili s krova. Ovakvi zvukovi izazivaju jo veu nelagodu ukoliko se jave iznenadno i neoekivano. Zabrinutost koja se javlja kod osoba izloenih zvunom udaru je ona vezana uz potencijalna oteenja njihovih domova, a ne njihovih tijela, a reakcije se umanjuju ukoliko nisu u vlastitim domovima. Kada zvuni udar nastupa poslije znaka upozorenja, aspekti nelagode se minimaliziraju, ali promatrane osobe bi opet mogle pogreno zakljuiti, da zvuna reakcija stambenog objekta indicira neku vrstu potencijalnog oteenja. Ovakvi se zvukovi mnogo bolje prihvaaju u javnosti ukoliko ljudi vide znaaj ovakvih aktivnosti, bilo za njih osobno ili za cjelokupnu javnost. Vrlo velike varijacije u ljudskim reakcijama, pa ak i iste osobe u razliitim socijalnim uvjetima, ilustriraju injenicu da reakcije vrlo esto imaju socioloki element, iako je i psiholoki element takoer ukljuen. Ukoliko je projekt sam po sebi nepoeljan, svaka se projektna operacija moe gledati kao nepoeljna, te e broj prijava oteenja biti mnogo vei nego kod projekta koji je dobro prihvaen ili projekta za koji se smatra da je znaajan za dobrobit drutva.
5.5.7. Priroda oteenja objekata izazvanih miniranjem

Unutar graevnog objekta postoji korelacija izmeu vrstoe i oteenja. Stoga, monolitni betonski zid u dobrim uvjetima moe izdrati vie od zida koji je graen od cigle. 68
Stupanj udjela oteenja ovisi o koliini eksplozivnog punjenja i udaljenosti od mjesta miniranja. Prva se oteenja openito javljaju na podrumskim zidovima koji su najblie mjestu miniranja. Pukotine e se pojaviti u toki koja je najblie eksplozivnom punjenju i mogu se prostirati u svim smjerovima. Ukoliko postoje mjesta oslabljenja u zidovima koji je u blizini najblie toke, poput otvora ili konstrukcijskih spojeva ili stare pukotine uslijed slijeganja, nova e se oteenja javiti u tim podrujima. Takoer zidovi koji su naknadno izgraeni najee imaju pukotine du kontaktnih spojeva koji nisu nastali uslijed miniranja. Konstrukcijski spojevi, otvori, stare pukotine i toke sa veim optereenjima poput presjecita sa bonim zidovima, vjerojatna su mjesta oteenja. Posmina naprezanja mogu se javiti u podruju izmeu temelja i gornjih dijelova objekta ili izmeu lateralnih zidova, uzdunih zidova i podova. Kod pojedinanih elemenata kao to su dimnjaci i parapeti mogu se javiti pomicanja izmeu donjih i gornjih presjeka elementa. Oteenja nastala djelovanjem horizontalnih sila najbolje se oituju kod objekata koji su temeljeni na stijeni ili dobro konsolidiranom tlu. Objekti izgraeni na mekom koherentnom i vlanom tlu te oni sa prethodnim dokazima slijeganja, najee imaju pojavu novih pukotina uslijed naknadnog slijeganja ili klizanja ukoliko se takav objekt nalazi na kosini. Do pojave pukotina esto dolazi na padinama gdje je dio graevine temeljen u jednom materijalu (glini), a drugi (podrumski dio) u laporu. Ovo se naroito odnosi na graevine koji nemaju rijeenu obodnu drenau pa uslijed vlaenja kontakta izmeu dva materijala dolazi do klizanja padine, a time i do pojava pukotina.
5.5.8. Poznate metode i tehnike reduciranja vibracija tla

Sljedee metode i tehnike pokazale su se uspjene u smanjenju vibracija tla: Smanjenje koliine eksploziva po otpucavanju. Ova tehnika vjerojatno najvie utjee na amplitudu brzine estica. Svako smanjenje koliine eksploziva kroz smanjenje promjera buotina, smanjenje visine, punjenja i/ili zaepljenja e smanjiti mogunost tete. Smanjenje epa, ali ne do stupnja poveanja zvunog efekta i/ili odbacivanja materijala. Smanjenje podbuenja. Smanjenje dubine buotina. Koritenje projekta miniranja koji stvara maksimalnu relaksaciju; to znai koritenje veeg intervala otpucavanja meu buotinama ili redova buotina. Doputenje barem jednog slobodnog lica. 69
Gdje god je mogue, napredovanje paljenja buotina ili redova buotina pomou milisekundnih usporivaa treba se kretati u smjeru od graevina. Koritenje duljih intervala otpucavanja gdje geoloki uvjeti uz nain paljenja to doputaju. Ogranienje upotrebe eksploziva na dublje i vre dijelove masiva ako se pokrov moe ukloniti drugaije. Gdje je mogue, drati ukupno vrijeme cjelokupnoga miniranja ispod jedne sekunde. Gdje ukupno miniranje prelazi trajanje od jedne sekunde, uestalost albi i time prijavljene tete rastu.
5.5.9. Primjer iz prakse

Kriterij doputene koliine eksploziva se mijenja obzirom na doputenu brzinu vibracije i frekvencije. Oblik seizmikog vala se analizira kako bi se odredila dominantna frekvencija i pripadajua brzina vibracije. Taj kriterij spada u ponajbolji za odreivanje oteenja, jer uzima u obzir i brzinu i frekvenciju vibracije estice tla. Na slici 5.64. dat je prikaz dominantnih frekvencija za transverzalnu komponentu (kamenolom Garica), budui je ona registrirala vrlo velik poremeaj brzine estica tla.
0,30
0,25
0,20
VT (mm/s)
0,15
0,10
0,05
0,00 0 10 20 30 40 50 60
frekvencija (Hz)
Slika 5.64. Dominantne frekvencije dobivene Fast Fourierovom transformacijom za transverzalnu komponentu
70
Iz slike 5.64. uoljiva je dominantna frekvencija od 40 Hz, meutim usvojena vrijednost je 30 Hz jer frekvencija vrne toke transverzalne komponente od 6.73 mm/s iznosi 28 Hz. Za frekvenciju od 30 Hz dobiva se po USBM RI8507 i OSM doputena brzina oscilacije od 4,0 cm. Pokazalo se kako su doputene brzine vibracija po ovoj preporuci
u sluaju starijih slabo zidanih graevina, zbog uestalih albi i broja prijava oteenja, neprihvatljive.
U Njemakoj su postavljeni stroi kriteriji, tako da su standardom DIN 4150 klasificirani objekti po kategorijama i za njih pripadajue doputene brzine oscilacija tla u zavisnosti o frekvenciji. Jedan od razloga klasifikacije objekta po kategorijama su i stoljetne stare graevine koje spadaju u kulturnu batinu i koje tee podnose istu razinu oscilacija u odnosu na dobro zidane graevine. DIN standard 4150 obrauje kategorije objekata i za njih pripadne doputene brzine oscilacije, koje se mijenjaju ovisno od frekvencije oscilacijskog vala. Frekvencija oscilacijskog vala uglavnom ovisi o svojstvima materijala u toki detonacije eksploziva i toki opaanja te o udaljenosti i svojstvima medija kroz koji putuje val od mjesta eksplozije do mjesta opaanja. Tako se u nekonsolidiranim materijalima, naroito u onima koji su saturirani vodom, uslijed detonacije eksploziva javljaju niske frekvencije, a u kompaktnim su stijenama oscilacije viih frekvencija. Prema DIN-u 4150 dobiva se doputena brzina oscilacije za frekvenciju od 30 Hz 1,0 cm/s, kriterij stambene zgrade i 3,0 cm/s za kriterij kancelarija i tvornikih zgrada. Najstroi europski standard ima Njemaka, DIN 4150 standard koji je i relevantan za ovu komparativnu analizu prorauna doputene koliine eksplozivnog punjenja po stupnju paljenja (Medvedev, Langefors i USBM) i doputenu brzinu od 3.0 cm/s za kriterij kancelarija i tvornikih zgrada. Za zornu predodbu usporedne analize metoda odreivanja doputene koliine eksploziva po stupnju paljenja, navodi se praktian primjer odreivanja za kamenolom tehnikog kamena Garica. Na temelju mjerenja brzina oscilacija estica tla izazvanih proizvodnim miniranjem dobiven je proraun koliina eksplozivnog punjenja prema izrazima Medvedeva, Langeforsa i amerikog biroa USBM. Instrumentalno mjerenje izvedeno je sa seizmografom marke INSTANTEL. Na slici 5.65. dat je grafiki prikaz koliine eksplozivnog punjenja po stupnju paljenja za pripadne udaljenosti i doputenu brzinu oscilacija estice tla od Vd= 3.0 cm/s, prema DIN normi za kriterij kancelarije i tvornike zgrade i dominantnu frekvenciju od 30 Hz.
71
1000000
100000
Q - eksplozivno punjenje (kg)
10000
1000
100
10
1 10 100 r - udaljenost (m) Langefors Medvedev USBM 1000
Slika 5.65. Koliine punjenja dobivena prema izrazima Medvedeva, Langeforsa i USBM
Iz slike 5.65. vidljiv je znaajan porast koliine eksplozivnog punjenja s udaljenou prema izrazu Medvedeva, to je prema izrazu 1 b (Tablica 5.12.) razumljivo budui je koliina eksplozivnog punjenja kubna funkcija stvarne udaljenosti , te je prema opaanjima u praksi na veim udaljenostima viestruko precijenjena u odnosu na izraz Langeforsa i USBM, koji se u odnosu na izraz Medvedeva u ovom sluaju neznatno razlikuju. Maksimalna koliina eksploziva po intervalu iznosila je 80 kg, udaljenost minskog polja (MP) od mjesta opaanja (MO) iznosila je uporabom GPS-a). Izmjerena vrijednosti rezultantne brzina (vrijednost je dobivena u MO iznosila je
Poznavajui izmjerenu brzinu oscilacije estice tla u mjestu opaanja (MO), poznatu udaljenost paljenja od minskog polja (MP) i maksimalne koliine eksploziva po stupnju prema Langeforsu i USBMi doputena brzina oscilacije estica tla
izraunata je vrijednost za koeficijent transmisije
u. Kada je poznata vrijednost
moe se izraunati koliina eksplozivnog punjenja po stupnju paljenja za razliite udaljenosti od minskog polja prema izrazima u tablici 5.12.
72

Geofizicka Istrazivanja

Cargado por

Información del documento

Título original

Derechos de autor

Formatos disponibles

Compartir este documento

Compartir o incrustar documentos

Opciones para compartir

¿Le pareció útil este documento?

¿Este contenido es inapropiado?

Copyright:

Formatos disponibles

Geofizicka Istrazivanja

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

Sveuilite u Zagrebu

Podpovrinski istrani radovi

Varadin, travanj 2011.

Podpovrinski istrani radovi

Podpovrinski istrani radovi

Podpovrinski istrani radovi

5.1. Geoelektrine metode

Podpovrinski istrani radovi

Specifina otpornost ( m ) 400 - 100 000 30 - 30 000 60 - 6 000 20 - 1 000 10 - 400 5 - 60

Podpovrinski istrani radovi

A Strujna elektroda A Potencijalna elektroda M Potencijalna elektroda N Strujna elektroda B

Slika 5.3. Schlumbergerov mjerni raspored

Podpovrinski istrani radovi

Slika 5.4. Wennerov raspored elektroda

Slika 5.7. Dipolni raspored mjerenja

Podpovrinski istrani radovi

5.1.1. Geoelektrino sondiranje

Slika 5.8. Primjer dobivenih rezultata geoelekrinin sondiranjem (1D)

Podpovrinski istrani radovi

5.1.2. Geoelektrino profiliranje

5.1.3. Geoelektrina tomografija

Podpovrinski istrani radovi

Podpovrinski istrani radovi

Originalne pozicije Nove pozicije

Slika 5.11. Prikaz profila geoelektrine tomografije (itnjak, Zagreb)

Podpovrinski istrani radovi

Slika 5.12. Primjer profila geoelektrine tomografije u nagibu

5.1.4. Ostale geoelektrine metode

Podpovrinski istrani radovi

5.2. Elektromagnetske metode

Podpovrinski istrani radovi

5.2.1. Metoda odailjakog prstena

5.2.2. Metoda TURAM

5.2.3. Metoda pominog odailjaa

5.2.4. Metoda AFMAG

5.3. Seizmike metode

Podpovrinski istrani radovi

5.3.1. Vrste seizmikih valova

Podpovrinski istrani radovi

Smjer irenja seizmikog vala Smjer oscilacija estica geomedija

Slika 5.13. Vrste seizmikih valova

Podpovrinski istrani radovi

Slika 5.14. Seizmika valna fronta i valna zraka

5.3.2. Seizmika refrakcija

Slika 5.15. Snellov zakon

Podpovrinski istrani radovi

Slika 5.16. Seizmika fronta refraktiranog vala

Slika 5.17. Snellov zakon u sluaju V2>V1

Slika 5.18. Kritina refrakcija (r = 90)

Podpovrinski istrani radovi

Slika 5.19. Snellov zakon u sluaju V2<V1

Podpovrinski istrani radovi

Podpovrinski istrani radovi

Slika 5.22. Oprema za seizmika mjerenja ( ABEM Teraloc Mk 3)

Ti4 Ti3 Ti2 1/v3 t3 t2 1/v1 xc2 xc3 Udaljenost 1/v2

v1 v2 v3 v4 v1 < v2 < v3 < v 4

Slika 5.23. Prikaz vieslojne horizontalne uslojenosti

Podpovrinski istrani radovi

gdje je: brzina n-tog sloja, n-ti prekid vremena.

Jednadba za kritinu udaljenost:

gdje je: dubina n-tog lomljenja, n-ta prijelazna udaljenost.

Nagib=1/V2u Donji nagib Gornji nagib Nagib=1/V2d

Slika 5.24. Primjer s padinom