Inguru Liburua 5.maila

132826 _ 0001-0035.
indd 1 28/9/09 17:05:58

Lehen Hezkuntzako bosgarren mailarako Ingurunearen Ezaguera 5 gida didaktikoa
Zubia Editoriala, S. L.ren eta Santillana Educacin, S. L.ren
Lehen Hezkuntzako Sailean Joseba Santxo Uriarteren eta Jos Toms Henaoren
zuzendaritzapean sortu, taxutu eta gauzaturiko talde-lana da.
Ikaslearen liburuko testua: Mariola Fernndez, Lourdes Etxebarria, Juan Ignacio Medina, Aurora Moral,
Ana Isabel Prez eta Joseba Santxo.
Gida didaktikoaren testua: Jon Ander Rojo eta Ana Snchez-Ramal.
Irudiak: Paul Coulbois, Carlos Fernndez, Carles Salom, Jos Santos
eta Bartolom Segu.
Edizioa: Ainhoa Basterretxea eta Ana Snchez-Ramal.
132826 _ 0001-0035.indd 2 28/9/09 17:05:59
Sarrera
Jakintzaren Etxea proiektua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV
Lehen Hezkuntza: helburuak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI
Curriculumeko oinarrizko gaitasunak . . . . . . . . . . . . . . . VII
Bosgarren mailarako baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . VIII
Seigarren mailarako baliabideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . X
Edukiak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XII
Ingurunearen Ezaguerako
oinarrizko gaitasunak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIV
IKASTEN IKASTEKO programa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XVIII
Mapekin lanean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XX
Ikaslearen liburua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXII
Gida didaktikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXVIII
Gida didaktikoa
LEHEN HIRUHILEKOA
1. unitatea. Izaki bizidunak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
2. unitatea. Landareen erreinua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
3. unitatea. Ingurumena babestea. . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
4. unitatea. Lurra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
5. unitatea. Unibertsoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
Hiruhilekoaren berrikusketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
BIGARREN HIRUHILEKOA
6. unitatea. Materia eta haren eraldaketak. . . . . . . . . 74
7. unitatea. Indarrak eta higidura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
8. unitatea. Erliebea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
9. unitatea. Klima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
10. unitatea. Urak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
Hiruhilekoaren berrikusketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
HIRUGARREN HIRUHILEKOA
11. unitatea. Biztanleria eta lana. . . . . . . . . . . . . . . . . 144
12. unitatea. Erakundeak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
13. unitatea. Historiaurrea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
14. unitatea. Antzinaroa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
15. unitatea. Erdi Aroa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Hiruhilekoaren berrikusketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
Eranskina: Glosarioa - Mapak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
132826 _ 0001-0035.indd 3 28/9/09 17:05:59
Jakintzaren Etxeak hiru printzipio ditu oinarrian:
Ikaskuntza eraginkorra sustatzea, ikasleari be-
reganatu beharreko trebetasunak behar bezala
garatzeko aukera emango diona. Lehen Hezkun-
tzako hirugarren zikloan, helburua argia da: ziklo
horretako funtsezko eduki kurrikularren ikasketa
sendoa bermatzea.
Hori guztia lortzeko, ikaslearen liburuez gain,
hainbat baliabide ematen ditugu, funtsezko edu-
kiak azaltzeko, berrikusteko, finkatzeko, osatze-
ko eta ebaluatzeko.
Ezagutza eguneroko bizitzan erabiltzea, neska-
mutilak eguneroko bizitzan behar bezala ari tzeko.
Helburu jakin batzuk lortu nahi ditugu: ikasleak
egokitutako komunikazio-egoeretan moldatzea,
Matematikan ikasitakoa eguneroko bizitzan era-
biltzea eta ikasitako edukiak baliatzea, beren
natura- eta gizarte-ingurunea ulertzeko eta haiei
buruzko erabakiak hartzeko.
Jakintzaren Etxea, Zubia/Santillanaren hezkuntza-proiektu berria, apropos-
aproposa da ikasleek pertsona eta gizarteko kide gisa garatzeko behar dituz-
ten gaitasunak bereganatzeko.
Proiektuaren zutabeak
IV
Jakintzaren Etxeak kalitatezko hezkuntza du helbu-
ru, ikasleei eskolan arrakasta lortzen laguntzeko.
Ikerketa- eta eztabaida-prozesu luze baten emaitza
da. Irakasleek, pedagogoek, psikologoek, argitara-
tzaileek, diseinatzaileek, irudigileek eta asmo oneko
eta jakinduria handiko beste hainbat profesionalek
elkarren artean egindako lana da. Haien lanak eta
Zubia/Santillanaren esperientzia luzeak bermatzen
dute proiek tu horren sendotasuna.
Irakasleek, ikasleek eta gurasoek konfiantza osoa
izan dezakete Jakintzaren Etxean.
Jakintzaren Etxeak ekitatea du helburu hezkuntzan,
ikasle guztiek aurki dezaten beren ikaskuntza- errit-
moarekin eta egoera pertsonalarekin bat datorren
erantzuna.
Zuzentasuna lortzeko, benetako balio-hezkuntzara-
ko proiektu bat proposatzen da. Arreta berezia jar-
tzen zaie bizikidetzari, ingurumena zaintzeari eta
guztion tzako mundu hobea eraikitzea sustatzen du-
ten beste balio batzuei.
Proiektu honen helburuen artean dago, halaber,
ikasleek bizi garen gizarteko kulturaniztasuna be-
reiztea eta onartzea.
Jakintzaren Etxea proiektu zabala da eta denek
dute lekua: ikasleek, irakasleek, gurasoek
Ongi oinarritutako proiektua Guztion etxea
132826 _ 0001-0035.indd 4 28/9/09 17:06:02
V
Jakintzaren Etxeak hiru printzipio ditu oinarrian:
Ikaskuntza eraginkorra sustatzea, ikasleari be-
reganatu beharreko trebetasunak behar bezala
garatzeko aukera emango diona. Lehen Hezkun-
tzako hirugarren zikloan, helburua argia da: ziklo
horretako funtsezko eduki kurrikularren ikasketa
sendoa bermatzea.
Hori guztia lortzeko, ikaslearen liburuez gain,
hainbat baliabide ematen ditugu, funtsezko edu-
kiak azaltzeko, berrikusteko, finkatzeko, osatze-
ko eta ebaluatzeko.
Ezagutza eguneroko bizitzan erabiltzea, neska-
mutilak eguneroko bizitzan behar bezala ari tzeko.
Helburu jakin batzuk lortu nahi ditugu: ikasleak
egokitutako komunikazio-egoeretan moldatzea,
Matematikan ikasitakoa eguneroko bizitzan era-
biltzea eta ikasitako edukiak baliatzea, beren
natura- eta gizarte-ingurunea ulertzeko eta haiei
buruzko erabakiak hartzeko.
Jakintzaren Etxea, Zubia/Santillanaren hezkuntza-proiektu berria, apropos-
aproposa da ikasleek pertsona eta gizarteko kide gisa garatzeko behar dituz-
ten gaitasunak bereganatzeko.
Derrigorrezko Hezkuntzan zehar ikasleek bere-
ganatu behar dituzten oinarrizko gaitasunak ga-
ratzen laguntzea. Arlo guzti-guztietan sustatzen
da ondoren zerrendatuta ageri diren gaitasun
guztien garapena; hain zuzen ere, gaitasun ho-
riexek dira gaur egungo gizartean behar bezala
moldatu ahal izateko ikasleek eskuratu behar
dituztenak:

Hizkuntza-komunikaziorako
gaitasuna
Matematikarako
gaitasuna
Zientzia-, teknologia-
eta osasun-kulturarako gaitasuna

Informazioa tratatzeko eta teknologia
digitala erabiltzeko gaitasuna

Gizarterako eta
herritartasunerako gaitasuna
Giza eta arte-kulturarako
gaitasuna
Norberaren autonomiarako
eta ekimenerako gaitasuna

Ikasten ikasteko gaitasuna
Aurrera, zuen proiektua da hau. Zuen etxea da.
Guztion etxea da.
Proiektuaren zutabeak
Jakintzaren Etxeak ekitatea du helburu hezkuntzan,
ikasle guztiek aurki dezaten beren ikaskuntza- errit-
moarekin eta egoera pertsonalarekin bat datorren
erantzuna.
Zuzentasuna lortzeko, benetako balio-hezkuntzara-
ko proiektu bat proposatzen da. Arreta berezia jar-
tzen zaie bizikidetzari, ingurumena zaintzeari eta
guztion tzako mundu hobea eraikitzea sustatzen du-
ten beste balio batzuei.
Proiektu honen helburuen artean dago, halaber,
ikasleek bizi garen gizarteko kulturaniztasuna be-
reiztea eta onartzea.
Jakintzaren Etxea proiektu zabala da eta denek
dute lekua: ikasleek, irakasleek, gurasoek
Guztion etxea
132826 _ 0001-0035.indd 5 28/9/09 17:06:07
VI
Oinarrizko gaitasunak
CURRICULUMEAN
Hezkuntzako Lege Organikoak dioenez, Lehen
Hezkuntzaren helburua haur guztiei norberaren
garapen pertsonala eta ongizatea finkatzeko au-
kera ematea da, ahozko adierazpenari nahiz uler-
menari, irakurketari, idazketari eta kalkuluari bu-
ruzko oinarrizko trebetasun kulturalak eskura tzeko
aukera ematea, bai eta lanerako eta ikasketara-
ko ohitura, gizarte-trebetasunak, arterako sena,
sormena eta afektibitatea garatzeko aukera ema-
tea ere.
Etapako helburuen zerrenda ageri den atalean,
legeak hau adierazten du:
Lehen Hezkuntzak zenbait gaitasun garatzen la-
gunduko die haurrei; hauek egiteko aukera ema-
ten dutenak:
a) Bizikidetza-balioen nahiz -arauen berri izatea
eta balioestea, haien arabera obratzen ikas-
tea, herritar aktibo izateko prestatzea eta giza
eskubideak errespetatzea, bai eta gizarte de-
mokratikoen aniztasuna ere.
b) Banakako lanerako eta talde-lanerako ohiturak
garatzea, eta ikasten ahalegina egitekoa eta
erantzulea izatekoa, bai eta nork beregan kon-
fiantza izateko jarrera, zentzu kritikoa, ekimen
pertsonala, jakin-mina, eta ikasteko interesa
eta sormena izatea ere.
c) Gatazkei aurrea hartzeko eta modu baketsuan
konpontzeko trebetasunak eskuratzea, etxe-
koekin autonomoak izateko, bai eta inguruko
gizarte-taldeetan ere.
d) Hauek guztiak zer diren jakitea, ondo ulertzea
eta errespetatzea: kulturak, pertsonen arteko
desberdintasunak, emakumeen eta gizonen
arteko eskubide- eta aukera-berdintasunak,
eta ezintasunak dituzten pertsonak ez diskri-
minatzea.
e) Gaztelania jakitea eta behar bezala erabiltzea,
bai eta autonomia-erkidegoko hizkuntza koofi-
ziala ere, balego, eta irakurtzeko ohiturak ga-
ratzea.
f) Gutxienez, atzerriko hizkuntza baten hizkun-
tza-komunikaziorako gaitasuna eskuratzea,
mezu errazak adierazteko eta ulertzeko, eta
eguneroko bizitzako egoeretan moldatzen ja-
kiteko.
g) Oinarrizko matematika-gaitasunak garatzea,
eta kalkuluko oinarrizko eragiketak egitea,
Geometriako ezagutzak izatea eta iritzira kal-
kulatzen jakitea eskatzen duten problemak
ebazten hastea, eta eguneroko bizitzako egoe-
retan aplikatzeko gai izatea.
h) Ingurune naturalaren, sozialaren eta kultura-
laren berri izatea eta balioestea, bai eta ho-
rietarako ekintzak eta babesteko aukerak zein
diren jakitea ere.
i) Informazioaren eta komunikazioaren teknolo-
giak erabiltzen hastea, ikasteko, eta jasotako
nahiz sortutako mezuekiko jarrera kritikoa ga-
ratzea.
j) Zenbait arte-adierazpen erabiltzea eta ikusizko
proposamenak egiten hastea.
k) Higienea eta osasuna balioestea, norberaren
gorputza eta gainerakoena onartzea, desber-
dintasunak errespetatzea, eta kirola eta gor-
putz-hezkuntza erabiltzea, garapen pertsonala
eta soziala hobetzeko.
l) Gizakien hurbileko animalien berri izatea eta
balioestea, eta haiek zaintzen lagunduko du-
ten portaerak hartzea.
m) Ahalmen afektiboak garatzea, nortasunaren
alderdi guztietan eta gainerakoekiko harrema-
netan, bai eta indarkeriaren aurkako jarrera,
aurreiritzien aurkakoa eta estereotipo sexisten
aurkakoa ere.
n) Bide-hezkuntza eta errespetuzko jarrerak sus-
tatzea, horrela prebenitzen baitira zirkulazio-is-
tripuak.
Lehen Hezkuntza
HELbURUAk
132826 _ 0001-0035.indd 6 28/9/09 17:06:07
VII
Hezkuntzako Lege Organikoak badu berritasun
garrantzitsu bat: oinarrizko gaitasunak curriculu-
mean sartzen ditu. Hau dio hitzez hitz legearen
testuak: curriculumeko arloen eta gaien bidez,
ikasleek hezkuntza-helburuak eskuratzea lortu
nahi da, eta beraz, oinarrizko gaitasunak ere es-
kura ditzatela. Hala eta guztiz ere, ez dago inola-
ko lotura unibokorik arlo edo gai batzuen irakas-
kuntzaren eta gaitasun batzuen garapenaren
artean. Arlo jakin bakoitzak gaitasun zehatz ba-
tzuk garatzen lagun tzen du eta, aldi berean, oina-
rrizko gaitasun bakoitza lor tzeko zenbait arlo edo
gai landu behar izaten dira. Hau dio legeak gai
berari buruz:
Curriculuma antolatzean, ezagutza-arloak har-
tzen dira kontuan, eta haietan bilatu behar dira
etapa honetan gaitasunak garatzeko aukera
emango duten erreferenteak. Beraz, arlo bakoi-
tzean gehienbat oinarrizko zein gaitasun bultza-
tzen diren adierazten da. Bestalde, helburuak eta
edukien aukeraketa gaitasunak behar bezala ga-
ratzeko zehazten dira.
Zer dira oinarrizko
gaitasunak?
Norberak eskuratutako ezagutzak, trebetasunak
eta jarrerak zenbait testuingurutan eta egoeratan
modu integratuan praktikan jartzeko ahalmena da
gaitasuna.
Gaitasuna izeneko kontzeptuak alderdi hauek
har tzen ditu bere baitan: ezagutza teorikoak, tre-
betasunak edo ezagutza praktikoak eta jarrerak.
Hortaz, jakintza baino askoz haratago doa, bai
eta egiten edo aplikatzen jakitea baino askoz ha-
ratago ere, izaten edo egoten jakitea ere hor sar-
tzen baita.
Oinarrizko gaitasunek zenbait ezaugarri dituzte.
Hona hemen:
Ahalmenen garapena gehiago sustatzen dute,
edukiak barneratzea baino, ikasketak zehaz-
tean edukiak betiere bertan egongo diren
arren.
Ikasitakoa aplikagarria den kontuan hartzen
dute, gai den pertsona bere ekintza-esparruko
arazoei irtenbideak emateko gauza izango bai-
ta.
Izaera dinamikoa dute, pixkanaka-pixkanaka
garatzeaz gain, zenbait egoeratan eta hezkun-
tza-erakundetan eskura daitezkeelako.
Diziplinarteko eta zeharkako izaera dute, dizipli-
na akademiko askotako ezagutzak biltzen baiti-
tuzte.
Kalitatearen eta ekitatearen arteko elkargunea
osatzen dute. Alde batetik, bizi garen garaiko
behar errealei erantzuna emango dien hezkun-
tza bermatzen saiatzen dira (kalitatea). Beste-
tik, ikasle guztiek barneratzea espero da, herri-
tar guztien oinarri komuna izan daitezen
(zuzentasuna).
Beraz, oinarrizko gaitasunak dira gizabanakoek
errealizatzeko eta garapen pertsonalerako behar
dituzten ezagutzak, trebetasunak eta jarrerak;
hala, gizartearen zati izango dira eta lan egiteko
aukera izango dute. Gaitasunak derrigorrezko
hezkuntzaren amaieran eskuratu beharko lirateke
eta bizitza osoan zehar etengabe ikasteko oina-
rria izan beharko lukete.
CURRICULUMEAN
Lehen Hezkuntza
HELbURUAk
132826 _ 0001-0035.indd 7 28/9/09 17:06:07
VIII
Ebaluaziorako baliabideak
Ebaluaziorako baliabideak.
Adi-Adi euskarari 5
Ebaluaziorako baliabideak. Ingurunearen
Ezaguera 5
Ebaluaziorako baliabideak. Matematika 5
Recursos para la evaluacin.
Lengua castellana 5
Aniztasunaren trataerarako
baliabideak
Antzerki-tailerra 5
Ingurunearen Ezaguera. Finkatzeko eta
zabaltzeko fitxak 5
Matematika. Finkatzeko eta zabaltzeko
fitxak 5
Fichas de refuerzo y ampliacin. Lengua
castellana 5
Mapekin lanean
Erlijioa 5 gida
Herritartasunerako Hezkuntza gida
Teachers Book New Science 5
bosgarren mailarako baliabideak
IkASLEARENTZAkO bALIAbIDEAk IRAkASLEARENTZAkO
bALIAbIDEAk
Liburuak
Adi-Adi euskarari 5
Ingurunearen Ezaguera 5
Matematika 5
Lengua castellana 5
Marraztea eta Margotzea 5
Musika 5
Erlijioa 5
Herritartasunerako Hezkuntza
Txiri-txiri irakurgaiak 5
New Science 5
Drawing and painting 5
Gida didaktikoak
Adi-Adi euskarari 5 gida
Ingurunearen Ezaguera 5 gida
Matematika 5 gida
Lengua castellana 5 gua
Marraztea eta Margotzea 5 gida
Musika 5 gida
Ikasgelarako baliabideak
Mapa mutu manipulagarriak
Espainiako, Europako eta munduko mapen
horma-irudiak, ipintzeko eta kentzeko izenekin
Matematikarako material manipulagarria
Gorputz geometrikoak: konoa, prisma, zilindroa,
esfera, kuboa, piramidea
Gorputz geometrikoen garapena
Zatikiak lantzeko taula
Irudi lauak
Arbelerako tresnak: erregela, konpasa,
eskuaira, angelu-garraiagailua eta kartaboia
Billeteak eta txanponak
Euskararako horma-irudiak
Aditz laguntzailea, aditz trinkoak, deklinabidea
eta joskera
Ingurunearen Ezaguerarako horma-irudiak
Giza gorputza, Euskadiko mapak, Espainiako
mapak, Europako mapak...
Matematikarako horma-irudiak
Lauki motak, triangelu motak, gorputz
geometrikoak, poligonoak, zirkulua
eta zirkunferentzia, angeluak
Lengua castellanarako horma-irudiak
Conjugaciones verbales
koadernoak
Adi-adi euskarari 5. Lehen hiruhilekoa
Adi-adi euskarari 5. Bigarren hiruhilekoa
Adi-adi euskarari 5. Hirugarren hiruhilekoa
Ariketak mapekin
Matematika 5. Lehen hiruhilekoa
Matematika 5. Bigarren hiruhilekoa
Matematika 5. Hirugarren hiruhilekoa
Lengua castellana 5. Primer trimestre
Lengua castellana 5. Segundo trimestre
Lengua castellana 5. Tercer trimestre
Zenbakiak eta eragiketak. 11. koadernoa
Matematikako problemak. 12. koadernoa
132826 _ 0001-0035.indd 8 28/9/09 17:06:07
IX
Adi-Adi euskarari 5
Ezaguera 5
Lengua castellana 5
baliabideak
Antzerki-tailerra 5
zabaltzeko fitxak 5
fitxak 5
castellana 5
Mapekin lanean
Erlijioa 5 gida
Gaitasunak lantzeko
baliabideak
100 proposamen hizkuntza-komunikaziorako
gaitasuna lantzeko
100 proposamen zientzia-, teknologia- eta
osasun-kulturarako gaitasuna lantzeko
100 proposamen matematikarako gaitasuna
lantzeko
100 propuestas para mejorar la competencia
en comunicacin lingistica
bosgarren mailarako baliabideak
Gida didaktikoak
Matematika 5 gida
Musika 5 gida
Irudi lauak
eta joskera
Ikasten ikasteko programa
Irakaslearentzako eskuliburua
baliabide digitalak
Curriculum-dokumentuen CDa
132826 _ 0001-0035.indd 9 28/9/09 17:06:08
X
Adi-Adi euskarari 6
Ezaguera 6
Lengua castellana 6
baliabideak
Antzerki-tailerra 6
zabaltzeko fitxak 6
fitxak 6
castellana 6
Mapekin lanean
Erlijioa 6 gida
Seigarren mailarako baliabideak
IkASLEARENTZAkO bALIAbIDEAk IRAkASLEARENTZAkO
bALIAbIDEAk
Liburuak
Adi-Adi euskarari 6
Ingurunearen Ezaguera 6
Matematika 6
Lengua castellana 6
Marraztea eta Margotzea 6
Musika 6
Erlijioa 6
Herritartasunerako Hezkuntza
Txiri-txiri irakurgaiak 6
New Science 6
Drawing and painting 6
Gida didaktikoak
Matematika 6 gida
Musika 6 gida
Irudi lauak
eta joskera
koadernoak
Adi-adi euskarari 6. Lehen hiruhilekoa
Adi-adi euskarari 6. Bigarren hiruhilekoa
Adi-adi euskarari 6. Hirugarren hiruhilekoa
Ariketak mapekin
Matematika 6. Lehen hiruhilekoa
Matematika 6. Bigarren hiruhilekoa
Matematika 6. Hirugarren hiruhilekoa
Lengua castellana 6. Primer trimestre
Lengua castellana 6. Segundo trimestre
Lengua castellana 6. Tercer trimestre
132826 _ 0001-0035.indd 10 28/9/09 17:06:08
XI
Adi-Adi euskarari 6
Ezaguera 6
Lengua castellana 6
baliabideak
Antzerki-tailerra 6
zabaltzeko fitxak 6
fitxak 6
castellana 6
Mapekin lanean
Erlijioa 6 gida
Gaitasunak lantzeko
baliabideak
100 proposamen hizkuntza-komunikaziorako
gaitasuna lantzeko
osasun-kulturarako gaitasuna lantzeko
100 proposamen matematikarako gaitasuna
lantzeko
100 propuestas para mejorar la competencia
en comunicacin lingistica
Seigarren mailarako baliabideak
Gida didaktikoak
Matematika 6 gida
Musika 6 gida
Irudi lauak
eta joskera
Ikasten ikasteko programa
Irakaslearentzako eskuliburua
baliabide digitalak
Curriculum-dokumentuen CDa
132826 _ 0001-0035.indd 11 28/9/09 17:06:08
XII
Edukiak
bOSGARREN MAILA
UNITATEA EDUKIAK
1 Izaki bizidunak
Zelula Izaki
zelulaniztunak:
animaliak eta
landareak
Beste erreinuak
2 Landareen erreinua
Landare taldeak Landareen
elikadura
Landareen
ugalketa sexuala
Ugalketa
asexuala
eta landareen
arteko
harremana
3
Ingurumena
babestea
Ekosistemak Ekosistemetako
elikadura
Ingurumena Ingurumena
babestea
4 Lurra
Lurraren geruzak Lurrazala Lurraren
barne-energia:
sumendiak
eta lurrikarak
Lurrazaleko harriak
5 Unibertsoa
Eguzki-sistema Unibertsoa Espazioa
esploratzen
6
Materia
eta haren eraldaketak
Materia eta
zer propietate
dituen
Nahasteak
eta substantzia
puruak
Egoera-aldaketak Aldaketa kimikoak
7
Indarrak eta higidura
Higidura eta
abiadura
Grabitate-
indarra eta
higidura
Makina bakunak
8
Erliebea
Iberiar
penintsulako
erliebea
Mendiak eta
sakonuneak
Kostaldea eta
uharteak
Euskadiko erliebea
9
klima
Klima Klima
mediterraneoa
Klima
ozeanikoa,
subtropikala
eta mendialdekoa
Euskadiko klimak
10
Urak
Ibaiak Espainiako ibaien
isurialdeak
Itsas urak,
aintzirak,
urtegiak eta
lurpeko urak
Euskadiko urak
11
biztanleria eta lana
Espainiako
biztanleria
Biztanleria
eta ekonomia-
jarduerak
Zerbitzuak Biztanleria eta
lana Euskadin
12

Erakundeak
Espainiaren
lurralde-antolaketa
Espainiako
erakundeak
Euskadiko
erakundeak
13 Historiaurrea
Paleolitoa Neolitoa Metal Aroa Euskal
lurraldea
Historiaurrean
14

Antzinaroa
Iberiarrak,
zeltak eta
kolonizatzaileak
Erromatar
Hispania
Euskal lurraldea
Antzinaroan
15

Erdi Aroa
Erdi Aroaren
hasiera
Erdi Aroaren
amaiera
Al Andalusko
bizimodua
Gaur
egungo
Euskadiko
lurraldea,
Erdi Aroan
Kristau-
erresumetako
bizimodua
UNITATEA EDUKIAK
1
Nutrizio-funtzioa I
Nutrizioa Elikadura Digestio-prozesua
2
Nutrizio-funtzioa II
Arnasketa Iraizketa Zirkulazio-aparatua Odolaren
zirkulazioa
3 Harreman-funtzioa
Harreman-funtzioa Nerbio-sistema Nerbio-sistema
eta mugimenduak
Barne-koordinazioa
4 Ugalketa
Sexu-ezaugarriak Ernalketa Haurdunaldia eta
erditzea
5 Osasuna
Osasuna eta
gaixotasuna
Osasunerako
arriskuak
Gaixotasun
infekziosoak
Gaixotasunen
tratamendua
6
Elektrizitatea eta
magnetismoa
Karga elektrikoak Imanak eta
magnetismoa
Korronte elektrikoa
7 Energia
Energia eta zer
propietate dituen
Beroa
eta tenperatura
Elektrizitatearen
ekoizpena
Energia
gure gizartean
8 Makinak
Makinak eta haien
erabilerak
Makina baten
zatiak
Eragile
mekanikoak
Aurrerapen
teknikoak eta
gizartea
9
Lurraren adierazpena
Lurra
eta mapak
Planisferio fisikoa Planisferio
politikoa
10
Europako eta
Espainiako paisaiak
Europako erliebea Europako klimak
eta landaredia
Europako ibaiak
eta aintzirak
Espainiako
paisaiak
11
Europako eta
Espainiako biztanleria
eta ekonomia
Europako
biztanleria
Europako
ekonomia-
jarduerak
Espainiako
biztanleria
eta ekonomia-
jarduerak
12 Europar batasuna
Europar Batasuna
gaur egun
Europako
erakundeak
Batasunaren
lorpenak eta
erronkak
13
Historiaurretik
Erdi Arora
Historiaurrea Antzinaroa Erdi Aroa
14 Aro Modernoa
Amerikaren
aurkikuntza
Hispaniar inperioa Inperioaren krisia Gizartea eta
kultura
15
Aro Garaikidea
XIX. mendea Primo de Riveraren
garaitik Francoren
garaira
Trantsizioa
eta demokrazia
XIX. mendeko
bizimodua
132826 _ 0001-0035.indd 12 28/9/09 17:06:09
XIII
SEIGARREN MAILA bOSGARREN MAILA
UNITATEA EDUKIAK
1 Izaki bizidunak
Zelula Izaki
zelulaniztunak:
animaliak eta
landareak
Beste erreinuak
2 Landareen erreinua
Landare taldeak Landareen
elikadura
Landareen
ugalketa sexuala
Ugalketa
asexuala
eta landareen
arteko
harremana
3
Ingurumena
babestea
Ekosistemak Ekosistemetako
elikadura
Ingurumena Ingurumena
babestea
4 Lurra
Lurraren geruzak Lurrazala Lurraren
barne-energia:
sumendiak
eta lurrikarak
Lurrazaleko harriak
5 Unibertsoa
Eguzki-sistema Unibertsoa Espazioa
esploratzen
6
Materia
eta haren eraldaketak
Materia eta
zer propietate
dituen
Nahasteak
eta substantzia
puruak
7
Indarrak eta higidura
Higidura eta
abiadura
Grabitate-
indarra eta
higidura
Makina bakunak
8
Erliebea
Iberiar
penintsulako
erliebea
Mendiak eta
sakonuneak
Kostaldea eta
uharteak
Euskadiko erliebea
9
klima
Klima Klima
mediterraneoa
Klima
ozeanikoa,
subtropikala
eta mendialdekoa
Euskadiko klimak
10
Urak
Ibaiak Espainiako ibaien
isurialdeak
Itsas urak,
aintzirak,
urtegiak eta
lurpeko urak
Euskadiko urak
11
Espainiako
biztanleria
Biztanleria
eta ekonomia-
jarduerak
Zerbitzuak Biztanleria eta
lana Euskadin
12

Erakundeak
Espainiaren
lurralde-antolaketa
Espainiako
erakundeak
Euskadiko
erakundeak
13 Historiaurrea
Paleolitoa Neolitoa Metal Aroa Euskal
lurraldea
Historiaurrean
14

Antzinaroa
Iberiarrak,
zeltak eta
kolonizatzaileak
Erromatar
Hispania
Euskal lurraldea
Antzinaroan
15

Erdi Aroa
Erdi Aroaren
hasiera
Erdi Aroaren
amaiera
Al Andalusko
bizimodua
Gaur
egungo
Euskadiko
lurraldea,
Erdi Aroan
Kristau-
erresumetako
bizimodua
UNITATEA EDUKIAK
1
Nutrizio-funtzioa I
Nutrizioa Elikadura Digestio-prozesua
2
Nutrizio-funtzioa II
Arnasketa Iraizketa Zirkulazio-aparatua Odolaren
zirkulazioa
3 Harreman-funtzioa
Harreman-funtzioa Nerbio-sistema Nerbio-sistema
eta mugimenduak
Barne-koordinazioa
4 Ugalketa
Sexu-ezaugarriak Ernalketa Haurdunaldia eta
erditzea
5 Osasuna
Osasuna eta
gaixotasuna
Osasunerako
arriskuak
Gaixotasun
infekziosoak
Gaixotasunen
tratamendua
6
Elektrizitatea eta
magnetismoa
Karga elektrikoak Imanak eta
magnetismoa
Korronte elektrikoa
7 Energia
Energia eta zer
propietate dituen
Beroa
eta tenperatura
Elektrizitatearen
ekoizpena
Energia
gure gizartean
8 Makinak
Makinak eta haien
erabilerak
Makina baten
zatiak
Eragile
mekanikoak
Aurrerapen
teknikoak eta
gizartea
9
Lurraren adierazpena
Lurra
eta mapak
Planisferio fisikoa Planisferio
politikoa
10
Europako eta
Espainiako paisaiak
Europako erliebea Europako klimak
eta landaredia
Europako ibaiak
eta aintzirak
Espainiako
paisaiak
11
Europako eta
eta ekonomia
Europako
biztanleria
Europako
ekonomia-
jarduerak
Espainiako
biztanleria
eta ekonomia-
jarduerak
12 Europar batasuna
Europar Batasuna
gaur egun
Europako
erakundeak
Batasunaren
lorpenak eta
erronkak
13
Historiaurretik
Erdi Arora
Historiaurrea Antzinaroa Erdi Aroa
14 Aro Modernoa
Amerikaren
aurkikuntza
Hispaniar inperioa Inperioaren krisia Gizartea eta
kultura
15
Aro Garaikidea
XIX. mendea Primo de Riveraren
garaitik Francoren
garaira
Trantsizioa
eta demokrazia
XIX. mendeko
bizimodua
132826 _ 0001-0035.indd 13 28/9/09 17:06:09
XIV
Gaitasun hori eskuratzeko, ikasleak:
Gai izan behar du izaki bizidunen
funtzionamendua irizpide
zientifikoz azaltzeko, bai eta
natura-ingurunearekin eta
gizakiekin duten elkarreragina ere.
Gai izan behar du paisaien eta
zenbait inguruneren ezaugarriak
ulertzeko, haien dibertsitatea
balioesteko eta gertuko espazioan
orientatzeko.
Gai izan behar du gertuko
inguruneetako gizarteeta
ekonomia-antolaketa ulertzeko,
gizartearen bizitzan herritar
eraginkor gisa parte hartzeko.
Gai izan behar du iraganeko
gertaerak eta pertsonaiak
ezagutzeko, bere gertuko
inguruneko oraina ulertzeko.
Gai izan behar du gizartearen
errealitatea ulertzeko eta
balioesteko, tolerantziaz eta
elkartasunez bizitzeko.
Ingurunearen Ezagueran
ZIENTZIA-, TEkNOLOGIA-
ETA OSASUN-kULTURARAkO
GAITASUNA
Gai izan behar du gorputzak nola
funtzionatzen duen azaltzeko,
gaixotasunei aurrea hartzeko eta
norberaren eta besteen osasuna
zaintzeko.
Hirugarren zikloan, giza gorputzeko aparatu eta sis-
tema nagusiak nolakoak diren eta nola funtziona-
tzen duten ikasiko dute ikasleek, bai eta hiru bizi-
funtzioak nola egiten dituzten ere. Gainera, zenbait
gaixotasunen berri ikasiko dute eta osasuna nola
zaindu aztertuko dute.
Gai izan behar du ingurumenari
buruzko hausnarketa kritikoa
egiteko eta jarrera arduratsuak
erakusteko.
Ziklo honetan, ingurumena zer den, zerk egiten dion
kalte eta ingurumena zaintzeko zer neurri dauden
ikasiko dute ikasleek. Horrez gain, natura-ingurunea
zaintzeko ardura dutela konturatuko dira. Espainia-
ko parke nazionalak zein diren eta zenbateko ga-
rrantzia duten ikasiko dute.
Gai izan behar du, ezaguera
zientifikoak aplikatuz, mundu
fisikoa azaltzeko eta eguneroko
bizitzako arazoak konpontzeko.
Hirugarren zikloan, gure planeta, eguzki-sistema
eta unibertsoa nola dauden osatuta ikasiko dute
ikasleek. Horrez gain, gai hauei buruzko oinarrizko
nozioak landuko dituzte: materia, energia, indar
soilak eta konplexuak. Eguneroko bizitzako feno-
menoak ulertzen lagunduko diete. Bestalde, maki-
na bakun eta konplexu batzuek nola funtzionatzen
duten ikasiko dute.
132826 _ 0001-0035.indd 14 28/9/09 17:06:10
XV
GIZARTERAkO ETA
HERRITARTASUNERAkO GAITASUNA
Gai izan behar du izaki bizidunen
funtzionamendua irizpide
zientifikoz azaltzeko, bai eta
natura-ingurunearekin eta
gizakiekin duten elkarreragina ere.
Ziklo honetan, izaki bizidunen zelula-antolaketa no-
lakoa den ulertuko dute ikasleek. Horrez gain, bost
erreinuetako izakien berri izango dute, eta landa-
reak irizpide zientifikoen arabera identifikatzen eta
sailkatzen ikasiko dute. Halaber, ekosistema bate-
ko kideen artean oinarrizko zer harreman dauden
azaltzeko gai izango dira.
Gai izan behar du paisaien eta
zenbait inguruneren ezaugarriak
ulertzeko, haien dibertsitatea
balioesteko eta gertuko espazioan
orientatzeko.
Ziklo honetan, Euskadiko, Espainiako eta Europa-
ko paisaiako elementuak nolakoak diren ikasiko
dute; besteak beste, erliebea, ibaiak, landaredia
eta klima. Erliebe-mapa bat interpretatzen eta pla-
nisferio batean toki jakinak aurkitzen ere ikasiko
dute.
Gai izan behar du gertuko
inguruneetako gizarteeta
ekonomia-antolaketa ulertzeko,
gizartearen bizitzan herritar
eraginkor gisa parte hartzeko.
Hirugarren zikloan, Euskadiko, Espainiako eta Europar
Batasuneko politika-antolakuntza ikasiko dute.
Gainera, Euskadiko, Espainiako eta Europako jarduera
ekonomikoei, biztanleriari eta erakundeei buruzko
oinarrizko datuak ikasiko dituzte. Halaber, zenbait gairi
buruzko eztabaidetan, elkarrizketetan eta bateratze-
lanetan modu eraginkorrean hartuko dute parte.
Gai izan behar du iraganeko
gertaerak eta pertsonaiak
ezagutzeko, bere gertuko
inguruneko oraina ulertzeko.
Ziklo honetan, historiako etapa bakoitzak zer ezau-
garri dituen eta etapa batetik bestera historiak zer
bilakaera izan duen ikasiko dute. Horrez gain, his-
toriako gertaera garrantzitsuak noiz gertatu ziren
ikasiko dute.
Gai izan behar du gizartearen
errealitatea ulertzeko eta
balioesteko, tolerantziaz eta
elkartasunez bizitzeko.
Hirugarren zikloan, Euskadiko eta Europako legeek
eta erakundeek zenbateko garrantzia duten azter-
tuko dute. Halaber, egoera gatazkatsuetan bizi den
pertsona batek zer sentitzen duen hautematen
saiatuko dira, eta gatazkak konpontzeko moduak
proposatuko dituzte.
Hirugarren zikloan, giza gorputzeko aparatu eta sis-
tema nagusiak nolakoak diren eta nola funtziona-
tzen duten ikasiko dute ikasleek, bai eta hiru bizi-
funtzioak nola egiten dituzten ere. Gainera, zenbait
gaixotasunen berri ikasiko dute eta osasuna nola
Ziklo honetan, ingurumena zer den, zerk egiten dion
kalte eta ingurumena zaintzeko zer neurri dauden
ikasiko dute ikasleek. Horrez gain, natura-ingurunea
zaintzeko ardura dutela konturatuko dira. Espainia-
ko parke nazionalak zein diren eta zenbateko ga-
Hirugarren zikloan, gure planeta, eguzki-sistema
eta unibertsoa nola dauden osatuta ikasiko dute
ikasleek. Horrez gain, gai hauei buruzko oinarrizko
nozioak landuko dituzte: materia, energia, indar
soilak eta konplexuak. Eguneroko bizitzako feno-
menoak ulertzen lagunduko diete. Bestalde, maki-
na bakun eta konplexu batzuek nola funtzionatzen
132826 _ 0001-0035.indd 15 7/10/09 10:58:07
XVI
Norberaren
autonomiarako eta
ekimenerako gaitasuna
Matematikarako
gaitasuna
Ingurunearen Ezagueran, matematikarako gaitasu-
na garatzen laguntzen da; Zientzia Fisikoekin eta
Geografiarekin loturiko gaietan, batez ere. Horreta-
rako, gertaeren eta fenomenoen adierazpen eta
interpretazio matematikoa proposatzen da. Hiruga-
rren zikloan, gai hauek lantzen dira: mundu fisikoa-
ren zenbakizko interpretazioarekin lotutako nozioak
(denboraren, distantziaren eta abiaduraren neurke-
ta, materia neurtzen ikasten hastea, eta meteoro-
logiako hainbat elementuren neurketa), bai eta gi-
zarteareki n l oturi koak ere (demografi a eta
ekonomia-jarduerak).
Giza eta
arte-kulturarako
gaitasuna
Ingurunearen Ezagueraren bidez, beste gizarte eta
garai batzuetako kultura-adierazpenak ezagutzen
eta balioesten laguntzen da. Halaber, gaitasun
hori garatzen laguntzen du; izan ere, irudiei gida-
tuta eta sistematikoki behatzea arte-hezkuntzaren
alorreko gaitasun bat da. Ingurunearen Ezagueran,
plastikako sortze-lanak ere egiten dira, eta giza
eta arte-kulturarako gaitasuna garatzen laguntzen
da, irudiak eta argazkiak estetikaren ikuspegitik
kontu handiz aukeratuta.
INGURUNEAREN EZAGUERAk ZERTAN LAGUNTZEN DUEN
GAINERAkO OINARRIZkO GAITASUNAk GARATZEN
gaitasuna
Ingurunearen Ezagueran, irakurmena garatzeko zen-
bait informazio mota aurkezten da: azalpen-testuak,
horma-irudiak, albisteak, liburuxkak... Gainera, ahoz-
ko komunikazioko trebetasunak lantzen dira, zenbait
gairi buruzko iritziak elkarri adieraztea helburu duten
jardueren bidez.
Informazioa tratatzeko
eta teknologia digitala
erabiltzeko gaitasuna
Ingurunearen Ezaguerak informazioa tratatzeko gai-
tasuna lantzen laguntzen du, errealitateari beha-
tzeko eta hura deskribatzeko hainbat jardueraren
bidez, baita informazioa zenbait modutan (taulak,
fitxak, idazkiak...) sailkatzeko jardueren bidez ere.
Ikasten ikasteko
gaitasuna
INGURUNEAREN EZAGUERA 5
OINARRIZKO GAITASUNAK
132826 _ 0001-0035.indd 16 28/9/09 17:06:12
XVII
Norberaren
autonomiarako eta
ekimenerako gaitasuna
Ingurunearen Ezagueran, hainbat jarduera daude,
ezaguerak erabiltzeko eta eguneroko bizitzako
arazoak konpontzeko Gai naiz programa, batez
ere, eta haien bidez garatzen da norberaren au-
tonomiarako eta ekimenerako gaitasuna. Halaber,
testuek eta jarduerek era autonomoan lan egiteko
aukera ematen diete ikasleei.
Ingurunearen Ezagueran, matematikarako gaitasu-
na garatzen laguntzen da; Zientzia Fisikoekin eta
Geografiarekin loturiko gaietan, batez ere. Horreta-
rako, gertaeren eta fenomenoen adierazpen eta
interpretazio matematikoa proposatzen da. Hiruga-
rren zikloan, gai hauek lantzen dira: mundu fisikoa-
ren zenbakizko interpretazioarekin lotutako nozioak
(denboraren, distantziaren eta abiaduraren neurke-
ta, materia neurtzen ikasten hastea, eta meteoro-
logiako hainbat elementuren neurketa), bai eta gi-
zarteareki n l oturi koak ere (demografi a eta
ekonomia-jarduerak).
Ingurunearen Ezagueraren bidez, beste gizarte eta
garai batzuetako kultura-adierazpenak ezagutzen
eta balioesten laguntzen da. Halaber, gaitasun
hori garatzen laguntzen du; izan ere, irudiei gida-
tuta eta sistematikoki behatzea arte-hezkuntzaren
alorreko gaitasun bat da. Ingurunearen Ezagueran,
plastikako sortze-lanak ere egiten dira, eta giza
eta arte-kulturarako gaitasuna garatzen laguntzen
da, irudiak eta argazkiak estetikaren ikuspegitik
kontu handiz aukeratuta.
INGURUNEAREN EZAGUERAk ZERTAN LAGUNTZEN DUEN
GAINERAkO OINARRIZkO GAITASUNAk GARATZEN
Ingurunearen Ezagueran, irakurmena garatzeko zen-
bait informazio mota aurkezten da: azalpen-testuak,
horma-irudiak, albisteak, liburuxkak... Gainera, ahoz-
ko komunikazioko trebetasunak lantzen dira, zenbait
gairi buruzko iritziak elkarri adieraztea helburu duten
jardueren bidez.
Ingurunearen Ezaguerak informazioa tratatzeko gai-
tasuna lantzen laguntzen du, errealitateari beha-
tzeko eta hura deskribatzeko hainbat jardueraren
bidez, baita informazioa zenbait modutan (taulak,
fitxak, idazkiak...) sailkatzeko jardueren bidez ere.
Ikasten ikasteko
gaitasuna
Ingurunearen Ezagueran, zenbait teknika lantzen
dira, informazioa aukeratzeko, antolatzeko, inter-
pretatzeko eta memorizatzeko. Halaber, ikasketa-
-jardueren jarraipena egitea proposatzen da, eta
hainbat laburpen eta mota askotako grafikoak eta
grafiko-antolatzaileak eskaintzen dira. Unitateen
hasieran, gaiari buruz ikasitakoa gogoratzeko au-
kera dute, horrela, gai berriak aurretik ikasitako
gaiekin lotzeko.
UNITATEAK
gaitasuna
Matematikarako
gaitasuna
Ikasten ikasteko
gaitasuna
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
gaitasuna
eta osasun-kulturarako
gaitasuna
Gizarterako eta herritarta-
sunerako gaitasuna
INGURUNEAREN EZAGUERA 5
OINARRIZKO GAITASUNAK
132826 _ 0001-0035.indd 17 28/9/09 17:06:14
XVIII
Ikasten ikasteko
programa
Lehen Hezkuntzako hirugarren zikloan, Jakintzaren Etxea proiektuak ikas-
leak prestatu nahi ditu, DBHri arrakastaz hel diezaioten. IKASTEN IKASTEKO
programa helburu hori lortzeko tresna bat da. Programa horren bidez, ikas-
leek ikasketa-bizitzan baliagarriak izango zaizkien teknikak eta trebetasunak
ikasiko dituzte.
Programak lau osagai ditu:
Bertan aurkituko dituzu hausnarketak, estrategiak, iradokizun didaktikoak eta
fotokopiatzeko fitxak. Hiru atal nagusi ditu: ikasketa-teknikak, ebaluazioak
prestatzea eta lanak aurkeztea.
1. Irakasleentzako eskuliburua
Iradokizun hauek Irakasleentzako eskuliburua
eta ikaslearen liburuen arteko zubia dira. Ber-
tan iradokizun zehatzak egiten dira, ikaslearen
liburuarekin batera eskuliburua erabiltzeko.
Unitate bakoitzeko iradokizun didaktikoen zu-
tabeetan aurki daitezke.
3. Irakasleen
liburuko
iradokizunak
Material hauek Lehen Hezkuntzako ezinbeste-
ko edukiak biltzen dituzte, eskema gisa aur-
keztuta.
4. Euskararako,
eta Matematikarako
eskemak
Ikasketa-teknikak
Lehendabiziko atal honek trebetasun hauek garatzen
ditu, ikasleek unitate bakoitzean ikasitako edukiak fin-
katzeko:
Informazioa aukeratzeko teknikak
Azpimarratzea.
Ideia nagusiak ondorioztatzea.
Ideiak irakurri aurretik hautematea.
Informazioa laburbiltzeko teknikak
Laburpenak egitea.
Informazioa grafikoki antolatzea:
eskemak eta taulak.
Ebaluazioak prestatzea
Programako bigarren atal honek trebetasun hauek lan-
tzen ditu, ikasleek ebaluazioak prestatzeko:
Edukiak berrikustea
Prozedurak berrikustea
Ikasketari berari buruz hausnarketa egitea
Lanak aurkeztea
Atal honetan trebetasun hauek garatzen dira, idatzizko
lanak eta ahozko aurkezpenak ongi antolatuta planifika-
tzeko eta egiteko:
Informazioa bilatzea
Idatzizko lanak egitea
Ahozko aurkezpenak egitea
L
E
H
E
N
H
E
Z
K
U
N
T
Z
A
Ik
a
s
le
a
r
e
n
t
z
a
k
o
b
a
lia
b
id
e
a
k
IK
A
S
T
E
N
IK
A
S
T
E
K
O
P
R
O
G
R
A
M
A
Ira
k
a
s
le
a
re
n
tz
a
k
o
e
s
k
u
lib
u
ru
a
LE
H
E
N
H
E
Z
K
U
N
T
Z
A
8
4
3
1
3
0
0
0
5
2
8
2
6
IKASTEN IKASTEKO
PROGRAMA
Irakaslearentzako
eskuliburua
Ikasteko teknikak lantzeko,
ebaluazioak prestatzeko
eta lanak aurkezteko
zenbait hausnarketa,
estrategia eta jarduera
Zubia
Santillana
Zubia
Santillana Z
u
b
i
a
S
a
n
tilla
n
a
Ikasketa-teknikak
Ebaluazioak
prestatzea
Lanak
aurkeztea
1. Zer da azpimarratzea?
Azpimarratzea testu bateko elementu edo zati garrantzitsuenak nabarmentzea da, eta, be-
raz, elementu horiek aurkitu behar dira. Baina, elementu bera interesatzen al zaigu beti?
Zer helburu lortu nahi ditugun, era batera edo bestera azpimarratuko dugu. Batzue-
tan, datu jakin batzuk bilatu nahi ditugu; beste batzuetan, funtsezko ideia eta biga-
rren mailako ideiak zein diren jakin nahi dugu; eta beste batzuetan, testua zehatz-
mehatz aztertu nahi dugu.
Ezarritako helburuaren arabera, batzuetan testuaren zati handi bat azpimarratuko
dugu, eta beste batzuetan, berriz, zati txiki bat baino ez.
2. Zertarako azpimarratzen dugu?
Hitz-gakoak azpimarratzen ditugu, buruan adierazgailuak sortzeko.
Azpimarratzeko era hori erabilgarria da batik bat kontzeptuak ikasteko, eta ondo-
ren, kontzeptu horien esanahia azaltzeko.
Testuko hainbat zati azpimarratzen ditugu, ideia nagusiak zein diren jakiteko.
Azpimarratzeko era hori erabilgarria da gai bat aztertzeko eta, ondoren, lantzeko.
7
Ikasteko teknikak
Azpimarratzea
Azpimarratuz,
lantzen da:
Arreta.
Kontzentrazioa.
Aztertzeko
gaitasuna.
Digestioan, digestio-aparatuko hainbat za-
tik hartzen dute parte:
Ahoan, hortzen bidez elikagaiak txikitu
egiten dira, eta ondoren, listu-guruinek
sortutako listuaz nahasten. Horrela
eratzen da elikadura-boloa.
Digestioan, digestio-aparatuko hainbat za-
tik hartzen dute parte:
Ahoan, hortzen bidez elikagaiak txikitu
egiten dira, eta ondoren, listu-guruinek
sortutako listuaz nahasten. Horrela
eratzen da elikadura-boloa.
Baliatu azpimarratzeko
era hori eskemak
egiteko.
Baliatu azpimarratzeko
era hori laburpenak
idazteko.
Digestioa
ahoa

hortzak
listu-guruinak
elikadura-boloa
Behar den materiala
Azpimarratzea berdin
dion liburu bat (edo
fotokopia bat).
Arkatza eta borragoma,
zuzenketak egiteko.
168493 _ 001-0088.indd 7 10/7/09 09:52:14
1. Zer da informazioa bilatzea?
Informazioa bilatzea planifikatutako lana da eta helburu jakin bat lortzeko egiten da.
Informazioa bilatzen hasi baino lehen, beharrezkoa da:
73
Lanak aurkeztea
Ikasliburuetan, ondo bereizita aurki-
tuko ditugu informazioa eta informa-
zioa ez den guztia.
Telebistako dokumentalek batik bat,
entzute handiko izen batek bermatuak
badira, egiazko informazioa ematen
dute.
Eleberrietan, fikzioa aurkituko dugu;
hala ere, batzuetan, fikzioa egiantze-
koa izan daiteke.
1. Zer bilatu nahi den jakitea. Zer ari naiz bilatzen?
2. Iturri aproposa zein den kontuan hartzea. Non bilatuko dut?
3. Estrategia eraginkorrena baliatzea. Nola bilatuko dut?
2. Zertarako bilatzen dugu informazioa?
Ikasleek informazio zehatzak bilatzen dituzte:
Eskatu zaien zenbait jarduera jakin egiteko.
Zalantzei erantzuteko eta berez nahiz irakasleak eskatuta jakin behar duten eza-
gutza barneratzeko.
Horretaz gainera, Lehen Hezkuntzako hirugarren zikloan, ikasleak gai monografiko
bati buruzko informazioaren bilaketa nola egin ikasten hasten dira, helburu hauekin:
Idatzizko lana presatzea eta egitea.
Ahozko aurkezpena prestatzea eta egitea.
3. Estrategiak: Informazio-iturri egokiak aukeratzea
Lehen Hezkuntzako ikasleak ez dira erabat gai informazioa eta iritzia bereizteko, ez
eta beren kasa egiazko informazio kontrastatuak eta hala ez direnak bereizteko ere.
Informazio-iturriak behar bezala aukeratu ahal izateko, ezinbestekoa da hiru aldagai
hauek kontuan hartzea:
Informazioa Iritzia eta interpretazioa
Egiazkotasuna Zehaztasun eza, asmo alderdikoia edo birsortze subjektiboa
Errealitatea Fikzioa
168493 _ 001-0088.indd 73 10/7/09 09:52:59
1. Zer da prozedurak berrikustea?
Matematika arloan eduki ugari prozedurak direnez, berariazko atal bat sortu dugu,
arlo horretako berezko estrategiei eta teknikei buruz hausnartzeko. Nolanahi ere,
atal honetan aipatuko diren zenbait iradokizun baliagarriak dira beste ikasketa-arlo
batzuetarako ere.
Estrategiak baliatzeko oso trebeak ez diren ikasleek ez dute prozedura bat berez be-
rrikusten. Garrantzitsua da horretaz jabetzea, gero abian jarriko diren ekimen di-
daktikoen plangintza egiteko.
Prozedura bat ondo atera bada, haurrak ez du pentsatuko ondo edo gaizki egin
duen. Nahikoa da emaitza jakitea.
Prozedura bat gaizki atera bada, haurrak berriz egingo du mekanikoki. Berriz ere
gaizki ateratzen bazaio, agian amore emango du, edo beharbada beste prozedura
batekin saiatuko da eta berriz hasieratik hasiko da.
Horrenbestez, irakaslearen eginkizuna da ikasleei hausnartzeko ohitura eta lana be-
har bezala egiteko jarrera izaten irakastea, beren ikaste-prozesuez ohar daitezen.
2. Zertarako berrikusten ditugu prozedurak?
Prozedurak berrikustearen helburua da jarduera bat ondo egin dela ziur izatea. Arlo
praktikoan, helburu hori bikoitza da:
Akatsik egin ez dela ziur izatea.
Aukeran izandako prozeduretatik egokiena baliatu dela ziur izatea.
53
Azterketak prestatzea
Prozedurak
berrikusteari esker:
Zer egiten ari garen
ulertuko dugu.
Autokontrolerako
ohiturak ezarriko
ditugu.
Buruzko prozesuak
hitzez adieraziko ditugu.
Ikasteko prozesuez
ohartuko gara.
Zertarako berrikusten
ditugu prozedurak?
Ikaslea prozedurak berrikusten: matematika arloko
hainbat egoera
Proba egin arte, ez du zatiketa amaitutzat ematen (zatidura 3 zatitzailea 1 hondarra).
Eskolan, ehunekoei buruzko zenbait jarduera zuzentzean, ohartu da kalkulu bat gaizki egin duela.
Emaitza zuzenean kopiatu ordez, zuzendu ahala berriz ere kalkulatuko du eta zuzen idatziko du.
Ikaskide batek problemaren beste emaitza bat lortu du, eta batak eta besteak zer urrats egin
dituzten alderatuko du.
150en 2/3 kalkulatzeko, lehen eragiketa guztiak egiten zituen (150 : 3 eta 50 3 2).
Prozedura automatizatu duenean, buruz kalkulatzen du eta emaitza egiten du.
Emaitzak egiaztatzeko
Emaitza okerra zergatik
den argitzeko
Prozesuan oker zer egin
den ikusteko
Prozedurak hobetzeko
168493 _ 001-0088.indd 53 10/7/09 09:52:40
30
2. IKASTEN IKASTEKO. Kopiatu eta osatu eskema.
3. IKASTEN IKASTEKO. Idatzi, zure koadernoan, unitatean beltzez nabarmendutako hitzak.
Gero, azpimarratu zure ustez garrantzitsuenak direnak eta definitu. Garrantzitsuenak soilik
nabarmentzeko, ez azpimarratu hamar baino gehiago.
1. Irakurri laburpena.
Landare taldeak
Landareak bi taldetan banatzen dira: landare loredunak eta lorerik
gabeko landareak. Loredunek loreak eta haziak dituzte; loregabeek,
aldiz, ez dute lorerik, eta espora bidez ugaltzen dira.
Lorerikgabekolandareenarteanbi taldedaude: iratzeaketagoroldioak.
Loredunen artean, beste bi: gimnospermoak eta angiospermoak.
Landareen elikadura
Landareek beren elikagaia sortzen dute fotosintesiaren bidez. Ura, gatz-mineralak,
karbono-dioxidoa eta argia erabiliz, elikagaiak eta oxigenoa sortzen dituzte.
Landareen ugalketa
Loreak dira landareen ugaltze-organoak. Ugalketa polinizazioarekin hasten da.
Polena estaminetik pistilora igarotzeari deritzo polinizazio. Polinizatutakoan,
obulua hazi bihurtzen da, eta obulutegia, fruitu.
Landareek ugalketa asexuala ere egin dezakete.
Berrikusi
Landare loredunak
......... eta ......... dauzkate.
LANDAREAK
Izaki bizidun zelulaniztunak.
Fotosintesia egiten dute.
Gimnospermoak
Ez dituzte oso lore ikusgarriak.
Haziak .........(e)an sortzen dira.
Angiospermoak
Lore ikusgarriak dituzte.
Goroldioak
Txikiak dira.
.........ak .........(e)an agertzen dira.
Iratzeak
Goroldioak baino handiagoak dira.
.........ak soroetan agertzen dira.
Lorerik gabeko landareak
Ez dute ez .........rik ez ........rik.
......... dauzkate.
132815 _ 0018-0031.indd 30 21/5/09 11:01:01
132826 _ 0001-0035.indd 18 28/9/09 17:06:14
XIX
Ikaslearen liburuan zenbait jarduera propo-
satzen dira IkASTEN IkASTEkO etiketaz
adierazita. Ariketa horien xedea oinarrizko
edukiak ikasteko eta berrikusteko estrate-
giak lantzea da. Horrez gain, irakaslearen
gidan, unitate bakoitzaren hasieran, ariketa
horien eta horiei lotutako estrategien zerren-
da bat dago.
2. Ikaslearen liburuko
ariketak
Iradokizun hauek Irakasleentzako eskuliburua
eta ikaslearen liburuen arteko zubia dira. Ber-
tan iradokizun zehatzak egiten dira, ikaslearen
liburuarekin batera eskuliburua erabiltzeko.
Unitate bakoitzeko iradokizun didaktikoen zu-
tabeetan aurki daitezke.
3. Irakasleen
liburuko
iradokizunak
Material hauek Lehen Hezkuntzako ezinbeste-
ko edukiak biltzen dituzte, eskema gisa aur-
keztuta.
4. Euskararako,
eta Matematikarako
eskemak
Ikasketa-teknikak
Lehendabiziko atal honek trebetasun hauek garatzen
ditu, ikasleek unitate bakoitzean ikasitako edukiak fin-
katzeko:
Informazioa aukeratzeko teknikak
Azpimarratzea.
Ideia nagusiak ondorioztatzea.
Ideiak irakurri aurretik hautematea.
Informazioa laburbiltzeko teknikak
Laburpenak egitea.
Informazioa grafikoki antolatzea:
eskemak eta taulak.
Ebaluazioak prestatzea
Programako bigarren atal honek trebetasun hauek lan-
tzen ditu, ikasleek ebaluazioak prestatzeko:
Edukiak berrikustea
Ikasketari berari buruz hausnarketa egitea
Lanak aurkeztea
Atal honetan trebetasun hauek garatzen dira, idatzizko
lanak eta ahozko aurkezpenak ongi antolatuta planifika-
tzeko eta egiteko:
Idatzizko lanak egitea
Ahozko aurkezpenak egitea
L
E
H
E
N
H
E
Z
K
U
N
T
Z
A
Ik
a
s
le
a
r
e
n
t
z
a
k
o
b
a
lia
b
id
e
a
k
IK
A
S
T
E
N
IK
A
S
T
E
K
O
P
R
O
G
R
A
M
A
Ira
k
a
s
le
a
re
n
tz
a
k
o
e
s
k
u
lib
u
ru
a
LE
H
E
N
H
E
Z
K
U
N
T
Z
A
8
4
3
1
3
0
0
0
5
2
8
2
6
IKASTEN IKASTEKO
PROGRAMA
Irakaslearentzako
eskuliburua
Ikasteko teknikak lantzeko,
ebaluazioak prestatzeko
eta lanak aurkezteko
zenbait hausnarketa,
estrategia eta jarduera
Zubia
Santillana
Zubia
Santillana Z
u
b
i
a
S
a
n
tilla
n
a
IKASTEN IKASTEKO PROGRAMA Ingurunearen Ezaguerako eskemak LEHEN HEZKUNTZA
IS
B
N
: 978-84-9894-027-5
9
7
8
8
4
9
8
9
4
0
2
7
5
L
E
H
E
N
H
E
Z
K
U
N
T
Z
A
Ik
a
s
le
a
r
e
n
tz
a
k
o
b
a
lia
b
id
e
a
k
IKASTEN IKASTEKO PROGRAMA
eskemak
Lehen Hezkuntzako ezinbesteko edukiak
30 eskematan laburdilduta
Zubia
Santillana
Z u b i a
S a n t i l l a n a
Zubia
Santillana
Irakasmaterial honen behin
betiko bertsioa dohainik banatuko
da CD euskarrian
166179_C.indd 1 9/7/09 19:46:29
IKASTEN IKASTEKO PROGRAMA Euskara eta Literaturako eskemak LEHEN HEZKUNTZA
L
E
H
E
N
H
E
Z
K
U
N
T
Z
A
Ik
a
s
le
a
r
e
n
tz
a
k
o
b
a
lia
b
id
e
a
k
Euskara eta Literaturako
eskemak
IS
B
N
: 978-84-9894-025-1
9
7
8
8
4
9
8
9
4
0
2
5
1
da CD euskarrian
Zubia
Santillana
Z u b i a
S a n t i l l a n a
Zubia
Santillana
165774_C.indd 1 9/7/09 19:39:16
IKASTEN IKASTEKO PROGRAMA Matematikako eskemak LEHEN HEZKUNTZA
Matematikako eskemak
L
E
H
E
N
H
E
Z
K
U
N
T
Z
A
Ik
a
s
le
a
r
e
n
tz
a
k
o
b
a
lia
b
id
e
a
k
IS
B
N
: 978-84-9894-026-8
9
7
8
8
4
9
8
9
4
0
2
6
8
Zubia
Santillana
Z u b i a
S a n t i l l a n a
Zubia
Santillana
da CD euskarrian
166168_C.indd 1 9/7/09 19:42:50
IKASTEN IKASTEKO PROGRAMA Matematikako eskemak LEHEN HEZKUNTZA
Matematikako eskemak
L
E
H
E
N
H
E
Z
K
U
N
T
Z
A
Ik
a
s
le
a
r
e
n
tz
a
k
o
b
a
lia
b
id
e
a
k
IS
B
N
: 978-84-9894-026-8
9
7
8
8
4
9
8
9
4
0
2
6
8
Zubia
Santillana
Z u b i a
S a n t i l l a n a
Zubia
Santillana
da CD euskarrian
166168_C.indd 1 9/7/09 19:42:50
30
Landare taldeak
Lorerikgabekolandareenarteanbi taldedaude: iratzeaketagoroldioak.
Landareen elikadura
Landareen ugalketa
Berrikusi
Landare loredunak
......... eta ......... dauzkate.
LANDAREAK
Gimnospermoak
Angiospermoak
Goroldioak
Txikiak dira.
Iratzeak
......... dauzkate.
132815 _ 0018-0031.indd 30 21/5/09 11:01:01
31
2
GAI NAIZ
Informazio okerrak bereizteko
Landare haragijaleak
1. Adierazi esaldi hauek zuzenak ala
okerrak diren eta esan zergatik.
a. Landare haragijaleek animaliak
harrapatzen dituzte eta, beraz, ez dute
fotosintesia egiteko beharrik.
b. Inguru tropikal batzuetan, landare
haragijale pila izugarria dago; horregatik,
askoz txikiagoa da igelen, sugandilen eta
beste animalia txiki batzuen kopurua.
2. Erreparatu binetari eta adierazi
zer oker ikusten duzun.
Beste landare haragijale batzuek hosto bereziak
dituzte: intsektu edo animalia txikiren bat gainean
pausatzen denean, hosto horiek itxi egiten dira.
Azkenean, intsektua hil eta usteldu egiten da.
Badira urez betetako
halako txarro txiki
batzuk dituzten
landareak ere.
Intsekturen bat
haietan erortzen
denean, atera ezinik
geratzen da, eta hil
egiten da azkenean.
Landarebatzukosogatz-mineral gutxikolurretanbizi
dira; hori delaeta, ososistemabereziaduteezinbesteko
substantzia horiek lortzeko: animaliak harrapatzen
dituzte. Horregatik esaten zaie haragijale.
Landare haragijale asko itsaskorrak dira. Hala,
intsektuak eta beste animalia txiki batzuk haiei
itsatsita geratzen dira, eta hil egiten dira. Landareek
substantzia batzuk sortzen dituzte animalien
gor putzak desegiteko, eta barruan zituzten gatzak
xurgatzen dituzte. Beraz, landareak ez du intsektua
bera jaten, baizik eta usteltzen hasitakoan askatutako
gatzak aprobetxatzen ditu.
Katutxo,
katutxo...
132815 _ 0018-0031.indd 31 21/5/09 11:01:04
8
Zelula
1. Zelularen aurkikuntza
Duela hirurehun urte zientzialarientzat garrantzi
handiko tresna bat asmatu zen: mikroskopioa.
Tresna hori leiar bat edo gehiagoz osaturik dago,
eta aztergaiaren irudia asko handitzeko erabiltzen
da.
Zientzialariak mikroskopioaren bidez izaki bizidu-
nak ikertzen hasi zirenean, ohartu ziren animalia
eta landare guztiak zati txiki-txiki ugariz osaturik
daudela. Zati horiei zelula izena eman zioten. q
2. Nolakoak dira zelulak?
Zelula bat, sinple esanda, zaku txiki bat da, likido
lodi batez betetako zaku bat. Barruan zati txikia-
goak bereiz daitezke.
Zelula mota asko daude, oso forma desberdine-
koak. Tamainan ere badira aldeak zelula batetik
bestera, baina gehienak hain txikiak dira, ezin bai-
tira begi hutsez ikusi. Milimetro bakar batean gure
berrogeita hamar edo ehun zelula jar litezke erren-
kan. w
Zelulak bizirik daude, hori dute ezaugarri nagusia.
Hau da, hiru funtzioak egiten dituzte: nutrizioa,
harremana eta ugalketa.
3. Zelularen zatiak
Nahiz eta oso txikiak izan, zelulek hainbat atal
dituzte: e
Mintza. Zelula inguratu eta kanpotik banatzen
duen estalkia da.
Nukleoa. Zelularen funtzionamendua kontrola-
tzen duen atala da.
Zitoplasma. Mintzaren eta nukleoaren artean
geratzen den atala da. Urez eta disolbatutako
hainbat substantziaz osaturik dago. Gainera,
zitoplasman hainbat organulu daude. Zelularen
zatiak dira organuluak, eta bakoitzak bere fun-
tzioa du.
q Mikroskopioez gizakiaren zelulei ateratako
argazkia. Nolakoak diren erakusten du marrazkiak.
e Zelula baten atalak.
heste-
zelula
giharretako zelula
mintza
zitoplasma
neurona
globulu
zuria
nukleoa
organuluak
w Giza zelula mota batzuen marrazkia.
Zelula horietatik zein da handiena?
Eta zein da txikiena?
gibeleko
zelula
globulu
gorria
132815 _ 0006-0017.indd 8 21/5/09 11:01:01
9
1
1. Azaldu zer den mikroskopioa eta zergatik
izan zen garrantzitsua asmakizun hori.
2. Begiratu argazkiei, eta erantzun
zein den animalia-zelulena eta zein
landare-zelulena. Ondoren, azaldu nola
igarri duzun.
3. Definitu hitz hauek: zelula, nukleoa,
zelulabakarra, zelulaniztuna.
Galderak
4. Animalia- eta landare-zelulak
Animalien eta landareen zelulak desberdinak
dira. r
Animalien zelul ek era askotako formak dituz-
te: esferikoak, kubikoak, izar-formak Batzue-
tan, oso irregularrak dira.
Landareen zelula k normalean animalien zelulak
baino handiagoak dira, eta haien forma erregu-
larragoa da, prismatikoa. Horma gogor batez
inguraturik daude. Horma horren eraginez, ada-
rrak eta enborrak oso gogorrak dira batzuetan.
Landare-zelulek, gainera, kloroplasto izeneko
organuluak dituzte.
5. Zelulaniztunak eta zelulabakarrak
Animaliak eta landareak zelula askoz osaturik
daude. Hori dela eta, izaki zelulaniztun esaten
zaie.
Beste izaki bizidun batzuk, aldiz, zelula bakar ba-
tez osaturik daude. Izaki zelulabakar esaten zaie.
Izaki horiek nonahi daude: uretan, lurrean, ai-
rean, gure gorputzean..., baina ezin dira ikusi mi-
kroskopioz ez bada. Izaki zelulabakarrei buruz
gehiago ikasteko aukera izango duzu unitate ho-
netan.
Izaki bizidun guztiak zelulaz osaturik daude.
Zelulak oso txikiak dira, eta hainbat atal di-
tuzte: mintza, nukleoa eta zitoplasma, orga-
nuluduna.
landare-zelula animalia-zelula
kloroplastoa
r Animalia-zelula baten eta landare-zelula baten
eskema. Zer desberdintasun dago haien artean?
A
B
132815 _ 0006-0017.indd 9 21/5/09 11:01:03

Sabedes.
Conoas.
Sugerencias didcticas
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
Beste jarduera batzuk
Oso zelula espezializatuak
Gizakion begiko erretina bi motatako zelulaz osatuta dago: konoz eta
makilaz. Bi zelula horiek argi-estimuluei erantzuten diete. Konoen
muturrak kono forma du, eta makilen muturra, berriz, zuzena da;
horregatik dute izen hori. Begien bidez hautematen ditugun sentipe-
nak jasotzea da zelula horien funtzioa; hau da, argiaren intentsitatea
eta koloreak hautematea. Informazio hori erretinatik garunera joaten
da, ikusmen-nerbioaren bidez, eta irudi bihurtzen da han.
Konoak eta makilak ez daude uniformeki banatuta begi osoan.
Erretinaren erdigunetik zenbat eta gehiago urrundu, murriztu egiten da
kono formako zelulen kopurua, eta kanpoko ertzetan, makilak baino
ez daude.
Helburuak
Izaki bizidun guztiak zelulaz osa-
tuta daudela jakitea.
Zelulak zati hauek dituela jaki-
tea: mintza, nukleoa eta zito-
plasma.
Animalia-zelulek eta landare-
zelulek zer alde dituzten jaki-
tea.
Izaki bizidunak zelula bakar
batez edo hainbat zelulaz osa-
Iradokizun didaktikoak
Hasteko
Begiratu ikasleekin 8. orrialde-
ko lehendabiziko irudiari eta
galdetu zer ikusten den. Azaldu
mikroskopio baten bidez atera-
tako argazki bat dela. Handi-
tutako zatia, baina, ez da argaz-
kia, marraz kia baizik.
Azaltzeko
Azaldu ikasleei 2. irudian ageri
diren giza zelulak marrazteko
zelula horien benetako propor-
tzioak hartu direla kontuan.
Nabarmendu zelula horiek guz-
tiek antzeko funtzionamendua
eta antzeko organuluak dituzte-
la, baina irudian ikusten denez,
oso itxura desberdina dutela.
Ahal izanez gero, eraman ikas-
leak laborategira, eta utzi aho
barruko ehunaren lagin txiki bat
mikroskopio bidez ikusten.
Horrela, ikasleek argi ikusiko
dute izaki bizidun guztiak milioi-
ka zati txiki bizidunez osatuta
gaudela; hau da, zelulaz osatu-
ta gaudela.
8
132826 _ 0036-0049.indd 40 25/9/09 10:07:00
8
Zelula
da.
kan. w
3. Zelularen zatiak
dituzte: e
duen estalkia da.
tzen duen atala da.
tzioa du.
heste-
zelula
giharretako zelula
mintza
zitoplasma
neurona
globulu
zuria
nukleoa
organuluak
gibeleko
zelula
globulu
gorria
132815 _ 0006-0017.indd 8 21/5/09 11:01:01
9
1
igarri duzun.
Galderak
dira. r
organuluak dituzte.
zaie.
netan.
nuluduna.
kloroplastoa
A
B
132815 _ 0006-0017.indd 9 21/5/09 11:01:03
UNIDAD 1
Gutxi gorabehera, ehun milioi makila eta lau milioi kono daude giza-
kion begi bakoitzean. Konoak ez dira makilak bezain sentikorrak; nahi-
koa argitasun dagoenean soilik funtzionatzen dute. Zelula horien bidez
hautematen ditugu koloreak. Makilek, aldiz, oso argi gutxirekin ere
funtzionatzen dute, konoak baino askoz sentikorragoak baitira, baina
ezin ditzakete koloreak hauteman.
Proposatu ikasleei saiakuntza erraz bat. Ilundu ikasgela ahalik
gehiena. Hasieran, asko kostatuko zaizue gauzak ondo bereiztea,
baina, pixkanaka-pixkanaka, begiak ondo ohituko dira ilunera, eta
nahiko ondo ikusiko dute. Baina ikusiko al dituzue koloreak?

Ikasleek zelulari buruzko kontzep-
tuak ondo ulertu dituztela ziurta-
tzeko, proposatu ikasgelan eredu
bat eraikitzea. Horretarako, bi
puxika erabili beharko dituzte.
Bietako bat apur bat puztu eta
lotu ondoren, bestearen barruan
sartu beharko dute. Bigarren puxi-
ka urez bete beharko dute, zito-
plasma adierazteko, eta hainbat
neurri tako paper zati ak edo
harriak sartu beharko dituzte,
zelula-organuluak adierazteko.
Ikasle askok uste dute zelulak
lauak direla, eta eredu horren
bidez, uste hori bertan behera
geratuko zaie.
Erantzunak
Irudiak
2. Irudiko zelula handiena gibele-
ko zelula da, eta txikiena, berriz,
globulu gorria.
4. Landare-zelulak forma erregula-
rra du, eta horma gogor batez
inguratuta dago. Gainera, kloro-
plastoak ditu.
Galderak
1. Mikroskopioa tresna optiko bat
da, eta leiharren bidez, gauza txiki
-txikiak, mikroskopikoak, handia-
go tzeko eta ikusteko aukera ema-
ten du; besteak beste, zelulak
ikustekoa.
2. B argazkian landare bat ageri
da, eta A argazkian, animalia bat.
Landare-zelulek oso forma erregu-
larra dutelako igarri dugu; izan
ere, A irudiko animalia-zelulek
forma irregularrak dituzte.
3. Zelulak izaki bizidun guztien
osagai txiki-txikiak dira.
Nukleoa zelularen funtzionamen-
dua kontrolatzen duen atala da.
Izaki zelulabakarrak zelula bakar
batez osatuta dauden izakiak
dira.
Izaki zelulaniztunak, aldiz, zelula
askoz osatuta dauden izakiak
dira.
1. UNITATEA
9
132826 _ 0036-0049.indd 41 25/9/09 10:07:12
132826 _ 0001-0035.indd 19 28/9/09 17:06:18
XX
Mapekin lanean
Jakintzaren Etxea proiektuak Ingurunearen Ezaguerako helburu kurrikula-
rrak lortzen laguntzen du: mapak eta planoak erabiltzeko gaitasunak eta
trebetasunak eskuratzen laguntzea ikasleei. Helburu hori lortzeko, Zubia/
San tillanak ondo bereizitako bi ataletan antolatu du irakasleen eskura
jarritako materiala: Fotokopiatzeko mapa mutuak eta Mapak irakurtzea
eta interpretatzea.
Atal honek ikuspuntu berritzailea du; izan ere, iradokizun didaktikoak erantsi
dira mapa bakoitza lantzeko. Alderdi geografiko bakoitza lantzean izan ohi diren
zailtasunak nabarmentzen dira.
Horrez gain, autonomia-erkidego bakoitzeko bi mapa mutu
daude (bata fisikoa eta bestea politikoa), irakasleak bere
proiektu didaktikora ongien egokitzen dena erabil dezan.
Irakaslearen gidak zikloari dagokion etapa osoan
kartografian gehien erabiltzen diren kontzeptuei
eta prozedurei buruzko informazioa ematen die
hezitzaileei.
Gida honen xedea da irakasleei material pe-
dagogikoa ematea, material honetako fitxetan
egiten den lana azaldu ahal izateko.
Horrez gain, kartografiako hiztegi txiki bat ere
erantsi dugu.
Fotokopiatzeko mapa mutuak
Fotokopiatzeko mapa mutuen bildumaren bidez, Ingurunea-
ren Ezaguerako ikasleek ingurune fisikoko eta giza inguru-
neko elementu nagusiak zein diren eta non dauden ikasiko
dute ikasleek.
Atal honetan, zenbait gaitako eta zenbait eskalatako 61 mapa
mutu sartu ditugu; guztiak ere DIN-A4 formatuan.
Mapak irakurtzea eta interpretatzea
Mapekin jardutea eta lan egitea erraza izan dadin, praktikatu egin behar da. Atal honetan, proze-
dura eta trebetasun kartografikoekin lan egiteko bi elementu ditu irakasleak: ikasleentzako fitxak
eta irakaslearentzako gida.
Espainia politikoa. Autonomia-erkidegoak
F R A N C I A
M A R R U E C O S
CANARIAS
CANARIAS
CANARIAS
CANARIAS
CANARIAS
CANARIAS
CANARIAS
Santa Cruz de Tenerife
0 65 130
km
H
I
E M
LEGENDA
Autonomia-erkidegoko
hiriburua
Autonomia-hiria
2
0
0
9
Zubia Editoriala, S
. L. / S
antillana Educacin, S
. L. Santillanako K
artografa Zerbitzuak
2
2
.
M
A
P
A
133058 _ 0007-0060.indd 49
17/7/09 09:07:46
Europa fisikoa
0 300 600
km
H
E
I
M
ALTITUDEA
(metrotan)
1.500etik gora
1.000-1.500
0-400
Gailur nagusiak
400-1.000
Sakonunea
2
0
0
9
Zubia Editoriala, S
. L. / S
. L. Santillanako K
1
6
.
M
A
P
A
133058 _ 0007-0060.indd 37
17/7/09 09:06:05
Ozeanoak
H
I
E M
0 1.200 2.400
km
2
0
0
9
Zubia Editoriala, S
. L. / S
. L. Santillanako K
1
.
M
A
P
A
133058 _ 0007-0060.indd 7
17/7/09 09:04:56
Euskal Autonomia Erkidegoa
0 8 16
km
H
I
E M
2
0
0
9
Zubia Editoriala, S
. L. / S
. L. Santillanako K
4
2
.
M
A
P
A
133058 _ 0061-0094.indd 89
19/6/09 08:50:13
Euskal Autonomia Erkidegoa
0 8 16
km
H
I
E M
2
0
0
9
Zubia Editoriala, S
. L. / S
. L. Santillanako K
133058 _ 0061-0094.indd 90
19/6/09 08:50:31
0 1.200 2.400
km A n t a r t i k a
A f r i k a
A s i a
E u r o p a
A
m
e
r i k
a
O z e a n i a
H
I
E M
2009 Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L. Santillanako Kartografa Zerbitzuak
Mapa lantzeko iradokizunak
Kontinenteak Lurrean non dauden adierazten du mapak. Hartan kontinenteen izenak idatzi ondoren,
irakasleak eska diezaiela ikasleei margotzeko kontinenteak marroiz, eta gero, mapaz baliatuz,
gogoraraz diezazkiela alderdi hauek:
Ur azaletik kanpora geratutako lur eremu handiak kontinenteak, eta ozeanoz nahiz itsasoz inguratuta daude.
Lurraren gainazal osoaren %29 hartzen dute kontinenteek, eta sei dira: Asia, Amerika, Afrika, Antartika,
Europa eta Ozeania.
Hona hemen azpimarratzekoak diren zenbait alderdi:
Asia Ipar hemisferioan dago, ia oso-osorik. Kontinenterik handiena da, eta 43,7 milioi kilometro koadro ditu.
Amerika kontinenterik luzeena da, eta hiru zati ditu: Ipar Amerika, Erdialdeko Amerika eta Hego Amerika.
Afrika kontinenterik trinkoena da, kostaldean gorabehera handirik ez du eta.
Antartika ia erabat ezkutuan dago, izotz-geruza izugarri batek estalita.
Europa Ipar hemisferioan dago, eta Asiako penintsula bat dirudi; gainera, oso kostalde muxarratua du,
penintsula eta uharte ugarikoa.
Ozeania kontinenterik txikiena da, 8,9 milioi kilometro koadro baino ez baititu, eta milaka uhartez
osatuta dago: handiena Australia da; gainerakoak txikitxoak dira, eta denak ere Ozeano Barean daude.
Mapa lantzeko une honetan, kostaldeko erliebearen formei buruz ikasliburuan ikasitako zenbait kontzeptu
azpimarra daitezke. Adibidez, zeri deritzon kostalde (kontinenteek eta urak elkar ukitzen duten lekuari,
hain zuzen). Azpimarratzekoak dira, halaber, penintsula, uharte eta uhartedi kontzeptuak, besteak beste.
ZAILTASUNAK
Maiz askotan, Lurrean bost kontinente daudela uste izaten dute ikasleek, bat zeharo ahaztuta:
Antartika, hain zuzen. Baina masa kontinental hark ere garrantzi handia du; huraxe da seigarren
kontinentea.
133058 _ 0007-0060.indd 10 19/6/09 08:47:06
Ikaslea: Maila:
FITXA
1. Lotu ikur bakoitza bere esanahiarekin.
2. Margotu mapa, legendaren arabera.
Gogoratu
Legendak labur eta zehatz adierazten digu mapan erabilitako ikurrek zer esan nahi
duten. Ikur horiek kolore edo/eta irudi batzuez adierazita egon daitezke.
3.
Mapak nola irakurri
Autobidea edo autobia
Bigarren mailako errepidea
Trenbidea
Aireportua
Portua
Urtegia
Ibaia
Mendi-tontorra
0 100
Kilometroak
Ficha 3.1. Vertientes hidrogrficas
ISURIALDE HIDROGRAFIKOAK
Mediterraneoa
Kantaurialdekoa
Ozeanikoa
Laranja
Urdina
Berdea
I
133058 _ 0095-0144.indd 105 18/6/09 16:46:05
Mapekin
lanean
1. Fotokopiatzeko mapa mutuak
2. Mapak irakurtzea eta interpretatzea
Zubia
Santillana
L
E
H
E
N

H
E
Z
K
U
N
T
Z
A
Ir
a
k
a
s
le
a
r
e
n
t
z
a
k
o
b
a
lia
b
id
e
a
k
133058 _ 0001-0006.indd 1 17/7/09 08:57:46
132826 _ 0001-0035.indd 20 28/9/09 17:06:27
152
Erliebe esaten diogu Lurraren gainazalean dauden zimurtasun eta defor
mazioei. Erliebea adierazteko, altimetria erabiltzen da; altimetriari hipso
metria ere esaten zaio. Altimetria mapetan altuera adierazteko teknikak
eta metodoak aztertzen dituen zientzia da; hau da, lurraren erliebea azter
tzen duen zientzia. Altuera bi modutan adieraz daiteke: sestrakurben bidez
eta koloregamen bidez.
Sestra-kurbak
Teknikarik erabiliena da. Mapan altuera bereko puntuak lotzen dituzten iru
dizko lerroak dira sestrakurbak.
Sestrakurbek arau batzuk betetzen dituzte:
Sestrakurba guztiak itxiak dira.
Sestrakurbak ezin dira inoiz gurutzatu.
Bi sestrakurbaren artean dagoen eremuak malda uniformea du.
Sestrakurbak, oro har, marroi argiz adierazten dira; 10, 20, 50 eta 100
metrotik behin marrazten dira, eskalaren arabera. Kurba bakoitzarekin ba
tera, adierazten duen altueraren kota ere ematen da. Hala ere, mapan ez
dira kota guztiak idazten. Altitudeari buruzko argibideak adierazten dituzten
kurbei kurba gidariak esaten zaie, eta batetik bestera tarte handiagoak iza
ten dituzte: 100 edo 500 metrotik behin marrazten dira. Horrez gain, kurba
gidariak sestrakurbak baino ilunagoak eta lodiagoak izan ohi dira.
Kolore-gamak
Kartografan aurrez erabakitako koloreak erabiltzen dira, bi sestrakurbaren
artean dagoen gainazala adierazteko. Itsas mailatik altuera berera dauden
eremu guztiek kolore bera dute.
Erliebea kolore hauen bidez adierazten da: berde biziz adierazten dira ere
mu lauak, eta morez edo zuriz eremu altuenak; tartekoak adierazteko, ho
riak, okreak eta laranjak erailtzen dira, besteak beste. Koloregama horiek
altimetro izeneko legenda batean biltzen dira, eta mapan adierazitako alti
tudeak irakurtzeko aukera ematen digute.
Kolore bakarreko mapetan, tonu argiz adierazten dira eremu lauenak, eta
tonu ilunez altuenak.
Erliebea, eta nola adierazten den
Batimetroa
Itsasoa bada, urdina erabiltzen
da, baina sakonerak tonuen
bidez bereizten dira.
Sakonera txikiko eremuak tonu
argien bidez adierazten dira; eta
zenbat eta sakonera handiagoa
izan, tonua orduan eta ilunagoa
izango da.
BATIMETRIA
128099P8h2
Altimetroa
Kolore bakoitzak altitude jakin
bat adierazten du.
Altitude txikienetik handienera,
kolore hauek erabili ohi dira,
ordena honetan: berdea, horia,
laranjatua, okrea, marroia eta
morea; eta eremurik altuenak
zuriz adierazten dira.
Mattingane
2.310
128099_GUIAp8
2.200
Sestrakurbek altitude bereko
puntuak lotzen dituzte. Kurba
gidariak, altitudea kotatzen
dutenak, lodiagoak dira.
Altimetria eta batimetria
ALTIMETRIA
128099P8h1
133058 _ 0145-0160.indd 152 18/6/09 16:50:25
153
Nola interpretatu sestra-kurbak
Sestra-kurben mapa batean, kurben artean distantzia txikia edo handia
egon daiteke. Distantzia horrek lurraren erliebe formei buruzko informazioa
ematen du.
128099p9h1

Uhandi
ibaia
128099P9h3
Atxarregi
Zurimendi
128099P9h2
Atxulo ibaiaren arroila
Bi sestra-kurbaren arteko distantzia handia baldin bada, lurra laua izan-
go da.
Sestra-kurben arteko distantzia txikia bada, lurrak malda handia izango
du. Horrela adieraz daitezke malkarrak eta arroilak, esaterako.
Kurbek zirkulu zentrokideak osatzen badituzte, lurra eremu altua edo
mendia izango da; sakonunea ere izan daiteke.
133058 _ 0145-0160.indd 153 18/6/09 16:50:39
XXI
Horrez gain, autonomia-erkidego bakoitzeko bi mapa mutu
daude (bata fisikoa eta bestea politikoa), irakasleak bere
proiektu didaktikora ongien egokitzen dena erabil dezan.
Prozedura kartografikoak lantzeko fitxen bidez,
trebetasun kartografiko jakin batzuk ikasten
dituzte ikasleek; besteak beste, mapetako ele-
mentuen berri izatea eta interpretatzen jakitea
(eskala, ikurrak, orientazioa, etab.), eta gaikako
mapak aztertzea. Gainera, lexiko geografikoa eta
beste elementu kartografiko batzuk erabiltzen
ikasten dute; esaterako, planoak, ortofotoak eta
sateliteko irudiak.
Gainera, ebatzitako fitxak ere badira atal
honetan.
Orrialde horiek ere fotokopiatu egin dai-
tezke, ikasle bakoitzak bere jarduerak
edo beste ikasle baten jarduerak zuzen-
tzeko; bi jarduera horiek didaktikotasun
handikoak dira.
Irakaslearen gidak zikloari dagokion etapa osoan
kartografian gehien erabiltzen diren kontzeptuei
eta prozedurei buruzko informazioa ematen die
hezitzaileei.
Gida honen xedea da irakasleei material pe-
dagogikoa ematea, material honetako fitxetan
egiten den lana azaldu ahal izateko.
Horrez gain, kartografiako hiztegi txiki bat ere
erantsi dugu.
Fotokopiatzeko mapa mutuak
Fotokopiatzeko mapa mutuen bildumaren bidez, Ingurunea-
ren Ezaguerako ikasleek ingurune fisikoko eta giza inguru-
neko elementu nagusiak zein diren eta non dauden ikasiko
dute ikasleek.
Atal honetan, zenbait gaitako eta zenbait eskalatako 61 mapa
mutu sartu ditugu; guztiak ere DIN-A4 formatuan.
Mapak irakurtzea eta interpretatzea
Mapekin jardutea eta lan egitea erraza izan dadin, praktikatu egin behar da. Atal honetan, proze-
dura eta trebetasun kartografikoekin lan egiteko bi elementu ditu irakasleak: ikasleentzako fitxak
eta irakaslearentzako gida.
0 1.200 2.400
km A n t a r t i k a
A f r i k a
A s i a
E u r o p a
A
m
e
r i k
a
O z e a n i a
H
I
E M
Mapa lantzeko iradokizunak
Kontinenteak Lurrean non dauden adierazten du mapak. Hartan kontinenteen izenak idatzi ondoren,
irakasleak eska diezaiela ikasleei margotzeko kontinenteak marroiz, eta gero, mapaz baliatuz,
gogoraraz diezazkiela alderdi hauek:
Ur azaletik kanpora geratutako lur eremu handiak kontinenteak, eta ozeanoz nahiz itsasoz inguratuta daude.
Lurraren gainazal osoaren %29 hartzen dute kontinenteek, eta sei dira: Asia, Amerika, Afrika, Antartika,
Europa eta Ozeania.
Hona hemen azpimarratzekoak diren zenbait alderdi:
Asia Ipar hemisferioan dago, ia oso-osorik. Kontinenterik handiena da, eta 43,7 milioi kilometro koadro ditu.
Amerika kontinenterik luzeena da, eta hiru zati ditu: Ipar Amerika, Erdialdeko Amerika eta Hego Amerika.
Afrika kontinenterik trinkoena da, kostaldean gorabehera handirik ez du eta.
Antartika ia erabat ezkutuan dago, izotz-geruza izugarri batek estalita.
Europa Ipar hemisferioan dago, eta Asiako penintsula bat dirudi; gainera, oso kostalde muxarratua du,
penintsula eta uharte ugarikoa.
Ozeania kontinenterik txikiena da, 8,9 milioi kilometro koadro baino ez baititu, eta milaka uhartez
osatuta dago: handiena Australia da; gainerakoak txikitxoak dira, eta denak ere Ozeano Barean daude.
Mapa lantzeko une honetan, kostaldeko erliebearen formei buruz ikasliburuan ikasitako zenbait kontzeptu
azpimarra daitezke. Adibidez, zeri deritzon kostalde (kontinenteek eta urak elkar ukitzen duten lekuari,
hain zuzen). Azpimarratzekoak dira, halaber, penintsula, uharte eta uhartedi kontzeptuak, besteak beste.
ZAILTASUNAK
Maiz askotan, Lurrean bost kontinente daudela uste izaten dute ikasleek, bat zeharo ahaztuta:
Antartika, hain zuzen. Baina masa kontinental hark ere garrantzi handia du; huraxe da seigarren
kontinentea.
133058 _ 0007-0060.indd 10 19/6/09 08:47:06
Ikaslea: Maila:
FITXA
Gogoratu
3.
Mapak nola irakurri
Trenbidea
Aireportua
Portua
Urtegia
Ibaia
Mendi-tontorra
0 100
Kilometroak
Mediterraneoa
Kantaurialdekoa
Ozeanikoa
Laranja
Urdina
Berdea
I
133058 _ 0095-0144.indd 105 18/6/09 16:46:05
FITXA
3. Margotu mapa, legendaren arabera. Ondoren, erantzun.
Espainiako zer
autonomia-erkidegotan
bizi da biztanle gehien?

Eta zeinetan gutxien?
4. Erreparatu legendari, eta bete eguraldi-mapa, eguraldiaren iragarpena kontuan izanik.
Eguraldiaren iragarpena
Bizkaiko golkotik fronte hotz bat
sartuko da, eta horren ondorioz,
Galizian eta Asturiasen euria egingo
du. Hori dela eta, tenperaturak jaitsi,
eta Aragoiko eta Kataluniako
iparraldean lehen elurtea botako du.
Nafarroan eta Euskadin behe-laino
itxia egon daiteke.
Gaztela eta Leonen, Madrileko
Autonomia Erkidegoan,
Gaztela-Mantxan eta Extremaduran
ekaitzak jo dezake.
Antizikloia espero da Andaluziako
hegoaldean, Valentziako Autonomia
Erkidegoan, Murtziako Autonomia
Erkidegoan, Balearretan eta
Kanarietan. Eguzkia nagusituko da.
Andaluziako mendebaldeko
kostaldean, haizeak gogor joko du.

0 100
Kilometroak
BIZTANLERIA
(Milioika)
Horia
Gorria
Arrosa
Laranja
1 baino gutxiago
6tik gora
3tik 6ra
1etik 3ra
CANARIAS
0 100
Kilometroak
EGURALDIA
Eguzkia
Haizea
Elurra
Lainoa
Ekaitza
Euria
3.
133058 _ 0095-0144.indd 106 18/6/09 16:46:37
160
H
iztegia
A
Altimetria. Altuera neurtzeaz ardura tzen
den topografaren atala.
Altitudea. Itsas mailatik hau da, 0
mailatik gora toki batera dagoen dis-
tantzia.
B
Batimetria. Itsasoaren sakonerak neur-
tzen dituen topografaren atala. E
Ekuatorea. Lurra bi hemisferiotan (Ipar
hemisferioa eta Hego hemisferioa)
banatzen duen zirkulurik handiena.
Eskala. Planoen eta mapen tamaina-
ren eta benetako tamainaren artean
dagoen erlazioa.
F
Fotogrametria. Airetik aterako argaz-
kien bidez mapak eta planoak egiteko
metodo eta eragiketen multzoa. G
Greenwich. Londresko behatoki astrono-
mikoa; bertatik pasatzen da 0 graduko
meridianoa edo jatorrizko meridianoa,
Lurreko edozein punturen Ekialde eta
Mendebalde longitudeak neurtzeko erre-
ferentzia.
Greenwicheko meridianoa. 0 meridia-
noa.
H
Haize-arrosa. Nabigazio-arrosa ere
esaten zaio. Puntu kardinalen adieraz-
pen geografkoa da, haize adierazga-
rrienen norabidea erakusten duena.
Hego hemisferioa. Lur-esferaren gai-
nazalaren erdia, ekuatoretik hegoal-
dera dagoena. Herrialdea (estatua). Jurisdikzio politi-
ko beraren mende dagoen eskualdea.
I
Ipar hemisferioa. Lur-esferaren gaina-
zal erdia, ekuatoretik iparraldera da-
goena.
Iparrizarra. Izar bat da; Lurrera begira
duen luzapenak iparralde geografkoa
adierazten du.
Iparrorratza. Orientatzeko balio duen
tresna. Ipar eta Hego polo magneti-
koak adierazten dituen orratz imandu
bat da.
Istmoa. Bi ur-masa banatu eta lur-masa
handiak batzen dituen lur-eremu estua.
Itsas maila. 0 maila ere esaten zaio.
Tokien eta elementu geografkoen alti-
tudea zehazteko fnkatutako muga da.
K
Koordenatu geografkoak. Meridia-
noen eta paraleloen sarea. Lurraren
gainazaleko edozein puntu aurkitzen
laguntzen dute.
L
Latitudea. Lurraren puntu baten eta
ekuatorearen artean dagoen distan-
tzia angeluarra. Longitudea. Lurraren puntu batetik 0
meridianora (Greenwicheko meridia-
nora) dagoen distantzia angeluarra. M
Mapa. Lurraren edo Lurraren zati ba-
ten adierazpen eskematikoa, gainazal
lau batean eskalan egina.
Meridianoa. Ipar poloa eta Hego poloa
lotzen dituen irudizko lerroa, zirkunfe-
rentzierdi itxurakoa.
Muga. Bi jurisdikzio politiko edo gehia-
go bereizten diren lekua. O
Ordu-eremua. Lurraren gainazalaren za-
tia, bi meridianok mugatua eta 15 gra-
duko longitudea duena. Lurra 24 ordu-e-
remutan dago banatuta.
P
Paraleloa. Ekuatoretik iparraldera eta
hegoaldera dauden irudizko zirkulu pa-
raleloak.
Planoa. Oso eskala handiko mapa edo
adierazpen eskematikoa; eremua txiki-
tuta adierazten du. Proiekzioa. Meridianoen eta paraleloen
sarea Lurraren gainazal esferikotik gai-
nazal laura eramateko sistema orde-
natua.
Puntu kardinala. Lurreko lau norabide
nagusiak dira: iparraldea, hegoaldea,
ekialdea eta mendebaldea.
S
Sestra-kurba. Itsas mailatik altuera
berean dauden puntuak lotzen dituen
irudizko lerroa.
T
Teledetekzioa. Satelite bidezko irudien
azterketan oinarritutako teknika. Tek-
nika hori erabiltzen da urrutitik Lurra-
ren gainazaleko objektuei eta zonei
buruzko informazioa lortzeko.
Topografa. Lurraren gainazalaren for-
ma aztertzen duen zientzia.
Toponimoa. Lurralde bateko elementu
natural edo kultural bati emandako ize-
na, identifkatu ahal izateko.
Tropikoa. Ekuatoretik iparraldera eta
hegoaldera 23 27' latitudeetan dau-
den Lurreko paraleloetako bakoitza.
Ipar hemisferiokoak Kantzer tropikoa
du izena, eta Hego hemisferiokoak,
Kaprikornio tropikoa.
Z
Zirkulu polarra. Lurreko irudizko bi zir-
kulu txikienetako bakoitza. Ipar eta
Hego latitudeetan daude, ekuatoretik
66,5 iparrera eta hegora, eta zirkulu
polar artikoa eta zirkulu polar antarti-
koa deritze, hurrenez hurren.
133058 _ 0145-0160.indd 160
18/6/09 16:51:01
Ikaslea: Maila:
FITXA
Gogoratu
3.
Mapak nola irakurri
0 100
Kilometroak
Mediterraneoa
Ozeanikoa
Kantaurialdekoa
Laranja
I
Urdina
Berdea
KANTAURIALDEKOA
MEDITERRANEOA
OZEANIKOA
OZEANIKOA
Trenbidea
Aireportua
Portua
Urtegia
Ibaia
Mendi-tontorra
EBATZITAKO FITXA
133058 _ 0095-0144.indd 107 18/6/09 16:47:52
FITXA
4.
3. Margotu mapa, legendaren arabera. Ondoren, erantzun:
Espainiako zer
autonomia-erkidegotan
bizi da biztanle gehien?

Eta zeinetan gutxien?
4. Erreparatu legendari, eta bete eguraldi-mapa, eguraldiaren iragarpena kontuan izanik.

0 100
Kilometroak

BIZTANLERIA
(Milioika)
Horia
Gorria
Arrosa
Laranja
1 baino gutxiago
6tik gora
3tik 6ra
1etik 3ra
Kantabria
Madril
Katalunia
Errioxa
Nafarroako
F. E.
Andaluzia
Andaluzian, Katalunian
eta Madrileko Autonomia
Erkidegoan. 6 milioi
baino gehiago bizi dira.
Errioxan, Kantabrian
eta Nafarroako Foru
Erkidegoan. Milioi bat
baino gutxiago bizi dira.
Eguraldiaren iragarpena
Bizkaiko golkotik fronte hotz bat
sartuko da, eta horren ondorioz,
Galizian eta Asturiasen euria egingo
du. Hori dela eta, tenperaturak jaitsi,
eta Aragoiko eta Kataluniako
iparraldean lehen elurtea botako du.
Nafarroan eta Euskadin behe-laino
itxia egon daiteke.
Gaztela eta Leonen, Madrileko
Autonomia Erkidegoan,
Gaztela-Mantxan eta Extremaduran
ekaitzak jo dezake.
Antizikloia espero da Andaluziako
hegoaldean, Valentziako Autonomia
Erkidegoan, Murtziako Autonomia
Erkidegoan, Balearretan eta
Kanarietan. Eguzkia nagusituko da.
Andaluziako mendebaldeko
kostaldean, haizeak gogor joko du.
CANARIAS
0 100
Kilometroak
EGURALDIA
Eguzkia
Haizea
Elurra
Lainoa
Ekaitza
Euria
133058 _ 0095-0144.indd 108 18/6/09 16:49:07
Mapekin
lanean
1. Fotokopiatzeko mapa mutuak
2. Mapak irakurtzea eta interpretatzea
Zubia
Santillana
L
E
H
E
N

H
E
Z
K
U
N
T
Z
A
Ir
a
k
a
s
le
a
r
e
n
t
z
a
k
o
b
a
lia
b
id
e
a
k
133058 _ 0001-0006.indd 1 17/7/09 08:57:46
132826 _ 0001-0035.indd 21 28/9/09 17:07:38
XXII
Hasierako orrialdeak
Unitatearen hasieran, edukiekin lotutako testu bat aur-
kituko dugu. Testu horrek irakurketa-gaitasuna garatze-
ko aukera ematen du. Irakurketek bi helburu dituzte:
alde batetik, ikasleei interesa piztea, eta bestetik, era
eraginkorrean parte hartzera bultzatzea. Testuek irudi
erakargarriak dituzte aldamenean, haurrei jakin-mina
sorrarazteko.
Gogoratu ikasitakoa atalari esker, ikasleek aurreko mai-
letan eta aurreko unitateetan ikasitakoa gogoratuko
dute, eta unitatea garatzeko oinarrizko kontzeptuak be-
rrikusiko dituzte.
Hau ikasiko duzu atalak unitatearen planoa ematen die
ikasleei. Plano horretan, edukien azaleko aurkezpena
dago.
Ikaslearen liburua
Ingurunearen Ezaguerako liburuak hamabost unitate ditu, hiru hiruhilekotan antolatuta. Hiruhileko
bakoitzaren amaieran (5., 10. eta 15. unitateetan), berrikusketa egiten da.
Unitate bakoitzak atal hauek ditu:
NOLA DAGOEN ANTOLATUTA LIbURUA
Informazio-orrialdeak
Orrialde hauetan, funtsezko edukiak eta ikasitakoa go-
goratzeko eta hobeto ulertzeko galderak ageri dira. Ba-
tzuetan, edukiak labur-labur azalduta daude, testu ba-
ten bidez. Testu horretan ageri da zenbateko garrantzia
duten eduki horiek, bai eta nola antolatuta dauden ere.
Edukien ondoren, kontzeptu nagusien laburpen bat age-
ri da, edukiak errazago barneratzeko.
Lortu nahi dugun mundua atalak balioak ikasteko eta
balioei buruz hausnartzeko aukera ematen die ikasleei.
Unitate bakoitzeko edukiekin lotuta dago atal hori.
Irudiek ikasketa eraginkorraren prozesuan laguntzen
dute, ikasleen behaketan orientatzeko eta interes- pun-
tuak seinalatzeko deiak ere sartzen baitituzte. Horrez
gain, galderak ere egiten dira, irudi batzuen oinaldean,
eta irudiei buruz sakonago hausnarrarazten zaie ikas-
leei.
Jarduerak edo ariketak
Amaierako orrialdeak
Hiruhilekoaren berrikusketa
6
Zergatik esaten da irakurketan
Leeuwenhoek-ek beste mundu bat
aurkitu zuela?
Zer dira mikroskopioak?
Zure ustez, egiaz ikusi zituen
Leeuwenhoek-ek zizare eta aingirak?
Izaki bizidunak
Mundu mikroskopikoa
1700. urtearen inguruan, Anton van Leeuwenhoek holandarrak
ur tanta bat aztertu zuen bere mikroskopioan, eta beste mundu
bat aurkitu zuen. Neurri mikroskopikoko izakiak bizi ziren
mundu horretan. Hala deskribatu zuen eskutitz batean:
Une horretan oso argi ikusi nuen aingira edo zizare
txikiak zirela, pilatuta eta sigi-saga eginez. Bazirudien
ur guztia bizirik zegoela, animaliatxo ugari horiez
beterik. Naturan deskubritu izan ditudan mirari guztien
artean, horixe izan zen, niretzat, miresgarriena; eta esan
behar dut ez dela nire begien aurrean milaka izaki
bizidun horien ikuspegia baino ederragorik sekula izan:
denak bizirik ur tanta imio batean, bata bestearen
ondoan mugitzen.
ANTON VAN LEEUWENHOEK
Londresko Royal Society elkarteari idatzitako eskutitza.
Egokitzapena
1
q Mikroskopioarekin ur tanta bati
ateratako argazkia. Irudian, alga
mikroskopiko batzuk ikusten dira.
132815 _ 0006-0017.indd 6 21/5/09 11:00:59
7
Izaki bizidunak
Naturan izaki bizigabeak eta izaki bizidunak bizi
dira. Bizigabeak dira, adibidez, harriak eta mine-
ralak; eta bizidunak, animaliak eta landareak.
Izaki bizidunek hiru bizi-funtzioak betetzen dituzte:
nutrizioa, harremana eta ugalketa.
Nutrizioaren bidez, izaki bizidunek elikagaiak
hartzen dituzte gorputza eraikitzeko eta berritze-
ko, eta energia lortzen dute jarduerak egiteko.
Harremanaren bidez, izaki bizidunek inguruan
zer gertatzen den jakiten dute eta modu ego-
kian erantzuten dute.
Ugalketaren bidez, izaki bizidunek beste izaki bi-
zidun batzuk sortzen dituzte, antzeko izakiak.
1. Adierazi nola betetzen duzun
harreman-funtzioa kalea gurutzatzean.
2. Aztertu ilustrazioa eta esan zer bizi-funtzio
ikusten diren irudian.
Animaliak
Animaliak ornodunak edo ornogabeak izan
daitezke.
Ornodunen multzoan, ugaztunak, hegaztiak,
narrastiak, anfibioak eta arrainak biltzen
dira.
Ornogabeen multzoan, besteak beste, mar-
mokak, harrak, moluskuak eta artropodoak
(armiarmak eta intsektuak, esaterako) bil-
tzen dira.
3. Adierazi ondoko animaliak ornodunak
ala ornogabeak diren eta zein
taldetakoak diren.
Gure gorputza barrutik
Gure barruan hezurrak eta giharrak ditugu.
Hezurrek eskeletoa osatzen dute, eta giha-
rrek mugimenduan parte hartzen dute.
Baditugu beste organo asko ere: garuna,
bihotza, birikak eta urdaila, esaterako. Orga-
no horiek guztiak beharrezkoak dira gure gor-
putzak funtziona dezan.
4. Zer izen dute hezurren arteko loturek?
5. Zer funtzio dauka bihotzak?
Eta birikek?
GOGORATU IKASITAKOA
sugegorria
ganba
amuarraina
Zelulak zer diren eta nolakoak diren.
Izaki bizidun zelulabakarrak eta zelulaniztunak
zer diren.
Zer antolakuntza-maila duten izaki bizidun
zelulaniztunek.
Izaki bizidunak zer bost erreinutan
biltzen diren.
Izaki bizidunen deskribapena nola egiten den.
HAU IKASIKO DUZU
132815 _ 0006-0017.indd 7 21/5/09 11:01:01
8
Zelula
da.
kan. w
3. Zelularen zatiak
dituzte: e
duen estalkia da.
tzen duen atala da.
tzioa du.
heste-
zelula
giharretako zelula
mintza
zitoplasma
neurona
globulu
zuria
nukleoa
organuluak
gibeleko
zelula
globulu
gorria
132815 _ 0006-0017.indd 8 21/5/09 11:01:01
9
1
igarri duzun.
Galderak
dira. r
organuluak dituzte.
zaie.
netan.
nuluduna.
kloroplastoa
A
B
132815 _ 0006-0017.indd 9 21/5/09 11:01:03
10
Izaki zelulaniztunak: animaliak eta landareak
q Animaliek zentzumen-organoei esker hautematen
dute inguruan duten mundua.
Izaki bizidunak erreinutan biltzen dira. Aurrez az-
tertuak ditugu animalien eta landareen erreinuak,
eta horiek ekarriko ditugu gogora. Gainera, jakin-
go duzu izaki bizidunen beste erreinu batzuk badi-
rela: bost erreinu, guztira.
1. Animalia-erreinua
Animaliak izaki bizidun zelulaniztunak dira eta
beste izaki bizidun batzuez elikatzen dira. Horre-
tarako, harrapatu egin behar dituzte izaki horiek.
Ia animalia guztiak leku batetik bestera mugitze-
ko gai dira. Mugitzeko, hainbat arrazoi dituzte:
elikatzea, etsaiengandik ihes egitea, babesa bila-
tzea Horretarako, zentzumen-organoak eta ner-
bio-sistema dituzte. q
2. Landare-erreinua
Landareak izaki bizidun zelulaniztunak dira eta ez
dute elikagaiak hartzeko beharrik. Izan ere, lan-
dareek sortzen dute beren elikagaia, eguzki-argia-
ren laguntzaz.
Landareak lurrari itsatsita bizi dira. Lurzorutik har-
tzen dituzte ura eta elikagaiak sortzeko behar di-
tuzten beste substantzia batzuk.
3. Zelulak eta ehunak
Izaki zelulaniztunak, bai animaliak bai landareak,
mota askotako zelulaz osaturik daude. Zelula ho-
riek ez dute pila bat osatzen, gaztelu baten hareak
bezala, baizik eta modu jakin batean antolatzen
eta lotzen dira elkarren artean: mekano bateko
piezen antzera.
Mota bereko zelulak ehunetan biltzen dira. Ani-
malietan, adibidez, gihar-ehuna eta hezur-ehuna
daude. Giharretako zelulek osatzen dute gihar-
ehuna; eta hezur-ehuna, berriz, hezurren osagaie-
tako bat da. w
Landareetan ere badira ehunak; adibidez, epider-
misa, hostoak estaltzen dituen ehuna. w
animalia-ehuna: giharra
landare-ehuna: epidermisa
w Animalia-ehun bat eta landare-ehun bat:
hurrenez hurren, gihar-ehuna eta epidermisa,
hostoa estaltzen duena.
132815 _ 0006-0017.indd 10 21/5/09 11:01:04
11
1
Galderak
4. Ehunetatik organismoetara
Ehunak ez dira nolanahi lotzen bata bestearekin.
Hainbat ehun elkartzen direnean elkarrekin fun-
tzio berean lan egiteko, organo bat sortzen da.
Organoak, dira, adibidez, honako hauek: bihotza,
birikak, hezur bat, gihar bat eta landare baten
hostoa.
Era berean, organoak elkartu egiten dira, eta hala
sortzen dira sistemak eta aparatuak. Funtzio be-
rean parte hartzen duten organo-multzoak dira.
Adibidez, gihar-sistemak mugimenduan esku har-
tzen du, eta digestio-aparatua elikagaiak desegi-
teaz arduratzen da.
Azkenik, aparatu eta sistema guztien elkartzeak
organismo bat sortzen du; hau da, izaki bizidun
oso bat.
Beraz, izaki bizidun zelulaniztun batean osagai
hauek bereizten dira: zelulak, ehunak, organoak,
aparatuak eta sistemak, eta izaki bizidun osoa.
Izaki bizidunen antolaketa-mailak dira. e
Animaliak eta landareak zelulaniztunak dira:
zelula kopuru handiez osaturik daude. Zelu-
lek ehunak osatzen dituzte, ehunek orga-
noak, organoak aparatutan eta sistematan
biltzen dira, eta azkenik, aparatu eta siste-
ma guztiek organismoa osatzen dute.
e Izaki zelulaniztun baten antolaketa-mailak:
katuarenak.
Zer antolaketa-maila agertzen dira goiko
irudian?
3. Azaldu, zure hitzak erabiliz, zer diren
ehunak eta zer diren organoak.
zelula-maila
(hezur-zelula)
ehun-maila
(hezur-ehuna)
organo-maila
(hezurra)
organismo-maila (katua)
sistema-maila
(hezur-sistema)
A B
1. Zertan dira antzekoak landareak eta
animaliak? Eta zertan dira desberdinak?
2. Esan bi irudietatik zein den izaki
zelulaniztun baten antzekoena, eta
zergatik.
132815 _ 0006-0017.indd 11 21/5/09 11:01:05
14
9. Zure ustez, zuzena al da esaldi hau? Eman
erantzunaren azalpena:
Zelulak izaki bizidunen adreiluak dira.
10. Esan zer erreinutakoa den izaki bizidun
bakoitza eta azaldu erantzuna.
a. Izaki zelulaniztuna da. Ez da
leku batetik bestera mugitzen
eta ez du elikagairik hartu beharrik.
b. Zelulabakarra da. Oso zelula soila da,
eta animalia batena baino txikiagoa.
c. Zelulaniztuna da. Ez da batetik bestera
mugitzen. Elikagaiak hartu behar ditu.
11. Azaldu esaldi hau:
Birusak dira bizitzaren muga
12. Argazkian landare-ehun bat agertzen da.
Aztertu eta marraztu ehun hori osatzen
duten zeluletako baten eskema.
Jarduerak
Landareak
Animaliak
Onddoak
Ulertu
Aplikatu
Arrazoitu
1. Kopiatu zelula zure koadernoan eta idatzi
zer izen duten haren atalek.
2. Erantzun galdera hauei:
a. Zergatik esaten dugu zelulak bizirik
daudela?
b. Zelula-kopuru bera al dute izaki
bizidun guztiek?
c. Zergatik da gogorra egurra?
d. Nolakoak dira pertsonak, zelulabakarrak
ala zelulaniztunak?
3. Zerrendatu izaki bizidunen
antolaketa-mailak.
4. Zer dira organismoak? Eman hiru adibide.
5. Lotu bi zutabeak.
Zelulabakarrak dira.
Zelulaniztunak dira.
Elikagaia hartzen dute.
Beren elikagaia sortzen dute.
Mugitu egiten dira.
Finko geratzen dira.
6. Zertan dute onddoek animalien antza?
Eta landareena?
7. Azaldu nolakoak diren bakterioak.
a. Zer dira mikrobioak?
b. Bakterio guztiak mikrobioak al dira?
c. Mikrobio guztiak bakterioak al dira?
132815 _ 0006-0017.indd 14 21/5/09 11:01:09
16
Zelulak
Izaki bizidun guztiak zelulaz osaturik daude. Izaki bizidunak osatzen dituzten
zatien artean txikienak dira zelulak, eta zelula horiek ere bizirik daude.
Zelulak mikroskopioz baino ezin dira ikusi. Hainbat atal dituzte: mintza, nu-
kleoa eta zitoplasma. Zitoplasman organuloak daude.
Zelula bakarrez osaturik dauden izaki bizidunei zelulabakar esaten zaie. Zelula
askoz osaturik daudenei zelulaniztun esaten zaie.
Bost erreinuak
Izaki bizidunak bost erreinutan sailkatzen dira: animaliena; lan-
dareena; onddoena; bakterioena; eta bosgarren erreinua, bes-
teak beste, protozooak eta algak biltzen dituena.
Animaliak eta landareak izaki zelulaniztunak dira. Hainbat antola-
keta-maila dituzte: zelulak, ehunak, organoak, aparatuak eta siste-
mak, eta organismo osoa.
Berrikusi
2. IKASTEN IKASTEKO. Osatu eskema.
3. IKASTEN IKASTEKO. Osatu taula, landareen eta onddoen ezaugarri garrantzitsuenak
adieraziz.
ANIMALIAK LANDAREAK ONDDOAK
Batetik bestera mugi daitezke.
4. IKASTEN IKASTEKO. Eman zerrendatuta lehen jakin ez eta unitate honetan ikasi dituzun bost gauza.
zelulaz
nukleoa ......... ......... antolaketa-mailak
IZAKI BIZIDUNAK
......... zelulabakarrak
bost erreinutan
animaliak
......
osaturik daude
hiru atal dituzte dituzte
izan daitezke biltzen dira
132815 _ 0006-0017.indd 16 21/5/09 11:01:12
72
1. Zuzendu esaldi hauek, zuzenak izan
daitezen:
a. Izaki bizidun asko zelulaz osatuta
daude.
b. Animaliak eta landareak izaki bizidun
zelulabakarrak dira, zelula gutxiz
osatuta baitaude.
c. Landareen eta animalien zelulak
ezin daitezke bereiz mikroskopio
batez.
d. Bakterioak hamaika zelulaz osatuta
daude.
2. Esan zer alde dagoen izaki bizidun mota
hauen artean:
a. Animaliak eta landareak.
b. Animaliak eta onddoak.
c. Landareak eta onddoak.
4. Kopiatu zure koadernoan eta lotu bi zutabeak:
Goroldioa
Iratzea
Gimnospermoa
Angiospermoa
Espora
Hazia
Kapsula
Soroa
Lorea
Fruitua
5. Zer landare mota
da argazkikoa?
Nola dakizu?
Idatzi era horretako
landareei buruz
dakizuna.
6. Kopiatu eta osatu landareen nutrizioari
buruzko eskema hau:
7. Azaldu landareen ugalketa sexuala, urratsez
urrats.
1. UNITATEA
2. UNITATEA
A B
C
3. Begiratu argazki hauei, eta esan zer
erreinutakoa den izaki bizidun bakoitza eta zer
ezaugarri dituzten erreinu horretako izakiek.
.........
.........
.........
.........
.........
.........
132815 _ 0072-0073.indd 72 21/5/09 10:56:08
132826 _ 0001-0035.indd 22 28/9/09 17:07:56
XXIII
Unitatearen hasieran, edukiekin lotutako testu bat aur-
kituko dugu. Testu horrek irakurketa-gaitasuna garatze-
ko aukera ematen du. Irakurketek bi helburu dituzte:
alde batetik, ikasleei interesa piztea, eta bestetik, era
eraginkorrean parte hartzera bultzatzea. Testuek irudi
erakargarriak dituzte aldamenean, haurrei jakin-mina
sorrarazteko.
Gogoratu ikasitakoa atalari esker, ikasleek aurreko mai-
letan eta aurreko unitateetan ikasitakoa gogoratuko
dute, eta unitatea garatzeko oinarrizko kontzeptuak be-
rrikusiko dituzte.
Hau ikasiko duzu atalak unitatearen planoa ematen die
ikasleei. Plano horretan, edukien azaleko aurkezpena
dago.
Orrialde hauetan, funtsezko edukiak eta ikasitakoa go-
goratzeko eta hobeto ulertzeko galderak ageri dira. Ba-
tzuetan, edukiak labur-labur azalduta daude, testu ba-
ten bidez. Testu horretan ageri da zenbateko garrantzia
duten eduki horiek, bai eta nola antolatuta dauden ere.
Edukien ondoren, kontzeptu nagusien laburpen bat age-
ri da, edukiak errazago barneratzeko.
Lortu nahi dugun mundua atalak balioak ikasteko eta
balioei buruz hausnartzeko aukera ematen die ikasleei.
Unitate bakoitzeko edukiekin lotuta dago atal hori.
Irudiek ikasketa eraginkorraren prozesuan laguntzen
dute, ikasleen behaketan orientatzeko eta interes- pun-
tuak seinalatzeko deiak ere sartzen baitituzte. Horrez
gain, galderak ere egiten dira, irudi batzuen oinaldean,
eta irudiei buruz sakonago hausnarrarazten zaie ikas-
leei.
Jarduerak edo ariketak
Jarduerak elkarren segidan ageri dira. Bakoitzak helburu
bat du:
Ulermena egiaztatzekoak: interpretatu, adibidez adierazi,
sailkatu, alderatu, laburtu, loturak egin, ondorioztatu
Arrazoitzeko jarduerak. Ikasitakoa kontuan hartu eta
ondorioak ateratzen irakasten zaie: azaldu, bereizi
Unitatean ikasitako kontzeptuak aplikatzeko jardue-
rak: gauzatu, egin, erabili
Iritzi-jarduerak. Ikasleen autoestimua indartzen la-
gun tzen dute, eta ikasleak beren iritzia izatera eta
adieraztera bultzatzen dira.
Ikasi egiten atalak prozeduren ikasketa errazten du, jar-
duera praktikoen bidez.
Orrialde hauetan, unitateko oinarrizko edukiak berrikus-
ten dira. Hasieran, edukien sintesi bat ageri da, eta on-
doren, eskema bat, ikasleek unitateko edukiak erabiliz
osatzeko.
IKASTEN IKASTEKO programako jardueren bidez, ikas-
leen errendimendua bultzatzeko jarraibideak aplikatzen
dira. Jarraibide horiek eskuliburuan daude. Horretara-
ko, hainbat estrategia erabiltzen dira, edukiak berrikus-
teko eta ikasitakoa finkatzeko.
Gai naiz... atalean, ikasleek unitatean ikasitakoa aplika-
tuko dute, bai erabakiak hartzeko bai eguneroko bizi tza-
ko arazoei irtenbideak emateko. Jardueretan, hainbat
testu-formatu ageri dira; besteak beste, iragarkiak, hor-
ma-irudiak eta etiketak.
Hiruhileko bakoitzaren amaieran (5., 10. eta 15. unita-
teetan), ikasitako oinarrizko kontzeptuak berrikusteko
bi orrialde lantzen dira. Bi orrialde horietan, hainbat jar-
duera daude, ikasitakoa ebaluatzeko.
14
Jarduerak
Landareak
Animaliak
Onddoak
Ulertu
Aplikatu
Arrazoitu
daudela?
bizidun guztiek?
ala zelulaniztunak?
antolaketa-mailak.
Mugitu egiten dira.
Eta landareena?
132815 _ 0006-0017.indd 14 21/5/09 11:01:09
15
1
Izaki bizidun baten deskribapena
Izaki bizidun baten deskribapenak beste pertsona batzuei izaki hori
nolakoa den azaltzeko balio du. Hainbat modutara egin daitezke
deskribapenak, baina beti ordena berari jarraitzea da errazena.
16. Desagertzeko zorian daude hiru animalia hauek: panda hartza,
katamotz iberiarra eta gorila. Aukeratu bat eta egin haren deskribapena.
17. Artea, pagoa eta erromeroa dituzu aukeran. Hautatu bat
eta egin haren deskribapena.
15. Zuretzat garrantzitsua al da biodibertsitatea
babestea? Azaldu zure erantzuna.
IKASI EGITEN
Eman iritzia
13. Aztertu hosto baten eskema hau eta esan
ehuna den ala organoa den.
Azaldu erantzuna.
14. Esan dakizun guztia argazkietan ageri diren
izaki bizidunei buruz. Erabili unitate honetan
ikasi duzuna eta aurreko ikasgaietatik
gogoratzen duzuna.
1
A B
Mitxoleta
40 bat cm-ko altuerako belarra. Ile finez estalita dauka zurtoina,
eta hostoak fin-fin banatuta daude. Loreak lau petalo gorri ditu,
eta petaloek orban ilun bat dute oinarrian, baita lorezil ugari ere.
Asiakoa, Afrikakoa eta Europakoa da jatorriz,
baina mundu osoan zehar hedatu da.
Hainbat lekutan hazten da:
soro landuetan, bide-ertzetan,
utzitako lursailetan
Lur lehorra behar du,
eta eguzki asko.
Haziak izan ezik, toxiko samarra
da belarra. Elikagaiak
gozatzeko erabil
daitezke haziak.
1. Izaki bizidunaren izena.
3. Non bizi da?
Zer herri, eskualde edo
ingurutan bizi den zehaztu
behar da.
5. Nola bizi da? Animalia bada,
zertaz elikatzen den, etsaiak
zein dituen, non babesten
den eta abar azaldu behar
da; eta landarea bada, zer
behar duen...
4. Zer leku motatan bizi da?
Basoan, larreetan,
ibaiertzetan... Non bizi
den zehaztu behar da.
6. Ilustrazioa. Komeni izaten
da ilustrazioren bat
sartzea, dela marrazkia,
dela argazkia.
2. Itxuraren deskribapena.
Animalia bada, tamaina,
kolorea, zenbat
gorputz-adar dituen eta
nolakoak, gorputza nola
estaltzen duen eta abar.
zehaztu behar da.
Landarea bada, adierazi
behar da zuhaitza, zuhaixka
ala belarra den, nolakoak
diren hostoak, loreak, etab.
7. Gizakiarekin duen
harremana. Gizakiarentzat
erabilgarria ala kaltegarria
den adierazi behar da.
132815 _ 0006-0017.indd 15 21/5/09 11:01:12
16
Zelulak
Bost erreinuak
Berrikusi
adieraziz.
zelulaz
IZAKI BIZIDUNAK
bost erreinutan
animaliak
......
osaturik daude
132815 _ 0006-0017.indd 16 21/5/09 11:01:12
17
1
GAI NAIZ
1. Nolakoa da korala, zelulabakarra ala
zelulaniztuna? Zergatik?
2. Izaki bizidunen zein erreinutakoa da
korala? Nola jakin duzu?
3. Saltoki batzuetan koral zatiak saltzen
dituzte oroigarri gisa. Zure ustez, ondo
al dago izaki bizidunak edo haien hondarrak
oroigarritzat erabiltzea?
Testuetatik eta irudietatik informazioa ateratzeko
Koralak itsasoko izaki bizidun harrigarri batzuk dira.
Koralaren zati handiena gorputz gogor bat da; harri batekin
nahas daiteke gorputz hori. Koral-mota asko dago,
eta bakoitzak oso forma berezia du.
Koral gorria
Koral biguna
Gorgonia korala
Itsaso epelenetan, koralek multzo
erraldoiak osatzen dituzte. Multzo
horiek azalera ateratzen dira
batzuetan, eta uharteak osatzen
dituzte. Koralezko uharriak dira.
Arrain eta beste izaki asko
babesten da uharri horietan.
Koralaren barruan
polipoak daude.
Hain zuzen, polipoek
osatzen dute koralaren
gorputzeko material
gogor hori.
Koralezko uharria
Polipoek garroak erabiltzen
dituzte, animaliatxo txikiak
eta izaki bizidunen hondarrak
harrapatzeko. Haietaz
elikatzen dira. Baina,
arriskurik sumatuz gero,
berehala ezkutatzen dira
koralaren barruan!
132815 _ 0006-0017.indd 17 21/5/09 11:01:17
72
daitezen:
daude.
osatuta baitaude.
batez.
daude.
hauen artean:
Goroldioa
Iratzea
Gimnospermoa
Angiospermoa
Espora
Hazia
Kapsula
Soroa
Lorea
Fruitua
5. Zer landare mota
da argazkikoa?
Nola dakizu?
landareei buruz
dakizuna.
buruzko eskema hau:
urrats.
1. UNITATEA
2. UNITATEA
A B
C
.........
.........
.........
.........
.........
.........
132815 _ 0072-0073.indd 72 21/5/09 10:56:08
73
11. Idatzi zenbaki
bakoitzari
dagokion izena.
5. UNITATEA
9. Kopiatu eta osatu eskema hau: 10. Azaldu zer harri mota sortzen den egoera
hauetan:
a. Magma zati bat solidotu egin da.
b. Jalkin batzuk harri bihurtu dira.
c. Harri sedimentario batek presio- eta
tenperatura-igoera izan du.
4. UNITATEA
8. Erreparatu elika-sareari eta egin ariketak.
a. Idatzi bi elika kate, alboko irudiko elika-sarea
oinarri hartuta.
b. Ekosistema batean, zer dira ekoizleak? Aipatu
alboko elika-sare honetako bi ekoizle.
c. Ekosistema batean, zer dira kontsumitzaileak?
Aipatu elika-sare honetako lehen eta
bigarren mailako bina kontsumitzaile, eta
hirugarren mailako kontsumitzaile bat.
d. Zer gertatuko litzateke elika-sare honetako
ekoizleak desagertuko balira?
3. UNITATEA
presioa eta
tenperatura igo
harri
bihurtu jalkinak
solidotu
magma .........
.........
.........
beste zenbait geruza
.........
.........
hidrosfera
.........
.........
.........
nukleoa
g
e
o
s
fe
ra
L
U
R
R
A
R
E
N
G
E
R
U
Z
A
K
mirotza belatza
sugandila
sagua untxia
hirusta
matxinsaltoa
azeria
garia
harri
sedimentarioa
1
2
3
7
4
5
6
8 9
11
10
12
132815 _ 0072-0073.indd 73 21/5/09 10:56:09
132826 _ 0001-0035.indd 23 28/9/09 17:08:00
6
aurkitu zuela?
Izaki bizidunak
Mundu mikroskopikoa
ondoan mugitzen.
Egokitzapena
1
132815 _ 0006-0017.indd 6 21/5/09 11:00:59
7
Izaki bizidunak
hartzen dituzte gorputza eraikitzeko eta berri tze-
Animaliak
daitezke.
dira.
tzen dira.
taldetakoak diren.
pu tzak funtziona dezan.
Eta birikek?
GOGORATU IKASITAKOA
sugegorria
ganba
amuarraina
zer diren.
zelulaniztunek.
biltzen diren.
HAU IKASIKO DUZU
132815 _ 0006-0017.indd 7 21/5/09 11:01:01
XXIV
Informazio-orrialdeak Hasierako orrialdeak
Unitatearen
zenbakia eta
izenburua
Unitatearen
sarrerako
irudia
Testua
NOLA GARATZEN DIREN UNITATEAk
Gogoratu
ikasitakoa
Testuaren
ulermen-
galderak
Hau ikasiko
duzu
Laburpenak
Ikasitakoa
gogoratzeko
jarduerak
Helburuak
Unitate berria aurkeztea.
Irakurketa-gaitasuna garatzea.
Ikasleen aurretiko ezagutzak gogoratzea.
Unitateko oinarrizko edukiak adieraztea.
Eskola emateko proposamenak
1. Adierazi ikasleei unitate berri bat ikasten hasi direla
eta eskatu izenburua irakurtzeko.
2. Hasierako testu gehienak ozen irakurri beharrekoak
dira; batez ere, literatura-testuak. Esan bizpahiru
ikasleri testua irakurtzeko ikaskideei.
3. Eskatu ikasle batzuei esan dezatela zer lotura dagoen
entzun berri duten testuaren eta unitateko izenburua-
ren artean. Testua eta izenburua kontuan hartuta, zer
ikasiko duten azaldu behar dute.
4. Literatura-testu bat ageri denean, eraman liburuaren
ale bat ikasgelara. Komenigarria dela irudituz gero,
irakurri liburuko pasarte luzeago bat.
5. Gida honetako iradokizunak eta baliabideak erabil
ditzakezu lanari eta egileari buruzko informazioa za-
baltzeko. Lagundu ikasleei informazioa bilatzen, ba-
tez ere lagundu unitate bakoitzean ikasiko dituzten
edukiak bilatzen.
6. Irakurri Gogoratu ikasitakoa ataleko laburpenak eta
eskatu ikasleei laburpen horiek azaltzeko. Nahi izanez
gero, ikasgelan dikta ditzakezu, eta kopiatzeko eskatu.
7. Azkenik, esan ikasle bati Hau ikasiko duzu atala ira-
kurtzeko. Galdetu ikasleei zer iruditu zaien interes-
garriena edota ea irakurritako zerbait ezaguna egin
zaien, eta berrikusi ikasleen aldez aurreko ideiak.
Helburuak
Funtsezko edukiak aurkeztea, testuetatik eta
irudietatik abiatuta.
Ikasketa errazteko jarduerak proposatzea.
1. Irakurri orrialdearen izenburua eta azaldu zer lotura
duen unitatearen gai orokorrarekin.
2. Unitatea aurkezteko, gidako iradokizunak eta baliabi-
deak erabil ditzakezu. Hasteko atalean dauden jardu-
erak oso egokiak dira horretarako.
3. Unitatearen hasieran ikasleen interesa pizteko, jardue-
ra bereziak proposa daitezke. Esaterako, eskolako la-
borategira joatea, esperimentu txiki bat egitea, irteera
pedagogiko bat antolatzea eta DVD bat ikustea.
4. Irakurri informazio-testuak ikasleekin batera eta azal-
du edukiak. Galdetu ikasleei zer zalantza duten eta
argitu zalantza guztiak. Lotu kontzeptu berriak ikas-
leen ekintzekin nahiz esperientziekin.
5. Esan ikasleei irudiei erreparatzeko. Irudien oinaldean,
edukiei buruzko informazioa eta galderak daude, iru-
dietan ageri den informazioa hobeto lantzeko.
Bi
orrialdeen
izenburua
Informazio-
testuak
132826 _ 0001-0035.indd 24 28/9/09 17:08:01
8
Zelula
eta aztergaiaren irudia asko handitzeko erabil tzen
da.
kan. w
3. Zelularen zatiak
dituzte: e
duen estalkia da.
tzen duen atala da.
tzioa du.
heste-
zelula
giharretako zelula
mintza
zitoplasma
neurona
globulu
zuria
nukleoa
organuluak
gibeleko
zelula
globulu
gorria
132815 _ 0006-0017.indd 8 21/5/09 11:01:01
9
1
igarri duzun.
Galderak
dira. r
organuluak dituzte.
zaie.
netan.
nuluduna.
kloroplastoa
A
B
132815 _ 0006-0017.indd 9 21/5/09 11:01:03
XXV
Laburpena
Hau ikasiko
duzu
Laburpenak
Ikasitakoa
gogoratzeko
jarduerak
5. Gida honetako iradokizunak eta baliabideak erabil
ditzakezu lanari eta egileari buruzko informazioa za-
baltzeko. Lagundu ikasleei informazioa bilatzen, ba-
tez ere lagundu unitate bakoitzean ikasiko dituzten
edukiak bilatzen.
6. Irakurri Gogoratu ikasitakoa ataleko laburpenak eta
eskatu ikasleei laburpen horiek azaltzeko. Nahi izanez
gero, ikasgelan dikta ditzakezu, eta kopiatzeko eskatu.
7. Azkenik, esan ikasle bati Hau ikasiko duzu atala ira-
kurtzeko. Galdetu ikasleei zer iruditu zaien interes-
garriena edota ea irakurritako zerbait ezaguna egin
zaien, eta berrikusi ikasleen aldez aurreko ideiak.
Helburuak
Funtsezko edukiak aurkeztea, testuetatik eta
irudietatik abiatuta.
Ikasketa errazteko jarduerak proposatzea.
1. Irakurri orrialdearen izenburua eta azaldu zer lotura
duen unitatearen gai orokorrarekin.
2. Unitatea aurkezteko, gidako iradokizunak eta baliabi-
deak erabil ditzakezu. Hasteko atalean dauden jardu-
erak oso egokiak dira horretarako.
3. Unitatearen hasieran ikasleen interesa pizteko, jardue-
ra bereziak proposa daitezke. Esaterako, eskolako la-
borategira joatea, esperimentu txiki bat egitea, irteera
pedagogiko bat antolatzea eta DVD bat ikustea.
4. Irakurri informazio-testuak ikasleekin batera eta azal-
du edukiak. Galdetu ikasleei zer zalantza duten eta
argitu zalantza guztiak. Lotu kontzeptu berriak ikas-
leen ekintzekin nahiz esperientziekin.
5. Esan ikasleei irudiei erreparatzeko. Irudien oinaldean,
edukiei buruzko informazioa eta galderak daude, iru-
dietan ageri den informazioa hobeto lantzeko.
6. Gogoratu Lortu nahi dugun mundua atala lantzean
ikasleek beren iritziak adierazi behar dituztela eta
gainerako ikaskideekin bateratze-lana egin behar
dutela. Ikaskide guztien iritzia errespetatzea da
ikasleek ziklo honetan landu behar duten komunika-
zio-trebetasunetako bat.
7. Eskatu ikasleei erantzun diezaietela proposatutako
galderei.
8. Eskatu ikasle guztiei ozen irakur dezatela amaierako
laburpena. Komenigarria dela irudituz gero, eskatu
kopia dezatela laburpena beren koadernoetan.
9. Zuzendu arbelean erantzun grafikoa duten jardue-
rak, eta aipatu akatsak, halakorik izanez gero.
10. Bi orrialde hauetan zehar, ikasketa osatzeko gidan
dauden iradokizunak eta baliabideak erabil di tzake-
zu.
Unitateko
zenbakia
Informazio-
irudiak
Irudiei buruzko
galderak
Galderak
Bi
orrialdeen
izenburua
Informazio-
testuak
132826 _ 0001-0035.indd 25 28/9/09 17:08:03
14
Jarduerak
Landareak
Animaliak
Onddoak
Ulertu
Aplikatu
Arrazoitu
daudela?
bizidun guztiek?
ala zelulaniztunak?
antolaketa-mailak.
Mugitu egiten dira.
Eta landareena?
132815 _ 0006-0017.indd 14 21/5/09 11:01:09
15
1
IKASI EGITEN
Eman iritzia
Azaldu erantzuna.
gogoratzen duzuna.
1
A B
Mitxoleta
eta eguzki asko.
gozatzeko erabil
daitezke haziak.
1. Izaki bizidunaren izena.
3. Non bizi da?
behar da.
5. Nola bizi da? Animalia bada,
behar duen...
4. Zer leku motatan bizi da?
Basoan, larreetan,
6. Ilustrazioa. Komeni izaten
dela argazkia.
2. Itxuraren deskribapena.
kolorea, zenbat
zehaztu behar da.
7. Gizakiarekin duen
132815 _ 0006-0017.indd 15 21/5/09 11:01:12
XXVI
Amaierako orrialdeak Jarduerak edo ariketak
Helburuak
Edukiak errazago ikastea, mota askotako jardueren
bidez.
Ikasleak ikasitakoa erabiltzera eta norberaren iritzia
ematera bultzatzea.
Ikasleei prozedurak eta teknikak irakastea.
Helburuak
Unitateko edukiak berrikustea.
Ikasleek unitate bakoitzean ikasitako edukiak finka-
tzea, IKASTEN IKASTEKO atalean ageri diren jardue-
ren bidez.
Jarrera positiboen garapena sustatzea, norberareki-
ko, besteekiko eta inguruarekiko.
Izenburua
Laburpena
IKASTEN
IKASTEKO
programako
jarduerak
Bi
orrialdeen
izenburua
Ikasi
egiten
Mota
askotako
jarduerak
1. Eskatu ikasleei jarduerak egiteko, orrialdean dauden
ordena berean; izan ere, jarduera guztiak zailtasuna-
ren arabera ordenatuta daude. Lehenengo jardueren
bidez, unitate bakoitzean landutakoa ulertu ote duten
egiaztatzen da, eta amaierako jardueretan arrazoitze-
ko eta beren iritzia azaltzeko eska tzen zaie ikasleei,
ikasitakoa gogoan dutela.
2. Azaldu ikasleei nola egin behar dituzten jarduerak,
eta, beharrezkoa izanez gero, egin jarduerak. Eskatu
esan dezatela zer erantzun duten. Komenigarria dela
irudituz gero, idatzi arbelean zenbait jarraibide, batez
ere erantzun grafikoa duten jarduerak egiteko.
3. Ikasi egiten ataleko jardueran, hurrengo mailetan
ikasleek askotan erabiliko dituzten teknikak eta pro-
zedurak lantzen dira. Esan haurrei atal horren eba-
luazioa egiteko eta lagundu haien ikasketei buruzko
hausnarketa egiten.
4. Jardueren erantzunak gidan egiazta daitezke, eran-
tzun zabalagoak emateko eta ikasleei sortzen zaiz-
kien zalantzak argitzeko.
Eskola emateko proposamena
1. Hasieran, berrikusi labur-labur unitate bakoitzean ika-
sitakoa, laburpenaren bidez.
2. Ikasleek eskema egin ondoren, zuzendu arbelean,
ikasleek hitz bakoitza zer lekutan idatzi behar duten ja-
kiteko eta kontzeptu horien arteko erlazioa uler tzeko.
3. IKASTEN IKASTEKO programako jardueren bidez,
IKASTEN IKASTEKO eskuliburuko estrategiak gara-
tzen dira. Jarduera horien helburua da ikasleek auto-
nomia handiagoa izan dezatela ikasketa-prozesuan.
132826 _ 0001-0035.indd 26 28/9/09 17:08:04
16
Zelulak
Bost erreinuak
Berrikusi
adieraziz.
zelulaz
IZAKI BIZIDUNAK
bost erreinutan
animaliak
......
osaturik daude
132815 _ 0006-0017.indd 16 21/5/09 11:01:12
17
1
GAI NAIZ
Koral gorria
Koral biguna
Gorgonia korala
Koralaren barruan
polipoak daude.
gorputzeko material
gogor hori.
Koralezko uharria
koralaren barruan!
132815 _ 0006-0017.indd 17 21/5/09 11:01:17
XXVII
Helburuak
Unitateko edukiak berrikustea.
Ikasleek unitate bakoitzean ikasitako edukiak finka-
tzea, IKASTEN IKASTEKO atalean ageri diren jardue-
ren bidez.
Jarrera positiboen garapena sustatzea, norberareki-
ko, besteekiko eta inguruarekiko.
Izenburua
Laburpena
IKASTEN
IKASTEKO
programako
jarduerak
Gai naiz
Atal honetan,
unitatean
ikasitakoa
aplikatzen da,
norberaren
autonomia
eta ekimena
garatuz.
Ikasi
egiten
3. Ikasi egiten ataleko jardueran, hurrengo mailetan
ikasleek askotan erabiliko dituzten teknikak eta pro-
zedurak lantzen dira. Esan haurrei atal horren eba-
luazioa egiteko eta lagundu haien ikasketei buruzko
hausnarketa egiten.
4. Jardueren erantzunak gidan egiazta daitezke, eran-
tzun zabalagoak emateko eta ikasleei sortzen zaiz-
kien zalantzak argitzeko.
Eskola emateko proposamena
1. Hasieran, berrikusi labur-labur unitate bakoitzean ika-
sitakoa, laburpenaren bidez.
2. Ikasleek eskema egin ondoren, zuzendu arbelean,
ikasleek hitz bakoitza zer lekutan idatzi behar duten ja-
kiteko eta kontzeptu horien arteko erlazioa uler tzeko.
3. IKASTEN IKASTEKO programako jardueren bidez,
IKASTEN IKASTEKO eskuliburuko estrategiak gara-
tzen dira. Jarduera horien helburua da ikasleek auto-
nomia handiagoa izan dezatela ikasketa-prozesuan.
4. Gai naiz atalean, oinarrizko gaitasunak garatzen
dira. Atal horretako jarduerak taldean egin behar dira,
eta ikasle guztien arteko eztabaida bultzatu behar da.
5. Gai naiz ataleko jarduerak egitean, oso garrantzi-
tsua da ikasle guztien erantzunak kontuan hartzea.
Zenbaitetan, ikasle batzuek ez dute aukera egokiena
hautatuko; kasu horietan, saiatu, eztabaida orokorra-
ren bidez, ikasleak beren aukera okerra dela kontura
daitezen.
132826 _ 0001-0035.indd 27 28/9/09 17:08:06
6
aurkitu zuela?
Izaki bizidunak
Mundu mikroskopikoa
ondoan mugitzen.
Egokitzapena
1
132815 _ 0006-0017.indd 6 21/5/09 11:00:59
7
Izaki bizidunak
Animaliak
daitezke.
dira.
tzen dira.
taldetakoak diren.
Eta birikek?
GOGORATU IKASITAKOA
sugegorria
ganba
amuarraina
zer diren.
zelulaniztunek.
biltzen diren.
HAU IKASIKO DUZU
132815 _ 0006-0017.indd 7 21/5/09 11:01:01

.
.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
Informazio osagarria
Mikroskopioaren historia
Antzinaroko gizakiek bazekiten ur tantek, ispilu okerrek eta urez
betetako kristalezko esferek irudien tamaina handitzen zutela, haietan
zehar begiratuz gero. Leihar bakarreko antzinako mikroskopioak ziren.
Hala eta guztiz ere, antzinako gizakiek ez zuten mundu mikroskopiko-
aren berri izan, harik eta mikroskopioa asmatu zuten arte. Tresna
optiko hori Jansen anaiek asmatu zuten, 1590ean. Bi leihar elkarren-
gandik bananduta jarri eta haietan zehar begiratzean, objektuen
tamaina handitu egiten zela konturatu ziren. Jansen anaiek asmatuta-
ko mikroskopioa izan zen historiako lehendabiziko mikroskopioa,
baina batzuek Galileo Galilei hartzen dute mikrosko pioaren asmatzai-
letzat.
Helburuak
Ikasleei gogoratzea zer desber-
dintasun dagoen izaki bizidunen
eta izaki bizigabeen artean.
Izaki bizidun guztiek hiru bizi-
funtzio hauek egiten dituztela
jakitea: nutrizioa, ugalketa eta
harremana.
Animalien sailkapena berrikus-
tea.
Giza gorputzari buruzko oinarriz-
ko kontzeptu batzuk berrikus-
tea.
Ikasleei unitateko edukiak aur-
keztea.
Hasteko
Eskatu ikasleei unitatearen
hasierako argazkiari begiratze-
ko eta zer ikusten duten azal-
tzeko. Ikasleen ustez, zer dira
atzealde urdinaren gaineko
forma berdexka horiek?
Lagundu behaketan eta eskatu
errepikatzen diren formak aurki-
tzeko.
Azaltzeko
Irakurketatik, oinarrizko ideia
hau atera behar dute ikasleek:
izaki bizidun batzuk txiki-txikiak
direla, eta ur tanta batean hain-
bat motatako izaki bizidunak
daudela. Oro har, ikasleek uste
dute landareak eta animalia
handiak soilik direla izaki bizi-
dunak, eta begi hutsez ikus dai-
tezkeela izaki bizidun guztiak.
Azaldu ikasleei izaki bizidunak
nola osatuta dauden ikasiko
dutela unitate honetan. Horrez
gain, adierazi izaki bizidun ba-
tzuk ezin direla begi hutsez
ikusi, ez eta mikroskopio arrun-
tez ere. Esan i zaki bi zi dun
hori ek gi zaki en bi zi - funtzi o
berak dituztela: nutrizioa, harre-
mana eta ugalketa.
6
132826 _ 0036-0049.indd 38 25/9/09 10:06:22
6
aurkitu zuela?
Izaki bizidunak
Mundu mikroskopikoa
ondoan mugitzen.
Egokitzapena
1
132815 _ 0006-0017.indd 6 21/5/09 11:00:59
7
Izaki bizidunak
Animaliak
daitezke.
dira.
tzen dira.
taldetakoak diren.
Eta birikek?
GOGORATU IKASITAKOA
sugegorria
ganba
amuarraina
zer diren.
zelulaniztunek.
biltzen diren.
HAU IKASIKO DUZU
132815 _ 0006-0017.indd 7 21/5/09 11:01:01
UNIDAD 1
Antony van Leeuwenhoek holandarra izan zen mikroskopio bidez
mikroorganismoak ikusi zituen lehenengo pertsona. Mikroorganismoak
ikusi zituen euri-uretan, hortzetako lertzoan, odolean, semenean,
gorozkietan eta beste hainbat tokitan. Hainbat motatako animalia
txiki-txikiak zituztela adierazi zuen. Leeuwenhoekek eskuz lantzen
zituen leiharrak, eta 275 aldiz handiago ikusten zituen objektuak.
Proposatu ikasleei egin dezatela ikerketa txiki bat. Eskatu azter
dezatela zenbat aldiz handiago ikusten diren objektuak mikroskopio
bakunen bidez; esaterako, ikastetxeko laborategiko mikroskopioa-
ren bidez.

Esan ikasleei iker dezatela Antony
van Leeuwenhoeken biografia
entziklopedia baten bidez, zien-
tziaren historiako gertaera batzuei
buruzko informazioa biltzeko.
Erantzunak
Irudiak
Beste mundu bat asmatu zuela
esaten da, izaki mikroskopi-
koak ikusi eta deskribatu zituen
lehenengo pertsona izan zela-
ko. Gauzen barruan milaka eta
milioika izaki txiki-txiki zeudela
konturatu zen.
Mikroskopioa tresna optiko bat
da, eta tresna horretan zehar
begiratuta, objektuak askoz
handiago ikusten dira.
Ez, Leeuwenhoekek mikrobioak,
bakterioak eta beste izaki zelu-
labakar batzuk ikusi zituen,
baina zizareekin eta aingirekin
alderatuz deskribatu zituen,
haien antza baitzuten izaki
horiek. Hala ere, aingirak bak-
terioak baino milioika aldiz han-
diagoak dira.
Galderak
1. Esate baterako, bi aldeetara
begiratuta, autorik ez datorrela
ikusteko.
2. Ugalketa eta nutrizioa.
3. Sugegorria narrastia da, anima-
lia ornoduna; amuarraina arraina
da, animalia ornoduna; ganba,
berriz, animalia ornogabea da,
krustazeoa.
4. Hezurren arteko loturek artiku-
lazio dute izena.
5. Bihotzak odola bultzatzen du,
gorputz osoan zehar zirkula dezan.
Birikek, berriz, oxigenoa lortzen
dute, arnasten dugun airetik.
1. UNITATEA
7
132826 _ 0036-0049.indd 39 25/9/09 10:06:33
6A
Izaki bizidunak
Unitatearen eskema
1. UNITATEA. IZAKI BIZIDUNAK
1
Edukiak
Zelula.
Izaki zelulaniztunak:
animaliak eta landareak.
Beste erreinuak.
Irakurritakoa ulertzea eta
irudiak eta eskemak
interpretatzea.
Izaki bizidunak deskribatzea.
Kontzeptu-eskemak egitea.
Organismoak nola
osatzen diren
ulertzeko jakin-mina.
Mikroskopioek nola
funtzionatzen duten
ikasteko gogoa.
Biodibertsitatearekiko
errespetua.
Programazioa
Helburuak
Izaki bizidun guztiak zelulaz osatuta daudela ikastea.
Zelulek zer zati dituzten jakitea, eta animalia-zelulak eta
landare-zelulak bereiztea.
Izaki bizidunak zelulabakarrak eta zelulaniztunak direla jakitea,
eta zelulaniztunak hainbat motatako zelulaz osatuta daudela
ikastea.
Zelulek ehunak osatzen dituztela, ehunek organoak eratzen
dituztela, organoek sistemak eta aparatuak osatzen dituztela,
eta aparatuek eta sistemek organismoa eratzen dutela
ikastea.
Izaki bizidunen bost erreinuen berri izatea eta zer ezaugarri
nagusi dituzten ikastea.
Testuetatik eta irudietatik informazioa ateratzea.
Ebaluazio-irizpideak
Badaki izaki bizidun guztiak zelulaz osatuta daudela.
Badaki nolakoak diren zelulak, bai eta zer zati dituzten ere,
eta animalia-zelulak eta landare-zelulak bereizten ditu.
Badaki antzeko hainbat zelulak ehun bat osatzen dutela,
ehunek organo bat eratzen dutela, batera lan egiten duten
organoek aparatu edo sistema bat osatzen dutela, eta
aparatuek eta sistemek organismoa eratzen dutela.
Izaki zelulabakarrak eta izaki zelulaniztunak bereizten ditu.
Badaki zer erreinutakoa den izaki bizidun bakoitza.
Kontzeptu-eskemak egiten ditu.
Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasunaz gain,
beste gaitasun hauek ere lantzen dira unitate honetan: informazioa
tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna, ikasten
ikasteko gaitasuna, norberaren autonomiarako eta ekimenerako
gaitasuna, hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna, eta gizarterako
eta herritartasunerako gaitasuna.
Fotokopiatzeko baliabideak eta fitxak
Finkatzea: 1., 2. eta 3. fitxak.
Zabaltzea: 1. fitxa.
Ebaluaziorako baliabideak: 1. kontrola/1. testa.
IKASTEN IKASTEKO programaren estrategiak
Eskemak osatzea: 2. ariketa, 16. orrialdea.
Taulak egitea eta osatzea: 3. ariketa, 16. orrialdea.
132826 _ 0036-0049.indd 36 25/9/09 10:05:29
6B
Izaki bizidunak
Unitatearen eskema
Berrikusketa
Gai naiz
Testuetatik eta irudietatik
informazioa ateratzeko
Programazioa
Zelula
animaliak eta landareak
Beste erreinuak
Ikasi egiten
Izaki bizidun baten
deskribapena
Lortu nahi dugun mundua
Biodibertsitatea
osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko.
Zailtasunen aurreikuspena
Zelulak gauza abstraktuak dira, eta hortaz,
ikasleek zailtasunak izan ditzakete zelulak
zer diren ulertzeko. Zentzumenen bidez erraz
hauteman ditzaketen errealitate fisikoak soilik
ikasi dituzte orain arte, eta hori dela eta,
kostatu egingo zaie izaki bizidunak zati bizidun
txiki-txikiz osatuta daudela ulertzea. Zelulak
zer diren ulertzen laguntzeko, zenbait ehun
mikroskopio bidez ikusteko aukera emango
diegu (aho barruko epitelioa erakustea
erraz-erraza da, bai eta goroldio-zelulak
ikustea ere).
Haurrek uste dute izaki bizidun guztiak
animalia- eta landare-erreinukoak direla.
Azaldu haurrei hainbat motatako izaki
bizidunak daudela.
Tenporalizazio-
iradokizuna
Iraila
Azaroa
Abendua
Urtarrila
Otsaila
Martxoa
Apirila
Maiatza
Ekaina
Urria
Oharra: ikasturteko hasierako bi asteetan, ebaluaziorako baliabideen koadernoan ageri
den hasierako ebaluazioa egin daiteke.
132826 _ 0036-0049.indd 37 25/9/09 10:05:43
XXVIII
Hitz nagusiak
Unitatean lantzen den
oinarrizko hiztegia.
Ikasten ikasteko
IKASTEN IKASTEKO
izeneko eskuliburuko
estrategiak aplikatzeko
jarduerak.
Iradokizun
didaktikoak
Lan-estrategiak
dira, bi orrialdeen
edukiak erabiltzeko
eta finkatzeko.
Hiru motatako
proposamenak
izaten dira:
Hasteko
Azaltzeko
Ulertzeko
Gida didaktikoa
Irakaslearentzako gida honela dago antolatuta:
Programazioa
Orrialde honetan,
unitatean lantzen
diren helburuak,
ebaluazio-irizpideak,
edukiak eta
oinarrizko gaitasunak
aurkezten dira.
Helburuak
Orrialdearen helburuak
zerrendatzen dira.
Informazio osagarria/
Erantzunak
Fotokopiatzeko
baliabideak
eta fitxak
Unitateko edukiekin
lotura zuzena
duten materialak
eta lan-fitxak.
Unitatearen
eskema
Unitatearen edukiei
buruzko azalpen
orokorra.
IKASTEN IKASTEKO
eskuliburuko
estrategiak.
Ikasketa-teknikak
erabiltzen ikasteko
eta lantzeko
jarduerei buruzko
informazioa.
Tenporalizazio-
iradokizuna
Unitatearen
edukiak garatzeko
egutegia.
Unitatearen aurkezpena
Zailtasunen
aurreikuspena
Ikasleek izan ditzaketen
zailtasun nagusiei
buruzko informazioa.
Hasierako orrialdeak
132826 _ 0001-0035.indd 28 28/9/09 17:08:09
16
Zelulak
Bost erreinuak
Berrikusi
adieraziz.
zelulaz
IZAKI BIZIDUNAK
bost erreinutan
animaliak
......
osaturik daude
132815 _ 0006-0017.indd 16 21/5/09 11:01:12
17
1
GAI NAIZ
Koral gorria
Koral biguna
Gorgonia korala
Koralaren barruan
polipoak daude.
gorputzeko material
gogor hori.
Koralezko uharria
koralaren barruan!
132815 _ 0006-0017.indd 17 21/5/09 11:01:17
Koralezko uharriak
Koralezko uharriak Lurreko ekosistema zaharrenetakoak dira, eta
hainbat motatako izaki bizidunak izaten dituzte batzuetan. Itsas algek
eta beste hainbat organismok (batez ere, koralek, belakiek, foramini-
feroek eta bibalbioek) ehunka kilometro koadroko luzera eta ehunka
metroko garaiera duten harrizko eraikin handi-handiak osatzen dituzte,
milaka urtean.
Munduko koral-kontzentrazio handiena Queensland-en dago (Australia).
2.500 kilometroko luzera du, eta hainbat uhartez eta uhartetxo xarma-
garriz osatuta dago.
Unitateko
hitz nagusiak
Alga
Animalia
Aparatua
Bakterioa
Ehuna
Erreinua
Landarea
Likena
Mikrobioa
Mintza
Nukleoa
Onddoa
Organismoa
Organoa
Organulua
Protozooa
Sistema
Zelula
Zelulabakarra
Zelulaniztuna
Zitoplasma
Ikasten ikasteko
2. Izaki bizidunak zelulaz osatuta
daude. Zelulek hiru atal dituzte:
mintza, nukleoa eta zitoplasma.
Izaki bizidunak zelulabakarrak eta
zelulaniztunak izan daitezke, eta
antolaketa-mailak dituzte. Bost
erreinutan biltzen dira: animaliak,
landareak, onddoak, bakterioak,
eta algak eta protozooak.
3. Landareak izaki zelulaniztunak
dira, ez dira mugitzen eta beren eli-
kagaiak sortzen dituzte. Onddo
gehienak zelulaniztunak dira, ez
dira mugitzen eta elikagaia hartu
behar izaten dute.
4. E. L.
Ikasleek kontzeptu garrantzitsue-
nak aipatu behar dituzte erantzu-
netan; besteak beste, izaki batzuk
zelula bakar batez osatuta daudela
eta beste batzuk, milioika zelulaz;
mota askotako zelulak daudela,
eta mota bereko zelulak elkartzean
ehunak osatzen dituztela; izaki bizi-
dunen bost erreinu daudela, etab.
16
132826 _ 0036-0049.indd 48 25/9/09 10:08:02
16
Zelulak
Bost erreinuak
Berrikusi
adieraziz.
zelulaz
IZAKI BIZIDUNAK
bost erreinutan
animaliak
......
osaturik daude
132815 _ 0006-0017.indd 16 21/5/09 11:01:12
17
1
GAI NAIZ
Koral gorria
Koral biguna
Gorgonia korala
Koralaren barruan
polipoak daude.
gorputzeko material
gogor hori.
Koralezko uharria
koralaren barruan!
132815 _ 0006-0017.indd 17 21/5/09 11:01:17
IKASTEN IKASTEKO programa
Unitatea amaitzean, eskatu ikasleei pentsa dezatela ikasitako gauzei
buruz. Horretarako, osatu taula honen antzeko bat ikasleekin edo
eskatu osa dezatela beren aldetik:
1. UNITATEA: Izaki bizidunak
Hau ikasi dut
Hau egiten
ikasi dut
Zelula
animaliak eta
landareak
Beste erreinuak
Gai naiz...
1. Koralak izaki zelulaniztunak
dira, begi hutsez ikus baititzakegu
(hirugarren irudian, arrain batzuk
ageri dira koralaren ondoan, eta
zer neurri duten jakin dezakegu
horrel a). Testuaren arabera,
garroen bidez harrapatzen dituzte
harrapakinak.
2. Koralak animalia-erreinukoak
dira. Ez dituzte beren elikagaiak
sortzen, eta hortaz, ez dira landa-
reak. Izaki zelulaniztunak direnez,
ez dira ez protozooak, ez bakte-
rioak ere. Ez dira onddoak, elika-
gaiak harrapatu egiten baitituzte,
eta onddoek, aldiz, xurgatu egiten
dituzte.
3. E. L.
Kontuan hartu ikasleek aipatzen
dutela koralak izaki bizidunak dire-
la, eta hortaz, hil egiten direla, ure-
tatik ateratzen baditugu apaingarri
edo oroigarri gisa erabiltzeko.

Gizarterako eta
Gai naiz atalean, nabarmendu
ikasleei garrantzitsua dela ekosis-
tema guztiak babestea. Horrez
gain, aipatu koralezko uharriak
oso ekosistema aberatsak direla,
eta erraz apurtzen dela ekosiste-
ma horien oreka.
Koralezko uharriak dira galtzeko
arrisku handiena duten ekosiste-
mak; izan ere, gizakion jarduerek
kalte handia egiten diete. Hauek
dira ekosistema horren mehatxu
nagusiak: gehiegizko arrantza,
itsasertzen urbanizazioa, honda-
kin-uren isuriak, ongarriak eta lur
deforestatuetako sedimentuak
(euria egitean itsasora herrestan
eramandakoak), klima-aldaketa,
motordun txalupak, eta itsasontzi
guztien aingurak eta maniobrak.
Adituen iragarpenen arabera, mun-
duko uharriek ez dute beste berro-
geita hamar urte iraungo, baldin
eta ez badira beharrezko neurriak
hartzen.
1. UNITATEA
17
132826 _ 0036-0049.indd 49 25/9/09 10:08:14
8
Zelula
da.
kan. w
3. Zelularen zatiak
dituzte: e
duen estalkia da.
tzen duen atala da.
tzioa du.
heste-
zelula
giharretako zelula
mintza
zitoplasma
neurona
globulu
zuria
nukleoa
organuluak
gibeleko
zelula
globulu
gorria
132815 _ 0006-0017.indd 8 21/5/09 11:01:01
9
1
igarri duzun.
Galderak
dira. r
organuluak dituzte.
zaie.
netan.
nuluduna.
kloroplastoa
A
B
132815 _ 0006-0017.indd 9 21/5/09 11:01:03

Sabedes.
Conoas.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
ez daude.
Helburuak
plasma.
tea.
Hasteko
Azaltzeko
ta gaudela.
8
132826 _ 0036-0049.indd 40 25/9/09 10:07:00
8
Zelula
da.
kan. w
3. Zelularen zatiak
dituzte: e
duen estalkia da.
tzen duen atala da.
tzioa du.
heste-
zelula
giharretako zelula
mintza
zitoplasma
neurona
globulu
zuria
nukleoa
organuluak
gibeleko
zelula
globulu
gorria
132815 _ 0006-0017.indd 8 21/5/09 11:01:01
9
1
igarri duzun.
Galderak
dira. r
organuluak dituzte.
zaie.
netan.
nuluduna.
kloroplastoa
A
B
132815 _ 0006-0017.indd 9 21/5/09 11:01:03
UNIDAD 1

geratuko zaie.
Erantzunak
Irudiak
globulu gorria.
plastoak ditu.
Galderak
da, eta leiharren bidez, gauza txiki
-txikiak, mikroskopikoak, handia-
go tzeko eta ikusteko aukera ema-
ikustekoa.
dira.
dira.
1. UNITATEA
9
132826 _ 0036-0049.indd 41 25/9/09 10:07:12
XXIX
Hitz nagusiak
Unitatean lantzen den
oinarrizko hiztegia.
Ikasten ikasteko
IKASTEN IKASTEKO
izeneko eskuliburuko
estrategiak aplikatzeko
jarduerak.
Informazio osagarria / Beste jarduera batzuk
Orrialdearen edukien osagarriak.
Datu bitxiak eta interesgarriak,
ikasketa motibatzeko eta
osatzeko.
Trebetasunak,
ezaguerak, jarrerak
eta balioak garatzeko
proposamenak dira,
unitatearen edukiak
garatzen laguntzeko.
eta osasun-kulturarako
gaitasuna.
Gizarterako eta
herritartasunerakoa.
Hizkuntza-
komunikaziorako
gaitasuna.
erabiltzeko gaitasuna.
Giza eta arte-
kulturarako gaitasuna.
Ikasten ikastekoa.
Norberaren
autonomiarakoa
eta ekimenerakoa.
Erantzunak
Bi orrialdeetako
galderen
erantzunak.
Gai naiz
Liburuaren
programa horren
helburuak azaltzen
dira, eta eguneroko
bizitzan erabiltzeko
aukerak nabarmentzen
dira.
Iradokizun
didaktikoak
Lan-estrategiak
dira, bi orrialdeen
edukiak erabiltzeko
eta finkatzeko.
Hiru motatako
proposamenak
izaten dira:
Hasteko
Azaltzeko
Ulertzeko
Irakaslearentzako gida honela dago antolatuta:
Erantzunak
Fotokopiatzeko
baliabideak
eta fitxak
Unitateko edukiekin
lotura zuzena
duten materialak
eta lan-fitxak.
IKASTEN IKASTEKO
eskuliburuko
estrategiak.
Ikasketa-teknikak
erabiltzen ikasteko
eta lantzeko
jarduerei buruzko
informazioa.
132826 _ 0001-0035.indd 29 28/9/09 17:08:15
132815 _ 0001-0005.indd 1 29/5/09 08:45:16
132826 _ 0001-0035.indd 30 28/9/09 17:08:15
132815 _ 0001-0005.indd 1 29/5/09 08:45:16
132826 _ 0001-0035.indd 31 28/9/09 17:08:15
3
Liburu hau JAKINTZAREN ETXEA proiektuaren barruan dago.
Hezkuntza-eremu horretan, behar dituzten gaitasunak landuko
dituzte ikasleek, nork bere garapen pertsonala eta gizarte-garapena
lor dezan. Horretarako, ikasleek helburu hauek erdiestea lortu nahi
dugu, Ingurunearen Ezaguerako liburuen bidez:
Bigarren Hezkuntzarako prestatzea. Helburu hori hartuta, Ikasten
ikasteko programa garatu dugu, oinarrizko ezaguerak finkatzen
laguntzeko eta ikasleak eskolako lanean autonomoak izan
daitezen bultzatzeko.
Ikasitakoa natura eta gizartea ulertzeko erabiltzea. Ikasitakoa
egoera zehatzetan aplikatzen da liburu guztian, eta sakon lantzen
dira ikasleen autonomia-erkidegoa eta Espainia.
Hainbat informazio motarekin lan egitea eta haien bidez ikastea.
Azalpen-testuak erabiltzeaz gain, beste hainbat formatutan ere
aurkezten da informazioa: kartelak, albisteak, aldizkarien
orrialdeak, liburuxkak...
Eguneroko egoeretan erabakiak hartzen ikastea. Egoera errealetan
zer egin eztabaidatzeko eta erabakitzeko aukera izango dute
ikasleek, eskuratutako ezagutzak oinarri hartuta.
Horrela, ikasleari autonomia eta ekimena garatzen
laguntzen zaio.
JAKINTZAREN ETXEA proiektuan guztiontzat dago
lekua. Horregatik, ikasleek beren gizarteko
kultura-aniztasuna ezagutzea eta balioestea lortu
nahi da, edukien, irudien eta jardueren bidez.
Era berean, benetan hezi nahi da balioetan;
Ingurunearen Ezagueran, balio hauek lantzen
jarri dugu arreta, bereiziki: osasunerako hezkuntza,
ingurumenarekiko errespetua eta bizikidetza.
Aurkezpena
132815 _ 0001-0005.indd 3 21/5/09 10:54:22
Lehen Hezkuntzako bosgarren mailarako Ingurunearen Ezaguera 5, liburua
Ikaslearen liburuko testua: Mariola Fernndez, Lourdes Etxebarria, Juan Ignacio Medina,
Aurora Moral eta Ana Isabel Prez.
Irudiak: Paul Coulbois, Carlos Fernndez, Digitalartis, Jos Santos eta Bartolom Segu.
Edizioa: Ainhoa Basterretxea, Lourdes Etxebarria, Juan Ignacio Medina eta Aurora Moral.
Liburu honetako ariketak aparteko koaderno batean egitekoak dira.
Ez dira inola ere liburuan bertan idatzi behar.
132815 _ 0001-0005.indd 2 21/5/09 10:54:21
132826 _ 0001-0035.indd 32 28/9/09 17:08:16
3
Liburu hau JAKINTZAREN ETXEA proiektuaren barruan dago.
Hezkuntza-eremu horretan, behar dituzten gaitasunak landuko
dituzte ikasleek, nork bere garapen pertsonala eta gizarte-garapena
lor dezan. Horretarako, ikasleek helburu hauek erdiestea lortu nahi
dugu, Ingurunearen Ezaguerako liburuen bidez:
Bigarren Hezkuntzarako prestatzea. Helburu hori hartuta, Ikasten
ikasteko programa garatu dugu, oinarrizko ezaguerak finkatzen
laguntzeko eta ikasleak eskolako lanean autonomoak izan
daitezen bultzatzeko.
Ikasitakoa natura eta gizartea ulertzeko erabiltzea. Ikasitakoa
egoera zehatzetan aplikatzen da liburu guztian, eta sakon lantzen
dira ikasleen autonomia-erkidegoa eta Espainia.
Hainbat informazio motarekin lan egitea eta haien bidez ikastea.
Azalpen-testuak erabiltzeaz gain, beste hainbat formatutan ere
aurkezten da informazioa: kartelak, albisteak, aldizkarien
orrialdeak, liburuxkak...
Eguneroko egoeretan erabakiak hartzen ikastea. Egoera errealetan
zer egin eztabaidatzeko eta erabakitzeko aukera izango dute
ikasleek, eskuratutako ezagutzak oinarri hartuta.
Horrela, ikasleari autonomia eta ekimena garatzen
laguntzen zaio.
JAKINTZAREN ETXEA proiektuan guztiontzat dago
lekua. Horregatik, ikasleek beren gizarteko
kultura-aniztasuna ezagutzea eta balioestea lortu
nahi da, edukien, irudien eta jardueren bidez.
Era berean, benetan hezi nahi da balioetan;
Ingurunearen Ezagueran, balio hauek lantzen
jarri dugu arreta, bereiziki: osasunerako hezkuntza,
ingurumenarekiko errespetua eta bizikidetza.
Aurkezpena
132815 _ 0001-0005.indd 3 21/5/09 10:54:22
Lehen Hezkuntzako bosgarren mailarako Ingurunearen Ezaguera 5, liburua
Ikaslearen liburuko testua: Mariola Fernndez, Lourdes Etxebarria, Juan Ignacio Medina,
Aurora Moral eta Ana Isabel Prez.
Irudiak: Paul Coulbois, Carlos Fernndez, Digitalartis, Jos Santos eta Bartolom Segu.
Edizioa: Ainhoa Basterretxea, Lourdes Etxebarria, Juan Ignacio Medina eta Aurora Moral.
Liburu honetako ariketak aparteko koaderno batean egitekoak dira.
Ez dira inola ere liburuan bertan idatzi behar.
132815 _ 0001-0005.indd 2 21/5/09 10:54:21
132826 _ 0001-0035.indd 33 28/9/09 17:08:16
5
IKASI EGITEN GAI NAIZ... LORTU NAHI DUGUN MUNDUA
Testuetatik eta irudietatik informazioa
ateratzeko
Biodibertsitatea
Lore baten atalei behatzen Informazio okerrak bereizteko Babes ditzagun landareak
Izaki bizidunak gako baten bidez
identifikatzea
Ingurumena zaintzeari buruz eztabaidatzeko Garapen iraunkorra
Geosferaren eredu bat eraikitzea
Lurrikara bat gertatuz gero modu egokian
jokatzeko
Ez dadila lurzorua gal
Eguzki-sistemaren eredu baten
marrazkia
Espazioaren esplorazioari buruzko iritzia
emateko
Lankidetza espazioan
Masak eta bolumenak neurtzen Informazio tekniko bat ulertzeko Erregai fosilak
Indarren esperimentu bat Makina bakunei buruzko problemak ebazteko Ez ahantzi segurtasun-uhala!
Mapa fisikoetan lurrari antzematea
Eski-estazio bat eraikitzeari buruz iritzia
emateko
Naturarekiko errespetua
Klimograma bat interpretatzea Klima-aldaketak zer ondorio dituen ulertzeko Tenperatura egokia?
Ibai baten ibilbidearen profila
interpretatzea
Ibai bat aztertzeko Babestu uholdeen arriskutik
Biztanleria-piramide bat interpretatzen Garapen iraunkorrari buruzko iritzia emateko Lana, segurtasunez
Nola egin erakundeen organigrama bat Hauteskundeetako emaitzak ulertzeko Ados jartzea
Denbora Kristo aurretik eta ondoren Iragana lurpetik ateratzeko Denon artean errazagoa da
Aldi bereko gertaerak eta bata
bestearen ondorengoak
Pertsonaia bat bere garaiarekin lotzeko Hainbat kulturaz osatutako mosaikoa
Mapa historikoak
Eraikuntza erromanikoak eta gotikoak
bereizteko
Ezagutu, errespetatu, bizikide izan
132815 _ 0001-0005.indd 5 21/5/09 10:54:22
4
UNITATEA INFORMAZIOA
1
Izaki bizidunak 6
Zelula
Izaki zelulaniztunak: animaliak eta

landareak
Beste erreinuak
2
Landareen erreinua 18
Landare taldeak
Landareen elikadura
Landareen ugalketa sexuala
Ugalketa asexuala eta landareen arteko

harremana
3 Ingurumena
babestea 32
Ekosistemak
Ekosistemetako elikadura
Ingurumena
Ingurumena babestea
4
Lurra 46
Lurraren geruzak
Lurrazala
Lurraren barne-energia:
sumendiak eta lurrikarak
Lurrazaleko harriak
5
Unibertsoa 60
Eguzki-sistema
Unibertsoa
Espazioa esploratzen
HIRUHILEKOAREN BERRIKUSKETA
6 Materia eta haren
eraldaketak 74
Materia eta zer propietate dituen
Nahasteak eta substantzia puruak
Egoera-aldaketak
Aldaketa kimikoak
7 Indarrak eta
higidura 88
Higidura eta abiadura
Grabitate-indarra eta higidura
Makina bakunak
8
Erliebea 100
Iberiar penintsulako erliebea
Mendiak eta sakonuneak
Kostaldea eta uharteak
Euskadiko erliebea
9
Klima 114
Klima
Klima mediterraneoa
Klima ozeanikoa, subtropikala eta

mendialdekoa
Euskadiko klima
10
Urak 128
Ibaiak
Espainiako ibaien isurialdeak
Itsas urak, aintzirak, urtegiak eta

lurpeko urak
Euskadiko urak
11
Biztanleria eta lana 144
Biztanleria eta ekonomia-jarduerak
Zerbitzuak
Biztanleria eta lana Euskadin

12
Erakundeak 158
Espainiaren lurralde-antolaketa
Espainiako erakundeak
Euskal Autonomia Erkidegoko

erakundeak
13
Historiaurrea 170
Paleolitoa
Neolitoa
Metal Aroa
Euskal lurraldea Historiaurrean

14
Antzinaroa 184
Iberiarrak, zeltak eta kolonizatzaileak
Erromatar Hispania
Euskal lurraldea Antzinaroan

15
Erdi Aroa 196
Erdi Aroaren hasiera
Erdi Aroaren amaiera
Al Andalusko bizimodua
Kristau-erresumetako bizimodua
Gaur egungo Euskadiko lurraldea, Erdi

Aroan
GLOSARIOA - MAPEN ERANSKINA
132815 _ 0001-0005.indd 4 21/5/09 10:54:22
132826 _ 0001-0035.indd 34 28/9/09 17:08:17
5
IKASI EGITEN GAI NAIZ... LORTU NAHI DUGUN MUNDUA
Testuetatik eta irudietatik informazioa
ateratzeko
Biodibertsitatea
Lore baten atalei behatzen Informazio okerrak bereizteko Babes ditzagun landareak
Izaki bizidunak gako baten bidez
identifikatzea
Ingurumena zaintzeari buruz eztabaidatzeko Garapen iraunkorra
Geosferaren eredu bat eraikitzea
Lurrikara bat gertatuz gero modu egokian
jokatzeko
Eguzki-sistemaren eredu baten
marrazkia
Espazioaren esplorazioari buruzko iritzia
emateko
Masak eta bolumenak neurtzen Informazio tekniko bat ulertzeko Erregai fosilak
Indarren esperimentu bat Makina bakunei buruzko problemak ebazteko Ez ahantzi segurtasun-uhala!
Eski-estazio bat eraikitzeari buruz iritzia
emateko
Klimograma bat interpretatzea Klima-aldaketak zer ondorio dituen ulertzeko Tenperatura egokia?
interpretatzea
Ibai bat aztertzeko Babestu uholdeen arriskutik
Biztanleria-piramide bat interpretatzen Garapen iraunkorrari buruzko iritzia emateko Lana, segurtasunez
Nola egin erakundeen organigrama bat Hauteskundeetako emaitzak ulertzeko Ados jartzea
Denbora Kristo aurretik eta ondoren Iragana lurpetik ateratzeko Denon artean errazagoa da
Aldi bereko gertaerak eta bata
bestearen ondorengoak
Pertsonaia bat bere garaiarekin lotzeko Hainbat kulturaz osatutako mosaikoa
Mapa historikoak
Eraikuntza erromanikoak eta gotikoak
bereizteko
132815 _ 0001-0005.indd 5 21/5/09 10:54:22
4
UNITATEA INFORMAZIOA
1
Izaki bizidunak 6
Zelula
Izaki zelulaniztunak: animaliak eta

landareak
Beste erreinuak
2
Landare taldeak
Landareen elikadura
Ugalketa asexuala eta landareen arteko

harremana
3 Ingurumena
babestea 32
Ekosistemak
Ekosistemetako elikadura
Ingurumena
Ingurumena babestea
4
Lurra 46
Lurraren geruzak
Lurrazala
Lurrazaleko harriak
5
Unibertsoa 60
Eguzki-sistema
Unibertsoa
6 Materia eta haren
eraldaketak 74
Egoera-aldaketak
Aldaketa kimikoak
7 Indarrak eta
higidura 88
Makina bakunak
8
Erliebea 100
Euskadiko erliebea
9
Klima 114
Klima
Klima mediterraneoa
Klima ozeanikoa, subtropikala eta

mendialdekoa
Euskadiko klima
10
Urak 128
Ibaiak
Itsas urak, aintzirak, urtegiak eta

lurpeko urak
Euskadiko urak
11
Zerbitzuak

12
Erakundeak 158

erakundeak
13
Historiaurrea 170
Paleolitoa
Neolitoa
Metal Aroa

14
Antzinaroa 184
Erromatar Hispania

15
Erdi Aroa 196
Gaur egungo Euskadiko lurraldea, Erdi

Aroan
GLOSARIOA - MAPEN ERANSKINA
132815 _ 0001-0005.indd 4 21/5/09 10:54:22
132826 _ 0001-0035.indd 35 28/9/09 17:08:18
6A
Izaki bizidunak
U
1
Edukiak
Zelula.
animaliak eta landareak.
Beste erreinuak.
irudiak eta eskemak
interpretatzea.
Kontzeptu-eskemak egitea.
Organismoak nola
osatzen diren
ulertzeko jakin-mina.
Mikroskopioek nola
funtzionatzen duten
ikasteko gogoa.
Biodibertsitatearekiko
errespetua.
Programazioa
Helburuak
Izaki bizidun guztiak zelulaz osatuta daudela ikastea.
Zelulek zer zati dituzten jakitea, eta animalia-zelulak eta
landare-zelulak bereiztea.
Izaki bizidunak zelulabakarrak eta zelulaniztunak direla jakitea,
eta zelulaniztunak hainbat motatako zelulaz osatuta daudela
ikastea.
Zelulek ehunak osatzen dituztela, ehunek organoak eratzen
dituztela, organoek sistemak eta aparatuak osatzen dituztela,
eta aparatuek eta sistemek organismoa eratzen dutela
ikastea.
Izaki bizidunen bost erreinuen berri izatea eta zer ezaugarri
nagusi dituzten ikastea.
Testuetatik eta irudietatik informazioa ateratzea.
Badaki izaki bizidun guztiak zelulaz osatuta daudela.
Badaki nolakoak diren zelulak, bai eta zer zati dituzten ere,
eta animalia-zelulak eta landare-zelulak bereizten ditu.
Badaki antzeko hainbat zelulak ehun bat osatzen dutela,
ehunek organo bat eratzen dutela, batera lan egiten duten
organoek aparatu edo sistema bat osatzen dutela, eta
aparatuek eta sistemek organismoa eratzen dutela.
Izaki zelulabakarrak eta izaki zelulaniztunak bereizten ditu.
Badaki zer erreinutakoa den izaki bizidun bakoitza.
Kontzeptu-eskemak egiten ditu.
beste gaitasun hauek ere lantzen dira unitate honetan: informazioa
tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna, ikasten
ikasteko gaitasuna, norberaren autonomiarako eta ekimenerako
gaitasuna, hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna, eta gizarterako
eta herritartasunerako gaitasuna.
F
132826 _ 0036-0049.indd 36 28/9/09 16:14:20

6B
Unitatearen eskema
Berrikusketa
Gai naiz
Testuetatik eta irudietatik
informazioa ateratzeko
Zelula
animaliak eta landareak
Beste erreinuak
Ikasi egiten
Izaki bizidun baten
deskribapena
Biodibertsitatea
Zelulak gauza abstraktuak dira, eta hortaz,
ikasleek zailtasunak izan ditzakete zelulak
zer diren ulertzeko. Zentzumenen bidez erraz
hauteman ditzaketen errealitate fisikoak soilik
ikasi dituzte orain arte, eta hori dela eta,
kostatu egingo zaie izaki bizidunak zati bizidun
txiki-txikiz osatuta daudela ulertzea. Zelulak
zer diren ulertzen laguntzeko, zenbait ehun
mikroskopio bidez ikusteko aukera emango
diegu (aho barruko epitelioa erakustea
erraz-erraza da, bai eta goroldio-zelulak
ikustea ere).
Haurrek uste dute izaki bizidun guztiak
animalia- eta landare-erreinukoak direla.
Azaldu haurrei hainbat motatako izaki
bizidunak daudela.
Tenporalizazio-
iradokizuna
Iraila
Azaroa
Abendua
Urtarrila
Otsaila
Martxoa
Apirila
Maiatza
Ekaina
Urria
Oharra: ikasturteko hasierako bi asteetan, ebaluaziorako baliabideen koadernoan ageri
den hasierako ebaluazioa egin daiteke.
132826 _ 0036-0049.indd 37 28/9/09 16:14:20
6
aurkitu zuela?
Izaki bizidunak
Mundu mikroskopikoa
ondoan mugitzen.
Egokitzapena
1
q
Mikroskopioarekin ur tanta bati
G

.
.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
Mikroskopioaren historia
Antzinaroko gizakiek bazekiten ur tantek, ispilu okerrek eta urez
betetako kristalezko esferek irudien tamaina handitzen zutela, haietan
zehar begiratuz gero. Leihar bakarreko antzinako mikroskopioak ziren.
Hala eta guztiz ere, antzinako gizakiek ez zuten mundu mikroskopiko-
aren berri izan, harik eta mikroskopioa asmatu zuten arte. Tresna
optiko hori Jansen anaiek asmatu zuten, 1590ean. Bi leihar elkarren-
gandik bananduta jarri eta haietan zehar begiratzean, objektuen
tamaina handitu egiten zela konturatu ziren. Jansen anaiek asmatuta-
ko mikroskopioa izan zen historiako lehendabiziko mikroskopioa,
baina batzuek Galileo Galilei hartzen dute mikrosko pioaren asmatzai-
letzat.
Helburuak
Ikasleei gogoratzea zer desber-
dintasun dagoen izaki bizidunen
eta izaki bizigabeen artean.
Izaki bizidun guztiek hiru bizi-
funtzio hauek egiten dituztela
jakitea: nutrizioa, ugalketa eta
harremana.
Animalien sailkapena berrikus-
tea.
Giza gorputzari buruzko oinarriz-
ko kontzeptu batzuk berrikus-
tea.
keztea.
Hasteko
Eskatu ikasleei unitatearen
hasierako argazkiari begiratze-
ko eta zer ikusten duten azal-
tzeko. Ikasleen ustez, zer dira
atzealde urdinaren gaineko
forma berdexka horiek?
Lagundu behaketan eta eskatu
errepikatzen diren formak aurki-
tzeko.
Azaltzeko
Irakurketatik, oinarrizko ideia
hau atera behar dute ikasleek:
izaki bizidun batzuk txiki-txikiak
direla, eta ur tanta batean hain-
bat motatako izaki bizidunak
daudela. Oro har, ikasleek uste
dute landareak eta animalia
handiak soilik direla izaki bizi-
dunak, eta begi hutsez ikus dai-
tezkeela izaki bizidun guztiak.
nola osatuta dauden ikasiko
dutela unitate honetan. Horrez
gain, adierazi izaki bizidun ba-
tzuk ezin direla begi hutsez
ikusi, ez eta mikroskopio arrun-
tez ere. Esan i zaki bi zi dun
hori ek gi zaki en bi zi - funtzi o
berak dituztela: nutrizioa, harre-
mana eta ugal keta.
6
132826 _ 0036-0049.indd Sec1:38 28/9/09 16:14:20
t
k?
7
Izaki bizidunak
hartzen dituzte gorputza eraikitzeko eta berri tze-
Animaliak
daitezke.
dira.
tzen dira.
taldetakoak diren.
pu tzak funtziona dezan.
Eta birikek?
GOGORATU IKASITAKOA
sugegorria
ganba
amuarraina
zer diren.
zelulaniztunek.
biltzen diren.
HAU IKASIKO DUZU
UNIDAD 1
Antony van Leeuwenhoek holandarra izan zen mikroskopio bidez
mikroorganismoak ikusi zituen lehenengo pertsona. Mikroorganismoak
ikusi zituen euri-uretan, hortzetako lertzoan, odolean, semenean,
gorozkietan eta beste hainbat tokitan. Hainbat motatako animalia
txiki-txikiak zituztela adierazi zuen. Leeuwenhoekek eskuz lantzen
zituen leiharrak, eta 275 aldiz handiago ikusten zituen objektuak.
Proposatu ikasleei egin dezatela ikerketa txiki bat. Eskatu azter
dezatela zenbat aldiz handiago ikusten diren objektuak mikroskopio
bakunen bidez; esaterako, ikastetxeko laborategiko mikroskopioa-
ren bidez.

Esan ikasleei iker dezatela Antony
van Leeuwenhoeken biografia
entziklopedia baten bidez, zien-
tziaren historiako gertaera batzuei
buruzko informazioa biltzeko.
Erantzunak
Irudiak
Beste mundu bat asmatu zuela
esaten da, izaki mikroskopi-
koak ikusi eta deskribatu zituen
lehenengo pertsona izan zela-
ko. Gauzen barruan milaka eta
milioika izaki txiki-txiki zeudela
konturatu zen.
Mikroskopioa tresna optiko bat
da, eta tresna horretan zehar
begiratuta, objektuak askoz
handiago ikusten dira.
Ez, Leeuwenhoekek mikrobioak,
bakterioak eta beste izaki zelu-
labakar batzuk ikusi zituen,
baina zizareekin eta aingirekin
alderatuz deskribatu zituen,
haien antza baitzuten izaki
horiek. Hala ere, aingirak bak-
terioak baino milioika aldiz han-
diagoak dira.
Galderak
1. Esate baterako, bi aldeetara
begiratuta, autorik ez datorrela
ikusteko.
2. Ugalketa eta nutrizioa.
3. Sugegorria narrastia da, anima-
lia ornoduna; amuarraina arraina
da, animalia ornoduna; ganba,
berriz, animalia ornogabea da,
krustazeoa.
4. Hezurren arteko loturek artiku-
lazio dute izena.
5. Bihotzak odola bultzatzen du,
gorputz osoan zehar zirkula dezan.
Birikek, berriz, oxigenoa lortzen
dute, arnasten dugun airetik.
1. UNITATEA
7
132826 _ 0036-0049.indd Sec1:39 28/9/09 16:14:21
8
Zelula
eta aztergaiaren irudia asko handitzeko erabil tzen
da.
daudela. Zati horiei zelula izena eman zioten.
q
kan.
w
3. Zelularen zatiak
dituzte:
e
duen estalkia da.
tzen duen atala da.
tzioa du.
q
Mikroskopioez gizakiaren zelulei ateratako
e
Zelula baten atalak.
heste-
zelula
giharretako zelula
mintza
zitoplasma
neurona
globulu
zuria
nukleoa
organuluak
w
Giza zelula mota batzuen marrazkia.
gibeleko
zelula
globulu
gorria
4
An
di

5
An
da
za
B
te
Iz
re
kr
ge
ne

Sabedes.
Conoas.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
ez daude.
Helburuak
plasma.
tea.
Hasteko
Azaltzeko
ta gaudela.
8
132826 _ 0036-0049.indd Sec1:40 28/9/09 16:14:21
9
1
igarri duzun.
Galderak
dira.
r
organuluak dituzte.
zaie.
netan.
nuluduna.
kloroplastoa
r
Animalia-zelula baten eta landare-zelula baten
A
B
UNIDAD 1

geratuko zaie.
Erantzunak
Irudiak
globulu gorria.
plastoak ditu.
Galderak
da, eta leiharren bidez, gauza txiki-
txikiak, mikroskopikoak, handia-
gotzeko eta ikusteko aukera ema-
ikustekoa.
dira.
dira.
1. UNITATEA
9
132826 _ 0036-0049.indd 41 7/10/09 08:23:36
10
Izaki zelulaniztunak: animaliak eta landareak
q
Animaliek zentzumen-organoei esker hautematen
dute inguruan duten mundua.
Izaki bizidunak erreinutan biltzen dira. Aurrez az-
tertuak ditugu animalien eta landareen erreinuak,
eta horiek ekarriko ditugu gogora. Gainera, jakin-
go duzu izaki bizidunen beste erreinu batzuk badi-
rela: bost erreinu, guztira.
1. Animalia-erreinua
Animaliak izaki bizidun zelulaniztunak dira eta
beste izaki bizidun batzuez elikatzen dira. Horre-
tarako, harrapatu egin behar dituzte izaki horiek.
Ia animalia guztiak leku batetik bestera mugitze-
ko gai dira. Mugitzeko, hainbat arrazoi dituzte:
elikatzea, etsaiengandik ihes egitea, babesa bila-
tzea Horretarako, zentzumen-organoak eta ner-
bio-sistema dituzte.
q
2. Landare-erreinua
Landareak izaki bizidun zelulaniztunak dira eta ez
dute elikagaiak hartzeko beharrik. Izan ere, lan-
dareek sortzen dute beren elikagaia, eguzki-argia-
ren laguntzaz.
Landareak lurrari itsatsita bizi dira. Lurzorutik har-
tzen dituzte ura eta elikagaiak sortzeko behar di-
tuzten beste substantzia batzuk.
3. Zelulak eta ehunak
Izaki zelulaniztunak, bai animaliak bai landareak,
mota askotako zelulaz osaturik daude. Zelula ho-
riek ez dute pila bat osatzen, gaztelu baten hareak
bezala, baizik eta modu jakin batean antolatzen
eta lotzen dira elkarren artean: mekano bateko
piezen antzera.
Mota bereko zelulak ehunetan biltzen dira. Ani-
malietan, adibidez, gihar-ehuna eta hezur-ehuna
daude. Giharretako zelulek osatzen dute gihar-
ehuna; eta hezur-ehuna, berriz, hezurren osagaie-
tako bat da.
w
Landareetan ere badira ehunak; adibidez, epider-
misa, hostoak estaltzen dituen ehuna.
w

animalia-ehuna: giharra
landare-ehuna: epidermisa
w
Animalia-ehun bat eta landare-ehun bat:
hurrenez hurren, gihar-ehuna eta epidermisa,
hostoa estaltzen duena.
4
Eh
H
tz
O
bi
ho
E
so
re
Ad
tz
te
Az
or
os
B
ha
ap
Iz
Zelula desberdinak
Hainbat formatako eta tamainatako zelulak daude. Esate baterako,
obulua sexu-zelula emea da, eta espermatozoidea sexu-zelula arra,
baina obulua espermatozoidea baino 50.000 aldiz handiagoa da.
Zelula gehienak ezin ditzakegu gizakiok begi hutsez ikusi, baina obu-
luak mikroskopiorik gabe ere ikus ditzakegu; izan ere, orratz baten
buruaren eta idaz ketako puntu baten tamaina du obuluak, gutxi gora-
behera. Bakterio txikienak mikrometro bat baino txikiagoak dira; hau
da, metro milioiren bat baino txikiagoak. Bakterioen kontrako mutu-
rrean daude nerbio-zelulak; izan ere, nerbio-zelulen luzakinek hainbat
metrotako luzera izan dezakete (jirafaren lepoko zelulak dira adibide
nabarmenena).
Helburuak
Izaki bizidunak bost erreinutan
sailkatuta daudela jakitea.
Animaliek eta landareek zer
ezaugarri nagusi dituzten ikas-
tea.
Izaki zelulaniztunetan, antzeko
zelulak elkartzean ehunak osa-
tzen dituztela jakitea.
Hainbat ehun batera lan egite-
ko elkartzen direnean, organo
bat sortzen dela ikastea.
Organoek aparatuak eta siste-
mak sortzen dituztela jakitea.
Aparatu eta sistema guztiak
elkartzean organismo bat sor-
tzen dela ikastea.
Azaltzeko
Izaki bi zi dunen antol aketa-
mailak ikastean, aipatu adibi-
deren bat. Esate baterako,
urdaila elkarrekin lan egiten
duten hainbat ehunez osatuta-
ko organo bat da. Ehun horiek
digestioa egiten dute.
Horrez gain, azaldu sistemak
hainbat organoz osatuta daude-
la; esaterako, hezur-sistema
hezur guztiez osatuta dago, eta
hezur horietako bakoitza organo
bat da. Bestalde, hezur-siste-
mak eta gihar-sistemak lokomo-
zio-aparatua osatzen dute.
Hala eta guztiz ere, ez dago oso
garbi zer desberdintasun dau-
den aparatuen eta sistemen ar-
tean. Batzuetan, ohitura kontua
baino ez da organo multzo bati
aparatu edo sistema esatea.
10
132826 _ 0036-0049.indd Sec1:42 28/9/09 16:14:22
11
1
Galderak
4. Ehunetatik organismoetara
Ehunak ez dira nolanahi lotzen bata bestearekin.
Hainbat ehun elkartzen direnean elkarrekin fun-
tzio berean lan egiteko, organo bat sortzen da.
Organoak, dira, adibidez, honako hauek: bihotza,
birikak, hezur bat, gihar bat eta landare baten
hostoa.
Era berean, organoak elkartu egiten dira, eta hala
sortzen dira sistemak eta aparatuak. Funtzio be-
rean parte hartzen duten organo-multzoak dira.
Adibidez, gihar-sistemak mugimenduan esku har-
tzen du, eta digestio-aparatua elikagaiak desegi-
teaz arduratzen da.
Azkenik, aparatu eta sistema guztien elkartzeak
organismo bat sortzen du; hau da, izaki bizidun
oso bat.
Beraz, izaki bizidun zelulaniztun batean osagai
hauek bereizten dira: zelulak, ehunak, organoak,
aparatuak eta sistemak, eta izaki bizidun osoa.
Izaki bizidunen antolaketa-mailak dira.
e
Animaliak eta landareak zelulaniztunak dira:
zelula kopuru handiez osaturik daude. Zelu-
lek ehunak osatzen dituzte, ehunek orga-
noak, organoak aparatutan eta sistematan
biltzen dira, eta azkenik, aparatu eta siste-
ma guztiek organismoa osatzen dute.
e
Izaki zelulaniztun baten antolaketa-mailak:
katuarenak.
Zer antolaketa-maila agertzen dira goiko
irudian?
3. Azaldu, zure hitzak erabiliz, zer diren
ehunak eta zer diren organoak.
zelula-maila
(hezur-zelula)
ehun-maila
(hezur-ehuna)
organo-maila
(hezurra)
organismo-maila (katua)
sistema-maila
(hezur-sistema)
A B
1. Zertan dira antzekoak landareak eta
animaliak? Eta zertan dira desberdinak?
2. Esan bi irudietatik zein den izaki
zelulaniz tun baten antzekoena, eta
zergatik.
Landare-zelulak, oro har, animalia-zelulak baino handiagoak dira. Alga
zelulabakar bat da zelula guztietan handiena: munduko zelula handie-
na dela esaten da.
Eskatu ikasleei hainbat motatako zelulen irudiak bilatzeko
Interneten eta horma-irudi bat egiteko irudi horiek erabiliz.

Ikasle askok gauzak buruz ikaste-
ko ohitura dute, ez dute ikasteko
beste metodorik erabiltzen; hau
da, behin eta berriz errepikatzen
dituzte kon tzeptu guztiak, ikasi
arte. 4. epi grafeko eduki ak,
Ehunetatik organismoetara epigra-
feko edukiak, ikasleek informazio
hori birlantzeko eta eskema grafi-
ko txiki bat egiteko moduan daude
antolatuta. Horrela, askoz hobeto
ulertuko dituzte izaki bizidunen
antolaketa-mailak, eta erraz ikasi-
ko dituzte buruz. Horretarako,
Ikasten ikasteko eskuliburuko 38.
orrialdeko jarrai bideak erabil ditza-
kezu.
Erantzunak
Galderak
1. Animaliak eta landareak izaki
zelulaniztunak dira. Hala ere, ani-
maliak toki batetik bestera joaten
dira, eta landareak lurrean finko
bizi dira. Horrez gain, landareek
beren elikagaiak sortzen dituzte,
eta animaliek, aldiz, ingurunetik
lortu behar izaten dituzte elika-
gaiak.
2. B irudiak du izaki zelulaniztun
baten antz handiena; izan ere, B
irudiko organismoa osatzen duten
antzeko zelula guztiak (kolore eta
forma bereko blokeak) modu orde-
natuan antolatuta daude. A irudi-
an, berriz, zelulak (hau da, bloke-
ak) guztiz nahasita daude.
3. Ehunak antzeko zelulen elkar-
keta antolatuak dira.
Organoak hainbat ehun elkartzean
sortzen dira. Elkarrekin funtzio bat
egi t eko el kar t zen di r a ehun
horiek.
1. UNITATEA
11
132826 _ 0036-0049.indd Sec1:43 28/9/09 16:14:22
12
w
Jogurtaren bakterioak (laktobaziloak)
mikroskopioan ikusita. Bakterio horien bidez
bihurtzen da esnea jogurt.
q
Onddo baten eskema. Guk perretxikoa ikusten
dugu, baina onddoaren zatirik handiena
lurzoruaren azpian dago.
Beste erreinuak
1. Onddo-erreinua
Onddoek, alde batetik, animalien antza dute, eta
bestetik, landareena, baina desberdinak dira: ez
dira ez animaliak, ez landareak. Hori dela eta,
aparteko erreinu batean biltzen dira. Onddo gehie-
nak zelulaniztunak dira.
Onddoak ez dira mugitzen leku batetik bestera,
eta asko lurrean bizi dira. Landareen antza dute
horretan.
Onddoek ez dute beren elikagaia sortzen. Beste
izaki bizidun batzuez eta haien hondarrez elikatzen
dira. Animalien antza dute horretan. Onddo askok,
adibidez, usteltzen hasitako landareak eta anima-
lien edo egoera txarrean dauden elikagaien honda-
rrak jaten dituzte.
Onddo ezagunenak perretxikoak barrengorria,
adibidez osatzen dituztenak dira. Mizelio izeneko
hari-sare batez osaturik daude onddo horiek.
Hariak lur azpian hazten dira eta onddoentzat eli-
kagaia xurgatzeaz arduratzen dira. Sasoi egokia
iristen denean, perretxikoa jaiotzen da harizpi ho-
rietatik; eta perretxikoek, berriz, onddoaren ugal-
ketan hartzen dute parte.
q
2. Bakterio-erreinua
Bakterioak dira izaki bizidun txikienak. Den-denak
zelulabakarrak dira; hau da, zelula bakar batez osa-
turik daude. Gainera, zelula hori txikiagoa eta soila-
goa da animalien edo landareen zelulak baino.
Bakterioak dira izaki bizidun ugarienak. Gainera,
nonahi daude: lurrean, airean, uretan... Beste izaki
bizidunentzat ezinezkoak liratekeen lekuetan bizi
dira batzuk; sumendietatik gertu irakindako ura
ateratzen den iturrietan, adibidez.
Bakterio batzuk oso erabilgarriak dira; adibidez, jo-
gurta egiteko erabiltzen direnak.
w
Beste batzuk,
aldiz, izaki bizidunen barruan bizi dira eta gaixota-
sunak sortzen dizkiete; kolera edo faringitisa, esa-
terako.
e
Mikroskopioz baino ikusi ezin diren izaki zelulaba-
karrei bakterioei, adibidez mikrobio esaten zaie.
e
Koleraren bakterioak. Bakterio horien ondorioz
jende asko hiltzen da herrialde pobreetan.
Deskribatu koleraren bakterioen forma.
mizelioa perretxikoa
3
Iz
ta
ze
an
kr
zo
Er
bi
du
ze
ha
4
B
iz
nu
B
Iz
ba
Ur tanta baten behaketa egitea
Erraz-erraza da protozooen eta alga mikroskopikoen haztegi bat egitea.
Lehen-lehenik, urmael, putzu edo iturri bateko ur-lagin bat hartuko
dugu. Materia organiko asko izan behar du lagin horrek. Lagin hori
kristalezko poto batean gordeko dugu. Putzuaren inguruko orbel
birrindu apur bat ere sar dezakegu potoan.
Potoa itxi, eta geldirik utzi behar da egun batzuetan, toki bero
batean.
Uraren lagin bat hartuko dugu tanta-kontagailu baten bidez, eta porta
batean jarriko dugu. Estalki baten bidez estaliko dugu lagina, burbui-
larik gabe.
Helburuak
Hirugarren erreinua onddoen
erreinua dela jakitea eta zer
ezaugarri nagusi dituen ikastea.
Laugarren erreinua bakterioen
erreinua dela jakitea eta zer
ezaugarri nagusi dituen ikastea.
Bosgarren erreinua algen eta
protozooen erreinua dela jakitea
eta zer ezaugarri dituen ikastea.
Birusak bost erreinu horietatik
kanpora geratzen direla jaki-
tea.
Hasteko
Bi orrialde horiek irakurri ondo-
ren, esan ikasleei pentsa deza-
tela zenbateko garrantzia duten
bakterioek eta haien antzeko
i zaki txi ki - txi ki ek. Besteak
beste, aipatu laktobaziloak,
jogurtak egiteko aukera ematen
duten bakterioak. Horrez gain,
kolera sor tzen duen bakterioa
ere aipa dezakezu. Gaixotasun
horrek Hirugarren Munduko per-
tsona asko hiltzen ditu.
Azaltzeko
Bosgarren erreinua deritzonari
buruz hitz egitean, azaldu ikas-
leei izaki bizidunen talde hori
saski-naski moduko bat dela.
Oso ezaugarri desberdi nak
dituzten izaki bizidunak daude
talde horretan, beste lau errei-
nuetatik kanpora geratzen diren
izakiak.
Ikasleek askotan nahasi ohi
dituzte onddo mota batzuk eta
landareak, onddoak lurrean
hazten baitira eta ez baitira toki
batetik bestera joaten. Onddoak
eta landareak bereizteko, azal-
du onddoek ez dutela klorofila-
rik, eta hortaz, ezin ditzaketela
beren elikagaiak sortu. Hain
zuzen ere, hori da bi izaki bizi-
dun horien arteko desberdinta-
sun nagusia.
12
132826 _ 0036-0049.indd Sec1:44 28/9/09 16:14:22
13
1
13
1
3. Bosgarren erreinua
Izaki bizidunen azken erreinuan biltzen dira aurreko erreinue-
takoak ez diren beste guztiak. Izaki bizidun horietako asko
zelulabakarrak dira. Nolanahi ere, haien zelulek landareen eta
animalien zelulen antz handiagoa dute, bakterioena baino. Mi-
krobio horietako batzuk izaki bizidunez elikatzen dira. Proto-
zooak dira; amebak eta paramezioak, adibidez.
r
Erreinu horretakoak dira algak ere. Izaki bizidun horiek uretan
bizi dira eta beren elikagaia sortzen dute. Landareen antza
dute horretan. Asko zelulabakarrak dira. Beste batzuk, aldiz,
zelulaniztunak. Azken horiek hondoan finkatzen dira eta oso
handiak izan daitezke.
r
4. Birusak
Birusak hain dira txikiak eta soilak, zientzialariek ez baitakite
izaki bizidunak diren ala ez. Horren ondorioz, ez dira inongo errei-
nutan sartzen. Mikroskopio arrunt batez ere ezin dira ikusi.
Birusak izaki bizidun baten barruan baino ezin dira ugaldu.
Izaki horri gaixotasunak sortzen dizkiote; adibidez, elgorria,
barizela, gripea eta hiesa.
Onddoak izaki zelulaniztunak dira; elikagaiak har di tza-
kete eta ezin dira batetik bestera mugitu. Bakterioak
zelulabakarrak dira, eta haien zelula oso soila da.
1. Esanahi bera al dute onddo eta perretxiko hitzek? Azaldu erantzuna.
2. Azaldu ondorengo esaldia: Bakterio batzuk onuragarriak dira; beste batzuk, aldiz,
kaltegarriak dira.
3. Azaldu zer diren algak.
4. Birusak ez dira biltzen izaki bizidunen erreinuetan. Zure ustez, zein da horren arrazoia?
Galderak
A B C
r
Protozooak eta algak.
A. Ameba, protozoo bat. B. Alga
zelulabakarrak. C. Caulerpa, alga
zelulaniztun bat.
B C
NAHI DUGUN
MUNDUA
Biodibertsitatea
Munduan izaki bizidunen milioika
espezie bizi dira. Izaki bizidunen
aniztasun horrek guztiak osatzen
du biodibertsitatea. Izaki bizidunen
espezieren bat desagertzen de-
nean, betiko desagertzen da eta
biodibertsitatea murriztu egiten da.
Biodibertsitatea babesteko, lehenik
eta behin ezagutu egin behar da.
Hori dela-eta, jende asko arduratzen
da izaki bizidunak ikertzeaz, baita
txikienak ere.
Landu biodibertsitatea
babesteko horma-irudi bat
eta jarri goiburu bat.
Prestakina behaketa egiteko moduan egongo da. Hainbat neurritan
ikusiko dugu, eta ikasleei erakutsiko diegu zer ikusten den. Horrela,
ikasleak konturatuko dira xomorro horiek izaki bizidunak direla eta
mugitu egiten direla.
Komenigarria dela irudituz gero, arbelean marraztuko ditugu mikros-
kopio bidez ikusitako zenbait alga mikroskopiko eta protozoo.

gaitasuna
Eskatu ikasleei bila dezatela pro-
tozoo hitza hiztegietan, eta idatz
dezatela koadernoan zer jatorri
duen eta zer esan nahi zuen
hasieran.
Lortu nahi dugun
mundua
E. L.
Esan ikasleei oraindik ez dagoela
guztiz zehaztuta Lurreko biodiber-
tsitatea eta ez dakigula zehatz-
mehatz izaki bizidunen zenbat
espezie dagoen. Zientzialariek
esaten dute hiru milioi espezietik
hamar milioi espeziera arte egon
daitezkeela. Hala ere, gaur egun-
go espezieez gain, iraganean bizi
izan ziren izaki bizidun guztiak ere
kontuan izango bagenitu, ehun
milioi espezie izan litezke denera.
Erantzunak
Irudiak
Koleraren bakterioak zelula
luzangak dira eta makilatxo
itxura dute.
Galderak
1. Ez, ez dute gauza bera esan
nahi; izan ere, perretxikoa onddo-
aren zati bat da, ageriko zatia.
2. Esaldi horrek esan nahi du bak-
terio batzuk erabilgarriak direla
gizakientzat; besteak beste, urdai-
lean elikagaiak deskonposa tzen
dituztenak. Beste bakterio batzuek,
aldiz, gaixotasun larriak sortzen
dituzte; argazkian ageri den kolera-
ren bakterioak, esaterako.
3. Algak izaki bizidun zelulabakar
eta zelulaniztunak dira. Uretan bizi
dira, eta beren elikagaia sortzen
dute, landareen modura.
4. Birusak txikiegiak eta bakune-
giak dira, eta ezin dira mikrosko-
pio arrunten bidez ikusi. Gainera,
ezin dira beren kasa ugaldu, izaki
bizidun baten barruan egon behar
dute ugaldu ahal izateko.
1. UNITATEA
13
132826 _ 0036-0049.indd Sec1:45 28/9/09 16:14:23
14
Jarduerak
Landareak
Animaliak
Onddoak
Ulertu
Aplikatu
Arrazoitu
daudela?
bizidun guztiek?
ala zelulaniztunak?
antolaketa-mailak.
Mugitu egiten dira.
Eta landareena?
16
17
13
1.
3.
5.
4.
Zelula amak
Zelula ama esaten diegu propietaterik galdu gabe behin eta berriro
zati daitezkeen zelula mota berezi batzuei. Horrez gain, zelula amak
zelula espezializatuak sortzeko gai dira. Ia ehun guztietan daude zelu-
la amak, eta zelula horiek ugaldu eta ehuna birsor dezakete, baldintza
jakin batzuetan.
Laborategian frogatu dute zelula horietako batzuk ugaltzeko eta beste
ehun mota batzuk sortzeko gai direla. Hori dela eta, une bakoitzean
zer motatako zelulak behar diren, mota jakin horretako zelulak sortze-
ko erabil daitezke.
14
Erantzunak
Ulertu
1. Erantzun grafikoa (E. G.).
Mintza, zitoplasma eta nukleoa.
2. a. Zelulak bizirik daudela esa-
ten dugu, nutrizio-, harreman- eta
ugalketa-funtzioak egiten dituzte-
lako; b. Ez. Izaki batzuk zelula
bakar batez osatuta daude; bakte-
rioak, adibidez. Beste ba tzuek,
aldiz, milioika zelula dituzte; ani-
maliek, esaterako; c. Egurra
gogorra da, landare-zelulak horma
gogor batez inguratuta daudelako;
d. Pertsonak izaki zelulaniztunak
dira.
3. Zelula ehuna organoa apa-
ratua sistema organismoa.
4. Organismoak elkarrekin funtzio-
natzen duten aparatu eta sistema
multzoak dira. Adibideak: haurrak,
tximeletak eta izeiak.
5. Landareak zelulaniztunak dira,
beren elikagaia sortzen dute, finko
geratzen dira. Animaliak zelulaniz-
tunak dira, elikagaia hartzen dute,
mugitu egiten dira. Onddoak zelu-
laniztunak dira, elikagaia hartzen
dute, finko geratzen dira.
6. Onddoak eta animaliak antze-
koak dira, kanpotik hartu behar
izaten baitituzte elikagaiak. Ond-
doak landareen antzekoak ere
badira, finko geratzen baitira.
7. Bakterioak izaki zelulabakarrak
dira. Zelula hori animalien eta lan-
dareen zelulak baino txikiagoa eta
bakunagoa da.
8. a. Mikrobioak mikroskopio bidez
soilik ikus daitezkeen izaki bizidu-
nak dira. b. Bai, bakterio guztiak
mikrobioak dira, zelulabakarrak
baitira eta mikroskopio bidez soilik
ikus baitaitezke. c. Ez, protozooak,
esaterako, mikrobioak dira, baina
ez dira bakterioak.
Arrazoitu
9. Eredu erantzuna (E. E.).
Zuzena da. Izaki bizidun zelulaniz-
tunak zelula askoz osatuta daude,
eta zelula horiek adreiluen modura
elkartzen dira, ehunak osatzeko.
132826 _ 0036-0049.indd Sec1:46 28/9/09 16:14:23
15
1
IKASI EGITEN
Eman iritzia
Azaldu erantzuna.
gogoratzen duzuna.
1
A B
Mitxoleta
eta eguzki asko.
gozatzeko erabil
daitezke haziak.
1.

Izaki bizidunaren izena.
3.

Non bizi da?
behar da.
5.

Nola bizi da? Animalia bada,
behar duen...
4.

Zer leku motatan bizi da?
Basoan, larreetan,
6.

Ilustrazioa. Komeni izaten
dela argazkia.
2.

Itxuraren deskribapena.
kolorea, zenbat
zehaztu behar da.
7.

Gizakiarekin duen
Zigotoa da zelula amaren adibide argiena. Obulu bat eta espermato-
zoide bat elkartzean sortzen da zigotoa, eta zelula horretatik gizaki
oso bat garatzen da, hainbat motatako ehunez osatutako izakia.
Duela gutxira arte, mota horretako zelulak enbrioietatik soilik lor zitez-
keela uste zuten, eta hori dela eta, eztabaida handia sortu zen gizar-
tean. Gaur egun, badakigu gizaki helduek ere badituztela zelula amak.
Mota horretako zelulak erabiliz saiakuntzak egiten ari dira, eta saia-
kuntza horien bidez, aurrerapen handiak egin dira gaixotasun askoren
ikerketan.
10. a. Landare bat da, elikagairik
hartu behar ez duen izaki bizidun
bakarra baita. Ez du elikagairik
hartu behar, berak sortzen baitu;
b. Bakterio bat da, zelula bakarra
baitu, animaliena eta landareena
baino soilagoa; c. Onddo bat da,
ez baita batetik bestera mugitzen,
landareen modura, baina elika-
gaiak hartu behar baititu.
11. Esaldi horrek esan nahi du
zientzialariak ere ez datozela bat
birusak izaki bizidunak diren ala
ez; izan ere, birusak izaki zelula-
bakar soilenak (bakterioak) baino
askoz txikiagoak eta soilagoak
dira. Horrez gain, birusak izaki
bizidun baten barruan soilik ugal
daitezke.
Aplikatu
12. E. G.
13. Organoa da, hainbat motatako
ehunez osatuta dagoela ikusten
baita. Ehun horiek batera lan egi-
teko elkartzen dira.
14. A irudian marmoka bat ageri
da, elikagaia hartu behar duen eta
toki batetik bestera joan daite-
keen animalia zelulaniztuna. B iru-
dian perretxikoak ageri dira; hau
da, onddoen ageri ko zati ak.
Perretxikoak izaki zelulaniztunak
dira, kanpotik hartu behar dute
elikagaia eta ezin daitezke batetik
bestera joan.
Eman iritzia
15. Erantzun librea (E. L.).
Ikasi egiten
16. E. L.
Erreparatu ikasleek erabiltzen al
dituzten unitatean ikasitako alder-
diak deskribapenean. Ikasleek ez
dute inolako zailtasunik izan behar
jarduera egiteko, mitxoletaren adi-
bidean emandako jarraibideak
kontuan hartzen badituzte.
17. E. L.
1. UNITATEA
15
132826 _ 0036-0049.indd Sec1:47 28/9/09 16:14:23
16
Zelulak
Bost erreinuak
Berrikusi
adieraziz.
zelulaz
nukleoa ......... .........
antolaketa-mailak
IZAKI BIZIDUNAK
bost erreinutan
animaliak
......
osaturik daude
GAI
1
2
Itsas
erra
horie
batzu
dituz
Arra
babe
Polip
dituz
eta iz
harra
elika
arris
bere
kora
Koralezko uharriak
Koralezko uharriak Lurreko ekosistema zaharrenetakoak dira, eta
hainbat motatako izaki bizidunak izaten dituzte batzuetan. Itsas algek
eta beste hainbat organismok (batez ere, koralek, belakiek, foramini-
feroek eta bibalbioek) ehunka kilometro koadroko luzera eta ehunka
metroko garaiera duten harrizko eraikin handi-handiak osatzen dituzte,
milaka urtean.
Munduko koral-kontzentrazio handiena Queensland-en dago (Australia).
2.500 kilometroko luzera du, eta hainbat uhartez eta uhartetxo xarma-
garriz osatuta dago.
Unitateko
hitz nagusiak
Alga
Animalia
Aparatua
Bakterioa
Ehuna
Erreinua
Landarea
Likena
Mikrobioa
Mintza
Nukleoa
Onddoa
Organismoa
Organoa
Organulua
Protozooa
Sistema
Zelula
Zelulabakarra
Zelulaniztuna
Zitoplasma
Ikasten ikasteko
2. Izaki bizidunak zelulaz osatuta
daude. Zelulek hiru atal dituzte:
mintza, nukleoa eta zitoplasma.
Izaki bizidunak zelulabakarrak eta
zelulaniztunak izan daitezke, eta
antolaketa-mailak dituzte. Bost
erreinutan biltzen dira: animaliak,
landareak, onddoak, bakterioak,
eta algak eta protozooak.
3. Landareak izaki zelulaniztunak
dira, ez dira mugitzen eta beren eli-
kagaiak sortzen dituzte. Onddo
gehienak zelulaniztunak dira, ez
dira mugitzen eta elikagaia hartu
behar izaten dute.
4. E. L.
Ikasleek kontzeptu garrantzitsue-
nak aipatu behar dituzte erantzu-
netan; besteak beste, izaki batzuk
zelula bakar batez osatuta daudela
eta beste batzuk, milioika zelulaz;
mota askotako zelulak daudela,
eta mota bereko zelulak elkar tzean
ehunak osatzen dituztela; izaki bizi-
dunen bost erreinu daudela, etab.
16
132826 _ 0036-0049.indd Sec1:48 28/9/09 16:14:24
a.
17
1
GAI NAIZ
Koral gorria
Koral biguna
G
orgonia korala
Koralaren barruan
polipoak daude.
gorputzeko material
gogor hori.
Koralezko uharria
koralaren barruan!
Unitatea amaitzean, eskatu ikasleei pentsa dezatela ikasitako gauzei
buruz. Horretarako, osatu taula honen antzeko bat ikasleekin edo
eskatu osa dezatela beren aldetik:
1. UNITATEA: Izaki bizidunak
Hau ikasi dut
Hau egiten
ikasi dut
Zelula
animaliak eta
landareak
Beste erreinuak
Gai naiz...
1. Koralak izaki zelulaniztunak
dira, begi hutsez ikus baititzakegu
(hirugarren irudian, arrain batzuk
ageri dira koralaren ondoan, eta
zer neurri duten jakin dezakegu
horrel a). Testuaren arabera,
garroen bidez harrapatzen dituzte
harrapakinak.
2. Koralak animalia-erreinukoak
dira. Ez dituzte beren elikagaiak
sortzen, eta hortaz, ez dira landa-
reak. Izaki zelulaniztunak direnez,
ez dira ez protozooak, ez bakte-
rioak ere. Ez dira onddoak, elika-
gaiak harrapatu egiten baitituzte,
eta onddoek, aldiz, xurgatu egiten
dituzte.
3. E. L.
Kontuan hartu ikasleek aipatzen
dutela koralak izaki bizidunak dire-
la, eta hortaz, hil egiten direla, ure-
tatik ateratzen baditugu apaingarri
edo oroigarri gisa erabiltzeko.

Gizarterako eta
Gai naiz atalean, nabarmendu
ikasleei garrantzitsua dela ekosis-
tema guztiak babestea. Horrez
gain, aipatu koralezko uharriak
oso ekosistema aberatsak direla,
eta erraz apurtzen dela ekosiste-
ma horien oreka.
Koralezko uharriak dira galtzeko
arrisku handiena duten ekosiste-
mak; izan ere, gizakion jarduerek
kalte handia egiten diete. Hauek
dira ekosistema horren mehatxu
nagusiak: gehiegizko arrantza,
itsasertzen urbanizazioa, honda-
kin-uren isuriak, ongarriak eta lur
deforestatuetako sedimentuak
(euria egitean itsasora herrestan
eramandakoak), klima-aldaketa,
motordun txalupak, eta itsasontzi
guztien aingurak eta maniobrak.
Adituen iragarpenen arabera, mun-
duko uharriek ez dute beste berro-
geita hamar urte iraungo, baldin
eta ez badira beharrezko neurriak
har tzen.
1. UNITATEA
17
132826 _ 0036-0049.indd Sec1:49 28/9/09 16:14:24
18A
Landareen
erreinua
U
2
Edukiak
Landare taldeak.
Landareen nutrizioa.
Landareen ugalketa sexuala.
Landareen ugalketa
asexuala eta landareen
arteko harremana.
Irakurritakoa ulertzea,
eta irudiak eta eskemak
interpretatzea.
Eskema mutuei errotulua
jartzea.
Loreen zatiak identifikatzea
eta zati horien behaketa
zientifikoa.
Landare mota bakoitzak hiru
bizi-funtzioak gauzatzeko
moduari buruzko jakin-mina.
Landareak babestearen
garrantziaz jabetzea.
Testuak irakurrita,
informazio okerra baztertzea.
Programazioa
Helburuak
Hainbat landare talde daudela ikastea, eta landare loredunak
eta lorerik gabeak bereiztea.
Lorerik gabeko bi landare talde nagusiak goroldioak eta iratzeak
direla jakitea.
Landare loredunak gimnospermotan eta angiospermotan
banatzen direla jakitea.
Landareek beren elikagaia fotosintesiaren bidez nola ekoizten
duten ikastea.
Lorea landarearen sexu-organoa dela eta zati maskulino eta
femenino bana dituela jakitea.
Polinizazioa zer den eta hainbat landaretan nola gertatzen den
ulertzea.
Fruitua eta hazia nola osatzen diren jakitea.
Landareen ugalketa asexuala zertan datzan eta nola gertatzen
den jakitea.
Landareek harreman-funtzioa nola gauzatzen duten ulertzea.
Landare loredunen eta lorerik gabeen artean zer alde dagoen
ulertzen du, eta badaki zer landare mota nagusi dauden bi
multzo horietan.
Badaki nola sortzen duten landareek beren elikagaia.
Landarearen zatiak identifikatzen ditu.
Fruitua eta hazia nola osatzen diren azaltzen du, eta zenbait
fruitu mota ezagutzen ditu.
Ugalketa asexuala zertan datzan azaltzen du, eta zenbait adibide
ematen ditu.
Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna lantzeaz
gain, beste gaitasun hauek garatzen ere laguntzen du unitate
honek: giza eta arte-kulturarako gaitasuna, gizarterako eta
herritartasunerako gaitasuna, ikasten ikasteko gaitasuna,
hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna, eta informazioa tratatzeko
eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna.
F
132826 _ 0050-0065.indd 50 28/9/09 16:16:28

18B
Unitatearen eskema
2. UNITATEA. LANDAREEN ERREINUA
Berrikusi
Gai naiz
Informazio okerrak
bereizteko
Landare-taldeak Landareen elikadura
Landareen ugalketa
sexuala
Ugalketa asexuala
eta landareen arteko
harremana
Finkatzea: 4., 5., 6. eta 7. fitxak.
Ikasi egiten
Lore baten atalei behatzen
Babes ditzagun landareak
Landareen nutrizio-funtzioa sakonago
lantzen da ikasturte honetan: ikasleei izerdi
landugabearen eta izerdi landuaren arteko
aldea erakusten zaie, bai eta izerdi horiek
zer hoditatik zirkulatzen duten ere.
Fotosintesia nutrizio-funtziotik aparteko atal
baten bidez lantzea, irizpide didaktikoen
ondorioa baino ez da. Garrantzitsua da
ikasleek prozesu jarraitua dela ulertzea.
Landare loredunen sailkapena zaila izan
daiteke ikasleentzat; izan ere, zaila da lore
motak bereiztea, esate baterako, loreak
petalorik eta korolarik gabe badaude. Beraz,
eman ahal bezainbeste adibide, eta
egiaztatu ulertu dutela zer alde dagoen lore
moten artean eta identifikatzen dituztela
lore motak.
Tenporalizazio-
iradokizuna
Iraila
Azaroa
Abendua
Urtarrila
Otsaila
Martxoa
Apirila
Maiatza
Ekaina
Urria
132826 _ 0050-0065.indd 51 28/9/09 16:16:28
18
Ibilaldia oihanean barna
Kortsarioa urrun zen jada. Beste zidor bat hartu, eta aurrera
egin zuen basoan. Uhartearen zati handi bat estaltzen zuen
basoak: maximiliana izeneko palmondo bikainek eta
mauritia erraldoiek haizemaile bat bezala ebakitako
hostoekin gurutzatu egiten zuten hostotza bosnelienarekin.
Hosto zurruna zuten bosneliek, metala bezain zurruna.
Erraldoi horien azpian, beste palmondo batzuk hazten
ziren oparo, landatu beharrik gabe, agabe ederrekin.
Likido min eta gozo bat ematen dute agabeek;
Mexikoko golkoan ezti-ura esaten diote likido horri.
Baina Kortsario Beltza, bere pentsamenduetara bilduta,
ez zen landaretza jori hori ederrestera geratzen.
Ordu erdi geroago, kanabera sail baten ertzean geratu zen.
Altuak eta kolore hori gorriztakoak ziren kanaberak. Hosto
luzeak zurtoin ahul baten inguruan erortzen ziren,
estu-estu, eta zurtoinak koma zuri apaindu ezin ederrago
bat zuen gailurrean. Azukre-kanaberen plantazio bat zen,
heldutasun betean.
EMILIO SALGARI. Kortsario Beltza. Moldatua
Zer da kortsario bat? Ez
badakizu, bilatu hiztegian.
Idatzi irakurgaian agertzen diren
landare guztien izenak,
eta jarri haien ezaugarriren bat,
izenaren ondoan.
Landarearen zein atal aipatzen
dira irakurgaian? Aipatu testuan
agertzen ez diren beste landare-
atal batzuk.
G
Objetivos
Sabedes.
Conoas.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
Emilio Salgari
Emi l i o Sal gari garai guzti etako abentura- el eberri en i dazl e
ospetsue netako bat da. Veronan jaio zen, Italian, 1862. urtean, eta
Turinen hil zen, 1911. urtean. Gaztetan, marinela izan zen,
denboralditxo batez, eta hortik datozkio bere idazlanetarako etorria,
itsasoko bizitza eta bertako pertsonaiak mito bihurtzea, eta agertoki
exotikoak atsegin izatea.
Salgarik arrakasta handia izan zuen, jada, bere garaian. Piratek hari
esker dute, besteak beste, irudi erromantikoa. Hala ere, behartsu hil
zen, eta oso gutun mingotsak idatzi zizkien bere idazlanen
argitara tzaileei.
Helburuak
Landareen izateko moduare-
kin eta haien zatiekin lotutako
zenbait kontzeptu ikasleei
gogoraraztea.
Landareek bi ugalketa modu
izan ditzaketela jakitea: ugal-
keta sexuala eta asexuala.
Landareek beren elikagaia nola
sortzen duten gogora tzea.
Ikasleei unitate honetako edu-
kiak aurkeztea.
Hasteko
Ikasleek jar dezatela arreta tes-
tuaren gaineko argazkian. Zer
paisaia mota da? Nolakoak dira
bertan agertzen diren landa-
reak?
Testu osoa irakurritakoan, gal-
detu ikasleei ea argazkiko iru-
diarekin lotzen duten.
Azaltzeko
Hasierako irakurketaren ondo-
ren, azaldu ikasleei agabeak,
maximiliana palmondoak eta
mauritiak Mexikoko, AEBetako
eta Venezuelako berezko landa-
reak direla; hau da, Kortsario
Beltzaren hainbat abenturari
esker hain ezagun egin diren
Antilla ezagunetakoak. Agabea
garaiera txikiko eta hosto mami-
tsuko landareen familia bat da.
Landare horietatik, papera eta
likoreak (adibidez, tekila eta
mezkala) eskuratzen dira, bes-
teak beste. Mauritiak palmondo
an tzeko ba tzuk dira, eta 35
metro inguru luze haz daitezke.
Fruitu gorri jangarriak eta oso
ur t suak emat en di t uz t e.
Maximilianak, berriz, kokondo
mota batzuk dira. Maximi liana
espezie ba tzuk desager tzeko
zorian daude.
18
132826 _ 0050-0065.indd Sec1:52 28/9/09 16:16:28
19
Nolakoak dira landareak?
Landareak izaki bizidun zelulaniztunak
dira. Lurrean fnkatuta bizi dira, eta beren
elikagaia sortzen dute, airetik eta lurretik
hartutako substantziak erabiliz.
Sustraiak, zurtoinak eta hostoek osatzen
dute landarea.
Zurtoin bigun eta malgua duten landareak
belarrak dira; eta zurtoin gogorra eta zu-
rrun samarra dutenak, berriz, zuhaitzak eta
zuhaixkak.
1. Adierazi zer agertzen den argazkietan:
zuhaitzak, zuhaixkak ala belarrak.
Landareen ugalketa
Loreak dira landareen ugaltze-organoak. Lo-
rea ka lizak, korolak, estaminek eta pis tiloak
osatzen dute.
Loretik jaiotzen da fruitua, eta fruituak haziak
dauzka barruan.
Landareak modu asexualean ere ugal dai-
tezke; hau da, loreek eta haziek esku hartu
gabe. Esate baterako, aldaxken bidez ugal
daitezke.
2. Adierazi lorearen zer atal adierazten
duen beheko irudi honetako marra
bakoitzak.
3. Zergatik dira garrantzitsuak
intsektuak eta haizea, landare batzuk
ugaldu ahal izateko?
Landareen elikadura
Landareek ez dute elikagaiak hartzeko beharrik;
izan ere, sortu egiten dute beren elikagaia,
fotosintesi deritzon prozesuaren bidez.
Beren elikagaia sortzeko, landareek ura, gatz
mineralak eta karbono dioxidoa hartu behar
dute. Eta eguzkiaren argia ere behar dute.
Fotosintesia egitean, landareek oxigenoa sor-
tzen dute.
4. Adierazi landareek nondik hartzen
dituzten behar dituzten substantziak.
5. Zergatik behar dute eguzkiaren argia?
GOGORATU IKASITAKOA
Landareak zer talde nagusitan sailkatzen
diren.
Nola betetzen duten landareek
elikadura-funtzioa.
Nola betetzen duten landareek
ugalketa-funtzioa.
Nola betetzen duten landareek harreman-funtzioa.
Nola behatzen zaien landare baten atalei.
HAU IKASIKO DUZU:
A B
C
C A
D
B
Salgariren eleberri asko bata bestearekin lotuta daude, eta narrazio-ziklo
luzeak osatzen dituzte. Ziklo horietako ezagunena Malasiako piratak
izenekoa da: Sandokan da protagonista, Borneotik kanporatutako
printze bat, eta britainiarren kolonialismoaren aurka borrokatzen da.
Bost nobelaz osatutako beste narrazio-ziklo bat ere idatzi zuen,
Antilletako piratak izenekoa. Ziklo horretakoa da unitatearen hasierako
testua, eta Kortsario Beltza da bertako protagonista.
Saga horretako protagonista ere Kortsario Beltza bera da: Emilio di
Roccabruna. Italiar noble hori bere anaiaren heriotza mendekatzeko bihurtu
zen pirata, Maracaiboko gobernadore zitalak erail egin baitzuen hura.

gaitasuna
Emilio Salgarik ehun eleberri baino
gehiago idatzi zituen, bizi tzan
zehar. Unitate hasierako testua
bezala, Antilletan eta hegoaldeko
itsasoetan girotu zituen hainbat
eleberri. Zer beste tokitan girotu
zituen Salgarik beste hain bat ele-
berri? Begiratu entziklopediaren
batean, eta idatzi informazio hori,
bai eta Kortsario Beltza ren sagako
bost eleberrien izenburuak ere.
Erantzunak
Irudiak
Kortsari oa kortso- patentea
duen pirata da, hau da, bere
gobernuaren baimena duena
arerioen ontziei eraso egin eta
arpilatzeko.
Maximiliana palmondoak han-
diak dira; mauritiek hosto muxa-
rratu erraldoiak dituzte; bosne-
liek, berriz, hosto zurrunak;
agabeek ezti-ura sortzen dute,
eta azukre-kanaberek koma zuri
bat dute.
Hostoak eta zurtoina aipatzen
dira. Testuan aipatzen ez diren
beste landare-atal batzuk: sus-
traia, loreak, fruituak...
Galderak
1. A argazkia zuhaitz bat da; B,
zuhaixka bat; eta C argazkian
belarrak ageri dira.
2. A: petaloa; B: sepaloa; C: esta-
mineak; D: pistiloa.
3. Haiek eramaten dutelako pole-
na lore batetik bestera.
4. Landareek sustraitik xurgatzen
dituzte behar dituzten ura eta
gatz mineralak. Karbono dioxidoa
airetik hartzen dute. Fotosintesia
egiteko behar duten energia,
berriz, eguzkiaren argitik jasotzen
dute.
5. Landareek fotosintesia egiteko
behar dute eguzkiaren argia.
19
2. UNITATEA
132826 _ 0050-0065.indd Sec1:53 28/9/09 16:16:28
20
q
Lorerik gabeko landareak. Bi talde nagusi daude:
goroldioak eta iratzeak.
Landare-taldeak
Lurrean, 250.000tik gora landare mota daude.
Aniztasun hori guztia ikertu ahal izateko, zien-
tzialariek hainbat taldetan banatu dute landa-
reen erreinua.
1. Lorerik gabeko landareak
Lorerik gabeko landareek ez dute inoiz lorerik sor-
tzen. Gainera, ez dute ez hazirik ez fruiturik, eta
esporen bidez ugaltzen dira. Zelula bereziak dira
esporak, eta beste landare batzuk sor daitezke
haietatik. Estalki gogorra dute esporek, beren bu-
rua babesteko.
Lorerik gabeko bi landare-talde daude: goroldio e-
na eta iratzeena.
q
Goroldioak. Oso landare txikiak dira. Zurtoin txi-
ki bat daukate, eta hosto txiki antzekoak atera-
tzen zaizkie zurtoin horretatik. Badute sustrai-
txo bat ere, lurrean finkatzeko, baina ez ura
hartzeko. Gorputz osoan zehar xurgatzen dute
ura. Hori dela eta, gehienak oso leku hezeetan
bizi dira. Urik ez dutenean, lehortu egiten dira,
eta hilik daudela ematen du; baina bustita-
koan, osatu egiten dira, eta berriro ere berde-
tu.
Goroldioaren gorputzetik oso zutabetxo fin bat
ateratzen da, eta kapsula lodiago bat eratzen
da, zutabetxo horren muturrean. Esporak kap-
sula horren barruan sortzen dira.
Iratzeak. Goroldioak baino handiagoak dira eta,
haiek bezala, leku hezeetan hazten dira ugari.
Lurpeko zurtoina dute: errizoma. Errizomatik
ateratzen dira sustraiak eta hostoak. Hostoak
handi samarrak dira. Fronde esaten zaie, eta
konposatuak izan ohi dira.
Iratzeen esporak hostoen azpialdean sortzen
dira, kolore iluneko gune batzuetan. Gune ho-
riei soro esaten zaie.
Goroldioak
LORERIK GABEKO LANDAREAK
Iratzeak
hostotxoak
kapsula
esporak
esporak
soroak
sustraiak
zurtointxoa
sustraitxoa
errizoma
frondea
(hosto
konposatua)
2
La
so
os
ud
ur
La
gi

Objetivos
Sabedes.
Conoas.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
Bach loreak
Bach loreen bidezko sendagaiak lore-esentzietan oinarritutako 38
prestakin dira. Horretarako, lore helduak uretan egosten edo beratzen
dira. Galesko berezko hainbat basalore dira, eta brandytan disolba-
tzen dira, kontserbatzeko.
Bach loreak erabilera terapeutikorako merkaturatzen dira, baina ez
dira botikak, eta ez dute farmakopeako osagai kimikorik. Edward Bach
izeneko sendagile ingelesari zor diote izena, sendagile horrek sortu
baitzituen prestakin horiek, 1930eko hamarkadan.
Helburuak
Landareak bi taldetan (loredu-
nak eta lorerik gabeak) bana-
tzen direla ikastea.
Lorerik gabeko landare mota
nagusiak zein diren ikastea:
goroldioak eta iratzeak.
Landare loredunak bi taldetan
(gimnospermoak eta angiosper-
moak) banatzen direla ikastea
eta zer ezaugarri dituzten jaki-
tea.
Hasteko
Behatu ikasleekin batera ezker-
eskuineko bi orrialdeei, eta
gero, galdetu: ikusi al duzue
i noi z horrel ako l andareri k?
Gogora tzen al duzue, adibidez,
non ikusi duzuen goroldioa? Eta
ira tzeak non ikusi dituzuen?
Azaltzeko
Azaldu ikasleei loreak izatea
beste hainbat ezaugarriren arte-
ko nabarienetako bat baino ez
dela, sailkapena egiteko balio
diguna, baina badaudela landa-
re moten arteko beste hainbat
desberdintasun garrantzitsu.
Fronde hitza iratzeen hosto kon-
posatua izendatzeko erabil tzen
da. Oso forma konplexua du,
eta ikaragarria handia izan dai-
teke. Hostoa hazten hasten
denean, muturra barrurantz kiri-
bilduta izaten du, eta zabalduz
joaten da pixkanaka, zenbait
astez, guztiz zabaldu arte.
Landare gimnospermoez hitz
egitean, ikasleek landare horien
zatiei antzemateko zailtasunak
izan ditzakete. Horrelakoetan,
erabi l i I KASTEN I KASTEKO
eskuliburuko 46. eta 47. orrial-
deetan berriz irakurtzeko propo-
satzen den estrategia, eta ahol-
katu ikasleei irakurtzeko berriz
atal hori, eskuliburuko zenbait
jarrai bideri jarraituz.
20
132826 _ 0050-0065.indd Sec1:54 28/9/09 16:16:29
21
2
2. Landare loredunak
Landare loredunak, ugaltzeko loreak eta haziak
sortzen dituzten landareak dira. Lorea ez dute urte
osoan izaten, garai jakinetan baizik; normalean,
udaberrian edo udan. Are gehiago: batzuk hainbat
urtean behin baino ez dira loratzen.
Landare loredunak bi taldetan banatzen dira:
gimnospermoak eta angiospermoak.
w
Gimnospermo ak. Zuhaitzak eta zuhaixkak dira,
eta gehienek hosto iraunkorra dute; esaterako,
pinuak, izeiak, arazonikak eta abar. Hosto luzeak
eta estuak izaten dituzte (halakoak dira, adibi-
dez, pinuaren orratzak), edo txikiak eta ezkata
formakoak (altzifreenak eta Ariznoa-altzifreenak,
esaterako). Oso lore soilak eta ikusgarritasun
gutxikoak dituzte, kalizarik eta korolarik gabeak.
Gimnospermoek ez dute fruiturik sortzen; ha-
ziak pinaburuetan sortzen zaizkie.
Angiospermoak. Landare talde ugariena da; tal-
de horren barruan, zuhaitzak, zuhaixkak eta
belarrak daude. Artea, pagoa, mitxoleta, garia
eta orkidea, adibidez, angiosmermoak dira.
Gure elikaduran erabiltzen ditugun landare
gehienak dira angiospermoak.
Angiospermo guztiek loreak sortzen dituzte, bai-
na lore batzuk txikiak dira, eta ez oso ikusga-
rriak. Haziak fruituen barruan sortzen dituzte.
Bi landare multzo daude: lorerik gabekoak
eta loredunak. Lorerik gabeko landareen ar-
tean bi talde nagusi daude goroldioak eta
iratzeak. Loredunen artean, berriz, beste bi
talde: gimnospermoak eta angiospermoak.
1. Zer motatakoa
da argazkiko
landarea?
Nola dakizu?
2. Azaldu nola
ugaltzen diren
lorerik gabeko
landareak.
Galderak
w
Landare loredunak. Talde honetakoak dira
gimnospermoak eta angiospermoak.
Gimnospermoak
LANDARE LOREDUNAK
Angiospermoak
hostoak
(orratzak)
lorea
fruitua
hazia
hazia
pinaburua
hostoa
Bach medikuntzaren zenbait arlotan aritu zen lanean: mediku kliniko
eta zirujau; bakteriologo eta patologo; eta homeopata. Egia esan,
Bachek loreen propietateei buruzko ekialdeko antzinako tradizioak eta
oreka nahiz baretasuna bilatzeko filosofia hindua konbinatu zituen.
Lore horien xedea emozio-desorekak arintzea da: beldurra, eroapenik
eza, larritasuna, ziurgabetasuna, sumindura, nahasmendua, tolerantzia-
rik eza, lotsa eta abar. Komunitate zientifikoak ez ditu jotzen prestakin
horiek gaixotasun larriak tratatzeko oso erabilgarritzat.

Zientzia-, teknologia- eta
osasun-kulturarako
gaitasuna
Gizakiak genetikoki hautatu ditu
kontsumitu dituen landareak, his-
torian: espezierik emankorrenak
landatu ditu, eta zenbait espezie
elkarrekin gurutzatu, labore indar-
tsuagoak eta errentagarriagoak
lortzeko. Baina bioteknologian
egindako aurrerapenek landare
batzuen geneak zuzenean alda tze-
ko aukera ekarri dute, azken
hamar kada hauetan, horrela haien
emankortasuna areagotzeko.
Beraz, genetikoki aldatutako labo-
reak agertu dira; adibidez, gaixota-
sunak gainditzeko, lur elkorretan
hazteko, fruitu gehiago emateko
eta urtean uzta bat baino gehiago
izateko gai direnak.
Badira era horretako landareen
aurka dauden pertsonak, gizakiok
kon tsumitzeko arriskutsuak izan
daitezkeela diotenak. Hala ere,
gosea eta lehortea gainditzeko
konponbidea izan daiteke, mundu-
ko hainbat eskualdetan.
Erantzunak
Galderak
1. Argazkiko landarea angiosper-
mo bat da. Mahatsondo bat
denez, fruitu jangarriak ematen
ditu. Landare gimnospermoek,
aldiz, ez dute fruiturik ematen.
2. Lorerik gabeko landareak espo-
ren bidez ugaltzen dira; hau da,
landare berriak sor ditzaketen
zelula berezi batzuen bidez.
21
2. UNITATEA
132826 _ 0050-0065.indd Sec1:55 28/9/09 16:16:29
22
ura eta
gatz-mineralak
ile
xurgatzaileak
1. Nola elikatzen dira landareak?
Landareek ez dute elikagairik hartu behar elika-
dura-funtzioa betetzeko; izan ere, gai dira beren
elikagaia sortzeko. Horixe da landareen bereizga-
rri nagusia. Elikagaia sortzeko, zenbait substan-
tzia hartu behar dituzte: ura, gatz-mineralak eta
karbono-dioxidoa. Baina substantzia horiez gain,
energia-iturri bat ere behar dute: eguzki-argiaren
energia, hain zuzen.
Landareek elikagaia sortzeko egiten duten pro-
zesuari fotosintesi esaten zaio. Prozesu hori
hostoetan eta zurtoin berdeetan egiten da.
2. Substantziak hartzea
Landareek lurretik hartzen dute ura, sustraien bidez.
Horretarako, ile xurgatzaileak dituzte. Gatz-minera-
lak uretan disolbatuta egoten direnez, urarekin bate-
ra sartzen dira landarean.
q
Uraren eta gatz-mineralen nahasketak izerdi lan-
dugabea sortzen du. Izerdi hori sustraietan eta
zurtoinean joaten da, hodi zurkara izeneko tutu
mehe-mehe batzuetan gora, eta hala, hostoetarai-
no iristen da.
Karbono-dioxidoa atmosferako gas bat da. Esto-
ma izeneko irekigune txiki-txiki batzuen bidez sar-
tzen da hostoetara.
3. Fotosintesia
Fotosintesia oso erreakzio kimiko konplexua da.
Landareak hartutako ura, gatz-mineralak eta kar-
bono-dioxidoa hostoetaraino iritsitakoan, elikagai
bihurtzen dira, eguzki-argiaren energiaren bidez.
Landareek eguzki-argiaren energia hartzen dute,
kolore berdeko substantzia baten bidez; subs tan-
tzia horri klorofila esaten zaio. Klorofila kloroplasto
izeneko organulo batzuen barruan dago. Landare-
zelulek berezkoak dituzte organulo horiek.
w
Lan-
dareek klorofilaren eraginez dute kolore berdea.
Fotosintesian oxigenoa sortzen da; oxigeno hori
atmosferara joaten da, gero.
Landareen elikadura
q
Landareek nola hartzen dituzten substantziak.
Zer substantzia sartzen dira landareetan,
sustraian zehar? Eta hostoetan zehar?
w
Landare-zelulei mikroskopioz ateratako argazkia.
Zelulen barruan kolore berdez ageri diren disko
txikiak kloroplastoak dira.
karbono-dioxidoa
estoma
izerdi
landu-gabea
hodi
zurkarak
4
Fo
iz
ba
ha
la
Er
la
fo
su
Li
ho
di
ba
5
Fo
ko
be
du
Fo
di
A
tz
na
et
as
Labore hidroponikoak
Gizakiak Antzinarotik erabili izan dituen laborantza-baliabide guztiek helbu-
ru berbera zuten: kalitate oneko landareak ekoiztea, ahalik eta denborarik
laburrenean eta merke. Lurzorurik gabeko laboreek (hidroponikoak) hiru
betekizun horiek betetzen dituzte, eta badute beste alde onik ere.
Labore hidroponikoetan, lurzoruaren ordez substratu artifizial bat erabil-
tzen da. Substratu horrek landare mota bakoitzak behar dituen ongarri
eta mantenugai espezifikoak izaten ditu, eta horrek optimizatu egiten
du haren hazkuntza. Erabat labore hidroponikoetan, sustraiak elikagai-
disoluzioan murgilduta egoten dira zuzenean; baina normalean, hartxin-
txarrezko, hondarrezko edo turbazko substratu bat izaten du, eta elika-
gai-disoluzio horrez garaztatzen da.
Helburuak
Landareek beren elikagaiak
fotosintesiaren bidez sortzen
dituztela jakitea.
Landareek fotosintesia egiteko
ura, gatz mineralak, karbono
dioxidoa eta eguzkiaren argia
behar dituztela ikastea.
Izerdi landugabearen eta izerdi
landuaren artean zer alde dagoen
jakitea.
Landareek arnasketa nola egi-
ten duten jakitea.
Hasteko
Irakurtzen hasi aurretik, eskatu
ikasleei landareak nola zaintzen
diren gogoratzeko. Ez dezatela
ahantzi alderdi hauek aipatzea:
eguzkiaren argia behar dutela,
ureztatu egin behar direla, onga-
rria behar dutela eta toki airezta-
tuan egon behar dutela.
Azaltzeko
Landareen bizi-funtzioak azter-
tzean ere, animaliez ari garela
erabiltzen ditugun hainbat kon-
tzeptu erabiltzen ditugu; adibi-
dez, nutrizioa. Azaldu azterketa
errazteko erabiltzen direla termi-
no berberak, baina berez, landa-
reen nutrizioa gizakionaren oso
bestelakoa dela.
Gomendatu ikasleei bi orrialde
horietako informazioa berriz lan-
tzeko, I KASTEN I KASTEKO
eskuliburuko 48. orrialdeko
estrategiei jarraituz.
Logelan landareekin batera lo
egitea kaltegarria delako ustea
oso zabaldua dago, arnas har-
tzean oxigenoa kontsumitzen
dutela eta. Azaldu landareek
oso oxigeno gutxi kontsumitzen
dutela arnas hartzean, eta per-
tsona bakar batek gelan sar tzen
diren landare guztiek batera
baino oxigeno gehiago kon tsu-
mitzen duela.
22
132826 _ 0050-0065.indd 56 7/10/09 08:25:45
di
a
23
2
1. Azaldu, zure hitzen bidez, zer den
fotosintesia eta zer behar duten landareek
prozesu hori egiteko.
2. Azaldu zer diren estomak, klorofla eta
liber-hodiak. Esan zer funtzio duen bakoitzak.
3. Osatu landareen elikadura-funtzioari
buruzko taula.
Galderak
4. Izerdi landua
Fotosintesiaren bidez lantzen diren elikagaiek
izerdi landua sortzen dute. Izerdi landua hodi
batzuen bidez garraiatzen da liber-hodien bidez,
hain zuzen, eta hodi horietan barna banatzen da
landarearen atal guztietara.
Era horretan, zati berdeetan sortzen diren elikagaiak
landarearen beste atal batzuetara iristen dira,
fotosintesirik egiten ez den ataletara; adibidez,
sustraietara edo fruituetara.
Liber-hodiak eta hodi zurkarak desberdinak dira, eta
horrenbestez, izerdi landugabea eta izerdi landua ez
dira nahasten. Nolanahi ere, oso gertu daude biak
bata bestearengandik, eta balak sortzen dituzte. e
5. Arnasketa
Fotosintesiaren bidez sortutako elikagaiez baliatze-
ko, landareek arnasa hartu behar dute, animaliek
bezala. Arnasketan, landareek oxigenoa hartzen
dute airetik, eta karbono-dioxidoa botatzen dute.
Fotosintesian, alderantziz gertatzen da: karbono-
dioxidoa har tzen dute, eta oxigenoa botatzen.
Alabaina, landareek fotosintesiaren bidez bota-
tzen duten oxigeno kantitatea handiagoa da ar-
nasketan kontsumitzen dutena baino. Hori dela
eta, kontsumitzen dutena baino oxigeno gehiago
askatzen dute landareek, oro har.
Landareek fotosintesiaren bidez sortzen di-
tuzte beren elikagaiak, ura, gatz-mineralak
eta karbono-dioxidoa hartuta. Prozesu horre-
tan, eguzki-argia erabiltzen dute. Fotosintesia
egitean, landareek oxigenoa sortzen dute.
e
Liber-hodiak eta hodi zurkarak, hosto-txorten
batean. Hodi horietan zehar banatzen dira
izerdi landugabea eta izerdi landua.
e
Niveles de organizacin de un ser pluricelular,
el gato.
LORTU NAHI
DUGUN MUNDUA
Babes ditzagun landareak
Landareak beharrezkoak dira gainerako izaki
bizidunentzat:
Oxigenoa sortzen dute; izaki bizidunek arnas-
teko behar dute oxigeno hori.
Zeharka edo zuzenean, gainerako bizidunek
kontsumitzen duten elikagaia sortzen dute.
Karbono-dioxidoa, berotegi efektuaren eran-
tzulea, kontsumitu egiten dute.
Lurzorua higatzea galarazten dute, sustrai-
en bidez finkatu egiten baitute.
Hor dituzu landareak babesteko arrazoi batzuk.
Esan zertarako diren landareak erabilgarri
izaki bizidunentzat, esandakoaz gain.
FOTOSINTESIA ARNASKETA
Hartzen duen
gasa
Igortzen
duen gasa
izerdi
landua

liber-hodiak
hodi
zurkarak
izerdi
landugabea
Zenbait sistematan, laboreak hormak zulatuta dituen plastikozko gan-
bera baten barnean jartzen dira. Zulo horietan, landareak sar tzen dira,
eta landareen sustraiak airean geratzen dira. Elikagai-disoluzioa pre-
siopean lainoztatzen da sustraien gainean. Horregatik, sistema horri
aeroponia deritzo.
Bilatu Interneten hidroponia eta aeroponia terminoak, eta idatzi
koadernoan sistema horiek erabilita lantzen diren landare mota ba-
tzuen izenak.

Gizarterako eta
Medikuntza tradizionalak antzina-
ko garaietatik aprobetxatu ditu
landareen ezaugarri terapeuti-
koak. Hala ere, osagai aktibo era-
bilgarri asko aurkitu gabe eta boti-
ka gisa garatu gabe daude, orain-
dik ere. Aztertu gabeko hainbat
l andare- espezi e behi n beti ko
desager tzea kaltegarria da gaine-
rako izaki bizidunentzat; esate
baterako, gizakiontzat.
Lortu nahi dugun
mundua
E. L.
Landareak sendagai gisa ere erabil
daitezke. Izan ere, horietako askok
botikak sortzeko erabiltzen diren
zenbait osagai aktibo di tuzte.
Erantzunak
Galderak
1. Fotosintesia landareek beren
elikagaia sortzeko egiten duten
erreakzio kimikoa da; fotosintesia-
ren bidez, izerdi landu gabea izerdi
landu bihurtzen dute. Fotosintesia
egiteko, ura, gatz mineralak, kar-
bono dioxidoa eta eguzkitik jaso-
tzen duten energia behar dute.
2. Estomak landareen hostoetako
irekidura txiki batzuk dira, eta ire-
kidura horietan zehar aireko kar-
bono dioxidoa sartzen da hosto
barrura. Klorofila landareei kolore
berdea ematen dien substantzia
da, eta eguzkiaren energia lortze-
ko balio die. Liber-hodiak izerdi
landua landare osora zabaltzen
duten hodiak dira.
3. Fotosintesian, landareek karbo-
no dioxidoa hartzen dute, eta oxige-
noa kanporatzen. Arnasketan, lan-
dareek oxigenoa hartzen dute, eta
karbono dioxidoa kanpora tzen.
23
2. UNITATEA
132826 _ 0050-0065.indd 57 7/10/09 08:25:45
24
q
Petunia baten irudi honetan, lore baten atalak
ageri dira.
Animaliek landareen beharra dute elikatzeko.
Eta landareek, berriz, animalien beharra dute
ugal tzeko.
1. Loreak
Dakizunez, loreak landareen ugaltze-organoak
dira. Loreek atal ar bat eta beste atal eme bat
dute.
q
Lorearen atal arra estaminez osatuta dago.
Estaminek antera izeneko handitu batzuk dituzte
goialdean. Antera horietan polena sortzen da.
Polena hauts bat da, eta neurri mikroskopikoko
alea du.
Lorearen atal emea, berriz, pistiloa da. Pistiloak
zonalde zabalagoa du oinarrian, obulutegia; han
egoten dira obuluak.
Korolak eta kalizak inguratzen dituzte estaminak
eta pistiloa.
2. Polinizazioa
Ugalketa sexualaren lehen pausoa polinizazioa
da. Polena anteretatik pistilora igarotzeko proze-
suari deritzo polinizazio. Lore gehienek estami-
nak eta pistiloa eduki arren, lore bateko polena
beste lore bateko pistilora joatea da ohikoena. Bi
modu daude bidaia hori egiteko:
Intsektuen bidezko polinizazioa. Lore handi eta
ikusgarrietan gertatzen da. Lore horiek, gaine-
ra, likido gozo bat sortzen dute: nektarra, hain
zuzen. Intsektuek ezagutu egiten dituzte lore
dotore horiek, eta lorez-lore ibiltzen dira, haien
nektarraz elikatzeko. Hori egitean, itsatsi egi-
ten zaizkie polen aleak; gero, beste lore ba-
tzuetara joandakoan, ale horiek haietan aska-
tzen dira.
w
Haizearen bidezko polinizazioa. Polinizazio
honetan, landareek polen asko sortzen dute,
eta haizeak garraiatzen ditu polenaren aleak,
lore batetik bestera. Intsekturik erakarri behar
ez dutenez, lore horiek txikiak izaten dira, eta
ez oso ikusgarriak. Lore horietako askok ez
dute korolarik izaten.
e
e
Haize bidez polinizatutako bi landare.
A. Plantain handia. B. Oloa.
w
Intsektu bidez polinizatutako bi landare.
A. Basa-arrosa. B. Tximeleta-orkidea
A
A
B
B
obulutegia
antera
estamina
pistiloa
obuluak
kaliza
3
Po
da
O
di
zi
ha
Fr
di
be
ga
Fu
de
m

4
H
eg
ug
H
es
na
H
to
H
la
to
du
du
Hazien bilduma
Landareen haziak oso erraz kontserba daitezke. Horregatik, ikasleen
laguntzaz hazien bilduma txiki bat osatzea proposatzen dizugu, ikas-
gelarako.
Horretarako, hainbat landare-espezieren haziak bildu behar dituzte;
giza elikadurarako erabiltzen direnak lortzen dira errazen; esate
baterako, indabak, txitxirioak, dilistak, arroza, ekilore-haziak, kuia-
haziak eta abar. Edonola ere, mendian aurkitutako beste edozein
landareren haziak ere ekar ditzakete aipatutako horiez gain.
Helburuak
Loreak landareen sexu-orga-
noak direla eta zati maskulino
eta femenino bana dutela ikas-
tea.
Polinizazioa zer den jakitea, eta
landareek polinizazioa egiteko
dituzten hainbat moduren berri
ikastea.
Fruitua eta hazia nola osatzen
diren azaltzea.
Haziak nola ernamuintzen diren
ulertzea.
Hasteko
Eskatu haurrei 24. orrialdeko
loreari behatzeko (1 irudia), eta
bertan, ezagutzen dituzten landa-
re zatiak identifikatzeko. Ikusarazi
ikasleei lore horrek petaloak
elkarri josita dituela.
Jarraitu irudiak behatzen, eta
eskatu ikasleei beheko irudiko
A argazkiari erreparatzeko. Gero,
galdetu: zer dira puntu lodi zuri
horiek?
Azaltzeko
Egin erreferentzia lorearen iru-
diari eta elkarri josita dauden
petaloei, eta azaldu ikasleei
lore gehienek ez dituztela iza-
ten zati guzti-guztiak, edo zati
batzuk oso aldatuta izan di tza-
ketela, eta batzuetan ez dela
erraza izaten zati horiei antze-
matea. Izan ere, badira pistiloa
edo estamineak baino ez dituz-
ten loreak.
Galburua eta antzeko landa-
reen burua, adibidez, aldatuta-
ko loreak dira. Buru horiek oso
eraldatutako lore txikiz osatuta
daude, eta loreak ere ez dirudi-
te ia.
24
132826 _ 0050-0065.indd Sec1:58 28/9/09 16:16:30
25
2
3. Fruitua eta hazia
Polinizazioaren ondoren, hazia eta fruitua eratzea
da hurrengo pausoa.
Obuluek elikagaia biltzen dute, eta hazi egiten
dira; eta hala, obuluetatik haziak sortzen dira. Ha-
ziaren barruan enbrioia dago; hau da, jada sortzen
hasi den miniaturazko landare bat.
r
Fruitua obulutegitik sortzen da. Fruituak haziak
ditu barruan. Fruituaren funtzioa hazi horiek ba-
bestea eta zabaltzea da; hau da, landare-amaren-
gandik urrun joan daitezen dezaten laguntzea.
Funtzio hori hainbat modutan egiten dute. Hori
dela eta, fruitu-aniztasun handia dago. Hona he-
men zenbait adibide:
t
Sagarrak, gereziak, aranak eta beste fruitu ba-
tzuk handiak eta urtsuak dira, animaliek jan di-
tzaten. Jan ondoren, animaliek gorotzetan kan-
poratzen dituzte haziak.
Kardulatzak eta beste fruitu batzuek kakoak
eta arantzak dituzte, animalien ileetan katiga-
tzeko. Beraz, animaliek banatzen dituzte haien
haziak.
Kardilaunak arinak dira, eta ile luzeak dituzte,
haizeak arrastan eraman ahal izateko.
4. Hazia ernetzea
Hazia lurrera erortzen denean eta baldintzak
egokiak direnean, hazia erne egiten da. Horixe da
ugalketaren azken pausoa.
Haziak hezetasuna behar du, puzteko eta bere
estalkia irekitzeko. Enbrioia hazi egiten da, pixka-
naka, haziak barruan dauzkan elikagaiez baliatuz.
Hala, sustraia lurzoruan hondoratzen da, eta zur-
toina gorantz hazten da.
Hazian gordetako elikagaiak agortzen direnerako,
landaretxo berriak sustraia izan ohi du, eta hos-
toak ere osatuta izaten ditu. Beraz, gai da elika-
dura-funtzioa bere kabuz egiteko eta landare hel-
dua bihurtu arte hazteko.
t
Zenbait fruitu. A. Kardilauna. B. Astigarraren
fruitua. C. Kardulatza. D. Sagarra.
Nola hedatzen dira ilustrazioan agertzen diren
fruituak?
r
Indabaren hazia, ebakita, enbrioia erakusteko.
Ugalketa gertatzeko, landare baten polenak
beste baten pistilora iritsi behar du. Horren
ondoren, obulua hazi bihurtzen da, eta obulute-
gia, fruitu. Gero, hazia ernatu egiten da, eta
beste landare bat bihurtzen.
1. Azaldu zer den polinizazioa eta nola
jakin daitekeen lehen begiratuan lore
bat intsektuen bidez ala haizearen bidez
polinizatzen den.
2. Azaldu zein den fruituen funtzioa eta zein
modutan betetzen duten funtzio hori.
Galderak
A
C
B
D
enbrioia zurtoina
sustraia
ernamuina
haziaren
estalkia
biltegian
gordetako
elikagai-
substantziak
Haziak kristalezko poto txikitan gorde behar dira, eta poto bakoi-
tzean, dagokion landarearen izena idatzi behar da, bai eta zer toki
eta datatan bildu ziren, naturan bildu bada.
Bilduma hezetasunetik babesteko, sodio bikarbonatoz betetako pol-
tsatxo bat jar daiteke, potoaren hondoan.
Nahi bada, ikasleek hazi mota bakoitzaren xehetasunei beha die-
zaiekete lupa batez, xehetasun horiek marraztu, eta atentzioa eman
dieten xehetasunak eta desberdintasunak idatzi.
Azaldu haurrei haziaren barruko
enbrioia edo ernamuina landare
txiki bat dela jada, berez; eta
espora bat, aldiz, zelula bat dela.

Eraman gelara hainbat motatako
loreak: bitxiloreak, galburuak, pina-
buruak, arrosak eta beste zenbait
infloreszentzia. Eskatu ikasleei
loreen zatiak eta aldaketak identi-
fikatzeko bertan. Irudiak alderatuz,
ikasleek errazago ikasiko dituzte
lore motak.
Erantzunak
Irudiak
5. A eta B haizearen bidez; C ani-
malien ileari itsatsita eta D anima-
liek jan eta osteko iraizketan.
Galderak
1. Polinizazioa landareen ugalketa-
ren lehen fasea da, eta polena lore
baten estamineetatik beste lore
baten pistilora igarotzean datza.
Lehen begiratuan jakin daiteke lan-
dare bat intsektuek polinizatzen
duten, loreak ikusgarriak eta han-
diak izaten baitituzte, eta nektarra
sortzen baitute. Haizeak poliniza-
tzen dituen landareen loreek, aldiz,
polen asko sortzen dute, eta txikia-
goak eta ikusgarritasun gutxiago-
koak izaten dira.
2. Fruituen funtzioa haziak babes-
tea eta hedatzen laguntzea da.
Fruitu batzuk handiak eta urtsuak
dira, animalientzat oso goxoak.
Animaliek fruitu horiek jaten badi-
tuzte, animalia horien gorozkien
bidez hedatuko dira gero. Beste
landare batzuk, berriz, kakodun
edo arantzadun fruituak dituzte;
fruitu horiek animalien ileetan itsa-
tsita geratzen dira, eta modu horre-
tan hedatzen. Azkenik, badira zen-
bait fruitu oso arin eta ile luzedun
ere; haizeak eramaten ditu horrela-
koak arrastaka, oso urrun.
25
2. UNITATEA
132826 _ 0050-0065.indd Sec1:59 28/9/09 16:16:31
26
w
A. Aldaxka landatzea. B. Txertaketa.
Teknika horietan, landareen ugalketa
asexualerako gaitasunaz baliatzen da.
Ugalketa asexuala eta landareen
arteko harremana
Landareen bizimodua ulertzeko, eta gaia bukatze-
ko, modu asexualean nola ugaltzen diren eta ha-
rreman-funtzioa nola egiten duten ikusiko dugu.
1. Ugalketa asexuala
Landare asko beren atal batzuen bidez ugaltzen
dira, loreek eta haziek esku hartu gabe. Ugalketa
era horri ugalketa asexuala deritzo, landare bakar
batek esku hartzen duelako, eta ez bik, ugalketa
sexualean gertatzen den moduan.
Modu asexualean ugaltzen diren landareetako
ba koitza sortu duen landarearen berdina da.
Ugalketa sexualaren bidez sortutakoek, aldiz, bi
gurasoen ezaugarriak dituzte.
Naturan, landareek hainbat sistema erabiltzen di-
tuzte modu asexualean ugaltzeko. Adibidez: q
Estoloiak. Lurzoruaren gainean horizontalean
hazten diren zurtoinak dira. Tartean-tartean sus-
traiak sortzen dituzte, eta hala, landare berri
bat jaiotzen da.
Errizomak. Lurpeko zurtoin horizontalak dira. Erri-
zomei ere zurtoinak ateratzen zaizkie gorantz, tar-
tean-tartean, eta beste landare bat sortzen dute.
Tuberkuluak. Tuberkulua errizoma mota bat da.
Errizoma hori lodituta dago, elikagaiak pilatze-
ko. Patata, adibidez, tuberkulu bat da.
2. Ugalketa asexualaren erabilerak
Landareek modu asexualean ugaltzeko duten
gaitasuna erabilgarria da nekazaritzan. Adibidez,
geranioak, mahatsondoak eta arrosa-landareak
aldaxken bidez ugaltzen dira. Aldaxkak ernamuin
bat edo beste dituzten zurtoin zatiak dira. Aldaxkak
sustraia garatzen du, landatzean, eta beste landare
bat sortzen du.
w
Beste sistema bat ere erabiltzen da: txertake-
ta. Landare baten zatia beste bati lotzean datza.
Landare txertatuak sorburuko landarearen ezau-
garriak izango ditu garatzean, nahiz eta beste
landare batean txertatuta egon.
w
A
q
Zenbait ugalketa asexual.
A. Tuberkulua. B. Errizoma. C. Estoloia.
A B
C
B
3
In
et
fu
be
ha
ba

B
az
ad
ho
di
4
La
ta
ba
de
U
et
la
ge
ba
B
di
di
al
Bonsaiak, zuhaitz txikiak
Bonsai hitzak neurria txikitzeko lorezaintza-tekniken bidez zuhaitzak eta
landareak landatzeari egiten dio erreferentzia. Lorezaintza-teknika hauek
erabiltzen dira, horretarako: birlandatzea, inaustea, oskarbi tzea, matxar-
dez heltzea eta abar. Aldi berean, landarea modelatu egiten da, zuzenean
naturatik ateratakoa dela eman dezan. Hitzaren zentzu zabalean, era
horretan moldatutako landareei ere bonsai esaten zaie. Azken hamarka-
detan, asko hedatu da landare horien erabilera, apaingarritarako.
Bonsaien artea Txinan sortu zen, duela 2.000 urte inguru. Handik,
Japoniara eraman zuten, duela 700 urte inguru. Japonian, hobetu eta
garatu egin zuten teknika, harik eta gaur egun ezagutzen dugun modu-
ko artea bilakatu arte.
26
Helburuak
Landareak inongo lorek eta
hazik esku hartu gabe modu
asexualean ugal daitezkeela
jakitea.
Modu asexualean ugaltzeko
landareek dituzten zenbait me-
kanismoren berri jakitea.
Landareek harreman-funtzioa
nola gauzatzen duten ulertzea.
Hasteko
Landareen higiduraren gaiari
heldu aurretik, galdetu ikasleei
ea mugitzen diren landareak,
beren ustez? Gehienek ezetz
erantzungo dute. Azaldu ikas-
leei, orduan, gu bezala lekual-
datzen ez badira ere, mugitu
mugitzen direla, eta unitate
honetan higidura horietako ba-
tzuen berri ikasiko dutela.
Azaltzeko
Azaldu ikasleei, liburuan ugal-
keta sexuala eta ugalketa ase-
xuala aparteko ataletan lantzen
diren arren, landare mota gehie-
nek bi ugalketa motak egiten
dituztela, eta mota bateko
ugalketa egiteak ez duela esan
nahi beste motakoa egiten ez
duenik.
Landareen higidura ikastean,
gogorarazi ikasleei higidura
horiek ez direla azkarrak, ani-
malienak bezalakoak. Salbu-
espen bat edo beste izan ezik,
landareen higidurak geldoegiak
dira begiratu batean antzema-
teko.
132826 _ 0050-0065.indd Sec1:60 28/9/09 16:16:31
27
2
3. Hazkundea eta mugimendua
Inguruan gertatzen diren aldaketak hautematea
eta horiei erantzutea da harreman-funtzioaren
funtsa. Landareek, beste edozein izaki bizidunek
bezala, erantzun egiten diote inguruari beren
haz kundearen norabidea edo abiadura aldatuz,
batez ere. Ikus ditzagun adibide batzuk.
Sustraiak beherantz egiten du, eta zurtoinak,
gorantz, lurzoruaren aldapa edozein delarik ere.
Horretarako, landareek norabide bertikala zein
den jakin behar dute.
Zurtoina eta hostoak argirantz orientatzen dira.
Landareak argia alde bakar batetik jasotzen
duenean, zurtoina norabide horretan hazten da,
eta hostoak argirantz orientatzen dira.
Landare igokariak, euskarriren bat ukitzen dute-
nean, haren inguruan kiribilduz hazten dira.
Bestalde, landare batzuen atalek mugimendu
azkarrak egiten dituzte. Hala, mimosen hostoak,
adibidez, itxi egiten dira ukitutakoan. Mugimendu
horiek egiteko, hostoaren atal batzuk urez puzten
dira, eta beste batzuk, berriz, hustu egiten dira.
e

4. Eguraldia hautematea
Landareek ez dute berdin jokatzen urtaro guz tie-
tan. Landare asko udaberrian loratzen dira, esate
baterako. Baina, nola dakite landareek uda berria
dela?
Urte sasoiari antzemateko modu bat argi-orduen
eta iluntasun-orduen aldea da. Udaberrian, gauak
laburtu egiten dira, eta egunak, luzatu. Argiak ordu
gehiago irauten duela hautematen dute landare
batzuek, eta loratu egiten dira.
Bestalde, landare askok eguna eta gaua bereizten
dituzte. Hala, landare batzuen loreak ireki egiten
dira egunez, eta gauez, itxi. Beste landare batzuek,
aldiz, alderantziz jokatzen dute.
e
Mimosaren mugimendua. A. Lehen argazkian,
hosto guztiak irekita daude. B. Bigarrenean,
ukitutako hostoa itxi egin da.
1. Zertan datza ugalketa asexuala?
2. Azaldu zer desberdintasun dagoen
estoloien, errizomen eta tuberkuluen
artean.
3. Zer zerikusi dauka landareen
hazkundeak harreman-funtzioarekin?
Azaldu, adibide baten bidez.
Galderak
Landareak modu asexualean ugaltzen dira, ez
loreek ez haziek esku hartzen ez dutenean.
Besteak beste, estoloiez, errizomez eta tuber-
kuluez baliatzen dira. Landareek hazkundearen
bidez eta beren atalen mugimendu azkarren bi-
dez gauzatzen dute harreman-funtzioa.
A
B
Bonsai bat ez da genetikoki txikitutako landare bat, baizik eta aldiro
-aldiro forma emanez eta enborra, hostoak eta sustraiak inausiz txiki
mantendu den landare arrunt bat. Teknika horien artetik, inausketare-
kin ibili behar da tentu handiz. Inausketa bi helbururekin erabil daite-
ke: mantentzeko helburuz gehiegi haz ez dadin edo itxuratzeko
bonsaiari nahi den forma emateko. Beste teknika batzuk ere erabil
daitezke; adibidez, zahartzea, zuhaitz zaharrak baliotsuagoak baitira.
Artetzat jotzen da, eta ordu asko eta asko eman behar izaten da
horretan. Hasteko, oso ondo ezagutu behar da landarea, haren bidez
lor daitekeen bonsairik ederrena nolakoa den jakiteko. Batzuetan,
hainbat urtetako lana egin behar izaten da helburua lortzeko.
Ulertzeko
Egokitzat joz gero, eman ikas-
leei landareen higiduren beste
adibide batzuk:
Sustraiek oztopoak saihets
di tzakete, beherantz haztean;
harriak, adibidez.
Euskarri baten edo objektu
solido baten inguruan hazten
diren landareek ere erreakziona-
tu egiten dute kontaktuarekin;
adibidez, maha tsondoek eta
beste zenbait landare igokarik.
Argi bila mugitzen diren landa-
reen artean nabarmenena ekilo-
rea da. Ekilorearen loreak egun
guztian zehar biratzen dira, eguz-
kiaren ibilbideari jarraitzeko.

gaitasuna
Eskatu ikasleei hitz hauen aurriz-
kiak eta atzizkiak identifikatzeko:
asexuala, lurpea, birlandatu, des-
berdintasuna.
Erantzunak
Galderak
1. Ugalketa asexuala landareek
loreek eta haziek esku hartu gabe
beste landare berdin batzuk sor-
tzean datza.
2. Estoloiak lur-gainean horizontalki
hazten di ren zurtoi nak di ra.
Errizomak, aldiz, lurpean hazten
diren zurtoinak dira; tartean-tartean
kanpora irteten dira eta landare bat
sor tzen dute. Tuberkuluak ere lur-
peko zurtoinak dira, errizomak beza-
laxe, eta gizendu egiten dira, elika-
gaiak pilatzeko.
3. Landareen harreman-funtzioa
haien hazkundearekin lotuta dago;
izan ere, inguruneari erantzun egi-
ten diote zer norabidetan eta zer
abiaduratan hazi behar duten era-
bakitzeko. Adibidez, landare batek
alde batetik soilik jasotzen badu
argia, norabide horretan haziko da,
eta haren hostoak argira begira
egongo dira.
27
2. UNITATEA
132826 _ 0050-0065.indd Sec1:61 28/9/09 16:16:31
28
7. Osatu esaldiak eta ordenatu,
landare loredunak nola ugaltzen diren
azaltzeko moduan.
a. ri polinizazio deritzo. (1)
b. Hazia lurrera erortzen denean, ()
c. Haziak tik sortzen dira eta fruituak,
berriz, tik. ()
d. Polinizazioaren ondoren, eratzen dira. ()
8. Azaldu zer den aldaxka bat, zertarako
erabiltzen den eta zer ugalketa mota den.
9. Hazi bat ernatu egin daiteke, eta hainbat
zentimetro hazi, iluntasunean, fotosintesirik
egin gabe. Nola liteke hori?
10. Gela batean, lorontzi bat leihotik gertu
badugu, biratu egin ohi dugu noizean
behin. Zure ustez, zertarako egiten
dugu hori?
11. Argazkiko lorea
orkidea bat da.
Haren itxurak erle
eme baten irudia
ekartzen du gogora.
Zure ustez,
zertarako balio dio
horreklandareari?
12. Azaldu zer gertatzen den bi marrazki hauetan:
1. Zer desberdintasun dago lorerik gabeko
landareen eta landare loredunen artean? Eta
gimnospermoen eta angiospermoen artean?
2. Ondorengo esaldiak ez dira zuzenak. Zuzendu
itzazu:
a. Landareek elikagaia hartu behar dute.
b. Fotosintesia landarearen atal guztietan
egiten da.
c. Landareek sustraitik hartzen dute
karbono-dioxidoa.
d. Fotosintesia egitean, elikagaia eta ura
sortzen dira.
3. Osatu fotosintesiaren eskema.
4. Azaldu zer diren hodi zurkarak
eta liber-hodiak.
5. Zer funtzio dauka fotosintesiak? Eta
arnasketak?
6. Kopiatu marrazkiak eta idatzi errotulazioa.
Ariketak
Aplikatu
Ulertu
......... .........
FOTOSINTESIA
ura ......... ......... .........
A B
Arrazoitu
13.
14.
1. Beh
mar
peta
kop
Esentzia-olioak
Landareek eta loreek aparteko usain gozoko esentzia-olioak dituzte.
Zenbait lore eta landareen esentzia-olioa erraz lor daiteke. Olio horiek
edo haien usain gozoa hainbat modutan lor daitezke: lurrunaren bidez,
disolba tzaile kimikoen bidez (alkohola, adibidez), prentsatuz edo lurri-
na substantzia koipetsu bati emanez. Lurrin-industriak beste metodo
sofistikatuago batzuk erabiltzen ditu, gaur egun; adibidez, analisi kimi-
koak eta ordenagailuak. Metodo horiei esker, molekula usain tsuak
txerta daitezke lurrinetan, kresal-ukitu bat eman dakioke itsas lurrin
bati, eta kanela-ukitu bat, emakumeentzako lurrin bati.
Proposatu ikasleei lurrin natural horietako batzuk lortzeko.
Erantzunak
Ulertu
1. Lorerik gabeko landareak espo-
ren bidez ugaltzen dira, eta ez
dute sortzen ez fruiturik ez hazirik.
Landare loredunak, berriz, fruituen
eta hazien bidez ugaltzen dira.
Landare gimnospermoen eta angi-
ospermoen arteko aldea honetan
datza: lehenengoek ez dute fruitu-
rik sortzen, haziz osatutako pina-
buruak izaten dituzte.
2. a. Landareek beren elikagaia
sortzen dute. b. Fotosintesia lan-
dareen zati berdean gertatzen da.
c. Landareek hostoetako estomen
bidez hartzen dute karbono dioxi-
doa. d. Fotosintesia egitean, eli-
kagaia eta oxigenoa sortzen dira.
3. Ura, gatz mineralak, karbono
di oxidoa eta eguzkiaren argia
foto sintesia elikagaia eta oxige-
noa.
4. Hodi zurkaretan zehar, izerdi
landugabea hostoetaraino igotzen
da. Liber-hodietan zehar, berriz,
izerdi landua jaisten da, eta elika-
gaia eramaten du landare guztira.
5. Fotosintesiaren funtzioa izerdi
landugabea erabiliz elikagaia sor-
tzea da. Arnasketaren funtzioa
oxigenoa sortzea da, fotosintesia-
ren bidez sortutako elikagaia apro-
betxatzeko.
6. E. G.
Lorean, kaliza, pistiloa, estami-
neak, anterak eta obulutegia adie-
razi behar dituzte. Gerezian, berriz,
fruitua eta haren barneko hazia.
7. a. Polena lore baten estami-
neetatik beste baten pistilora
igarotzeari polinizazio deritzo.
b. Polinizazioaren ondoren, fruitua
eta hazia eratzen dira. c. Haziak
obuluetatik sortzen dira, eta frui-
tuak, berriz, obulutegitik. d. Hazia
lurrera erortzen denean, eta bal-
dintzak egokiak direnean, erna-
muindu egiten da, eta beste lan-
dare bat sortzen da.
28
132826 _ 0050-0065.indd Sec1:62 28/9/09 16:16:32
)
k
n:
29
2
13. Adierazi zer taldetakoa den landare bakoitza eta azaldu nola jakin duzun.
14. Aukeratu lore bat, behatu eta marraztu, aurreko pausoei jarraituz.
Lore baten atalei behatzen
Loreei begiratu batean beha dakieke. Baina xehetasun guztiak
ikusteko, eskuko lupa bat edo begi biko bat erabiltzea komeni da.
Bai lupaz bai begi hutsez begiratzean, arretaz begiratzen baduzu,
xehetasun interesgarri mordo bat aurkituko duzu. Jarraitu pauso hauei:
EGITEN IKASI
2
A B C D
1. Behatu loreari kanpotik eta egin
marrazki bat. Erreparatu lorearen
petaloen, sepaloen eta estaminen
kopuruari, kopuru berak marrazteko.
2. Kendu petaloak eta sepaloak, pistiloa
eta estaminak marrazteko. Helduren
batek lagunduz gero, obulutegia ere
motz dezakezu bizar-xafla batez.
3 Behatu estaminak eta pistiloak, lupa
bidez, eta marraztu. Erreparatu batez ere
anterari. Marraztu interesgarria iruditzen
zaizun beste edozein xehetasun.
Gau-lorea Gau-lorea Gau-lorea
Hauxe da lurrinak lortzeko metodorik errazenetako bat: usain gozoak
koipe-geruza batean sar daitezen edo koipeak usain horiek xurga di-
tzan uztea. Horretarako, ikasleek gaza mehe batzuk busti behar dituz-
te oliba-olio findutan edo lurrindu gabeko baselinatan, blai eginda
geratu arte. Gero, aurrez hautatu eta bildutako lore batzuen petaloak
bildu behar dituzte gazez (amai-liliak, arrosak, jasminak eta abar),
eta 48 orduz horrela utzi behar dituzte, mahai baten edo gainazal lau
baten gainean. 24 ordu igarotakoan, beste petalo batzuk jar dakizkio-
ke, usaina freskoagoa izan dadin. Gazetako koipeak loreen usaina
hartuko duenez, armairuak, tiraderak, larruzko objektuak eta abar
lurrindu ahal izango dituzte ikasleek, gaza horien bidez.
8. Aldaxka bat landare baten zur-
toin zati bat da, ernamuinen bat
duena. Hura landatuz gero, sus-
traia garatuko du, eta beste lan-
dare bat sortuko da. Ugalketa
asexual mota bat da. Ugalketa
mota horren bidez, gizon-emaku-
meok geranioak, mahatsondoak
eta abar ugal ditzakegu.
Arrazoitu
9. Haziak badu nahikoa mantenu-
gai ernamuina elikatzeko, harik
eta ernamuin hori elikadura-fun-
tzioa bere kabuz egiteko gai izan
arte.
10. Uniformeki haz dadin egiten
dugu hori. Izan ere, landareak
argiaren bila hazten dira, eta bira-
tuko ez bagenu, leihoaren aldera
soilik haziko litzateke.
11. Itxura horren bidez, erle arrak
erakartzen ditu, espezie bereko
animalia emetzat har tzen baitute
haiek. Horrela, polinizazioa ziurta-
tzen dute.
Aplikatu
12. A irudian, zurezko urkila baten
bidez adar bat lurpean sarrarazten
dela ikusten dugu. B irudian,
berriz, adar horrek erroak bota
dituela eta beste landare bat
sortu duela ikusten dugu. Gizakiak
gauzatutako ugalketa asexual
mota bat da.
13. A: iratze bat da; hostoen
azpialdean soroak dituelako an-
tzematen zaio. B: landare angios-
permo bat da; lore koroladunak
dituelako an tzematen zaio. C:
goroldio bat da; txikia delako eta
kapsulak bista-bistan dituelako
antzematen zaio. D: landare gim-
nospermo bat da; pinaburuak
dituelako eta orratz-itxurako hosto
luzeak eta meheak dituelako an-
tzematen zaio.
Ikasi egiten
14. E. G.
29
2. UNITATEA
132826 _ 0050-0065.indd Sec1:63 28/9/09 16:16:32
30
Landare taldeak
Lorerik gabeko landareen artean bi talde daude: iratzeak eta goroldio ak.
Landareen elikadura
Landareen ugalketa
Berrikusi
Landare loredunak
......... eta ......... dauzkate.
LANDAREAK
Gimnospermoak
Angiospermoak
Goroldioak
Txikiak dira.
Iratzeak
......... dauzkate.
GAI
1
2
Land
dira; h
substa
dituzt
Land
intsek
itsatsi
substa
gor pu
xur ga
bera j
gatzak
Zuhaitzak, berezko hozkailuak
Zuhaitz hostotsuen itzalak ez dira toki freskoak gerizpeagatik soilik.
Horrez gain, zuhaitzek hoztu egiten dute inguruko airea, beren trans-
pirazioaren bidez. Gizakiok eta gainerako animaliek larruazaleko
poroetatik izerditzen dugun bezalatsu, hostoek estoma izeneko ireki-
dura txiki ba tzuetatik egiten dute. Prozesu horretan, hostoetako ura
ur-lurrun bihur tzen da, eta egoera-aldaketa hori egiteko, aireko beroa
erabiltzen dute; hau da, hoztu egiten dute airea.
Egun eguzkitsuetan, zuhaitzek makina bat litro ur airera ditzakete.
Baso handi trinkoek atmosferara isur dezaketen ur-lurrun kantitate
ikaragarriari esker, aldatu egin daitezke inguru horretako klima eta
prezipitazioak.
30
Unitateko hitz
nagusiak
Aldaxka
Angiospermoa
Arnasketa
Ernetzea
Errizoma
Estoloia
Fotosintesia
Fruitua
Gimnospermoa
Harremana
Hazia
Hazkuntza
Higidura
Hodi zurkarak
Hostoak
Izerdi landua
Izerdi landugabea
Liber-hodiak
Lorea
Nutrizioa
Petaloa
Polinizazioa
Sepaloa
Sustraia
Tuberkulua
Ugalketa asexuala
Ugalketa sexuala
Zurtoina
Ikasten ikasteko
2. Landare loredunak: loreak eta
haziak dauzkate. Lorerik gabeko lan-
dareak: ez dute ez lorerik ez hazirik;
esporak dauzkate. Gimnospermoak:
ez dituzte oso lore ikusgarriak;
haziak pinaburuan sortzen dira.
Angiospermoak: lore ikusgarriak
dituzte; haziak fruituan sortzen dira.
Goroldioak: txikiak dira; esporak kap-
sulatan agertzen dira. Iratzeak: gorol-
dioak baino handiagoak dira (hosto
handiak dituzte); esporak soroetan
agertzen dira.
3. E. E.
Balioetsi ikasleek landareen hiru
bizi-funtzioei egitea erreferentzia, eta
ez funtzio bakar bati. 10 hitzez osa-
tutako zerrenda horren bidez, eduki
nagusiak jaso beharko lituzkete.
132826 _ 0050-0065.indd Sec1:64 28/9/09 16:16:33
31
2
GAI NAIZ
Informazio okerrak bereizteko
Landare haragijaleak
1. Adierazi esaldi hauek zuzenak ala
okerrak diren eta esan zergatik.
a. Landare haragijaleek animaliak
harrapatzen dituzte eta, beraz, ez dute
fotosintesia egiteko beharrik.
b. Inguru tropikal batzuetan, landare
haragijale pila izugarria dago; horregatik,
askoz txikiagoa da igelen, sugandilen eta
beste animalia txiki batzuen kopurua.
2. Erreparatu binetari eta adierazi
zer oker ikusten duzun.
Beste landare haragijale batzuek hosto bereziak
dituzte: intsektu edo animalia txikiren bat gainean
pausatzen denean, hosto horiek itxi egiten dira.
Azkenean, intsektua hil eta usteldu egiten da.
Badira urez betetako
halako txarro txiki
batzuk dituzten
landareak ere.
Intsekturen bat
haietan erortzen
denean, atera ezinik
geratzen da, eta hil
egiten da azkenean.
Landare batzuk oso gatz-mineral gutxiko lurretan bizi
dira; hori dela eta, oso sistema berezia dute ezinbesteko
substantzia horiek lortzeko: animaliak harrapatzen
dituzte. Horregatik esaten zaie haragijale.
Landare haragijale asko itsaskorrak dira. Hala,
intsektuak eta beste animalia txiki batzuk haiei
itsatsita geratzen dira, eta hil egiten dira. Landareek
substantzia batzuk sortzen dituzte animalien
gor putzak desegiteko, eta barruan zituzten gatzak
xur gatzen dituzte. Beraz, landareak ez du intsektua
bera jaten, baizik eta usteltzen hasitakoan askatutako
gatzak aprobetxatzen ditu.
Katutxo,
katutxo...
Gai naiz...
1. a. Okerra. Landare haragijaleek
ere fotosintesia egin behar dute.
Animalietatik gatz mineralak lor-
tzen dituzte.
b. Okerra. Badira anfibio eta
narrasti txikiak harrapa ditzaketen
landare haragijale gutxi batzuk,
baina gehien-gehienek intsektuak
baino ez dituzte harrapatzen.
Edonola ere, landare haragijaleen
ondorioz sekula ez da murriztuko
intsektuen, narrastien edo anfi-
bioen kopurua, harrapatutako ani-
malien kopurua hutsala baita.
2. Lehenik, landareak katua irentsi
duela ikusten dugu; baina landare
haragijaleek intsektuak soilik jaten
dituzte, eta oso landare berezi ba-
tzuek baita anfibio eta narrasti txiki-
txikiak ere. Horrez gain, landareak
katua harrapatu egin duela an tze-
man daiteke; hau da, higidura azka-
rrak eta bat-batekoak egin dituela.
Baina era honetako landareek hos-
toak itxi besterik ezin dute egin, bar-
nean intsekturen bat harrapatzeko,
baina inolaz ere ezin dituzte egin
katu bat harrapatzeko behar diren
mugimenduak. Eta, jakina, inola ere
ezingo lukete mastekatu eta irentsi.

Azaldu ikasleei landare haragijaleak
izendatzeko intsektujale terminoa
ere erabili ohi dela, zehatzagoa baita
haragijale baino. Nitrogeno gutxiko
lurzoruetan hazten dira; adibidez,
eremu zingira tsuetan, eta behar
duten nitrogenoa beren harrapakin
txikietatik lortzen dute. Harrapakinak
harrapatzeko, espe zieari egokitutako
hainbat metodo dituzte.
Gomendatu ikasleei landare hara-
gijaleei buruzko informazioa zabal-
tzeko, entziklopediaren batean
begiratuta. Galdetu ikasleei ea zer
metodo dituzten era horretako lan-
dareek, intsektuak eta beste artro-
podo batzuk harrapatzeko.
31
2. UNITATEA
Unitatea amaitutakoan, bete ikasleekin batera honelako taula bat,
edo eskatu haiei bete dezaten:
2. UNITATEA: Landareen erreinua
Zer ikasi
dudan
Zer ikasi dudan
egiten
Landare taldeak
Landareen elikadura
Landareen ugalketa
sexuala
Landareen ugalketa
asexuala eta landareen
arteko harremana
132826 _ 0050-0065.indd Sec1:65 28/9/09 16:16:33
32A
Ingurumena
babestea
U
3
Edukiak
Ekosistemak.
Ekosistemetako
elikadura.
Ingurumena.
Ingurumena
babestea.
Elikasareei buruzko
irakurgaiak ulertzea eta
interpretatzea.
Mapak irakurtzea.
Izaki bizidunak gako batekin
identifikatzea.
Kontzeptu-eskemak lantzea.
Inguruneko izaki bizidunak
identifikatzen ikasteko
interesa.
Ekosistema jakin batean
izaki bizidunak nola elikatzen
diren ulertzeko jakin-mina.
Ingurumena babestea oso
garrantzitsua dela onartzea.
Besteen iritziak kontuan
hartzea eta errespetatzea.
Programazioa
Helburuak
Ekosistema izaki bizidunek eta haien ingurune fisikoak
osatutako multzoa dela ikastea.
Izaki bizidunek ingurune fisikoa aldatzen dutela eta orobat
ingurune fisikoak bertan zer izaki bizidun bizi daitezkeen
baldintzatzen duela ulertzea.
Ekosistemetan beren elikadura ekoizten duten organismoak
organismo ekoizleak direla jakitea.
Elikagaia lortu behar duten izaki bizidunak kontsumitzaileak
direla jakitea, bai eta lehen mailako, bigarren mailako edo
hirugarren mailako kontsumitzaile izan daitezkeela ere.
Elikasareak adierazten ikastea.
Gizakiaren ingurumena haren bizitzan eragina duen guztiak
osatzen duela jakitea.
Pertsonon jarduerek ekosistemak aldatzen dituztela eta bertan
kalte izugarriak sor ditzaketela ikastea.
Ingurumena babestea zein garrantzitsua den ulertzea.
Testuetatik nahiz mapetatik informazioa ateratzea.
Badaki zer den ekosistema eta zer elementuk osatzen duten.
Ulertzen du zer-nolako harremanak dauden ekosistema bateko
izakien artean: ekoizleak eta kontsumitzaileak.
Ulertzen du zer den gizakiaren ingurumena, bai eta inguruneak
eta pertsonek elkarri eragiten dietela ere.
Badaki zer-nolako erantzukizuna duten pertsonek eta agintariek
ingurumena babesteko.
beste gaitasun hauek lantzen dira unitate honetan: giza eta
arte-kulturarako gaitasuna, hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna,
ikasten ikasteko gaitasuna, gizarterako eta herritartasunerako
gaitasuna eta informazioa tratatzeko gaitasuna.
F
132826 _ 0066-0081.indd 66 28/9/09 16:13:58

32B
Unitatearen eskema
Junio
3. UNITATEA. INGURUMENA BABESTEA
Berrikusi
Gai naiz
Ingurumena zaintzeari buruz
eztabaidatzeko
Ekosistemak
Ekosistemetako
elikadura
Ingurumena
Ingurumena
babestea
Ikasi egiten
Izaki bizidunak gako batekin
identifikatzen
Garapen iraunkorra
Ekosistemak aztertzea ez da zertan zaila
izan ikasleentzat. Izan ere, aurreko
ikasturteetan ikasi dute elikasarearen
kontzeptua; orain berriro landuko dute,
sakonago. Azaldu zenbait elikasareren
adibideak, liburuan ageri direnez gain.
Kontzeptu hori oso ondo azal daiteke
grafikoki. Erabili arbela, ikasle guztiek ikus
dezaten elikasarea zenbait izaki bizidunek
osatzen dutela eta erlazioa dagoela elikasare
batzuen eta besteen artean.
Baliatu unitate honetako edukiak ikasleek
ingurunea babestu beharraren kontzientzia
har dezaten. Azpimarratu horretarako
herritar bakoitzak egin ditzakeen ekintzak.
Tenporalizazio-
iradokizuna
Iraila
Azaroa
Abendua
Urtarrila
Otsaila
Martxoa
Apirila
Maiatza
Ekaina
Urria
132826 _ 0066-0081.indd 67 28/9/09 16:13:58
32
Bilatu hiztegian hitz hauek:
hesia, fuksia, begiztatu, huts egin
Nor da izenburuan aipatzen den
ehiztari handia?
Eman beste animalia batzuk
ehizatzen dituzten bi animaliaren
izenak eta harrapakinak diren
beste birenak.
Ingurumena
babestea
Ehiztari handia
Fuksia-heskaiaren oinean, hosto lehorretan, beste armiarma
mota bat bizi zela konturatu nintzen; tigre bat bezain
ehiztari zuhur bat, eta odolzalea. Bere hosto-unibertso
hartan zebilen harat-honat, haren begiek eguzkiaren argitan
distira egiten zutela, aldian behin geratuz eta hanka iletsuen
gainean gorputza luzatuz, ingurua begiztatzeko. Euliren bat
eguzkitan egonean ikusten bazuen, geldi-geldi geratzen zen.
Gero, landareen hazteko geldotasun berean, aurrera jotzen
zuen oharkabean, milimetroz milimetro. Aldiro-aldiro
gelditzen zen, hostoen gainaldean bere salbamendu-zeta
lotzeko. Distantzia egokira iritsitakoan, geratu egiten zen
ehiztaria, hankak leun-leun igurzteko, negozio handi bat
egin duenak egin ohi duen bezala. Gero, besarkada iletsu bat
emateko moduan hedatzen zituen hankak, eta jauzi egiten
zuen, euli lokartuaren gainera. Ez dut inoiz ikusi kokapen
egokian jarritako armiarmatxo horietako bat tiroa huts egiten.
GERALD DURRELL
Nire familia eta beste animalia batzuk. Moldatua
3
G
Objetivos
Sabedes.
Conoas.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
Gerald Durrell
Gerald Durrell (1925-1995) Indian jaio zen, bere gurasoak bezala,
baina haren arbasoak irlandarrak ziren. Aita hil zenean, familia
Ingalaterrara joan zen, eta geroago, Korfu uhartera. Han hasi zen
Durrell mota guztietako animaliak biltzen, maskotatzat edukitzeko.
Uharte horretan egindako lau urteak izan ziren bere lan autobiografiko
ezagunenen oinarria; besteak beste, Nire familia eta beste animalia
batzuk, Piztiak eta gainerako ahaideak eta Jainkoen lorategia; garai
horretan piztu zitzaion animalien mundua aztertzeko eta babesteko
zaletasuna.
Helburuak
Ikasleei gogoraraztea zer den
ekosistema eta zenbait ekosis-
tema mota daudela.
Ekosistema bateko izaki bizidu-
nen artean elikatze-, lehia- eta
lankidetza-harremanak daudela
jakitea.
Gizakiaren jarduerek ekosiste-
metan sortzen dituzten arazo
batzuk berrikustea.
keztea.
Hasteko
Testua irakurtzen hasi aurretik,
berrikusi ikasleekin batera zer-
nolako ezaugarriak dituzten izaki
bizidunek, izaki bizigabeekin alde-
ratuta.
Eskatu ikasle bati edo batzuei
irakurtzeko hasierako testua
ozen, guztientzat. Azpimarratu
egileak armiarmaren ehizatzeko
modua abentura zirraragarri bat
balitz bezala kontatzen duela.
Hausnartu denon artean testua-
rekin batera ageri den argazkiari
buruz: Zerk ematen die atentzioa
gehien? Ikusi al dute inoiz argaz-
kian ageri den armiarma bezala-
korik?
Azaltzeko
Gogorarazi ikasleei armiarmak
artropodoak direla, eta ez intsek-
tuak (artropodoen talde bat da
hori); izan ere, askotan nahasi
egiten dira biak. Armiarmen espe-
zie guztiak ehiztari txiki bakartiak
dira: zeta ekoizten dute, sareak
egiteko, hori baita beren ehizatze-
ko tresna nagusia. Hainbat neurri-
tako armiarmak daude: handie-
nak gai dira txori txikiak ehizatze-
ko, eta txikienak milimetro erdi
ingurukoak dira. Armiarmak oso
garrantzitsuak dira ekosisteme-
tan; izan ere, intsektu ugari kon-
tsumitzen dute, eta haien kopu-
rua gehiegi ez areagotzen lagun-
tzen dute.
32
132826 _ 0066-0081.indd Sec1:68 28/9/09 16:13:59
33
Ekosistemak
Izaki bizidunen multzo batek eta izaki horien
bizitoki den ingurune fsikoak osatzen dute eko-
sistema bat. Ingurune fsikoa esatean, ura, lur-
zorua, klima eta abar hartu nahi dira aintzat.
Hala, ekosistema lehortarrak eta ekosistema
urtarrak daude. Basoak, larreak eta basamor-
tuak, esaterako, lehortarrak dira. Urtarrak, be-
rriz, ur gezekoak eta ur gazikoak izan daitezke.
1. Aztertu argazkia, eta esan zer izaki bizidun eta
ingurune fisikoaren zer osagai ikusten duzun.
Harremanak
ekosistemetan
Ekosistema bateko izaki bizidunen artean, era
askotako harremanak sortzen dira. Hauek,
esaterako:
Elikatze-harremanak. Izaki bizidun batzuk
elikagai dira beste batzuentzat, eta hortik
sortzen da harremana. Harreman horiek
elika-kateen bidez irudikatzen dira.
Lehia-harremanak. Hainbat izaki bizidu-
nek behar bera dutenean agertzen dira
horrelako harremanak.
Lankidetza-harremanak. Bi izaki bizidun
elkarlanean aritzen direnean; hau da, biek
onura ateratzen dutenean.
2. Aztertu elika-kate hau eta azaldu zer
esan nahi duen.
3. Azaldu zer harreman mota sortzen den
landare baten eta haren loreak
polinizatzen dituzten intsektuen artean.
Ekosistemetan
eragiten duten arazoak
Gizakiaren jarduerek kalteak eragin ditzake-
te ekosistemetan. Hauek dira ekosistemak
hon datzen di tuzten arazoetako batzuk:
Kutsadura. Urari, aireari eta lurzoruari era-
gin diezaioke.
Deforestazioa. Landaretza galtzeak lurzo-
rua ere desagertzea eragiten du.
Gehiegizko ustiapena. Animaliak eta lan-
dareak desagertzea eragiten du.
4. Azaldu zer den gehiegizko ustiapena eta
eman adibide bat.
GOGORATU IKASITAKOA
Ekosistemak zer diren, eta zeintzuk diren
haren osagaiak.
Izaki bizidunak nola elikatzen diren
ekosistemetan.
Elika-kateak eta elikasareak zer diren.
Zer den ingurumena.
Zein arazok eragiten duen ingurumenean,
eta zer egin dezakegun hura babesteko.
Nola erabiltzen den identifikazio-gako bat.
HAU IKASIKO DUZU:
garia sagua mirotza
Urte batzuetan zehar, zoo batean aritu zen lanean, eta gero, hainbat
zoologikorentzat animaliak lortzen aritu zen. Garai hartan, basabereak
babestearen aldeko ekintzaile ospetsua bihurtu zen. Durrellen ustez,
zoologikoen zeregina espezieak babestea eta zaintzea izan behar
zuen, eta ez soilik animaliak kaioletan ikusgai jartzeko eta aisialdirako
lekuak.
Durrellek hainbat jarduera egin zituen basabereei buruzko informazioa
hedatzeko eta haiek babesteko: irratiko esatari eta telebistako aur-
kezle izan zen, eta Jerseyko Zooa sortu zuen; zoo hori aitzindaria izan
zen animaliak itxian hazten.

gaitasuna
Esan haurrei irakurtzeko Gerald
Durrellen testuren bat, edota iraku-
rri zuk zeuk denentzat Nire familia
eta beste animalia batzuk liburuaren
kapituluren bat. Lan interesgarria
da bai animaliei buruzko edukiak
ikasteko, bai irakurtzeko gogoa piz-
teko; izan ere, liburu horretako pro-
tagonista Durrell bera da, ikasleen
adin bera zuenean.
Erantzunak
Irudiak
Hesia (heskaia): muluen edo
zuhaixken lerro trinkoa, lekuren bat
ingura tzeko edo igarobidea ixteko
erabiltzen dena. Fuksia: zuhaixka
erako landarea; hosto arrauzkarak
ditu, eta oso lore ikusgarriak, kolo-
re arrosa ilun bereizgarria dutenak;
landare apaingarritzat erabiltzeko
lantzen da. Begiztatu: leku altu
batetik lurralde zati handi bati
behatu. Huts egin: kolpea ematean
edo tiro egitean, ituan edo jomu-
gan ez asmatu.
Armiarma.
Armiarma eta katua ehiztariak
dira, eta eulia eta sagua, harrapa-
kinak.
Galderak
1. E.E.
Izaki bizidunak zebrak, zuhaitzak,
zuhaixkak eta belarrak dira. Inguru-
ne fisikoaren osagaiak ibaia, lurzo-
rua, klima, atmosfera eta abar
dira.
2. Mirotzak, elikatzeko, sagua
jaten duela, eta saguak, garia.
3. Landare baten eta haren loreak
polinizatzen dituzten intsektuen
artean lankidetza-harremana dago.
4. Gehiegizko ustiapena da eko-
sistema jakin bateko baliabideak
gehiegi erabiltzea. Adibidez, lurzo-
rua, galdu dituen gatz mineralak
berreskuratzeko denborarik eman
gabe, berriro lantzea.
33
3. UNITATEA
132826 _ 0066-0081.indd Sec1:69 28/9/09 16:13:59
34
q
Bi espezie oso antzeko.
A. Etxe-txolarrea. B. Landa-txolarrea.
Zer desberdintasun ikusten dituzu
bi espezieen artean?
Ekosistemak
Gizarteak gero eta interes handiagoa du ekologiarekiko
eta ingurumenarekiko. Gai horiei buruz iritzi serioa izate-
ko, ondo informatuta egon behar da.
1. Ekosistemak
Izaki bizidunek eta haien ingurune fisikoak osatutako mul-
tzoari deritzo ekosistema. Oso txikia izan daiteke (putzu bat,
adibidez), edo oso handia (ozeano osoa, esaterako).
Zehatz daitekeen ekosistema handiena Lurrak eta bertan
bizi garen izaki bizidun guztiok osatzen dugu. Ekosistema
horri biosfera deritzo.
2. Ekosistemako izaki bizidunak
Izaki bizidun guztiak espezietan biltzen dira. Adibidez, lehoiek
izaki bizidunen espezie bat osatzen dute; bai eta tigreek, mi-
txoletek eta arteek ere.
q
Ekosistema batean bizi diren espezie bateko kideek popula-
zio bat osatzen dute.
Ekosistema bateko populazio guztien multzoak, berriz, ko-
mu nitatea osatzen du.
w
Ekosistemako izaki bizidunek harremanak dituzte elkarren ar-
tean. Adibidez, belarjale handiek zebrek eta bufaloek, esate-
rako belar ugari egotea behar dute. Eta belarjale handiak dau-
den lekuan, neurri handiko harrapariak egon daitezke; lehoiak,
adibidez. Izan ere, harrapariek belarjale handiak behar dituzte
elikatzeko; eta aldi berean, belarjale gehiegi egotea galarazten
dute, belarjale gehiegi baleude belarra kaltetuko bailukete.
w
Ekosistema bateko izaki bizidunak.
Populazio bakoitza espezie bateko
kideen multzoa da. Zer ekosistema
motatakoak dira izaki bizidun hauek?
A
B
aztoreak
haritzak
saguak arkanbeleak kuleto faltsuak
iratzeak
kaskabeltzak
basurdeak
BANAKOA KOMUNITATEA
POPULAZIOA
eskinosoa
3
Ek
si
ba
ze
fa
In
ke
re

4
Ek
er
be
la
Ek
m
tz
di
B
da
zu
eg
tz
Objetivos
Sabedes.
Conoas.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
Ingurunera egokitzeko moduak
Ingurune urtarretako izaki bizidunek eta ingurune lehortarretakoek
ezaugarri desberdinak dituzte, nor bere inguruneari egokitzeko.
Ura airea baino askoz ingurune dentsoagoa eta likatsuagoa da; horrek
esan du izaki urtarrek, mugitzeko, askoz erresistentzia handiagoa
gainditu behar dutela, izaki lehortarrek baino. Horregatik, igerian ibil-
tzen diren espezieetako gehienek forma hidrodinamikoak garatu dituz-
te. Gainera, ura airea baino dentsoagoa denez, izaki askok erraz flo-
tatzen dute, eta gorputz guztiek pisu gutxiago dute uretan, lehorrean
baino (hori itxurazko pisua izango litzateke, masa berez berdina izan-
go bailitzateke); uretan, ez da beharrezkoa eskeleto hain gogorra eta
hauskaitza izatea, grabitate-indarrari aurre egiteko.
Helburuak
Ekosistema ingurune fisikoak
eta bertan bizi diren izaki bizi-
dunen komunitateak osatzen
dutela ikastea.
Ikasleek gure planeta biosfera
deritzon ekosistema handi bat
dela jakitea.
Ekosistema bateko espezieen
populazio guztiek komunitatea
osatzen dutela ikastea.
Ingurune fisikoak bertan zer
izaki bizidun bizi daitezkeen bal-
dintzatzen duela eta orobat
izaki bizidunek bizi diren inguru-
nea aldatzen dutela ulertzea.
Hasteko
bizi diren inguruneko baldintzeta-
ra egokituta daudela, eta toleran-
tzia-maila jakin bat dutela; horrek
esan nahi du baldintza horien
aldaketetara egoki daitezkeela,
betiere aldaketak erabatekoak ez
badira. Batzuetan, naturak berak
sortutako aldaketak izaten dira
ekosistemetan, hala nola uraka-
nak eta uholdeak; beste batzue-
tan, giza jarduerak eragiten ditu
aldaketak. Baina aldaketa han-
diak eta bat-batekoak badira, eta
bertan bizi diren izaki bizidunen
tolerantzia-maila gainditzen badu-
te, espezieetako askok ezin dute
bizirik iraun.
Azaltzeko
Ekosistema bat egonkorra da
aldaketak izan ditzakeenean,
desagertzeko arriskurik gabe.
Zenbat eta handiagoa izan eko-
sistema bat, orduan eta egon-
korragoa da. Putzu txiki baten
eta baso baten adibideak jar
ditza kezu: lehortea sortzen
bada, putzua desagertu egingo
da, eta horrekin batera, bertan
bizi diren izaki bizidunak; baso
handi batek, aldiz, nahiz eta
landare batzuk desagertu, iraun
egin dezake.
34
132826 _ 0066-0081.indd Sec1:70 28/9/09 16:13:59
k
35
3
3. Ingurune fisikoa
Ekosistema baten izaki bizidunengan, ingurune fi-
sikoaren elementu askok eragiten dute. Ingurune-
baldintza hauek, besteak beste: tenperaturak, he-
zetasun-mailak, lur motak... Elementu horiei
faktore esaten zaie.
Ingurune fisikoa lehortarra edo urtarra izan daite-
ke. Ingurune horietako bakoitzean hainbat fakto-
rek eragiten du.
Ingurune lehortar retan, hauek dira faktore garran-
tzitsuenak: klima, lurzoru mota eta erliebea. Kli-
maren baitan beste hainbat faktore biltzen dira,
era berean: tenperatura, hezetasuna, urtarorik
baden
Ingurune urtar retan, faktore hauek dute eragin
gehien: gazitasunak (gatz kantitateak), argiak,
korronteak, tenperaturak eta hondo motak.
Gazitasunaren arabera, ingurune urtarrak bi
eratakoak dira: ur gezekoak eta ur gazikoak.
Argia sakontasunaren eta uraren gardentasu-
naren araberakoa da.
e Faktore hori garrantzi-
tsua da; izan ere, eguzki-argia iristen den lekue-
tan baino ez dira hazten landareak eta algak.
4. Ingurune fisikoaren eta izaki
bizidunen arteko harremanak
Ekosistema baten ingurune fisikoak landaretzan du
eragina, batez ere. Beraz, klima, lurzoru eta erlie-
bearen arteko konbinazioaren arabera, basoak, be-
lardiak, basamortuak eta abar egon daitezke.
Ekosistemako landaretza motak, berriz, ekosiste-
ma horretan zer animalia egongo diren baldintza-
tzen du. Adibidez, habia egiteko zuhaitzak behar
dituzten hegaztiak nekez biziko dira larre batean.
Bestalde, izaki bizidunek ingurune fisikoa ere al-
datzen dute. Adibidez, animalia askok galeriak
zulatzen dituzte lurzoruan, eta hala, transformatu
egiten dute.

Landareek ere harkaitzak puska di-
tza kete beren sustraien bidez.
r
Ingurune fisiko batek eta izaki bizidunen ko-
munitate batek osatzen dute ekosistema. In-
gurune fisikoak ekosisteman zein izaki bizidun
biziko den baldintzatzen du. Orobat, izaki bizi-
dunek aldatu egiten dute ekosistema hori.
e
Itsas hondoa. Argi gehiago jasotzen duten itsas
hondoetan, askoz izaki bizidun gehiago bizi da.
r
Kastorea. Kastoreek aldatu egiten dute
ingurune fisikoa; izan ere, adarrekin presak
egiten dituzte, eta hala, urmaelak eta putzuak
sortzen dira ibaietan.
1. Zer da biosfera?
2. Zer faktoreren arabera dago argi gehiago
edo gutxiago, ingurune urtarrean?
Galderak
Horregatik bizi dira itsasoan animalia ornogabe hain handiak, hala
nola txibia erraldoia; aire-ingurunean, aldiz, beren pisuagatik zanpatu-
ta hilko lirateke.
Eskatu ikasleei bilatzeko animalia urtarren beste egokitzapen modu
batzuei buruzko informazioa, eta alderatzeko ingurune lehortarreko
animalien egokitzapenekin; gero, bil ditzatela zerrenda batean.
Ulertzeko
Eskatu ikasleei egiteko kon-
tzeptu-eskema bat, 3. epigrafe-
ko testua, Ingurune fisikoa, oi-
narritzat hartuta. Horretarako,
IKASTEN IKASTEKO eskuliburu-
ko 38. orrialdeko ereduari ja-
rraitu beharko diote.

osasun-kulturarako
gaitasuna
Azaldu haurrei bizitzarik ez dagoen
eremu batean ekosistema bat sor
daitekeela. Lehenik, euria egiten
duenean, landare txiki batzuk sor-
tzen dira, hala nola goroldioak.
Pixkana, zenbait belar mota ager-
tzen dira, eta horrekin batera, ani-
malia batzuk; adibidez, zizareak,
kakalardoak, saguak eta txoriak;
horrela, belardia eratzen da. Gero,
sastraka sortzen da, pixkana lurzo-
rua aberasten duten zuhaixkak;
orduan, beste animalia mota ba tzuk
agertzen dira; esaterako, untxiak
eta azeriak. Azkenik, basoa sortzen
da: bertan belarrak, zuhaixkak,
zuhaitzak eta animalia mota asko
bizi dira. Prozesu hori osatzeko,
200 bat urte behar dira.
Erantzunak
Irudiak
1. Desber di nt asunak daude
lumen kolorean, eta orbanak ez
dira leku beretan ageri.
2. Ekosistema lehortarrekoak
dira.
Galderak
1. Biosfera Lurrak eta bertan bizi
diren izaki bizidun guztiek osatzen
duten ekosistema da.
2. Sakoneraren eta uraren gar-
dentasunaren arabera.
35
3. UNITATEA
132826 _ 0066-0081.indd Sec1:71 28/9/09 16:14:00
36
Ekosistemetan, izaki bizidunak modu askotara
jartzen dira harremanetan, baina harreman ga-
rrantzitsuenak elikadurak sortutakoak dira: nork
jaten du nor?
1. Ekosistemako ekoizleak
Landareak elikagaiak sortzeaz arduratzen dira,
eguzki-argia eta substantzia bakunak oinarri
hartuta. Hori dela eta, landareei ekoizle esaten
zaie.
q
Ekosistema urtarretan, algak dira ekoizleak. Da-
kizunez, alga horietako asko mikroskopikoak dira.
Eta hala ere, elikagai-ekoizle diren aldetik, oso
garrantzitsuak dira.
w
2. Kontsumitzaileak
Animaliek ezin dute beren elikagaia sortu. Beste
izaki bizidun batzuetatik lortu behar dute. Izaki ho-
riek janez elikatzen dira. Horregatik, animaliei kon-
tsumitzaile esaten zaie.
Animalia belarjaleak landarez elikatzen dira.
Belarjaleei lehen mailako kontsumitzaile esaten
zaie.
Animalia haragijale batzuk animalia belarjaleez
elika tzen dira. Haragijale horiei bigarren mailako
kontsumitzaile esaten zaie.
Beste animalia haragijale batzuk, berriz, biga-
rren mailako kontsumitzaileez elikatzen dira.
Hirugarren mailako kontsumitzaileak dira.
Beste animalia batzuk ehizatzen eta jaten dituzten
animalia haragijaleei harrapari ere esaten zaie.
Beste kontsumitzaile mota bat sarraskijaleek
osatzen dute. Putreak eta intsektu asko, adibi-
dez, sarraskijaleak dira: beste animalia batzuen
gorpuez elikatzen dira.
e
Bada beste kontsumitzaile mota bat ere: parasi-
toak. Beste izaki bizidun batzuetatik hartzen dute
elikagaia, baina haiek hil gabe. Eltxoak, adibidez,
parasitoak dira; ugaztunen odola xurgatzen dute.
Ekosistemetako
elikadura
e
Sai arrea. Saiak edo putreak sarraskijaleak dira.
Ekosistemetan gorpuak ezabatzen laguntzen
dute.
w
Alga mikroskopikoak, mikroskopioz ikusita.
Diatomeo izeneko alga horiek elikagaia eta
oxigenoa sortzen dute.
q
Pago-basoa. Ingurune lehortarretan, landareak
dira ekoizleak.
3
Ik
fo
ko
az
de
B
ne
ko
ne
4
Ek
ha
ge
du
Ek
ha
ha
di
bi
Jatea edo besteen janari izatea
Animaliek beren elikagaia bilatu behar dute, ez baitute gaitasunik,
landareek bezala, beren kabuz ekoizteko. Eskuarki, beste izaki bizidun
baten gorputzean edo gorputzaren zati batean aurkitzen dute; hori
dela eta, denbora asko eman behar dute harrapakinak bilatzen eta
harrapatzen. Baina, aldi berean, beste animalia batzuek jan ez ditza-
ten kontuz ibili behar dute. Elikagaia bilatzea eta harraparietatik
babestea dira animalien bi arazo handiak.
Arrazoi horiengatik, animaliek mugitu egin behar dute, ehizatu, defen-
datu, ihes egin eta ezkutatu, eta ingurunera ezin hobeto egokituta
soilik iraun dezakete bizirik.
Helburuak
Ekosi stemetan, organi smo
ekoizleak landareak eta algak
direla jakitea.
Organismo kontsumitzaileak eli-
kagaia beste izaki bizidun ba-
tzuetatik lortu behar dutenak
direla jakitea.
Sarraskijaleek, harrapariek eta
deskonposatzaileek ekosiste-
man zer funtzio betetzen duten
ikastea.
Ekosistema jakin bateko elika-
tze-harremanak adierazten ikas-
tea, elika-kateen nahiz elikasa-
reen bidez.
Hasteko
Edukiak irakurtzen hasi aurretik,
eskatu haurrei behatzeko hiru
argazkiei eta esateko zertaz eli-
katzen diren bertan ageri diren
izaki bizidunak.
Testua irakurri ondoren, esan
ikasleei kopiatzeko, beren koa-
der noet an, 2. epi gr af eko
Kontsumi tzaileak testuan letra
lodiz ageri diren hitzak. Gero,
esan ikasteko buruz hitz horiek,
ko 51. eta 52. orrialdeetan
azal tzen den bezala.
Azaltzeko
Azaldu ikasleei ekosistema
batean espezie bat galtzeak kate
bereko eta elika-kate bereko gai-
nerako espezie guztiei eragiten
diela, eta horrez gain, espezie
berri bat sartzeak ere ondorio
negatiboak izan ditzakeela ekosis-
temaren orekan. Hori azaltzeko,
jarri animalia arrotz batzuen adibi-
deak: gure herrialdera iritsi dira,
lagun egiteko animaliak izateko,
baina gaur egun gure klimara ego-
kitu dira eta bertako espezieak
beren habitat naturaletatik kanpo-
ratzen ari dira.
36
132826 _ 0066-0081.indd Sec1:72 28/9/09 16:14:00
37
3
3. Deskonposatzaileak
Ikusi al duzu baso bateko lurzorua, udazkenean? Hostozko al-
fonbra batez estalita dago. Urtez urte eroritako hostoak pilatu-
ko balira, alfonbra horrek hainbat metroko lodiera izan go luke,
azkenerako. Baina ez da horrelakorik gertatzen, izaki bizidun
deskonposatzaileek beren lana egiten baitute.
Bakterioak eta onddoak dira deskonposatzaileak; izaki bizidu-
nen hondarrak bai landareenak bai animalienak erabat des-
kon posatzen dituzte. Hala, hondar horietan gordetako gatz-mi-
neralak lurrera itzultzen dira, eta lurra emankor mantentzen da.
4. Elika-kateak eta elikasareak
Ekosistema bateko espezieen artean sortzen diren elikadura-
harremanak elika-kateen bidez irudikatzen dira. Kate horietan,
gezien bidez lotzen dira espezieak: geziak elikagai den izaki bizi-
dunetik hartaz elikatzen den izaki bizidunera doaz.
Ekosistema batean elika-kate ugari daude, eta espezie bera
hainbat katetan egon daiteke. Horrenbestez, ekosistemako
harremanak egokiago irudikatzeko, elikasareak erabiltzen
dira. Sare itxurako irudikapen horietan, hainbat elika-kate kon-
binatzen dira.
r

Ekosistema batean organismo ekoizleak eta kontsumi-
tzaileak daude. Ekoizleek beren elikagaiak sortzen di-
tuzte; kontsumitzaileek, ordea, lortu egin behar dituzte
elikagaiak. Ekosistemetan, elikadura-harremanak elika-
kateen eta elikasareen bidez irudikatzen dira.
r
Elika-katea eta elikasarea.
Elikasareek elika-kateek baino
hobeto islatzen dituzte ekosistemako
elikadura-harremanak.
Galderak
1. Zergatik esaten zaie
landareei ekoizle?
Ezagutzen duzu beste
ekoizlerik?
2. Azaldu nola laguntzen
duten deskonposatzaileek
lurraren emankortasuna
mantentzen.
3. Zer dira elikadura-
harremanak?
Nola adieraz daitezke?
ELIKA-KATEA ELIKASAREA
azeria
basasagua
atxaparra atxaparra estrepa belarrak artea
erlea
soro-muxarra
basasagua
barraskiloa
matxinsaltoa
untxia
Montpellierko sugea
zozoa
hontz zuria azeria
Egokitzapen horien adierazle dira, adibidez, animaliek dituzten ahoak;
izan ere, elikaduraren araberakoak dira: esaterako, tximeletak zupatu
egiten du; baleak, iragazi; tigreak, haragiari hozka egin; eta karakolak,
birrindu. Baina besteen janari ez izateko ere egin dituzte egokitzapenak;
horren adibide dira kameleoiak: ingurunearen antza hartzen dute, bes-
teek ez ikusteko.
Eskatu ikasleei deskribatzeko etsaietatik babesteko animaliek balia-
tzen dituzten modu batzuk. Kontuan hartu komeni dela erantzunak
ematean mota guztietako animaliak aipatzea, ez soilik ugaztunak eta
ornodunak oro har, baita ornogabeak ere.

Elikasareak eta elika-kateak infor-
mazio ugari ematen duten eskema
grafikoak dira. Eskatu ikasleei
behatzeko 4. irudiari eta idazteko
zer-nolako harremanak dauden
ekosistema horretan. Alderdi
hauek aipatu behar dituzte: zein
diren ekoizleak eta zein kontsumi-
tzaileak, eta ea baden harraparirik,
sarraskijalerik edo deskonposa-
tzailerik. Horrez gain, esan behar-
ko dute ea baden, ekosistema
horretan, harraparirik ez duen izaki
bizidunen bat; hau da, zer anima-
lia ezin duen beste animalia batek
jan bere ekosisteman.
Erantzunak
Galderak
1. Landareei ekoizle esaten zaie,
beren elikagaia ekoizten dutelako.
Alga berdeek ere badute gaitasun
hori, eta ekoizleak dira beren eko-
sistemetan.
2. Animalia deskonposatzaileek
lurzoruaren emankortasuna man-
tentzen laguntzen dute, izaki bizi-
dun guztien hondarrak bai lan-
dareenak bai animalienak era-
bat deskonposatzen baitituzte;
horrela, izaki horiengan dauden
gatz mineralak lurzorura itzul dai-
tezke.
3. Ekosistema bereko izaki bizidu-
nak batzuk besteez elikatzen dira;
elkarren arteko erlazio horiei eli-
katze- harreman esaten zai e.
Harreman horiek adierazteko, eli-
ka-kateak eta elikasareak erabil-
tzen dira.
37
3. UNITATEA
132826 _ 0066-0081.indd Sec1:73 28/9/09 16:14:01
38
Ingurumena
Denok entzun dugu noizbait inguru me-
nari eragiten dioten arazoen berri, bai-
na... ba al dakigu, jakin, zer den ingu-
rumena?
1. Zer da ingurumena?
Izaki bizidun baten ingurumena bizi-
dun horri eragiten dion orok osatzen
du. Esate baterako, hauek guztiak arte
baten ingurumenaren osagaiak dira:
erroturik dagoen lurzorua, airea, klima,
haren hostoez elikatzen diren belar ja-
leak, eragin diezaioketen parasitoak,
ebaki edo inaus dezaketen pertso-
nak...
q
Alabaina, oro har ingurumenaz ari
ga renean, pertsonen ingurumena esan
nahi dugu. Gure bizitzan eragina duen
guztiak osatzen du: atmosferak, urak,
klimak, gainerako bizidunek...
Lur osoan bizi dira pertsonak; beraz, ia
planeta osoak eta izaki bizidun guztiek
osatzen dute gizakion ingurumena.
2. Gizon-emakumeok aldatu
egiten dugu ingurumena
Gizon-emakumeok aldatu egiten dugu
ingurumena, gure jardueren bidez.
Esate baterako, zuhaitzak ebakitzen
ditugunean, erregaiak erretzen ditugu-
nean, lurra lan tzean... Milioika pertso-
na gara munduan, eta teknologia han-
dia dugu eskura. Horren ondorioz,
aldaketa izugarriak eragin ditzakegu
ingurumenean, eta oro har, aldaketa
horiek kalte egiten die ekosistema
guztiei.
Dena dela, azken urteotan, gero eta
gehiago jabetu gara ingurumenari eus-
tearen garrantziaz, eta eskura ditugu,
gainera, eutsi ahal izateko baliabi-
deak.
LORTU NAHI
DUGUN MUNDUA
Garapen iraunkorra
Giza jarduerek (nekazaritzak, abeltzaintzak, industriak,
garraioak eta abarrek) kalte handia edo txikia egiten
diote ingurumenari. Garapen iraunkorraz hitz egiten
dugu nean, giza jarduerek sortutako hondamena naturak
berres kuratzeko modukoa izateaz ari gara.
Hortaz, garapen iraunkorrak hauxe du helburu: gaur egun
Lurrean bizi garenok modu arduratsuan erabiltzea gure pla-
netako baliabideak, etorkizuneko belaunaldiei guk du guna
baino ingurumen okerragoa ez uzteko, eta naturako balia-
bideak ez agortzeko.
Pentsatu nola ustia daitekeen baso bateko egurra,
modu iraunkor batean.
q
Piriniar basahuntzaren ingurumena. Hari eragiten dion guztiak
osatzen du.
Esan piriniar basahuntzaren ingurumeneko zer elementu
agertzen diren irudian.
3
G
na

Arriskua: sutea
Baso-sute bat gertatzean, ingurumenean eragin daitezkeen arazorik
larrienetako batzuk sortzen dira, aldi berean: zuhaitzak galtzen dira;
berotze globala areagotzen da; animalia- nahiz landare-espezieak gal-
tzen dira; eta ibaietako nahiz itsasoko urak kutsatzen dira; izan ere,
zuhaitzik ez dagoen eremuetan euria egiten duenean, lurra nahiz
errautsak eramaten ditu berekin.
Suteak, gainera, oso erraz hedatzen dira, eta denbora gutxian, anima-
liak, landareak eta paisaiak suntsitzen dituzte; hamarkada batzuk, eta
batzuetan, mende batzuk behar izaten dira haiek berreskuratzeko.
Helburuak
Gizakiaren ingurumena haren
bizitzan eragiten duen guztiak
osatzen duela ulertzea.
Gizakiek ingurumena aldatzen
dutela eta bertan kalte handiak
sor ditzaketela ikastea.
Pertsonek, beren jardueren
bidez, ingurumenean eragiten
dituzten arazo larrienen berri
jakitea.
Hasteko
Erakutsi ikasleei zenbait ekosis-
temaren irudiak, ingurumen-
baldintzei behatzeko eta izaki
bizidunengan zer-nolako eragina
duten aztertzeko.
Eskatu ikasleei behatzeko 1. iru-
diari eta hausnartzeko zer fakto-
rek eragi ten duten pi ri ni ar
basahuntzaren ingurumenean.
Azaltzeko
Egoki baderitzozu, egin arbe-
lean 1. irudiaren antzeko eske-
ma bat, ikasleen ingurumena
nolakoa den adierazteko. Zer
faktorek osatzen dute ikasleen
ingurumena? Bestela esanda,
zer alderdik eragiten dute zuze-
nean haien bizitzan? Oso des-
berdinak al dira ikasleen ingu-
rumena osatzen duten alder-
diak eta piriniar basahuntzare-
na osatzen dutenak?
Ulertzeko
Ikasleek ekosistemei buruz ika-
sitako kontzeptuetako batzuk
praktikan jar ditzaten, komeni
da beren autonomia-erkidegoko
ekosistema jakin bat ikertzea.
Horri buruzko dokumentazioa
erraz aurki daiteke Interneten;
hain zuzen, autonomia-erkidego
bakoitzeko Ingurumen Sailaren
web-orrian.
38
132826 _ 0066-0081.indd Sec1:74 28/9/09 16:14:01
39
3
3. Ingurumenaren arazoak
Gizakiok arazo hauek eragiten dizkiogu ingurume-
nari, besteak beste:
Kutsadura. Ingurumenean eragin kaltegarria izan
dezakeen edozein substantzia edo objektu bota-
tzeari deritzo kutsadura. Plastikozko poltsek, adi-
bidez, itsasoko animalia asko hiltzen dute, jan
egiten baitituzte, nahasita.
Berotze globala. Lurrak beroa igortzen du espa-
ziora, baina atmosferako karbono-dioxidoak
galarazi egiten du bero horrek guztiak ihes egi-
tea. Beraz, manta baten lana egiten du atmos-
ferak, eta horri esker, epelagoa da Lurra;
atmosferarik gabe izango litzatekeena baino
epelagoa, alegia. Nolanahi ere, azken mendean
asko igo da karbono dioxidoaren kopurua, erre-
gai fosilen errekuntza dela eta, batez ere.
Horren ondorioz, tenperatura ere igotzen ari da.
Beraz, planetaren klima aldatu egin daiteke,
eta horrek ondorio larriak ekarriko lituzke.
w
Deforestazioa. Basoak galtzeari deritzo defores-
tazio. Laborantzarako lurrak lortzeko, egurra
ustiatzeko eta errepideak, urbanizazioak eta
abar eraikitzeko soiltzen dira basoak. Baso bat
desagertzen bada, bertan bizi den fauna ere
desagertu egiten da. Horrez gain, lurzorua higa-
durari aurre egiteko babes gabe geratzen da.
Biodibertsitatea. Esan daiteke biodibertsitatea
ekosistema batean bizi diren izaki bizidunen
aniztasuna dela. Gaur egun, espezie asko ari
da desagertzen planeta osoan, hainbat arrazoi
dela medio: kutsadura, berotze globala, defo-
restazioa eta abar. Penagarria da zenbait espe-
zie eder desagertzea; iberiar katamotza edo
Panda har tza, esate baterako.
e
Baina, hain
ikusgarriak ez diren beste espezie batzuk ere
oso garrantzitsuak izan daitezke, ekosisteme-
tako parte diren aldetik; adibidez, belar- eta
intsektu-espezie batzuk. Izan ere, espezie
horiek falta badira, ekosistema osoa honda-
tzen da.
e
Panda hartza. Panda hartza desagertzeko zorian
dago, eta ingurumenaren kontserbaziorako
ikur bihurtu da.
w
Antartika, kontinente izoztua.
Berotze globalaren ondorioz Antartika estaltzen
duen izotza urtuko balitz, urak itsasoaren maila
igotzea eragingo luke.
Gizakiaren ingurumena haren bizitzari eragiten
dion guztia da. Gizakiak aldaketak eragiten di-
tu bere ingurumenean; esate baterako, kutsa-
dura, berotze globala, deforestazioa eta biodi-
bertsitatea gal tzea.
1. Zer elementuk osatzen dute izurde
baten ingurumena?
2. Zer arazo nagusik eragiten diote
ingurumenari? Zer ondorio ditu arazo
horietako bakoitzak?
3. Aipatu mehatxaturik dauden hiru izaki
bizidun.
Galderak
Denok lagun dezakegu suteei aurrea hartzen, eta gainera, hori egiteko
erantzukizuna dugu. Horretarako, zenbait jarraibide hartu behar ditugu
kontuan:
Ez dugu surik egin behar horretarako prestatutako lekuetatik
kanpo.
Ez dugu botilarik botata utzi behar, lupa-efektua eragiten baitute;
horrenbestez, eguzki-izpiek jotzean, suteak sor daitezke.
Ez da zaborrik edo uztondorik erre behar landa-eremuan.
Sua dagoela jabetzean, erre-usaina edo kea sumatzen dugulako,
basozainak edo suhiltzaileak ohartarazi behar ditugu. Suteak lehen-
bailehen itzali ezean, hedatu eta lurralde zabalak suntsi ditzakete.
Lortu nahi dugun
mundua
E. L.
Ikasleek erantzun behar dute
horretarako espezie bereko zuhaitz
gazteak landatu behar direla zuhai-
tzak botatako eremuetan. Azaldu
ikasleei, batzuetan, halako ere-
muetan, hazkuntza azkarreko
zuhaitzak landatzen direla, hala
nola eukaliptoak. Horrek kalteak
eragiten ditu basoetan, eta gaine-
ra, biodibertsitatea arriskuan jar-
tzen du eta murriztu egiten du.
Erantzunak
Irudiak
1. Hauek dira piriniar basahuntza-
ren ingurumeneko elementuak:
erliebe formak, hala nola mendiak,
ibaiak, zuhaixkak eta gainerako
landareak; arranoa eta otsoa; eta
errepidea ere bai.
Galderak
1. Urak eta haren ezaugarriek,
hala nola gazitasunak, gardentasu-
nak eta tenperaturak; hondo
motak; elikatzeko harrapatzen
dituen arrainek; harrapariek; arran-
tzatzen duten gizakiek eta abarrek.
2. Kutsadurak: espezi e asko
desa gertzea, paisaiak andeatzea
etab. eragiten du; berotze globa-
lak: planetako ekosistema eta
izaki bizidun guztiei eragiten die;
eta baso-soiltzeak: fauna eta lan-
daredia galtzea, lurzorua higatzea
eta biodibertsitatea galtzea eragi-
ten du; izan ere, espezie jakin bat
desagertzen den bakoitzean haren
ekosistema hondatzen da.
3. E. L.
Hainbat erreinu eta motatako izaki
bizidunak aipatu izana balioetsi
behar da.
39
3. UNITATEA
132826 _ 0066-0081.indd Sec1:75 28/9/09 16:14:01
40
w
Torre Cerredo mendia, Europako Mendiak Parke
Nazionalean. Covadongako Mendia Parke Nazionala
izan zen Espainiako lehen ingurune babestua.
Haren zabalpena da Europako mendietakoa.
q
Gure eguneroko bizimoduan hainbat modutan
lagun dezakegu ingurumena babesten.
Azaldu zer gertatzen den marrazki bakoitzean
eta nola laguntzen den ingurumena babesten.
Ingurumena babestea
Ingurumena babestu egin behar dugu; izan ere,
horrela natura babesten dugu, eta bide batez,
geure burua ari gara babesten. Horretarako,
ordea, gizon-emakume bakoi tzak ingurumenaren
aldeko jarrerak hartu behar ditu, eta agintariek,
berriz, neurri egokiak.
1. Herritarron erantzukizunak
Herritar bakoitzak hainbat eta hainbat ekintza egin
ditzakegu, ingurumena babestearen alde. Hauek,
adibidez:
q
Ura aurreztu. Esate baterako, kanilak ondo-
ondo itxi ditzakegu, erabili ondoren; eta baina-
tu ordez, dutxa hartu.
Elektrizitatea aurreztu. Adibidez, argiak eta etxe-
tresna elektrikoak itzal ditzakegu, inor haiek
erabiltzen ari ez denean; eta aire girotua neurriz
erabil dezakegu.
Erregaia aurreztu. Adibidez, garraiobide kolekti-
boak erabil ditzakegu, eta berogailua neurriz
gain ez piztu.
Zaborrak eta hondakinak bere lekuan utzi.
Substantzia kutsagarriak ez genituzke hustubi-
deetatik eta komunetik behera bota behar.
Fauna eta flora errespetatu. Kontu handia izan
behar da ingurune babestuetan, batez ere.
2. Agintarien erantzukizunak
Agintariek ingurumena babestuko duten legeak
erabakitzeko ardura dute. Esate baterako, ehiza
eta arrantza arautzeko legeak eta ur-arazketa
erregulatzeko legeak.
Bateko eta besteko agintariek, bai Estatukoek bai
Autonomia Erkidegoetakoek, ikertu egin behar di-
tuzte desagertzeko arriskuan dauden espezieak
eta haiek babesteko planak landu behar dituzte,
plan horien bidez biodibertsitateari eusteko. Hel-
buru hori lortzeko, zaindu egin behar dira espezie
horien ekosistemak. Interes handiko ekosistemak
dituzten zenbait ingurune babestea da hori egiteko
bideetako bat.
w
A
B
C
D
3
Es
er
ke
et
ko
Es
ho
te
be
ke
Eremu babestuak
Hauek dira eremu babestuen kategoria batzuk:
Parke Nazionalak. Interes nazionaleko lurralde-eremu handiak dira;
estatuaren mende daude, eta bertako natura babesteko neurriak
hartzen ditu.
Natura Parkeak. Paisaia edo ezaugarri biologiko bitxiak dituzten
eremuak dira; horregatik, babes berezia dute, eta funtzio jakin ba-
tzuk: aisialdirako, zientziarako, etab.
Natura Erreserbak. Ekosistema, komunitate edo elementu biologiko
garrantzitsuak, bereziak edo ahulak dituzten eremuak dira; horrega-
tik, bereziki balioesten dira eta babestu egiten dira.
Helburuak
Herritarrok ingurumenarekiko
erantzukizuna dugula ulertzea,
eta erantzukizun horietako ba-
tzuen berri jakitea.
Agintariek ingurumena babeste-
ko zer-nolako erantzukizuna
duten jakitea.
Eremuen babesa, hala nola
Parke Nazionalena, balioestea,
natura-ingurunea babesteko
neurri garrantzitsua den aldetik.
Hasteko
Eskatu ikasleei behatzeko 1.
irudiari, eta esateko jarduera
horietako zein egiten dituzten
eguneroko bizitzan: Zer dute
nahiago, dutxa hartu, ala bai-
nua hartu? Zer dute nahiago,
autoan ibili, ala autobusean?
Azaltzeko
Azaldu ikasleei birziklatzea guz-
tion esku dagoela, eta denok
lagun dezakegula ingurumena
babesten, esaterako, zaborrak
bananduz. Balora dezatela beren
jokabidea: Etxean, banantzen al
dituzte beirazko eta plastikozko
ontziak, gainerako zaborretatik?
Eramaten al dute gauza bakoitza
dagokion edukiontzira?
Ulertzeko
Natura-eremu jakin bat estatua-
ren babesaren mende geratzen
denean, ondorio negatiboak izan
ditzake pertsona batzuentzat:
esate baterako, jabetza txikiak
dituztenentzat edota zur-indus-
tria handientzat; izan ere, ba-
tzuetan, haien interesak kalte-
tzen dira. Sustatu ikasgelan
eztabaida egitea, galdera hauek
eta antzeko beste batzuk abia-
puntutzat hartuta: Esan al daite-
ke gizakia naturaren jabe dela?
Zuen ustez, beharrezkoa al da
eremu babestuak sor tzea?
40
132826 _ 0066-0081.indd Sec1:76 28/9/09 16:14:01
41
3
3. Ingurune babestuak
Estatuak, autonomia-erkidegoek eta nazioarteko
erakunde batzuek eremu babestu izenda di tza-
kete intereseko naturagune batzuk, babesteko,
eta horrela, eremu horien balio naturalei euste-
ko.
Espainian, bada parke nazionalen sare bat. Sare
horrek Espainiako ekosistema gehienak babes-
ten ditu.
e
Horrez gain, badira beste eremu ba-
bestu batzuk ere: natura-parkeak, eskualde-par-
keak, erreserbak, etab. 1. Ziur aski, bururatuko zitzaizkizun
hainbat aholku, liburukoez gain,
ura eta elektrizitatea aurrezteko.
Eman baliabide horietako bakoitza
aurrezteko beste hiru aholku.
2. Nork izenda dezake ingurune bat
eremu babestu?
Galderak
Herritarrek eta agintariek, biek dute erantzuki-
zuna ingurumena babesteko eginkizunean.
Eremu edo naturagune babestuak izendatzea
da, esate baterako, ingurumena babesteko
modu bat.
CEUTA
MELILLA
M A R O K O
A L J E R I A
E
I
M
H
Parke nazionalak
Teide
Garajonay
Caldera
de Taburiente
Timanfaya
ANDALUZIA
ARAGOI
GAZTELA ETA LEON
GAZTELA-MANTXA
GALIZIA
KATALUNIA
EXTREMADURA
VALENTZIA
MURTZIA
ASTURIAS
MADRIL
ERRIOXA
KANTABRIA
NAFARROAKO
FORU
ERKIDEGOA
EUSKAL
AUTONOMIA
ERKIDEGOA
B
A
L
E
A
R
U
H
A
R
T
E
A
K
KANARIAK UHARTEAK
Doana
Sierra Nevada
Europako mendiak
Cabaeros
Ordesa eta
Monte Perdido
Aigestortes eta
San Maurici aintizra
Cabrerako
uhartedia
Galiziako
Atlantikoko
uharteak
Tablas de Daimiel
F R A N T Z I A
P
O
R
T
U
G
A
L
ANDORRA
Monfrage
O Z E A N O A T L A N T I K O A
O Z E A N O
A T L A N T I K O A
M
e
d
i
t
e
r
r
a
n
e
o

i
t
s
a
s
o
a
Bi z kai ko gol koa
0 80
Kilometroak
e
Espainiako parke nazionalak.
Natura Monumentuak. Natura-eremu, -elementu edo -eraketa oso
bitxiak edo ederrak dira; horregatik, babes berezia dute.
Paisaia Babestuak. Natura-inguruneko leku bitxiak dira, balio este-
tiko eta kultural berezia dutenak; horregatik, halako paisaiak babes-
tu egiten dira.
Biosferaren Erreserbak. UNESCOk izendatzen ditu. Planetako habi-
tat moten adierazle diren eremu geografikoak dira. Halako eremuak
babestearen arrazoi nagusia biodibertsitateari eustea da.

Informazioa tratatzeko eta
teknologia digitala
Esan ikasleei behatzeko mapari
eta esateko zer autonomia-erkide-
gotan dauden Parke Nazionalak
eta zeinetan ez.
Erantzunak
Irudiak
1. A irudian, haur bat ageri da,
bei ra gai nerako zaborretati k
banandu eta birziklatzen; horrela,
energia eta lehengaiak aurrezten
dira. B irudian, haur bat dutxa har-
tzen ageri da; horrela, ura aurrez-
ten da, bainua hartuz gero askoz
ur gehiago gastatzen baita. C iru-
dian, haur bat hegaztiei prismati-
koz behatzen ari da; animaliak
oztoporik egin gabe aztertzeko eta
ezagutzeko modu bat da hori, eta
beraz, babesteko modu bat. D iru-
dian, autobusa ageri da; garraio
publiko hori erabiliz, garraio priba-
tuak erabiliz baino erregai gutxia-
go kontsumitzen da, per tsona
ugari eraman bai ti tzake al di
berean.
Galderak
1. E. L.
Ura aurrezteko, parkeak eta lora-
tegiak ureztatzeko edangarria ez
den ura erabil daiteke; ontzi- eta
arropa-garbigailuak ondo beteta
erabil daitezke; eta urez betetako
botila handi bat jar daiteke komu-
neko tangaren barruan, horrela
erabiltzen den bakoitzean bi litro
ur aurrezteko.
Elektrizitatea aurrezteko, etxean
isolatzailea jar daiteke, ez hozte-
ko; argiak itzal daitezke, gela
batetik irtetean; eta kontsumo
gutxiko bonbillak erabil daitezke.
2. Estatuak, autonomia-erkide-
goek eta nazioarteko erakunde
batzuek izenda ditzakete eremu
babestuak.
41
3. UNITATEA
132826 _ 0066-0081.indd Sec1:77 28/9/09 16:14:03
42
1. Irakurri ekosistemei buruzko esaldi hauek eta
esan zuzenak ala okerrak diren. Azaldu
zergatik.
a. Izaki bizidunen multzo bat da
ekosistema bat.
b. Existitzen den ekosistemarik handiena
biosfera da.
c. Ekosistema bateko izaki bizidun guztiek
populazioa osatzen dute.
2. Adierazi ingurune fsikoko zer faktorek duten
eragin handiena izaki bizidunengan, bai
ingurune lehortarretan bai urtarretan.
3. Defnitu hitz hauek:
harrapari sarraskijale deskonposatzaile
4. Erreparatu elika-kateari eta erantzun
galderei.
a. Zer izaki bizidun dira ekoizleak?
Zergatik?
b. Zer izaki bizidun dira lehen mailako
kontsumitzaileak? Zergatik?
c. Zer izaki bizidun dira bigarren mailako
kontsumitzaileak? Zergatik?
d. Egon al daiteke hirugarren mailako
kontsumitzailerik? Zein izan daiteke?
5. Haragijale bat izan al daiteke lehen mailako
kontsumitzaile? Eta belarjale bat bigarren
mailako kontsumitzaile? Azaldu.
6. Zer da ingurumena? Azaldu zure hitzak
erabiliz.
7. Azaldu zer den deforestazioa eta zergatik
den arazo larria ingurumenerako.
8. Idatzi paragrafo batean zergatik babestu
behar dugun ingurumena.
9. Egin erkidego bakoitzeko parke nazionalen
zerrenda.
Ariketak
Ulertu
okil beltza
arkanbelearen
larba
haritza
10. Kobazuloen barruan ia ez dago izaki
bizidunik. Azaldu zergatik.
11. Desagertzeko arriskuan dauden espezieak
ezin dira ehizatu. Nahikoa al da neurri hori,
espezie horiek babesteko?
Azaldu zergatik?
12. Azaldu ondorengo esaldi hau:
Ura eta energia aurrezteko modu
egokia da erosketak neurriz egitea.
Esate baterako, arropa edo jostailurik ez
erostea, etxean dauzkagunak modan
ez daudelako soilik.
Arrazoitu
Gako
den e
1 zen
aldea
13.
14.
Ekosistemaren oreka
Hitz egin ikasleekin batera gure herrialdeko ohiko harrapari bati buruz:
esaterako, katamotzari buruz. Iberiar katamotzen sei kideko familia
batek lau untxi behar ditu egunean egoki elikatzeko (untxiak baino
jaten ez badituzte). Horrek esan nahi du urtean 1.500 untxi inguru
beharko lituzketela bizitzeko. Zer gertatuko litzateke ekosisteman
ehun untxi soilik egongo balira? Bada, katamotzek untxi guztiak hila-
bete eskasean agortuko lituzketela eta gosez hilko liratekeela.
Harrapariek harrapakin asko kontsumitu behar dituzte. Horregatik,
beharrezkoa da oreka egotea harrapakin eta harrapari kopuruen
artean, ekosistemak behar bezala funtzionatzeko.
Erantzunak
Ulertu
1. a. Okerra: ekosistema izaki bizi-
dunek eta haiek bizi diren inguru-
ne fisikoak osatutako multzoa da.
b. Zuzena. c. Okerra: ekosistema
bateko izaki bizidun guztiek komu-
nitatea osatzen dute.
2. Ingurune lehortarretan, faktore
hauek dute eragin handiena izaki
bizidunengan: klimak, lurzoru
motak eta erliebeak; ingurune
urtarretan, berriz, gazitasunak,
argiak, ur-lasterrek, tenperaturak
eta hondo motak.
3. Harrapari: beste animalia ba-
tzuk ehizatu eta haiez elikatzen
den ani mal i a har agi j al ea.
Sarraskijale: beste animalia ba-
tzuen gorpuez elikatzen den ani-
malia. Deskonposatzaile: izaki
bizidunen bai landare, bai anima-
lia hondarrak erabat deskonpo-
satzen dituen izaki biziduna.
4. a. Ekoizlea haritza da, bere eli-
kagaia ekoizten baitu. b. Lehen
mailako kontsumitzailea arkanbe-
learen larba da, zuzenean ekoiz-
leaz elikatzen baita; hau da, hari-
tzaz. c. Bigarren mailako kon tsu-
mitzailea okil beltza da, larba
jaten baitu; hau da, animalia be-
larjalea. d. Bai, egon daiteke hiru-
garren mailako kontsumitzaile
bat: esaterako, harrapari bat; hau
da, okil beltzaz elikatzen den ani-
malia bat; adibidez, arranoa.
5. Ez, haragijale bat ezin daiteke
lehen mailako kontsumitzaile
izan, belarjaleak jaten baititu.
Belarjaleak lehen mailako kon tsu-
mitzaileak dira beti; beraz, biga-
rren mailako kontsumitzailea ezin
daiteke belarjalea izan.
6. E. L.
Izaki bizidunaren ingurumena hari
egiten dion guztiak osatzen du: lur-
zoruak, aireak, urak, landarediak,
klimak, gainerako izaki bizidunek
eta abarrek.
42
132826 _ 0066-0081.indd Sec1:78 28/9/09 16:14:03
o
43
3
1. Luzeran, 20 zentimetrotik 30era bitarteko orratzak. Kanariar pinua.
Luzeran, 20 zentimetro baino orratz txikiagoak. Jo 2 zenbakira
2. Orratzak hiruko taldeetan. Intsinis pinua.
Orratzak biko taldeetan. Jo 3 zenbakira
3. Adaburu trinkoa, eguzkitakoaren formakoa. Pinaziak jan daitezke. Pinazi-pinua.
Adaburu irregularra, piramide formakoa. Pinazi txikiak, ezin dira jan. Jo 4 zenbakira
4. Pinaburuak zurtoinaren gainean. Ondo nabarmentzen da zurtoina. Aleppo pinua.
Pinaburuak adarrei itsatsita ateratzen dira, bere zurtoin txikian. Jo 5 zenbakira
5.

Erretxinarik gabeko ernamuinak; hosto zurrunak, 10 cm-tik gorakoak. Itsas pinua.
Ernamuin erretxinadunak eta beste era bateko hostoak. Jo 6 zenbakira
6. Hosto malguak, 8 zentimetrotik 16ra bitartekoak. Larizio pinua.
Hosto zurrunak, 2 zentimetrotik 8ra bitartekoak. Jo 7 zenbakira
7. Enborraren goialdea laranja kolorekoa. Pinu gorria.
Enborraren goialdea griskara. Mendi-pinua
Izaki bizidunak gako baten bidez identifikatzea

EGITEN IKASI
3
Aplikatu
Gakoek izaki bizidun baten espeziea identifkatzeko balio dute. Adibide gisa, Espainian berez hazten
den edozein pinu identifkatzeko balio duen gako bat erakutsiko dizugu. Gako hori erabiltzean,
1 zenbakitik hasi behar duzu beti. Bi aukerak irakurri behar dituzu, eta bat hautatu. Eskuineko
aldeak espeziearen izena esango dizu, edo bestela, beste zenbaki batera bidaliko zaitu.
13. Eskuineko eskemek ekosistema bateko hainbat
elika-kate azaltzen dituzte. Kate horietan, izaki bizidun
baten espeziea adierazten du hizki bakoitzak.
a. Marraztu kate horiek biltzen dituen elikasarea.
b. Adierazi zeintzuk diren ekoizleak.
c. Adierazi zeintzuk diren lehen mailako kontsumitzaileak.
d. Azaldu zer gertatuko litzatekeen C espeziea
desagertuko balitz eta A espeziea desagertuko balitz.
C C C
B
A A
D D
E
14. Esan zer pinu mota
diren marrazki
hauetakoak:
A B
Harrapakinak nahikoa azkar ugaltzen badira, harrapariek nahikoa jana-
ri izan dezaten, dena ondo joango da. Baina hala ez bada eta harra-
pakinen kopurua murrizten bada, harrapariek ezin izango dute bizirik
iraun.
Orain uler dezakegu zergatik dagoen hain harrapari gutxi: harrapaki-
nak buka ez daitezen saiatu behar dute. Katamotzak ezin daitezke
askoz gehiago ugaldu, hala eginez gero harrapakin gehiago beharko
lituzteke-eta bizitzeko.
7. Baso-soiltzea basoak galtzean
datza, eta arazo larria da inguru-
menarentzat; izan ere, zuhaitzak
desagertzen direnean, lurzorua
babesik gabe geratzen da eta
higatu egiten da.
8. E. L.
9. Ikus 41. orrialdeko mapa.
Arrazoitu
10. Argirik sartzen ez denez, ezin
daiteke landarerik bizi. Eta izaki
bizidun ekoizlerik ez dagoenez eli-
katzeko, oso zaila da izaki bizidu-
nen beste espezie batzuk egotea.
11. E. E.
Ez, ehiza debekatzea ez da nahi-
koa. Beharrezkoa da, gainera,
haien habitata eta ekosistema
babestea, bertan bizi, elikatzen
eta ugaltzen baitira.
12. E. L.
Aplikatu
13 a. E. G.; b. Ekoizleak A eta E
dira; c. Lehen mailako kontsumi-
tzaileak B eta D dira; d. C espe-
ziea desagertuko balitz, Bk eta Dk
ez lukete inolako harraparirik izan-
go; horrela, haien kopurua ugaritu-
ko litzateke eta A eta E espeziee-
tako kide gehiago jango lituzkete.
A espeziea desagertuko balitz, B
espeziea desagertuko li tzateke
eta horrek kalteak eragingo lituzke
D eta C espezieetan.
Ikasi egiten
14. A pinu gorria. B Aleppo pinua.
Jarduera zuzentzean, berrikusi
prozedura ahoz, haurrek identifi-
kazio-gakoa nola erabili behar den
ulertu dutela ziurtatzeko.
43
3. UNITATEA
132826 _ 0066-0081.indd Sec1:79 28/9/09 16:14:04
44
3. IKASTEN IKASTEKO. Osatu eskema eta gehitu, ingurune bakoitzaren azpian, ingurune horri
eragiten dioten faktore garrantzitsuenen zerrenda.
Ekosistemak
Ingurune fisiko batek eta izaki bizidunen komunitate batek
osa tzen dituzte ekosistemak. Ingurune fisikoa lehortarra edo
urtarra izan daiteke, eta izaki bizidunen gain eragiten duten
hainbat faktorek osatzen dute. Aldi berean, izaki bizidunek al-
datu egiten dute ingurune fisikoa.
Elikadura-funtzioa egiteko moduaren arabera, izaki bizidunak hone-
la sailkatzen dira: ekoizleak, kontsumitzaileak eta deskonposatzai-
leak. Haien arteko harremanak elika-kateen bidez adierazten dira.
Ingurumena
Gizakiaren ingurumenean, gure bizitzan eragina duen oro biltzen da, bai ingurune
fsikoa bai izaki bizidunak.
Ingurumenak hainbat arazo ditu; adibidez, kutsadura, berotze globala, defo res-
tazioa eta biodibertsitatea galtzea. Ingurumena babestea guztion zeregina da,
bai herritarrena bai agintariena.
Berrikusi
EKOSISTEMA
.........
barne hartzen ditu hainbat...
izan daitezke:
osagai hauek ditu:
......... urtarra
.........
izaki bizidunen
komunitatea
GA
Espainiako hezeguneak
Halako ekosistemak oso bereziak dira, eta bertan, fauna oso abera-
tsa egoten da. Izan ere, hegaztiek beren migrazio luzeetan atsedena
hartzeko erabiltzen dituzte hezeguneak, bai eta neguan babesteko eta
habiak egiteko ere.
Esan haurrei hautatzeko Espainian dauden 56 hezeguneetako bat;
ahal izanez gero, beren herritik hurbil dagoen bat. Hari buruzko
txostena egin beharko dute, alderdi hauek bilduz: zer-nolako ingu-
runea den, zer-nolako animalia- nahiz landare-populazioak bizi diren
bertan, eta zer arriskuk mehatxatzen duten ekosistema hori. Horrez
gain, zenbait argazki erants ditzakete, ikasgelarako horma-irudi bat
egiteko.
Unitateko
hitz nagusiak
Berotze globala
Bigarren mailako kontsumitzailea
Biodibertsitatea
Biosfera
Deforestazioa edo baso-soiltzea
Deskonposatzailea
Ekoizlea
Ekosistema
Elika-katea
Elikasarea
Erantzukizuna
Eremu babestua
Garapen iraunkorra
Harraparia
Hirugarren mailako kontsumitzailea
Ingurumena
Ingurune fisikoa
Izaki bizidunak
Komunitatea
Kutsadura
Lehen mailako kontsumitzailea
Lehortarra
Populazioa
Sarraskijalea
Urtarra
Ikasten ikasteko
2. Ekosistemak osagai hauek ditu:
izaki bizidunen komunitatea, zen-
bait populazio barne hartzen ditue-
na, eta ingurune fisikoa, lehorta-
rra edo urtarra izan daitekeena.
3. Ingurune lehortarretan, faktore
garrantzitsuenak klima, lurzorua
eta erliebea dira; ingurune urtarre-
tan, berriz, gazitasuna, argia, ur-
lasterrak, tenperatura eta hondo
mota.
44
132826 _ 0066-0081.indd Sec1:80 28/9/09 16:14:04
45
3
Gaztela eta Lengo Autonomia Erkidegoan, Palentziako probintzian,
bazen aintzira handi bat: Gaztelako Itsasoa. Udazkenean eta neguan,
urez betetzen zen aintzira, eta udaberriaren amaiera aldean eta udan,
lehortu egiten zen. Aintzira horretan, milaka ur-hegaztik
igarotzen zuen negua, batez ere antzara- eta ahate-espezie askok.
1960ko hamarkadan, aintzira hori lehortu egin zuten hango lurrak
nekazaritzarako erabiltzeko eta aintziran hazten ziren eltxo ugariak
akabatzeko; izan ere, eltxo horiek gaixotasunak zabal zitzaketen.
Baina aintzira lehortzean, hegaztiak desagertu egin ziren.
1990 inguruan, pertsona talde batek Gaztelako Itsasoa izandakoaren zati txiki bat
urez betetzea lortu zuen, garai bateko aintziraren zati bat berreskuratu nahian. Berehala
itzuli ziren hegaztiak eremu horretara. Arrakasta horren ondoren, zabaldu egin zuten
urpetutako eremua. Horrela sortu zen Navako egungo aintzira. Milaka hegaztik bisitatzen
dute, harrezkero.
Navako aintzira eremu babestua da. Milaka pertsona joaten da hara hegaztiak behatzera.
Hurbileko Fuentes de Nava herrian, bisitarien zentro moderno bat dago, interesa dutenei
informazioa emateko. Ostatuak eta jatetxeak ere badaude, bisitari ugariei harrera egiteko.
GAI NAIZ
Ingurumena zaintzeari buruz eztabaidatzeko
1. Zure ustez, zer ondorio kaltegarri izan du Navako aintzira berreskuratu
izanak?
2. Zure ustez, Navako aintzira berreskuratzea mesedegarria izan al da inguruko herrientzat?
Zer dela eta?
3. Batzuetan ematen du ingurumena babestea eta aurrerapena ezin direla uztartu. Zure ustez,
horrela al da? Azaldu zure iritzia.
Ikasleekin batera, hausnartu ikasitako edukiei buruz. Osatu taula hau
edo eskatu ikasleei osatzeko:
3. UNITATEA: Ingurumena babestea
Zer ikasi dudan
Zer egiten ikasi
dudan
Ekosistemak
Ekosistemetako
elikadura
Ingurumena
Ingurumena
babestea
Gai naiz...
1. Aintzira hori berreskuratu iza-
nak batez ere ondorio positiboak
izan dituen arren, badira ondorio
kaltegarri batzuk ere: laborantza-
lur batzuk galdu egin dira, eta ain-
tzira lehortu zutenean desagertu-
tako eltxoak agian itzuli egin dira.
2. Navako aintzira berreskuratu
izana onuragarria izan da ingurune
horretako herrientzat. Izan ere,
turista asko erakarri ditu, eta hori
aberastasun-iturri garrantzitsua da
bertakoentzat; ostatuak eta jate-
txeak ireki dituzte, turistei zerbi-
tzuak eskaintzeko.
3. E. L.
Aldeko nahiz aurkako alderdiak
baloratu beharko dituzte haurrek.
Bideratu haien erantzunak, uler
dezaten lor daitekeela oreka giza
garapenaren eta ingurumenaren
babesaren artean, eta bi alderdi
horiek ez direla zertan bateraezi-
nak izan.

Gizarterako eta
herritartasunerako
gaitasuna
Espainiako natura-hezeguneen
% 60 baino gehiago desagertu
egin dira azken 200 urteetan;
gehienak laborantza-soro bihurtu
dira. Hala ere, bada hori baino
mehatxu larriago bat, halako ere-
muentzat: klima-aldaketa.
Hezeguneak oso garrantzitsuak
dira hegaztien migrazioetarako;
izan ere, beren bidaia luzeetan,
geldialdiak egiteko erabiltzen
dituzte. Hauek dira Espainiako
hezegune nagusietako batzuk:
Guadal qui vi r r eko padur ak,
Mantxako ai ntzi rak (besteak
beste, Tablas de Daimiel), Ebroren
delta, Valentziako Albufera, eta
Gallocantako aintzirak, Teruelen
eta Zaragozan. Beste hezegune
txikiago batzuk ere oso garrantzi-
tsuak dira, ezinbestekoak baitira
munduko hezegune handiak elka-
rrekin lotzeko.
45
3. UNITATEA
132826 _ 0066-0081.indd Sec1:81 28/9/09 16:14:04
46A
Lurra
U
4
Edukiak
Lurraren geruzak.
Lurrazala.
sumendiak eta lurrikarak.
Lurrazaleko
harriak.
Eskemak irakurtzea, ulertzea,
interpretatzea eta egitea.
Paisaia baten elementuetan
higadurak zer efektu eragiten
dituen identifikatzea.
Harriak jatorriaren arabera
sailkatzea.
Geosferaren eredu bat
eraikitzea.
Lurraren barnealdea
zer geruzek osatzen duten
jakiteko jakin-mina izatea.
Lurrazalaren erliebea
zer mekanismok modelatzen
duten ulertzeko interesa
izatea.
Lurrazala higaduratik
babestea garrantzitsua dela
aintzat hartzea.
Paisaia eta lurzorua zaindu
behar diren balio handiko
baliabideak direla aintzat
hartzea.
Programazioa
Helburuak
Lurra hiru geruzez osatuta dagoela jakitea: geosfera,
hidrosfera eta atmosfera.
Geosfera planetaren zati harritsua dela eta hiru zati dituela
ikastea: lurrazala, mantua eta nukleoa.
Hidrosfera planetako uren multzoa dela jakitea.
Atmosfera lurra inguratzen duen aire-geruza dela eta bere
geruzetako batzuk troposfera eta estratosfera direla jakitea.
Harriak nola higatzen diren eta lurzorua sortzeko izaki bizidunen
hondarrekin nola nahasten diren ulertzea.
Higatutako materialen hondarrak garraiatu egiten direla, eta
gainazalaren gainean pilatzen eta jalkitzen direla ikastea.
Lurraren barne-energiak sumendiak eta lurrikarak eragiten dituela
ikastea, beste fenomeno batzuen artean.
Harri motak jatorriaren arabera sailkatzea: harri magmatikoak,
sedimentarioak eta metamorfikoak.
Geosferaren eredu bat eraikitzea.
Badaki zer geruzek osatzen duten gure planeta (geosfera,
hidrosfera eta atmosfera), bai eta geruza bakoitzak zer ezaugarri
nagusi dituen ere.
Badakizki harrien higadura-mekanismo batzuk eta lurzorua nola
sortzen den.
Ulertzen du Lurraren barne-energiak mendiak, sumendiak
eta lurrikarak sortzen dituela, beste fenomeno batzuen artean.
Harriak beren jatorriaren arabera sailkatzen ditu: magmatikoak,
sedimentarioak eta metamorfikoak.
Unitate honetan, zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako
gaitasunaz gain, gaitasun hauek ere garatzen laguntzen da:
gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna; matematikarako
gaitasuna; informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko
gaitasuna; eta norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna.
F
132826 _ 0082-0097.indd 82 28/9/09 15:53:59

46B
Unitatearen eskema
4. UNITATEA. LURRA
Berrikusi
Gai naiz
Lurrikara bat gertatuz gero
modu egokian jokatzeko
Lurraren geruzak Lurrazala
sumendiak eta
lurrikarak
Lurrazaleko
harriak
Ikasi egiten
Geosferaren eredu bat
eraikitzea
Zabaltzea: 4. fitxak.
Informazioa berriz idaztea: 1. ariketa, 49. orrialdea.
Taulak betetzea: 7. ariketa, 56. orrialdea.
Berriro irakurtzea eta azaltzea: 5. ariketa, 56. orrialdea.
Unitate honetan lantzen diren kontzeptu guztiak
kausa- eta efektu-erlazioak balira bezala azter
daitezke. Gogorarazi beti ikasleei gertaera
hori, paisaian eragileek nola lan egiten duten
identifikatzeko (besteak beste lurrazalaren
erliebea modelatzeko eta harriak sortzeko).
Ikasleek lurrazalaren erliebea aldaezina dela
baztertu behar dute, gure zentzumenen bidez
erliebea nola aldatzen den hauteman ezin
dugun arren. Erakutsi ikasleei paisaia batzuen
irudiak, hainbat garaitakoak, zer aldaketa gertatu
diren ikus dezaten. Azaldu aldaketa horietako
batzuk egun gutxitan gerta daitezkeela, bai eta
orduetan ere (hala nola Timanfaya), eta beste
aldaketa batzuk gertatzeko milaka urte eta
milioika urte ere behar direla.
Tenporalizazio-
iradokizuna
Iraila
Azaroa
Abendua
Urtarrila
Otsaila
Martxoa
Apirila
Maiatza
Ekaina
Urria
132826 _ 0082-0097.indd Sec2:83 28/9/09 15:53:59
46
Non dago Lanzarote?
Zer da sumendi bat? Ikusi al
duzu baten bat?
Azaldu zer den parke nazional
bat.
Testuaren azken esaldia labari
buruzkoa da. Azaldu zer den laba
eta zer esan nahi duen azken
esaldi horrek.
Lurra
Timanfayako erupzioak
1730. urtean, hainbat sumendik erupzio egin zuten Lanzaroten.
Erupzio horiek aldatu egin zuten uharteko zati handi baten
paisaia, eta hala, gaur egungo Timanfayako Parke Nazionala
sortu zen. Erupzioak gertatu ziren lekutik gertu dago Yaiza
herria. Hango erretoreak, Andres Lorenzo Curbelok, honela
deskribatu zituen gertaera haiek:
1730eko irailaren 1ean, gaueko bederatziak eta hamarrak
bitartean, lurra ireki egin zen, bat-batean, Timanfayatik
gertu, Yaizatik bi legoara. Lehen gauean, mendi izugarri bat
goratu zen lurraren magalean; mendi horren gailurretik,
sugar biziak irteten ziren. Garrek beste 19 egunez jarraitu
zuten sutan. Egun gutxi batzuen buruan, beste amildegi bat
sortu zen, eta laba-uholde bat amildu zen Timanfaya eta
Rodeo gainera, bai eta Mancha Blancako zati baten gainera
ere. Laba iparralderantz hedatu zen; hasieran ura bezain
azkar mugitzen zen, baina laster gutxitu zen abiadura, eta
ez zen eztia baino azkarrago joaten.

INGURUMEN MINISTERIOAREN WEB-ORRIA (www.mma.es).
Moldatua
4
H
t
m
t
GO
Timanfayako Parke Nazionala
Lanzarote uhartearen geologia-historian, nahiko berriki gertatutako
gertakizun batzuk nabarmentzen dira: 1730. eta 1736. urteen artean
izandako sumendi-erupzioak, uhartearen gainazalaren laurdenean
kalteak eragin zituztenak. Gaur egun Timanfayako Parke Nazional
esaten dioguna sortu zuten erupzio-prozesu horiek, eta haiei buruzko
dokumentu historiko ugari daude, hala nola orrialde honetan agertzen
dena.
Zientzialariek zenbatetsi dute botatako labaren bolumena 1 km
3
-ekoa
izan zitekeela; hau da, 1.000 milioi metro kubikokoa. Labak uhartea-
ren antzinako morfologia erabat aldatu zuen.
Helburuak
Ikasleei harriak zer diren eta
zer ezaugarri nagusi dituzten
gogora tzea.
Mineralak zer diren jakitea eta
zer ezaugarri dituzten gogora-
tzea.
Ikasleekin lurzoruak zer osagai
dituen eta zer geruzek osa tzen
duten berrikustea.
keztea.
Hasteko
Irakurtzen hasi baino lehen,
aintzat hartu behar da bi orrial-
deetako lana paisaia baten
bilakaera erakusten duen ikus-
entzunezko baliabide baten bi-
dez osa daitekeela. Merkatuan,
dokumental ugari daude, bol-
kanismoa erliebearen eragile
modelatzailea dela azaltzen du-
tenak.
Aurretiko jakintzak gogora ekar-
tzeko beste modu bat da harriak
eta mineralak aurki daitezkeen
toki bat berrikustea. Eskatu hau-
rrei beren inguruneko harriz ko
edo mineralezko objektuak ere
aipatzeko, hala nola ikasgela-
ko lurzorua eta hormak, idaz-
mahaien eta aulkien metalezko
zatiak, eta arkatzen mina. Ba al
dakite harri eta mineral horieta-
ko batzuek zer izen duten?
Azaltzeko
Laba Lurraren geruza sakonetatik,
hain zuzen, lurrazalaren azpitik,
datorren harri urtua da. Gainaza-
lera ateratzen denean, 700 eta
1.200 C arteko tenperatura
izaten du. Biskositate handia
duen arren, ura baino 100.000
aldiz handiagoa, distantzia han-
diak ibil ditzake hoztu eta soli-
dotu baino lehen.
46
132826 _ 0082-0097.indd Sec1:84 28/9/09 15:53:59
UNIDAD 1
a
47
Harriak
Harriak gure planetaren zati solidoa osatzen du-
ten materialak dira. Mineralez osaturik daude.
Harri batzuek, gainera, animalien nahiz landa-
reen aztarnak gordetzen dituzte.
Harri batzuk mineral bakar batez osatuta daude;
kareharria, adibidez. Beste batzuk, berriz, hainbat
mineralez daude osatuta; adibidez, granitoa.
Harri gehienak solidoak dira, baina likidoak ere
izan daitezke; petrolioa, adibidez, likidoa da.
Harriak eraikuntzan erabiltzen dira, baita beste
industria askotan lehengai moduan ere.
Lurzorua
Lurzorua harriak estaltzen dituen lur-geruza
da. Geruza horretan hazten dira landareak.
Lurzoruak harri puskak, landare eta animalien
hondarrak, ura eta airea ditu.
Izaki bizidunen hondarrek kolore iluneko
subs tantzia bat osatzen dute. Lurrustel esa-
ten zaio substantzia horri.
Lurzoruetan hainbat geruza bereizten da.
Goikoan dago lurrustel eta ur gehien.
2. Hondartza bateko hareak benetako
lurzorua osatzen al du? Azaldu zergatik.
Mineralak
Harriak hainbat materialez osaturik daude.
Material horiek mineralak dira.
Mineralak desberdinak dira elkarrekiko eta
identifkatu egin daitezke. Hona hemen zen-
bait ezaugarri bereizgarri: gogortasuna, dis ti-
ra, kolorea eta forma.
Mineral batzuk eraikuntzan erabiltzen dira,
eta beste batzuk, berriz, metalak lortzeko eta
bitxiak egiteko.
3. Eman hiru mineralen
izenak.
4. Harri bitxiak mineralak
al dira adibidez,
diamantea?
GOGORATU IKASITAKOA
Gure planeta nola dagoen osatuta,
erdigunetik kanpoko espazioraino.
Lurrazala zer fenomenoren bidez aldatzen
den.
Zer diren lurrikarak eta sumendiak.
Nola sailkatzen diren harriak, jatorriaren
arabera.
HAU IKASIKO DUZU:
A
B
1. Adierazi zein argazki dagokion granitoari eta
zein kareharriari, eta azaldu nola jakin duzun.
goi-geruza
tarteko geruza
behe-geruza
XIX. mendean beste erupzio batzuk izan ziren, eta haiei buruz ere ba-
daude zuzeneko lekukoek idatzitako dokumentuak. Hiru sumendi sor-
tu ziren: Tao, Volcn Nuevo del Fuego eta Tinguatn. Gertaera horien
guztien ondoren, Lanzaroteko sumendiak barealdian daude, eta beren
arrastoa uzteaz gain, eremu osoan bizitzea ezinezkoa izatea eragin
dute. Hala ere, toki horri buruz esaten da ez dela hildako lurra, baizik
eta lur jaio berria dela.
Espainiako paisaia paregabe hori babesteko, Estatuak uhartearen
zati handi bat Parke Nazional izendatu du.

osasun-kulturarako gaitasuna
Espai ni an ez dago Kanari ar
Uharteen moduko beste kasurik:
han gertatzen diren prozesu geo-
morfologiko askok (hala nola
sumendi-erupzioak) ez dute zerikusi
handirik penintsulako erliebea sor-
tzen duten eragileekin.
Erantzunak
Irudiak
Lanzarote Kanariar Uharteen
ipar-ekialdean dago, Ozeano At-
lan tikoan.
Sumendi bat lurrazalaren ireki-
gune edo arrakala bat da, eta
Lurraren barneko gasak eta harri
urtuak irekidura horretatik atera-
tzen dira.
Parke Nazional bat faunagatik,
floragatik eta erliebeagatik ba-
lio handia duen eremu natural
bat da. Estatuak bereziki ba-
besten du.
Laba sumendiek erupzioetan
botatzen duten harri urtua da.
Esaldiak azaltzen du nola heda-
tu zen Timanfayako sumendia-
ren laba 1730eko erup zioan.
Halaber, esaten du laba atera
zenean oso likidoa zela eta oso
azkar hedatzen zela, ura balitz
bezala, baina jada kanpoan,
hoztu zenean, lika tsuagoa egin
zela eta askoz ere astiroago
ibiltzen zela.
Galderak
1. A argazkia kareharriari dagokio,
mineral bakarraz osatuta dagoela
ikus baitaiteke; eta B argazkikoa
granitoa da, hainbat materialez
osatuta dagoela ikus baitaiteke.
2. Harea ez da benetako lurzorua,
oso harri zati txikiez osatuta baitago
eta ez baitu izaki bizidunen honda-
rrik.
3. E. L.
4. Bai, mineral horien bereizga-
rriak kolorea, distira, forma eta go-
gortasuna dira.
4. UNITATEA
47
132826 _ 0082-0097.indd Sec1:85 28/9/09 15:54:00
48
6
6
ur gazia
lur azpiko
urak
ur geza
gainazaleko urak

izotza
Lurraren geruzak
Ba al dakizu zertan duten antza Lurrak eta tipu-
la batek? Ez badirudi ere, Lurra hainbat geruzaz
osatuta dago, tipula bezalaxe.
1. Geosfera
Gure planetaren zati harritsuari deritzo geosfera.
Beraz, gure oinen azpitik Lurraren erdiguneraino-
ko guztia hartzen du geosferak.
Esfera handi bat da. 6.400 kilometroko erradioa
du, eta gainazala irregular samarra da. Geosfe-
ran hiru geruza bereizten dira: lurrazala, mantua
eta nukleoa.
q
Lurrazala. Kanpoaldeko geruza da. Solidoa da,
eta harriz osaturik dago. Kontinenteen lurraza-
la ozeanoena baino askoz lodiagoa da. Nola-
nahi ere, geruza hori oso fina da, Lurraren erra-
dioarekin alderatuz gero: 50 kilometrokoa,
gehienez ere.
Mantua. Erdiko geruza da, eta 3.000 km inguruko
lodiera du. Bere tenperatura oso altua denez, harri
batzuk urtuta daude. Harri urtu horiei magma esa-
ten zaie.
Nukleoa. Barne-barneko geruza da eta burdinaz
osatuta dago, batez ere. 3.400 kilometroko
erradioko esfera bat da. Geruza horren tenpera-
tura mantuarena baino altuagoa da. Nukleoaren
kanpoaldea egoera likidoan dago, eta barneal-
dea, berriz, solidoa da.
2. Hidrosfera
Hidrosfera planeta osoko uren multzoa da, ura
edozein egoeratan dagoela ere.
Ur likido gehien-gehiena itsasoetan eta ozeanoe-
tan dago, eta ur hori gazia da.
w
Ur geza kontinenteetan eta uharteetan dago. Gaina-
zaleko urak ibai, laku eta uharretakoak, alegia
eta lur azpiko urak bereizi behar dira.
Izotza planetako leku hotzenetan dago; bereziki,
polo inguruetan.
Ur-lurruna atmosferan dago. Kondentsatzen denean,
hodeiak sortzen ditu.
q
Geosferako geruzen eskema.
Zein geruza da lodiena?
Zein geruzatan bizi gara pertsonak?
w
Hidrosferako osagaien gutxi gorabeherako
proportzioak. Planetako ur gehien-gehiena
gazia da.
mantua
nukleoa
lurrazala
50 km
3.000 km
3.400 km
j
3. A
Atmo
zen e
atmo
Airea
genoa
ra, be
neurr
doa,
Atmo
zaleti
estrat
Tro
ger
leku
haiz
rak
Est
has
irist
na
fera
no-g
irist
tze
ent
Estra
de. G
fera;
kanpo
Lur
fera
rriz
eta
ger
1.
2.
3.
Ga
Informazioa osagarria
Planetaren eboluzioa
Duela 300 milioi urte, lurrazala ez zegoen aparteko hainbat kontinen-
tez osatuta, orain bezala, baizik eta Pangea izeneko masa kontinen-
tal handi bakarraz. Superkontinente hori zatikatu egin zen duela 200
milioi urte, eta gaur egungo kontinenteak sortu ziren.
Munduko mapari arretaz behatzen badiogu, ikusiko dugu Afrikaren
mendebaldeko kostak eta Hego Amerikaren ekialdeko kostak puzz-
le baten piezen modura ahokatzen diren profilak dituztela. Izan ere,
egiatan, zatikatu zen masa kontinental bakarraren puskak dira.
Helburuak
Lurra hainbat geruzaz osatuta
dagoela ikastea: geosfera, hi-
drosfera eta atmosfera.
Geosferak zer geruza dituen ja-
kitea: lurrazala, mantua eta nu-
kleoa.
Hidrosfera planetako uren mul-
tzoa dela, eta ur horiek solido-,
likido- edo gas-egoeran egon
daitezkeela jakitea.
Atmosfera osatzen duten ge-
ruzetako biren berri izatea:
troposfera eta estratosfera.
Halaber, zer ezaugarri nagusi
dituzten jakitea.
Hasteko
Litekeena da ikasleentzat zaila
izatea atmosfera eta hidrosfera
Lurraren zatiak direla ulertzea.
Azpimarratu kontzeptu hori eta
argi eta garbi esan geruza ho-
riek gabe ezinezkoa izango litza-
tekeela Lurrean bizitzea.
Azaltzeko
Hidrosferari buruz hitz egitean,
ikasleak 2. irudiari behatzen ari
zaizkien bitartean, azaldu ikas-
leei Lurreko uraren %94 gazia
dela (pertzetan dagoen ura) eta
%6a baino ez dela geza (beste
ontzietakoa). Ur geza horrela
banatuta dago: lur azpiko urak,
ur gezaren %71 baino gehia-
go har tzen dute; izotzak, %28
baino gehiago; eta gainazaleko
urak, berriz, ur gezaren %0,5
baino ez dira. Gainazaleko uren
ia %97 lakuetan eta ingurune
hezeetan dago, eta gainerakoa-
ren zati handiena atmosferan
dago. Gainazaleko uren %0,5
baino ez dago ibaietan.
Eskatu ikasleei kontzeptu- eske-
ma bat egiteko 1. epigrafeko tes-
tua, Geosfera, oinarri tzat hartuta.
IKASTEN IKASTEKO eskuliburuko
38. orrialdeko jarraibideei jarraitu
beharko diete.
48
132826 _ 0082-0097.indd Sec1:86 28/9/09 15:54:00
m
49
4
e
Atmosferako gasen proportzioak.
Ugarienak nitrogenoa eta oxigenoa dira.
3. Atmosfera
Atmosferak aire-geruza bat osatzen du. Hain zu-
zen ere, gure planetako geruzarik kanpokoena da
atmosfera.
Airea gasen nahaste bat da. Gas ugarienak nitro-
genoa eta oxigenoa dira, hurrenez hurren. Gaine-
ra, beste gas asko ere badaude airean, baina
neurri txikiagoan; esate baterako, karbono-dioxi-
doa, ur-lurruna eta ozonoa.
e
Atmosfera hainbat geruzatan banatzen da. Lurra-
zaletik hurbilen dauden geruzak troposfera eta
estratosfera dira.
r
Troposfera da bizia garatzen den atmosferako
geruza. 10 edo 20 km-ko altueraraino iristen da,
lekuaren arabera. Geruza horretan sortzen dira
haizeak, bai eta hodeiak garatzen ere. Atmosfe-
rako gas gehienak geruza horretan daude.
Estratosfera , troposfera amaitzen den tokian
hasten da, eta gainazaletik 50 km ingururaino
iristen da. Geruza horretan, atmosfera oso ari-
na da, eta tenperatura, berriz, baxua. Estratos-
feraren goiko aldean, ozono-geruza dago. Ozo-
no-gasak hesi-lana egiten du, eta Eguzkitik
iristen diren izpi ultramoreei ez die uzten igaro-
tzen. Izpi horiek kaltegarriak dira izaki bizidun-
entzat.
Estratosferatik harago, beste geruza batzuk dau-
de. Geruza horietan, gero eta arinagoa da atmos-
fera; azkenean, erabat desagertzen da, eta hala,
kanpoko espaziora iristen.
Lurrean hainbat geruza bereizten dira: geos-
fera, hidrosfera eta atmosfera. Geosfera, be-
rriz, hirutan banatzen da: lurrazala, mantua
eta nukleoa. Bestalde, atmosferako beheko
geruzak troposfera eta estratosfera dira.
DIBUJO
1. Idatzi gure planeta osatzen duten geruza guztien zerrenda, estratosferatik barnealderako
hurrenkeran.
2. Zuzena al da esatea geosfera gure planetako zati solidoa dela?
Azaldu zure erantzuna.
3. Zergatik da ozonoa hain gas garrantzitsua, izaki bizidunontzat?
Galderak
nitrogenoa
oxigenoa
beste
gasak
r
Atmosferako geruzen eskema.
Zein geruzatan dago ozono-geruza?
DIBUJO
kanpoko
espazioa
kanpoko
geruzak
izpi
ultramoreak
estratosfera
troposfera
ozono-geruza
UNIDAD 1
Lurrazala plaka kontinentalez eta ozeanikoz osatuta dago, eta plaka
horiek oso astiro mugitzen dira alde batetik bestera, hainbat norabi-
detan. Adibidez: Europa eta Ipar Amerika kontrako norabideetan mu-
gitzen dira eta urteko 7 cm aldentzen dira. Plaka horiek talka egin, le-
rratu edo bereiz daitezke, eta haien mugimenduek paisaian gertatzen
diren aldaketa gehienak eragiten dituzte.
Erakutsi ikasleei superkontinente primitibo horren, Pangearen, irudi
batzuk, eta gaur egun lurrazalak duen itxura osatu arte, kontinente
horrek zer eboluzio izan zuen adierazten duten irudi batzuk ere.
Ulertzeko
Gure planetan, ura lurzoruaren
azpian ere egon daiteke. Lur-
zoruak belaki baten moduan
joka tzen du, eta euritik jaso tzen
duen uren kantitate handia gor-
de tzeko gauza da. Gertaera hori
oso garrantzitsua da, hari esker
baitago guk ulertzen eta ezagu-
tzen dugun bizi mota Lurrean.

Gizarterako eta
Giza jarduerek eta jarduera horiek
atmosferara botatzen dituzten ga-
setako batzuek eragin dute ozo-
no-geruza mehetzea eta ozono-
geruzan bi zulo egitea. Zulo bat
Antartikaren gainean dago, eta
bestea, berriz, Artikoaren gainean.
1987an, 43 naziotako ordezkariek
Montrealgo Protokoloa sinatu zu-
ten, eta protokolo horren bidez kon-
promisoa hartu zuten 1999rako
gas mota horien ekoizpen-maila
%50 murrizteko. Hala ere, murriz-
keta horren eragina oraindik ez da
estatistikoki adierazgarria.
Erantzunak
Irudia
1. Geruza lodiena mantua da. Per-
tsonak lurrazalaren gainean bizi
gara.
4. Ozono-geruza estratosferan
dago.
Galderak
1. Estratosfera, troposfera, lurra-
zala, mantua eta nukleoa.
2. Neurri batean da zuzena, Lu-
rraren beste geruzak likido-egoe-
ran (hidrosfera) eta gas-egoeran
(atmosfera) baitaude. Hala ere,
Lurraren nukleoa hein batean liki-
do- egoeran dago.
3. Ozonoa oso garrantzitsua da,
Eguzkitik datozen izpi ultramoreak
iragazten baititu. Izpi horiek oso
kaltegarriak dira izaki bizidunen-
tzat.
4. UNITATEA
49
132826 _ 0082-0097.indd Sec1:87 28/9/09 15:54:00
50
Gure bizitza guztia lurrazalaren gainean garatzen
da. Haren gainean eraikitzen ditugu gure etxeak,
eta landatzen gure elikagaiak. Baina lurrazala
etengabe ari da aldatzen.
1. Harriak higatu egiten dira
Lurrazala harriz osaturik dago. Alabaina, azalean
ez dira beti harriak biluzik ikusten. Normalean,
harriak puskatu eta higatu egiten dira, eta ikus-
ten ditugun gehienak harri-hondakinak dira.
Prozesu askoren eraginez puskatzen dira harriak.
Ikus ditzagun adibide batzuk:
Mendietan, euri-ura harrien arrakaletan sartzen
da. Tenperatura jaisten denean, ur hori izotz
bihurtzen da, eta izotzak urak baino bolumen
handiagoa hartzen duenez, puskatu egiten du
harria.
q
Landareek sustraiak sartzen dituzte harrien
arrakaletan, eta pixkanaka-pixkanaka, puskatu
egiten dituzte.
Prozesu horien eta beste batzuen eraginez, ha-
rriak oso puska txikietan zatitzen dira.
2. Lurzorua
Harrietatik sortutako zatiak izaki bizidunen hon-
darrekin nahasten direnean, lurzorua osatzen da.
w
Lurzoruan, hainbat osagai mota bereizten dira.
Hona hemen:
Osagai solidoak. Batetik, osagai organikoak (iza-
ki bizidunen hondarrak) daude, eta bestetik,
osagai mineral ak (harrietatik datozenak). Neu-
rriaren arabera, osagai mineralek hainbat izen
hartzen dituzte. Handienetik txikienerako hurren-
keran: harri-koskorra, legarra, harea, lohia eta
buztina.
Osagai likidoa. Ura eta uretan disolbaturik dau-
den gatz-mineralak dira.
Gas-osagaia. Atmosferako airea da, baina aire
horrek baditu karbono-dioxidoa eta lurzoruan
bizi diren izaki bizidunek sortutako beste gas
batzuk ere.
Lurrazala
q
Ura izoztearen eraginez harriak nola hausten
diren erakusten du eskemak. Prozesu horrek
higatu egiten ditu mendiak, pixkanaka,
milioika urtetan zehar.
DIBUJO
w
Lurrazalaren ebaketa. Geruza iluna lurzorua da.
Horren azpian, harri-geruza bat ikusten da,
desegiten hasita, eta azpi-azpian, harri-ama.
3. H
Harrie
herre
gadur
haize
tatzen
Iba
tzen
rrak
Hai
zoru
nea
ra,
beh
Itsa
higa
sor
4. G
s
Urak
garra
tantzi
painia
ten d
Euri a
arre e
teriale
Urare
tzen
da. H
tzen e
tak os
tzen
berriz
tan e
riei ja
Lur
dira
xe,
osa
rria
dira
tu e
Sustrai boteretsuak
Harriak nola higatzen eta sakabanatzen diren ikasten dugunean, lite-
keena da ikasleei harrigarria iruditzea landareen sustrai soilek oso
harri gogorrak puska ditzatekeela. Egin ikasleekin saiakuntza txiki
bat, sustraiek presio handia egin dezaketela egiaztatzeko.
Hauek beharko dituzte: beirazko botila bat, hermetikoki itxi daitekee-
na; plastikozko ontzi bat (adibidez: pertz bat); poltsa bat lekale, ahal
bada babarrunak; eta ur pixka bat.
Helburuak
Lurrazala osatzen duten harri-
ak hainbat prozesuren bidez hi-
gatzen eta sakabanatzen direla
ikastea.
Zatikatutako harriak izaki bizidu-
nen hondarrekin, airearekin eta
urarekin nahasten direla, eta lur-
zorua osatzen dutela ulertzea.
Higadura, garraioa eta sedi-
men tazioa nola gertatzen di-
ren jakitea, eta prozesu horiek
lurrazala nola aldatzen duten
ulertzea.
Hasteko
Edukiak irakurtzen hasi baino
lehen, eskatu haurrei inoiz bisi-
tatu duten eta bereziki deigarria
iruditu zaien paisaia bat gogora-
tzeko eta deskribatzeko: kosta,
ibai bat, mendi bat, basamortua
eta abar izan daiteke. Epigrafe
guztiak irakurri ondoren, berri-
kusi ikasleekin paisaia horiek
eta eskatu ikasi berri dituzten
higaduraren efektuetako batzuk
paisaietan identifikatzeko.
Ikasleek ikasiko dituzten higa-
duraren efektuak paisaian ikus
daitezke, baina baita beren uda-
lerrian, eraikinetan eta antzinako
estatuetan ere, besteak beste.
Eskatu ikasleei hau egiaztatze-
ko: aire zabalaren eraginpean
egoteak eraikuntza-materialak
nola higatzen dituen, baita gogo-
rrenak ere, hala nola marmola.
Azaltzeko
Materialen garraioari eta sedi-
mentazioari buruz jardutean,
lagundu ikasleei prozesu horiek
zer diren ulertzen. Horretarako,
galdera batzuk egin daitezke,
besteak beste: zergatik alda-
tzen dira lekuz, orientazioz eta
itxuraz basamortuko dunak?
Nola osatzen dira hondartzak?
Entzun ikasleen erantzunak,
hau azaldu baino lehen: haizeak
eta olatuen indarrak harriak de-
50
132826 _ 0082-0097.indd Sec1:88 28/9/09 15:54:01
51
4
3. Higadura
Harrien nahiz lurzoruaren materialak
herrestatzen direnean gertatzen da hi-
gadura. Normalean, ibaien, uharren,
haizearen eta itsasoaren eraginez ger-
tatzen da. e
Ibai ek eta uharrek beren ibilguak higa-
tzen dituzte, pixkanaka, eta hala, iba-
rrak eta arroilak sortzen dira.
Haize ak arrastaka eraman dezake lur-
zorua, landaretzak babesten ez due-
nean eta oso lehor dagoenean. Gaine-
ra, hondarrez beterik doanean, harrien
behe-beheko zatia higatzen du.
Itsaso ak, berriz, labarren behealdea
higa tzen du, eta arkuak eta gangak
sor tzen ditu harrian.
4. Garraioa eta
sedimentazioa
Urak eta haizeak higatutako materialak
garraiatzen dituzte. Material horiek dis-
tantzia luzeak egin ditzakete. Hala, Es-
painiara Afrikatik datozen haizeak iris-
ten dira, batzuetan, hautsez beteta.
Euri asko egin ondoren, ibaietako ura
arre etorri ohi da. Garraiatzen dituen ma-
terialek zikintzen dute.
Uraren eta haizearen abiadura motel-
tzen denean, sedimentazioa gertatzen
da. Hau da, materialak azalean jalki-
tzen eta pilatzen dira. Hala, ibaiek del-
tak osatzen dituzte bokaleetan garraia-
tzen dituzten materialekin. Haizeak,
berriz, dunak sortzen ditu basamortue-
tan eta itsasbazterretan. Gordailu ho-
riei jalkin esaten zaie.
Lurrazaleko harriak higatu egiten
dira pixkanaka-pixkanaka. Horrela-
xe, eta izaki bizidunen eraginez,
osatzen da lurzorua. Gainera, ha-
rriak eta lurzoruak higatu egiten
dira, eta haien hondakinak garraia-
tu eta jalki egiten dira.
1. Defnitu lurzorua eta zerrendatu bere osagaiak.
2. Zer eragilek sortzen dute higadura? Nola egiten dute?
3. Azaldu zer den sedimentazioa.
Galderak
e
Higaduraren efektuak. A. Ibai baten ibarra. B. Arroila.
C. Haizeak beheko aldean higatutako harria.
D. Higadurak labar batean egindako arkua.
A B
C D
LORTU NAHI
DUGUN MUNDUA
Higadura naturako fenomenoa da, baina pertsonen
jar dueraren ondorioz arazo larri bihur dezake. Inguru jakin
bateko landa retza galtzen denean, lurzorua babesik gabe
geratzen da, eta euriak eta haizeak arrastaka eramaten
dute lurra. Horren ondorioz, zailagoa da berriro ere
lan dareak haztea; eta horrela, gero eta lurzoru gehiago
gal tzen da. Beraz, horra hor landaretza babesteko beste
arrazoietako bat.
Naturagune askotan, jada zabalduta dauden
bideetatik kanpo ibiltzea debekatuta dago.
Azaldu neurri horren arrazoia.
Eskatu ikasleei botila ahal bezainbeste babarrunez betetzeko.
Ondoren, botila urez bete beharko dute, estalkia jarri eta plastikozko
ontziaren barnean gordeko dute. Egun batzuetan jalkitzen utzi beharko
diote.
Egun horiek igaro eta gero, babarrun-landare txikien sustrai jaio be-
rriek beira apurtzeko behar adina presio eragingo dute botilaren hor-
men kontra. Azaldu, saiakuntzan gertatu den moduan, sustrai txiki
bat harri baten arrakalan sartu eta hazten denean, ziri batek bezala
jokatzen duela eta harria zati dezakeela.
segiten dituzte, harriak harea
bihurtu arte; eta haizeak mate-
rial horiek arrastaka eramaten
ditu, oso astunak ez direlako.

Elur-jausiak elur-masak jaustean
gertatzen dira. Elurrak 30 km/h-ko
abiadura har dezake erortzen de-
nean, eta hori dela eta, oso arris-
kutsua izan daiteke inguruan jen-
dea bizi bada. Lur-jausien higadura
ibaien eta uharren higaduraren an-
tzekoa da, baina askoz ere azkarra-
goa eta gogorragoa.
Lortu nahi
dugun mundua
Debekatuta dago, lurzorua ez
higatzeko. Izan ere, pertsonen
joan-etorriak landaretza hiltzen
du eta landaretzarik ez badago,
lurzoruak ez du babesik.
Erantzunak
Galderak
1. Lurzorua substratu bat da, eta
izaki bizidun, animalia eta landa-
re guztiak haren gainean bizi dira.
Lurrazalaren zati handiena hartzen
du. Lurzoruaren osagaiak organi-
koak (izaki bizidunen hondarrak),
mineralak (harrietatik datozenak),
likidoak (ura eta uretan disolbatu-
rik dauden gatz-mineralak) eta gas-
osagaiak (atmosferako airea eta
lurzoruan bizi diren izaki bizidunek
sortutako beste gas batzuk) dira.
2. Eragile hauek eragiten dute hi-
gadura: ibaiek eta uharrek beren
ibilbidean zehar aurkitzen dituzten
materialak higatzen dituzte, bai eta
jalkin ugari garraiatu ere; haizeak
lurzoruko eta harrietako materia-
lak arrastaka eramaten ditu pasa-
tzen denean; eta itsasoak labarren
behealdea higatzen du.
3. Sedimentazioa da higaduraren
eraginez urak edo haizeak garraia-
tutako materialak lurrazalean pila-
tzea.
4. UNITATEA
51
132826 _ 0082-0097.indd Sec1:89 28/9/09 15:54:01
52
q
Kobe hirian, Japonian, 1995ean gertatutako
lurrikararen ondorioak.
Lurrak energia handia gordetzen du barruan. Ho-
rregatik, oso tenperatura altua du. Energia horren
eraginez, mendilerroak sortzen dira eta beste hain-
bat fenomeno gertatzen; esate baterako, lurrika-
rak eta sumendiak.
1. Lurrikarak
Lurrikarak lurrazalaren bat-bateko mugimenduak
dira, dardara edo astinaldi modukoak. Egia esan,
etengabe gertatzen dira lurrikara txikiak; baina
oso ahulak dira, eta gailu espezializatuei esker
baino ez dira hautematen.
Batzuetan, ordea, lurrikarak oso bortitzak dira,
eta hondamendi handiak sortzen dituzte, lurzorua
bortizki mugitzen baita, eta eraikinak erortzen.
Lurrikara batek inguru bateko paisaia aldatzea
era gin dezake: inguru horren malda aldatzea,
ibaien bidea aldatzea
q
2. Sumendiak
Sumendia lurrazalaren irekigune bat da; Lurraren
barneko magma gainazalera ateratzen da irekigu-
ne horretatik. Lurrazalera iristen denean, magma-
ri laba esaten zaio.
Sumendiek aldiak izaten dituzte: zenbait denbo-
ralditan ez dute jarduerarik izaten; beste ba tzu e-
tan, aldiz, sumendi-erupzioak gertatzen dira. Ho-
rrelakoetan, laba isurtzen dute, eta horrez gain,
gasak eta errautsak ere kanporatzen di tuzte.
Magma sumendi-tximinia izeneko hodi batetik
igo tzen da, eta krater izeneko zulo batetik kanpo-
ra tzen. Kanporatzean, laba hoztu egiten da, eta
harriak sor tzen dira. Harri horiek pilatu egiten
dira, eta errautsekin batera, sumendi-konoa era-
tzen dute.
w
Sumendi asko ez daude lurrazalean, itsasoaren
azpian baizik. Konoa asko hazi eta itsasoaren
azalera iristen denean, uharte bat sor tzen da. Ho-
rrela sortu dira, adibidez, Kanarietako eta Hawai-
ko uhartediak.
kraterra
tximinia
magma
sumendi-konoa
laba
w
Sumendi baten eskema.
Magma hodi batean zehar igotzen da, eta zulo batetik
ateratzen. Zer izen dute hodi eta zulo horiek?
Lur
me
nez
3. S
Sume
batez
tzen d
diena
ten b
gas t
Oso t
oldea
gitzen
Erupz
desag
daitek
4. L
Espai
baina
handi
gerta
Murtz
(Giron
Gaur
zioan
zen L
Uhart
zioan
erupz
Kana
nian.
nak le
hauet
rrotxa
tell)
1.
2.
3.
Ga
Sumendi pelearrak
1902ko maiatzaren 8an Martinika uharteko Pele mendian gertatu
zen erup zioa gogoangarria da, XX. mendeko hondamendi bolkaniko
okerrena izan baitzen. Saint-Pierre hiria, uharteko hiriburua, suntsitu
zuen, eta ia 30.000 lagun hil ziren, gehienak suzko hodeiak itota.
Kronikek diotenez, hiru lagun soilik atera omen ziren bizirik, haien ar-
tean leihorik gabeko gela batean giltzapetuta zegoen preso bat. Era be-
rean, kroniken arabera, inurrien, ehunzangoen, armiarmen, sugeen eta
abarren multzo handi batek hiriko kaleak hartu zituen heriotzatik ihesi,
eta biztanleak beren etxebizitzetan sartu ziren ihes egin beharrean.
Helburuak
Lurraren barne-energiak lurrika-
rak eta sumendiak sortzen ditue-
la ulertzea.
Lurrazalaren bat-bateko mugi-
menduek lurrikarak sortzen di-
tuztela jakitea.
Sumendiak zer diren eta zer zati
dituzten jakitea.
Espainian lurrikarak eta sumen-
di- erupzioak batez ere non dau-
den jakitea.
Hasteko
Aldizka, komunikabideetan hon-
damendi natural handiei buruz-
ko berriak ikusten ditugu. Eska-
tu ikasleei ahots ozenez esate-
ko mota horretako zer honda-
mendiren berri duten: lurrikarak,
sumendi-erupzioak, uhaldiak,
uholdeak, suteak, urakanak...
Bideratu haien erantzunak, pla-
netaren barne-energiarekin lotu-
ra duten fenomenoak identifika-
tzeko.
Gogorarazi ikasleei duela gutxi
gertatutako hondamendiren bat,
hala nola 2004ko abenduan Su-
matrako eta Indonesiako kostak
suntsitu zituen tsunamia.
Azaltzeko
Egokitzat jotzen baduzu, azal-
du ikasleei itsasoetan eta
ozeanoetan ere lurrikarak ger-
ta daitezkeela. Azaldu Indiako
ozeanoaren uren azpian izan-
dako lurrikara izugarri batek
sortu zuela 2004an Asiako
hego-ekialdea suntsitu zuen
olatu erraldoia, eta olatu horrek
galera handiak eragin zituela
herrialde askotan. Historiako
bederatzigarren hondamendi
natural okerrentzat jotzen da,
biktima kopuruari dagokionez;
230.000 lagun hil ziren.
52
132826 _ 0082-0097.indd Sec1:90 28/9/09 15:54:01
k
53
4
r
Tenegua sumendiaren erupzioa, La Palma
uhartean, 1971. urtean. Harrezkero, Espainian
ez da beste sumendirik hasi erupzioan.
e
Krakatoa uharteko sumendia. XIX. mendearen
amaieran, uharte hori ia desagertu egin zen,
sumendi bat lehertzearen ondorioz.
Lurraren barne-energiak lurrikarak eta su-
mendiak sortzen ditu. Bi fenomenoen eragi-
nez, hondamendi handiak gerta daitezke.
3. Sumendien arriskuak
Sumendien erupzioak arriskutsuak izan daitezke;
batez ere, jendea bizi den lekuetatik gertu gerta-
tzen direnean. Irudi luke, laba dela arriskurik han-
diena, baina ez da hala; sumendiek bota ditzake-
ten beste produktu batzuk arriskutsuagoak dira;
gas toxikoak eta suzko hodeiak, esate baterako.
Oso tenperatura altuetan hauts bihurtutako harri-
oldeak dira suzko hodeiak, eta abiadura bizian mu-
gitzen dira.
Erupzio bortitzenen eraginez, uharte txiki osoak
desager daitezke, eta lurreko klima aldatu egin
daiteke.
e
4. Lurrikarak eta sumendiak Espainian
Espainian urtero gertatzen dira lurrikara txikiak,
baina ez dago lurrikara larriak gertatzeko arrisku
handirik. Lurrikara gehienak inguru hauetan
gertatzen dira: hego-ekialdean (Granada, Malaga,
Murtzia eta Alacant probintzietan), ipar-ekialdean
(Gironan) eta ipar-mendebaldean (Galizian).
Gaur egun, Espainian ez dago sumendirik erup-
zioan. Azkeneko erupzioa 1971. urtean gertatu
zen La Palman, Kanarietako uharteetako batean.
Uhartedi horretan sumendi asko daude, eta erup-
zioan ez dauden arren, bizirik daude; hau da,
erupzioan sar daitezke berriro.
r
Kanarietatik kanpo, ez dago sumendi bizirik Espai-
nian. Nolanahi ere, garai bateko sumendien aztar-
nak leku askotan gordetzen dira. Adibidez, inguru
hauetan: Campo de Calatravan (Ciudad Real), Ga-
rrotxan (Girona), Columbretes uharteetan (Cas-
tell) eta Gata lurmuturrean (Almeria).
1. Defnitu hitz hauek: lurrikara, sumendia, laba eta sumendi-konoa.
2. Zeintzuk dira sumendien arriskurik nagusienak?
3. Ikus al daiteke sumendirik, Iberiar Penintsulan? Azaldu zure erantzuna.
Galderak
Biztanleetako batzuk erreta hil ziren, eta beste batzuk, itota. Hodei
piroplastikoak aingura botata zuten ontzi batzuk ere atzeman eta erre
zituen, eta ontzietako tripulazio osoa hil zen. Kalteak oso larriak izan
ziren, hain zuzen, ia 60 km-ko azalera erabat suntsituta geratu zen.
Pele mendia dela-eta esaten zaio pelear sumendiak sumendi mota
bati. Sumendi mota horrek kraterrean pilatzen den oso laba likatsua
botatzen du; gordailu horiek, tapoiek bezala jokatzen dutenak, pus-
katzen direnean, suzko hodeiak ateratzen dira bat-batean kanpora.
Suzko hodeiak laba-, ke- eta errauts-kolada handiak dira, eta sumen-
diaren ingurune osoa suntsitzen dute.

Matematikarako gaitasuna
Richter eskala sismologikoak zen-
baki bat esleitzen du, lurrikara
baten larritasuna kuantifika tzeko.
Charles Richter (1900-1985) esta-
tubatuar sismologoari zor dio ize-
na, hark diseinatu baitzuen. Eskala
hori 1etik 10erakoa da, eta haren
arabera, historian erregistratutako
lurrikararik handiena Valdivian (Txi-
le) izan zen 1961ean, eta 9,6 gra-
duko indarra izan zuen. Ikasleek
alderaketa bat egiteko, esan an-
tzekoak direla indar horretako lurri-
kara batek zabaltzen duen energia
eta 1 km-ko diametroa duen me-
teorito batek planetaren kontra
talka egitean zabaltzen duena.
Halaber, esan potentzia ertaineko
bonba atomiko batek 4 gradu izan-
go zituela eskala horretan.
Erantzunak
Irudiak
2. Magma tximinia izeneko hodi
batean zehar igotzen da. Labak
kanpora ateratzeko erabiltzen duen
zuloari krater esaten zaio.
Galderak
1. Lurrikarak lurrazalaren bat- ba-
teko mugimenduak dira, dardara
edo astinaldi modukoak. Sumen-
dia lurrazalaren irekigune bat da;
Lurraren barneko magma gainaza-
lera ateratzen da irekigune horre-
tatik. Laba magmak gainazalera
iristean hartzen duen izena da.
Sumendi-konoa sumendi- produk-
tuen bidez osatzen den harri- eta
errauts-pilaketa da.
2. Sumendien arrisku nagusienak
suzko hodeiak eta gas toxikoak
dira.
3. Bai, Iberiar penintsulan su-
mendiak ikus daitezke, baina bat
bera ere ez dago bizirik. Kanariar
Uharteetan sumendi biziak gera-
tzen dira, baina haietako bat bera
ere ez da erupzioan sartu 1971.
urtetik.
4. UNITATEA
53
132826 _ 0082-0097.indd Sec1:91 28/9/09 15:54:02
54
w
Zenbait harri sedimentario.
Lurrazaleko harriak
Harriak hainbat irizpideren arabera sailka daitez-
ke; adibidez, kolorearen, gogortasunaren nahiz
erabi leraren arabera. Baina jatorriaren araberako
sail kapena da erabiliena.
1. Harri magmatikoak
Magma hozten denean, solidotu egiten da; horre-
la sortzen dira harri magmatikoak. Oso gogorrak
izaten dira. Arretaz aztertuz gero, erraz ikus dai-
tezke harri horien osagai diren mineralak.
q
Harri magmatiko batzuk sumendietatik datoz; adi-
bidez, basaltoa eta pumita. Laba hozten denean
era tzen dira.
Beste harri magmatiko batzuk, aldiz, magma man-
tso-mantso hozten denean eratzen dira, lurraza-
laren sakon-sakonean; granitoa, esaterako. Harri
horiek Lurrazala higatzen denean iristen dira gai-
nazalera.
2. Harri sedimentarioak
Harri sedimentarioak beste harri batzuen nahiz izaki
bizidun batzuen hondakinetatik eratzen dira.
w
Dakizunez, higadura-, garraio- eta sedimentazio-
prozesuen eraginez harri puskak askatu egiten
dira, eta gero, hainbat lekutara iristen dira, eta
han sedimentatzen. Jalkin horiek beste batzuen
azpian geratzen dira, estalita; eta hala, milaka
edo milioika urteren ondoren, harri bihurtzen dira.
Horrela eratzen dira hainbat harri; adibidez, kon-
glomeratua, hareharria eta buztina. Konglomeratua
harri puska handiz osaturik dago; hareharria,
hareaz; eta buztina, lokatzez.
Beste harri batzuk izaki bizidunen hondakinak pila-
tzearen eraginez osatzen dira. Horrela eratzen dira,
adibidez, ikatza eta petrolioa (harri likido bat).
Azkenik, beste harri batzuk uretan disolbatutako
substantzien bidez eratzen dira; esate baterako,
kareharria eta igeltsua.
Harri sedimentario batzuek fosilak dituzte. Izaki
bizidunen hondakinak dira fosilak; harri bihurtu,
eta harri moduan gorde direnak.
q
Zenbait harri magmatiko.
konglomeratua
hareharria
buztina fosildun kareharria
basaltoa
pumita
granitoa
1
2
3
G
Ha
rio
ne
pr
3.
Dak
Harr
edo
iri tsi
Jato
harr
erat
4.
Harr
best
sort
Helburuak
Harriak jatorriaren arabera sail ka-
tzen jakitea: magmatikoak, sedi-
mentarioak eta metamorfikoak.
Harri magmatikoak magma hoz-
ten eta solidotzen denean sor-
tzen direla jakitea.
Harri sedimentarioak izaki bizidu-
nen hondakinetatik eratzen dire-
la jakitea.
Harri metamorfikoak beste ha-
rri batzuen eraldatzetik eratzen
direla jakitea.
Harrien zikloan harri mota batzuk
beste era batekoak bihurtzen di-
rela ulertzea.
Hasteko
Harrien esku-lagin batzuk izatea
izan daiteke ikasleei bi orrialde
hauetako edukiak irakasten has-
teko modurik onena. Utzi ikasleei
harriak ukitzen, harriek zenbat
testura eta itxura izan dezaketen
egiaztatzeko.
Epigrafeak irakurri ahala, na-
barmendu bi orrialde hauetan
agertzen diren harrien irudiak.
Kontzeptuak esatean, aipatu
dagozkien adibideak ere. Zehaz-
tasunez behatzen badiete, ohar-
tuko dira harri batzuk hainbat
koloretako eta testuratako zatiz
osatuta daudela, edo konturatu-
ko dira fosilak harri sedimenta-
rioen zatiak direla.
Azaltzeko
Gogorarazi ikasleei buztina edo
petrolioa ere, besteak beste,
harriak direla, nahiz eta itxura
hori ez izan. Horrez gainera,
galdetu petrolioa zer harri mota
den: metamorfikoa, sedimenta-
rioa edo magmatikoa.
54
Harriak fabrikatzea
Natura imitatzea eta harriak fabrikatzea erraza da. Hauek behar dira:
hondartzako maskor batzuk edo muskuluen oskolen hondakinak, ha-
rea, harri txikiak, erretilu bat (plastikozkoa edo aluminiozkoa), zemen-
tu pixka bat, ura, lainoztagailu bat eta mailu bat.
Lehenbizi, nahastu zementu pixka bat eta harea, eta banatu nahas-
keta erretiluaren hondoan uniformeki.
Ondoren, barreiatu maskorren eta oskolen geruza txiki bat, zementua-
rekin nahastuta.
Geruza horren gainean, zabaldu harea, zementua eta harriak dituen
beste geruza bat.
132826 _ 0082-0097.indd Sec1:92 28/9/09 15:54:02
55
4

s
o
lid
o
tze
a

1. Granitoa harri magmatikoa da, eta lurrazalaren barruan eratzen da, oso sakonean.
Nola da posible gainazalean agertzea?
2. Azaldu zer den fosil bat eta zein harri motatan aurki daitekeen.
3. Zer harri mota dira ikatza eta petrolioa? Nola eratu dira?
Galderak
Harri magmatikoak magmatik sortzen dira; sedimenta-
rioak, beste harri batzuen eta izaki bizidunen hondaki-
netatik; eta metamorfikoak, beste harri batzuetatik,
presioa edo tenperatura igotzearen eraginez.
e
Zenbait harri metamorfiko.
marmola
3. Harri metamorfikoak
Dakizunez, metamorfosi hitzak transformazio esan nahi du.
Harri metamorfkoak beste harri batzuetatik sortu dira, presioa
edo tenperatura igotzearen eraginez, baina harriak urtzera
iri tsi gabe.
Jatorrizko harri motaren arabera, era bateko edo besteko
harri metamorfkoak eratzen dira. Adibidez, buztinetik arbela
eratzen da, eta kareharritik, marmola.
e

4. Harrien zikloa
Harriek hainbat eraldaketa izaten dituzte, eta harri mota batzuk
beste era batekoak bihur daitezke. Transformazio horietatik
sortzen da harrien zikloa.
r

r
Harrien zikloa.
presio- eta
tenperatura-
igoera
higadura, garraioa
eta sedimentazioa
Magma Jalkinak
HARRI
MAGMATIKOAK
HARRI
METAMORFIKOAK
HARRI
SEDIMENTARIOAK

presioaren

edo tenperaturaren igoera

f
u
s
i
o
a

e
t
a

s
e
d
i
m
e
n
t
a
z
i
o
a

b
ih
u
r
t
z
e
a

h
a
r
r
i
h

i

g

a

d

u

r

a

,

g

a

r
r
a
i
o
a
arbela

higadura, garraioa e
ta
s
e
d
im
e
n
ta
z
io
a

Ulertzeko
2. epigrafea, Harri sedimenta-
rioak, irakurri eta gero, eskatu
haurrei azaltzeko zergatik esa-
ten diegun erregai fosilak ika-
tzari eta petrolioari.

Harrien zikloak kontzeptu multzo
bat biltzen du, grafikoen bidez
errazago ulertuko diren kontzep-
tuen multzoa, hain zuzen. Berri-
kusi harrien zikloa arbelean ikas-
leekin batera, eta utzi haiei, txan-
daka, eskema betetzen gezien bi-
dez. Harriek zer eraldaketa jasan
ditzaketen adierazi beharko dute.
Jarri arreta berezia gezien norabi-
deei, eta azpimarratu kausa eta
efektu arteko erlazioak.
Erantzunak
Galderak
1. Posible da Lurraren barne-ener-
giak lurrikarak eta sumendiak sor
baititzake, eta granitoa oso sako-
neko geruzetatik (han egoten da)
kanpoko geruzetaraino igoarazi
baitezake. Ez da zaila granitoa kan-
poko geruzetatik ateratzea. Horrez
gainera, higadurak granitoa estal-
tzen duten harriak higa ditzake eta
gainazalean agerian utz dezake.
2. Fosilak izaki bizidunen honda-
kinak dira, harri bihurtu direnak.
Sarritan, harri sedimentarioetan
egoten dira.
3. Ikatza eta petrolioa harri sedi-
mentarioak dira, izaki bizidunen
hondakinen pilatzetik sortu dire-
nak.
4. UNITATEA
55
Bota ura lainoztagailuaren bidez eta pixkanaka, nahasketa guztiz bus-
tita egon arte.
Gutxienez egun bat pasatzen utziko dugu, harria erretilutik kendu bai-
no lehen.
Hautsi harria mailua erabiliz, hiru edo lau pusketetan.
Eskatu ikasleei fabrikatu duten harriari behatzeko, eta esateko ikasi
duten harrietako zein motaren antza duen eta zergatik. Halaber, eska-
tu prozesu naturalaren eta haiek erabili dutenaren arteko antzekota-
sunak eta desberdintasunak identifikatzeko.
132826 _ 0082-0097.indd Sec1:93 28/9/09 15:54:02
56
Ariketak
1. Eskema honetan, Lurraren geruzak agertzen
dira. Kopiatu eta idatzi bakoitzaren izena.
2. Zerrendatu geosferako eta atmosferako
geruzak, eta adierazi geruza horietako
bakoitzaren ezaugarri bat.
3. Azaldu nola puska daitezkeen mendiko
harriak, euri-uraren jardueraren
eraginez.
4. Esaldi hauek ez dira zuzenak
Zuzendu.
a. Harriak ez dira inoiz ez puskatzen
ez zatikatzen.
b. Lurzorua harri puskaz osatuta
dago.
c. Harrien kolore-aldaketari deritzo
higadura.
d. Mendietan agertzen diren harriak
dira jalkinak edo sedimentuak.
6. Erantzun sumendiei buruzko galdera
hauei:
a. Zer harreman dago magmaren eta
labaren artean?
b. Nola eratzen da sumendi-konoa?
c. Nola sor daiteke uharte bat sumendi
batetik?
7. Osatu taula hau:
HARRI MOTA
NOLA
ERATZEN DEN
ADIBIDEAK
10. Lurrikarek eta sumendiek hondamendi
naturalak sor ditzakete, bai eta beste
fenomeno batzuek ere; adibidez, tsunamiek
eta uholdeek. Bilatu horiei buruzko
informazioa: zer diren, zergatik gertatzen diren
eta zer-nolako kalteak eragin ditzaketen.
Aplikatu
Ulertu 5. Aztertu eskema eta azaldu zer esan nahi duen:
Landaretza galtzea
Lurzorua galtzea
.........
.........
.........
.........
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .

.........
8. Ibaiek mendian
hondeatutako
zenbait arroilak
alboko itxura
hau dute.
Azaldu zergatik.
9. Aurki al daiteke fosilik, harri magmatiko
batean? Azaldu zure erantzuna.
Arrazoitu
11.
12.
Ered
gisa
Kortx
bate
eta k
2.

Er
bil
eta
4.

Ga
nu
ga
art
ad
La
ma
ma
2
ma
ad
13.
Ibaien higadura
Ibaiek eragindako higadurari ibaien higadura esaten zaio eta paisaia mo-
delatzen duen eragile nagusietako bat da.
Higadura mota horrek eragindako paisaien adibideetako bat da Co-
loradoren Arroila Handia (AEB), munduko paisaiarik ikusgarrienetako
bat. Milioika urteetan, Colorado ibaiak bere ibilguan kareharrizko lur-
zorua higatu zuelako sortu zen. Arroila 446 km luze da, 6 eta 29
km-ko zabalerako mendikateak ditu eta 1.600 m baino gehiagoko
sakonerak har ditzake. Horrez gainera, ibaiak bere ibilgua higatu aha-
la, Lurraren historiaren 2.000 milioi urte inguru begi bistan utzi ditu.
Izan ere, ibaiak bere ibilbideko harria geruzaz geruza zatikatu du, eta
Paleozoikoko sedimentu-geruzak ikusgai utzi ditu.
56
Erantzunak
Ulertu
1. E. G.
Atmosfera: kanpoko espazioa, tro-
posfera, estratosfera. Hidrosfera.
Geosfera: lurrazala, mantua, nu-
kleoa.
2. Hauek dira geosferako geru-
zak: lurrazala, solidoa da eta ha-
rriz osaturik dago; mantua, geruza
horretan harri batzuk urtuta dau-
de eta harri horiei magma esaten
zaie; eta nukleoa, burdinaz osatu-
ta dago batez ere.
Hauek dira atmosferako geruzak:
troposfera, bizitza hemen garatzen
da eta 10 edo 20 km-ko altuera-
raino iristen da; eta estratosfera,
50 km-ko altueraraino iristen da,
eta ozono-geruza bertan dago.
3. Euri-ura harrien arrakaletan sar-
tzen da. Tenperatura jaistean, ur hori
izotz bihurtzen da, tamaina handia-
goa hartzen du, eta horren ondorioz,
ziri batek bezala jokatzen du.
4. a. Harriak puskatu eta zatikatu
egiten dira; b. Lurzorua harri pus-
kaz, izaki bizidunen hondakinez,
uretan disolbaturik dauden gatz
-mineralez eta atmosferako airez
osatuta dago; c. Harrien eta lur-
zoruaren materialak higatzeari eta
herrestatzeari deritzo higadura;
d. Higadurak harrietatik eta lurzoru-
tik erauzitako materialen gordailuak
dira jalkinak edo sedimentuak.
5. Higadurak lurzorua galtzea eragi-
ten du, eta lurzoruaren pobretzearen
ondorioz, landaretza galdu egiten
da. Eta alderantziz, landarezko jan-
tzia galtzeak higadura eta lurzorua
galtzea dakar.
6. a. Laba magmak gainazalera
ateratzen denean hartzen duen
izena da; b. Laba kraterraren ingu-
ruan hozten eta solidotzen da, eta
laba hori pilatzen denean sumen-
di- konoa eratzen da; c. Sumendia
itsasoaren azpian dagoenean, su-
mendi- konoa itsasoaren azalera
iritsi arte haz daiteke eta uharte
bat sor dezake.
132826 _ 0082-0097.indd Sec1:94 28/9/09 15:54:03
n
en:
4
11. Adierazi zein taldetakoa den alboko
argazkiko harria eta azaldu nola jakin
duzun.
12. Nola irits daiteke magma zati bat harri
sedimentario baten zati izatera?
4
Geosferaren eredu
bat eraikitzea
Eredu bat errealitatearen adierazpen bat da. Adibide
gisa, geosferaren eredu bat eraikiko dugu.
Kortxo zuriko esfera bat behar duzu. Eskulanen denda
batean eskura dezakezu. Horrez gain, konpasa, erregela
eta koloretako tenperak behar dituzu.
IKASI EGITEN
1.

Eskatu heldu bati esfera erditik ebakitzen
laguntzeko, labana batez edo zerra batez.
Itsatsi kartoi mehe baten gainean eta moztu.
2.

Erregelaz eta konpasaz lagunduta,
bilatu esfera erdiaren erdigunea. Markatu
eta neurtu erradioa.
3.

Marratu
zirkunferentzia
bat konpasaz.
Haren erradioak
esferaren
erradioaren erdia
izan behar du.
Nukleoa
adierazten du.
Koloreztatu horiz.
4.

Gainerako zatiak,
nukleoaren eta
gainazalaren
artekoak, mantua
adieraziko du.
Laranja-kolorez
margotu. Azkenik,
marroiz koloreztatu
2 mm inguruko
marra: lurrazala
adieraziko du.
5.

Bukatzeko,
marraztu eta
koloreztatu
gainazala,
munduko mapa
baten edo
munduko bola
baten laguntzaz.
13. Jarraitu argibideak eta eraiki geosferaren eredu bat.
57
Colorado ibaiaren drainatze-eremua duela 40 milioi urte sortu zen,
Arroila Handiak seguru aski 6 milioi urte baino gutxiago dituen arren.
Paisaia hori eratu zuen higadura gehienbat azken 2 milioi urteetan
gertatu da, eta planetako geologia-zutabe erabatekoenak sortu ditu.
Horrez gainera, ibaiak bere ibilgua higatzen jarraitzen du, bai eta gero
eta harri zaharragoak begi bistan uzten ere.
Erakutsi haurrei paisaia horren irudiak eta esan geologia-zutabeei
behatzeko. Azaldu ikasleei Colorado ibaia ez dela oso emaritsua,
baina denboran zehar egindako etengabeko higadurak lurrazala
oso modu ikusgarrian higatu duela.
7. Harri magmatikoa: magma gai-
nazalera atera, hoztu eta solidotzen
denean sortzen da, hala nola basal-
toa eta granitoa.
Harri sedimentarioa: izaki bizidu-
nen edo beste harri batzuen hon-
dakinetatik sortzen da, hala nola
hareharria eta petrolioa.
Harri metamorfikoa: beste harri ba-
tzuetatik sortzen da, presioa edo
tenperatura igotzearen eraginez,
hala nola arbela eta marmola.
Arrazoitu
8. Itxura hori dute ibaiak bere
ibilgua hondeatu eta lurzoruan
sakondu eta gero, zabalean ere
heda baitaitezke, daramaten ur
kantitatearen arabera.
9. Ez, ezin da fosilik aurkitu harri
mota horretan, Lurraren barneko
magmatik sortzen baitira. Mag-
man ezin da aurkitu izaki bizidu-
nen hondakinik.
Aplikatu
10. E. L.
11. Harri sedimentario bat da, fo-
sil bat duela ikus baitaiteke.
12. Magma zati bat harri sedimen-
tario baten zati izatera irits daite-
ke harrien zikloari esker: magma
harri magmatiko bihurtzen da, eta
harri magmatikoa, higaduraren,
garraioaren eta sedimentazioaren
ondorioz, harri sedimentario bat
eratuko duen jalkin bihur daiteke.
Ikasi egiten
13. E. E.
Jarduera mota hau lagungarria da
ikasleen autonomia eta ekimena
lantzeko. Halaber, esku-trebetasun
txikiak erabiliko dituzte, unitate ho-
netan ikasi dituzten kontzeptuak
errazago ulertzeko lagungarriak.
4. UNITATEA
57
132826 _ 0082-0097.indd Sec1:95 28/9/09 15:54:03
58
3. IKASTEN IKASTEKO. Egin lurrazaleko harri moten eskema bat.
Lur planeta
Lur planeta hainbat geruza zentrokidez osatuta dago:
geosfera, hidrosfera eta atmosfera dira geruza horiek.
Geosfera, berriz, lurrazalak, mantuak eta nukleoak osa-
tzen dute.
Eta atmosfera, troposferak, estratosferak eta kanpoko
beste geruza batzuek.
Lurrazala
Lurrazala harriz osatuta dago. Harri horiek higatu egiten dira, eta sortzen diren hon-
dakinek lurzorua eratzen dute, izaki bizidunen jardueraren laguntzaz.
Lurrazalean higadura-, garraio- eta sedimentazio-prozesuak gertatzen dira.
Jatorriaren arabera, harriak hiru multzotan biltzen dira: magmatikoak, sedimen-
tarioak eta metamorfkoak.
Lurraren barne-energia
Lurrak energia du barruan; lurrikarak eta sumendiak izaten dira energia horren
adierazpideak. Lurrikarak lurrazalaren mugimendu bortitzak dira. Lurraren bar-
neko magma kanporatzen den lekuei sumendi esaten diegu.
Berrikusi
......... ......... ......... ......... ......... ......... ......... ......... ......... ......... ......... ......... ......... ......... .........
otras capas
externas
otras capas
externas
otras capas
externas
otras capas
externas
otras capas
externas
otras capas
externas
......... ......... ......... ......... ......... ......... ......... ......... ......... ......... ......... ......... ......... ......... ......... ......... ......... .........
hauek osatzen dute: hauek osatzen dute:
geruza hauek osatzen dute:
El PLANETA TIERRA El PLANETA TIERRA LUR PLANETA
geosfera ......... .........
......... ......... ......... ......... ......... ......... ......... ......... .........
otras capas
externas
otras capas
externas
kanpoko beste
geruza batzuek
GA
Informazioa osagarria
Lorategia zulatzen
Etxeko lorategia zulatuko bagenu, lehenbizi lur-geruza mehe bat aur-
kituko genuke. Geruza hori zeharkatu ondoren, eta zulatzen jarraituz
gero, harri-geruza batera helduko ginateke; lurrazalera zentzu hertsian
esanda. Lurrazala granitoz osatuta dago batez ere, eta 25 eta 50 km
arteko lodiera izan dezake. Ozeanoetan, ordea, lurrazala askoz ere
meheagoa da, zenbait eremutan 5 km-ko lodiera dauka soilik.
Zulatzen jarraitzea ezinezkoa litzateke, mantuan sartuko baikinateke.
Mantuak 3.000 km-ko lodiera du, eta harri solidoz eta urtuz osatuta
dago. Mantuan presioa izugarria denez, presioak zulatzeko erabiliko
genukeen edozein objektu zapalduko luke, altzairuzkoak ere.
Unitateko hitz
nagusiak
Atmosfera
Tximinia
Harrien zikloa
Sumendi-konoa
Lurrazala
Kraterra
Higadura
Erupzioa
Estratosfera
Fosila
Geosfera
Hidrosfera
Laba
Magma
Mantua
Nukleoa
Ozono-geruza
Harri magmatikoak
Harri metamorfikoak
Harri sedimentarioak
Sedimentazioa
Lurzorua
Lurrikara
Garraioa
Troposfera
Sumendia
Ikasten ikasteko
2. Geruza hauek osa tzen dute
Lurra: geosfera (lurrazalak, man-
tuak eta nukleoak osatzen dute);
hidrosfera; eta atmosfera (tropos-
ferak, estratosferak eta kanpoko
beste geruza batzuek osatzen
dute).
3. E. G.
Jarduera hau zuzentzean, kontuan
izan IKASTEN IKASTEKO eskulibu-
ruan eskemak egiteko ematen di-
tugun estrategiak.
58
132826 _ 0082-0097.indd Sec1:96 28/9/09 15:54:03
e
k
59
4
GAI NAIZ
Lurrikara bat gertatuz gero modu egokian jokatzeko
1. Lurrikara batek suteak sor ditzake. Horixe da, hain zuzen, lurrikaren arriskurik
handiena.
Zure ustez, zergatik gertatzen dira sute horiek?
2. Egin larrialdiren bat gertatzen denerako adibidez, lurrikara bat etxean prestatuta
eduki beharreko gauzen zerrenda.
Kanpoan bazaude, urrundu
etxaurre, kaleko argi eta
kable elektrikoetatik.
Ezin bada, bota zure burua lurrera,
barneko horma baten ondoan, altzari
altuetatik eta koadroetatik urrun..
Makurtu, estali zure burua eta heldu
zerbaiti. Mahai bat edo idazmahai
bat leku egokiak dira babesteko.
Lurrikararen ondoren, moztu gasa, ura eta argindarra, eta suteren bat baldi bada, saiatu itzaltzen.
Itsasotik gertu bazaude,
bilatu toki garaiago bat,
itsasikararen arriskua saihesteko.
Urrundu kanpoko hormetatik
eta leihoetatik.
Lurrikara bat
gertatuz
gero,
gomendio
batzuei jarraitzea
komeni da,
gure
segurtasunerako.
Unitatea amaitutakoan, bete ikasleekin honelako taula bat:
Gai naiz...
1. Suteak arrazoi ugariren ondorioz
gerta daitezke: hodiak eta gas- eta
erregai-hoditeriak apurtzea, linea
elek trikoak erortzea, zirkuitulabu-
rrak, trafiko-istripuak, etab.
2. E. L.
Erabilgarria litzateke, besteak bes-
te, hauek eskura izatea: edateko
ura eta janari pixka bat, inkomuni-
katuta geratzen bagara ere; esku-
argi bat, argia joaten denerako;
lehen sorospenetarako botika-ku-
txa bat; eta su-itzalgailu bat, su txi-
kiren bat itzali behar badugu.

Batzuetan, haurrei iruditzen zaie
ikasten dituzten kontzeptuak ez
direla oso erabilgarriak beren egu-
neroko bizitzetan. Motibatu ikas-
leak Gai naiz... atala beren buruak
hobetzeko proba bat balitz bezala
lantzeko. Oraingoan, lurrikara bat
gertatuz gero nola jokatu behar
duten jakiteko jarraibideak ema-
ten dira. Azaldu hau haurrei: duela
urte gutxi, Asiako hego-ekialdeko
kostak bipildu zituen tsunami ika-
ragarria gertatu zenean, prentsak
argitaratu zuen neskato bat izan
zela kostara olatu handi bat gertu-
ra tzen ari zela an tzeman zuen ba-
karra. Neskatoa bere sendiarekin
uda pasatzen ari zen Indonesiako
hondar tza zoragarri batean. Nes-
katoak jendeak berari aditzea lor-
tu zuen, eta hondartza minutu gu-
txitan ebakuatu zuten. Hala, han
zeuden dozenaka lagunek beren
bizia salbatu zuten. Bizirik iraute-
ko teknika errazak ikastea, orain
aurkezten ditugunen modukoak,
oso baliagarria izan daiteke.
4. UNITATEA
59
4. UNITATEA: Lurra
Zer ikasi
dudan
Zer ikasi dudan
egiten
Lurraren
geruzak
Lurrazala
Lurrazaleko
harriak
132826 _ 0082-0097.indd Sec1:97 28/9/09 15:54:04
60A
Unibertsoa
U
5
Edukiak
Eguzki-sistema.
Unibertsoa.
Espazioa esploratzen.
Eskemak irakurtzea, ulertzea
eta interpretatzea.
Irudien bidez
Eguzki-sistemako astroak
eta planetak identifikatzea.
Eguzki-sistemaren eredu bat
egitea.
Espazioaren esplorazioari
buruzko iritzi pertsonalak
ematea.
Lurra Unibertsoan non
dagoen jakiteko jakin-mina
izatea.
Gaueko zeruari behatzeko
eta ikus daitezkeen
astroetako batzuk zein diren
jakiteko interesa izatea.
Espazioa esploratzeak zer
garrantzi duen aintzatestea.
Nazioarteko lankidetza
zientzia-aurrerapenerako
tresna gisa aintzat hartzea.
Programazioa
Helburuak
Eguzkiak eta haren inguruan biraka ari diren astroek
Eguzki-sistema osatzen dutela jakitea.
Barneko planetak, kanpoko planetak eta planeta nanoak
bereiztea.
Izarrak gas-esfera handiak direla eta haien barnean energia
kantitate handia sortzen dela ulertzea.
Izarrek zer ezaugarri nagusi dituzten jakitea:
kolorea, tamaina, argitasuna eta distira.
Izarrak multzokatu egiten direla eta galaxiak sortzen dituztela
ulertzea.
Lurra Esne Bidea izeneko kiribil-galaxian dagoela jakitea, eta
galaxia motak bereiztea.
Espazioaren esplorazioaren historiako une gogoangarri
garrantzitsuenetako batzuen berri izatea.
Eguzki-sistemaren eredu bat eraikitzea.
Espazioaren esplorazioari buruzko iritzia ematea.
Badaki Eguzkiak eta haren inguruan biraka dabiltzan astroek
osatzen dutela Eguzki-sistema.
Badaki zer astro mota dauden Eguzki- sisteman.
Badaki izarrak zer diren, eta kolorearen, tamainaren,
argitasunaren eta distiraren arabera sailkatzen ditu.
Badaki galaxiak zer diren, zer galaxia mota dauden
eta Lurra Esne Bidea izeneko kiribil-galaxia batean
dagoela.
Badaki zein diren espazioaren esplorazioaren historiako
une gogoangarri nagusiak.
Unitate honetan, zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako
gaitasunaz gain, gaitasun hauek ere garatzen dira:
matematikarako gaitasuna; gizarterako eta herritartasunerako
gaitasuna; eta giza eta arte-kulturarako gaitasuna.
F
132826 _ 0098-0111.indd 98 28/9/09 15:55:45

60B
Unitatearen eskema
5. UNITATEA. UNIBERTSOA
Berrikusi
Gai naiz
Espazioaren esplorazioari
buruzko iritzia emateko
Ikasi egiten
Eguzki-sistemaren eredu
baten marrazkia
Zabaltzea: 5. fitxak.
Ebaluaziorako baliabideak: 5. kontrola/5. testa/
Lehen hiruhilekoaren ebaluazioa.
Berriro irakurtzea eta azaltzea: 5. ariketa, 68. orrialdea.
Informazioa bilatzea: 13. ariketa, 69. orrialdea.
Ikasleei espazioari buruz hitz egitean, zaila
gerta dakieke Unibertsoan astroek elkarren artean
dituzten distantzia izugarriak ulertzeko behar den
abstrakzio maila lortzea. Azpimarratu gaueko
zeruan ikus daitezkeen izarrak eguzkiak direla,
gurearen antzekoak. Halaber, azaldu Eguzkia
Lurretik oso-oso urrun dagoela eta igortzen
duen argiaren zati txiki bat baino ez dela iristen
gugana.
Beste unitateetan bezala, ikus-entzunezko
baliabide bat laguntza bikaina izan daiteke,
unitateko kontzeptuak ulertzeko, eta zalantzak eta
zailtasunak konpontzeko: ikasleentzat baliagarria
izango da astroek zehazki zer tamaina duten
jakiteko, bai eta Unibertsoan elkarren artean zer
distantzia duten jakiteko ere. Oso gomendagarriak
dira Kosmosa saileko dokumentalak, Carl Sagan
astrofisikariak zuzenduak.
Tenporalizazio-
iradokizuna
Iraila
Azaroa
Abendua
Urtarrila
Otsaila
Martxoa
Apirila
Maiatza
Ekaina
Urria
Eguzki-sistema Unibertsoa
Espazioa
esploratzen
132826 _ 0098-0111.indd 99 28/9/09 15:55:45
60
Aurkitu Siberia, munduko mapa
batean edo munduko bola batean.
Zientzialari gehienen ustez,
kometa txiki bat lehertuko zen
Siberian, atmosferaren aurka
talka egitean.
Zer da, baina, kometa bat?
Ez badakizu, bilatu
informazioa.
Unibertsoa
Gertakaria Siberian
1908. urteko uztailaren 30eko goizeko lehen orduetan,
suzko bola erraldoi bat ikusi zuten zeruan, ziztu bizian
higitzen, Erdialdeko Siberian (Errusiako iparraldeko oso
jende gutxiko eskualde bat). Zeruertzean lurra jo zuenean,
leherketa ikaragarri bat gertatu zen. Bi mila kilometro
koadro baso suntsitu zituen, eta talkaren inguruko milaka
zuhaitzi eman zien su, su-parrastada batez. Honela
kontatu zuen lekuko batek:
Upel bat konpontzeko aizkora gora jasota nuela, zerua
bitan zatitu zen bat-batean, eta basoaren gainean,
zeruaren gainalde guztia suak estaltzen zuela zirudien.
Berehala, bero izugarria sentitu nuen, alkandorak sua
hartu izan balit bezala... Alkandora erantzi nahi izan nuen,
eta bota, baina orduan leherketa bat gertatu zen zeruan,
eta burrunba ikaragarri bat entzun zen. Leherketa hark
lurrera bota ninduen, arkupetik sei bat metrora edo, eta
konortea galdu nuen, une batez.
CARL SAGAN. Kosmosa. Moldatua
5
Siberiako gertakariaren irudi simulatua.
Ila
Ilar
izat
em
Ilar
urik
Ilar
tze
Egu
kok
bat
izat
zaio
Ilbe
3.
GOG
Gu
Lur
gain
Lur
zio-
bira
rio
ere
me
oso
egu
Egu
Me
Tunguskako meteoritoa
Tunguskako gertaera da Siberian (Errusia), 1908ko ekainaren 30ean,
7:17an, indar handiko aireko leherketa bat gertatu zela. Detonazioa, po-
tentzia handiko arma nuklear batenaren antzekoa, izotzez osatutako ko-
meta batena zela uste izan zen, ez baitzen zati bat bera ere berreskuratu.
Halaber, ez zuen krater bat bera ere utzi, ez baitzen gainazalera iritsi.
Bolidoa 80 m-ko diametrokoa airean lehertu zen. Leherketak zuhai-
tzak erre eta eraitsi zituen 2.150 km-ko azaleran, eta leihoak hautsi
eta jendea lurrera bota zuen handik 400 km-ra. Hainbat egunetan,
Errusiako eta Europako eremu batzuetan gauak oso distiratsuak izan
ziren, eta eguzkia ezkutatu ondoren, argi artifizialik gabe ere irakur
zitekeen.
Helburuak
Ikasleei Lurrak bere ardatzaren
inguruan eta Eguzkiaren ingu-
ruan zer mugimendu egiten di-
tuen gogoratzea.
Ilargia Lurraren satelite naturala
dela jakitea eta Ilargiaren ezau-
garri batzuk gogoratzea.
Eguzkia izar bat dela, eta Lurreko
bizirako zer garrantzi duen gogo-
ratzea.
keztea.
Hasteko
Irakurtzen hasi baino lehen,
galdetu ikasleei kometa bat
edo kometen irudiak ikusteko
aukerarik izan duten. Kometarik
ezagunena Halley izenekoa da;
76 urtean behin bisitatzen du
Lurra eta 1986an bisitatu zuen
azkenekoz. Ahal baduzu, eraku-
tsi ikasleei Halley kometaren
azken bisitaren irudi ba tzuk.
Unitatea irakurtzen hasi baino
lehen, irakurrarazi haurrei unita-
tearen izenburua eta bi orrialdee-
tako atalen izenburuak, aurretiko
ideiak aurkitzeko. Horretara-
ko, erabili ikasleekin IKASTEN
IKASTEKO eskuliburuko 12.
orrialdean ematen ditugun jarrai-
bideak.
Azaltzeko
Azaldu haurrei kometek isats dis-
tiratsua eta adatsa izaten dutela.
Izan ere, Eguzkira gertura tzen di-
renean, Eguzkiak haien gainazala
berotzen du, eta kometen izotza
solido-egoeratik zuzenean gas-
egoerara pasatzen da. Halaber,
azaldu kometak Eguzkitik gertu
daudenean baino ezin direla
ikusi eta denbora- tarte oso mo-
tzean, oso txikiak direlako eta
oso orbita luzanga dutelako.
60
132826 _ 0098-0111.indd 100 28/9/09 15:55:45
UNIDAD 1
an.
.
61
Ilargia
Ilargia Lurraren satelitea da. 28 egun behar
izaten ditu Lurraren inguruan bira oso bat
emateko.
Ilargiaren gainazala kraterrez eta itsaso izeneko
urik gabeko gune argi batzuez estalita dago.
Ilargiak ez du berezko argirik; Eguzkiak argi-
tzean eragiten dion distira ikusten dugu.
Eguzkiak, Ilargiak eta Lurrak elkarrekiko duten
kokapenaren arabera, Lurretik Ilargiaren zati
bat edo beste bat ikusten da argituta. Ilargiak
izaten duen itxura mota bakoitzari fase esaten
zaio. Beraz, ilargiak lau fase ditu: Ilgora, Ilbete,
Ilbehera eta Ilberri.
3. Adierazi zer argazki dagokion Ilgorari
eta zein Ilbeherari, eta azaldu nola jakin
duzun.
Eguzkia
Eguzkia izar bat da, eta haren inguruan biraka
dabil Lurra. Esfera erraldoi horrek etengabe
igortzen du argia eta beroa.
Eguzkia Lurra baino askoz ere handiagoa da.
Hala ere, Ilargiaren antzeko tamaina duela
iruditu ohi zaigu, askoz ere urrunago dagoe-
lako.
Argia eta beroa ezinbestekoak dira Lurrean
bizia egon dadin. Landareek fotosintesia
egiteko erabiltzen dute argia.
4. Zer da fotosintesia?
Zergatik da ezinbestekoa bizia
egon dadin?
GOGORATU IKASITAKOA
Eguzki-sistema nolakoa den eta zer
planetek osatzen duten.
Izarrak eta galaxiak zer diren.
Espazioaren esplorazioa nola garatu
den.
Eguzki-sistema nola marraz daitekeen.
HAU IKASIKO DUZU
A B
Gure Lurra
Lurra, gure planeta, esfera handi bat da. Lurraren
gainazalaren zati handi bat urez estalita dago.
Lurra biraka dabil Eguzkiaren inguruan. Transla-
zio-mugimendu horretan, 365 egun behar ditu
bira oso bat emateko. Mugimendu horren ondo-
rio dira urtaroak. Lurra bere ardatzaren inguruan
ere ari da biraka, ziba bat bezala. Errotazio-mugi-
mendu horretan, 24 ordu behar izaten ditu bira
oso bat emateko. Mugimendu horren ondorioz,
egunak eta gauak txandakatzen dira.
Eguzkia Ekialdetik agertzen da egunsentian, eta
Mendebaldetik ezkutatzen, ilunabarrean.
1. Zer da planeta bat? Aipatu, Lurraz gain,
beste planeta batzuen izenak.
2. Nola jakin dezakegu non dagoen iparraldea,
egunsentian?
Eguzkia
Lurra
Jendea bizi zen eremu batean lehertu izan balitz, izugarrizko sarraskia
gertatuko zatekeen. Leherketak kaltetu zuen eremutik bizirik atera
zirenek leherketa deskribatu zuten: airean goraka igotzen zen onddo
erraldoi bat zirudien. Bizirik atera zirenetako asko egun gutxitara hil
ziren, gaixotasun arraroen ondorioz, segur aski erradiazio nuklearrak
erasanda. Halaber, egiaztatu zen bertakoen seme-alabek eta anima-
liek mutazioak izan zituztela.
Eskatu haurrei munduko bolan meteoritoa non lehertu zen aurkitze-
ko.

Carl Saganek zuzendutako Kos-
mosa izeneko dokumental-saileko
edozein atal egokia da, ikasleek
astronomiaren mundu liluragarriari
buruz ikasten hasteko.
Erantzunak
Irudiak
E. G.
Kometak Eguzkiaren inguruan
biraka ari diren astroak dira, eta
oso orbita eliptikoa eta eszen-
trikoa dute. Nukleo solido bat
dute, eta haren inguruan, adats
moduko bat eta isats izeneko
luzakin distiratsu luze bat.
Galderak
1. Planeta bat berezko argia ez
duen eta Eguzkiaren edo beste
izar baten inguruan biraka ari den
astro bat da. Besteak beste: Arti-
zarra, Merkurio, Jupiter eta Marte.
2. Iparraldea non dagoen jakin
dezakegu, Eguzkiarekiko gure posi-
zioa kalkulatuz. Izan ere, badakigu
Eguzkia ekialdetik agertzen dela eta
mendebaldetik gordetzen dela.
3. A argazkia ilgorari dagokio,
eta B argazkia, ilbeherari. Azaldu
haurrei aise gogoratuko duten tri-
kimailu txiki bat: C letraren itxura
duenean, Ilargia txikitzen ari da,
eta D letraren itxura duenean, Ilar-
gia handitzen ari da.
4. Fotosintesia landareek Eguz-
kiaren argiari esker egiten duten
erreakzio kimikoa da, eta haien
elikagaia fabrikatzeko erabil tzen
dute. Ezinbestekoa da bizia egote-
ko, landareak ekosistema guztien
ekoizleak baitira; hau da, landa-
reak beren elikagaia fabrikatzeko
gai diren izaki bizidun bakarrak
dira. Halaber, erreakzio hori fun-
tsezkoa da, fotosintesiari zor bai-
tzaio atmosferan dagoen oxigeno
gehiena, eta oxigenoa bizitzeko
ezinbestekoa da.
5. UNITATEA
61
132826 _ 0098-0111.indd 101 28/9/09 15:55:46
62
Eguzki-sistema
1. Zer da eguzki-sistema?
Gauez zerura begiratzen dugunean, milaka astro ikusten ditu-
gu. Gehienak izarrak dira, baina Lurrarekin batera eguzki-siste-
ma osatzen duten beste astro batzuk ere ikus ditzakegu.
Eguzki-sistema eguzkiak eta haren inguruan biraka ari diren
astroek osatzen dute.
q
Astro horiek eguzki-sistemako planetak, planeta nanoak eta
gorputz txikiak dira.
2. Planetak
Planetak esfera formako astro handiak dira, eta eguzkiaren
inguruan biraka ari dira; hau da, orbita izeneko ibilbide zirku-
larra egiten dute. Planetak bi multzotan banatzen dira:
w
Barneko planetak. Eguzkitik gertuen daudenak dira. Gaina-
zal harritsua dute, Lurrarena bezalakoa. Hauek dira, eguz-
kitik gertuenetik urrutienerako hurrenkeran: Merkurio, Arti-
zarra, Lurra eta Marte.
Kanpoko planetak. Eguzkitik urrunago daude. Barnekoak
baino handiagoak dira, eta gas-izaera dute; hau da, ez dute
gainazal solidorik. Hauek dira, eguzkitik gertuen dagoene-
tik urrutienerako hurrenkeran: Jupiter, Saturno, Urano eta
Neptuno.
Planeta askok satelite izeneko astro txikiago batzuk dituzte
inguruan biraka. Lurrak satelite bakarra du: Ilargia. Jupiterren
inguruan, aldiz, hirurogei baino gehiago ari dira biraka.
DIBUJO
q
Eguzki-sistemaren eskema.
Planetak errealitatean baino handiago
marraztu ditugu; beraz, haien arteko
aldeak handiagoak dira berez.
w
Planeten eta Eguzkiaren tamaina
erlatiboa. Handienetik txikienerako
hurrenkeran: Eguzkia, Jupiter,
Saturno, Urano, Neptuno, Lurra,
Artizarra, Marte eta Merkurio.
Eguzkia
Barneko planetak
Merkurio
Jupiter
Urano
Saturno
Neptuno
Artizarra Lurra Marte
Kanpoko planetak
Kuiperren gerrikoa
Urano
Saturno
Merkurio
Neptuno
Jupiter
kometa bat
Marte
Lurra
Artizarra
Asteroideen
gerrikoa
Eguzkia
3. P
Plane
ari d
plane
Pluto
hartze
4. E
tx
Talde
eta ko
Ast
form
det
Ma
koa
Kom
ast
ga
bat
eta
Noize
talka
dia ba
tzialar
sager
Hauts
Lurrer
ren ko
renak
lurraza
1.
2.
Ga
Egu
nan
kom
Meteoritoaren eredua
Meteoroak harrien zati txikiak dira eta Eguzkiaren inguruan oso azkar
biraka ari dira kanpoko espazioan. Erortzen direnean eta Lurraren at-
mosfera zeharkatzen dutenean, bola goriak eta distiratsuak balira be-
zala ikusten ditugu. Fenomeno hori nola gertatzen den egiaztatzeko,
saiakuntza erraz bat egin daiteke. Horretarako, hauek behar ditugu:
bi litroko edukierako beirazko botila bat urez beteta eta pastilla efer-
beszente bat (aspirina, alkaseltzer).
Pastilla ur-botilan sartu behar da, behatu zer gertatzen den eta hon-
dora nola erortzen den: pastilla disolbatu egiten da eta zati txikitan
apurtzen da. Zatiak pastilla hondorantz doala desagertzen dira.
Helburuak
Eguzkiak eta haren inguruan bira-
ka ari diren astro guztiek Eguzki-
sistema osatzen dutela ikastea.
Eguzki-sisteman zer astro mota
dauden jakitea.
Barneko planetak, kanpoko pla-
netak eta planeta nanoak be-
reiztea eta zer ezaugarri nagusi
dituzten jakitea.
Hasteko
Hasteko, egin galdera batzuk
ikasleei, haien aurretiko jakin-
tzak berrikusteko. Zer astroren
berri dute? Zer da Eguzki- siste-
ma? Zenbat planeta ditu gure
Eguzki-sistemak? Zer izarren in-
guru an biratzen dira gure Eguzki-
sistemako planetak?
Azaltzeko
Ikasleek jakiteko zer distantzia
dagoen gure Eguzkiaren eta
izar hurbilenaren artean, azaldu
gauean ikusten ditugun izarreta-
tik gertuena dagoenaren argiak
lau urte behar dituela gugana
iristeko, 300.000 km/segundo-
ko abiaduran bidaiatuz.
Halaber, azaldu gaueko zeruan
ikusten diren puntu argitsu guz-
tiak ez direla izarrak. Planeta ba-
tzuk lehen begiratuan ikusten
dira, hala nola Artizarra, Jupiter
eta Marte. Planetak dira, eta
horrenbestez ez dute berezko
argirik. Hala ere, Eguzkitik ja-
sotzen duten argiaren zati bat
islatzen dute, eta horren ondo-
rioz, oso puntu argitsuak eta
distira tsuak balira bezala ikus-
ten dira. Horrez gainera, plane-
ta horien distirak ez du dir-dir
egiten, askoz ere urrunago dau-
den izarren argiaren moduan.
62
132826 _ 0098-0111.indd 102 28/9/09 15:55:46
o
e
63
5
r
Meteor kraterra, Arizonan (AEB).
Krater erraldoi hau meteorito batek sortu zuen,
duela 50.000 urte. 50 m inguruko diametroa du.
3. Planeta nanoak
Planeta nanoak ere Eguzkiaren inguruan biraka
ari diren esfera formako gorputzak dira, baina
planetak baino txikiagoak. Horietan ezagunena
Pluton da; izan ere, duela gutxira arte planetatzat
hartzen zen.
4. Eguzki-sistemako gorputz
txikiak
Talde honetakoak dira dozenaka mila asteroide
eta kometa.
Asteroide ak Eguzkiaren inguruan biraka ari diren
forma irregularreko gorputz txikiak dira. Bi eskual-
detan daude batez ere: asteroideen gerrikoan,
Marte eta Jupiterren artean, eta Kuiperren gerri-
koan, Neptuno baino urrunago.
e
Kometa k Eguzkiaren inguruan biraka ari diren
astro izoztuak dira, eta oso orbita eliptiko luzan-
ga dute. Eguzkira hurbiltzean, isats distiratsu
bat izaten dute. Ezagunena Halley izenekoa da,
eta 76 urtean behin hurbiltzen da Eguzkira.
Noizean behin, asteroide batek edo kometa batek
talka egiten du planeta baten kontra. Gorputz han-
dia bada, talkak ondorio larriak izan ditzake. Zien-
tzialarien ustez, horrelako talka baten ondorioz de-
sagertu ziren dinosauroak, duela 65 milioi urte.
r
Hauts aleen edo harearen moduko gorputz txikiak
Lurrera iristean, izar uxoak sortzen dira, atmosfera-
ren kontra tal ka egiten dutenean. Hain txikiak ez di-
renak, berriz, guztiz erre gabe iristen dira batzuetan
lurrazalera. Horrelakoei meteorito esaten zaie.
t
1. Aipatu planetak, Eguzkitik gertuen
dagoenetik urrutienerako urrenkeran.
2. Zer alde nagusi daude barneko
planeten eta kanpokoen artean?
Galderak
t
Izar-euria. Azaroaren 18 inguruan, Leonidas
izeneko izar uxoen ikuskizuna ikusi ohi da.
Berez, kometa batetik askatutako zatiak
dira.
Eguzki-sistema Eguzkiak, planetek, planeta
nanoek eta gorputz txikiek (asteroideek eta
kometek) osatzen dute.
e
Ida 243 asteroidea. Astro hau asteroideen
gerrikoan dago, eta 58 km inguru luze da.
UNIDAD 1
Azaldu ikasleei urak Lurraren atmosfera adierazten duela, eta pasti-
llak, berriz, meteoroa. Meteoroak, pastillaren moduan, zati askotan
puskatzen dira atmosfera zeharkatu ahala. Hori dela eta, ia ezin ditu-
gu aurkitu lurrera iristen diren meteoroaren zati txikiak.
Pastilla ez bezala, meteoroa oso abiadura handian erortzen da kan-
poko espaziotik; airearekin duen marruskadurak eragiten du harria
edo harri zatia gori-gori jarri arte izugarri berotzea, eta zati imioetan
birrintzen da.
Ulertzeko
Eskatu ikasleei piztutako esku-
argi bat jartzeko mahai baten
hegalean eta argia itzaltzeko,
esku-argiaren argia soilik piztu-
ta utzita. Ondoren, esan ikasleei
argiaren aurrean jar tzeko, esku-
argitik 30 cm-ra gutxi gorabehe-
ra. Sabelaldean zirkulu formako
argizko orban bat agertuko dela
ikusiko dute. Hala ere, esku-ar-
giaren eta haien artean ez da
argirik egongo edo oso argi gu-
txi egongo da. Orduan, azaldu
argia gorputz batean islatzen
denean soilik ikusten dela eta
Unibertsoan gauza bera gerta-
tzen dela. Espazioa iluna da
Unibertsoan zehar bidaiatzen
duen argia islatzen duten gor-
putzak ez dauden eremuetan.

Planteatu ikasleei kalkulu mate-
matiko erraz bat, Unibertsoko dis-
tantziei buruzko jakintzak finkatze-
ko, bai eta behar bezala ulertzeko
ere; Eguzkiaren argiak 8 minutu
baino pixka bat gehiago behar du
gugana iristeko. Argiaren abiadura
300.000 k/s-koa bada, Eguzkitik
zer distantziara dago Lurra? Zifra
lortu eta gero, eskatu ikasleei zifra
hori berreketa gisa jartzeko.
Erantzunak
Galderak
1. Merkurio, Artizarra, Lurra, Mar-
te, Jupiter, Saturno, Urano eta Nep-
tuno.
2. Barneko planetak txikiagoak
dira kanpokoak baino, eta haien
gainazala harritsua da. Kanpoko
planetek, berriz, ez dute gainazal
solidorik, gasez osatuta baitaude.
5. UNITATEA
63
132826 _ 0098-0111.indd 103 28/9/09 15:55:47
64
Unibertsoa Lurrak eta ortzian ikusten dugun gau-
za guztiek osatzen dute; baita ikusten ez ditugun
beste gauza askok ere. Lurra eta eguzki-sistema
hauts ale bat baino ez dira Unibertsoan.
1. Izarrak
Izarrak gas-esfera ikaragarriak dira, eta haien bar-
nean energia kantitate handia sortzen da. Izarrek
argi gisa eta bero gisa igortzen dute energia hori.
Lurretik gertuen dagoen izarra Eguzkia da. Gaine-
rako izarrak oso urrun daude, eta horregatik, pun-
tutxo argitsu gisa ikusten ditugu.
Izarrek hainbat propietate dituzte:
Kolorea. Urdina, zuria, horia, laranja edo gorria
izan daiteke, eta izarraren tenperaturaren arabe-
rakoa da. Eguzkia horia da.
Tamaina. Izar batzuk beste batzuk baino askoz
ere handiagoak dira. Eguzkia, adibidez, izar
ertain bat da.
Argitasuna. Izar batek igortzen duen energia kan-
titatea da.
Distira. Lurretik hautematen den argia da. Iza-
rraren argitasunaren araberakoa da, baina baita
Lurrerainoko distantziaren araberakoa ere.
q

Eguzkia ortziko astrorik distiratsuena da.
Zenbait izarrek planetak dituzte inguruan biraka,
Eguzkiak bezalaxe.
2. Konstelazioak
Konstelazio bat ortziaren eskualde batean elka-
rrengandik gertu ikusten diren izarren multzoa da.
Antzinaroan, forma eta irudi mitologikoak bilatzen
zituzten, jada, elkarrengandik gertuko izarrak le-
rro bidez elkartzean.
Lurra bere ardatzaren inguruan eta Eguzkiaren in-
guruan biratzen denez, konstelazio batzuk ezkuta-
tuz eta beste batzuk agertuz joaten dira, gauean
zehar. Horregatik, ez dira konstelazio berak ikusten
urte guztian. Ipar-hemisferioan eta Hego-hemisfe-
rioan ere ez dira konstelazio berak ikusten.
w
Unibertsoa
q
Argitasunaren eta distiraren arteko aldea.
A izarra B izarra bezain argia da, goiko laukian
ikusten denez. Hala ere, B izarra A baino
distiratsuagoa da.
Zergatik?
A
A
B
B
H
a
r
t
z

H
a
n
d
ia
Hartz Handia
Jirafa
Hartz Txikia
Hartz Txikia
Hartz
Handia
Draco
Draco
Cassiopeia
Iparrizarra
Iparrizarra
Iparrizarra
w
Ortziaren itxura, udaberriko lehen gaueko hiru
unetan. Berez, ez da ortzia biratzen, Lurra bera
baizik.
3. G
Galax
baina
Forma
forma
Eguzk
galax
horre
sama
Gaue
ia obj
nerak
dik os
haute
Iza
ten
tuta
iku
Ga
Egu
dag
1.
2.
3.
G
A
Izarren eredu bat: Eguzkia
Eguzkia Lurretik gertuen dagoen izarra da, bai eta gure zeruan distira
handiena egiten duen astroa ere. Lurreko biziaren energia-iturri nagu-
sia da, eta prozesu klimatikoek funtzionatzeko energia ematen du.
Eguzkiaren barnean fusio nuklearreko erreakzioak gertatzen dira; hi-
drogeno-atomoak helio bihurtzen dira, eta energia soberakina sor tzen
da, guk argi eta bero gisa jasotzen duguna, hain zuzen. Izar hori duela
5.000 milioi urte sortu zen eta gaur egun bezala egongo da, modu
egonkorrean hidrogenoa erretzen, beste 5.000 milioi urtean gutxi go-
rabehera.
Helburuak
Izarrak zer diren eta igortzen
duten energia nondik datorren
ikastea.
Izarrek zer propietate duten ja-
kitea.
Konstelazio bat zer den ulertzea
eta gaueko zeruan haietako bat
bereiztea.
Izarrak multzokatu egiten direla
eta galaxiak sortzen dituztela
ulertzea eta gure Eguzki-sistema
Esne Bidea izeneko kiribil forma-
ko galaxia batean dagoela jaki-
tea.
Hasteko
lehen, eskatu haurrei egunez
eta gauez zeruan zer astro ikus-
ten diren gogoratzeko eta aipa-
tzeko. Ondoren, galdetu badaki-
ten zergatik ezin ditugun izarrak
egunez ikusi.
Haurrei eska dakieke behatze-
ko astroak egunean eta gauean
zehar nola mugitzen diren. Erra-
za da egiaztatzea Eguzkia ekial-
detik mendebaldera nola mugi-
tzen den. Halaber, iradoki ikas-
leei Ilargiaren mugimenduei ere
jarraitzeko, eta lau edo bost al-
diz, ordu erdian behin, leihoaren
beiraren gainean non dagoen
idatzi beharko dute. Gogorarazi
leku beretik behatu behar dute-
la, zuzen egiaztatzeko.
Azaltzeko
Ikasleei gure galaxiak zer tamai-
na duen ulertzen laguntzeko,
azaldu galaxiak zirkulu-forma
balu, 10.000 milioi urte beharko
genituzkeela alderik alde zehar-
katzeko, argiaren abiaduran bi-
daiatuta.
64
132826 _ 0098-0111.indd 104 28/9/09 15:55:47
65
5
3. Galaxiak
Galaxiak milaka edo milioika izarren multzoak dira,
baina harri zatiak eta gasa ere badago galaxietan.
Formaren arabera, badira galaxia eliptikoak, kiribil
formakoak eta irregularrak.
e
Eguzki-sistema Esne Bidea izeneko kiribil formako
galaxian dago. Lurra eta eguzki-sistema osoa ga laxia
horren besoetako batean daude, erdigunetik urrun
samar.
r
Gauez zerura begiratzen badugu, ikusten ditugun
ia objektu guztiak gure galaxiako izarrak dira. Gai-
nerako galaxia gehienak milioi asko dira gugan-
dik oso urrun daude, eta ezin dira begiratu batean
hauteman. Horretarako, teleskopioa behar da.
Izarrak argi edo bero gisa energia igortzen du-
ten gas-esfera erraldoiak dira. Lurretik begira-
tuta, konstelazio izeneko taldeetan elkartuta
ikusten dira.
Galaxiak izar multzoak, hautsa eta gasa dira.
Eguzki-sistema Esne Bidea izeneko galaxian
dago.
1. Defnitu hitz hauek:
izarra konstelazioa galaxia.
2. Aipatu izarren ezaugarriak, eta gero,
zehaztu.
3. Zer da Esne Bidea? Nola beha dakioke?
Galderak
r
Lurretik ortziari ateratako argazkia.
Geziek izar ugariko banda bat adierazten dute.
Hainbeste izar daudenez, eskualde argi bat
ikusten da. Banda hori galaxiaren diskoa da,
albotik ikusita, eta Esne Bidea edo Donejakue
Bidea esaten zaio, antzinatik.
A B C
e
Galaxien sailkapena: A. Kiribil formakoak.
B. Eliptikoak. C. Irregularrak.
Egunen batean, Eguzkiaren hidrogeno guztia agortuko da, helio bihur-
tu delako. Horren ondorioz, izarraren nukleoa uzkurtu egingo da, eta
kanpoko geruzak hedatu eta hoztu egingo dira. Eguzkia izar erraldoi
gorri bihurtuko da, eta haren diametroa Lurraren orbitara iri tsiko da
eta gainditu egingo du. Horren ondorioz, izaki bizidun guztiak desager-
tu egingo dira.
Gizonak erabiltzen dituen energia-iturri gehienak zeharka Eguzkitik da-
toz: erregai fosilek duela milioika urte fotosintesiaren bidez a tzeman-
dako eguzki-energia gordetzen dute; energia hidroelektrikoak uraren
energia zinetikoa erabiltzen du, hain zuzen, Eguzkiaren beroak lurrun-
du ondoren kondentsatu zen urarena, etab.

Gizarterako eta
Badago atmosferaren toxikota-
sun-maila handitzen ez duen ku-
tsadura mota bat, baina zeru izar-
tsuaren ikuskizunari behatzeko
aukera kentzen duena. Argi-kutsa-
durari buruz ari gara, eta hirieta-
ko eta giza kokalekuetako argiek
eragiten dute. Gogorarazi ikasleei
izarrei behatu ahal izateko hodei
gabeko gau bat aukeratu behar
dela, bai eta argi horietatik ahalik
eta urrunen dagoen toki bat bilatu
ere.
Erantzunak
Irudiak
1. Gugandik hurbilago dagoelako.
Galderak
1. Izarrak gas-esfera ikaragarriak
dira, eta haien barnean energia
kantitate handia sortzen da. Iza-
rrek energia hori bero eta argi gisa
igortzen dute. Konstelazio bat or-
tziaren eskualde batean elkarren-
gandik gertu ikusten diren izarren
multzoa da. Galaxiak milaka milioi
izarren multzoak dira, baina harri
zatiak eta gasa ere badago gala-
xietan.
2. Kolorea: izarraren tenperaturaren
araberakoa da, eta urdina, zuria, ho-
ria, laranja edo gorria izan daiteke.
Tamaina: izar batzuk besteak
baino handiagoak izan daitezke;
Eguzkia, adibidez, izar ertaina da.
Argitasuna: izar batek igortzen
duen energia kantitatea da.
Distira: Lurretik hautematen den
argia da. Izarraren argitasunaren
araberakoa da, baina baita Lurrerai-
noko distantziaren araberakoa ere.
3. Esne Bidea kiribil formako gala-
xia bat da, eta haren barnean dago
gure Eguzki-sistema. Izarrei beha-
tzen diegun aldiro, Esne Bidea
ikusten ari gara, ikusten ditugun ia
izar guztiak gure galaxiakoak baiti-
ra.
5. UNITATEA
65
132826 _ 0098-0111.indd 105 28/9/09 15:55:47
66
q
Sputnik I, Sobietar Batasunak orbitan jarritako
lehen satelite artifiziala.
e
Edwin Aldrin astronauta, Apollo 11 espazio-ontziak
Ilargira egindako misioan.
w
Yuri Gagarin sobietar astronauta, bere
espazio-ontzian.
Duela milaka urtetik, gizakiek ortziari begiratzen
diote, hasieran begiratu hutsez, eta gero, telesko-
pioen bidez. Baina azken berrogeita hamar urteo-
tan, espazio-ontziak erabiltzen dira Unibertsoa es-
ploratzeko.
1. Lehen satelite artifizialak
1950. urte inguruan, Ameriketako Estatu Batuek
eta Sobietar Batasunak espazioa esploratzeari
ekitea erabaki zuten. Espaziora satelite artifzialak
bidaltzea izan zen bide horren lehen urratsa.
Satelite artifzialak Lurraren inguruko orbita batean
biraka ari diren espazio-ontziak dira. Satelite horiek
nahi den orbitara eramateko, koheteak erabiltzen
dira. Erregaia amaitzen zaienean, koheteak banandu
egiten dira sateliteetatik, eta itsasora erortzen.
Sobietar Batasunak jarri zuen lehenengoz orbitan
satelite artifzial bat, 1957an: Sputnik I zuen
izena.
q
2. Tripulaziodun hegaldiak
Zenbait satelite artifizial espaziora bidali eta gero,
gizaki bat orbitan jartzea eta Lurrera onik itzul tzea
zen hurrengo erronka. Sobietar astronauta bat
izan zen espaziora irten eta Lurra kanpotik ikusi
zuen lehen pertsona: Yuri Gagarin. 1961. urtean
gertatu zen.
w
3. Ilargiaren konkista
1969ko uztailaren 20an, milioika pertsonak ikusi
zuten, telebista bidez, gizaki bat lehenengoz Ilar-
gia zapaltzen. Neil Armstrong izeneko estatuba-
tuar astronautak eman zuen urrats gogoangarri
hura. Harekin batera, beste bi astronauta iritsi zi-
ren Ilargira, Edwin Aldrin eta Michael Collins, Apo-
llo 11 izeneko espazio--ontzian.
e
Misio hartan, astronautek zenbait esperimentu
egin zituzten eta Ilargiko harrien laginak hartu zi-
tuzten. Guztira, 12 astronauta ibili ziren Ilargi gai-
nean, 1969 eta 1972 bitartean. Geroztik, ez da
beste inor hara itzuli.
Esp
ion
zen
hor
4. E
Gaur
Kohet
gazki
duan
sortu
Tripul
zio-zu
tzera
xehat
Espaz
baliot
dira o
batzu
egun,
tazioa
neko
Goi-te
lite ar
ta-tra
eta a
Unibe
batzu
Espaz
hurren
rako,
beko z
ere bi
Voyager, espazioko bidaiaria
1977an, Estatu Batuetako espazio agentziak Voyager espazio-zundak
bidali zituen: batetik, Voyager 1 izenekoa, Jupiter eta Saturno kanpoko
planetetara iristeko misioa zuena; eta bestetik, Voyager 2 izenekoa,
planeta horietatik pasa eta Uranora (1986an iritsi zen) eta Neptunora
(1989an iritsi zen) joan behar zuena.
Bi zunda horiek gizakiak inoiz urrunen bidali dituen tresna artifizialak
dira eta oraindik funtzionatzen dute, bost urte inguru irauteko sortu
zituzten arren. Espero da Eguzki-sistema utziko duten lehen giza ob-
jek tuak izango direla, bidaiatzen jarraituko baitute.
Helburuak
Satelite artifizialak Lurraren ingu-
ruan orbita batean biraka ari diren
espazio-ontziak direla ikastea.
Espazioaren esplorazioaren his-
toriako une gogoangarriak zein
izan ziren jakitea, hala nola Sput-
nik satelitearen jaurtiketa, trans-
bordadoreak, espazioko esta-
zioak eta espazio-zundak.
Hasteko
Eskatu haurrei ahots ozenez go-
goratzeko ikusi duten espazioari
buruzko filmen bat: Galaxietako
gerra, Contact, E.T., Alien, Plane-
ta gorria, Armaggedon, Apolo XIII,
etab. Motibatu ikasleak hauei
arretaz behatzeko: ibilgailuak,
nola mugitzen diren, komunika-
zioak, ibilgailuek zer distantzia
egiten dituzten, jantziak eta oro
har teknologia. Gauza horietako
zenbat dira posible?
Azaltzeko
Azaldu ikasleei espazioaren es-
plorazioaren helburuetako bat
dela bizia izateko baldintzak be-
tetzen dituen planetarik dagoen
egiaztatzea. Eguzki-sistemaren
planetei buruzko jakintza balia-
garria izan da, besteak beste,
gure planeta txikian ditugun bal-
dintzak zer bikainak diren ohar-
tzeko.
Ulertzeko
Berrikusi ikasleekin Espazioaren
esplorazioa, gaur egun epigra-
fea, IKASTEN IKASTEKO eskuli-
buruko 45., 46. eta 47. orrial-
deetako jarraibideei jarraituz.
Galdetu: Zertarako balio deza-
ke transbordadore bat, airera
eta lur har dezakeen ibilgailu
bat, izateak? Zer informazio
mota bidal dezake espazio-zun-
da batek?
66
132826 _ 0098-0111.indd 106 28/9/09 15:55:48
67
5
LORTU NAHI
DUGUN MUNDUA
Espazioaren esplorazioan, beste esparru ba-
tzuetan lortu gabeko zerbait lortu da: egiazko
nazioarteko lankidetza. Ameriketako Estatu Ba-
tuek dute protagonismo nagusia espazioaren
esplorazioan, baina hamaika herrialdek dihar-
du lankidetzan, helburu komunak lortzeko. Adi-
bi dez, hogei herrialde baino gehiagok hartzen
dute parte espazioko nazioarteko estazioan.
Beste hainbat gai garrantzitsutara ere hedatuko
ahal da lankidetza hori! Adibidez, pobreziaren
aurkako borrokara, medikuntza-ikerketara...
Zergatik da garrantzitsua nazioarteko
lankidetza, espazioa esploratzeko?
Zure ustez, beste zer esparrutan beharko
litzateke nazioarteko lankidetza?
Espazioaren esplorazioari 1950ean ekin zitza-
ion. 1969an, gizaki bat Ilargira eramatea lortu
zen. Gizakiak Martera eramatea da esplorazio
horren hurrengo helburu handia.
4. Espazioaren esplorazioa, gaur egun
Gaur egun, arrunta da espaziora bidaiak egitea.
Koheteak ere erabiltzen dira oraindik, baina he-
gazkinak bezala aireratzen diren eta haien mo-
duan lur hartzen duten beste ibilgailu batzuk ere
sortu dira: transbordadore espazialak.
Tripulazio gabeko zenbait espazio-ontzi edo espa-
zio-zunda eguzki-sistemako txoko guztiak esplora-
tzera bidali dituzte. Zunda horiek hango informazio
xehatua bidaltzen dute Lurrera.
Espazioa errazago esploratzeko eta esperimentu
baliotsuak egiteko, espazioko estazio batzuk jarri
dira orbitan. Estazio horietan, aste edo hilabete
batzuez bizi daitezke zenbait astronauta. Gaur
egun, herrialde batzuk Nazioarteko Espazioko Es-
tazioa eraikitzen ari dira, lankidetzan, eta dagoe-
neko zenbait astronauta bizi dira bertan.
Goi-teknologiako tresnaz hornitutako ehunka sate-
lite artifizialek meteorologiaren jarraipena, telebis-
ta-transmisioak, sakelako telefonoen transmisioak
eta antzeko zereginak egiten dituzte. Horrez gain,
Unibertsoa teleskopioen bidez edo beste tresna
batzuez aztertzeko ere erabiltzen dira.
Espazio-ontzi tripulatu bat Martera iristea da, orain,
hurrengo erronka. Hainbat urte beharko dira horreta-
rako, baina dagoeneko bidali dira hara tripulazio ga-
beko zenbait misio. Lurretik kontrolatutako ibilgailuak
ere bidali dira, zenbait esperimentu egiteko.
r
1. Aipatu espazioaren esplorazioan giltzarri
izan diren hiru data.
2. Zer dira satelite artifzialak? Zenbaterainoko
garrantzia dute gure eguneroko bizitzan?
Galderak
r
Marteko paisaia bat. Irudi hori Spirit izeneko
esplorazio-ibilgailuak (laukiko irudian) atera zuen.
Zer dira zoruan ikusten diren markak?
Voyager espazio-zundek urrezko disko bat daramate, eta diskoak
hauek ditu barnean: munduko hainbat kulturatako musika, agurrak
55 hizkuntzatan, Nazio Batuen Erakundeko orduko idazkari nagusia-
ren agur bat eta planetako berezko soinuen nahasketa bat. Halaber,
Eguzki-sistema non dagoen, zer neurri-unitate erabiltzen ditugun, eta
Lurraren, gizakiaren eta giza gizartearen ezaugarriak azaltzen ditu.
Zientzia-batzorde batek egin zuen disko hori, eta Eguzki-sistematik
kanpo egon daitezkeen beste zibilizazio adimendun batzuekin kontak-
tatzeko helburu nagusia zuen.
Lortu nahi
dugun mundua
E. L.
Hitz egin ikasleei Nazioarteko Es-
pazioko Estazioari (ISS) buruz, non
bost espazio agentzia hauek parte
hartzen duten: NASA (Estatu Ba-
tuak), Errusiako Espazio Agentzia
Federala, Espazio Esploratzeko Ja-
poniar Agentzia, Kanadako espa-
zio Agentzia eta Europako Espazio
Agentzia. Estazio hori orbitan dago
Lurraren inguruan 360 km-ko alti-
tudean, eta Lurreko orbita baxuko
motakoa da. 92 minutuan behin,
Lurraren inguruan bira ematen du,
eta horri esker, gizakiak etengabe
daude espazioan. Estazioa 2000.
urtetik ari da funtzionatzen, eta
haren mantentze-lanak egiteko,
transbordadore espazialak erabil-
tzen dira batez ere. Estazioaren
barnean, saiakuntza eta proba
ugari egiten dira, besteak beste,
gizakiaren gorputzak grabitate
gabe nola erantzungo duen hobeto
jakiteko.
Erantzunak
Irudiak
4. Zoruan ikusten diren marka ho-
riek Spirit esplorazio-ibilgailuaren
gurpilek utzitakoak dira.
Galderak
1. 1957: urte horretan, Sputnik,
lehen satelite artifiziala, orbitan
jarri zen; 1961: urte horretan, giza-
ki bat orbitan jarri zen lehen aldiz,
Yuri Gagarin errusiar astronauta;
1969ko uztailaren 20an, gizakiak
lehenengoz Ilargia zapaldu zuen.
2. Satelite artifizialak Lurraren in-
guruko orbita jakin batean biraka
ari diren espazio-ontziak dira. Oso
garrantzitsuak dira, hainbat misio
egiten baitituzte, besteak beste:
meteorologiaren jarraipena, tele-
bista-transmisioak, telefonoen
trans misioak eta Unibertsoari bu-
ruzko hainbat motatako azterke-
tak.
5. UNITATEA
67
132826 _ 0098-0111.indd 107 28/9/09 15:55:48
68
1. Idatzi eguzki-sistemako astroen zerrenda eta
eman astro bakoitzaren definizioa.
2. Azaldu zer alde duten bikote bakoitzeko bi
astroek:
a. Planeta izarra
b. Planeta satelitea
c. Planeta planeta nanoa
d. Asteroidea meteoritoa
e. Meteoritoa izar uxoa
3. Esan eguzki-sistemako zer astro adierazten
duen marrazki bakoitzak eta azaldu nola
jakin duzun.
4. Zer zerikusi dute izar baten distirak eta haren
argitasunak?
5. Irakurri paragrafo hau eta azaldu, unitate
honetan ikasitakoa aintzat hartuz.
Antzina, Europako marinelak izarren bidez
orientatzen ziren gauez. Izarretan erabilga-
rrie na Iparrizarra zen, iparraldean baitzegoen
beti, mugitu gabe. Baina Hego hemisferioko
lurraldeetara bidaiatu zutenean, beste izar
batzuk erabili behar izan zituzten; adibidez,
Hegoaldeko Gurutzearen konstelazioa, he-
goaldean baitago eta ez baita mugitzen.
6. Egin esaldiak, zutabe bakoitzetik termino bat
erabilita.
7. Defnitu ibilgailu bereziak adierazteko
erabiltzen diren termino hauek:
a. Kohetea.
b. Transbordadore espaziala.
c. Espazio-zunda.
8. Izar uxoak izarrak al dira? Azaldu zure
erantzuna.
9. Zure ustez, konstelazio bat osatzen duten
izarrak elkarrengandik gertu al daude
Unibertsoan?
10. Dakizunez, Lurra mendebaldetik ekialderantz
biratzen da. Beraz, gauez zeruertzean Ilargia
agertzen ikusten dugunean, zer puntu
kardinal adieraziko digu?
Ariketak
11. Irudiko bi izarrek argitasun bera badute,
zein egongo da bietan gertuen Lurretik?
Nola asmatu duzu?
Aplikatu
Ulertu
Yuri Gagarin 1969
Neil Armstrong 1961
Sputnik 1957
espaizora lehenengoz
bidaiatu zuen gizakia
lehen satelite
artifiziala
Ilargia lehenengoz
zapaldu zuen gizakia
Arrazoitu
A B
A
B
14.
12.
Eguzki
Erradio
Merkur
Nola erabili teleskopio bat
Teleskopioak erabiltzeko errazak dira. Lehenik eta behin, ia teleskopio
astronomiko guztiak infinitura fokatuta daudenez, zeruari behatzeko
nahikoa da teleskopioa orientatzea eta okularretik behatzea.
Aitzitik, beharrezkoa bada okularra kalibra daiteke, gure ikusmenera
egokitzeko. Horretarako, nahikoa da fokatze-gurpila biratzea irudia ar-
gia izan arte.
Teleskopioak erabiltzeko zailtasun nagusia da teleskopioa behatu nahi
ditugun objektuetara orientatzea. Irudia asko handitzen duen tresna
bat denez, zaila da doitasunez orientatzea. Eragiketa hori errazteko,
teleskopio askok beste txikiago bat dute atxikita, zeruaren eskualde
handiagoa erakusten duena.
68
Erantzunak
Ulertu
1. Planeta: esfera formako astro
handia da; Eguzkiaren inguruan bi-
raka ari da, eta ia ibilbide zirkularra
egiten dute. Satelitea: planeta bai-
no astro txikiagoa da, planetaren in-
guruan biraka ari dena. Asteroidea:
Eguzkiaren inguruan biraka ari den
forma irregularreko gorputz txikia
da. Kometa: Eguzkiaren inguruan
biraka ari den astro izoztua da, oso
orbita eliptiko luzanga du. Planeta
nanoa: Eguzkiaren inguruan biraka
ari den astroa da, planeta baino txi-
kiagoa. Meteoritoa: lurrazalera iris-
ten den gorputz txikia da. Izar uxoa:
Lurrera iristen den oso gorputz txi-
kia da: atmosferaren kontra talka
egiten duenea, su hartu eta zeruan
lorratz distiratsu bat uzten du.
2. a. Planeta eta izarraren arte-
ko aldea da planetak ez duela
berezko argirik eta berorik igor-
tzen. b. Planeta Eguzkiaren ingu-
ruan ari da biraka, eta sateliteak,
berriz, planeta baten inguruan
orbitatzen du. c. Planeta nanoa
txikiagoa da planetak baino.
d. Asteroideak Eguzkiaren ingu-
ruan ari dira biraka, eta meteori-
toak, berriz, Lurreraino iristen dira
eta lurrazalaren kontra talka egi-
ten dute. e. Meteoritoa handiagoa
da izar uxoa baino eta lurrazalera
erre gabe iristen da.
3. A: asteroide bat da; forma irre-
gularra duelako dakigu. B: kometa
bat da; isats distiratsua duelako
dakigu.
4. Izarraren distira argitasunaren
eta Lurrerainoko distantziaren ara-
berakoa da. Bi izar Lurretik distan-
tzia berera badaude, distira handie-
na duena izango da argitsuena.
5. Lurraren errotazioa dela eta,
badirudi izar eta konstelazio guz-
tiak zeruan alde batetik bestera
mugitzen direla. Iparrizarra, ordea,
Lurraren errotazio-ardatzarekin le-
rrokatuta dagoenez, ez da inoiz
lekuz aldatzen, eta iparraldea non
dagoen adierazten du.
132826 _ 0098-0111.indd 108 28/9/09 15:55:48
z
5
IKASI EGITEN
Eguzki-sistemaren eredu baten marrazkia
Eredu honetan, planeten arteko distantzia guztiak eskala berean daude, baina planeten
tamainak oso handituta daude. Bestalde, Eguzkiari planetekin alderatuz berez duen
tamainaren erdia eman diogu.
13. Unitate honetan, espazioaren esplorazioan
garrantzitsuak izan diren une batzuen berri jaso
duzu. Bilatu informazioa liburu eta aldizkarietan
edo Interneten, eta aipatu liburuan agertu ez
arren zure ustez garrantzitsuak izan diren beste
bost gertakari. Adibidez, espaziora bidaiatu
zuen lehen izaki bizidunari buruz.
14. Jarraitu jarraibide hauei eta marraztu eguzki-sistemaren zure eredua.
12. Esan zer eratako
espazio-ibilgailua
den irudikoa eta
azaldu nola
asmatu duzun.
5
Eguzki-sistemako distantziak hain handiak direnez, eta planeten tamainaren artean
hainbesteko aldea dagoenez, ez dago eguzki-sistemaren marrazki bat eskalan egiterik.
Dena dela, gutxi gorabeherako marrazki bat marrazten saiatuko gara. Horretarako,
paperezko DIN A3 orri bat eta bost DIN A4 orri behar dituzu.
Tolestu orri guztiak, irudian ikusten den bezala erdiko
marra markatzeko, eta itsatsi zinta itsasgarriz bata
bestearekin, tolesturari jarraituz.
Gero, marraztu Eguzkia eta planetak, beheko datu
hauen arabera.
Urano
Erradioa: 10 mm
Saturnorako distantzia: 40 cm
Jupiter
Erradioa: 30 mm
Marterako distantzia: 15 cm
Merkurio
Erradioa: 1 mm
Eguzkiaren erdigunerako
distantzia: 30 cm
Eguzkia
Erradioa: 20 cm
Artizarra
Erradioa: 3 mm
Merkuriorako distantzia: 14 mm
Marte
Erradioa: 2 mm
Lurrerako distantzia: 22 mm
Saturno
Erradioa: 25 mm
Jupiterrerako distantzia: 18 cm
Neptuno
Erradioa: 9 mm
Uranorako distantzia: 45 cm
69
Lurra
Erradioa: 3 mm
Artizarrerako distantzia: 12 mm
Teleskopio baten bidez gaueko zeruari behatzea oso esperientzia inte-
resgarria da. Beti komeni da landara ateratzea, hiri-aglomerazioetatik
eta hiriko argietatik urrun. Hala ere, hirietan ere ikus daitezke astro
batzuk, eta zeruko gida baten edo zeruko planisferio baten laguntzaz
beha dakieke: Hartz Handia, Iparrizarra, Orion izar-lainoa, Esne Bidea,
Andromeda galaxia
Gauza bera gertatzen da Hego he-
misferioan, non Hegoaldeko Guru-
tzea konstelazioa osatzen duten
izarrak dauden Lurraren errotazio
-ardatzarekin lerrokatuta.
6. Yuri Gagarin espaziora lehe-
nengoz bidaiatu zuen gizakia izan
zen, 1961ean. Neil Armstrong
Ilargia lehenengoz zapaldu zuen
gizakia izan zen, 1969an. Sputnik
lehen satelite artifiziala izan zen,
1957an.
7. a. Satelite artifizial bat nahi
den orbitaraino igotzen duen es-
pazio-ontzia da; bere lana egiten
duenean, satelitetik askatu eta
galdu egiten da; b. Hegazkinak
bezala airera tzen eta lur har-
tzen duen ibilgailu espaziala da;
c. Tripulazio gabeko espazio-on-
tzia, Eguzki-sistemako txoko guz-
tiak esploratzeko erabiltzen da,
eta handik informazioa bidaltzen
du.
Arrazoitu
8. Ez, izar uxoek une batean egi-
ten dute distira, izarrak balira be-
zala. Egiatan, ordea, hauts edo ha-
rri partikulak dira, Lurreko atmos-
feran sartzean erretzen direnak.
9. Ez, elkarrengandik urrun dau-
den izarrak izan daitezke, baina
Lurretik zeruko eskualde berean
ikusten dira.
10. Ilargia ekialdetik agertuko da.
Aplikatu
11. B izarra Lurretik gertuago
egongo da, distiratsuena baita.
12. Transbordadore espazial bat
da, hegazkinek bezala lur hartzen
baitu.
13. E. L.
Ikasi egiten
14. E. G.
5. UNITATEA
69
132826 _ 0098-0111.indd 109 28/9/09 15:55:49
70
3. IKASTEN IKASTEKO. Barneko planeten izenak gogoratzeko, esaldi hau erabil dezakezu: Mertxek
artelana lurrez margotu du. Hitz bakoitzak planeta baten izenaren hasiera bera du. Asmatu zuk
kanpoko planeten izenak gogoratzeko esaldi bat.
Eguzki-sistema
Eguzki-sistema Eguzkia izeneko izarrak eta haren inguruan
biraka ari diren astroek osatzen dute; hau da, zortzi plane-
tak, zenbait planeta nanok eta dozenaka mila gorputz txi-
kik (asteroideak eta kometak).
Izarrak eta galaxiak
Izarrak gas-esfera erraldoiak dira, eta haien barnean energia
kantitate handia sortzen da. Propietate hauek dituzte
bereiz garri: kolorea, tamaina, argitasuna eta distira.
Milaka izarren multzoei galaxia esaten zaie. Eguzki-sistema
Esne Bidea izeneko galaxian dago.
1950. urtean ekin zitzaion espazioa esploratzeari. Hauek izan dira, orain arte, bilaketa
horretako gertaerarik garrantzitsuenak: satelite artifzial bat (Sputnik) lehenengoz
orbitan jartzea, 1957an; astronauta bat (Yuri Gagarin) lehenengoz espaziora irtetea,
1961ean; eta gizaki batek (Neil Armstrong) lehenengoz Ilargia zapaltzea, 1969an.
Berrikusi
astro hauek osatzen dute:
bi multzotan banatzen dira: inguruan hauek dituzte:
galaxia honetan dago:
EGUZKI SISTEMA
Eguzkiak ......... Esne Bidean planeta nanoek .........
....... asteroideak kanpokoak sateliteak .........
DIBUJO
GAI
1.
2.
3.
Hegoaldeko Gurutzea
Ipar hemisferioko biztanleek ez ditugu ikusten Hego hemisferiokoek
ikusten dituzten izar berak. Hala ere, Ekuatore-lerrotik gertu bizi diren
pertsonek bi erdietako izar guztiak ikus ditzakete.
Ipar Hemisferiotik Iparrizarra ikus dezakegu; iparraldea seinalatzen
du, eta nabigatzaileek gida gisa erabili dute oso antzinatik. Hala ere,
hemisferio australean ez dago Hego poloa seinalatzen duen antzeko
izarrik. Hegoaldeko Gurutzea gurutzatuta dauden lau izar distiratsuz,
eta distira txikiagoko beste zazpi izarrez osatuta dago. Zazpi izar ho-
rietako bik hegoaldea seinalatzen dute argi eta garbi, eta puntu kardi-
nal hori aurkitzeko erabiltzen dira.
Unitateko hitz
nagusiak
Asteroidea
Distira
Kohetea
Kolorea
Kometa
Konstelazioa
Espazioko estazioa
Izarra
Izar uxoa
Galaxia
Argitasuna
Ilargia
Meteoritoa
Planeta
Planeta nanoa
Kanpoko planetak
Barneko planetak
Satelitea
Satelite artifiziala
Eguzki-sistema
Eguzkia
Espazio-zunda
Tamaina
Transbordadorea
Unibertsoa
Esne Bidea
Ikasten ikasteko
2. Astro hauek osatzen dute
Eguzki-sistema: Eguzkia; plane-
tak, barnekoak nahiz kanpokoak
izan daitezke eta sateliteak dituz-
te inguruan; planeta nanoak; eta
gorputz txikiak, asteroideak eta
kometak, alegia. Eguzki-sistema
Esne Bidean dago.
3. E. L.
Motibatu ikasleak, jarduera hau
joko erraz gisa har dezaten eta
esaldi gatzdunena edo gogoratze-
ko errazena asma dezaten. Gogo-
rarazi ikasleei kanpoko planetak
Jupiter, Saturno, Urano eta Nep-
tuno direla, eta planeten izenen
inizialekin jokatu behar dutela, bai
eta hasierako silabekin ere.
70
132826 _ 0098-0111.indd 110 28/9/09 15:55:49
71
5
GAI NAIZ
Espazioaren esplorazioari buruzko iritzia emateko
1. Idatzi espazioa esploratzearen aldeko eta aurkako beste argudio bana.
2. Egin espazioa esploratzearen aldeko argudio baten kontra, eta gero, aurkako argudio baten
kontra.
3. Iritzi guztiak irakurri eta horietaz hausnartu ondoren, esan: espazioa esploratzearen alde ala
aurka zaude? Azaldu zure erantzuna.
Gertaerak
Espazioaren esplorazioa izugarri garestia da. Mi-
laka milioi euro erabili dira zeregin horretan, bai
eta milioika lan-ordu, erregai ugari eta hain bat
lehengai berriztaezin ere.
Espazioaren esplorazioak era guztietako ezaupide
zientifkoak ematen dizkigu, eta gure eguneroko
bizitzan erabiltzen ditugun hamaika teknologia
garatu dira, ezaupide horiei esker.
IRITZIAK
1. Ezaupide zientifkoak ematen dizkigun guztia garran tzi-
tsua da, eta sarritan, ezaupide horietatik asmakizun
erabilgarriak sortzen dira. Gaur egungo bizitzako au-
rrerapen asko espazioaren esplorazioaren ondorioak
dira (velcroa, oihal bereziak, sakelako telefonoa, me-
dikuntza- eta informatika-aurrerapenak).
2. Lurreko baliabide mineralak agortzen baditugu ere,
eguzki-sistemako baliabide guztiak izan ditzakegu
gure eskura.
3. Diru hori espazioa esploratzeko erabiliko ez balitz
ere, ziur asko ez litzateke erabiliko gizarte-egoera
ahuleneko pertsonen arazoak konpontzeko.
Alde
1. Ez-morala da Lurreko arazo larriak konpontzeko
(adibidez, Hirugarren Munduko gosea) balio dezakeen
hainbeste diru espazioan xahutzea.
2. Asko dago ezagutzeko oraindik, gure planetan
bertan; esate baterako, itsas hondoak. Hori guztia
esploratzea ez litzateke hain garestia, eta onura
handiak ekarriko lizkiguke.
3. Espazioa esploratzea arrisku handiko jarduera da. Ekin
zitzaionetik, 21 astronauta eta hamaika zientzialari
eta tekniko hil dira. Bestalde, 350 pertsona ere
hil ziren, Sobietar Batasuneko hiri batean, bertara
istripuz kohete bat erorita.
Aurka
Unitatea amaitutakoan, bete ikasleekin honelako taula bat edo eska-
tu haiek betetzeko:
Gai naiz...
1. E. L.
2. E. L.
3. E. L.
Haurrek aintzat hartu behar dituz-
te alde onak nahiz txarrak, eta ob-
jektiboak izaten eta beren ondo-
rioak ateratzen saiatu behar dira.

gaitasuna
Espazioaren esplorazioaren gaiak
lan grafikoak egiteko aukera ema-
ten du. Izan ere, lortzen diren ar-
gazkiak, kanpoko espazioarenak,
urruneko galaxienak, izar- lainoe-
nak eta beste egitura batzuenak
(hala nola gizakien espazio- on-
tziak berak), oso irudi zirraraga-
rriak dira, bai eta ba tzuetan oso
ederrak ere. Argazki horiek ba-
liagarriak izan daitezke grafikoki
jakin tzak eskuratzeko. Iradoki
ikasleei horma-irudi bat egiteko
taldeka. Horretarako, lehenbizi
misio jakin bat aukeratu beharko
dute. Apollo espedizioak, gizona
Ilargira iristea, Laika zakurra, Vo-
yager misioak, Pioneer delakoa,
Marteren gainazala Pathfinder
izeneko ibilgailua erabiliz esplo-
ratzea, besteak beste, oso misio
interesgarriak dira, eta ez da zaila
haien irudiak lortzea. Gogorarazi
ikasleei irudiekin batera infor-
mazioaren datu tekniko batzuk
jarri behar dituztela, misio horiek
zertan oinarritu ziren uler tzeko.
Halaber, misio horiek zer jakintza
eman zituzten ere azaldu beharko
dute.
5. UNITATEA
71
5. UNITATEA: Unibertsoa
Zer ikasi dudan
Zer ikasi dudan
egiten
Eguzki-sistema
Unibertsoa
Espazioa
esploratzea
132826 _ 0098-0111.indd 111 28/9/09 15:55:49
Objetivos
Sabedes.
Conoas.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
112
72
daitezen:
daude.
osatuta baitaude.
batez.
daude.
hauen artean:
Goroldioa
Iratzea
Gimnospermoa
Angiospermoa
Espora
Hazia
Kapsula
Soroa
Lorea
Fruitua
5. Zer landare mota
da argazkikoa?
Nola dakizu?
landareei buruz
dakizuna.
buruzko eskema hau:
urrats.
1. UNITATEA
2. UNITATEA
A B
C
.........
.........
.........
.........
.........
.........
11
5.
9.
4.
8.
3.
Erantzunak
1. a. Izaki bizi guztiak zelulaz osa-
tuta daude.
b. Animaliak eta landareak izaki
zelulaniztunak dira, zelula askoz
osatuta baitaude.
mikroskopio batez bereiz daitezke.
d. Bakterioak izaki zelulabakarrak
dira.
2. a. Landareak beren elikagaia
sortzeko gai dira, eta animaliak,
berriz, beste animalia batzuez eli-
katu behar dira.
b. Onddoak ez dira mugitzen leku
batetik bestera, eta asko lurrean
bizi dira. Animaliak leku batetik
bestera mugitzen dira, eta ehiza
egin eta harreman-funtzioa bete-
tzen dute, besteak beste.
c. Landareek beren elikagaia sor-
tzen dute, eta onddoak usteltzen ari
diren landareez, animalien honda-
rrez eta abarrez elikatzen dira.
3. a. Onddo-erreinukoa. Izaki ze-
lulabakarrak dira, ezin dira leku
batetik bestera mugitu eta inguru-
menetik hartzen dute beren elika-
gaia. Onddo batzuek perretxikoak
osatzen dituzte.
b. Landare-erreinukoa. Izaki zelu-
laniztunak dira, beren elikagaia
sortzen dute eta ez dira mugitzen.
Lurrean itsatsita bizi dira.
c. Animalia-erreinukoa. Izaki zelulaniz-
tunak dira, ingurunetik edo beste iza-
ki batzuetatik hartzen dute elikagaia;
leku batetik bestera mugi daitezke
eta zentzumen-organoak dituzte.
4. Goroldioa: kapsula, espora.
Iratzea: espora, soroa.
Gimnospermoa: lorea, hazia.
Angiospermoa: lorea, fruitua, hazia.
5. Landare angiospermoa da, kali-
za eta korola duten lore ikusgarriak
baititu. Landare talde ugariena da;
haziak dituzten fruituak sortzen
dituzte; eta belarrak, zuhaixkak
eta zuhaitzak izan daitezke. Jaten
ditugun landare gehienak angios-
permoak dira.
72
132826 _ 0112-0113.indd 112 28/9/09 15:56:15
Para comprender
A partir dibirlos.

Competencia social
y ciudadana
El temellas.
Soluciones
Ilustraciones
1. La eerna y pie.
3. En nes.
Cuestiones
1. El men.
2. No, nos.
3. Resp
UNIDAD 1
113
sez
a zer
ek.
73
11. Idatzi zenbaki
bakoitzari
dagokion izena.
5. UNITATEA
9. Kopiatu eta osatu eskema hau: 10. Azaldu zer harri mota sortzen den egoera
hauetan:
a. Magma zati bat solidotu egin da.
b. Jalkin batzuk harri bihurtu dira.
c. Harri sedimentario batek presio- eta
tenperatura-igoera izan du.
4. UNITATEA
8. Erreparatu elika-sareari eta egin ariketak.
a. Idatzi bi elika kate, alboko irudiko elika-sarea
oinarri hartuta.
b. Ekosistema batean, zer dira ekoizleak? Aipatu
alboko elika-sare honetako bi ekoizle.
c. Ekosistema batean, zer dira kontsumitzaileak?
Aipatu elika-sare honetako lehen eta
bigarren mailako bina kontsumitzaile, eta
hirugarren mailako kontsumitzaile bat.
d. Zer gertatuko litzateke elika-sare honetako
ekoizleak desagertuko balira?
3. UNITATEA
presioa eta
tenperatura igo
harri
bihurtu
jalkinak
solidotu
magma .........
.........
.........
beste zenbait geruza
.........
.........
hidrosfera
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.........
.........
nukleoa
g
e
o
s
f
e
r
a
L
U
R
R
A
R
E
N

G
E
R
U
Z
A
K
mirotza
belatza
sugandila
sagua untxia
hirusta
matxinsaltoa
azeria
garia
harri
sedimentarioa
1
2
3
7
4
5
6
8
9
11
10
12
6. Landareek hostoen eta zati
berdeen bidez hartzen dute karbo-
no-dioxidoa eta Eguzkiaren argia,
eta sustraien bidez ura eta gatz-
mineralak. Landareek oxigenoa
botatzen eta elikagaiak sortzen
dituzte.
7. Ugalketa sexualean, landare
baten polena beste landare baten
pistilora iritsi behar da, ernaltzeko.
Ondoren, ernaldutako landarearen
obulua hazi bihurtzen da, eta obu-
lutegia fruitu. Hazia lurrera erortzen
denean, erne egiten da eta landare
berri bat sortzen da.
8. a. Garia untxia azeria.
Hirusta matxinsaltoa sugandila
mirotza.
b. Izaki ekoizleak beren elikagaia
sortzeko gai direnak dira; elika- ka-
te honetan, garia eta hirusta dira
ekoizleak.
c. Kontsumitzaileak elikagaia bes-
te izaki bizidun batzuetatik hartu
behar duten izakiak dira. Matxin-
saltoa, sagua eta untxia lehen
mailako kontsumitzaileak dira.
Sugandila, azeria eta mirotza bi-
garren mailako kontsumitzaileak
dira. Azeria hirugarren mailako
kontsumitzailea da.
d. Elika-kateko beste izakiak de sa-
gertu egingo liratekeela, ekoizleez
elikatzen baitira zuzenean edo
zeharka.
9. Hauek dira Lurraren geruzak:
atmosfera (troposfera, estratosfera
eta beste zenbait geruza), hidrosfe-
ra eta geosfera (lurrazala, mantua
eta nukleoa).
10. a. Magma zati bat solidotu
egin da: harri magmatikoa.
b. Jalkin batzuk harri bihurtu dira:
harri sedimentarioa.
c. Harri sedimentario batek presio-
eta tenperatura-igoera izan du: ha-
rri metamorfikoa.
11. 1: Eguzkia. 2: Merkurio. 3: Ar-
tizarra. 4: Lurra. 5: Marte. 6: Aste-
roideen gerrikoa. 7: Jupiter. 8: Sa-
turno. 9: Urano. 10: Neptuno. 11:
Kometa. 12: Kuiperren gerrikoa.
73
132826 _ 0112-0113.indd 113 28/9/09 15:56:16
74A
Materia eta haren
eraldaketak
6
Edukiak
Materia eta zer
propietate dituen.
Nahasteak eta
substantzia puruak.
Egoera-aldaketak.
Aldaketa kimikoak.
Irakurritakoa ulertzea
eta prozesuen eskemak
interpretatzea.
Gorputz baten masa eta
bolumena neurtzea.
Informazio teknikoa
irakurtzea eta interpretatzea.
Materiaren aldaketak nola
gertatzen diren ulertzeko
jakin-nahia.
Materiaren neurketak doi-doi
egiteko interesa.
Beroketa globalari aurre
egiteko, erregai fosilak
aurreztea garrantzitsua dela
onartzea.
Programazioa
Helburuak
Gorputz guztiak materiaz osatuta daudela eta materia mota
guztiak substantzia desberdinak direla ikastea.
Materiaren propietateen berri izatea, eta propietate orokorrak
eta bereizgarriak bereiztea.
Materia substantzia purua edo substantzien nahastea izan
daitekeela ulertzea.
Nahaste homogeneoak eta nahaste heterogeneoak bereiztea.
Nahasteak banantzeko zenbait metodoren berri izatea.
Zer egoera-aldaketa dauden eta nola gertatzen diren jakitea.
Urtze-tenperatura eta irakite-tenperatura zer diren ikastea, eta
tenperatura horiek substantzia puruen berariazko ezaugarri
direla jakitea.
Aldaketa kimikoak zer diren jakitea, eta aldaketa horietako
batzuk nola gertatzen diren ulertzea.
Gorputz baten masa eta bolumena neurtzen ikastea.
Badaki gorputz guztiak materiaz osatuta daudela, eta badu
gorputzen propietate orokor eta bereizgarri batzuen berri.
Badaki substantziak zer diren, substantzia puruak eta
nahasteak bereizten ditu, eta nahaste moten berri du.
Badaki egoera-aldaketak zer diren eta ulertzen du zergatik
gertatzen diren.
Urtze- eta irakite-tenperatura zer diren ulertzen du.
Badaki zer diren aldaketa kimikoak, bai eta horien adibideak ere.
Badaki informazio teknikoa interpretatzen.
beste gaitasun hauek ere lantzen dira unitate honetan: giza eta
arte-kulturarako gaitasuna; ikasten ikasteko gaitasuna;
eta gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna.
U
F
132826 _ 0114-0129.indd 114 28/9/09 15:58:03

74B
Unitatearen eskema
6. UNITATEA. MATERIA ETA HAREN ERALDAKETAK
Berrikusi
Gai naiz
Informazio tekniko bat
ulertzeko
Materia eta zer
propietate dituen
Nahasteak eta
substantzia puruak
Ikasi egiten:
Masak eta bolumenak
neurtzen
Lortu nahi dugun mundua:
Erregai fosilak
IKASTEN IKASTEKO estrategiak
Eskemak osatzea; 5. ariketa, 84. orrialdea.
Berriz irakurtzea eta azaltzea; 10. ariketa, 84. orrialdea.
Maiatza
Ekaina
Materiaren aldaketak identifikatzea zaila izan daiteke
ikasleentzat. Lagundu ikasleei aldaketa horiek
ulertzen. Horretarako, aztertu beren ingurunea
zientifikoki, eta lotu ikasten ari diren kontzeptuak
beren eguneroko jarduerekin.
Substantzia puruen eta nahasteen artean zein
nahaste homogeneoen eta nahaste heterogeneoen
artean bereizten izan dezakete ikasleek zailtasun
handien. Berrikusi kontzeptu horiek eta eman adibide
asko, ikasleek bereizten ikas dezaten.
Berrikusi, ikasleekin batera, aurreko ikasturteetan
materiari eta materialei buruz ikasitakoa, eta ziurtatu
horien arteko desberdintasuna ondo ulertzen dutela.
Gogorarazi den-denak duela materia, baita gasek ere
(adibidez, arnasten dugun aireak).
Tenporalizazio-
iradokizuna
Iraila
Azaroa
Abendua
Urtarrila
Otsaila
Martxoa
Apirila
Urria
132826 _ 0114-0129.indd 115 28/9/09 15:58:03
Objetivos
Sabedes.
Conoas.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
74
Begiratu goiko bi irudi horiei eta
azaldu zer den erretilu bat.
Zertarako egiten ditu
urre-bilatzaileak testuan azaltzen
diren mugimendu horiek guztiak?
Zure ustez, testuan azaltzen den
metodoa erabiltzen al da oraindik
ere, urrea bilatzeko?
Materia eta
haren eraldaketak
Urre-bilatzailea
Harriz harri arin asko jauzika gurutzatu zuen erreka.
Mendi-hegalak eta urak bat egiten zuten tokitik, palakada bat
lur atera zuen, eta erretilura bota. Makurtu, eta erretiluaren
zati bat uretan sartu zuen. Gero, trebeki egindako
mugimendu zirkular batez, urari kanpora eta barrura
eragin zion, lurra eta hartxintxarra zeharka zezan. Partikula
handienak eta arinenak ur gainera igotzen ziren, eta abilki
egindako mugimendu batez, ertzetik kanporatzen zituen.
Edukia gutxituz joan zen, harik eta lur xehea eta
hartxintxar txikia soilik geratu ziren arte. Lanean jarraitu
zuen, eta azkenerako, bazirudien erretiluan ura besterik ez
zela geratzen. Baina orduan, ura erreka ertzera bidali zuen
mugimendu erdizirkular bizi batez, eta hondar beltzezko
geruza bat agertu zen, erretilu hondoan. Gertutik aztertu
zuen. Erdian urre koloreko partikula bat zegoen.
JACK LONDON
Urre-zaina, Urrearen ameskeria liburuan. Moldatua
6
g
3
GO
Urrearen sukarra
XIX. mendearen amaieran, urrearen sukarra delakoa izan zen AEBko
zenbait eremutan. Kalifornian hasi zen: baserritar batek urrezko pi-
pita bat aurkitu zuen errekatxo batean, bere abeletxetik gertu, eta
ia 300.000 pertsona joan ziren bertako ibaiertzetara. Zenbait urte
eman zituzten hareak arakatzen, aberastuko zirelakoan, baina oso
gutxik lortu zuten hori.
Sukarra Hegoafrikara, Australiara eta, geroago, Yukonera (Kanada) he-
datu zen. Lurralde horretan urre-bilaketa are sutsuagoa izan zen. Jack
London kazetaria izan zen sukar bitxi horrek jotakoetako bat, eta nahiz
eta aberastu ez, zenbait eleberri idatzi zituen bere bizipenak eta Yuko-
nen ezagutu zituen pertsonaia bitxiak oinarri hartuta.
Helburuak
Materia zer den eta materiaren
ezaugarri batzuk ikasleei gogo-
ratzea.
Materia egoera likidoan, solido-
an edo gaseosoan egon daite-
keela jakitea, eta egoera horie-
tako bakoitzaren ezaugarri na-
gusiak gogoratzea.
Materia egoera batetik bestera
alda daitekeela jakitea.
keztea.
Hasteko
Irakurketa hasi aurretik, esan
ikasleei ozen adierazteko ezau-
garri hauekin bat datozen ob-
jek tuak edo izakiak:
Oso objektu pisutsuak eta
oso arinak.
Leku asko hartzen duten ob-
jektuak eta bolumen gutxi ko-
ak.
Bolumen aldakorra duten ob-
jektuak (adierazi zer baldintza-
tan aldatzen den bolumena).
Azaltzeko
Dentsitatea zer den intuizioz
ulertzea ez da erraza ikasleen-
tzat. Azaldu ikasleei urrea erre-
tiluaren beheko aldean geldi-
tzen dela, harearen gainerako
osagaiak baino dentsoagoa de-
lako. Eman beste adibide bat:
bi pertz berdinak hartu eta bata
urez eta bestea lastoz (edo be-
lakiez, ogiz, paperez...) betetzen
baditugu, bietako zeinek izango
du pisu handien? Nolanahi ere,
biek bolumen bera dute. Azaldu
ikasleei ura duen pertzak den-
tsitate altuagoa duela, lastoa
duenak baino, masa handiagoa
baitu bolumen berean.
74
132826 _ 0114-0129.indd 116 28/9/09 15:58:03
UNIDAD 1
en
k?
en
dik
75
Materia
Unibertsoko gauza guztiak materiaz eginda
daude.
Objektuek badituzte bi propietate: masa eta
bolumena. Horrez gain, badituzte elkarrengan-
dik bereizten laguntzen diguten beste zenbait
ezaugarri ere: kolorea, distira, elastikotasu na,
gogortasuna, gardentasuna
1. Beheko argazkiko bi objektu hauetatik
zeinek du ur-masa handiena?
2. Beheko argazkiko bi objektu hauetatik
zeinek du bolumen handiena?
3. Zer ezaugarriri esker antzeman
diezaiokegu plastilinari? Eta beirari?
Materiaren egoera fisikoak
Materia hiru egoeratan egon daiteke: solido-
egoeran, likido-egoeran eta gas-egoeran.
Gorputz solidoek bolumen eta forma fin-
koak dituzte.
Gorputz likidoek bolumen finkoa dute, bai-
na ez dute forma finkorik.
Gasek ez dute ez bolumen ez forma fin-
korik.
Gorputzak egoera batetik bestera alda dai-
tezke, tenperatura aldatzean. Aldaketa horri
egoera-aldaketa deritzo.
4. Osatu taula hau.
Bai Ez Bai Ez
Solidoa
Likidoa
Gasa
5. Aipatu naturan berez gertatzen den
egoera-aldaketa bat.
6. Zer egoera-aldaketa gertatzen da izotza
urtzean?
GOGORATU IKASITAKOA
Zer den materia eta zer propietate dituen.
Zer den gorputz baten dentsitatea eta
zertarako balio duen magnitude horren berri
izateak.
Zer diren substantzia puruak, eta zer,
nahasteak.
Nola banantzen diren nahasteen osagaiak.
Zer egoera-aldaketa mota dauden, eta zer
propietate dituzten.
Zer diren erreakzio kimikoak.
Nola neurtzen diren gorputz baten masa,
bolumena eta dentsitatea.
HAU IKASIKO DUZU
FORMA FINKOA BOLUMEN FINKOA
Urrea oso era desberdinetan dago naturan. Ibaietan ikusten da errazen;
izan ere, gizakiak duela milaka urtetik erauzi izan du urrea ibaietatik,
bateoaren teknika erabiliz. Urak arrastatzen dituen kuartzozko harriak
aprobetxatzen dira, harri horiek dituzten urrezko pipitak askatzeko.
Gero, uharriek pipita horiek higatzen dituzte. Pipitak zati txiki askotan
zatitzen dira eta, pisu espezifiko handia dutenez, metatu egiten dira
ur-jauzien hondoan, bihurguneetako ur geldietan eta hareek horretara-
ko aukera ematen duten edonon.

gaitasuna
Esan ikasleei Jack Londonen bizi-
tzari eta obrari buruz ikertzeko.
Erantzunak
Irudiak
Erretiluak katilu formako on-
tziak dira. Altuera txikia dute
eta hareak garbitzeko erabil-
tzen dira, hareako zenbait osa-
gai banantzeko.
Dentsitate txikien duten osa-
gaiak hareatik ezabatzeko egi-
ten ditu bilatzaileak mugimendu
horiek.
E. L.
Munduko zenbait lekutan era-
biltzen jarraitzen dute, bai eta
aisialdirako ere, baina, gaur
egun, beste metodo sofistika-
tuago batzuk erabiltzen dituzte
urrea erauzteko.
Galderak
1. Pitxerrak ur-masa handiagoa
du edalontziak baino, substantzia
bereko kantitate handiagoa baitu.
2. Beisboleko pilotak bolumen
handiagoa du golfekoak baino,
espazio gehiago hartzen baitu.
3. Plastilina usainari eta koloreei
esker bereiz dezakegu, edo uki-
tzean, material plastikoa baita.
Beira bereizteko ezaugarriak, be-
rriz, gogortasuna, gardentasuna
eta hauskortasuna dira, besteak
beste.
4. Egoera solidoan, gorputzek for-
ma eta bolumen finkoak dituzte;
egoera likidoan, ez dute forma fin-
korik, baina bolumena finkoa da;
gas-egoeran, bolumena eta forma
ez dira finkoak.
5. E. L.
Ozeanoetako ura lurruntzea, be-
roa dela-eta elurra urtzea, etab.
6. Izotza urtzean, fusioa gerta-
tzen da; hau da, solido-egoeratik
likido-egoerara aldatzea.
6. UNITATEA
75
132826 _ 0114-0129.indd 117 28/9/09 15:58:03
76
1. Materia, gorputzak eta substantziak
Unibertsoa osatzen duten objektu guztiak gorpu-
tzak dira: liburuak, arrainak, harriak Beraz, Lu-
rra gorputz ugariz osatutako beste gorputz bat
da.
Gorputz guztiak materiaz eginda daude. Baina ma-
teria mota ugari daude. Esate baterako, domina
olinpikoak hiru motatako materiaz egiten dira:
urrez, zilarrez edo brontzez. Materia mota bakoitza
substantzia bat da.
q
Materia atomo izeneko partikula txiki-txiki batzuez
osatuta dago. Ehun atomo mota baino gehixeago
daude, eta horiek konbinatuta osatu dira Uniber-
tsoko substantzia guztiak. Substantzia bakoi tza
atomoen konbinazio berezi batez osatuta dago.
2. Materiaren propietateak
Materiak bi eratako propietateak ditu: propietate
orokorrak eta propietate bereizgarriak.
Propietate orokor rak materiaz eginda dauden
gauza guztien propietateak dira; adibidez, masa,
bolumena eta tenperatura.
Propietate bereizgarri ak, berriz, substantzia
batzuk eta besteak bereizten laguntzen diguten
desberdintasunak dira; esate baterako, kolorea,
gardentasuna, gogortasuna eta dentsitatea.
3. Masa eta bolumena
Masa gorputz batek duen materia kantitatea da.
Kilogramotan edo gramotan neurtzen da. Kilogra-
mo batek mila gramo ditu.
Gorputz batek zenbat masa duen jakiteko, balan-
tza erabiltzen da. Balantzan, gorputzaren masa
eta pisuena alderatzen dira.
w
Bolumena gorputz batek betetzen duen espazio
kantitatea da. Litrotan edo mililitrotan neurtu ohi
da. Litro batek mila mililitro ditu, eta mililitro bat
zentimetro kubiko bat da.
Likidoen bolumena neurtzeko, neurriak markatu-
ta dituzten ontzi gardenak erabiltzen dira.
e
q
2008ko Pekingo Olinpiadetako zilarrezko, urrezko eta
brontzezko dominak. Domina bakoitza gorputz bat
da. Urrea, zilarra eta brontzea hiru substantzia dira.
e
Likidoen bolumena neurtzeko ontziak. Irudiko
ontzi hauek bolumena adierazten duten markak
dituzte.
w
Balantza. Tomateak beste platereko pisuen masa
bera du.
4. D
Gorpu
rekin
ko ba
dents
da. M
tate h
riok 1
dents
Horre
batea
mater
Dents
du, su
badira
kubiko
zula, e
ko, u
behar
19 gr
kulatu
ren a
kubiko
5. Z
u
Gorpu
tsitate
pera h
na ba
geratu
baino
Zurak
tik, zu
altzair
bloke
Gaur e
na ez
beteta
tsitate
tate tx
Uni
de.
dez
reiz
Objetivos
Sabedes.
Conoas.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
Zergatik egiten duten hegan globoek
1783an, Montgolfier anaiek lehen esperimentuak egin zituzten, aire
beroaz betetako globoekin. Keak airean gorantz egiten zuela haute-
mana zuten, eta paperezko globo bat airez betetzea eta berotzea era-
baki zuten. Hain zuzen, globoak gorantz egin zuen. Gero, beste globo
handiago bat egin zuten, bai eta igoarazi ere, bi bidaiari zeramatzala.
Gaur egun, gas-erregailuen bidez berotzen dira globoak, eta oso gas
arinen nahasteez betetzen dira. Helioa izaten da gas horietako bat.
Gas horiek hedatu egiten dira berotzean; hori dela eta, litro bat aire
berotuk leku handiagoa hartzen du giro-tenperaturan dagoen litro bat
airek baino.
Helburuak
Uniber tsoko gorputz guztiak
materiaz osatuta daudela ikas-
tea.
Materiaren propietate orokorrak
eta propietate bereizgarriak be-
reiztea.
Gorputz baten masa eta bolu-
mena zer diren jakitea eta nola
neurtzen diren ikastea.
Dentsitatea zer den eta nola kal-
kulatzen den ulertzea, bai eta
substantziak identifikatzeko nola
erabil dezakegun ulertzea ere.
Azaltzeko
Azaldu ikasleei gasak ere mate-
riaz osatuta daudela, baina ma-
teria mota horrek hedatzeko eta
ahalik leku handiena hartzeko
joera duela. Hori dela eta, ga-
sek oso dentsitate txikia dute.
Gasak nola hedatzen diren ikus-
teko, nahikoa da aire-gozagarri
baten lainoztagailua sakatzea
gela batean: lurrinak gela osoa
hartuko du.
Berrikusi ikasleekin batera
masaren eta pisuaren arteko
aldea. Gogorarazi masa (hau
da, gorputz baten materia kan-
titatea) ez dela aldatzen, baina
pisua, ordea, bai; hau da, Lu-
rrak gorputz hori bereganantz
erakartzeko duen indarra. Eman
adibide hau: masa aldatu gabe,
norberaren pisua handiagoa da
itsasertzean mendi baten gailu-
rrean baino.
Azaldu ikasleei objektu bat ba-
lantza batean pisatzean gorputz
horren masa kantitatea eredu
finko baten masarekin alderatu
baino ez dugula egiten. Kasu
horretan, hain zuzen, pisuen
masarekin.
76
132826 _ 0114-0129.indd 118 28/9/09 15:58:04
a
a
77
6
r
Urre puruzkoa al da lingote hori? Urre puruaren
dentsitatea zentimetro kubikoko 19 gramokoa da.
Beraz, marrazkiko lingotea ez da urre puruzkoa.
4. Dentsitatea
Gorputz baten dentsitatea haren masa bolumena-
rekin zatituz lortzen da. Adibidez, zentimetro kubi-
ko bat urek gramo bateko masa du. Beraz, uraren
dentsitatea zentimetro kubikoko gramo batekoa
da. Merkurioak, aldiz, urak baino askoz ere dentsi-
tate handiagoa du. Zentimetro kubiko bat merku-
riok 14 gramoko masa du. Beraz, merkurioaren
dentsitatea zentimetro kubikoko 14 gramokoa da.
Horrek esan nahi du zentimetro kubiko merkurio
batean zentimetro kubiko ur batean baino 14 aldiz
materia gehiago dagoela.
Dentsitateak zer substantzia den asmatzeko balio
du, substantziek dentsitate bera baitute beti, puruak
badira. Esate baterako, imajinatu 250 zentimetro
kubikoko eta 4.250 gramoko urrezko lingote bat du-
zula, eta urre purua den jakin nahi duzula. Horretara-
ko, urrearen dentsitatea zenbatekoa den begiratu
behar duzu libururen batean: zentimetro kubikoko
19 gramo. Gero, lingoteak zer dentsitate duen kal-
kulatuko duzu, 4.250 gramo 250 zentimetro kubiko-
ren artean zatituz. Emaitza: 17 gramo zentimetro
kubikoko. Beraz, lingotea ez da urre puruzkoa.
r
5. Zergatik geratzen diren gorputzak
ur gainean
Gorputz bat likido batean murgiltzen denean, den-
tsitatearen arabera geratuko da ur gainean edo ur-
pera hondoratuko. Gorputz baten dentsitatea urare-
na baino txikiagoa bada, gorputz hori ur gainean
geratuko da. Gorputz horren dentsitatea urarena
baino handiagoa bada, aldiz, hondoratu egingo da.
Zurak urak baino dentsitate txikiagoa du. Horrega-
tik, zur-bloke bat ur gainean geratuko da. Aitzitik,
altzairuak dentsitate handiagoa duenez, altzairuzko
bloke bat hondoratu egingo da uretan.
Gaur egun itsasontzi gehienak altzairuzkoak dira, bai-
na ez dira hondoratzen. Izan ere, itsasontziak airez
beteta daude, eta aireak urak baino askoz ere den-
tsitate txikiagoa du. Beraz, guztira urak baino dentsi-
tate txikiagoa duelako fotatzen du itsasontziak.
t
1. Zer da aulki bat, gorputz bat ala
substantzia bat? Eta ura?
2. Zerk du bietan masa handiena, kilogramo
bat lastok ala kilogramo bat paperek?
Eta bolumen handiena? Azaldu zergatik.
Galderak
Unibertsoko gorputzak materiaz osatuta dau-
de. Materiak propietate orokor batzuk adibi-
dez, masa eta bolumena eta propietate be-
reizgarri batzuk adibidez, dentsitatea ditu.
t
Esperimentua, beirazko objektuekin. Beirak urak
baino dentsitate handiagoa duenez, puxtarriak
hondoratu egiten dira. Botila airez beteta dago, eta
aireak oso dentsitate txikia duenez, flotatu egiten du.
dentsitatea = = 17g/cm
3
4.250 g
250 cm
3
UNIDAD 1
Globoaren barruko aireak kanpoko aireak baino pisu txikiagoa du; hau
da, globoak eta haren gasak pisu txikiagoa dute hartzen duten eremu-
ko aire hotzak baino, eta horregatik egiten dute gorantz.
Ikasleek egiazta dezakete airean esekita dagoen edo likido batean
flotatzen duen gorputz orok gorantz egiten duela, baldin eta haien
dentsitatea inguruko airearena edo likidoarena baino txikiagoa
bada. Esan ikasleei airez betetako globo bat ur-pertz batean urpe-
ratzen saiatzeko: urak globoa indar handiz gorantz bultzatzen duela
ikusiko dute. Azaldu ikasleei gauza bera gertatzen zaiola airean
esekitako aire beroko globo bati.
Ulertzeko
Ia substantzia guztiek dentsi-
tate handiagoa dute egoera
solidoan egoera likidoan baino.
Baina badago salbuespen bat:
urak dentsitate handiagoa du
egoera likidoan egoera solidoan
baino. Esan ikasleei gertaera
horri buruz hausnartzeko, eta
ohartzeko zenbateko garrantzia
duen Lurreko bizirako. Zer ger-
tatzen da ibaiak eta itsasoak
izoztean? Zer gertatuko litzate-
ke urak dentsitate handiagoa
izango balu egoera solidoan?

Aprobetxatu 5. atala (Zergatik ge-
ra tzen dira gorputzak ur gainean)
ikasleei hau proposatzeko: Dentsi-
tatea paragrafoa irakurri eta gero,
arrazoituta azal dezatela zergatik
geratzen diren itsasontziak ur
gainean, nahiz eta haien material
gehienak ura baino dentsoagoak
diren.
Erantzunak
Galderak
1. Aulki bat gorputz bat da, eta
zenbait substantziez egina dago.
Ura substantzia bat da.
2. Biek masa bera dute: kilo bat.
Hala ere, kilo bat lastok bolumen
handiagoa du kilo bat paperek
baino; hau da, materia kantitate
handiagoa du bolumen-unitate be-
rean.
6. UNITATEA
77
132826 _ 0114-0129.indd 119 28/9/09 15:58:04
78
B
Batzuetan, aire puruaz mintzo gara. Baina zien-
tzialari baten ikuspegitik ez dago aire pururik,
airea ez baita substantzia puru bat, nahaste bat
baizik.
1. Substantzia puruak
Substantzia puru esaten diegu materia mota ba-
karraz osatuta egonik, metodo bakunen bidez
beste substantzia batzuetan banatu ezin diren
substantziei.
Substantzia hauek, adibidez, puruak dira: ura,
urrea, burdina, plastiko mota bakoitza, gatza, azu-
krea, mineralak
q
2. Nahasteak
Nahasteak zenbait substantzia puruz osatuta dau-
de. Bi eratako nahasteak bereizten dira. Hona he-
men:
Nahaste heterogeneo ak. Horrelako nahasteetan
nabarmen bereizten dira osagaiak. Adibidez,
fideo-zopa bat, harri bat
w
Nahaste homogeneo ak edo disoluzioak. Hala-
koetan, berriz, ezin izaten dira osagaiak berei-
zi. Esate baterako, itsasoko ura (urez eta ga-
tzez osatuta dago), airea (zenbait gasez osatuta
dago)
e
Aleazioak nahaste mota bereziak dira. Osagaieta-
ko bat edo gehiago metalezkoa duten nahaste
homogeneoak dira. Hona hemen pare bat ale a-
zio:
Brontze a. Kobrearen eta eztainuaren aleazio bat
da. Emaitza material gogor eta hauskaitz bat da.
Altzairu a. Burdinaren eta karbonoaren aleazio
bat da. Hainbat aplikazio ditu eraikuntzan eta
industrian.
Erabili ohi ditugun substantzia gehienak nahas-
teak dira. Ura, esate baterako, substantzia purua
da, baina nahasteak osatuz dago naturan, ia beti;
izan ere, normalean beste substantzia batzuk iza-
ten ditu disolbatuta, hala nola gatz mineralak,
kloroa eta abar.
q
Zenbait substantzia puru. A. Kuartzoa. B. Urrea.
C. Merkurioa.
e
Zenbait nahaste homogeneo. A. Kolonia.
B. Airea. C. Brontzea.
w
Zenbait nahaste heterogeneo. A. Harria.
B. Entsalada. C. Lurra.
A
A
C
C
C
B
B
A
3. N
Batzu
elkarr
bat b
sistem
Irag
nah
bide
sar
razt
beh
ber
Dek
tzie
da.
tate
arte
due
Ber
tak
den
ele
Lur
era
hor
izat
get
sok
da,
ger
Badira
metod
metod
Ma
ego
edo
me
1.
2.
G
7
Destilazioa
Destilazioaren bidez, nahaste bateko osagai likidoak banantzen dira.
Normalean, beroa erabiltzen da hori egiteko, nahastea osatzen duten
substantzien irakite-tenperatura desberdina dela aprobetxatuz.
Sistema erraza da: nahastea berotu egiten da, substantzietako bat
lurruntzen den arte; horrela, gainerako osagaietatik banantzen da.
Behin nahaste osoa lurrundu eta gero, osagaiak hartu eta banan-ba-
nan hozten dira, kondentsatzeko.
Helburuak
Substantzia puruen eta nahas-
teen arteko aldea jakitea.
Nahasteak homogeneoak edo
heterogeneoak izan daitezkee-
la jakitea.
Nahasteetako substantziak
banantzeko erabiltzen diren
metodoetako batzuen berri iza-
tea.
Hasteko
Orri bikoitza lantzen haste-
ko, esan ikasleei adierazteko
gaiari buruz aurretik dituzten
ideiak. Esan substantzia pu-
ruak eta nahasteak aipatzeko,
eta idatzi erantzunak arbelean,
bi zutabetan. Amaitzean, azal-
du ikasleei bi kontzeptu horiek,
eta berrikusi arbelean idatzita-
ko zerrenda. Zerbait aldatuko
al lukete? Kenduko al lukete
substantziaren bat zutabeeta-
tik, edo batetik bestera aldatu-
ko?
Azaltzeko
Substantzia puruen eta nahas-
teen ar teko aldearen gaiari
heltzean, aipatu ikasleei natu-
ran oso substantzia puru gu-
txi daudela; izan ere, ia denek
dute nahasteren edo ezpuruta-
sunen bat. Adibidez, kuartzo-
mineralak. Mineral hori kolo-
re askotan ageri da naturan;
hain zuzen ere, ezpurutasun
txikiak eta beste elementu
edo mi neral ak i zaten di tu
kuartzo-mineralak, eta horien
arabera du kolore bat edo bes-
tea.
Lehen begiratuan, substantzia
askok homogeneoak dirudite.
Azaldu ikasleei sarritan subs-
tantziei mikroskopioz behatu
behar zaiela nahasteak direla
ohartzeko; hau da, substantzia
puruak ez direla ikusteko.
78
132826 _ 0114-0129.indd 120 28/9/09 15:58:04
79
6
3. Nahasteak banantzen
Batzuetan, nahaste bat osatzen duten substantziak
elkarrengandik banandu behar izaten dira. Sistema
bat baino gehiago daude hori lortzeko. Hauek dira
sistema horietako ezagunenetako batzuk:
Iragazketa . Solido baten eta likido baten arteko
nahaste heterogeneoak banantzeko balio du; adi-
bidez, hondarra eta ura banantzeko. Nahastea
sare itxi batetik edo paper porotsu batetik igaroa-
razten da. Solidoa sarean geratzen da, eta likidoa
behera isurtzen. Neurri desberdinetako solidoak
bereizteko ere erabiltzen da sistema hau.
r
Dekantazioa . Dentsitate desberdinetako substan-
tzien nahaste heterogeneoak bereizteko erabiltzen
da. Nahastea jalkitzen uzten da, harik eta dentsi-
taterik handieneko substantzia hondoan geratu
arte. Ura eta olioa, adibidez, muturrean kanila bat
duen dekantazio-inbutu batez bereizten dira.
t
Bereizketa magnetikoa . Nahasteko elementue-
tako bat burdinazkoa denean eta bestea ez
denean erabiltzen da. Iman batek burdinazko
elementuak erakartzen ditu.
Lurrunketa . Nahaste homogeneoak banantzeko
erabiltzen da. Zati likidoa lurruntzean datza;
horrela, substantzia solidoak berreskuratu ahal
izaten dira. Metodo hauxe erabiltzen da gatza-
getan, itsasoko uraren gatza eskuratzeko. Itsa-
soko ura urmael handi batzuetan sarrarazten
da, eta han, lurrundu egiten da ura. Gatza soilik
geratzen da.
Badira nahasteetako osagaiak banantzeko beste
metodo batzuk ere. Nahaste mota bakoitzerako
metodo bat da egokiena eta eraginkorrena.
Materia substantzia puru gisa edo nahaste gisa
egon daiteke. Nahasteak, berriz, heterogeneoak
edo homogeneoak izan daitezke, eta hainbat
metodo daude haien osagaiak banantzeko.
1. Defnitu termino hauek: substantzia purua, nahaste heterogeneoa, nahaste homogeneoa
eta aleazioa.
2. Zopatik fideoak bereizteko zer bereizketa-metodo erabiliko zenuke?
Galderak
r
Sukaldeko tresnak. Sukaldean erabiltzen diren
tresna askok iragazteko balio dute.
t
Uraren eta olioaren dekantazioa. Olioak urak baino
dentsitate txikiagoa duenez, goian geratzen da.
Laborategian destilatzeko erabiltzen den gailuari alanbike edo des-
tilagailu esaten zaio. Funtsean, osagai hauek ditu: ontzi bat, berotu
behar den nahastea gordetzeko; kondentsadore bat, sortutako lurru-
nak hozteko eta berriz likido bihurtzeko; eta beste ontzi bat, kontzen-
tratutako likidoa gordetzeko.
Esan ikasleei destilazio bidez lor daitezkeen produktuei buruz iker-
tzeko eta produktu horien zerrenda egiteko.
Erabili esnearen eta maionesa-
ren adibidea, eta, ahal izanez
gero, ikus dezatela bi substan-
tzia horien lagin bat mikrosko-
pioan.
Ulertzeko
79. orrialdeko irudiei errepara-
tu eta gero, esan ikasleei egu-
neroko egoera eta jardueretan
nahasteak banantzeko erabil-
tzen dugun metodoren bati bu-
ruz pentsatzeko.
Erantzunak
Galderak
1. Substantzia puru esaten zaie
materia mota bakarraz osatuta
egonik, metodo bakunen bidez
beste substantzia batzuetan bana-
tu ezin diren substantziei.
Nahaste heterogeneoetan, osa-
gaiak nabarmen bereizten dira.
Nahaste homogeneotan, ezin dira
osagaiak bereizi.
Aleazioak nahaste homogeneoak
dira, eta horien osagaietako bat
edo gehiago metalezkoak dira.
2. Iragazketa erabiliko nuke, zopa-
ren osagai solidoak osagai likido-
tik banantzeko.
6. UNITATEA
79
132826 _ 0114-0129.indd 121 28/9/09 15:58:05
80
q
Kondentsazioa. Ur-lurruna kondentsatu egiten da,
eta ur tantak osatzen ditu ispiluan.
w
Iodoaren sublimazioa. A. Iodoa substantzia beltz
bat da. B. Sublimatzen denean, purpura-koloreko
gas bat bihurtzen da.
Egoera-aldaketak
1. Egoera-aldaketa motak
Materia egoera batetik beste batera aldatzen de-
ne an, egoera-aldaketa bat gertatu dela esaten
dugu. Normalean, tenperatura igotzean edo jais-
tean gerta tzen da. Hauek dira egoera-aldaketak:
Urtzea. Solido-egoeratik likido-egoerara aldatzea
da. Adibidez, izotza urtzean gertatzen da.
Solidotzea. Likido-egoeratik solidora aldatzea.
Urtzearen tenperatura berean gertatzen da.
Baporizazioa. Likido-egoeratik gas-egoerara alda-
tzea da. Bi modutan gerta daiteke:
Irakitea. Azkar gertatzen da, tenperatura jakin
batera iristean. Tenperatura hori finkoa da
substantzia bakoitzean. Adibi dez, ura berotu
eta irakiten hasten denean.
Lurruntzea. Pixkanaka gertatzen da, irakin aurre ko
tenperaturetan. Horixe gertatzen zaio urari,
jantziak zintzilikatzen ditugunean, lehortzeko.
Kondentsazioa. Gas-egoeratik likidora aldatzea
da. Adibidez, ur-lurruna ispiluan kondentsatzen
da dutxatzen garenean.
q
Sublimazioa. Solidotik gas-egoera ra alda tzea da,
tartean likido-egoerara aldatu gabe. Prime ran
ikus daiteke iodoan eta naftalinan, adibidez.
w
Alderantzizko sublimazioa. Gas-egoeratik solidora
aldatzea, tartean likido-egoerara aldatu gabe.
e
2. Urtze-tenperatura eta
irakite-tenperatura
Substantzia puru bakoitza tenperatura jakin batean
aldatzen da beti solido-egoeratik likido-egoerara. Ten-
peratura horri substantzia horren urtze-tenperatura
deritzo, eta substantzien ezaugarri bereizgarri bat da.
Uraren urtze-tenperatura 0 gradu zentigradukoa da
(0 C idazten da); urrearena, 1.064 C-koa; eta mer-
kurioarena, berriz, zero azpiko 39 C-koa.
Substantzia bat bere irakite-tenperaturara iristean,
irakiten hasten da. Irakite-tenperatura ere ezauga-
rri berezigarri bat da. Uraren irakite-tenperatura
100 C-koa da; alkoholarena, 78 C-koa; eta mer-
kurioarena, berriz, 657 C-koa.
e
Iodoaren alderantzizko sublimazioa. Iodo-gasa
solido-egoerara aldatzen da, ontziaren goialdean,
izotzak hoztean.
A
B
Ego
riza
zioa
tzia
zaie
ez
3. N
e
Egoer
dute:
den b
da al
batzu
tzen b
ratura
retati
urtzen
te ba
ren te
arren
izotza
koan
da ur
Era b
eta b
ten ja
tzitik,
4. E
Gizon
ikasi
adibid
Urtz
tzek
ber
rara
dira
ren
Oso
era
isu
edu
Dak
gat
Materiaren egoerei buruzko bitxikeriak
Merkurioa da giro-tenperaturan egoera likidoan egoten den metal ba-
karra. Gainerako metalak solidoak eta gogorrak dira tenperatura ho-
rretan, eta egoera likidora aldatzeko, oso tenperatura altuetan berotu
behar dira.
Lurrean, ura da naturan hiru egoeretan (solidoa, likidoa eta gaseosoa)
aurki daitekeen substantzia bakarra. Urak badu beste ezaugarri bitxi
bat: dentsitate txikiagoa du egoera solidoan egoera likidoan baino;
hori dela-eta egon daiteke izotza (ura egoera solidoan) uraren gai-
nean.
Helburuak
Egoera-aldaketak zer diren eta
nola gertatzen diren ikastea.
Egoera-aldaketen mota guztien
berri izatea.
Urtze- eta irakite-tenperatura zer
diren jakitea, eta substantzia
puruetan tenperatura horiek fin-
koak direla ikastea.
Substantzia puru bat egoeraz
aldatzen ari denean haren ten-
peratura aldatzen ez dela uler-
tzea.
Hasteko
Esan ikasleei deskribatzeko zer
egoera-aldaketa hautematen
di tuzten bainugelan, oso ur be-
roaz bainatzen direnean.
Esan ikasleei gogoratzeko nola
sortzen den laba sumendieta-
tik, erupzioak gertatzean. Zer
egoeratan dago laba? Zer ger-
tatzen da kanpora ateratzen
denean?
Azaltzeko
Azaldu hau ikasleei: zenbat eta
substantzia kantitate handia-
goa izan, orduan eta bero kanti-
tate handiagoa behar da egoe-
ra-aldaketa gertatzeko. Bero
kantitate handiagoa behar da
bi litro ur berotzeko, litro erdia
berotzeko baino.
Ura lurruntzeko, asko berotu
behar dela pentsatzeko joera
dute ikasleek; alegia, irakin
egin behar dela. Egin saiakun-
tza erraz hau: eraman ur-pertz
bat ikasgelara eta utzi bertan
egun batzuez; ahal bada, eguz-
kiak jotzen duen leihoren baten
ondoan. Horrela, ikusiko dute
egunak joan ahala gero eta ur
gutxiago dagoela.
80
132826 _ 0114-0129.indd 122 28/9/09 15:58:05

81
6
Egoera-aldaketa hauek daude: urtzea, bapo-
rizazioa, kondentsazioa, solidotzea, sublima-
zioa eta alderantzizko sublimazioa. Substan-
tzia puruei tenperatura jakinetan aldatzen
zaie egoera, eta aldaketak dirauen bitartean
ez zaie tenperatura hori aldatzen.
3. Nola gertatzen dira
egoera-aldaketak?
Egoera-aldaketek oso ezaugarri interesgarri bat
dute: substantzia puru bat egoeraz aldatzen ari
den bitartean, substantzia horren tenperatura ez
da aldatzen. Beraz, esne-ontzi batean izotz zati
batzuk jartzen baditugu eta ontzia berotzen jar-
tzen badugu, laster ikusiko dugu izotzaren tenpe-
raturak gora egiten duela zero azpiko tenperatu-
retatik 0 C-ra iritsi arte. Une horretan, izotza
urtzen hasten da, eta uraren eta izo tzaren nahas-
te bat dugu. Une horretan, bai uraren bai izotza-
ren tenperatura 0 C-koa da, eta berotzen jarraitu
arren, tenperaturak ez du gora egingo; aitzitik,
izotzak urtzen jarraituko du. Izotz guztia urtuta-
koan berotzen jarraitzen badugu, orduan hasiko
da uraren tenperatura igotzen.
r
Era berean, ura irakiten badaukagu, 100 C-tan,
eta berotzen jarraitzen badugu, urak 100 C iza-
ten jarraituko du. Tenperatura ez zaio igotzen; ai-
tzitik, irakiten eta lurruntzen jarraitzen du.
4. Egoera-aldaketen aplikazioak
Gizon-emakumeok egoera-aldaketez baliatzen
ikasi dugu. Hona hemen baliatze horren zenbait
adibide erabilgarri:
Urtzea eta solidotzea hamaika objektu fabrika-
tzeko erabiltzen dira. Zenbait plastiko eta metal
berotu egiten dira, harik eta urtu eta likido-egoe-
rara aldatu arte. Gero, molde batera isur tzen
dira, eta solidotzen uzten zaie. Horrela, molde a-
ren formako objektu bat lortzen da.
t
Oso lurralde hotzetan, errepideak eraikitzeko
erabiltzen dute uraren solidotzea. Ura lurzoruan
isurtzen dute, izoztean gainazal solido laua
edukitzeko.
Dakizunez, itsasoko ura lurruntzeak gatzagetan
gatza lortzeko balio du.
r
Izotza ur likido bihurtzen da. Egoera-aldaketak
dirauen bitartean, tenperatura ez da aldatzen:
0 C-koa da. Zer tenperatura adierazten du irudiko
termometro bakoitzak?
t
Metalezko objektuen ekoizpena. Metal urtua nahi
den formako moldeetan isurtzen da, bertan solido
dadin.
1. Esan zer egoera-aldaketa gertatuko
diren lapiko batean izotz-kubo bat
berotzen badugu, berotzen hasten
garenetik lapikoa hutsik geratu
arte.
2. Zer egoera-aldaketa gertatzen da
logela bateko zorua lehortzean?
Galderak
Egoera solido, likido eta gaseosoez gain, materia beste egoera ba-
tzuetan egon daiteke. Naturan, beste egoera horietatik plasma-egoe-
ra baino ez da agertzen. Egoera horretan, materia gas baten antzekoa
da, baina ez du gasen portaera bera. Plasma-egoeraren adibide dira
sugarrak eta Eguzkiaren gainazala.
Proposatu ikasleei beren inguruneko gauzei buruz pentsatzeko.
Esan imajinatzeko zer gertatuko litzatekeen gauza horiek beste
egoera batean egongo balira. Esaterako, zer gertatuko litzateke,
ura giro-tenperaturan solido-egoeran egongo balitz?
Ulertzeko
Egoera-aldaketen motak buruz
ikasterakoan, eman zenbait
jarraibide ikasleei; esaterako,
51. et a 52. or r i al deet an
adierazitakoak.

Gizarterako eta
Historian, gizakiak zientzia-ezagu-
tzak eguneroko bizitzan aplikatu
egin ditu, eta gero eta produktu
sofistikatuagoak eta burutsua-
goak asmatu ditu, materiaren
propietateetan oinarrituta. Eman
adibide hauek: hobeto itsasten
duten kolek materiaren egoera-
aldaketak dituzte oinarri. Norma-
lean, lotu nahi diren gainazaletan
egoera likidoan aplikatzen diren
substantziak izaten dira kolak, eta
giro-tenperaturan oso azkar alda-
tzen dira solido-egoera. Hortaz,
itsasten dutena oso ondo lotuta
gera tzen da.
Erantzunak
Irudiak
4. Lehen termometroak 5 C-ko
tenperatura adierazten du; bigarre-
nak, 0 C-koa; eta hirugarrenak,
4 C-koa.
Galderak
1. Lehen aldaketa urtzea da, soli-
do-egoeratik likido-egoerara alda-
tzea; hau da, izotza ur bihurtzea.
Gero, ur likidoa berotzean, irakite
bidezko baporizazioa gertatzen
da, ura irakiten hastean. Urak ira-
kiten jarraituko luke, burruntzaliko
ur guztia lurrundu arte.
2. Gela bateko zorua lehortzean,
lurruntze bidezko baporizazioa ger-
tatzen da.
6. UNITATEA
81
132826 _ 0114-0129.indd 123 6/10/09 15:43:18
Sub
tan
erre
koa
foto
4. B
Izaki b
ko ge
Foto
lortz
xido
argi
tzia
Arn
lule
Elik
kag
eta
hor
gan
5. In
Hama
kimiko
datu
tzia b
gente
pintur
Indus
eta er
na os
presa
gurum
Ga
1.
2.
3.
82
q
Erreakzio kimiko bat. Berun-nitrato disoluzio
bat, gardena, potasio-ioduro disoluzio batekin
nahastean, hura ere gardena, kolore horiko
substantzia solido bat sortzen da:
berun-ioduroa.
Deskribatu argazkian ikusten duzuna.
w
Tenerifeko Santa Cruzeko findegi bat.
Findegietan, petrolioak zenbait prozesu jasaten
ditu, erregaiak eta beste substantzia batzuk
sortzeko.
Aldaketa kimikoak
Aldaketa kimikoei erreakzio kimiko ere esaten
zaie. Erreakzio horiek ohikoak dira gure egunero-
ko bizitzan.
1. Aldaketa kimikoak zer diren
Aldaketa kimikoen bidez, substantziak beste era
bateko substantzia bihurtzen dira. Ikus ditzagun bi
adibide:
Zura erretzen bada, errauts bihurtzen da, eta kea
sortzen da.
Burdinazko objektu bat izarpean uzten badugu,
burdina-oxido bihurtuz joaten da.
Erreakzionatzean atomoak (substantzien osagaiak)
beste modu batean konbinatzen direlako gertatzen
dira aldaketa horiek. Egoera-aldaketetan, aldiz, ez
da gertatzen horrelako aldaketarik.
q
2. Oxidazioa
Substantzia bat oxigenoarekin konbina tzean ger-
tatzen den erreakzio kimikoa da oxidazioa. Sor-
tzen den substantziari oxido esaten zaio. Adibidez,
burdina oxidatzean, burdina-oxidoa sortzen da.
Burdina ez da oxidatzen den substantzia bakarra.
Substantzia ugari oxidatzen dira: aluminioa, kro-
moa
3. Errekuntza
Errekuntza ziztu bizian gertatzen den oxidazio
mota berezi bat da, eta bero handia uxatzen da
prozesuan. Errekuntzek oxigenoa behar dute. Erre-
akzio horietan, karbono-dioxidoa sortzen da, eta
atmosferara kanporatzen.
Erre daitezkeen substantziei erregai esaten zaie.
Substantzia horiek berebiziko garrantzia izan dute
gizateriaren historian, eta halakoxea dute gaur
egun ere. Antzina, zuhaitzen zura eta zenbait koi-
pe erabiltzen ziren erregai gisa. Geroago, ika tza
erabiltzen hasi ziren; eta oraintsu, petroliotik era-
torritako produktuak, hala nola gasolina eta ga-
solioa.
w
Helburuak
Aldaketa kimikoak zer diren
ikastea.
Oxidazioa zer den jakitea.
Errekuntza oxidazio mota be-
rezi bat dela ikastea, eta nola
gertatzen den ikastea.
Erreakzio kimikoek izaki bizidu-
nentzat zenbateko garrantzia
duten ulertzea, eta erreakzio
horien industria-aplikazioen be-
rri izatea.
Azaltzeko
Esan ikasleei 1. irudiari ondo
erreparatzeko, ohar daitezen
sortzen den substantziak ez
duela jatorrizko substantzien ko-
lore bera, eta gainera, jatorrizko
substantzien propietate bereiz-
garriak aldatzen direla.
Adierazi ikasleei erregaiak oso
energia kimiko handiko subs-
tantziak direla. Erreakzio ki-
miko baten bidez (adibidean,
errekuntza), erregaien energia
eskura dezakegu. Adibidez,
egurra erretzean, ke eta errauts
bihurtzen da, baina, aldi be-
rean, energia kantitate handia
askatzen da, bero forman, eta
energia hori, besteak beste, be-
rotzeko eta janaria prestatzeko
erabil dezakegu.
Ulertzeko
Eman substantzia berriak eta
produktu erabilgarriak lortzeko
erabiltzen ditugun aldaketa ki-
mikoen beste adibide batzuk.
Adibidez, azukrea berotzean,
karamelu bihurtzen da, eta hori
mota askotako gozokiak egite-
ko erabiltzen dugu. Petrolioaren
deribatuak (plastikoak, kautxua,
etab.) erreakzio kimikoen bidez
lortzen dira. Halaber, jogurta eta
gazta erreakzio kimikoen bidez
lortzen diren produktu naturalak
dira.
82
Alkimistak eta kimikoak
Alkimia aspaldiko sasizientzia bat da, filosofiako kontzeptuak eta me-
dikuntza, astrologia, fisika, metalurgia eta arteko printzipioak uztartzen
zituena. Badira 2.500 urte inguru Antzinaroko zibilizazio garrantzitsue-
nak (Mesopotamia, Antzinako Egipto, Pertsia eta Grezia) jakintza mul-
tzo hori jorratzen hasi zirela.
Hala ere, asko hedatutako ustea da alkimia beruna eta beste metal
batzuk urre bihurtzeko prozesuaren bilaketa zela, eta alkimistek bu-
rutik jota zeudela eta mirarizko sendagaiak, pozoiak eta betiko bizi-
tza lortzeko edabeak prestatzen zituztela. Baina pertsonaia ospetsu
ba tzuk ere alkimia lantzen ibili ziren beren laborategietan; adibidez,
Isaac Newton eta Robert Boyle.
132826 _ 0114-0129.indd 124 28/9/09 15:58:05
83
6
Substantzia batzuk beste era bateko subs-
tantzia bihurtzeko aldaketei eraldaketa edo
erreakzio kimiko esaten zaie. Erreakzio kimi-
koak dira, adibidez, oxidazioa, erre kuntza,
fotosintesia eta arnasketa zelularra.
4. Bizia eta erreakzio kimikoak
Izaki bizidunen barnean makina bat erreakzio kimi-
ko gertatzen dira. Hauek dira garrantzitsuenak:
Fotosintesia. Landareek fotosintesiaren bidez
lortzen dituzte elikagai guztiak, ura, karbono-dio-
xidoa eta gatz mineralak erabiliz. Horretarako,
argiaren energia eta klorofila izeneko substan-
tzia berde bat ere erabiltzen dituzte.
e
Arnasketa zelularra. Erreakzio hori animalia- ze-
lulen eta landare-zelulen barnean gertatzen da.
Elikagai en oxidazio bat da. Hain zuzen ere, eli-
kagaiak aireko oxigeno arekin konbinatzen dira,
eta karbono-dioxidoa sortzen dute. Erre akzio
horren bidez, zelulek elikagaien energia bere-
ganatzen dute.
5. Industria eta erreakzio kimikoak
Hamaika industriatan erabiltzen dira erreakzio
kimikoak. Erreakzio horien bidez, lehengaiak eral-
datu egiten dira, eta beste era bateko substan-
tzia bihurtzen; esate baterako, plastikoak, deter-
genteak, kosmetikoak, botikak, ongarriak, hariak,
pinturak
Industria kimikoak lanpostu asko sortzen ditu,
eta erraztu egiten du gure eguneroko bizitza; bai-
na oso kutsatzailea izan daiteke. Horregatik, en-
presa horiek arreta handiz jokatu behar dute, in-
gurumenari kalterik ez egiteko.
Galderak
1. Erreakzio kimiko bat gertatzen al da
bonbilla bat pizten dugunean? Eta kandela
bat pizten dugunean? Azaldu zergatik.
2. Defnitu oxido eta erregai terminoak, zure
hitzak erabiliz.
3. Azaldu zergatik diren erreakzio kimikoak
fotosintesia eta arnasketa zelularra.
LORTU NAHI
DUGUN MUNDUA
Erregai fosilak
Erregai fosilak ikatza eta petrolioaren deribatuak
dira. Garrantzi handikoa da horiek ez xahutzea,
bi arrazoi nagusi hauengatik:
Erregai horiek ez dira berriztagarriak; hau
da, agortu egingo dira.
Erregai horiek erabiliz, karbono-dioxidoa sor-
tzen eta kanporatzen da, eta karbono-dioxido
hori da beroketa orokorraren eragile nagusia.
Denok egin dezakegu zerbait erregai fosilak
aurrezteko, ahal dela garraio publikoa erabiliz
eta etxeko energia-kontsumoa zainduz (batez
ere, berogailua eta aire girotua gehiegi ez era-
biliz).
Idatzi erregai fosilak aurrezteko bi aholku;
gero, hitz egin gelakide guztien artean,
bururatu zaizkizuen aholkuei buruz.
e
Landare batetik klorofila ateratzeko prozesua.
A. Txikitu espinaka-orriak, motrailu batean.
B. Nahasi orriok azetonarekin eta utzi jalkitzen.
C. Iragazi nahastea.
A C
B
Lortu nahi dugun
mundua
E. L.
Garrantzitsua da ikasleek uler-
tzea berotze globala eta antzeko
zenbait arazo munduko herrial-
deen energia-politika egokien bi-
dez konpon daitezkeela, baina,
halaber, norbanakoen eguneroko
ohiturak ere aldatu behar direla.
Azpimarratu ikasleei energia-kon-
tsumoa gutxitu dezaketela eta gu-
txitu behar dutela.
Erantzunak
Irudiak
1. E. L.
Azpimarratu nahaste hori egitean
substantzia guztiz desberdina sor-
tzen dela: beste kolore bat du; ez
da likidoa, baizik eta solidoa (hau-
tsa). Nahasteko substantziek era-
bateko eraldaketa izan dute.
Galderak
1. Bonbilla bat piztean ez da
erreakzio kimikorik ger tatzen,
substantziak ez baitira eraldatzen.
Kandela piztean, ordea, aldaketa
fisikoak gertatzen dira (argizaria
urtzea), bai eta aldaketa kimikoak
ere: mukiak eta argizariak su har-
tzen dute eta haiek osatzen dituz-
ten substantziak eraldatzen dira.
2. Substantzia bat oxidatzean sor-
tutako substantziak dira oxidoak;
hau da, oxigenoarekin konbina-
tzean. Erregaiak erre daitezkeen
substantziak dira. Erretzeko proze-
su horri errekuntza esaten zaio eta
oxidazio mota berezi bat da. Oxida-
zio hori oso bizkor gertatzen da eta
oso bero handia askatzen da.
3. Erreakzio kimikoak dira: erreak-
zioan parte hartzen duten subs-
tantziak konbinatu eta eraldatzen
dira, beste substantzia ba tzuk sor-
tzeko.
6. UNITATEA
83
Alkimistek den-dena lau elementuz osatuta zegoela uste zuten. Lurra,
airea, sua eta ura ziren elementu horiek, era desberdinetan konbinatu-
ta. Alkimisten lanari esker lortu dira, besteak beste, bolbora, mineralak
aztertzea eta fintzea, metalurgia, tinta, zenbait pintura eta kosmetiko,
larrua ontzea, zeramika eta beira ekoiztea, eta aterakinak eta likoreak
prestatzea.
Mendeak joan, mendeak etorri, alkimia Kimika modernoaren oinarri
bihurtu zen. Gaur egun erabiltzen diren substantzia, erreakzio kimiko
eta prozesu askok alkimistetan dute jatorria.
132826 _ 0114-0129.indd 125 28/9/09 15:58:06
84
9. Beiraren dentsitatea urarena baino handiagoa
da. Azaldu zergatik egoten den, orduan, ur
gainean beirazko botila huts bat, eta zergatik
hondoratzen den, urez beteta dagoenean.
10. Begiratu zer gertatzen den kobrezko objektu
bat zilar-nitratozko disoluzio batean
murgiltzean, eta esan ea erreakzio kimikorik
gertatzen den, zure ustez. Azaldu zure
erantzuna.
4. Egin nahasteak banantzeko ezagutzen
dituzun metodoen zerrenda eta azaldu zertan
datzan metodo bakoitza.
5. Osatu materiaren egoera-aldaketei buruzko
eskema hau:
6. Azaldu zer diren urtze- eta irakite-puntuak eta
esan zertarako diren erabilgarriak.
7. Azaldu zer den oxidazioa, eta zer, errekuntza.
Gero, azaldu zer lotura dagoen bi eraldaketa
horien artean.
8. Zer produktu mota lortzen dira industria
kimikoaren bidez?
Zergatik jokatu behar dute arreta handiz
industria horiek?
1. Lotu bi zutabeak eta definitu zutabe horietako
termino guztiak.
2. Zer dentsitate du 6 zentimetro kubikoko
bolumena eta 48 gramoko masa duen bola
batek?
3. Piritak zentimetro kubikoko 5 gramoko
dentsitatea du. Datu hori jakinda, erantzun
galdera hauei.
a. Zer masa du zentimetro kubiko bat
piritak?
b. Zer masa du 250 zentimetro kubiko
piritak?
Ariketak
11. Esan bi argazki hauetako zein den
substantzia puru batena, eta zein, nahaste
batena. Azaldu nola jakin duzun.
12. Nola bananduko zenituzke burdinazko
karraka-hautsez, gatzez eta zerrautsez
osatutako multzo bateko osagaiak?
13. Arrautza-budin bat egiteko, osagaiak Maria
bainutan egosi behar dira; hau da, lapikoa
urez betetako lapiko baten barnean jarri
behar da sutan. Zure ustez, zer dela-eta
egiten da hori?
Ulertu
Propietate
orokorrak
masa
bolumena
dentsitatea
Arrazoitu
minerala
SOLIDOA
Aplikatu
harria
B A
Propietate
bereizgarriak
14.
Gorpu
Torloj
balan
Gorpu
Lehen
eta ha
ontzia
guztiz
Metalak eta gas nobleak
Metal nobleek metal multzo bat osatzen dute. Geldoak dira; hau da,
beste osagai kimikoekin nahastean, ez dute erreaktibotasun kimiko-
rik izaten edo oso erreaktibotasun txikia dute. Ezaugarri hori dela eta,
oso interesgarriak dira teknologia-helburuetarako edo bitxigintzarako,
ez baitira degradatzen: ez dute korrosiorik izaten eta ez dira oxida-
tzen; beraz, aldagaitzak direla dirudi.
Metal noble ezagunenak urrea, zilarra eta platinoa dira, baina badau-
de naturan aurrekoak baino arraroak diren beste metal noble batzuk;
esaterako, rutenioa, osmioa, rodioa, iridioa eta paladioa. Bitxikeria bat:
Olinpiar Jokoetako hirugarren sarirako metala aukeratzean, brontzea
84
Erantzunak
Ulertu
1. Propietate orokorrak materiaz
eginda dauden gauza guztien pro-
pietateak dira; adibidez, masa eta
bolumena. Masa gorputz batek
duen materia kantitatea da; bolu-
mena, berriz, gorputz batek bete-
tzen duen espazio kantitatea da.
Propietate bereizgarriak substan-
tzia batzuk eta besteak bereizten
laguntzen diguten desberdinta-
sunak dira; esate baterako, den-
tsitatea (hau da, gorputz batek
bolumen-unitate bakoitzeko duen
materia kantitatea).
2. 8 g/cm
3
-ko dentsitatea du
(ikasleek masa zati bolumena
egin behar dute; hau da, 48 g zati
6 cm
3
).
3. a. 1 cm
3
piritak 5 g-ko masa
du.
b. 250 cm
3
piritak 1.250 g-ko
masa du.
4. Iragazketa: nahaste bat sare
itxi batetik igaroarazten da; soli-
doa sarean geratzen da, eta liki-
doa behera isurtzen.
Dekantazioa: nahastea jalkitzen
uzten da, harik eta dentsitaterik
handieneko substantzia hondoan
geratu arte.
Bereizketa magnetikoa: burdinaz-
ko elementuak bereiztea da, iman
baten bidez.
Lurrunketa: nahaste baten zati liki-
doa lurruntzea da, substantzia soli-
doak berreskuratu ahal izateko.
5. E. G.
6. Urtze-puntua deritzo substan-
tzia bat egoera solidotik egoera li-
kidora aldatzen den tenperaturari.
Irakite-puntua deritzo substantzia
bat lurruntzen hasten den tenpe-
raturari. Informazio hori baliagarria
da hainbat gauzatarako: objektuak
ekoiztean material plastikoak liki-
do-egoerara zer tenperaturan alda-
tzen diren jakiteko, substantziak
identifikatzeko, gatzaga bateko ura
zer tenperaturan lurruntzen den ja-
kiteko, etab.
132826 _ 0114-0129.indd 126 28/9/09 15:58:06
a
u
k
6
IKASI EGITEN
Masak eta bolumenak neurtzen
Gorputz batek zer masa eta zer bolumen dituen jakiteko, balantza bat eta
laborategiko edo sukaldeko ontzi graduatu bat behar dituzu.
Gorputz solido batek (altzairuzko torloju batek) eta likido batek (merkurio
kantitate txiki batek) zer masa eta zer bolumen dituzten aurkituko dugu.
6
14. Begiratu orrialde honetako irudiei eta esan zenbatekoak diren:
a. Torlojuaren masa eta bolumena. c. Torlojuaren dentsitatea.
b. Merkurioaren masa eta bolumena. d. Merkurioaren dentsitatea.
Gorputz solido baten masa.
Torlojua balantzaren gainean jarri behar da, eta
balantzak zenbateko masa adierazten duen idatzi.
Gorputz likido baten masa.
Lehenik, erabili beharreko ontzia pisatu behar da,
eta haren masa idatzi. Gero, berriro pisatu behar da
ontzia, merkurio eta guzti, eta pisua idatzi. Azkenik,
guztizko pisuari ontziarena kendu behar zaio.
Gorputz solido baten bolumena.
Torlojua estaltzeko adina ur isuri behar da ontzi neur-
tzailera, eta bolumena idatzi. Gero, torlojua sartu
behar da, eta ur-mailak adierazten duen bolumena
idatzi. Azkenik, torlojuak eta urak batuta zuten bolu-
menari ur hutsaren bolumena kendu behar zaio.
Gorputz likido baten bolumena.
Merkurioa ontzi neurtzailera isuri behar da, eta
ontziak adierazten duen bolumena idatzi.
85
hautatu zuten, metal noblea zelakoan. Halere, oker zeuden, brontzea
kobrearen eta eztainuaren aleazioa baita.
Metalen antzera, gas nobleak ere badaude. Elementu kimikoen mul-
tzo bat da, oso antzeko propietateak dituztenak: baldintza normaletan,
usaingabeak eta koloregabeak dira, eta oso erreaktibotasun txikia
dute. Naturan, sei gas noble daude: helioa, neona, argona, kriptona,
xenona eta radona (azken hau erradiaktiboa da). Xenona, neona eta
argona hodi fluoreszenteak egiteko erabiltzen dira, eta begi-kirurgiako
zenbait ebakuntzetan, berriz, kriptonezko laserra erabiltzen da.
7. Substantzia bat oxigenoare-
kin konbinatzean gertatzen den
erreakzio kimikoa da oxidazioa.
Errekuntza ziztu bizian gertatzen
den oxidazio mota berezi bat da,
eta bero handia uxatzen da proze-
su horretan.
8. Industria kimikoan detergen-
teak, kosmetikoak, plastikoak, bo-
tikak, ongarriak, pinturak eta abar
ekoizten dira. Enpresa horiek arre-
ta handiz jokatu behar dute, oso
kutsagarriak izan baitaitezke.
Arrazoitu
9. E. E.
Botila hutsa ur gainean geratzen
da airez beteta dagoelako eta ai-
rearen dentsitatea urarena baino
txikiagoa delako.
10. Bai. Kobrea kolorez eta itxuraz
aldatu da, eta gainera, prezipitatu
bat eratu da malgukiaren gainean.
Aplikatu
11. A argazkia nahaste bat da,
eta B argazkia, berriz, substantzia
purua. Harria zenbait substantziaz
osatuta dagoela ikusten da, baina
B irudiko minerala substantzia ba-
kar batez osatuta dago.
12. Lehenik eta behin, burdina
iman batez bananduko nuke, be-
reiz keta magnetikoaren bidez. Gero,
zerrautsa gatzetik bananduko nuke,
dekantazioaren bidez, gatza zerrau-
tsa baino pisutsuagoa baita, edo bi
substantziak uretara botako nituz-
ke, zerrautsa ur gainean gera tzen
baita. Gero, gatza uretik banandu
dezakegu, lurrunketaren bidez.
13. Ura 100 C-ko tenperaturan
irakiten hasten delako, eta ten-
peratura horretatik gora igotzen
ez delako; beraz, berotzen dugun
substantziaren tenperaturak ere
ez du 100 C-tik gora egiten.
Ikasi egiten
14. a. 72 g, 10 cm
3
.
b.

700 g, 50 cm
3
.
c. 7,2 g/cm
3
.
d. 14 g/cm
3
.
6. UNITATEA
85
132826 _ 0114-0129.indd 127 28/9/09 15:58:06
86
3. IKASTEN IKASTEKO. Berrikusi unitatea eta idatzi zure ustez zer den zailena.
Eskatu, gelakide bati, ulertzen laguntzeko.
Materia
Unibertsoko gorputz guztiak materiaz osatuta daude. Mate-
ria, berriz, atomoz osatuta dago.
Materiak propietate orokor batzuk (masa, bolumena)
eta propietate bereizgarri batzuk (dentsitatea) ditu.
Gorputzak substantzia puruez edo nahasteez osatuta egon
daitezke. Nahasteak heterogeneoak edo homogeneoak
izan daitezke.
Egoera-aldaketak
Tenperatura igotzean, egoera-aldaketa hauek gerta daitezke: urtzea, baporiza-
zioa eta sublimazioa. Tenperatura jaistean, berriz, beste hauek: solidotzea, kon-
dentsazioa eta alderantzizko sublimazioa.
Aldaketa kimikoak
Aldaketa edo erreakzio kimikoak izeneko prozesuen bidez, substantziak beste
era bateko substantzia bihurtzen dira. Oxidazioa, errekuntza, fotosintesia eta
arnasketa zelularra erreakzio kimikoak dira.
Berrikusi
baditu honela ager daitezke: aldaketak jasaten ditu:
MATERIA

substantzia puru gisa egoera-aldaketak propietate
heterogeneoak
GAI N
1.
2.
1. Ura b
igarot
handi
7. Bigarr
irtete
daitek
itsaso
8. Ande
hondo
atera
honda
lohiak
dituzt
horie
tratat
dira,
kentz
nekaz
ongar
erabi
Nola bereizi aldaketa kimikoak
Materiaren aldaketa kimikoa gertatzean, badira hori adierazten duten
zenbait seinale:
Kolore-aldaketa.
Jalkinak edo prezipitatuak agertzen dira.
Gas-jarioa; hau da, beste substantzia bat agertzen da, giro-tenpera-
turan gas-egoeran dagoena.
Beroa xurgatu edo askatzen da.
Beste propietate batzuk aldatzea: azidotasuna, usaina, propieta-
te optikoak argiaren aurrean, propietate magnetikoak, propietate
elek trikoak, etab.
Unitateko hitz
nagusiak
Aldaketa kimikoa
Alderantzizko sublimazioa
Aleazioa
Arnasketa zelularra
Atomoa
Baporizazioa
Bereizketa magnetikoa
Bolumena
Dekantazioa
Dentsitatea
Egoera-aldaketa
Erreakzio kimikoa
Erregaia
Errekuntza
Fusioa
Iragazketa
Irakitea
Kondentsazioa
Lurruntzea
Masa
Materia
Nahaste
Nahaste heterogeneoa
Nahaste homogeneoa
Oxidazioa
Oxidoa
Solidotzea
Sublimazioa
Substantzia
Ikasten ikasteko
2. Materiak propietate orokorrak
eta propietate bereizgarriak ditu;
substantzia purua izan daiteke,
edo nahastea (homogeneoa edo
heterogeneoa). Materiak egoera-
aldaketak eta aldaketa kimikoak
izaten ditu.
3. E. L.
Erabili ariketa hori ikasleek unita-
teko kontzeptu garrantzitsuenak
bereganatu dituzten egiaztatze-
ko, bai eta jakiteko ere zein diren
kontzeptu zailenak eta errepasatu
behar direnak.
86
132826 _ 0114-0129.indd 128 6/10/09 15:43:20
87
6
GAI NAIZ
Informazio tekniko bat ulertzeko
1. Aurkitu zer diren hondakin-urak. Zergatik tratatu behar dira araztegietan?
2. Hondakin-urak nahasteak dira. Nahasteak banantzeko zer prozesu ageri dira testuan?
1 2
3
4 5
6
7
8
1. Ura burdin sare batean zehar
igarotzen da, eta kutsatzaile solido
handiak bertan geratzen dira.
2. Sare-begi estuagoko beste sare batzuen
bidez, solido txikiagoak kentzen zaizkio.
3. Ura ontzi hondar-kentzaile eta
deskoipetzailera igarotzen da. Han,
harea hondoan jalkitzen da, eta koipeak
gainazalera igotzen, dentsitateari esker.
Bi substantzia horiek kendu egiten dira.
5. Erreaktore biologikoan,
ura airearekin
nahasten da, uretako
bakterioek oxigenoa
erruz izan dezaten eta
hondakinen bidez
elika daitezen.
Arnasketa zelularra
egitean, bakterioek
karbono-dioxido
bihurtzen dituzte
hondakin asko, eta
atmosferara isurtzen.
6. Bigarren mailako
dekantagailuetan,
hondoan jalkitzen dira
bakterioak eta oraindik
ere urak dituen ia
substantzia kutsatzaile
guztiak.
7. Bigarren mailako dekantagailutik
irteten den ura ureztatzeko erabil
daiteke, jada, eta ibaietara nahiz
itsasora ere isur daiteke.
8. Andel guztien
hondotik
ateratako
hondakinek
lohiak osatzen
dituzte. Lohi
horiek ere
tratatu egiten
dira, kutsadura
kentzeko eta
nekazaritzan
ongarri gisa
erabiltzeko.
4. Lehen mailako dekantagailuan,
oso partikula txikiak hondora
eroriz joaten dira, dentsitateari
esker, eta kendu egiten dira.
Gure araztegian, Goiko Zumardiko eta Beheko Zumardiko hondakin-urak biltzen
dira, ur horiek leheneratzeko eta Zumartxo ibaira ahalik eta baldintza onenetan
isurtzeko. Urak zenbait prozesu jasaten ditu araztegian:
Unitatea amaitzean, eskatu ikasleei taula honen antzeko bat
osatzeko:
Gai naiz...
1. Hondakin-urak substantzia fe-
kalez eta gernuz kutsatutako urak
dira. Substantzia horiek hondakin
organikoak dira, gizakiarenak edo
animalienak, etxeetako hustubi-
deen eta tangen bidez ibaira isu-
riak. Ur horiek araztegian prozesa-
tu behar dira, leheneratzeko eta
ibilgu naturaletara itzultzeko; hau
da, ibaietara itzultzeko.
2. Lehenik eta behin, iragazketa,
kutsatzaile solido handiak banan-
tzeko.
Gero, beste iragazketa bat, sare-
begi estuagoko beste sare batzuen
bidez, solido txikiagoak kentzeko.
Ondoren, koipeak eta hareak ba-
nantzen dira, dekantazioaren bi-
dez. Dekantazioa berriz erabiltzen
da, bakterioak eta substantzia ku-
tsatzaileak hondoan jalkitzeko.

Informazio grafikoa interpretatzea
(esaterako, orrialde honetako gra-
fikoa) trebetasun garrantzitsua
da zientzia ikasteko. Zientzia-e-
zagutzak grafikoen bidez adie-
razi ohi dira, eta informazio hori
interpretatzeko eta era horretan
adierazteko gaitasuna ebaluatu
behar da, adierazpen-ezagutza
bezalaxe. Ariketa honetan, esan
ikasleei erreparatzeko, irudien
testuen laguntzaz, hondakin-urek
egiten duten ibilbideari, lantegira
iristen direnetik berriz ibaira itzul-
tzen dituzten arte. Egokia dela
uste baduzu, esan ibilbide hori
gezi batzuez adierazteko.
6. UNITATEA
87
6. UNITATEA: Materia eta haren propietateak
Hau ikasi dut
Hau egiten
ikasi dut
Materia eta
zer propietate dituen
Nahasteak eta
substantzia puruak
Egoera-aldaketak
Aldaketa kimikoak
132826 _ 0114-0129.indd 129 28/9/09 15:58:07
88A
Indarrak
eta higidura
U
7
Edukiak
Higidura eta abiadura.
Grabitate-indarra eta
higidura.
Makina bakunak.
eta prozesuen eskemak
interpretatzea.
Bi ibilgailuren abiadura
alderatzea.
Makina bakunei buruzko
problemak ebaztea.
Indarrek gorputzetan nola
eragiten duten ulertzeko
jakin-nahia.
Inguruko makinei
erreparatzeko eta haien
funtzionamendua ulertzeko
interesa.
Automobil-bidaietako
segurtasunari buruzko
ardura eta interesa.
Programazioa
Helburuak
Gorputzak higitzen hastea edo gelditzea indarrek eragiten
dutela ikastea.
Marruskadurak higitzen ari diren gorputzetan nola eragiten duen
ulertzea.
Abiadurak gorputz bat zenbateko lastertasunez higitzen den
adierazten digula jakitea.
Grabitate-indarrak gorputzetan nola eragiten duen ulertzea.
Makina bakunak zer diren eta nola funtzionatzen duten jakitea.
Makina bakunekin (adibidez, palanka) saiakuntzak egitea eta
haiekin lotutako problemak ebaztea.
Autoan bidaiatzean segurtasun-uhalak duen garrantzia ulertzea.
Badaki indarrek eragiten dutela gorputzak higitzen hastea eta
gelditzea.
Badaki abiadura zer den, eta ulertzen du nola areagotzen eta
geldotzen den.
Marruskadura-indarrak eta grabitate-indarrak gorputzetan nola
eragiten duten ulertzen du.
Badaki nola funtzionatzen duten zenbait makina bakunek, bai
eta funtzionamendu hori azaltzen ere.
Badaki makina bakunei buruzko problemak ebazten.
Autoan bidaiatzean segurtasun-uhala erabiltzearen garrantzia
ulertzen du.
Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasunaz
gain, beste gaitasun hauek ere lantzen dira unitate honetan:
gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna; matematikarako
gaitasuna; hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna; eta ikasten
ikasteko gaitasuna.
F
132826 _ 0130-0143.indd 130 28/9/09 15:59:03

88B
Unitatearen eskema
7. UNITATEA. INDARRAK ETA HIGIDURA
Berrikusi
Gai naiz
Makina bakunei buruzko
problemak ebazteko
Berriz irakurtzea eta azaltzea; 10. ariketa, 84. orrialdea.
Gorputz bat higitzen ari ez bada indarren eraginik
ez duela jasotzen pentsatu ohi dute ikasle
askok. Azpimarratu geldirik dauden gorputzetan
ere indarrek eragiten dutela; esaterako,
grabitate-indarrak. Halaber, azpimarratu
indarrek ez dutela beti zertan aldatu gorputzen
higidura-egoera.
Baliteke ikasleek zabu-aulkiak, arrapalak eta
gurpilak makinatzat ez hartzea, eta makinek
elementu askoz osaturiko gailuak direla
pentsatzea; hau da, makinek konplexuak izan
behar dutela. Nabarmendu eta gogorarazi
ikasleei makina hitzaren definizioa: zeregin bat
bestela baino indar gutxiagoz egiten laguntzen
duen tresna oro, tresnaren konplexutasuna dena
delakoa izanda ere.
Tenporalizazio-
iradokizuna
Iraila
Azaroa
Abendua
Urtarrila
Otsaila
Martxoa
Apirila
Maiatza
Ekaina
Urria
Ikasi egiten:
Indarren
esperimentu bat
Ez ahantzi segurtasun-uhala!
Higidura eta
abiadura
Grabitate-indarra
eta higidura
Makina bakunak
132826 _ 0130-0143.indd 131 28/9/09 15:59:03
Objetivos
Sabedes.
Conoas.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
88
Bilatu hiztegian itsasontzien
munduarekin lotutako hitz eta
esapide hauek:
lehorrean uretaratu soka-muturra
Zure ustez, zer esan nahi zuen
Arkimedesek, euste-puntu
bat ematen badidazue,
mundua mugituko dut
esaldiaren bidez?
Txirrika makina bakun bat da.
Aipatu beste makina bakun
bat edo beste.
Indarrak
eta higidura
Arkimedesen jakinduria
Euste-puntu bat ematen badidazue, mundua mugituko
dut esan zuen behin Arkimedesek.
Hieron erregeak ahoberokeriatzat hartu zuen, eta
objektu astun bat higitzeko eskatu zion: mundua ezin
bazuen ere, ea behintzat bolumen handiko zerbait
higitzen zuen. Arkimedesek lehorrean zegoen itsasontzi
bat aukeratu zuen, eta jendez eta merkantziaz betetzeko
eskatu zuen. Makina bat pertsonen artean ere ezin
izango zuten uretaratu, hamaika sokatatik tiraka.
Arkimedesek txirrika-sistema bat antolatu zuen,
soka-muturretan korapiloak eginez eta hainbat txirrika
bata besteari lotuz. Horrela, sokari esku batez tira
eginez, poliki-poliki uretaratu zuen itsasontzia.

ISAAC ASIMOV
Zientziaren une nagusiak. Moldatua
7
Arkimedes Sirakusakoa (K.a. 287K.a 212, gutxi gorabehera)
Zientziaren historian, Arkimedes da inoiz izandako asmatzaile garran-
tzitsuenetako bat. Asmatzaile izateaz gain, matematikari, ingeniari,
fisiko eta astronomo aparta izan zen.
Arkimedes Sirakusan bizi zen, eta ez dakigu gauza handirik haren
bizitzari buruz. Berak azaldu zituen zientifikoki lehen aldiz palanka-
ren printzipioak, eta polipastoa asmatu zuen; hau da, pisu handiak
igotzean esfortzu asko aurrezteko aukera ematen duen txirrika-konbi-
nazioa. Hala ere, esferaren bolumena eta area aurkitzea jotzen zuen
Arkimedesek bere aurkikuntza nagusitzat. Hain zuzen, esferaren area
eta bolumena erradio bera eta erradioa ber biko altuera duen zilin-
droaren bi heren direla.
Helburuak
Indarrek gorputzetan duten eragi-
na ikasleei gogoraraztea.
Erakarpen- eta aldaratze-inda-
rrak daudela ikastea.
Makinek denbora eta esfortzua
aurrezteko balio dutela jakitea,
bai eta funtzionatzeko indarra
behar dutela jakitea ere.
Unitateko edukiak ikasleei aur-
keztea.
Hasteko
Esan ikasleei irudiari errepara-
tzeko eta bertan zenbait maki-
na identifikatzeko. Txirrika aipa-
tzen dutenean, esan gure gara-
bi modernoen funtzionamendua
Arkimedesek erabilitako printzi-
pio berean oinarritzen dela.
Azaltzeko
Azaldu haurrei makinak meka-
nismo eta gailu konplexuak di-
rela pentsatzeko joera dugula,
baina makina horien guztien
oinarria makina bakunak direla.
Esate baterako, ia makina guz-
tiek dituzte gurpilak eta gurpi-
lean oinarritutako engranajeak
eta hortzak. Gurpila, hain zuzen,
makina bakuna da.
Esan ikasleei beren inguruneari
erreparatzeko eta bertan maki-
na bakunak identifikatzeko. Es-
paloien ertzetako beheraguneak
edo arrapalak makinak dira. Gal-
detu ikasleei ea zertarako balio
ote duten horiek.
Unitate honetan, ikasleek txirri-
ka zer den ikasiko dute, baina ez
dute polipastoaren berri izango
(txirriken konbinazioa). Egokia
dela uste baduzu, esan ikasleei
eragiten den indarraren norabi-
dea aldatzeko balio duela txirri-
kak. Erabili behar den indarraren
kantitatea gutxitzeko, ordea, txi-
rriken konbinazioa erabili behar
da.
88
132826 _ 0130-0143.indd 132 28/9/09 15:59:03
UNIDAD 1
rra
89
Indarrak
Indarrek hainbat eragin izaten dituzte gorpu-
tzetan:
Indarrek bi eratan eragin dezakete: elkar ukituz
(adibidez, bate batez pilota bat jotzen denean)
edo urrutitik (adibidez, iman batek burdinazko
objektu bat ukitu gabe mugitzen duenean).
Indar batzuk erakarpen-indarrak dira; adibidez,
imanak burdinazko objektuari eragiten diona.
Beste batzuk, berriz, aldaratze-indarrak dira;
adibidez, bota batez baloiari eragiten dioguna.
1. Eman ukituz diharduten indarren eta
urrutitik eragiten dutenen zenbait adibide.
2. Eman erakarpen-indarren eta
aldaratze-indarren zenbait adibide.
3. Erreparatu segida honi eta deskribatu zer
gertatzen den irudi bakoitzean.
Horretarako, erabili hitz hauetako batzuk:
geldi indar ukitu
mugitzen hasi higidura
abiadura moteldu
Materia
Makinak gure zereginetan denbora aurrezte-
ko edo ahalegin gutxiago egiteko erabiltzen
ditu gun objektuak dira.
Makinek energia behar dute funtzionatzeko.
Batzuek pertsonen energia behar dute, eta
beste batzuek beste era bateko energia, hala
nola energia elektrikoa eta erregaiena.
Pieza gutxi dituzten makinei makina bakunak
esaten zaie. Makina konposatuak, berriz, zen-
bait elementuz osatutakoak dira.
Gurpila, plano inklinatua eta palanka,
adibidez, makina bakunak dira.
4. Adierazi zer makina dauden irudi
hauetan eta zer energia erabiltzen
duten funtzionatzeko.
GOGORATU IKASITAKOA
Zergatik higitzen diren gorputzak, eta zergatik
gelditzen diren.
Nola eragiten dieten indarrek higidurei.
Zer den abiadura, eta nola kalkulatzen den
gorputz baten abiadura.
Zer den grabitate-indarra, eta nola eragiten
dion higidurari.
Zein diren makina bakun garrantzitsuenak.
Nola eragiten duten makina bakunek.
Nola egiten den esperimentu bat.
HAU IKASIKO DUZU
B
C
Mugiarazi egiten dituzte. Geldiarazi egiten dituzte.
Deformatu egiten dituzte. Hautsi egiten dituzte.
A B C
A
Arkimedesen asmakizun burutsuenen artean, torloju amaigabea
dago. Sirakusako ontzidiko itsasontzirik handieneko saiatik ura atera-
tzeko diseinatu zuen. Itsasontzi horrek, hain zuzen, 600 tripulatzaile
eraman zitzakeen.
Mekanismo hori gaur egun ere erabiltzen da, ikatza eta zerealak be-
ren gordetegietatik erauzteko, bai eta likidoak oso leku baxuetatik
ureztatze-kanaletara erauzteko ere. Torloju formako xafla bat da, zilin-
dro batean txertatzen dena eta etengabe bira egiten duena.

Gizarterako eta
Azaldu ikasleei Antzinaroan erabil-
tzen ziren zenbait makina: errotak,
gurdiak, itsasontziak, goldea, etab.
Esan ikasleei txosten labur bat
idazteko, eta bertan adierazteko
makina horiek zertarako balio zu-
ten eta zer motatako energia era-
biltzen zuten.
Erantzunak
Irudiak
Lehorrean (dike lehorra): portu
edo kai bateko eremu bat da.
Leku horretatik ura atera egin
da, eta itsasontziak konpontzeko
erabil tzen da. Uretaratu: itsason-
tzi egin berria uretara botatzea.
Soka-muturra: soka, marinelen
hizkeran.
Euste-puntu bat izanez gero, oso
objektu handiak higitzeko gai
izango zela, indar txikia erabiliz.
Gurpila, plano inklinatua eta
palanka.
Galderak
1. E. E.
Ukituz diharduten indarrak dira,
besteak beste, bultzada bat,
mailukada bat, ate bat ixtea, etab.
Urrutitik eragiten duten indarrak
dira, adibidez, grabitate-indarra
eta itsasoena.
2. Grabitate-indarra edo imanek
burdinazko objektuetan eragiten
dutena erakarpen-indarrak dira.
Bi polo berdin hurbiltzen direnean,
berriz, aldaratze-indarra izaten da.
3. A: baloia geldirik dago; ukituz
diharduten duen indar batek uki-
tzean, mugitzen hasten da. B:
mugitzen jarraitzen du, ez baitago
geldiarazten duen indarrik. C: ate-
zainak indarra eragiten du baloian,
eta geldiarazi egiten du.
4. A: MP3 erreproduzigailu bat;
elektrizitatea erabiltzen du; B:
grapagailu bat; pertsonen energia
erabiltzen du; C: errota bat; hai-
zearen energia erabiltzen du.
7. UNITATEA
89
132826 _ 0130-0143.indd 133 6/10/09 15:45:06
90
1. Zergatik mugitzen diren gorputzak
Geldi dagoen gorputz bat ez da higitzen hasiko,
indarren batek eragiten ez badio eta mugiarazten
ez badu. Begien bistakoa da hori, ezta? Esate ba-
terako, futbol-partida batean, baloia ez da hasten
mugitzen harik eta norbaitek ostikoz jotzen duen
arte.
Bestalde, gorputz bat higitzen ari bada, lerro zu-
zenean higitzen jarraituko du, ez inork ez ezerk
bultzatzen ez badu ere, harik eta indarren batek
geldiarazi edo norabidez aldarazi arte.
q
Hau da,
futbol-zelaian higitzen ari den baloiak higitzen ja-
rraitzen du, jada inongo indarrek eragiten ez ba-
dio ere. Are gehiago: baloiak higitzen jarraituko
du, harik eta indarren batek geldiarazten duen
arte; esate baterako, atezainak gelditu arte, bere
eskuez higiduraren aurkako noranzkoan indarra
eginez.
Zenbaitetan, indarrek objektu bati eragiten diote,
baina hura ez da higitzen. Esate baterako, bi per-
tsonak sokari aurkako noranzkoan egiten diote-
nean tira, sokatiran.
w
2. Marruskaduraren indarra
Aurreko atalean esan dugunaren arabera, futbo-
leko baloia ez litzateke sekula zelaian geldituko,
jokalariren batek geldituko ez balu. Baina asko-
tan ikusiko zenuen baloia zelaian gelditzen, inork
geldiarazi gabe. Izan ere, bada baloia pixkana-pix-
kana geldiarazten duen indar bat: marruskadura-
indarra da.
Marruskadura-indarra gorputz bat higitzean ager-
tzen den indar bat da. Indar horren noranzkoa hi-
giduraren aurkakoa da beti.
e
Lurra igurzteak
eragiten du, bai eta aireak edo urak egiten duten
erresistentziak ere. Kirol-autoek forma berezia
dute, airearen marruskadura gutxitzeko. Era be-
rean, txalupen formak ere uraren marruskadura
gutxitzea du helburu.
Espazioan ez dago airerik, eta beraz, ez dago ma-
rruskadurarik. Hori dela eta, satelite artifizialak eta
bestelako espazio-ontziak erregairik erabili gabe
higitzen dira espazioan.
q
Baloiak lerro zuzenean higitzen jarraitzen du,
ez inork ez ezerk bultzatzen ez badu ere.
Ba al da baloiari higiarazten dion indarrik?
e
Marruskadura-indarrak patinatzailea gero eta
astiroago joatea eragiten du, gelditu arte.
w
Soka ez da higitzen, bi taldeek indar bera egiten
baitute aurkako noranzkoan.
marruskadura-indarra
higidura
3. A
Abiad
adiera
behar
Iruet
batek
raz, ib
egin d
Jakina
une b
likiago
ko ab
4. B
Bizikl
duko
rra er
mititu
abiad
Bizikle
abiad
marru
go du
Azken
gitea.
go da
kleta
nabar
rregat
Go
tez
las
Albac
Albac
Objetivos
Sabedes.
Conoas.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
Beste ariketa batzuk
Abiadura pedalen bidez
Objektu guztiek dute lekualdatzearekiko erresistentzia, airearekiko,
lurrarekiko eta abarrekiko marruskadura-indarra dela eta. Bizikleta
baten gurpilek zorua marruskatzen dute, eta pedalak eragiteari uzten
badiegu, haien abiadura geldotu egiten da. Marruskadura-azalera zen-
bat eta handiagoa izan, orduan eta handiagoa da geldotzen gaituen
indarra; horregatik, bizikleta azkarrago ibiltzen da, pneumatikoak ondo
puztuta baldin badaude: pneumatikoaren eta lurraren arteko kontaktu
-azalera txikiagoa da, bai eta marruskadura-indarra ere.
Beraz, errazago eragiten zaie pedalei, gurpilak ondo puztuta baldin
badaude, eta gauza bera gertatzen da autoetan: pneumatikoak ondo
puztuta badaude, erregai gutxiago kontsumitzen da.
Helburuak
Objektuak higitzen hastea, geldi-
tzea edo norabidez aldatzea in-
darrek eragiten dutela ikastea.
Marruskadura-indarrak nola era-
giten duen ulertzea.
Abiadura zer den jakitea eta in-
darrek abiaduran nola eragiten
duten ulertzea.
Hasteko
Epigrafeak irakurtzen hasi au-
rretik, ziurtatu ikasleek gogora-
tzen dutela indarrek nola era-
giten duten (elkar ukituz edo
urrutitik), eta eman zenbait adi-
bide. Ahal izanez gero, erakutsi
nola higitzen diren klip batzuk
edo metalezko beste objektu
txikiren bat, iman baten indar
magnetikoak eraginaren ondo-
rioz, imanak ukitu gabe.
Azaltzeko
Marruskadura-indarrak gorpu-
tzen abiaduran duen eraginaren
adibide bat emateko, hitz egin
ikasleei paraxutei buruz. Airea-
ren marruskadurari esker, objek-
tuen erorketa motel daiteke.
Baliteke haurrek ustea objek-
turen bat higitzen denean inda-
rraren baten eraginagatik dela.
Azaldu hau haurrei: gorputz bat
higitzen ari denean, higitzen ja-
rraitzeko joera duela, baldin eta
zerbaitek geldiarazten ez badu.
Eman hockey-pastillaren adibi-
dea: oso abiadura handian higi-
tzen da izotz gainean, eta izotzak
eragiten duen marruskadura-
indarra behar da geldiarazteko.
Erreparatu 3. irudiari eta esan
marruskadura-indarrak soilik
eragiten duela patinatzailean,
eta indar hori dela-eta gelditzen
dela apurka-apurka.
90
132826 _ 0130-0143.indd 134 28/9/09 15:59:04
7
91
3. Abiadura
adierazten digu. Gorputzak egin duen ibilbidea horretarako
behar izan duen denborarekin zatituz kalkulatzen da. Adibidez,
Iruetik Albaceterako distantzia 600 kilometrokoa izanik, auto
batek 6 ordu behar izan ditu hiri batetik bestera joateko. Be-
raz, ibilbidea 100 kilometro orduko batez besteko abiaduran
egin du (600 km : 6 h = 100 km/h).
r
Jakina, autoa ez zen denbora guztian abiadura berean joango;
une batzuetan azkarrago joango zen, eta beste batzuetan, po-
likiago. Une jakin batean zer abiadura daraman jakiteko, auto-
ko abiadura-neurgailuari begiratu behar diogu.
4. Bizikleta baten higidura
Bizikleta geldi badago, ez dio eragiten hura higiarazteko mo-
duko indar batek ere. Higitzen hasteko, txirrindulariak inda-
rra eragin behar die pedalei, eta indar hori gurpiletara trans-
mitituko da. Indar horrek bizikleta mugiaraziko du, eta haren
abiadura handituko.
Bizikletak nahi besteko abiadura hartzen duenean, ez dago
abiadura handitzen jarraitu beharrik. Orduan, txirrindulariak
marruskadura-indarra berdintzeko adinako indarra soilik egin-
go du, bizikletak abiadura berean higitzen jarrai dezan.
Azkenean, bizikleta gelditzeko, aski litzateke pedalei ez era-
gitea. Pedalak gelditutakoan, bizikleta abiadura galduz joan-
go da, gelditu arte, marruskadura-indarraren eraginez. Bizi-
kleta azkarrago gelditzeko, balaztei eragiten zaie. Balaztek
nabarmen areagotzen dute gurpilen marruskadura, eta ho-
rregatik, bizikleta lehenago gelditzen da.
1. Esan al daiteke gorputz bat
higitzen den aldioro indar bat
duela bultzaka?
2. Defnitu marruskadura-indarra
eta azaldu, adibide baten
bidez, nola eragiten duen
indar horrek.
3. Oihanak ordubetean 12 km
egin baditu bizikletan, zer
abiaduratan egin du ibilbidea?
4. Azaldu nola eragiten duen
bizikletaren balaztak.
Galderak
Gorputz bat higitzen has dadin, edo geldi dadin, indar ba-
tez eragin behar zaio. Abiadurak gorputz bat zenbateko
lastertasunez higitzen den adierazten digu.
600 km
360 km 240 km
100 km/h
120 km/h 80 km/h
r
Autoen abiadurak alderatzen. A autoa
100 km/h abiaduran joan da beti. B
autoa, berriz, 80 km/h abiaduran higitu
da 3 orduz, eta 120 km/h abia duran,
beste 3 orduz. Biek behar izan dituzte
6 ordu, 600 kilometroak egiteko.
Beraz, biek abiadura berean egin dute
ibilbidea: 100 km/h abiaduran.
A
B
Albacete Iruea
Albacete Iruea
UNIDAD 1
Badago hori egiaztatzeko modu bat; hain zuzen, aldapa edo arrapala
bat bizikletan jaistea, bi modutan: gurpilen presioa behar bezalakoa
dela, eta gero, gurpilak zertxobait hustuta.
Markatu bizikletak noraino egiten duen aurrera, indar bera eginda.
Ikasleak ohartuko dira distantzia luzeagoa ibiltzen dela, pneumati-
koak ondo puztuta badaude.
Ulertzeko
Ziurtatu ikasleek ulertu dutela
nola eragiten duten indarrek.
Horretarako, egin galdera hauek:
nola eragiten du marruskadura-
indarrak, ukituz edo urrutitik?
Eta grabitate-indarrak? Zergatik
irristatzen dira autoak errepi-
dean euria bota duenean eta
lurzorua bustita dagoenean?

Esan ikasleei kalkula dezatela
zer abiaduratan ibil tzen diren.
Horretarako, ondo neur tutako
ibilbide bat aukeratu behar dute
(esate baterako, ikastetxeko ki-
rol-pista), hamar minutuz abia-
dura normalean ibili, eta gero,
ibilitako distantzia bider sei egin.
Horrela, ordu batean zer distan-
tzia egingo luketen jakingo dute.
Erantzunak
Irudiak
1. Ez, ez dio inolako indarrik era-
giten.
Galderak
1. Ez da behar-beharrezkoa. Bali-
teke gorputz bat higitzea inolako
indarrik eragin gabe, baldin eta
gorputz hori geldotzeko edo gel-
diarazteko beste indarren bat ez
badago.
2. Marruskadura-indarra gorputza
higitzean agertzen da; higiduraren
aurkako indarra da. Hain zuzen, lu-
rrarekiko igurtzeak eta uraren edo
airearen erresistentziak eragiten du
indar hori. Bizikletan ibiltzean, pe-
dalei eragiteari uzten badiogu, gure
abiadura apurka-apurka moteltzen
da, indarra horren ondorioz.
3. Oihana 12 km/h abiaduran ibi-
li da.
4. Bizikletaren balaztak marrus-
kadura-indarra erabiltzen du, higi-
dura geldotzeko: balazta-pastillek
gurpilak ukitu eta geldiarazten di-
tuzte.
7. UNITATEA
91
132826 _ 0130-0143.indd 135 28/9/09 15:59:04
92
Indarren ondorioz, gorputzak higitzen hasten dira
edo gelditu egiten dira. Baina badituzte beste
eragin batzuk ere.
1. Grabitate-indarra
Grabitate-indarra gorputzak lurrazalera erakartzen
dituen indarra da. Horregatik, gora jauzi egiten
dugunean, berriz ere behera erortzen gara, hegan
jarraitu eta espazioan galdu ordez.
Grabitate-indarrak higidurari eragiten dio. Indarra
den aldetik, gorputz bat higitzea eragin dezake,
bai eta hura gelditzea ere. Baina, horrez gain, hi-
gidura beste modu batzuetan ere alda dezake.
2. Gora eta behera
Grabitateak gorputzen higidurari nola eragiten
dion ikusteko, ikus dezagun zer gertatzen den,
esate baterako, norbaitek pilota bat balkoi ba te-
tik edo toki garai batetik erortzen uzten duenean.
q
Pilota askatutakoan, grabitate-indarrak pilota
beherantz higiarazten du. Higidura hori eteten ez
denez, gero eta abiadura handiagoz higituko da
beherantz. Zenbat eta distantzia gehiago egon
balkoitik lurrera, hainbat eta abiadura handiagoz
iritsiko da pilota.
Pilotari erortzen utzi ordez, gorantz jaurtitzen ba-
dugu, higidura bestelakoa izango da.
w
Gora
jaurtitzean, gorantz egiten dugu indar, eta pilotari
goranzko abiadura bat eragiten diogu. Baina pilo-
ta askatzen dugunean, grabitatea pilotaren abia-
dura moteltzen hasten da. Horregatik, pilota gero
eta polikiago igoko da, harik eta punturik gore-
nean guztiz gelditu arte. Une horretatik aurrera,
grabitateak beherantz higiarazten dio, eta gero
eta abiadura handiagoa eragiten, harik eta lurre-
ra iritsi arte.
w
Gora jaurtitako pilota baten higidura aztertzen.
Deskribatu pilotaren higidura.
q
Erortzen utzitako pilota baten higidura
aztertzen.
Nola aldatzen da pilotaren abiadura?
abiadura
grabitate-indarra
grabitate-indarra
grabitate-indarra
abiadura
grabitate-indarra
abiadura
grabitate-indarra
abiadura
abiadura
grabitate-indarra
grabitate-indarra
3. J
Gora
kon pl
dugun
Pilota
aurre
berea
Beraz
beher
handi
aurre
emait
bat eg
Gra
ditu
eta
ren
hig
1.
2.
G
Paperezko hegazkinak
Saiakuntza hori egiteko, zenbait motatako papera, guraizeak, metro
bat (distantziak neurtzeko), klip batzuk eta ohar-koaderno bat behar
dira.
Ebaki paperezko zati berdinak, eta egin hegazkin bakunak, diseinu
berekoak. Hegazkin guztiek berdinak izan behar dute.
Gero, jaurti hegazkinak. Saiatu hegazkinek lurrarekiko paralelo he-
gan egin dezaten.
Behin hegazkinak lurreratu eta gero, markatu klarion batez hegaz-
kin bakoitza non lurreratu den, neurtu distantzia eta idatzi koader-
noan. Errepikatu saiakuntza mota guztietako hegazkinekin, gutxie-
nez hiru aldiz
.
Helburuak
Grabitate-indarra zer den eta
nola eragiten duen ikastea.
Grabitate-indarrak gorputzen
higiduran nola eragiten duen
ulertzea.
Azaltzeko
Esan ikasleei arretaz errepara-
tzeko 1. eta 2. irudiei. Azaldu
1. irudian grabitate-indarrak hi-
giduraren alde egiten duela, eta
pilota bizkorrago erortzea eragi-
ten. 2. irudian, berriz, pilotaren
goranzko higidura geldotzen
du. Ohartarazi ikasleei bigarren
irudian pilota geldoago higitzen
dela.
3. irudiari erreparatzean, aipa-
tu pilota, norabidez aldatu eta
erortzen hasteaz gain, erortzen
hasi arte gero eta abiadura gel-
doagoan doala.
Orrialde bikoitz honen hiru epi-
grafeak irakurri ondoren, esan
ikasleei edukien laburpena
egiteko, IKASTEN IKASTEKO es-
kuliburuaren 14., 15. eta 16.
orrialdeetan ageri diren estra-
tegiak erabiliz.
92
132826 _ 0130-0143.indd 136 28/9/09 15:59:05
7
93
3. Jaurtiketak
Gora eta behera jaurtitakoan baino higidura
kon plexuagoa egiten du pilotak, aurrera jaurtitzen
dugunean.
e
Pilota jaurtitzean, indar batez eragiten diogu, eta
aurreranzko abiadura ematen diogu. Baina, aldi
berean, grabitateak beherantz egiten dio tira.
Beraz, pilota askatzen dugunean, grabitateak
beherantz higitzen hastea eta gero eta abiadura
handiagoz higitzea eragiten dio. Higidura erreala
aurreranzko eta beheranzko bi higidura horien
emaitza da: pilotaren higidurak ibilbide kurbatu
bat egiten du.
Grabitatea gorputzak Lurrerantz erakartzen
dituen indarra da. Grabitate-indarrak moteldu
eta geldiarazi egiten ditu gorantz higitzen di-
ren objektuak, eta azkartu, berriz, beherantz
higitzen direnak.
1. Erortzen ari den gorputz baten abiadura
etengabe handituz joaten da. Azaldu
zergatik.
2. Aurrera jaurtitako pilota ibilbide kurbatua
eginez higitzen da. Azaldu zergatik.
Galderak
e
Aurrera jaurtitako pilota baten higidura aztertzen.
Zer-nolako higidura egiten du pilotak?
LORTU NAHI
DUGUN MUNDUA
Ez ahantzi segurtasun-uhala!
100 km/h abiaduran zoazela autoa bat-batean
gelditzen bada, adibidez zerbaiten kontra talka
egitean, zuk 100 km/h abiaduran higitzen ja-
rraituko duzu, zerbaitek geldiarazten zaituen
arte. Beharbada, aurreko eserlekuak edo au-
to aren haizetakoak geldiaraziko zaitu.
Ulertzen al duzu zergatik den ezinbestekoa se-
gurtasun-uhala?
Asmatu segurtasun-uhala erabiltzea susta-
tzeko irrati-iragarki baten testua.
grabitate-indarra
grabitate-indarra
grabitate-indarra
grabitate-indarra
abiadura
abiadura
abiadura
abiadura
Jarri klip bana hegazkinen hegaletan, jaurti berriz eta idatzi emaitza
koadernoan.
Jarri klip bat hegazkinen isatsean eta jaurti berriz.
Jarri klip bat hegazkinen muturrean eta jaurti berriz.
Emaitza guztiak idatzi ondoren, egin galdera hauek ikasleei: eragi-
na al du paper motak hegaldian? Nolako eragina du? Zergatik gerta
daiteke hori? Nolako eragina du klipak jartzeak hegazkinen hegal-
dian? Eragina aldatzen al da klipa jartzen den lekuaren arabera?
Lortu nahi dugun
mundua
E. L.
Istripua gertatuz gero, uhala da
elementu seguruena erabiltzai-
leentzat. Badaude beste gailu
batzuk (esaterako, ABS balaztak,
airbaga eta buru-euskarria), baina
horiek guztiak eraginkorrak iza-
teko, uhala behar bezala erabili
behar da. Talka gertatzean, indar
handi batek eragiten du gorpu-
tzean, eta aurrerantz bultzatzen
du. Bidaiaria autotik kanpo egoz-
tea eragozten du uhalak eta, ahal
den neurrian, bolantearen eta hai-
zetakoaren kontra kolpatzea ere
eragozten du. Uhala erabiltzea de-
rrigorrezkoa da, baita ere atzeko
eserlekuetan.
Erantzunak
Irudiak
1. Pilotaren abiadurak gora egiten
du erori ahala.
2. Lehenbizi, goranzkoa da, gero
eta abiadura handiagoz; gero,
geldotzen hasten da, gelditu eta
eror tzen hasi ar te. Eror tzean,
abiadurak gora egiten du, apurka-
apurka.
3. Pilotaren higidura beheranzkoa
da, eta ibilbide kurbatu bat egiten
du (parabola). Abiadurak igoera
konstantea du, eta norabidea, be-
rriz, aldatuz doa, bertikalera hurbil-
tzeko.
Galderak
1. Abiadurak gora egiten du, gra-
bitatea eteten ez delako, gorpu-
tzean eragiteari uzten ez diolako;
beraz, abiadura etengabe handituz
joaten da erortze-denborak gora
egin ahala.
2. Lehenik eta behin, pilota jaur-
titzean eginiko indarrak pilota au-
rrerantz bultzatzen du. Gero, gra-
bitate-indarrak pilota beherantz
erakartzen du. Bi indarren eragina
dela eta, pilotaren ibilbidea kurba-
tua da.
7. UNITATEA
93
132826 _ 0130-0143.indd 137 28/9/09 15:59:05
94
w
Txirrikaren bidez, indarraren norabidea alda daiteke.
Horrela, erosoago jaso daitezke objektuak.
Makina bakunak
Makina bakun arruntenak gurpila, txirrika, plano
inklinatua eta palanka dira. Makina horiek indarrak
aldatzeko balio dute.
1. Gurpila
Gurpila makina bakun bat da, eta makina kon ple-
xuagoen osagai bat ere bada. Ardatz baten ingu-
ruan biratzen den pieza zirkular bat da.
Lur gainean higitzen diren ia ibilgailu guztiek dituz te
gurpilak. Oso erabilgarriak dira, lurzoruarekiko
marruskadura-indarra nabarmen gutxitzen dute
eta.
q
2. Txirrika
Txirrika gurpil arraildun batek eta arrailean higitzen
den soka batek osatzen dute. Objektu astunak ja-
sotzeko erabiltzen da.
Txirrikaren bidez, objektuari eman nahi zion nora-
bidean ez beste batean egin daiteke indarra.
w

irudian ikusten da zer alde dagoen objektu bat
txirrika erabiliz edo txirrikarik gabe jasotzearen ar-
tean. Bietan indar bera egin behar da, baina txi-
rrikaren bidez errazago egiten da.
3. Plano inklinatua
Garaiera bat gainditzen duen edozein malda edo
gainazal inklinaturi plano inklinatua deritzo. Plano
inklinatuak kargak gora jasotzen laguntzen du,
bestela beharko litzatekeena baino indar txikiagoa
behar baita haren bidez objektuak gora jasotzeko.
Baina ibilbide luzeagoan egin beharko da indar
hori.
e
marrazkian ikusten den moduan, indar handia
egin behar da kutxa txirrikaren bidez jasotzeko.
Kutxa hori plano inklinatu batean zehar igotzeko,
aldiz, indar gutxiago behar da; baina ibilbide lu-
zeagoan eragin behar zaio indar horrez. Zenbat
eta makurdura txikiagoa izan planoak, hainbat
eta indar gutxiago egin beharko da; baina, era be-
rean, hainbat eta ibilbide luzeagoan eragin behar-
ko zaio.
e
Plano inklinatua erabiliz indar txikiagoa egin
behar da txirrikaren bidez baino. Zenbat eta
makurdura txikiagoko planoa izan, hainbat eta
indar gutxiago behar da.
q
Gurpilak marruskadura-indarra gutxitzen du.
Gurpilen bidez, errazago garraia daitezke kargak.
indarra
indarra
indarra
indarra
indarra
indarra
indarra
Ma
era
txir
4. P
Zereg
lagun
Palan
te-pun
natar
rrazki
laburr
lanka
palan
dio in
rrak e
luzea
5. P
Ikasi
ka es
indarr
ko ind
dian,
sisten
Bigar
tur ba
puntu
ko, m
osatu
Hirug
puntu
gertu
ditugu
te zen

1.
2.
Ga
Grabitate-indarraren eraginari behatzea
Grabitateak gorputzetan nola eragiten duen ikusteko, nahikoa da
saiakuntza erraz hau egitea. Kartoi gogor bat (30 cm luze x 10 cm
zabal, gutxi gorabehera), goma elastiko bat, lokarri bat (25 cm luze), 3
klip, kartoizko edo plastikozko edalontzi bat, puxtarri batzuk eta paper
milimetratuzko folio bat behar dira.
Lehenik eta behin, paper milimetratua kartoian itsatsi behar da.
Gero, jarri klip bat kartoiaren goiko ertzean, eta beste bat beheko
ertzean.
Finkatu goma goiko ertzeko klipean; sartu hirugarren klipa goma-
ren mutur asketik, eta lotu lokarria.
Helburuak
Zenbait makina bakun nolakoak
diren eta nola funtzionatzen du-
ten ikastea; esaterako, gurpilak,
txirrikak eta plano inklinatuak.
Palankaren funtzionamenduaren
berri izatea, eta lehen, bigarren
eta hirugarren mailako palankak
bereiztea.
Hasteko
Esan ikasleei beren inguru hur-
bileko makinak identifikatzeko.
Galdera hauek egin ditzakezu:
arkatz-zorrozkailua makina al da?
Zergatik? Eta arbeleko ezaba gai-
lua? Zer beste makina dituzu
gertu une honetan?
Azaltzeko
Esan ikasleei erreparatzeko
orrialde bikoitz honetako ilus-
trazioetan dauden geziei, ohar
daitezen den-denek ez dutela
luzera berdina. Galdetu zergatik
ote duten geziek luzera desber-
dina, eta azaldu makina horiek
erabiliz eragiten eta lortzen den
indarraren kantitatea adierazten
dutela geziek.
Ulertzeko
Egiaztatu makina bakun nagu-
siak gogoratzen dituztela eta in-
guruko tresnetan identifikatzeko
gai direla.
94
132826 _ 0130-0143.indd 138 28/9/09 15:59:05
e.
7
95
Makina bakunek aldatu egiten dituzte haietan
eragiten duten indarrak; adibidez, gurpilak,
txirrikak, plano inklinatuak eta palankak.
4. Palanka
Zeregin bat bestela baino indar gutxiagoz egiten
laguntzen duen makina bakun bat da palanka.
Palankarik arruntena haga zurrun bat da, eta eus-
te-puntu bat behar du. Euste-puntuaren alde ba-
natara dauden zatiei beso esaten zaie.
r
ma-
rrazkian, argi ikusten da beso luzeak beso
laburrak baino ibilbide luzeagoa egiten duela. Pa-
lankari, beso luzean eragiten zaio indarrez, eta
palankaren beso laburrak kutxari transmititzen
dio indar hori. Era berean, palankaren beso labu-
rrak egiten duen indarra gizonak palankaren beso
luzeari egiten diona baino askoz handiagoa da.
5. Palanka motak
Ikasi dugun palanka motari lehen mailako palan-
ka esaten zaio. Palanka horietan, eragiten den
indarraren eta erresistentziaren (gainditu beharre-
ko indarraren) artean dago euste-puntua.
r
iru-
dian, jaso nahi dugun objektuaren pisua da erre-
sistentzia.
Bigarren mailako palanketan, euste-puntua mu-
tur batean dago, eta erresistentzia, berriz, euste-
puntutik gertu. Intxaur-hauskailua, esate batera-
ko, mota horretako bi palankaz (zizaila batez)
osatuta dago.
t
Hirugarren mailako palanketan, ostera, euste-
puntua mutur batean dago, eta euste-puntutik
gertu egiten dugu indarra. Era horretako palankak
ditugu gure besoetan, eta halako palankak dituz-
te zenbait garabik ere.
t
r
Palankaren funtzionamendua. Palankaren beso
laburrenak luzeenak baino ibilbide laburragoa egiten
du, eta askoz indar gehiagoz eragiten dio objektuari.
t
Hiru mailetako palanka bana.
A. Aliketa lehen mailako bi palankaz osatuta dago.
B. Zizaila bigarren mailako palanka bat da.
C. Ukondoko giltzadura, berriz, hirugarren mailako
palanka bat da.

1. Patinek zergatik dituzte gurpilak?
2. Esan zuzena den esaldi hau eta azaldu
zergatik.
Txirrikaren bidez, txirrikarik gabe baino indar
gutxiagoz jaso ditzakegu objektu astunak.
Galderak
indarra
indarra
indarra
indarra
indarra
indarra
indarra
indarra
indarra indarra
A
A
B
C
Finkatu lokarriaren beheko muturra kartoiko beheko klipean, mugi-
tu ez dadin.
Zulatu edalontzia, goiko ertzetik gertu, eta lotu lokarriaz, gomatxo-
tik zintzilik gera dadin.
Jarri puxtarri bat edalontziaren barruan, eta markatu paper milime-
tratuan zer luzera hartzen duen gomak. Gehitu puxtarriak, banan-
banan, eta erregistratu goma zenbateraino luzatzen den.
Amaitzean, egin galdera hauek ikasleei: nola esaten zaio puxtarriek
eraginiko indarrari? Zer eragiten du indar horrek? Zer erlazio dago
edalontzian jarritako puxtarrien kopuruaren eta goma luzatzearen
artean?
Landu irudiak orrialde bikoitz
osoan. 4. irudian, une bakoi-
tzean eragindako indarra eta
palankaren beso bakoitzeko ibil-
bidea ikus daitezke. Egin datu
horiekin lotutako galderak: zer
gertatuko litzateke indarra eus-
te-puntutik gertuago eragingo
bagenu? Zer gertatuko litzateke
indarra eragiten dugun palanka-
ren besoa luzeagoa balitz?

gaitasuna
Esan ikasleei idazlan bat egiteko.
Idazlanean, orrialde bikoitz hone-
tan ikasi dituzten gailuen eta ma-
kinen izenak erabili behar dituzte.
Idazlanaren izenburuak Etorkizu-
neko mundua izan behar du, eta
gai hau landu behar da: makinek
gizakia lan orotan guztiz ordeztu
duteneko gizartea. Zertan erabili-
ko luke jendeak denbora horrelako
gizartean? Nola egingo lituzkete
eguneroko jarduerak?
Erantzunak
Galderak
1. Patinek gurpilak dituzte, lurra-
rekiko marruskadura-azalera gu-
txitzeko, eta, horren ondorioz, ma-
rruskadura-indarra gutxitzeko.
2. Ez da zuzena; izan ere, txirrikak
indarra eragiten den norabidea al-
datzeko balio du, baina ez du gutxi-
tzen egin beharreko indarra.
7. UNITATEA
95
132826 _ 0130-0143.indd 139 28/9/09 15:59:06
96

1. Begiratu irudi hauei eta erantzun galderei.
a. Zergatik hasten da higitzen pilota, A irudian?
b. Ba al dago, B irudian, pilota higiarazten
duen indarrik?
c. Zergatik gelditzen da pilota, C irudian?
2. Kopiatu marrazkia eta adierazi zaldiak
gurdiari eragiten dion indarra, gezi berde lodi
batez, marruskadura-indarra, gezi gorri batez,
eta higiduraren noranzkoa, gezi urdin mehe
batez.
3. Azaldu zer den abiadura eta esan nola
kalkulatzen den gorputz baten abiadura.
Ariketak
Ulertu
Arrazoitu
Aplikatu
4. Irudietako hiru ibilbide hauetatik zein
egingo du baloiak? Deskribatu
higidura hori.
5. Aipatu unitate honetan ikusi ditugun makinak
eta azaldu zertarako diren erabilgarriak.
8. Madril eta Tenerife artean 1.800 km daude.
Lorea oporretara joan zenean, 2 ordu igaro
ziren hegazkina Madrilen aireratu zenetik
Tenerifen lur hartu zuen arte. Zer abiaduratan
egin zuen hegazkinak ibilbidea?
6. Demagun treneko bagoi batean zoazela eta
eskuan pilota bat duzula. Pilota gora botatzen
baduzu, eskura eroriko al zaizu ala atzerago
eroriko da, zu higitzen ari zarenez gero?
Azaldu zergatik.
7. Autoa bihurgune batean abiada handian
biratzen denean, atearen edo alboko
bidaidearen kontra erori ohi gara.
Azaldu zergatik.
A
A
B
C
B
C
11. J
3
12. O
3
13. I
z
9. Bi
sa
Forma aerodinamikoak
Marruskadura-indarra airean higitzen diren gorputzek aurrerantz egite-
ko izaten duten erresistentzia da. Aurrerantz egitearen aurkako erre-
sistentzia hori murriztu egin daiteke forma aerodinamikoak erabiliz,
objektu baten formak eragin handia baitu aireak gorputz horren higi-
durarekiko eragiten duen erresistentzian.
Esate baterako, esfera edo gorputz karratu batek aireari norabidez
aldatzera behartzen diote; beraz, aireak objektu hori geldotu egiten
du. Baina errepara diezaiegun hegaztien profilari: forma leunak eta
zorrotzak dituzte. Profil aerodinamikoek ez dute ia asaldurik sortzen
airean; beraz, airearen erresistentzia txikiagoa da eta objektuak erra-
zago egiten du aurrerantz.
96
Erantzunak
Ulertu
1. a. A irudiko pilota higitzen has-
ten da, makilak pilotan indarra
eragiten duelako.
b. Ez. Pilota higitzen da ezerk gel-
diarazten ez duelako.
c. Pilota gelditu egiten da, makilak
higiduraren aurkako indarra eragi-
ten duelako.
2. E. G.
Gezi berdeak eskuinera begira
egon behar du; gezi gorriak, ez-
kerrera begira; eta gezi urdinak,
berriz, eskuinera begira.
3. Abiadura gorputz batek denbo-
ra jakin batean egiten duen dis-
tantzia da. Gorputzak egin duen
ibilbidea horretarako behar izan
duen denborarekin zatituz kalku-
latzen da.
4. Baloiak A irudiko ibilbidea egin-
go du. Aurrerantz higitzen da, eta,
aldi berean, beherantz, gero eta
abiadura handiagoan.
5. Gurpila, marruskadura-indarra
gutxitzeko balio du; txirrika, indar
baten norabidea aldatzeko balio
du; plano inklinatua, kargak gora
esfortzu txikiagoz igotzeko balio
du; eta palanka, zeregin bat bes-
tela baino indar txikiagoa aplika-
tuz egiteko balio du.
Arrazoitu
6. E. E.
Eskura eroriko da, jaurtitzen dugu-
nean jada aurrerantz higitzen ari
delako, gurekin eta bagoian dagoen
guztiarekin batera.
7. Gure gorputzak bere norabi-
dean higitzen jarraitzeko joera
duelako, eta ez autoaren norabide
berrian.
Aplikatu
8. Hegazkina 900 km/h abiaduran
zihoan (1.800 : 2 = 900 km/h).
132826 _ 0130-0143.indd 140 28/9/09 15:59:06

k
n
n
7
IKASI EGITEN
Indarren esperimentu bat
Palanka batekin, esperimentu bat egingo dugu, makina bakun horiek nola
funtzionatzen duten ikusteko.
1. Lortu 45 zentimetroko zurezko listoi bat.
Egin marka bat listoiaren erdiko puntuan.
Gero, egin markak erdigunetik 10 cm-ra
eta 20 cm-ra, bi besoetan, marrazkian
ikusten den bezala.
2. Itsatsi, marketan, erabili eta botatzeko
edalontzi txiki bana, edo lotu txintxeten
bidez. Gero, zenbakitu edalontziak,
marrazkian ikusten den moduan.
3. Jarri arkatz biribil bat, erdiko markaren
azpian, erdiko marka euste-puntu
bihurtzeko. Palankak orekatuta egon
behar du. Orekatuta ez badago, higitu
pixka bat euste-puntua, oreka
aurkitu arte.
7
11. Jarri 4 puxtarri berdin, 2. edalontzian. Puxtarri horiek bezalako zenbat jarri behar dituzu
3. edalontzian, palanka orekatzeko? Eta zenbat, 4. edalontzian?
12. Orain, jarri 4 puxtarriak 1. edalontzian, eta asmatu zenbat puxtarri jarri behar dituzun
3. edalontzian eta 4.ean, palanka orekatzeko.
13. Idatzi esperimentuari buruzko txostena. Zer egin duzun, zer emaitza lortu dituzun eta
zer ondorio atera dituzun jaso behar duzu bertan.
9. Bi arkulari hauetatik zeinek du gezia ituan
sartzeko aukera gehien, Ak edo Bk?
10. Arraun bat palanka bat da, baina zer
mailatakoa? Deskribatu nola eragiten duen.
A
1
2
3
B
20 cm
10 cm
97
Lasterketetarako autoak oso baxuak dira, airea oso abiadura han-
dian joan dadin karrozeriaren eta lurraren arteko leku estuan. Horrek
beherantz bultzatzen du ibilgailua, eta ondorioz, autoa hobeto heltzen
da lurrera. Halaber, auto horiek pieza aerodinamiko bat dute atzeko
aldean, hegal formakoa.
Gogorarazi ikasleei aerodinamikaz gain hidrodinamika ere bada-
goela; hau da, gorputzek uretan edo beste jariakinen batean nola
ibiltzen diren. Esan ikasleei adierazteko forma hidrodinamikoa du-
ten objektuen adibideak.
9. B irudiko geziak, jaurtilariak
zer txobait gorantz apuntatzen
duelako, grabitate-indarrari aurre
egiteko, grabitate-indarrak gezia
beherantz higiarazten baitu.
10. Arrauna lehen mailako palan-
ka da. Euste-puntua txaluparen
ertzean du, eta higidura zabaltze-
ko balio du: arraunlariak higidura
txiki bat egiten du eskuez, baina
arraunaren muturrak higidura as-
koz handiagoa egiten du uretan.
Hau da, ohiko palankez bestela
funtzionatzen du: indarra txikiagoa
eragiten du muturrean, baino ibil-
bide handiagoan.
Ikasi egiten
11. 3. edalontzian 4. edalontzian
adina puxtarri jarri beharko lirate-
ke. 4. edalontzian puxtarri gutxia-
go jarri beharko lirateke; palanka
ideala balitz, 2 puxtarri jarri behar-
ko lirateke, baina adibide honetan,
baliteke 3 behar izatea.
12. 3. edalontzian 8 puxtarri edo
gehiago jarri beharko lirateke. 4.
edalontzian 4 puxtarri jarri behar-
ko lirateke.
13. E. L.

Sarritan, ikasleak ez dira gai egi-
ten dituzten saiakuntzen emaitzak
argi eta garbi idazteko. Aintzat
hartu ea ondorioak idaztean lexiko
zientifiko egokia erabiltzen duten,
eta ziurtatu azalpenean saiakun-
tzaren puntu garrantzitsu guztiak
adierazten dituztela, ordena zuze-
nean eta ondo adierazitako ondo-
rioak erabiliz.
7. UNITATEA
97
132826 _ 0130-0143.indd 141 28/9/09 15:59:06
98
3. IKASTEN IKASTEKO. Egin makina bakunei buruzko taula bat. Adierazi zertarako diren erabilgarriak
eta kontuan hartu palanka motak.
Higidura
Gorputzak geldi egoten dira, edo lerro zuzenean eta abiadura al-
datu gabe higitzen dira, indarren batek eragiten ez dien artean.
Marruskadura-indarrak higitzen ari diren gorputzetan eragiten
du, eta geldiarazi egiten ditu.
adierazten du. Gorputzak egin duen ibilbidea horretarako behar
duen denboraz zatituz kalkulatzen da.
Grabitate-indarrak handitu egiten du erortzen ari diren gorputzen abiadura, eta
gutxitu, berriz, gora jaurtitako gorputzena.
Makina bakunak
Gurpila, txirrika, plano inklinatua eta palanka dira makina bakun nagusiak.
Gurpilak marruskadura-indarra murrizten du. Txirrikak indar baten norabidea
alda tzen du. Palankak eta plano inklinatuak, berriz, objektuak indar gutxiagoz
higitzeko balio dute.
BERRIKUSI
2. IKASTEN IKASTEKO. Aztertu eskema hauek eta azaldu zer gertatzen den eskema bakoitzean.

Abiadura handitu egiten du.
abiadura
Pilota igo egiten da, gelditu, eta behera erori.
grabitate-indarra
Pilotak ibilbide kurbatua egiten du.
Abiadurari
eutsi egiten dio.
Abiadura
motelduz doa.
hanken indarra marruskadura-indarra
GAI
1.
2.
Eguzki Sistemako planeten grabitatea
Gure eguzki-sistemako planeta bakoitzak bere grabitatea du, masaren
arabera. Grabitate hori Lurreko grabitatearekin alderatuz gero, plane-
ta horietan arin edo pisutsu sentituko ginen jakin ahal izango dugu:
Merkurion, grabitatea 3,70 m/s
2
-koa da.
Artizarrean, grabitatea 8,87 m/s
2
-koa da.
Lurrean, grabitatea 9,80 m/s
2
-koa da.
Marten, grabitatea 3,71 m/s
2
-koa da.
Jupiterren, grabitatea 23,12 m/s
2
-koa da
Saturnon, grabitatea 8,96 m/s
2
-koa da.
Uranon, grabitatea 8,69 m/s
2
-koa da.
Neptunon, grabitatea 11 m/s
2
-koa da.
Unitateko hitz
nagusiak
Abiadura
Bigarren mailako palanka
Denbora
Distantzia
Erresistentzia
Euste-puntua
Grabitatea
Gurpila
Higidura
Hirugarren mailako palanka
Indarra
Lehen mailako palanka
Marruskadura
Norabidea
Palanka
Plano inklinatua
Txirrika
Ikasten ikasteko
2. Txirrindulariaren eskemaren
lehenbiziko bi marrazkietan, han-
ken indarra marruskadura-indarra
baino handiagoa da; beraz, bizikle-
taren abiadurak gora egiten du. Hi-
rugarren marrazkian, txirrindulariak
marruskadura-indarrari aurre egite-
ko baino ez die pedalei eragiten,
eta abiadurari eusten dio. Azken
marrazkian, txirrindulariak pedalei
eragiteari uzten dio, eta abiadura
moteldu egiten da.
Bigarren eskeman, pilota gorantz
igotzen da, grabitate-indarrak gel-
diarazi eta beherantz jaitsarazi
arte.
Hirugarren eskeman, pilotak au-
rrerantz egiten du, baina ibilbidea
kurbatu egiten da, beherantz, gra-
bitate-indarrak erakartzen duela-
ko.
3. E. G.
98
132826 _ 0130-0143.indd 142 28/9/09 15:59:06
k
7
99
GAI NAIZ
Makina bakunei buruzko problemak ebazteko
1. Ebatzi orrialde honetako buru-argitasun probak eta azaldu emandako erantzuna.
2. Asmatu zuk horrelako beste buru-argitasun proba bat.
Buru-argitasun
probak
Hiru trogloditetatik zeinek
egin behar du indar handiena,
harria mugitzeko?
Eskorga
hauetatik zein
da mugitzen
errazena?
A
B
C
a
b
Bi piramide
hauetatik
zeinetara bidali
behar dira langile
indartsuenak?
Unitatea amaitzean, eskatu ikasleei taula honen antzeko bat
osatzeko:
7. UNITATEA: Indarrak eta higidura
Hau ikasi dut
Hau egiten
ikasi dut
Grabitate-indarra
eta higidura
Makina bakunak
Gai naiz...
1. A irudiko trogloditak egin
beharko du indar handiena, haren
palankaren barra baita hiruetan
laburrena.
1. irudiko eskorga da mugitzen
errazena, hark baitu zama euste-
puntutik gertuen.
A piramidera bidali behar dira
langile indartsuenak, indar han-
diagoa egin behar baita piramide
horretan zama igotzeko.
2. E. L.

osasun-kulturarako
gaitasuna
Sarritan, beste gailu eta mekanis-
moekin batera, makina bakunak
izaten dira egunero erabiltzen di-
tugun makinetan. Ikasleek objektu
horiek identifikatzeko gai izan behar
dute. Erraza da gailu askotan gurpi-
lak edo plano inklinatuak bereiztea,
baina, agian, zailagoa da palankak
aurkitzea eta identifikatzea. Esan
ikasleei zenbait objektu aztertzeko
eta objektu horietan adierazteko
zer makina bakun bereizten dituz-
ten. Palankak badira, esan deza-
tela indarra zer puntutan eragiten
den eta euste-puntua non dagoen.
Objektu hauek azter ditzakete: lata-
irekigailu bat, katapulta bat, kurri-
kak, intxaur-hauskailu bat, eskorga
bat, pintzak, grapagailu bat, garabi
bat, azazkal-moztekoa, botila-ireki-
tzekoa, etab.
7. UNITATEA
99
132826 _ 0130-0143.indd 143 6/10/09 15:45:10
100A
Erliebea 8
Edukiak
Iberiar penintsulako
erliebea.
Mendiak eta sakonuneak.
Kostaldea eta uharteak.
Euskadiko erliebea.
eta erliebe-mapak
interpretatzea.
eskemak interpretatzea.
Mapa fsikoetan lurrari
antzematea.
Espainiako erliebe-elementu
nagusiei buruz jakiteko
interesa.
Euskadiko erliebeari buruz
jakiteko jakin-nahia.
izatea eta harekiko ditugun
betebeharrez ohartzea.
Besteen iritziekiko
errespetua eta begirunea.
Programazioa
Helburuak
Espainia osatzen duten lurraldeak bereiztea.
Iberiar goi-ordokia non dagoen eta haren barrualdean zer
mendikate dauden jakitea.
Iberiar goi-ordokia lau mendikatez inguratuta dagoela jakitea.
Iberiar goi-ordokitik kanpo bi sakonune handi daudela ikastea:
Ebroren sakonunea eta Guadalquivirren sakonunea.
Iberiar goi-ordokitik kanpoko mendiak.
Espainiako kostaldeen ezaugarri nagusiak jakitea: kostalde
atlantikoa, kostalde mediterraneoa eta Bizkaiko golkoko
kostaldea.
Balear uharteetako eta Kanariar uharteetako erliebea nolakoa
den jakitea.
Euskadiko erliebeari buruz jakitea.
Mapa fsikoetan lurrari antzematea.
Badaki Espainia zer lurraldek osatzen duten.
Badu Iberiar penintsulako erliebearen berri, badaki erliebe hori
nola antolatuta dagoen, eta identifkatzen du mapa batean.
Badaki Euskadiko erliebea nolakoa den.
Lurrari antzematen dio mapa fsikoetan.
Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasunaz
gain, beste gaitasun hauek ere lantzen dira unitate honetan:
norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna;
hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna; giza eta arte-kulturarako
gaitasuna; informazioa tratatzeko eta teknologia digitala
erabiltzeko gaitasuna; eta ikasten ikasteko gaitasuna.
F
U
132826 _ 0144-0159.indd 144 28/9/09 16:01:23
100B
Taulak osatzea; 1. ariketa, 105. orrialdea, eta 3. ariketa, 110. orrialdea.
Informazioa birlantzea; 2. ariketa, 107. orrialdea, eta 1. ariketa, 109. orrialdea.
Unitatearen eskema
8. UNITATEA. ERLIEBEA
Berrikusi
Gai naiz
Eski-estazio bat eraikitzeari
buruz iritzia emateko
Ikasi egiten
Mapa fisikoetan
lurrari antzematea
Naturarekiko
errespetua
Iberiar penintsulako
erliebea
Mendiak eta
sakonuneak
Kostaldea eta
uharteak
Euskadiko erliebea
Unitate honetan, izen berri asko ikasi behar dituzte
ikasleek, eta hori izan daiteke zailtasun handiena.
Lan hori errazteko, erabili mapa interaktiboa, ikasleek
geografia-elementu horiek guztiak mapan koka ditzaten
eta beren oroimen bisuala aktiba dezaten. Proposatu
puzzleen antzeko zenbait joko, ikasleek mendilerro eta
mendikate nagusiak dagozkien lekuan kokatzeko.
Unitatea lantzen hasi aurretik, berrikusi ikasleek
bigarren zikloan ikasitako geografia-kontzeptu
guztiak.
Zehar-lerro gisa, paisaiaren babesa landu behar da
unitatea ikasten ematen den une oro. Ahal den heinean,
adierazi ikasleen ingurune hurbileko adibideak, haiek
erraz identifikatzeko.
Tenporalizazio-
iradokizuna
Iraila
Azaroa
Abendua
Urtarrila
Otsaila
Martxoa
Apirila
Maiatza
Ekaina
Urria
132826 _ 0144-0159.indd 145 28/9/09 16:01:24
100
Treneko leihotik
Jose Mari Agirre "Lizardi" (1896-1933) da
Bultzi-leihotik poema ederraren egilea. Olerkia
abesti bihurtu zuen gero Benito Lertxundi abeslari
entzutetsuak. Poeman, sentimendu handiz
deskribatzen dira gure lurrak, egileak treneko
leihotik ikusita.
O, lur, oi, lur, oi, lur nerea...
oi, goiz eme, barre gozoz ernea!
Arto musker, mendi, baserri zaharrak,
ale gorriz abaildutako sagarrak.
Oro laino mehe batek estalia,
urrez oro eguzkiak jantzia.
Jose Mari Agirre, Lizardi
Bultzi-leihotik
Erliebea 8
Idatzi, koadernoan, poeman aipatzen diren
paisaia-elementuak.
Zein dira erliebe-elementuak?
Deskribatu idatziz goiko argazkia.
Ba
Lur
ten
kos
bea
M
M
o
m
O
z
S
b
Ko
Itsa
tald
erli
L
d
B
e
P
d
b
2.
G
Jose Maria Agirre Lizardi
Jose Maria Agirre Xabier Lizardi (Zarautz, 1896ko apirilak 18 - Tolosa,
1933ko martxoak 12). Euskal poeta. Nikolas Ormaetxea Orixe eta
Esteban Urkiaga Lauaxeta poetekin batera, euskarazko poesia
modernizatu zuen XX. mendearen hasieran, eta Europako joeretara
hurbildu.
Zuzenbidea ikasi zuen, eta lan-arrazoiak direla eta, Europa osoan
zehar ibili zen. Bidaia horiek aukera eman zioten garai hartako
literatura-joeren berri izateko.
Poesiaz gain, antzezlanak eta iritzi-artikulu ugari idatzi zituen, bai eta
garaiko kultura-aldizkarietan argitaratu ere.
Helburuak
Barrualdeko erliebe-elementu
nagusiak ikasleei gogoraraztea.
Kostaldeko erliebe-elementu na-
gusiak ikasleei gogoraraztea.
Euskadiko erliebe-elementu na-
gusiak berrikustea.
Unitateko edukiak ikasleei aur-
keztea.
Hasteko
Irakurketa hasi aurretik, galde-
tu ikasleei Espainiako zer lu-
rralde ezagutzen dituzten, eta
bertako erliebe-forma nagusiak
zein diren badakiten: lurmutur
bat, golko bat, mendi, mendile-
rro edo mendikate garrantzitsu
bat, etab.
Idatzi arbelean ikasleek ezagu-
tzen dituzten mendilerro, men-
dikate eta mendien zerrenda.
Esan ikasleei, halaber, elemen-
tu horiek non dauden adierazte-
ko.
Azaltzeko
Unitate osoan, landu ikasleekin
Espainiako erliebearen mapa
interaktiboa. Mapa hori ira-
kaslearen materialekin batera
ematen da.
Azaldu ikasleei unitate hau ikas-
turteko lehen geografia-unitatea
dela, eta edukiak 9. eta 10. uni-
tateetako edukiekin osatuko di-
rela. Unitate horietan, hain zu-
zen, Espainiako klimak, urak eta
landaredia ikasiko dituzte.
Aztertu sakon paisaia bateko
elementuak. Kostaldeko herri
batean bizi badira, esan ikas-
leei mendiko paisaia bat des-
kribatzeko; barrualdeko herri
batean bizi badira, berriz, esan
kostaldeko paisaia bat deskri-
batzeko.
100
132826 _ 0144-0159.indd 146 28/9/09 16:01:24
UNIDAD 1
101
Barrualdeko erliebea
Lurraren gainazalak hartzen dituen formei esa-
ten zaio erliebea. Erliebeak barrualdekoak edo
kostaldekoak izan daitezke. Barrualdeko erlie-
bean mendiak eta ordokiak daude.
Mendi ak lurraren goragune handiak dira.
Mendilerro bat lerrokatutako hainbat mendik
osatutako multzoa da. Mendikate bat, berriz,
mendilerroen multzoa da.
Ordoki ak lur lau eta horizontalen hedadura
zabalak dira. Paramoak ordoki garaiak dira.
Sakonuneak, berriz, inguruko lurrak baino
beherago dauden ordokiak dira.
Kostaldeko erliebea
Itsasoa ukitzen duten lurrei esaten zaie kos-
taldea. Kostaldean, hainbat forma izaten ditu
erliebeak.
Lurmutur ra itsasoan barneratutako lur zatia
da.
Badia lehorrean barneratutako itsaso zatiari
esaten zaio; eta txikia denean, senaia.
Penintsula itsasoan dagoen lur-eremu bat
da; alde guztietatik urez inguratuta dago,
batetik izan ezik. Alde horri istmo deritzo.
2. Adierazi zertan diren antzekoak eta zertan
desberdinak lurmuturra eta penintsula.
Euskadiko erliebea
Euskadin hiru eremutan biltzen dira mendiak:
kostaldeko mendiak, kostaldetik hurbilekoak;
isurialdeen banalerrokoak, hedaduraz zabale-
nak; eta kanpoaldeko mendilerroak.
Ordokiek hartzen dute Arabako lurraldearen
zatirik handiena. Lur lauen artean bi hauek
bereizten dira: Arabako Lautada eta Arabako
Errioxa.
3. Eman Euskadiko erliebearen hiru forma.
GOGORATU IKASITAKOA
Espainia osatzen duten lurraldeak non dauden
zehazki.
Espainiako erliebearen elementuak nolakoak
diren.
Euskadiko erliebea nolakoa den.
Euskadiko kostaldea nolakoa den.
Mapa batean erliebeari nola antzematen zaion.
HAU IKASIKO DUZU
1. Identifikatu marrazki honetan adierazitako
erliebe forma bakoitza.
C
D
A
B
Biotz-begietan (1932) da Lizardiren obra ezagunena eta goretsiena.
Poema-bilduma horretan, Lizardiren trebetasun liriko guztiak adieraz-
ten dira.
Poemetan, bizia eta heriotza jorratzen ditu, eta natura adierazpen-
iturritzat erabiltzen du, oso sinbologia landu baten bidez.
Lizardiren zenbait poemari musika jarri diote kantautore ospetsu ba-
tzuk; esaterako, Benito Lertxundik.

Adin honetako ikasleek nahiko
ondo ezagutzen dute beren ingu-
runea, beren herria eta inguru-
ko herriak eta paisaiak. Horrez
gain, unitatea amaitzean, gai izan
behar dute ikasiko dituzten ele-
mentuetako asko inguruko pai-
saia horietan identifikatzeko, bai
eta Espainiako erliebe-unitatee-
tan koka tzeko ere. Motibatu ikas-
leak, ezagutza berri horiek aplika
ditzaten; adibidez, beren egunero-
ko bizi tzan, egingo dituzten lekual-
da tzeetan eta bidaietan, eta udan
joaten diren lekuetan. Esan pai-
saia horietakoren bat deskriba tze-
ko beren hurrengo bidaian.
Erantzunak
Irudiak
Artasoroak, mendiak, baserri
zaharrak, sagarrondoak, laino
mehea, eguzkia.
Mendiak dira erliebe-elementu
bakarra.
E. L.
Kontuan izan ikasleek erliebe-
elementuak deskribatu behar
dituztela, batez ere.
Galderak
1. A: paramoa; B: sakonunea;
C: mendia; D: mendilerroa.
2. Lurmuturra eta penintsula itsa-
soan barneratutako lur-eremuak
dira, baina penintsula alde guztie-
tatik urez inguratuta dago, bate-
tik izan ezik (alde horri istmo de-
ritzo).
3. Euskadin mendiak, mendile-
rroak eta ordokiak daude.
8. UNITATEA
101
132826 _ 0144-0159.indd 147 28/9/09 16:01:24
102
q
Espainiako erliebearen mapa.
Zer itsasotan daude Balear uharteak?
Eta Kanariar uharteak?
Begiratu mapari
q
. Espainiako lurraldeak Iberiar
penintsularen zati handi bat hartzen du; eta ho-
rrez gain, Balear uharteak, Kanariar uharteak, eta
Ceuta eta Melilla, Afrika iparraldean.
1. Espainiako erliebea
w
marrazkiak erakusten du nola dagoen antola-
tuta Espainiako erliebea.
E rdialdean, Iberiar goi-ordokia dago. Goi-ordokia-
ren barruan bi mendikate daude.
Goi-ordokiaren inguru an, lau mendilerro daude.
Goi-ordokitik kanpo , bost mendikate eta bi
sakonune zabal daude.
Horrez gain, bi artxipelago daude, eta Ceuta
eta Melillako lurraldeak, Afrikako iparraldean.
Ortegal lurmuturra
G
A
L
I
Z
I
A
K
O

M
E
N
D
I
G
U
N
EA
KANTABRIAR MENDIKATEA
L
E
N
G
O

M
E
N
D
I
A
K EUSKAL MEN
D
IA
K
P I R I N I O A K
K
ATA
LU
N
IA
KO
K
O
S
TA
K
O
M
E
N
D
IK
A
T
E
A
Iparraldeko
Iberiar goi-ordokia
H e g o a l d e k o
I b e r i a r g o i - o r d o k i a
I B E R I A R
G O I - O R D O K I A
S
I E R R A M
O
R
E
N
A
G
U
A
D
A
L
Q
U
I V
I R
R
E
N
S
A
K
O
N
U
N
E
A
TOLEDOKO MENDIAK
M
ENDI KATE S
U
B
B
E
T
I
K
O
A
MENDI KATE P EN I B
E
T
I
K
O
A
E
R
D
I A
L
D
E
K
O
M
E
N
D
I
K
A
T
E
A
I
B
E
R
I
A
R

M
E
N
D
I
K
A
T
E
A
M E N D
I K
A
T
E
B
E
T
I
K
O
A
Creus
lurmuturra
Val entzi ako
gol koa
Nao
lurmuturra
Palos lurmuturra
Gata lurmuturra
Cdizko
golkoa
Gibraltarko itsasar tea
Peas lurmuturra
M
I
O

I
B
A
I
A
D
U E R O I B A I A
T A J
O
I B
A
I A
E
B
R
O

I
B
A
I
A
J
C
A
R
I B A I A
G
U
A
D I A N A I B
A
I
A
G
U
A
D
A
L
Q
U
I V I R
I B
A I A
S
E
G URA
I B
A
I A
Finisterre
lurmuturra N
a
v
i
a
i
b
a
i
a
Tra
m
u
n
ta
n
a
m
e
n
d
ile
rro
a
E
B
R
O
R
E
N
S
A
K
O
N
U
N
E
A
A L J E R I A
B
A
L
E
A
R

U
H
A
R
T
E
A
K A N A R I A K
N
alon ib
a
ia
Ebroren
delta
Mallorca
Menorca
Eivissa
Formentera
Cabrera
Ceuta
Melilla
La
Palma
Gomera
Hierro
Tenerife
Kanaria
Handia
Fuerteventura
Lanzarote
F R A N T Z I A
P
O
R
T
U
G
A
L
ANDORRA
Almanzor
2.591 m
Aizkorri
1.544 m
Aneto
3.404 m
Bauela
1.323 m
Cabeza de
Manzaneda
1.778 m
Las Villuercas
1.601 m
Moncayo
2.313 m
Mulhacn
3.479 m
Sagra
2.382 m
Teleno
2.188 m
Torre Cerredo
2.648 m
Tur de l'Home
1.712 m
g
K A N A R I A K
La
Palma
Gomera
Hierro
Tenerife
Kanaria
Handia
Fuerteventura
Lanzarote
Teide
3.718 m
O Z E A N O
A T L A N T I K O A
i
t
s
a
s
o
a
M
e
d
i t
e
r
r
a
n
e
o
Bi z kai ko gol k oa
A L T I T U D E A
(metrotan)
2.500
1.500
1.000
700
400
0
0 81
Kilometroak
Eskala
E
I
M
H
w
Espainiako erliebe-elementuen eskema.
Iberiar goi-ordokia.
Barrualdeko mendiak.
Goi-ordokiaren inguru-
ko mendiak.
Goi-ordokitik kanpoko mendiak.
Sakonuneak.
Artxipelagoak.
O
z
e
a
n
o

A
t
l
a
n
t
i
k
o
a
M
e
d
i
t
e
r
r
a
n
e
o

i
t
s
a
s
o
a
Bizkaiko golkoa
Ozeano Atlantikoa
Ceuta Melilla
2. Ib
Penin
goi-or
gorat
tzen d
na; e
Iberia
tira lu
moa e
eta pa
Iberia
Madri
tez er
barme
de, et
sortu
3. Ib
Iberia
Erd
ord
Ibe
dile
dile
Tole
an
eta
Pen
kia
dia
du
Heg
1.
2.
3.
Ga
Lurra zerutik
Lurralde baten kartografia egitea oso lan zaila izan da mende asko
eta askotan. Izan ere, mapak egiteko, lekuan bertan behatu eta dis-
tantziak neurtu behar zituzten. Gaur egun, teknologiari esker, lan hori
askoz errazago egiten da, eta, gainera Antzina pentsaezinezko doita-
suna lortzen da.
Satelite artifizialek eta informatikak aukera eman dute Lurreko gaina-
zalaren kartografia doi-doi egiteko eta datu eta irudi horietan oinarri-
tutako mapak marrazteko. Gainera, tresna horiek ez daude soilik pro-
fesionalen eskura, edozein erabiltzailek erabil ditzake eta.
Helburuak
Espainiako erliebearen antola-
mendua ikastea.
Iberiar penintsularen barrual-
dean Iberiar goi-ordokia dagoe-
la jakitea.
Iberiar goi-ordokiaren barrual-
deko mendiak zein diren jaki-
tea.
Hasteko
Edukiak ikasi aurretik, esan
ikasleei 1. mapari errepara-
tzeko (Espainiako erliebearen
mapa). Espainia menditsua
den ala ez esan behar dute, bai
eta informazio hori zerk adie-
razten dien ere.
Azaltzeko
Aztertu Espainiako erliebea-
ren mapa ikasgelan (1. mapa).
Aurkitu mapan ikasgaian ikasi
behar diren erliebe-unitate guz-
tiak. Halaber, azaldu ikasleei
erliebe-mapa bateko koloreak
interpretatzen jakitea garrantzi-
tsua dela, eta esan altimetriari
erreparatzeko.
Azaldu Espainiako mapetan Ka-
nariar uharteak ez direla, oro
har, dagokien lekuan adieraz-
ten, espazio-arazoak direla eta.
Hain zuzen, horregatik adieraz-
ten dira lauki baten barruan.
Gogorarazi ikasleei Kanariar
uharteak hegoalderago daude-
la, Afrikako kostaren aurrean.
Ulertzeko
Erabili irakaslearen materialeko
mapa interaktiboa, ikasleek Es-
painiako erliebe-unitateak ikas-
gelan lantzeko.
102
132826 _ 0144-0159.indd 148 28/9/09 16:01:24
ca
103
8
103
8
2. Iberiar goi-ordokia
Penintsularen barrualdean ordoki zabal bat dago. Iberiar
goi-ordokia da. Goi-ordoki hori batez beste 600 metrora
goratzen da.
e
Penintsulako ibai luzeenetatik hiru igaro-
tzen dira goi-ordoki horretan zehar: Duero, Tajo eta Guadia-
na; ekialdetik mendebaldera zeharkatzen dute goi-ordokia.
Iberiar goi-ordokia hain da zabala, hainbat eremu bereizten bai-
tira lurralde horretan: ertzetan, paramoak daude; Leongo para-
moa eta Alcarria, esate baterako; ibaiertzetan, ibarrak daude;
eta paramoen eta ibarren artean, berriz, landazabalak daude.
Iberiar goi-ordokia Gaztela eta Lenen, Gaztela-Mantxan, eta
Madrileko eta Extremadurako erkidegoetan hedatzen da, ba-
tez ere. Iberiar goi-ordokiaren paisaian labore-soro zabalak na-
barmentzen dira. Herri eta hiri nagusiak ibaietatik gertu dau-
de, eta haien inguruan industriaguneak eta merkataritzaguneak
sortu dira.
3. Iberiar goi-ordokiaren barrualdeko mendiak
Iberiar goi-ordokiaren barrualdean bi mendikate daude:
Erdialdeko Mendikatea . r Bitan zatitzen du Iberiar goi-
ordokia: Iparraldeko Iberiar goi-ordokia eta Hegoaldeko
Iberiar goi-ordokia. 2.000 m inguruko mendiak ditu, men-
dilerrotan elkartuta; Gata, Gredos eta Guadarramako men-
dilerroak, kasu.
Toledo ko mendiak. Hegoaldeko Iberiar goi-ordokiaren erdi-
an daude. Mendi baxuak dira mendikate horretakoak; Tajo
eta Guadiana banatzen dituzte mendi horiek.
e
Iberiar goi-ordokia Gaztela eta Lenen.
Iparraldeko Iberiar goi-ordokia
Hegoaldekoa baino altuago dago.
r
Gredos mendilerroa, Erdialdeko
Mendikatean. Nolakoak dira mendiak,
malkartsuak ala biribilduak?
Penintsularen erdian, Iberiar goi-ordokia dago. Goi-ordo-
kiaren barrualdeko mendiak Toledoko mendiak eta Er-
dialdeko Mendikatea dira; azken horrek bitan banatzen
du Iberiar goi-ordokia: Iparraldeko Iberiar goi-ordokia eta
Hegoaldeko Iberiar goi-ordokia.
1. Begiratu
q
mapari eta adierazi zer lurraldek osatzen duten
Espainia. Ondoren, gehitu itsasoak eta herrialde mugakideak.
2. Azaldu non dagoen Iberiar goi-ordokia eta zer erkidego hartzen
dituen. Nolakoa da Iberiar goi-ordokia? Zer zati bereizten dira?
3. Idatzi Iberiar goi-ordokiaren barrualdean dauden mendikateen izenak
eta esan haietako bakoitzaren bi ezaugarri.
Galderak
UNIDAD 1
Google Earth doako programa da eta Interneten dago eskuragarri. Au-
kera ematen du Lurreko paisaiak, eraikinak, edozein lurralde eta abar
goitik ikusteko. Halaber, Lurretik urrun dauden galaxia batzuk ikus dai-
tezke. Horretarako, Cambiar al cielo aukera hautatu behar da Ver me-
nuan. Eremu batzuk oso zehaztasun eta kalitate handiz ikus daitezke,
baina beste batzuk bereizmen txikiz ikusten dira oraindik.
Esan ikasleei beren herria bilatzeko Google Earth programa erabiliz,
bai eta, ahal bada, eskola edo eskola kokatzen den eremua.

gaitasuna
Esan haurrei koadernoan idazte-
ko orri bikoitz honetan ikasten di-
ren erliebe-elementuen izenak (ar-
txipelagoa, mendikatea, uhartea,
goi-ordokia, etab.). Hitz horien esa-
nahia bilatu behar dute hiztegian,
eta koadernoetan idatzi, ordena al-
fabetikoan, termino horien glosa-
rio txiki bat izateko.
Erantzunak
Irudiak
1. Balear uharteak Mediterraneo
itsasoan daude. Kanariar uharteak
Ozeano Atlantikoan daude.
4. Gredos mendilerroko mendiak
malkartsuak eta gailur zorrotze-
koak dira.
Galderak
1. Iberiar penintsulako zati han-
di bat, Balear uharteak, Kanariar
uharteak, Ceuta eta Melilla. Espai-
niak Frantzia, Andorra eta Bizkaiko
Golkoa ditu iparraldean; mendebal-
dean, Portugal eta Ozeano Atlanti-
koa; ekialdean, Mediterraneo itsa-
soa; eta hegoaldean, Maroko eta
Mediterraneo itsasoa. Balear uhar-
teak Mediterraneo itsasoan daude;
Kanariar uharteak, Ozeano Atlanti-
koan; eta Ceuta eta Melilla, Afrika-
ko iparraldean.
2. Iberiar goi-ordokia Iberiar penin-
tsularen erdialdean dago eta Gaztela
eta Leneko, Gaztela-Mantxako, Ma-
drileko eta Extremadurako erkidegoe-
tan hedatzen da. Ordoki zabala da,
eta batez beste 600 m-ra goratzen
da. Paisaian, paramoak, ibarrak eta
landazabalak nabarmentzen dira.
3. Erdialdeko Mendikatea eta To-
ledoko Mendiak. Erdialdeko Men-
dikateak Iberiar goi-ordokia bitan
zatitzen du: Iparraldeko Iberiar goi
-ordokia eta Hegoaldeko Iberiar goi
-ordokia. Mendikate horretako men-
diak mendilerrotan elkartuta daude.
Toledoko mendiak, berriz, mendi
baxuak dira, eta Tajo eta Guadiana
ibaiak banatzen dituzte.
8. UNITATEA
103
132826 _ 0144-0159.indd 149 28/9/09 16:01:26
104
Iberiar goi-ordokia lau mendilerrok inguratuta
dago. Goi-ordokitik kanpo bi sakonune eta bost
mendilerro daude.
1. Goi-ordokiaren inguruko mendiak
Lau mendilerro ditu inguruan Iberiar goi-ordokiak:
q
Lengo mendiak , ipar-ekialdean. Bi mila metro
inguruko mendiek osatzen dute; Teleno mendia
da bat. Gaztela eta Len eta Galizia lotzen ditu.
Kantabriar mendikatea , iparraldean. Gaztela
eta Lenen eta Asturiasen eta Kantabriaren
arteko muga da. Mendikateko mendilerroak
gailur altu eta malkar tsuz osaturik daude; Euro-
pako mendiak, adibidez.
Iberiar mendikatea , ekialdean. Lerrokatutako
hainbat mendilerrok osatutako multzoa da. Bi
mila metro inguruko mendiak goratzen dira lerro
horietan. Gaztela eta Lenen, Errioxan, Aragoin,
Gaztela-Mantxan eta Valentziako Erkidegoan
hedatzen da mendikatea.
Sierra Morena , hegoaldean. Mendilerro izena badu
ere, hainbat mendilerroren mul tzoa da. Mendiak
ez dira oso altuak, 1.300 metrotik beherakoak,
baina tartean ez da ia haranik. Horrek zaildu egiten
du goi-ordokiaren eta Andaluziaren arteko lotura.
2. Goi-ordokitik kanpoko sakonuneak
Penintsulan bi sakonune handi daude, Iberiar goi-or-
dokitik kanpo biak: Ebroren sakonunea eta Guadal-
quivirrena. Lur lauak eta baxuak dira; ibaiek zeharka-
tzen dituzte, eta mendiek ingura tzen.
w
Sakonune
horietan labore-soroak nabarmentzen dira.
Ebroren sakonune a ipar-ekialdean dago. Triange-
lu forma du. Ebro ibaiak zeharkatzen du, eta Piri-
nioek, Iberiar mendikateak, Kataluniako Kostako
mendikateak eta Mediterraneo itsasoak ingura-
tzen dute.
Guadalquivirren sakonune a, hego-mendebaldean
dago. Triangelu forma du horrek ere. Guadalqui-
vir ibaiak zeharkatzen du, eta Mendikate Betikoa,
Sierra Morena eta Ozeano Atlantikoa ditu ingu-
ruan.
w
Ebroren sakonunea. Ordoki handia da eta
landutako soro zabalak daude bertan.
C
D C
A B
q
Iberiar goi-ordokia inguratzen duten mendiak.
A. Lengo mendiak. B. Kantabriar mendikatea.
C. Iberiar mendikatea. D. Sierra Morena.
3. Ibe
Mendi h
mendika
Galizia
dago,
Altuen
Euska
ren ar
mendi
Pirinio
nian h
kotik M
inguru
Katalu
mendi
lelo he
nabarm
Mendi
tela-M
goan h
Penibe
luziako
riar p
eta Ve
2.000
Leng
katea
dokia.
virren
mend
Kosta
1. Os
da
2. Es
sa
Gald
Erliebearen eta lurzoruaren erabileraren arteko erlazioa
Hein handi batean, erliebea erabakigarria da gizakiak lurzorua zertan
erabiliko duen zehazterakoan; hala ere, gizakia gai izan da iraganean
ustiatu ezin ziren eremu zabalak bere beharren arabera eraldatzeko
eta egokitzeko. Esate baterako, baso-eremu asko bota eta soro bihur-
tu ditu, mendietako hegalak ere nekazaritzarako erabili dira (terraza-
laborantzaren bidez), etab.
Goi-mendiko eremuak ere aprobetxatu eta ustiatzen dira, ia beti elur-
tuta daudenak ere bai; esate baterako, eski-estazioak daude Sierra
Nevadan eta Pirinioetan.
Helburuak
Iberiar goi-ordokiaren inguruko
mendiak identifikatzea eta no-
lakoak diren jakitea.
Iberiar goi-ordokitik kanpoko bi
sakonune handien berri izatea.
Ebroren sakonunea eta Guadial-
quivirren sakonunea.
Iberiar goi-ordokitik kanpoko
mendikateak zein diren jakitea
eta haien ezaugarri nagusiak
ikastea.
Natura errespetatzearen eta
paisaia babestearen garrantzia
ulertzea.
Hasteko
Esan haurrei gogoratzeko lurreko
zer erliebe-elementu ezagutzen
dituzten. Egin galdera hauen an-
tzeko galderak: Zertan dira des-
berdinak mendiak eta mendix-
kak? Zer dira mendilerroak?
Eta mendikateak?
Azaltzeko
Ikasleen oroimen bisuala sus-
pertzeko, esan ikasleei 1., 2.
eta 3. epigrafeetako informazioa
grafikoki antolatzeko, IKASTEN
IKASTEKO eskuliburuko 20.
orrialdeko jarraibideei jarraituz.
Ikasgaia azaldu ahala, kokatu
ikasgaian aipatzen diren erliebe-
elementuak 102. orrialdeko ma-
pan, ikasleek elementu horiek
non dauden ikus dezaten.
Ulertzeko
Esan ikasleei ikasitako Espainia-
ko erliebe-elementuak mapa in-
teraktiboan kokatzeko (irakas-
learen materialetako bat da).
Ariketa hori lagungarria izango
da elementuen kokapena buruz
ikasteko.
104
132826 _ 0144-0159.indd 150 28/9/09 16:01:28
105
8
105
8
3. Iberiar goi-ordokiaren kanpoaldeko mendiak
Mendi horiek ez daude Iberiar goi-ordokiarekin lotuta.
e
Bost
mendikate osatzen dituzte:
Galiziako mendigunea . Penintsulako ipar-mendebaldean
dago, Galizian. Mendi baxuak ditu, gailur biribildukoak.
Altuena Cabeza de Manzaneda da, 1.778 metrokoa.
Euskal mendiak . Iparraldean daude, EAEren eta Nafarroa-
ren artean. Altuera txikia dute, eta tontor zorrotzak; Aizkorri
mendiak, adibidez, 1.544 metro ditu.
Pirinio ak. Iparraldean daude. Nafarroa, Aragoi eta Katalu-
nian hedatzen dira. Oso mendilerro luzea da, Bizkaiko gol-
kotik Mediterraneorainokoa. Tontorrak altuak dira, 3.000 m
ingurukoak. Altuena Aneto da, 3.404 metrokoa.
Kataluniako Kostako mendikatea . Ipar-ekialdean dago. Bi
mendikatek osatzen dute. Kostalde mediterraneoaren para-
lelo hedatzen dira kate horiek. Tur de lHome gailurra da
nabarmenena; 1.712 metro ditu.
Mendikate Betikoa. Hego-ekialdean dago. Andaluzian, Gaz-
tela-Mantxan, Murtziako Eskualdean eta Valentziako Erkide-
goan hedatzen da. Bi mendilerrok eratzen dute: Mendikate
Penibetikoak eta Mendikate Subbetikoak. Penibetikoa Anda-
luziako kostaldearen paralelo hedatzen da; hor daude Ibe-
riar penin tsulako mendi altuenak: Mulhacn (3.482 m)
eta Veleta (3.398 m). Subbetikoa barrualdean dago, eta
2.000 m ingurura goratzen da.
Lengo mendiek, Kantabriar mendikateak, Iberiar mendi-
kateak eta Sierra Morenak inguratzen dute Iberiar goi-or-
dokia. Goi-ordokitik kanpo daude Ebroren eta Guadalqui-
virren sakonuneak, bai eta bost mendikate ere: Galiziako
mendigunea, Euskal mendiak, Pirinioak, Kataluniako
Kostako mendikatea eta Mendikate Betikoa.
e
A. Pirinioak. Haran sakonak daude;
Pinetakoa, adibidez. B. Mendikate
Betikoa. Hor dago Mulhacn mendia,
Iberiar penintsulako altuena.
1. Osatu taula hau. Adierazi, halaber, zer erkidegotan
dauden mendikate horiek.
GOI-ORDOKIA INGURATZEN
DUTEN MENDIKATEAK
GOI-ORDOKITIK KANPOKO
MENDIKATEAK
2. Esan nolakoak diren Iberiar goi-ordokitik kanpoko
sakonuneak eta zer ibai igarotzen diren haietatik.
Galderak
LORTU NAHI
DUGUN MUNDUA
Pertsona askok jotzen dugu men-
dira naturaz gozatzeko. Baina gu
ez gara bakarrak. Hori dela eta,
errespetuz jokatu behar dugu bes-
te pertsonekin eta naturarekin.
Sortutako zaborra jaso tzea eta mu-
sika ozen ez jartzea dira, adibidez,
beste mendizaleekiko eta natura-
rekiko errespetua adierazteko bi
ekintza.
Idatzi naturarekiko
errespetuzkoak diren beste
hiru ekintza.
A
B
Kostaldeko eremuak asko eraldatu dira giza kokapenen eta turismoa-
ren ondorioz. Azken txostenen arabera, kostaldeetako lehen kilome-
troaren okupazioa gehienekoa da, eta lehenengo 10 kilometroak ho-
rretarako bidean daude. Barrualdean, berriz, zuhaixkak eta nekazari-
tza-lurrak dira nagusi, baina lurzorua ustiatzeko beste modu bati ekin
diote eremu lauetan: golf-zelaiak.
Berrikusi ikasleekin udalerriko erliebea eta lurzoruaren erabilera.
Nolakoa da, laua edo menditsua? Zertan erabiltzen da lurzorua, ba-
tez ere? Nola eraldatu da?

gaitasuna
Esan ikasleei taldetan banatzeko
eta Espainiako erliebedun mapa
bat egiteko kartoi mehe batean.
Buztina, plastilina eta abar erabil di-
tzakete. Hau da ariketa honen hel-
buru garrantzitsuena: ahalik zehaz-
tasun handienaz adieraztea Iberiar
goi-ordokia, haren barrualdeko er-
liebea, inguruko mendiak eta kan-
poko mendiak eta sakonuneak.
Lortu nahi dugun
mundua
Bideratu ikasleen erantzunak, be-
raiek martxan jartzeko moduko
neurri zehatzak proposa ditzaten.
Erantzunak
Galderak
1. Hauek dira goi-ordokiaren ingu-
ruko mendiak: Lengo mendiak,
Galiziaren eta Gaztela eta Lenen
artean; Kantabriar mendikatea,
Gaztela eta Lenen eta Asturias
eta Kantabriaren arteko muga;
Iberiar mendikatea, Gaztela eta
Lenen, Errioxan, Aragoin, Gazte-
la-Mantxan eta Valentziako Erki-
degoan hedatzen dena; eta Sierra
Morena, Andaluziako, Extremadu-
rako eta Gaztela-Mantxako lurral-
deetan hedatzen dena.
Hauek dira goi-ordokitik kanpo-
ko mendikateak: Galiziako men-
digunea, Galizian; Euskal men-
diak, Euskadiren eta Nafarroaren
artean; Pirinioak, Nafarroan, Ara-
goin eta Katalunian hedatzen dire-
nak; Kataluniako Kostako mendi-
katea, Katalunian; eta Mendikate
Betikoa, Andaluzian, Gaztela-Man-
txan, Murtziako Eskualdean eta
Valentziako Erkidegoan heda tzen
dena.
2. Lurralde lauak eta baxuak
dira; ibaiek zeharkatzen dituzte,
eta mendiek inguratzen. Ebro eta
Guadalquivir.
8. UNITATEA
105
132826 _ 0144-0159.indd 151 28/9/09 16:01:28
106 106
Espainiako kostaldea hiru itsasok bustitzen dute: Bizkaiko
golkoak, Mediterraneoak eta Ozeano Atlantikoak. r
1. Bizkaiko golkoko kostaldea
Kostalde altua eta malkartsua da. Frantziatik Galiziako Estaca de
Bares lurmuturreraino hedatzen da.
q
Euskadi, Kantabria, Astu-
rias eta Galizia bustitzen ditu. Hauek dira kostalde horretako gora-
behera geografikoetako batzuk: Matxitxako lurmuturra, Ajoko lur-
muturra, Avilesko itsasadarra eta Estaca de Bares lurmuturra.
2. Kostalde atlantikoa
Era askotako elementuak ditu. Hiru eremu bereizten dira.
Galiziako kostaldea . Estaca de Bares lurmuturretik Mio ibaia-
ren bokaleraino doa. Kostalde altua, malkartsua eta muxarra-
tua da; itsasoaren sargune eta irtengune asko ditu. Lurmutu-
rrak hala nola, Fisterrakoa eta Ortegalekoa eta itsasadarrak
nabarmentzen dira
w
Arousakoa eta Vigokoa, adibidez.
Andaluziako kostaldea . Portugalgo mugatik Gibraltarko itsa-
s ar teraino hedatzen da. Kostalde baxua, hareatsua eta laua
da; hondartza zabal, padura eta duna ugari daude. Kostal-
de horretako gorabehera geografiko nagusiak Cadizko gol-
koa, Trafalgarko lurmuturra eta Tarifako muturra dira.
Kanarietako kostaldea . Erdiko uharteek, Tenerifek eta Kanaria
Handiak kostalde malkartsuak dituzte iparraldean, eta harea-
tsuak hegoan. Mendebaldeko uharteetako kostaldeak altuak
eta malkartsuak dira, eta ekialdeko uharteetakoak, baxuak.
3. Kostalde mediterraneoa
Espainiako kostalde luzeena da. Lau eremu bereizten dira.
Andaluziako kostalde mediterraneoa . Eremu lau zabalak ditu;
Malagako hondartzak, adibidez. Eta tartean-tartean, labarrak
ere badira; Gatako lurmuturra, esaterako.
Murtziako Eskualdeko eta Valentziako Erkidegoko kostaldea .
Baxua eta hareatsua da,
e
baina baditu inguru malkartsuak
ere; Palos eta Nao lurmuturrak, esaterako.
Kataluniako eta Balearretako kostaldea .

Kostalde altuak eta
harritsuak adibidez, Creus lurmuturra eta kostalde baxuak
eta hareatsuak tartekatzen dira.
Ceutako kostaldea baxua eta muxarratua da. Melillako kostal-
dea altua eta malkartsua da.
q
Peas lurmuturra. Bizkaiko golkoko
kostaldea altua eta malkartsua da.
e
Alacant. Kostalde mediterraneoko
hondartzak zabalak dira.
w
Galiziako kostaldea. Ibaiadarrak
ibaien bokaleak dira; itsasoko urak
ibaiaren haranean barneratzen dira,
ibaiadar horietan barna.
La Pa
La Gom
4. U
Espai
eta K
Bal
de,
dut
Cab
uha
dile
Kan
pi
Kan
uha
goa
era
niak
Esp
tze
koa
neo
Estac
Coru
Barlo
mutu
La P
Espainiako kostaldeak
Espainiak kilometro askoko kostaldea du, penintsula delako eta, gai-
nera, bi artxipelago dituelako. Guztira, Espainiak 6.000 kilometroko
kostaldea du. Ceutako eta Melillako kostaldeak dira laburrenak; guz-
tira, 38 kilometro dituzte.
Gure herrialdearen ezaugarri hori aberastasun-iturri izugarria da, bi
arrazoirengatik. Lehenik eta behin, lan eta industria asko garatzeko
aukera ematen du kostaldeak; batez ere, arrantza eta arrantzarekin
lotutako jarduerak (elikagai-industria). Horrez gain, kosta horiek eta
bertako klima direla eta, Espainia da mundu osoan urtean turista
gehien hartzen dituen bigarren herrialdea.
Helburuak
Espainian hiru kostalde mota
daudela jakitea, bai eta zer ezau-
garri dituzten jakitea ere.
Balear uharteen artxipelagoa zer
uhartek osa tzen duten jakitea,
eta artxipelago horren erliebea-
ren ezaugarri nagusien berri iza-
tea.
Kanariar uharteen artxipelagoa
zer uhartek osa tzen duten jaki-
tea, eta artxipelago horren er-
liebearen ezaugarri nagusien
berri izatea.
Hasteko
Lehenik eta behin, galdetu
ikasleei zer ibai eta zer hon-
dartza ezagutzen dituzten,
eta utzi beren oroitzapenak
eta ezagutzak ozen adieraz-
ten. Gero, galdetu ea badakiten
ibai horiek zer itsasotan itsaso-
ratzen diren eta hondartza ho-
riek zer itsasotan dauden.
Berrikusi, ikasleekin batera, kos-
taldeko erliebeari buruz aurreko
ikasturteetan ikasitako kontzeptu
batzuk. Erakutsi irudi batzuk, eta
lagundu kosta altuak, kosta ba-
xuak, lurmuturrak, golkoak, ba-
diak eta abar bereizten.
Azaltzeko
Azaldu Bizkaiko golkoko kostak
ez dituela erliebe-elementu na-
barmenik, nahiz eta itsas higadu-
ra handia izan. Galiziako kostal-
de atlantikoa, ordea, oso kostal-
de malkartsua da: oso itsasadar
handiak nabarmentzen dira; ho-
rietako batzuk kostaldetik 30 km-
raino ere barneratzen dira.
Aipatu behin eta berriz 107.
orrialdeko mapa, ikasleek kostal-
de motak eta kostaldeko elemen-
tu nagusiak koka ditzaten.
106
132826 _ 0144-0159.indd 152 28/9/09 16:01:28
107
8
Bi zkai ko gol koa
O
Z
E
A
N
O

A
T
L
A
N
T
I
K
O
A
M
e
d
i
t
e
r
r
a
n
e
o

i
t
s
a
s
o
a
Ortegal lurmuturra
Vigoko
itsasadarra
Creus
lurmuturra
VALENTZI AKO
GOLKOA
Ll ongo
gol koa
Ebroren
delta
Nao
lurmuturra
Palos
lurmuturra
Gata lurmuturra
Cdi zko
gol koa
Tarifa
lurmuturra
Peas lurmuturra
Finisterre
lurmuturra
MAROKO
Matxitxako
lurmuturra
Ajo
lurmuturra
Estaca de Bares lurmuturra
Rosesko
golkoa
Al mer ako
gol koa
Cavalleria
lurmuturra
Alborn
Menorca
Mallorca
Eivissa
Formentera
Cabrera
F R A N T Z I A
P
O
R
T
U
G
A
L
ANDORRA
ANDALUZIA
ARAGOI
GAZTELA ETA LEON
GALIZIA
GAZTELA-MANTXA
KATALUNIA
EXTREMADURA
ERRIOXA
VALENTZIA
EUSKAL
AUTONOMIA
ERKIDEGOA
MURTZIA
KANTABRIA
ASTURIAS
MADRIL
NAFARROAKO
FORU
ERKIDEGOA
B
A
L
E
A
R
U
H
A
R
T
E
A
K
CEUTA
MELILLA
La Palma
El Hierro
Tenerife
Fuerteventura
Lanzarote
Gran
Canaria
La Gomera
OZEANO ATLANTI KOA
KANARIAK
1. Idatzi Espainiako kostaldea
bustitzen duten itsasoen izena.
Adierazi zer eremutan banatzen
den kostaldea eta zehaztu zer
erkidego hartzen duen bakoitzak.
2. Osatu fitxa hau, eta gero, egin
beste bat Balear uharteetarako.
Galderak
r
Espainiako kostaldearen mapa.
4. Uharteen erliebea
Espainian bi artxipelago handi daude: Balear uharteak
eta Kanariar uharteak.
Balear uharte ak Iberiar penintsulako ekialdean dau-
de, Mediterraneo itsasoan. Bost uhartek osatzen
dute: Mallorca, Ibiza, Menorca, Formentera eta
Cabrerak, bai eta uhartetxo batzuek ere. Mallorca da
uharte handiena eta menditsuena. Tramuntana men-
dilerroa nabarmentzen da bertan.
Kanariar uharte ak Afrikako mendebaldean daude. Zaz-
pi uharte dira: La Palma, Hierro, Gomera, Tenerife,
Kanaria Handia, Fuerteventura eta Lanzarote, bai eta
uhartetxo batzuk ere. Sumendi-erliebea du artxipela-
goak; hau da, uharteetako lurraldea sumendien labaz
eratua da. Oso erliebe menditsua dute. Teide da Espai-
niako mendi altuena, eta Tenerifen dago.
Espainiak kostalde zabala du. Hiru eremutan bana-
tzen da: Bizkaiko golkoko kostaldea, Kostalde a tlanti-
koa eta mediterraneoa. Balear uharteak Mediterra-
neoan daude, eta Kanariak, Ozeano Atlantikoan.
Mitjana
kala,
Menorca.
Gata lurmuturra,
Almeria.
KANARIAR
UHARTEAK
Non:
Ozeano Atlantikoan.
Uharteen izena:
Nolako erliebea:
E
I
M
H
Kosta altura
KOSTA MOTAK
Kosta baxua
Estaca de Bares,
Corua.
Barlovento
muturra,
La Palma.
Baina, kostaldean izugarri eraiki denez eta portu-instalazioak ugaritu
direnez, kostaldeko paisaia eraldatu egin da. Horiez gain, kutsadura-
ren eta klima-aldaketaren eragina dago, eta hareak erauzten dira itsa-
sondoetatik, hondartzak artifizialki leheneratzeko.
Esan haurrei Interneten edo hemerotekan ikertzeko Espainiako
kostaldean inoiz gertatutako ekologia-hondamendi larrienetako bati
buruz; hain zuzen, Prestige petrolio-ontzia hondoratzearen ondorioz
Galiziako kostaldean izandako marea beltzari buruz ikertzeko.

Esan ikasleei mapan kokatzeko
adierazten dizkiezun kostaldeko
erliebe-elementuak.
Erantzunak
Galderak
1. Espainiako kostaldea Medite-
rraneo itsasoak, Bizkaiko golkoak
eta Ozeano Atlantikoak bustitzen
dute. Bizkaiko golkoko kostaldea
Frantziatik Estaca de Bares lurmu-
turreraino hedatzen da, eta Euska-
di, Kantabria, Asturias eta Galizia-
ko kostaldeak bustitzen ditu. Kos-
talde atlantikoan hiru eremu be-
reizten dira (Galiziako kostaldea,
Andaluziako kostaldea eta Kana-
rietako kostaldea); hain zuzen,
Galizian, Andaluzian eta Kanarie-
tan heda tzen da. Kostalde medi-
terraneoan lau eremu bereizten
dira (Andaluziako kostalde medi-
terraneoa, Murtziako Eskualdeko
eta Valentziako Erkidegoko kos-
taldea, Kataluniako eta Balearre-
tako kostaldea, eta Ceutako eta
Melillako kostaldea); Andaluziako,
Murtziako Eskualdeko, Valentzia-
ko Erkidegoko, Kataluniako, Ba-
learretako, Ceutako eta Melillako
kostak bustitzen ditu.
2. Kanariar uharteak Ozeano Atlan-
tikoan daude. Uharte hauek osa-
tzen dute artxipelago hori: La Pal-
ma, Hierro, Gomera, Tenerife, Ka-
naria Handia, Fuerteventura eta
Lanzarote. Sumendi-erliebea dute,
oso menditsua.
Balear uharteak Mediterraneo itsa-
soan daude. Uharte hauek osa-
tzen dute artxipelago hori: Mallor-
ca, Eivissa, Menorca, Formente-
ra eta Cabrera. Mallorca da uhar-
te horietako menditsuena. Uharte
horretako erliebe-elementu nagu-
sia Tramuntana mendilerroa da.
8. UNITATEA
107
132826 _ 0144-0159.indd 153 28/9/09 16:01:29
108 108
E
B
R
O

I
B
A
I
A
Arce
n
a

m
e
n
d
i
l
e
r
r
o
a
A
r
k
a
m
u
m
e
n
d
il e
r
r
o
a
S
a
l v
a
d
a
m
e
n
d
i l e
rro
a
Gorbeia
mendigunea
G
asteizko m
endiak
Itu
rrie
ta
m
e
n
d
ia
k
Urbasa
mendil er roa
Urkil l a
mendil er roa
Aral ar
mendil er roa
ARABAKO ERRI OXA
ARABAKO LAUTADA
E U S K A L M E N D I A
K
VI LLAVERDE
TURTZI OZ
TREBI U
KONDERRI A
Matxitxako lurmuturra
Higer lurmuturra
G A Z T E L A E T A L E O N
E R R I O X A
N A F A R R O A K O
F O R U
E R K I D E G O A
Urto gaina
Bidaniko
gaina
Las Muecas
gaina
Etxegarate
gaina
Urkiola
gaina
Barazar
gaina
Herrera
gaina
Joar
1.414 m
Ernio
1.072 m
Jaizkibel
543 m
Sollube
633 m
Toloo
1.267 m
Anboto
1.296 m
Gorbeia
1.475 m
Oiz
1.026 m
Kapildui
1.180 m
Ganekogorta
998 m
Pea del
Castillo
1.436 m
Aratz
1.445 m
Aizkorri
1.544 m
Donostia
Gasteiz
Gernika-
-Lumo
Bilbo
KANTABRI A
Bizkaiko golkoa
A L T I T U D E A
(metrotan)
1.500
1.000
700
500
0
E
I
M
H
0 10
Kilometroak
Eskala
q
Euskadiko erliebearen mapa.
Bilatu Arabako Lautada. Iparraldean
ala hegoaldean dago? Zein da
bertako mendirik altuena?
Euskadiko erliebea
Mapan ikus dezakezunez
q
, Euskadi Iberiar penintsulako
ipar-ekialdean dago. Bizkaiko golkoa du iparraldean muga;
hegoaldean, Errioxa eta Gaztela eta Leon; mendebaldean,
Kantabria; eta ekialdean, Nafarroa.
1. Nolakoa da Euskadiko erliebea?
Euskadiko erliebean hiru eremu bereizten dira, argi eta garbi.
Eremu menditsu ak, gure lurraldeko hainbat eremu har tzen
ditu. Mendi altuenak mila laurehun metrotik gorakoak dira.
Mendien artean, berriz, haran sakonak daude; sakonak eta
ugari.
Eremu lau a, lurraldearen hegoaldean hedatzen da, Araban
batez ere. Hor hiri handiagoak daude; Gasteiz, esate bate-
rako. Labore-soro zabalak ere badaude.
Kostaldeko eremu a, Bizkaiko eta Gipuzkoako lurraldeetan
hedatzen da. Kostalde muxarratua da, eta hainbat labar
eta lurmutur ditu.
w

w
Villano lurmuturreko kostaldea,
Bizkaian.
2. Eus
Euskadin
mutan.
Kosta
eta ba
Izarrai
biak a
Isurial
zabale
1.400
digune
eta Eu
na da
e
(1.
Kanpo
kialde
diak e
mentz
3. Eus
Euskadi
eremu z
Araba
Azaler
ta dag
Araba
ren er
nekaz
4. Eus
Euskadik
Bizkaiko
tik hurbil
rratu egi
txako eta
Euska
reizten
Mend
de eta
isurial
koak.
ko La
erliebe
Euskadiko paisaia
Euskadiko paisaian hiru eremu bereizten dira, argi eta garbi: eremu
menditsua, eremu laua eta kostaldeko eremua. Kostaldeko eremua
Euskadiko iparraldeko herenean dago, Bizkaian eta Gipuzkoan, eta
Biz kaiko golkoak bustitzen du. Bizkaiko golkoan, itsasoak indar han-
diz jotzen du kostalerro malkartsuan.
Euskadiko eremu laua lurraldearen hegoaldean hedatzen da, Araban.
Eremu horretan, erliebea laua denez, zerealak, mahatsondoak eta
errentagarri izateko eremu zabalak behar dituzten beste labore ba-
tzuk landatzeko erabili da lurra.
108
Helburuak
Euskadiko erliebe-elementu na-
gusiak zein diren jakitea.
Euskadiko mendi nagusiak zein
diren jakitea.
Euskadiko eremu lauen eta
kostaldearen berri izatea.
Hasteko
Epigrafeak irakurtzeari ekin au-
rretik, esan haurrei Euskadiko
mendilerro eta mendi altuenak
kokatzeko 108. orrialdeko ma-
pan.
Egin, ikasleekin batera, Euska di-
ri buruzko zenbait gogoeta oro-
kor: Penintsulan al dago? Ipa-
rraldean, erdialdean edo hegoal-
dean? Ba al du kostarik?
Azaltzeko
Iradoki hau ikasleei: autoz Eus-
kadiko eremuren batera joaten
badira, errepara diezaietela pai-
saiako elementuei eta saia dai-
tezela elementu horiek identifi-
katzen. Ikasitako kontzeptuak
errealitatean ikustea lagungarria
da kontzeptu horiek ikasteko.
Euskadiko paisaiak aipatzean,
nabarmendu mendilerroetan
euri gehiago egiten duela, eta
horregatik dela ugariagoa ere-
mu horietako landaredia.
Ulertzeko
Idatzi arbelean ikasgaian adie-
razitako toponimoak eta eska-
tu ikasleei esateko Euskadiko
zer eremutan dauden: iparral-
dean, hegoaldean, ekialdean
edo mendebaldean.
132826 _ 0144-0159.indd 154 28/9/09 16:01:30
109
8
2. Euskadiko mendiak
Euskadin mendi asko dago, lurraldearen hainbat ere-
mutan.
Kostaldeko mendi ak itsasertzetik gertu daude
eta baxuak dira. Nabarmentzekoak dira Oiz eta
Izarraitz mendiak; 1.000 metrotik gertu daude
biak ala biak.
Isurialdeen banalerroko mendi ak Euskadiko
zabalenak eta altuenak dira. Gailur altuenak
1.400 metrotik gorakoak dira; Aizkorriko men-
digunea, esaterako, 1.544 metrora iristen da
eta Euskal Autonomia Erkidegoko mendi garaie-
na da. Hauek dira beste tontor batzuk: Gorbeia
e
(1.475 metro) eta Aratz (1.445 metro).
Kanpoaldeko mendilerro ak lurraldearen hego-e-
kialdeko mendilerro saila dira. Iturrietako men-
diak eta Toloo eta Kodes mendilerroa nabar-
mentzen dira; azken horrek 1.414 metro ditu.
3. Euskadiko ordokia
Euskadiko ordokiak hegoaldean daude, Araban. Bi
eremu zabal bereizten dira:
Arabako Lautada Euskadiko ordoki nagusia da.
Azalera handia hartzen du eta mendiz inguratu-
ta dago. r
Arabako Errioxa hegoalderago dago, Ebro ibaia-
ren ertzean. Triangelu formako ordokia da, eta
nekazaritza aldetik garrantzi handiko ingurua.
4. Euskadiko kostaldea
Euskadiko kostaldea oso zabala da. Gipuzkoako eta
Bizkaiko lurraldeak bustitzen ditu itsasoak. Kostalde-
tik hurbil mendi asko daude, eta mendi horiek muxa-
rratu egiten dute kostaldea. Besteak beste, Matxi-
txako eta Higer lurmuturrak bereizten dira bertan.
Euskadiko erliebean hiru eremu nagusi be-
reizten dira: mendiak, ordokiak eta kostaldea.
Mendiak lurraldearen hainbat eremutan dau-
de eta hirutan banatzen dira: kostaldekoak,
isurialdeen banalerrokoak eta kanpoalde-
koak. Ordokiak Araban daude; hor dira Araba-
ko Lautada eta Arabako Errioxa. Kostaldeko
erliebeak Bizkaia eta Gipuzkoa hartzen ditu.
1. Osatu fitxa hau eta egin beste bana
ordokientzat eta kostaldearentzat.
2. Begiratu mapari eta idatzi
Euskadiko bost mendiren, bi eremu
lauren eta bi lurmuturren izenak.
MENDIAK
Non: .............................................
Nolako erliebea: .....................................
ERLIEBEA
Galderak
e
Gorbeia. Gorbeia mendia isurialdeen banalerroan
dago.
r
Arabako Lautada. Zereal-soroak.
Lurraldeko hainbat lekutan daude eremu menditsuak; hori dela eta,
Euskadi lurralde menditsua dela esan daiteke, nahiz eta mendi horiek
oso altuak ez diren. Mendi altuenak isurialdeen banalerroan eta lu-
rraldearen hegoaldean daude. Hauek dira nabarmenenak:
Araban, Joar, Pea del Castillo eta Aratz.
Bizkaian, Anboto eta Gorbeia.
Gipuzkoan, Aizkorri, Txindoki eta Aiako Harria.

osasun-kulturarako
gaitasuna
Lagundu ikasleei Euskadiri buruz-
ko ezagu tzak sakontzen. Esan Ko-
des mendilerroari buruzko txosten
bat egiteko. Informazio hau adie-
razi behar dute: kokapena, heda-
dura, erliebe-elementu nagusiak,
gailur garrantzitsuenak, neguko
eta udako batez besteko tenpera-
turak, prezipitazioak, mendilerro-
ko herri nagusiak eta floraren eta
faunaren laburpen bat.
Erantzunak
Irudiak
1. Arabako Lautada lurraldea-
ren hegoaldean dago, Araban. Ez
dago mendi aipagarririk.
Galderak
1. E. G.
Euskadin mendi asko dago, lu-
rraldearen hainbat eremutan.
Oso erliebe malkartsua dute, eta
600 eta 1.500 metro bitarteko al-
tuera. Aizkorri da Euskadiko men-
dirik altuena.
Euskadiko ordokiak hegoaldean
daude, Araban. Mendirik gabeko
eremu zabalak dira erliebe-ele-
mentu nagusiak.
Euskadiko kostaldea lurraldearen
iparraldean dago, Bizkaian eta Gi-
puzkoan. Oso zabala eta nahiko
malkartsua da, labar ugari baititu.
Hondartza-eremuak ere badaude.
Kostaldeko mendiak direla eta,
paisaia hori oso berezia da.
2. Mendiak: Sollube, Jaizkibel, Gor-
beia, Anboto eta Aratz.
Ordokiak: Arabako Lautada eta
Arabako Errioxa.
Lurmuturrak: Matxitxako eta Hi-
ger.
109
8. UNITATEA
132826 _ 0144-0159.indd 155 28/9/09 16:01:30
110
1. Lotu mapako hizki bakoitza dagokion erliebe- elementuarekin.
Eta idatzi Espainiako kostaldea bustitzen duten itsasoen
eta ozeanoaren izenak.
5. Adierazi Espainiako zein erliebe-elementuri
buruzkoa den esaldi bakoitza. Ondoren,
idatzi beste bi definizio, eta eman beste
ikaskide bati, identifika ditzan.
a. Mendikatea da eta Hegoaldeko Iberiar
goi-ordokiaren erdian dago.
b. Mendilerroa da eta Iberiar goi-ordokia
inguratzen du ipar-mendebaldetik.
c. Mendikatea da eta bi mendilerroz osaturik
dago. Hor dago Iberiar penintsulako gailur
altuena.
d. Triangelu forma du eta Ebro ibaiak
zeharkatzen du.
e. Zazpi uhartez osatutako artxipelagoa da
eta Ozeano Atlantikoan dago.
6. Demagun errepide bat eraiki nahi dutela Iberiar
goi-ordokiko iparretik hegora. Zure ustez, non
izango dira zailtasun handienak, Hegoaldeko
ala Iparraldeko Iberiar goi-ordokian? Zergatik?
2. Sailkatu aurreko mapako erliebeko elementuak
lau multzo hauetan: Iberiar goi-ordokiaren
barrualdeko mendiak, goi-ordokiaren inguruko
mendiak, goi-ordokitik kanpoko mendiak, eta
sakonuneak eta artxipelagoak. Osatu zutabe
bakoitza, falta diren erliebe-elementuak jarrita.
3. Osatu Espainiako kostaldeari buruzko taula
hau.
BIZKAIKO
GOLKOA
KOSTALDE
ATLANTIKOA
KOSTALDE
MEDITERRANEOA
Kokapena
Ezaugarriak
Gorabehera
geografiko
nagusiak
Erliebe-elementuak
Erdialdeko Mendikatea
Iberiar mendikatea
Kantabriar mendikatea
Pirinioak
Ebroren sakonunea
Mendikate Betikoa
Guadalquivirren
sakonunea
Kanariar uharteak
Balear uharteak
Ariketak
Ulertu
4. Esan zertan diren antzekoak eta zertan ez:
Goi-ordoki bat eta sakonune bat.
Kanariar uharteak eta Balear uharteak.
F R A N T Z I A
P
O
R
T
U
G
A
L
ANDORRA
A
B
D
E
F
G
I
C
H
E
I
M
H
0 130
Kilometroak
Eskala
Arrazoitu
9. Be
ga
a.
b.
7. Ka
le
a.
b.
c.
8. Ko
hi
ez
Maparen jokoa
Unitate honetan, Espainiako eta autonomia-erkidego bakoitzeko erlie-
be-elementu nagusiak ikasteaz gain, elementu horiek mapa batean
behar bezala kokatzen ikasi behar dute. Kontzeptu horien ikaskun tza
sendotzeko, joko bat erabil dezakezu, ikasleak motibatzeko eta jokoa-
ren bidez beren interesa erakartzeko.
Hasteko, Espainiako erliebe-elementu nagusien zerrenda egin
behar dute, bai eta Espainiako mapa fisiko handi bat ere (mapa in-
teraktiboa erabil dezakete). Kontuan izan ikasle adina elementuko
zerrenda egin behar dela, gutxienez.
Banatu ikasgela bi taldetan, eta esan talde bakoitzari ikasleak zenba-
kitzeko. Talde bakoitzak bozeramaile bat hautatu behar du.
Erantzunak
Ulertu
1. A: Kantabriar mendikatea. B: Piri-
nioak. C: Erdialdeko Mendikatea. D:
Ebroren sakonunea. E: Iberiar men-
dikatea. F: Mendikate Betikoa. G:
Guadialquivirren sakonunea. H: Ka-
nariar uharteak. I: Balear uharteak.
2. Iberiar goi-ordokiaren barrual-
deko mendiak: Erdialdeko Mendi-
katea eta Toledoko mendiak; goi-
ordokiaren inguruko mendiak: Kan-
tabriar mendikatea, Iberiar mendika-
tea, Sierra Morena eta Lengo men-
diak; goi-ordokiaren kanpoaldeko
mendiak: Pirinioak, Galiziako men-
digunea, Euskal mendiak, Katalu-
niako Kostako mendikatea eta Men-
dikate Betikoa; goi-ordokitik kanpo-
ko sakonuneak: Ebroren sakonunea
eta Guadalquivirren sakonunea; ar-
txipelagoak: Balear uharteak eta Ka-
nariar uharteak.
3. Bizkaiko golkoko kostaldea:
Euskadiko, Kantabriako eta As-
turiasko kostaldea eta Galiziako
kostaldearen zati bat. Altua eta
malkar tsua da. Matxitxako lurmu-
turra, Bizkaiko golkoa, Ajoko lur-
muturra, Avilsko itsasadarra eta
Estaca de Bares lurmuturra.
Kostalde atlantikoa: Galiziako kos-
taldearen zati bat, Andaluziakoa-
ren zati bat, eta Kanariar uharteeta-
ko kostaldea. Era askotako elemen-
tuak ditu: Galizian, altua, malkar-
tsua eta muxarratua da; Andaluzian,
baxua, hareatsua eta laua; eta Ka-
narietan, berriz, laua eta hareatsua
da ekialdeko uharteetan, altua eta
malkar tsua iparraldekoetan, eta era
askotakoa erdiko uharteetan. Fiste-
rra eta Ortegal lurmuturrak, Cdizko
golkoa, Arousako eta Vigoko itsasa-
darrak, eta Tarifako muturra.
Kostalde mediterraneoa: Murtziako
eskualdeko kostaldea, Andaluzia ko
kostaren zati handi bat, Valentzia-
ko Erkidegokoa, Kataluniakoa, Ceu-
takoa, Melillakoa eta Balearretakoa.
Era askotakoa da: eremu ba xuak
eta hareatsuak nahiz eremu al tu eta
malkartsuak ditu. Gata, Palos eta
Creus lurmuturrak, besteak beste.
110
132826 _ 0144-0159.indd 156 28/9/09 16:01:31
k
111
8
9. Begiratu mapa fisiko honi eta erantzun
galderei.
a. Esan baxuen dagoen herriaren izena.
Oso ingurune aldapatsuan al dago?
Nola dakizu?
b. Kalkatu mapa eta trazatu ibilbide bat,
puntu hauek lotzeko: 1.000 metroko
ingurune bat, 200 metrotik beherako bat,
oso ingurune aldapatsua eta aintzira bat.
Mapa fisikoek lurra edo ingurunea zer altueratan dagoen
erakusten dute. Eremu batek itsas mailatik gora duen
altuerari altitude esaten zaio. Altitudea interpretatzeko,
garrantzitsua da mapa batean nola adierazten den
jakitea.
1. Lurrak duen altitudea neurtzen da.
Mapa marrazteko, altitude bera duten
puntuak lerroen bidez lotzen dira.
Lerro horiei sestra-kurba esaten zaie.
Bi sestra-kurbaren artean dagoen espazioari
kolore bat ematen zaio; altitudearen arabera,
kolore bat edo beste ematen zaio.
2. Sestra-kurbak elkarrengandik oso hurbil badaude, lur hori oso aldapatsua da.
3. Sestra-kurbak elkarrengandik oso bereiz badaude, lur hori ez da oso aldapatsua.
IKASI EGITEN
Aplikatu
7. Kalkatu Euskadiko mapa eta aurkitu
leku hauek:
a. Oiz.
b. Arabako Errioxa.
c. Higer lurmuturra.
8. Kopiatu 109. orrialdean beltzez dauden
hitz guztiak eta idatzi haietako bakoitzaren
ezaugarri bat.
200
600
800
1.000
1.500
metroak
0
Ibaia
Bidea
Mendia
Lakua
Gangoiti
gailurra
Iholdi
aintzira
Muagorri
gailurra
0
100
50
150
200
250
0
250
200
150
100
50
Gero, talde bakoitzeko bozeramaileak zenbaki bat eta Espainiako
geografia-elementu baten izena esango ditu, eta beste taldean zen-
baki hori duen ikasleak elementu hori mapa fisikoan aurkitu beharko
du, bai eta zer erliebe-unitatetan dagoen esan ere.
Ikasle adina geografia-elementu esango dira, eta taldeak puntu bat
eskuratuko du asmatzen duen bakoitzeko. Puntu gehien eskura-
tzen dituen taldea izango da irabazlea.
4. Biak lurralde lauak dira, baina
goi-ordokiak lur altuak dira, eta
sakonuneak, berriz, altuera txiki-
ko lurrak dira.
Biak artxipelagoak dira eta zen-
bait uhartez osatuta daude, baina
Kanariar uharteak Ozeano Atlan-
tikoan daude eta sumendi-jatorri-
ko erliebea dute; Balear uharteak,
berriz, Mediterraneo itsasoan dau-
de eta, Mallorca izan ezik, ez dira
menditsuak.
5. a. Toledoko mendiak.
b. Lengo mendiak.
c. Mendikate Betikoa.
d. Ebroren sakonunea.
e. Kanariar uharteak.
E. L.
Arrazoitu
6. Zailago izango litzateke He-
goaldeko Iberiar goi-ordokian, er-
dialdean Toledoko mendiak bai-
taude.
Aplikatu
7. E. G.
8. E. E.
Kostaldeko mendiak: baxuak dira
eta itsasertzetik gertu daude. Isu-
rialdeen banalerroko mendiak:
Euskadiko altuenak dira. Kanpoal-
deko mendilerroak: Euskadiko he-
go-ekialdean daude. Arabako Lau-
tada: Euskadiko ordoki nagusia da.
Arabako Errioxa: Ebro ibaiaren er-
tzean dago eta garrantzi handia du
nekazaritzaren aldetik.
Ikasi egiten
9. a. Irizar. Nahiko aldapatsua
dirudi; izan ere, iparraldean eta
mendebaldean sestra-kurbak
nahiko hurbil daude.
b. E. G.
111
8. UNITATEA
132826 _ 0144-0159.indd 157 28/9/09 16:01:32
158
112
1. Kopiatu eta osatu eskema.
2. IKASTEN IKASTEKO. Kopiatu Espainiako erliebe-elementuen krokis hau. Ondoren, osatzeko,
idatzi falta diren izenak. Idatzi, halaber, inguruko itsasoen eta ozeanoaren izenak.
3. IKASTEN IKASTEKO. Berrikusi 108. eta 109. orrialdeak, eta egin Euskadiko erliebearen
laburpena. Orrialde horietan beltzez agertzen diren hitzak ere sartu behar dituzu.
......... ipar-mendebaldean.
......... iparraldean.
......... ekialdean.
......... hegoaldean.
......... ipar-mendebaldean.
......... eta ......... iparraldean.
......... ipar-ekialdean.
......... hego-ekialdean.
......... sakonunea
......... sakonunea
Itsaso hauek bustitzen dute kostaldea: ........., ......... eta .........
Uharteak bi artxipelago hauetan biltzen dira: ......... eta .........
ESPAINIAKO
ERLIEBEA
Iberiar goi-ordokia ......... ......... .........
Iberiar goi-ordokiaren
inguruko mendiak
Iberiar goi-ordokitik
kanpoko mendiak
Sakonuneak
Berrikusi
bitan
banaturik
dago
Honek
banatzen
du
eta
Iberiar goi-ordokia
Goi-ordokiaren barrualdeko mendiak
Goi-ordokiaren inguruko mendiak
Goi-ordokitik kanpoko mendiak
Goi-ordokitik kanpoko sakonuneak
Artxipelagoak
Erd. Mendikate
a
Pirinioak
Ceuta
Melilla
GAI NA
1. E
z
g
a
2. P
h
ta
k
Penintsulatik kanpoko erliebea
Azaldu ikasleei penintsulako erliebeak ez duela zerikusi handirik Ka-
nariar uharteetako erliebearekin. Esate baterako, adierazi penintsula-
ko lurra oso zaharra dela eta milioika eta milioika urte dituela. Kana-
riar uharteetako artxipelagoa, berriz, askoz gerokoagoa da. Hain zu-
zen, Hierro uhartea, Kanarietako berriena, duela 750.000 urte eratu
zen.
Ceuta eta Melilla, berriz, Afrikan daude, eta Afrikako iparraldeko kli-
ma, fauna eta flora dute.
Unitateko
hitz nagusiak
Arabako Errioxa
Arabako Lautada
Balear uharteak
Bizkaiko golkoko kostaldea
Erdialdeko Mendikatea
Erliebea
Euskal mendiak
Galiziako mendigunea
Goi-ordokia
Ibarra
Iberiar mendikatea
Kanariar uharteak
Kantabriar mendikatea
Kataluniako Kostako mendikatea
Kostalde atlantikoa
Kostalde mediterraneoa
Landazabala
Lengo mendiak
Mendikate Betikoa
Mendikatea
Paramoa
Pirinioak
Sakonunea
Sierra Morena
Toledoko mendiak
Ikasten ikasteko
1. Euskadiko erliebean hiru eremu
bereizten dira: eremu menditsuak
lurraldeko hainbat eremu hartzen
ditu; eremu laua lurraldearen he-
goaldean dago, Araban; eta kostal-
deko eremua, iparraldean, Bizkaiko
eta Gipuzkoako probintzietan.
Mendiak Euskadi osoan daude.
Sailkapen hau egin dezakegu: kos-
taldeko mendiak; isurialdeen ba-
nalerroko mendiak, lurraldearen
erdialdean; eta kanpoaldeko men-
dilerroak, hego-ekialdean, Araban.
Halaber, Araban Euskadiko bi ere-
mu lau handiak daude: Arabako
Lautada eta Arabako Errioxa.
2. E. G.
3. E. L.
112
132826 _ 0144-0159.indd 158 28/9/09 16:01:34
113
8
Eski-estazio bat eraikitzeari
buruz iritzia emateko
Amalur irrati-saioak eztabaida antolatu du, eski-
estazio bat eraikitzeari buruz jarduteko. Aliziak,
aurkezleak, Koldo eta Eider bildu ditu programan.
Koldok eraikuntzaren aurka daudenak ordezka-
tzen ditu, eta Eiderrek, berriz, estazioaren alde
dauden pertsonak. Aliziak bietako bakoitzak
emandako lau arrazoi laburbildu ditu. Taula hone-
tan agertzen dira lau arrazoi horiek.
GAI NAIZ
1. Egin taula bat koadernoan eta idatzi,
zure hitzak erabiliz, jarrera bakoitzean
garrantzitsuenak iruditzen zaizkizun
arrazoiak.
2. Pentsatu nola egin kontra arrazoi
horietako bakoitzari; hau da, idatzi
taulan jarri duzun arrazoi bakoitzaren
kontrako iritzi bat.
3. Zure ustez, ba al da aukerarik
eski-estazio batek ekar ditzakeen
onura ekonomikoak eta naturaren
babesa uztartzeko? Zergatik?
4. Eztabaidan adierazitako bi jarreren
artean, noren alde agertuko zinateke?
Azaldu zure iritzia.
ESKI-ESTAZIOAREN
AURKA
a. Mendia suntsituko luke, basoak moztu
beharko lirateke, eta horren ondorioz,
faunak ere kalteak izango lituzke.
b. Sortuko liratekeen lanpostuak aldi
baterakoak izango lirateke, elurra
dagoen hiletarako baino ez.
c. Zirkulazioa, kutsadura eta zaratak
areagotuko lirateke.
d. Kanpokoek aterako lukete onura
handiena, eta kalteak, aldiz,
bertakoentzat izango lirateke.
ESKI-ESTAZIOAREN
ALDE
a. Eskualdeko ekonomia hobetzeko
aukera ona da.
b. Lanpostu gehiago sortuko lirateke;
izan ere, turistek jatetxeak, hotelak,
landetxeak... eskatuko lituzkete.
c. Eskualdea eta Espainiako gainerako
lurraldeak lotzen dituzten errepideak
hobetuko lirateke.
d. Elurretan ibiltzera etorriko liratekeen
turistek eskualdeko paisaiak eta kultura
ere ezagutuko lituzkete.
Unitatea amaitzean, osatu ikasleekin batera taula honen antzeko bat,
edo eskatu ikasleei beraiek osatzeko:
Gai naiz...
1. E. G.
2. E. L.
3. E. L.
4. E. L.
Eztabaidan, motibatu ikasleak,
ikaskideen iritziak arreta handiz
entzun ditzaten, eta ez beren iri-
tziak gailenarazi. Halaber, aintzat
hartu ideia desberdinak eta sor-
tzaileak adierazten dituzten, eta
denen artean akordioak lor tzeko
gai diren ere. Gai naiz atalaren
helburua da ikasleek argudio eko-
nomikoak eta argudio ekologikoak
alderatzea, uler dezaten bi alder-
di horiek oso garrantzitsuak dire-
la eta batak ez duela bestea baz-
tertu behar; hau da, bateragarriak
izan behar dutela. Hain zuzen, ez-
tabaidaren bidez lortu behar dute
ekonomia eta ekologia bateraga-
rri egitea.

Kontzeptuak bereganatzeaz gain,
garrantzitsua da ikasleek zenbait
trebetasun espezifiko ikastea.
Trebetasun horietako batzuk ikas-
gaiarekin dute lotura, batez ere;
esaterako, erliebedun mapak ira-
kurtzea eta interpretatzea. Bes-
te trebetasun batzuk, berriz, bes-
te arlo batzuetan eta eguneroko
bizitzako egoera askotan erabili
beharko dituzte; esaterako, ezta-
baidatzen ikastea.
8. UNITATEA
8. UNITATEA: Erliebea
Hau ikasi dut
Hau egiten
ikasi dut
Euskadiko erliebea
113
132826 _ 0144-0159.indd 159 28/9/09 16:01:34
160 114A
9
Edukiak
Klima.
Klima mediterraneoa.
Klima ozeanikoa,
klima subtropikala eta
mendialdeko klima.
Euskadiko klimak.
Klimen mapak irakurri,
ulertu eta interpretatzea.
Klimograma bat irakurri,
Espainiako klima nagusiei
buruzko eta Euskadiko
klimari nahiz landaretzari
buruzko jakin-mina.
Aire girotuko aparatuak
modu arduratsuan
erabiltzea.
Klima-aldaketa zer den eta
zer ondorio izan ditzakeen
jakiteko interesa.
Programazioa
Helburuak
Klima zer den eta kliman zer faktorek eragiten duten ikastea.
Espainian bost klima hauek daudela jakitea: klima mediterraneo
ohikoa, barrualdeko klima mediterraneoa, klima ozeanikoa, klima
subtropikala eta mendialdeko klima.
Klima mediterraneo ohikoak eta barrualdeko klima mediterraneoak
zer ezaugarri nagusi eta zer motatako landaretza dituzten ikastea.
Klima ozeanikoak zer ezaugarri nagusi eta zer motatako landaretza
dituen ikastea.
Klima subtropikalak zer ezaugarri nagusi eta zer motatako
landaretza dituen ikastea.
Mendialdeko klimak zer ezaugarri nagusi eta zer motatako
landaretza dituen ikastea.
Euskadik zer-nolako klima duen ikastea.
Klima-aldaketak zer ondorio izan ditzakeen ulertzea.
Klimogramak irakurtzea eta interpretatzea.
Badaki zer den klima eta zer faktorek eragiten duten bertan.
Badaki zer klima dauden Espainian: mediterraneo ohikoa,
barrualdeko mediterraneoa, ozeanikoa, subtropikala eta
mendialdekoa. Era berean, badaki zer ezaugarri nagusi dituen
klima bakoitzak, zer lurralde-eremuri dagokion klima bakoitza
eta zer landaretza hazten den eremu horietako bakoitzean.
Badaki zer-nolako klima dagoen Euskadin.
Ulertzen du zer ondorio izan ditzakeen klima-aldaketak.
Badaki klimograma bat irakurtzen eta interpretatzen.
beste gaitasun hauek lantzen dira unitate honetan:
norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna;
hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna; matematikarakoa; informazioa
tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna; ikasten
ikasteko gaitasuna; eta giza eta arte-kulturarako gaitasuna.
F
Klima
U
132826 _ 0160-0175.indd 160 28/9/09 16:01:22
114B
Finkatzea: 30., 31., 32. eta 33. fitxa.
Taulak egitea eta osatzea; 2. eta 3. ariketak, 124. orrialdea.
Ikasleek jada ikasi zuten aurreko ikasturteetan
zer banaketa eta ezaugarri dituen Euskadiko
klimak eta zer landaretza dagoen bertan. Beraz,
ez dute zailtasun handirik izango Espainiako
klimak ulertzeko.
Adin honetako ikasleek nahasi egin ohi dituzte
eguraldi eta klima kontzeptuak. Hortaz, behin eta
berriz azpimarratu beharko zaie hau: eremu bateko
klimaren berri jakiteko, egunero neurtu behar da
eguraldia hainbat hamarkadatan zehar.
Ikasleek erabili dituzte jada hainbat grafiko mota.
Hala ere, klimogramak lehen aldiz erabiliko dituzte.
Baliteke grafiko mota horiek interpretatzea erraza
ez gertatzea. Izan ere, bi aldagai adierazten dira
haietan: tenperatura eta prezipitazioak.
Tenporalizazio-
iradokizuna
Iraila
Azaroa
Abendua
Urtarrila
Otsaila
Martxoa
Apirila
Maiatza
Urria
Unitatearen eskema
9. UNITATEA. KLIMA
Berrikusi
Gai naiz
Klima-aldaketak zer ondorio
dituen ulertzeko
Ikasi egiten
Klimograma bat interpretatzea
Tenperatura egokia?
Klima Klima mediterraneoa
Klima ozeanikoa,
subtropikala eta
mendialdekoa
Euskadiko klimak
Ekaina
132826 _ 0160-0175.indd 161 28/9/09 16:01:22
Objetivos
Sabedes.
Conoas.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
114
Uholdeek eta lur-jausiek arazoak
sortu dituzte herri askotan
Euri- eta elur-denboraleak indarrez astindu du Euskal
Herria. Uholdeek eta lur-jausiek arazoak sortu dituzte
Gipuzkoan eta Bizkaian, eta elurrak zuritu egin ditu
Nafarroako eta Arabako errepideak eta mendateak.
Hori dela eta, Eusko Jaurlaritzak eta Nafarroako
Gobernuak alerta-egoera ezarri dute. Iragarpenen
arabera, ekaitzak okerrera egingo du.
Atzo bertan, Eusko Jaurlaritzak krisi-batzordea
jarri zuen martxan, uholde-arriskua zela eta.
Zenbait ohar ere egin zizkien herritarrei:
ibaietara ez gerturatzeko, autoak ibaietatik urrun
uzteko, eta itsasoko jarduerak bertan behera
uzteko.
Berria. Moldatua
Klima 9
Ohikoak izaten al dira
hondamendi natural horiek gure
inguruan? Eman adibideak.
Zer gomendio bururatzen
zaizkizu, elurra dela-eta
zoritxarrik ez gertatzeko?
Zer tonu dauka albisteak?
GO
E
I
z
e
a
r
1
K
L
a
e
d
h
r
b
d
L
k
p
2

Eguraldi-mapak
Eguraldi-iragarpenak garrantzitsuak dira giza jardueretarako; batez ere
nekazaritzarako eta aireko nahiz itsasoko zirkulaziorako. Espainian,
Estatuko Meteorologia Agentziak eguraldiaren mapa egiten du egune-
ro, hainbat estaziotan jasotako datuetatik abiatuta (barometroa, plu-
biometroa eta beste zenbait tresna erabilita) eta Meteosat sateliteak
bidalitako argazkiaren bidez.
Normalean, bi motatako mapak erabiltzen dira: marrazkidunak eta
isobara-mapak. Marrazkidun mapetan sinbolo piktografikoak erabil-
tzen dira (hau da, gauzak errealitatean direnaren antzekoak adieraz-
ten dira). Esate baterako: eremu batean oskarbi izango dela adieraz-
teko, eguzki bat marrazten da; lainotuta egongo dela adierazteko,
laino bat; ekaitza adierazteko, tximista bat; eta abar.
Helburuak
Eguraldia zer den ikasleei gogo-
raraztea.
Klima zer den eta zer elementuk
zehazten duten gogoratzea.
Euskadiko klima nagusiak berri-
kustea.
keztea.
Hasteko
Irakurri ozen ikasleei uholdeei
buruzko albistea. Eskatu era
horretako hondamendiekin lo-
tuta izan dituzten esperientzien
berri emateko: Ohikoak al dira
gure inguruan? Zer urte-sasoi-
tan izaten dira egunik euritsue-
nak? Gidatu egindako galderen
erantzunak, ikasleek Euskadiko
klimaren ezaugarriak berrikus di-
tzaten.
Azaltzeko
Azpimarratu ez direla gauza be-
ra eguraldia eta klima, eta ezin
direla bata bestearen ordez
erabili. Eguraldia toki batean
une jakin batean atmosferak
duen egoera da, eta etengabe
alda tzen da. Klima, berriz, toki
batean behin eta berriz errepika-
tzen den egoera atmosferiko be-
reizgarria da. Toki bateko klima
nolakoa den jakiteko, egunero
neurtu behar dira tenperatura
eta prezipitazioak hainbat urte-
tan zehar.
Berrikusi ikasleekin uholdeen
eta/edo elurteen eraginez sor
daitezkeen ezbeharrei aurre
egiteko hartu beharreko zenbait
neurri. Uholdeetan, ibaien ibil-
guetatik urrundu behar da, eta
landa-eremuren batean egonez
gero, gailur batera joan. Elurtee-
tan eta hotz handiko egunetan,
jantzi egokia jantzi behar da, eta
toki epel batean babestu. Edo-
nola ere, inora ez joaten saiatu
behar da, eta hedabideen bitar-
tez informazioa jasotzen.
114
132826 _ 0160-0175.indd 162 28/9/09 16:01:22
UNIDAD 1
ure
115
Euskadiko klimak
Euskal Herrian klima ez da berdina lurralde
osoan. Klima hauek bereizten dira:
Klima ozeanikoa edo atlantikoa.
Prezipitazio ugari eta tenperatura leunak
izatea da klima horren bereizgarria.
Klima mediterraneoa. Batetik,
prezipitazioak urriak dira, eta bestetik,
tenperaturak muturrekoak.
Trantsizio-klima. Aurreko bien tartekoa da.
Klima mediterraneoa da, baina itsasoaren
eraginez leundua.
3. Zure ustez, zergatik da klima ozeanikoa
mediterraneoa baino euritsuagoa?
GOGORATU IKASITAKOA
Eguraldia eta atmosfera
Inguratzen gaituen airearen egoerari esaten
zaio eguraldia; hau da, beroa edo hotza egitea,
euria botatzea, haizea ibiltzea Eguraldi-
aldaketa guztiak atmosferan gertatzen dira: Lu-
rra inguratzen duen gas-geruza da atmosfera.
1. Begiratu argazkiari eta adierazi nolakoa
den eguraldia leku horretan.
Klima
Leku jakin batean urte
askotan egiten duen
eguraldiak adierazten
du nolakoa den leku
horretako klima. Lu-
rraren inguru batetik
bestera aldatu egiten
da klima.
Leku bateko klimaren ezaugarriak ezagutze-
ko, jakin egin behar da zer tenperatura eta
prezipitazio izaten diren leku horretan.
Tenperaturak. Termometroak adierazten
dituen bero- edo hotz-graduak dira.
Prezipitazioak. Leku batean erortzen den
euri, elur edo txingor kantitatea da prezipi-
tazioa. Euri-neurgailu batez neurtzen da.
2. Zer da tenperatura? Zer dira
prezipitazioak?
DIBUJO
Klimaren elementuak eta faktoreak
zein diren.
Espainiako klimak nolakoak diren.
Espainiako landaretza nolakoa den.
Euskadiko klimak eta landaretza
nolakoak diren.
Klimogramak nola interpretatzen diren.
HAU IKASIKO DUZU

Isobara-mapak lerroz osatuta daude, eta lerro horiek presio atmosferiko
bera duten puntuak elkartzen dituzte. Horrelako mapetan, presio altuko
eta presio baxuko eremuak bereizten dira. Lehenengoei antizikloi esa-
ten zaie, eta A letraz adierazten dira. Bigarrenei, berriz, depresio esaten
zaie, eta D letraz adierazten dira. Presio altuek eguraldi egonkorra eka-
rri ohi dute, normalean; presio baxuek ostera, egoera ezegonkorra eta
euritsua. Fronteak ere adierazten dira; hau da, ezaugarri desberdineko
bi aire-multzoren arteko ukipen-lerroak. Fronteak beroak edo hotzak izan
daitezke. Fronte beroak eguraldi egonkorrarekin lotuta egon ohi dira,
normalean. Fronte hotzak, aldiz, eguraldi nahasiarekin lotuta.
Proposatu ikasleei mozteko astebetez egunkariko eguraldi-mapak,
eta gero, azaltzeko eguraldiak zer bilakaera izan duen.

Ikasleek zenbait arau ikasi behar
dituzte, eguneroko bizitzan izan
ditzaketen arrisku-egoeretan nola
jokatu jakiteko; garrantzitsua da
hori. Beraz, udako bero-kolpe baten
aurrean zer neurri hartu beharko
lituzketen jakitea, esate baterako,
ikasleen garapen pertsonalaren
zati da.
Erantzunak
Irudiak
Euri- eta elur-ekaitzak nahiko
ohikoak izaten dira, baina ez di-
ra intentsitate berekoak izaten
urtero; beraz, ondorioak ere ez
dira berdinak izaten. 2008an
uholdeak izan ziren Biz kaian
eta Araban, eta itsasoak indar
handiz kolpatu zuen Gipuzkoako
itsasertza. Hala ere, gertaerarik
latzena 1986koa izan zen.
Toki epelen babesa bilatu behar
dugu eta behar bezala jantzi, hi-
potermiaren arriskuari ihes egi-
teko. Energia handiko elikagaiak
ere hartu behar dira, gorputzak
berak beroa sortu ahal izan de-
zan.
Albisteak tonu informatiboa eta
prebentziozkoa dauka, ekaitzen
ondorioak ahalik txikienak izan
daitezen laguntzeko.
Galderak
1. Eguraldia hotza eta euritsua
da.
2. Tenperatura termometroak gradu-
tan adierazten duen hotza edo beroa
da. Prezipitazioak toki jakin batean
euritan, elurretan edo txingorretan
erortzen den ur kantitatea da.
3. Bizkaiko golkoan sortzen diren
hodeiek hezetasuna euritan bota
ohi dute itsasertzetik gertuko lu-
rretan. Barrualdera hurbildu aha-
la, gero eta eragin txikiagoa dute;
hori dela-eta, prezipitazioak urriak
izaten dira.
9. UNITATEA
115
132826 _ 0160-0175.indd 163 6/10/09 15:45:34
116
e
Lurreko zona klimatikoak.
Aurkitu Kanariar uharteak. Zer daude, penintsula
baino gertuago ala urrunago ekuatoretik?
w
Erliebeak eragina du kliman. Mendietan euri
gehiago egiten du ordokietan baino.
Klima
Klimak eragin handia du pertsonengan; janzkeran
egiazta dezakegu hori. Adibidez, ez dira modu be-
rean janzten klima hotza duten herrialdeetan eta
klima epela dutenetan.
1. Zer da klima?
Urte askotan zehar leku jakin batean zer eguraldi
egiten duen eta eguraldi horren ezaugarriak zein
diren aztertuz gero, leku horretako klima zein den
jakingo dugu.
Beraz, leku jakin batean errepikatzen den atmos-
fera-egoera bereizgarria da klima; hau da, urte
askotan zehar tenperaturak, prezipitazioak eta
haizeak nolakoak diren. Tenperaturaren eta prezi-
pitazioen ezaugarrien arabera zehazten da klima.
Hala, hainbat klima mota bereizten dira: klima
beroak eta epelak, klima lehorrak eta hezeak.
2. Kliman eragiten duten
faktoreak
Bi lekutako klimak desberdinak zergatik diren
ulertzeko, kontuan izan behar da hainbat faktorek
eragiten dutela kliman:
Itsasoarekiko distantzia. Ura lehorra baino man-
tsoago berotzen eta hozten da; hori dela eta,
itsasoaren eragina duten lekuan, kostaldean,
tenperaturak leunagoak izaten dira. Horregatik,
udan, barrualdean askoz bero handiagoa egi-
ten du kostaldean baino, eta neguan, hotz han-
diagoa.
q
Erliebea. Ingurune batean ordoki bat badago,
eta handik hurbil mendilerro bat, mendilerroko
klima hotzagoa da ordokikoa baino, tenperatu-
ra jaitsi egiten baita altuerarekin. Eta hezeagoa
ere izango da, lainoek mendien kontra talka
egin eta euria botatzen dutelako.
w
Ekuatorearekiko gertutasuna. Eguzki-izpiek ez
dute Lurra berdin berotzen leku guztietan. Ekuato-
retik gertuen dauden inguruek jasotzen dute bero
gehien, eta poloek, aldiz, gutxien. Bien artean
dago epela deritzon zona, eta hortxe dago Iberiar
penintsula.
e
q
Itsasoarekiko distantziak eragina du kliman.
Kostaldetik hurbileko inguruetan, tenperatura
altuenen eta baxuenen arteko aldea txikiagoa da
barrualdeko tenperaturetan baino.
Z
O
N
A
E
P
E
L
A
Z
O
N
A
E
P
E
L
A
Z
O
N
A
B
E
R
O
A
Z
O
N
A
H
O
T
Z
A
ZONA HOTZA
M
Lek
rria
tore
bos
terr
3. E
Espai
asko
toki b
nak. H
Esp
itsa
Esp
zab
klim
Esp
tan
gai
Alde
ten d
medit
mend
Objetivos
Sabedes.
Conoas.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
Munduko klima-zonak
Gure planetan hiru klima-zona daude, eguzkiak ez baitu berdin bero-
tzen toki guztietan: poloetako zonak, zona beroak eta zona epelak.
Hori dela-eta, klima hotzak, klima beroak eta klima epelak daudela
esan daiteke oro har.
Bi zona hotz daude, hemisferio bakoitzean bat, zirkulu polarraren
barruan. Zona horietan oso indar gutxi du eguzkiak, ia tangentzialki
iristen baitira haren izpiak. Zona hotzetako klima polarra da; bertan,
Lur osoko tenperaturarik baxuenak izaten dira. Ez da 10 C-ko batez
besteko tenperatura gainditzen hilabete bakar batean ere. Bestalde,
ia ez da prezipitaziorik izaten.
Helburuak
Klima zer den eta kliman zer fak-
torek eragiten duten ikastea.
Espainiako klimen berri ikastea:
mediterraneo ohikoa, barrualde-
ko mediterraneoa, ozeanikoa,
subtropikala eta mendialde-
koa.
Hasteko
Gogorarazi ikasleei zer ezauga-
rri dituen Euskadiko klimak.
Joan den ikasturtean ikasi zi-
tuzten.
Galdetu ikasleei zer autonomia-
erkidegotan egon izan diren
noizbait. Eskatu 4. mapan ko-
katzeko eta bertan zer klima
mota duten esateko.
Azaltzeko
Azaldu ez direla nahasi behar
klimaren elementuak eta fakto-
reak. Klima zenbait elementuk
zehazten dute. Honoko hauek
dira klimaren elementu nagu-
siak: tenperatura, prezipita-
zioak, haizea eta presio altua
edo baxua. Faktoreek, aldiz, al-
datu egin ditzakete elementu
horiek.
3. irudiak Lurrean zer klima-ere-
mu handi dauden erakusten du.
Latitudeak edo ekuatoretik ger-
tu ala urrun egoteak azal tzen
du zergatik dauden gure plane-
tan horren besteko aldeak ten-
peraturan. Izan ere, honen ara-
berakoa da tenperatura, batez
ere: eguzki-izpiek zenbateko in-
klinazioa duten Lurraren gaina-
zalean sartzen direnean.
Ulertzeko
Egin 4. mapari buruzko galde-
rak. Zer klima daude Extrema-
duran? Zer autonomia-erkidego-
tan dago klima ozeanikoa? Zer
esan nahi du kolore moreak?
Eta abar.
116
132826 _ 0160-0175.indd 164 28/9/09 16:01:23
a
a
O
T
Z
A
TZA
117
9
r
Espainiako klimen mapa.
Zer klima daude zure erkidegoan?
F R A N T Z I A
P
O
R
T
U
G
A
L
ANDORRA
Klima mediterraneo
tipikoa
Barrualdeko klima
mediterraneoa
Itsasaldeko klima
Klima subtropikala
Mendialdeko klima
O Z E A N O
A T L A N T I K O A
M
e
d
i
t
e
r
r
a
n
e
o

i
t
s
a
s
o
a
E
I
M
H
Bizkaiko golkoa
0 100
Kilometroak
CEUTA
MELILLA
B
A
L
E
A
R
R
A
K
MADRILEKO
AUTONOMIA
ERKIDEGOA
VALENTZIAKO
AUTONOMIA
ERKIDEGOA
ARAGOI
GALIZIA
ANDALUZIA
GAZTELA ETA LEON
GAZTELA-MANTXA
KATALUNIA
EXTREMADURA
EUSKAL
AUTONOMIA
ERKIDEGOA
MURTZIA
ERRIOXA
ASTURIAS
KANTABRIA
NAFARROAKO
FORU
ERKIDEGOA
KANARIAK
Leku batean errepikatzen den atmosfera-egoera bereizga-
rria da klima. Itsasoarekiko distantziak, erliebeak eta ekua-
torearekiko distantziak eragiten dute kliman. Espainian
bost klima daude: mediterraneo ohikoa, barrualdeko medi-
terraneoa, ozeanikoa, subtropikala eta mendialdekoa.
3. Espainiako klimak
Espainian bidaiatuz gero, jabetuko gara inguru batzuetan euri
asko egiten duela eta beste batzuetan ia ez duela euririk egiten;
toki batzuetan udak oso beroak direla eta beste batzuetan leu-
nak. Hainbat faktore direla medio sortzen dira alde horiek.
Espainiak kostaldea du, bai eta barrualdeko inguruak ere,
itsasotik urrun. Bakoitzak bere klima du.
Espainiak oso erliebe gorabeheratsua du: inguru menditsu
zabalak eta ordoki handiak. Mendietako eta ordokietako
klimak desberdinak da.
Espainiako lurraldean aldeak daude ekuatorearekiko dis-
tantzian. Hori dela eta, Kanarietako klima eta Espainiako
gainerako lurraldeetakoa desberdinak dira.
Alde horiek direla medio, Espainian bost klima mota bereiz-
ten dira:
r
klima mediterraneo ohikoa, barrualdeko klima
mediterraneoa, klima ozeanikoa, klima subtropikala eta
mendialdeko klima.
1. Idatzi zure koadernoan
esaldi hauen artean
klimari buruzkoa dena.
a. Oporretan Almeriara
joango naiz, han uda
beroa izaten delako.
b. Bai egun haizetsua!
2. Azaldu kliman eragiten duten
faktoreak.
3. Begiratu
r
mapari eta idatzi
zer klima dagoen erkidego
bakoitzean.
Galderak
UNIDAD 1
Zona beroa ekuatoretik iparraldera eta hegoaldera dago, bi tropikoen
artean. Zona horretan indar handiz berotzen du eguzkiak, eguzki-izpiak
ia bertikalki sartzen baitira. Tropikoen arteko zonan 18 C-tik gorakoa
izaten da hilabeterik hotzenaren batez bestekoa.
Zona epel bat dago hemisferio bakoitzean, tropikoetatik zirkulu pola-
rreratarainoko eremuetan. Eguzki-izpiak zeharka iristen dira latitude
horietan. Lau urtaro izatea da zona horietako klimen bereizgarria.
Tenperaturari eta prezipitazioei dagokienez, gorabehera handiak iza-
ten dira urtaro batetik bestera.

gaitasuna
Eskatu ikasle boluntario bati ira-
kaslea balitz bezala jokatzeko, eta
azaltzeko taldeari klimak zer fakto-
re dituen eta hari nola eragiten dio-
ten. Gomendatu poliki hitz egitea
eta ideiak ordenatuta azaltzea.
Erantzunak
Irudiak
3. Ekuatoretik gertuago daude.
4. Klima ozeanikoa eta barrualde-
ko klima mediterraneoa.
Galderak
1. a. aukera, deskriba tzen duen
egoera udaro errepikatzen baita.
2. Itsasoarekiko distantzia, ten-
peraturak leunagoak izaten baitira
itsasotik gertu; erliebea, tenpera-
tura jaisten baita eta prezipitazioak
ugaritu, altitudeak gora egin ahala;
eta ekuatorearekiko hurbiltasuna,
handik gertuko eremuetan jotzen
baitu eguzkiak gogorren.
3. Galizian eta Asturiasen: ozeani-
koa eta mendialdekoa. Kantabrian,
Nafarroako Foru Erkidegoan eta
Aragoin: ozeanikoa, mendialdekoa
eta barrualdeko mediterraneoa.
Euskadin: ozeanikoa eta barrual-
deko mediterraneoa. Katalunian:
mendialdekoa, barrualdeko medite-
rraneoa eta mediterraneo ohikoa.
Valentziako Autonomia Erkidegoan
eta Murtzian: barrualdeko medite-
rraneoa eta mediterraneo ohikoa.
Andaluzian eta Gaztela-Mantxan:
barrualdeko mediterraneoa, medi-
terraneo ohikoa eta mendialdekoa.
Extremaduran eta Balearretan:
mediterraneo ohikoa eta men-
dialdekoa. Madrilen eta Errioxan:
barrualdeko mediterraneoa eta
mendialdekoa. Gaztela eta Leo-
nen: barrualdeko mediterraneoa,
ozeanikoa eta mendialdekoa. Ka-
narietan: subtropikala eta men-
dialdekoa. Ceutan eta Melillan:
mediterraneo ohikoa.
9. UNITATEA
117
132826 _ 0160-0175.indd 165 28/9/09 16:01:24
118
Klima mediterraneoa Espainiako oso eremu zaba-
lean dago, baina aldeak daude kostaldearen eta
barrualdearen artean. Hori dela eta, klima medite-
rraneo ohikoa eta barrualdekoa bereizten dira.
1. Klima mediterraneo ohikoa
Mediterraneo itsasoak bustitako eskualdeetan
dute klima hori: Kataluniatik Andaluziara, Balear
uharteetan, Ceutan eta Melillan.
q

Tenperaturak leunak dira itsasoaren eraginez.
Neguan 12 C inguruan izaten dira. Udan, beroa
egiten du: 27 C-ra iristen dira, eta zenbaitetan,
baita gehiago ere.
Euri gutxi egiten du , batez ere udan; urtaro
lehorra da uda Mediterraneoko eskualdeetan.
Urte osoan nekez gainditzen da 600 l/m
2
-ko
muga. Udaberrian eta udazkenean izaten dira
prezipitazio ugarienak. Alabaina, urte batzuetan
izugarrizko euriteak izaten direnez, uholdeak ger-
tatzeko arriskua egoten da.
Penintsulako hego-ekialdean, Alacant, Murtzia eta
Almeria probintzietan, tenperaturak altuagoak dira
zona horretako gainerako tokietan baino, eta pre-
zi pitazioek ez dute 300 l/m
2
-ko muga gainditzen.
2. Barrualdeko klima mediterraneoa
Penintsulako barrualdean, Iberiar goi-ordokian eta
Ebroren sakonunean dauden erkidegoetan, tenpe-
raturak muturrekoak dira, inguru horiek kostaldetik
urrun daudelako.
w
Inguru horietako klimak eta klima mediterraneo ohi-
koak ezaugarri batzuk berdinak dituzte, baina al-
deak ere badira bien artean.
Adibidez, uda bietan da lehor eta beroa. Barrual-
deko klima mediterraneoan, berriz, tenperaturak
muturrekoak dira: oso hotzak neguan, 4 C ingu-
rukoak, eta beroak udan, 23 C ingurukoak.
Prezipitazioak udaberrian eta udazkenean gertatzen
dira, batez ere. Urte osoan 400 l/m
2
euri egiten du,
batez beste.
Klima mediterraneoa
FOTO
ed045893
B
q
A. Palmako tenperaturen eta prezipitazioen
grafikoa, hilabeteka. B. Mallorca uharteko paisaia.
FOTO
ed045893
B
w
A. Valladolideko tenperaturen eta prezipitazioen
grafikoak, hilabeteka. B. Valladolid probintziako
paisaia.
30
25
20
15
10
5
0
U O M A M E U A I U A A U O M A M E U A I U A A
C
Hila
30
25
20
15
10
5
0
U O M A M E U A I U A A U O M A M E U A I U A A

l/m
2
Hila
C
A
70
60
50
40
30
20
10
0
l/m
2
A
3.
Klim
tza
ten z
era a
Zu
et
Zu
ts
es
Toki
reak
diter
zuha
Iberi
neta
Land
Barr
tzen
zuha
Kl
its
Te
te
te
ne
ni
1
2
G
Uholdeen arriskua
Normalean idorrak diren lurretan urak gainezka egiten duenean sor-
tzen dira uholdeak. Etengabeko euri zaparraden ondorioz, ibaiek nahiz
euri-bideek gainezka egitearen ondorioz, edo marea ohi baino gehiago
igotzearen ondorioz sortu ohi dira gehienetan. Zona mediterraneoko
bereizgarria da tanta hotza izeneko fenomenoa: atmosferako erdialde-
ko edo goialdeko geruzetako aire hotzak itsasotik gorantz doan aire
bero hezearekin talka egitean sortzen da. Fenomeno horrek prezipita-
zio bortitzak eta uholdeak sortu ohi ditu.
Uholdeek ondorio larriak izan ohi dituzte: ibaiek gainezka egitean,
urak uzta hondatzen du, gertuko azpiegituretan kalte handiak eragiten
ditu (adibidez, zubietan, errepideetan, etxebizitzetan...), eta uraren
indarrak heriotza ekar dezaketen istripuak ere eragin ditzake.
Helburuak
Klima mediterraneo ohikoaren
eta barrualdekoaren artean zer
alde dagoen ikastea.
Klima mediterraneo ohikoan zer-
nolako tenperaturak eta prezipi-
tazioak izaten diren ikastea.
Barrualdeko klima mediterra-
neoan zer-nolako tenperaturak
eta prezipitazioak izaten diren
ikastea.
Klima mediterraneoko landare-
tza bereizgarria zein den ikas-
tea.
Hasteko
Eskatu haurrei bi orrialdeetako
argazkiei behatzeko. Galdetu ea
ezagutzen duten antzeko pai-
saiarik; baiezkoan, eskatu non
ikusi dituzten esateko.
Eskatu ikasleei Espainiako klimei
buruzko 117. orrialdeko mapari
erreparatzeko, Espainiako zatirik
handienean klima mediterraneoa
dagoela ohar daitezen.
Azaltzeko
Hau da Iberiar penintsulan bi
klima mediterraneo egotearen
arrazoia: barrualdeko eskualdee-
tan ez da nabaritzen itsasoaren
eta itsas haizearen eragina; itsa-
soari eta itsas haize horri esker,
tenperatura leunak izaten dira
urte guztian klima mediterraneo
ohikoan.
Klima mediterraneoaren ezauga-
rri nabarmenena udako lehortea
da. Eskatu ikasleei grafikoei
erreparatzeko, xehetasun ho-
rretaz ohar daitezen: berehala
ohartuko dira udako hilabetee-
tan prezipitazioek behera egiten
dutela.
118
132826 _ 0160-0175.indd 166 28/9/09 16:01:24
a.
n
o

l/m
2
70
60
50
40
30
20
10
0
l/m
2
119
9
3. Landaretza mediterraneoa
Klima mediterraneoa duten inguruetan, landare-
tza berezia hazten da; baso mediterraneoa esa-
ten zaio landaretza horri.
e
Baso mediterraneoan
era askotako landareak hazten dira.
Zuhaitz ak, hala nola arteak, artelatzak, pinuak,
eta, inguru hezeenetan, haritzak.
Zuhaixka k, hala nola karraskak, txarak eta usain-
tsu batzuk: ezkaia, izpilikua, isatsa eta erromeroa,
esaterako.
Toki askotan, berezko landaretzaren tokian labo-
reak landatu dira. Beste toki batzuetan, baso me-
diterraneoa hondatuz joan da, eta jada ez dago
zuhaitzik; zuhaixkak baino ez dira hazten.
Iberiar penintsulako hego-ekialdeko inguru lehorre-
netan, palmondo nanoa eta espartzua hazten dira.
Landare horiek ur gutxi behar dute hazteko.
Barrualdeko klima mediterraneoa duten inguru ho-
tzenetan, tenperatura baxuetan ondo irauten duten
zuhaitzak hazten dira; miterra eta ipurua, adibidez.
Klima mediterraneo ohikoa Mediterraneo
itsasotik hurbil dauden eskualdeetakoa da.
Tenperaturak leunak dira, eta euri gutxi egi-
ten du. Barrualdeko klima mediterraneoan,
tenperaturak muturrekoak dira: oso hotzak
neguan eta beroak udan. Klima hori Iberiar pe-
nintsulako barrualdekoa da.
1. Kalkulatu
q
eta
w
grafikoetako
herri bakoitzean zein den tenperatura
altuenaren eta baxuenaren arteko
aldea. Bi klima horietatik zeinetan dira
tenperaturak muturrekoenak?
2. Azaldu nolakoak diren
klima mediterraneo ohikoaren eta
barrualdekoaren tenperaturak eta
prezipitazioak. Esan zer landare
hazten den klima horiek dituzten
lekuetan.
Galderak
LORTU NAHI
DUGUN MUNDUA
Tenperatura egokia?
Demagun bero handiko egun bat: 35 C ka-
lean. Autobusera igo eta 17 C! Ia 20 C-ko
aldea! Horren arrazoia aire girotua da. Aire ho-
rrek energia asko kontsumitzen du, eta kata-
rroak sortzen ditu, gaizki erabiliz gero.
Idatzi goiburu bat, jendea aire girotua eta
berogailua egoki erabiltzera bultzatzeko.
e
A. Baso mediterraneoa B. Palmondo nanoa. C. Miterra.
A
B C
Uholdeak eragoztea ez da beti erraza izaten. Hala ere, gizakiak zen-
bait mekanismo garatu ditu horretan saiatzeko. Esate baterako, urte-
giak sortu dira, euri-ibilguak husteko gaitasuna kontrolatu ahal izate-
ko. Horrez gain, zenbait ibairen ibilbidea desbideratu egin da, arriskua
hirietatik urruntzeko, hala nola Valentzian eta Sevillan, eta zenbait
tokitan euri-ibilbideak kanalizatu dira, hala nola Segura ibaian. Itsas
uholdeen arriskuari dagokionez, dikeak eraiki dira urak kontrolatzeko.
Bestalde, eguraldiaren iragarpenak uholdeak izateko arriskua dagoela
ohartarazi ohi du, gertatu aurretik.
Eskatu ikasleei bilatzeko Interneten Espainian gertatutako uholde
larrienetako batzuei buruzko informazioa, eta kontatzeko uholde ho-
riek nola gertatu ziren.

Azaldu ikasleei klimaren ezauga-
rriak tenperaturen eta prezipita-
zioen diagrama baten bidez adie-
razi ohi direla grafikoki. Berrikusi
ikasleekin batera zer hilabetetan
dauden prezipitazio urrienak, eta
errepara dezatela tenperatura al-
tuenak ere hilabete horietan izaten
diren ala ez.
Lortu nahi dugun
mundua
E. L.
Proposatu ikasleei gogoeta egiteko
gure espazioetan sortu ohi dugun
klima artifizialari buruz. Neguan,
etxeko tenperaturak ez du izan
behar udan bezala mahuka eta gal-
tza motzetan bizitzeko modukoa.
Gauza bera gertatzen da udan aire
girotuarekin.
Erantzunak
Galderak
1. Palman, tenperaturarik altuena
26 C- koa da, et a baxuena,
11 C-koa; beraz, bien ar teko
aldea 15 C-koa da. Valladoliden,
tenperaturarik altuena 22 C-koa
da eta baxuena 4 C-koa; aldea
18 C-koa da. Hortaz, tenperaturarik
muturrekoenak Valladolidek ditu.
2. Klima mediterraneo ohikoan
tenperaturak leunak dira, itsasoaren
eraginez, eta prezipitazioak, urriak,
udan batez ere. Landaretza tipikoa
baso mediterraneoa da. Bertako
zuhaitzak artea, artelatza, pinua eta
haritza dira; bertako zuhaixkak, berriz,
karraska, txara, ezkaia, izpilikua,
isatsa eta erromeroa. Barrualdeko
klima mediterraneoan, tenperatura
altuak izaten dira udan, eta oso
baxuak, neguan. Prezipitazioak, berriz,
urriak izaten dira, eta udaberrian eta
udazkenean pilatzen dira. Landaretza
klima mediterraneo ohikoan sortzen
denaren antzekoa da, baina beste bi
zuhaitz mota ageri dira: miterra eta
ipurua. Izan ere, ongi egiten baitiete
aurre biek neguko tenperatura
hotzei.
9. UNITATEA
119
132826 _ 0160-0175.indd 167 6/10/09 15:45:36
120
Klima ozeanikoa, subtropikala eta mendialdekoa
1. Klima ozeanikoa
Iberiar penintsulako iparraldeko erkidegoetako kli-
ma da:
q
Nafarroa, Euskal Autonomia Erkidegoa,
Kantabria, Asturias, Galizia, Aragoi, eta Gaztela
eta Lengo zati batekoa.
Tenperaturak leunak dira urte osoan zehar,
itsasoa gertu baitago. Udako hilabeteak fres-
koak dira, 20 C inguruko tenperatura izaten
baita; eta neguko hilabeteak, berriz, epelak,
batez beste 11 C izaten baita.
Euri asko egiten du urte osoan, 1.100 l/m
2
-tik
gora, eta urtaro guztietan izaten dira prezipitazioak;
dena den, udan pixka bat gutxiago izaten dira.
2. Landaretza ozeanikoa
Klima ozeanikoa duten inguruetan landaretza opa-
roa izaten da, euria sarri eta asko egiten duelako.
Hori dela eta, paisaiak oso berdeak dira. Basoak
eta larreak bereizten dira.
w
Basoak. Baso atlantikoa da ohiko basoa. Ur asko
behar duten zuhaitzez osaturik dago; haritz, gaz-
tainondo eta pagoz, esaterako. Baso horien lurzo-
ruan beste landare batzuk hazten dira; iratzeak
eta ote zuriak, adibidez. Inguru askotan, batez
ere kostaldetik gertu, baso horien ordez pinuak
eta eukaliptoak landatu dira.
Larreak. Belardi zabalez osatutako hedadurak
dira; belardi horiek berde daude urte osoan.
Ganadua bazkatzen da haietan.
3. Klima subtropikala
Klima subtropikala Kanariar uharteetako ohiko kli-
ma da.
e
Urte osoan tenperaturak leunak izaten
dira klima horretan, gorabehera handirik gabeak.
Batez beste, 20 C ingurukoak izaten dira tenpera-
turak.
Euri gutxi egiten du, batez ere Lanzaroten eta
Fuerteventuran. Bi uharte horiek dira baxuenak
eta Afrikatik hurbilen daudenak. Altituderik han-
dieneko uharteetako iparraldean izaten dira prezi-
pitazio handienak, eta hegoaldean, berriz, ia ez
du euririk egiten.
w
Landaretza ozeanikoa. A. Pago- eta iratze-basoa.
B. Larrea.
A B
30
25
20
15
10
5
0
l/m
2
C
U O M A M E U A I U A A U O M A M E U A I U A
e
Kanarietako Telde mendialdeko tenperaturen eta
prezipitazioen grafikoak, hilabeteka.
Hila
q
Santanderko tenperaturen eta prezipitazioen
grafikoak, hilabeteka.
0
l/m
2
C
U O M A M E U A I U A Hila U O M A M E U A I U A A
30
25
20
15
10
5
0
4. Ka
Kanari
eta alt
reizten
Beh
dago
reak
palm
Erdik
iparr
tzez
Gail
rra h
ko b
5. M
Zenbat
turak ja
dira be
rretako
Neg
dira
ko h
Prez
tan e
6. M
Landa
dialde
reak d
Gail
leku
ez d
Beh
soak
badi
Iber
koa
tako
leho
men
Espainiako haize nagusiak
Haizea kliman eragiten duen faktoreetako bat da. Espainiako lurretan
ez da oso indartsua izaten: oso gutxitan gainditzen du 50 km/h-ko
abiadura, baina inoiz 180 km/h-ko abiadura ere izaten du. Hauek dira
Espainiako haize nagusietako batzuk:
Ziertzoa: haize lehor horrek Ebro ibarrean jotzen du; batzuetan, 100 km/h-
-ko abiadura gainditzen du.
Bizkaiko golkoko galerna: zenbait egun berotan bat-batean sortu ohi
den haize- eta euri-erauntsia da.
Alisioak: haize hotz eta hezetasun handiko horiek Kanariar uharteen
ipar-isurialdearen kontra egiten dute talka.
Helburuak
Klima ozeanikoaren ezaugarri
nagusien eta klima horretako
landaretzaren berri jakitea.
Klima subtropikalaren ezaugarri
nagusien eta klima horretako
Mendialdeko klimaren ezauga-
rri nagusien eta klima horretako
Hasteko
Epigrafeak irakurtzen aurrera
egin ahala, proposatu ikasleei
identifikatzeko 117. orrialdeko
mapan klima mota bakoitza eta
bere eragin-eremua.
Azaltzeko
Azaldu ikasleei Espainiako kli-
mei buruzko gaurko ezagutza
urte askotan informazioa pila-
tzearen eta neurketak idaztea-
ren emaitza dela. Urte bateko
klima-egoera isolatua ez da
esanguratsua klima bat deskri-
batzeko.
Klima ozeanikoa duten zonetan,
Atlantikotik datozen depresioen
eraginez egiten du horrenbeste
euri.
Kanarietako klima subtropi-
kal ean tenperatura l eunak
izaten dira ur te guztian, eta
urtaroen arteko aldea txikia iza-
ten da; izan ere, Lurraren zona
berotik gertu dago. Penintsula-
ko klimek, ordea, alde nabar-
menagoak dituzte urtarotik ur-
tarora.
Mendialdeko klima lantzean, ai-
patu ikasleei tenperaturak behe-
ra egiten duela altitudeak gora
egin ahala, eta horren ondorioz,
altitude handiko eremuetan alti-
tude txikiagoetan baino tenpera-
tura baxuagoak izaten dituztela.
Horrez gain, aipatu tenperatura
horien ondorioz ez dela ia landa-
retzarik sortzen.
120
132826 _ 0160-0175.indd 168 28/9/09 16:01:25
m
2
0
m
2
121
9
4. Kanarietako landaretza
Kanarietako landaretza uharteetako hezetasunera
eta altuerara egokituta dago. Hala, hiru zona be-
reizten dira.
r
Beheko zona. 0 metrotik 400 metrora artean
dago. Euri gutxirekin ondo irauten duten landa-
reak hazten dira, hala nola astalarra, tabaiba,
palmondoa eta miterra.
Erdiko zona. Altituderik handieneko uharteetako
iparraldean, laurisilvae nagusitzen da; ereino-
tzez eta ezkiz osatutako basoa da.
Gailur-ingurua. Inguru altuenetan, pinu kanaria-
rra hazten da, eta gailurretan, isatsa eta Teide-
ko bioleta.
5. Mendialdeko klima
Zenbat eta altuago, klima aldatu egiten da: tenpera-
turak jaitsi egiten dira, eta prezipitazioak ugariagoak
dira beheragoko lurretan baino. Goi-goian dauden lu-
rretako klimari mendialdeko klima esaten zaio.
t
Neguko hilabeteetan tenperaturak oso baxuak
dira, 0 C-tik beherakoak zenbaitetan, eta uda-
ko hilabeteetan, freskoak, 15 C ingurukoak.
Prezipitazioak ugariak dira , eta neguko hilabetee-
tan elurra izaten da.
6. Mendialdeko landaretza
Landaretza aldatu egiten da altuerarekin. Men-
dialdean, beheragoko lurretan ez dauden landa-
reak daude.
Gailur inguruetan , tenperaturak hotzenak diren
lekuetan, belardiak eta zuhaixka batzuk baino
ez dira hazten piornoa, adibidez.
Beherago dauden inguruetan , pinu- eta izei-ba-
soak hazten dira. Eta beherago, haritzak ere
badira.
Iberiar penintsulako iparraldean klima ozeani-
koa dago. Klima epela eta hezea da. Kanarie-
tako klima subtropikala da; hau da, leuna eta
lehorra. Espainiako inguru altuenetan, berriz,
mendialdeko klima dago.
isatsa
altuera
(metroak)
pinu
kanariarra
tabaiba astalarra
miterra
laurisilvae
3.000
1.500
400
0
r
Kanarietako landaretza.
1. Idatzi nolakoak diren tenperaturak
eta prezipitazioak mendialdeko kliman,
klima ozeanikoan eta klima
subtropikalean.
2. Idatzi klima ozeanikoa, subtropikala
eta mendialdekoa duten inguruetako
hiruna landareren izenak.
Galderak
I H
t
Asturiaseko Leitariegos herriko tenperaturen eta
prezipitazioen grafikoak, hilabeteka.
l/m
2
C
U O M A M E U A I U A Hila U O M A M E U A I U A A
20
15
10
5
0
-5 0
dragoa
Levantea: ekialdeko haize horrek Gibraltarko itsasartean, Alborn itsa-
soan eta Murtzian jotzen du.
Lebechea: Murtziako eta Alacanteko kostaldean jotzen du. Hego-men-
debaldeko haizea da, oso hezea, eta Saharako hautsa eramaten du.
Mendebal-haizea: Portugalgo kostaldetik penintsula aldera jotzen du,
eta Atlantikotik depresioak ekartzen ditu (ekaitzak).
Solanoa: ekialdeko haize bero horrek Gaztela-Mantxan eta Extrema-
duran jotzen du.
Tramontana: haize hotz zurrunbilotsu hori Balear uharteetako eta Ka-
taluniako berezko haizea da.
Eskatu ikasleei bilatzeko zer haizek jo ohi duten Euskadin eta nor-
beraren herrian.
Ulertzeko
Egiaztatu ea ikasleek ikasi dituz-
ten buruz Espainiako klima mota
nagusiak, klima horien ezauga-
rriak eta eragin-eremuak. Ho-
rretarako, eskatu biltzeko taula
batean klima bakoitzari buruzko
informazio garrantzitsua. Taula
egiteko laguntza behar badute,
ko 24. eta 25. orrialdeetara jo
dezakete.

Grafiko batean hainbat aldagai
interpretatzea matematikarako
gaitasunarekin lotuta dago. Horre-
gatik, 1. eta 4. klimogramak ikas-
gelan lantzeak gaitasun hori gara-
tzen laguntzen du. Erabilarazi
datuak ikasleei. Egin honelako
galderak: Zer klimogramatan dau-
de 0 C-tik beherako batez beste-
ko tenperaturak? Zer udalerrik du
bietan klima euri tsuena, Santan-
derrek ala Leitariegosek? Nola
dakizu? Zein da Santanderreko
batez besteko tenperatura maxi-
moa? Eta Leitariegoskoa? Eta
abar.
Erantzunak
Galderak
1. Mendialdeko klima prezipitazio
ugarikoa da, eta elurra egiten du,
batez ere. Tenperaturak oso baxuak
izaten dira neguan, 0 C-tik behe-
rakoak, eta freskoak, berriz, udan.
Klima ozeanikoan ugariak dira pre-
zipitazioak urte guztian, eta tenpera-
turak, berriz, leunak, itsasotik gertu
egotearen eragina dela-eta. Klima
subtropikalean urriak izaten dira
prezipitazioak, eta tenperaturak,
berriz, leunak, urte guztian.
2. Klima ozeanikoa: haritza, ote
zuria eta eukaliptoa. Klima sub-
tropikala: astalarra, miterra eta
laurisilvaea. Mendialdeko klima:
piornoa, izeia eta haritza.
9. UNITATEA
121
132826 _ 0160-0175.indd 169 28/9/09 16:01:25
122 122
q
Euskadiko klimen mapa.
Begiratu
q
mapari. Euskadiko hiru klimak lurral-
dean nola banatzen diren ikusten da irudian: kli-
ma ozeanikoa edo atlantikoa, trantsizio-klima eta
klima mediterraneoa.
1. Klima ozeanikoa edo atlantikoa
Bizkaian, Gipuzkoan eta Arabako iparraldean kli-
ma ozeanikoa dago. Erreparatu klima horren
ezaugarriei
w
grafikoan.
Tenperatura k leunak dira, eta itsasoaren gertu-
tasuna dela eta, ez da alde handirik izaten
neguko eta udako tenperaturen artean. Urteko
batez bestekoa 13-14 C-koa da.
Prezipitazio ak oso ugariak dira urte osoan;
1.100 l/m
2
-tik gora, batez ere udazkenean eta
neguan.
Euskadiko klimak
Bilbo
Donostia
Gasteiz
N A F A R R O A K O
F O R U
E R K I D E G O A
E R R I O X A
KANTABRIA
F R A N T Z I A
Bizkaiko golkoa
L E G E N D A
Klima ozeanikoa
Barrualdeko klima mediterraneoa
Trantsizio-klima
0 10
Kilometroak
Eskala
E
I
M
H
C
20
15
10
5
0
-5
U O M A M E U A I U A A U O M A M E U A I U A
0
l/m
2
Hila
w
Bilboko tenperaturen eta prezipitazioen
Eu
pu
kli
ma
isu
2. T
Erdia
zio-k
rriak
Te
ad
ne
Pre
be
3. B
Ia A
goald
Hona
Te
ha
ud
Pre
tua
4. L
Klim
egite
landa
deet
La
eu
no
Ba
ha
Tra
tze
zie
pe
La
gu
lak
os
Artikutza, berde bizia
Artikutzako lursaila Iberiar penintsulako tokirik euritsuena da. Goizue-
tako lurretan dago (Nafarroa), eta Donostiako udala da haren jabea.
Lesaka, Oiartzun, Zubieta eta Goizuetako mendiek zirku bat osatzen
dute Artikutzaren inguruan. Kokapen horrek euri ugariak eragiten ditu
urte guztian. Izan ere, mendi horiek eutsi egiten diete hodeiei, eta hodei
horiek duten hezetasun guztia husten dute bertan.
Klima horrek haritzez eta pagoz osatutako baso oparoa sorrarazi du.
Basoan sartzen garenean, zuhaitzen koloreak harritzen gaitu, goroldio-
geruza sendo batek estaltzen baititu zuhaitzak, giroko hezetasunaren
seinale; izan ere, horixe da, hain zuzen, Artikutzako mikroklimaren
ezaugarri nagusia.
Helburuak
Euskadin zer klima mota dauden
ikastea.
Euskadin zer-nolako tenperatu-
rak eta prezipitazioak izan ohi
diren jakitea.
Euskadin zer landaretza bereiz-
garri dagoen jakitea.
Hasteko
Esan ikasleei kokatzeko beren
herria 122. orrialdeko maparen
gainean, eta idazteko zer klima
duen.
Azaltzeko
Azaldu ikasleei bi orrialde haue-
tako tenperatura-grafikoetan hi-
labete bakoitzeko batez besteko
tenperaturak daudela adierazita,
eta datu horiek eguneroko batez
besteko tenperaturen arabera
kalkulatzen direla. Kontuan
izan behar dute klima medite-
rraneoko barrualdeko eremue-
tan eguerdiko tenperatura 35-
40 C-koa izan daitekeela, eta
gauekoa, berriz, 10-15 C-koa.
Hortik ateratzen da 25 C-ko ba-
tez besteko tenperatura.
Proposatu ikasleei alderatzeko
Bilboko eta Gaubeako tenperatu-
ren eta prezipitazioen grafikoak,
eta idazteko zer alde ikusten di-
tuzten.
Ulertzeko
48. eta 49. orrialdeko estrate-
giei jarraituz, proposatu ikasleei
birlantzeko bi orrialde horietako
informazioa, errazago ulertu eta
ikasteko.
122
132826 _ 0160-0175.indd 170 28/9/09 16:01:26
Z I A
aneoa
0
l/m
2
123
9
Euskadin, klima ozeanikoa dute Bizkaian, Gi-
puzkoan eta Arabako iparraldean; trantsizio-
klima, Arabako Lautadan; eta barrualdeko kli-
ma mediterraneoa, Arabako zatirik handienean,
isurialdeen banalerrotik hegoaldera.
2. Trantsizio-klima
Erdialdeko arroan edo Arabako Lautadan trantsi-
zio-klima dago. Hauek dira klima horren ezauga-
rriak:
e
Tenperature tan ez dago klima mediterraneoan
adinako gorabeherarik. Uda lehorra da, baina
negua hotzagoa eta luzeagoa da.
Prezipitazio ak urriak dira, batez ere udako hila-
beteetan.
3. Barrualdeko klima mediterraneoa
Ia Araba osoan, isurialdeen banalerroaren he-
goaldera, barrualdeko klima mediterraneoa dago.
Hona hemen klima horren ezaugarriak:
Tenperatura k muturrekoak dira. Neguan, hotz
handia egiten du eta izotza sarri izaten da;
udak, aldiz, lehorrak eta beroak izaten dira.
Prezipitazio ak urriak dira, eta desberdin bana-
tuak urtean zehar.
4. Landaretza
Klimaren arabera, Euskadiko landaretza aldatu
egiten da toki batetik bestera. Hala, kostaldeko
landaretza ez da erdialdeko edo barrualdeko lurral-
deetako bezalakoa. Hiru mota bereizten dira:
r
Landaretza ozeanikoa edo atlantikoa. Oparoa da,
euria sarri egiten duelako. Haritzak eta gaztai-
nondoak daude, eta inguru altuenetan, pagoak.
Batzuetan, baso mistoa ere izaten da; arte, urki,
haltz eta abarrek osatzen dute baso hori.
Trantsizioko landaretza. Batez ere pagoak osa-
tzen du. Pagoaren ondoan ia ez da beste espe-
zierik hazten; gorostia eta ezpela dira salbues-
pen bakanetakoak.
Landaretza mediterraneoa. Landaretza berde
gutxiago dago, hezetasuna ere gutxiago dagoe-
lako. Adibidez, arteak, pinuak eta karraskak
osatzen dute landaretza.
25
20
15
10
5
0
-5
C l/m
2
U O M A M E U A I U A A U O M A M E U A I U A Hila
e
Gaubeako tenperaturen eta prezipitazioen
r
A. Haritza. B. Ezpela. C. Karraska.
A
B C
1. Kalkatu
q
mapa, koloreztatu hiru zonak
eta esan zer ezaugarri daukan Euskadiko
klima bakoitzak, tenperatura eta
prezipitazioen aldetik.
2. Lotu Euskadiko klima bakoitza
bi landarerekin.
Galdera
Landaretzaz gain, fauna ere oparoa da: mota askotako animaliak bizi dira
natura-ingurune honetan.
Artikutzan zehar ibiltzean, bakartasun-eta birjintasun-sentimendua nagusi-
tzen zaigu. Zalantzarik gabe, gure lurraldean ondoen kontserbatu den baso-
etako bat da, Donostiako udalak egindako kudeaketa bikainari esker.
Donostiako udala 1919an egin zen lursail honen jabe, urak biltzeko as-
moz, eta gainerako erabilera oro debekatu zuen. Horren ondorioz, basoak
duela milaka urtetako egoera berean dirau; bertako biztanleek ikatza
ekoizteko zuhaitzak botatzea izan da baso honek jasan duen moldaketa
bakarra.
Esan ikasleei idazteko Artikutzako klimaren eta landaretzaren berezi-
tasun horiek, eta alderatzeko beren herrikoekin.

teknologia digitala
Esan ikasleei Euskadiko klimari bu-
ruzko eskema egiteko: klima mo-
tak, ezaugarriak eta landaretza.
Erantzunak
Galderak
1. E. G.
Hauek dira Euskadiko klima ozea-
nikoaren bereizgarriak: batetik,
tenperatura leunak, negutik udara
gutxi aldatzen direnak; bestetik,
prezipitazio ugariak, udazkenean
eta neguan batez ere.
Trantsizio-kliman tenperaturak
muturrekoak dira, baina tenpera-
tura-aldaketa ez da klima medite-
rraneoan bestekoa. Prezipitazioak,
berriz, urriak dira, udan batez ere.
Barrualdeko klima mediterraneoa-
ren bereizgarria muturreko tenpera-
turak dira: oso altuak udan eta ba-
xuak neguan. Prezipitazioak urriak
dira urte guztian.
2. E. E.
Klima ozeanikoa: haritza eta gaz-
tainondoa.
Trantsizio-klima: pagoa eta ezpela.
Barrualdeko klima mediterraneoa:
artea eta pinua.
9. UNITATEA
123
132826 _ 0160-0175.indd 171 28/9/09 16:01:26

124
1. Kopiatu Espainiako klimen mapa hau eta koloreztatu zona bakoitza dagokion koloreaz.
a. Zein klimak dituzte tenperatura leunak?
Zeinek dituzte muturreko tenperaturak?
b. Zein klimatan dira ugariak prezipitazioak?
Ariketak
Arrazoitu
Ulertu
a. Egin aurrekoa bezalako beste fitxa bat
Arabako Lautadako argazki honetarako,
eta osatu.
Klima mediterraneo ohikoa
Klima ozeanikoa
Klima subtropikala
Mendialdeko klima
2. Kopiatu eta osatu taula hau, Espainiako
klimen ezaugarriak jarrita.
KLIMA TENPERATURAK PREZIPITAZIOAK
mediterraneoa leunak urriak
3. Egin hiru zutabeko taula bat. Batean, idatzi
Espainiako klimen izenak; bestean, klima
bakoitzari dagokion landaretza, eta
azkenekoan, zein erkidegok duten klima hori.
4. Idatzi zer faktorek eragiten duen bi herri
hauetako kliman. Esan nolakoak izango diren,
zure ustez, toki bakoitzeko tenperaturak eta
prezipitazioak.
A B
5. Begiratu Aralarko argazkiari eta osatu
fitxa.
Paisaia:

mendikoa
lautadakoa
Landaretza:

urria
oparoa
Zure ustez, zer klima mota da?
Zergatik?
PAISAIAK
B
A
6. Id
ze
er
Et
ar
7. M
et
et
ba
to
9.
10.

3. A
urtek
ten d
1. Kl
berti
ardat
datua
tigrad
ka ad
Klima-aldaketa eta Bakearen Nobel Saria
Lurraren narriadura gizakion errua eta geure jardueraren ondorioa dela
herritar askoren kontzientzian dago jada: natura-baliabideen neurriga-
beko ustiaketaren ondorioa, eta atmosfera, ura nahiz lurzoruari eragi-
ten diegun kutsaduraren ondorioa. 2007an, Bakearen Nobel Saria Al
Gore jaunari eta Klima Aldaketaren Gobernuarteko Aditu Taldeari eman
zieten batera, eta hori gero eta kontzientzia handiagoa dagoenaren
seinale da.
Sarritan, ekologisten mezua tremendistatzat eta ezkortzat jotzen da,
baina etorkizun hori jada iritsi dela ulertu behar dugu, lehen aipatutako
jarduera horien eraginak nabarmenak eta begi-bistakoak baitira.
Erantzunak
Ulertu
1. E. G. a. Klima ozeanikoak, sub-
tropikalak eta mediterraneo ohi-
koak dituzte tenperatura leunak.
Muturreko tenperaturak, berriz,
mendialdekoak eta barrualdeko kli-
ma mediterraneoak. b. Klima oze-
anikoan eta mendialdeko kliman.
2. Mediterraneo ohikoa: tenpera-
tura leunak eta prezipitazio urriak.
Barrualdeko mediterraneoa: mutu-
rreko tenperaturak eta prezipitazio
urriak. Ozeanikoa: tenperatura leu-
nak eta prezipitazio ugariak. Men-
dialdekoa: tenperatura hotzak eta
prezipitazio ugariak. Subtropikala:
tenperatura leunak eta prezipitazio
urriak.
3. Klima mediterraneo ohikoa:
baso mediterraneoa; Katalunian,
Valentziako Erkidegoan, Murtzian,
Andaluzian, Balearretan, Extrema-
duran, Gaztela-Mantxan, Gaztela
eta Leonen, Ceutan eta Melillan.
miterra eta ipurua, eremu hotze-
tan; Katalunian, Valentziako Erki-
degoan, Murtzian, Andaluzian, Gaz-
tela-Mantxan, Madrileko Autonomia
Erkidegoan, Gaztela eta Leonen,
Errioxan, Euskadin, Nafarroan eta
Aragoin. Klima ozeanikoa: basoak
eta belardiak; Nafarroan, Euskadin,
Kantabrian, Asturiasen, Galizian,
Aragoin, eta Gaztela eta Leonen.
Klima subtropikala: astalarra, tabai-
ba, laurisilvaea eta pinu kanariarra;
Kanariar uharteetan. Mendialdeko
klima: belardiak, pinuak eta izeiak;
zenbait autonomia-erkidegotako al-
titude handiko eremuetan.
4. A: itsasotik gertu egoteak; ten-
peraturak leunak dira urte guztian.
B: altitudeak; tenperaturak baxuak
dira eta prezipitazioak ugariak, elu-
rra batez ere.
Arrazoitu
5. Mendiko paisaia da, eta landa-
retza oparoa du. Klima ozeanikoa
da; izan ere, klima ez da horren
muturrekoa, mendi-ingurua izan
arren.
124
132826 _ 0160-0175.indd 172 28/9/09 16:01:26

125
9
U O M A M E U A I U A A
C

30
25
20
15
10
5
0
l/m
2

70
60
50
40
30
20
10
0
6. Idatzi Euskadiko klimen izenak eta esan
zer ezaugarri duten. Zer lotura dago
erliebearen eta erkidegoko klimen artean?
Eta klimen eta itsasoarekiko distantziaren
artean?
7. Meteorologoek egunero jasotzen dituzte hango
eta hemengo tenperatura, prezipitazio, haize
eta abarrei buruzko datuak. Zure ustez, hilabete
batean jasotako datuen bidez ba al da zehazterik
toki bateko klima? Zergatik?
8. Turismo-enpresa batek eski-estazio bat eta
ur-instalazioak izango dituen jolas-parke bat
eraiki nahi ditu Espainiako
bi lekutan. Bakoitzak
behar duen klima
aintzat hartuta,
gomendatu non
eraiki beharko
luketen bata
eta non bestea.
Azaldu zergatik.
9. Aztertu aurreko klimograma. Urteko zein hilabetetan
egiten du euri gehien? Eta zein hilabetetan egiten du
euri gutxien? Zein dira hilabete beroenak? Eta zein,
hotzenak? Zer alde dago hil epeleneko eta hotzeneko
tenperaturen artean? Zure ustez, zer klima motatakoa da
klimograma hori? Zergatik?
10. Interpretatu eskuineko klimograma aurreko galderak
oinarri hartuta. Benasquekoa da, Huesca probintzian.
IKASI EGITEN
Aplikatu Eman iritzia
Klimograma bat interpretatzea
Leku bateko klima nolakoa den jakiteko, urteetan zehar tenperaturak eta
prezipitazioak nolakoak diren jakin behar dugu. Informazio hori klimogramak
ematen digu. Grafiko mota bat da klimograma; leku bateko tenperaturak eta
prezipitazioak adierazten dira bertan, hilabetez hilabete.
3. Ardatz horizontalean
urteko hilabeteak adieraz-
ten dira.
2. Eskuineko ardatzean
prezipitazioak jasotzen
dira. Litro metro koadroko
(l/m
2
) izaten da neurria,
hamarnaka adierazita.
4. Zutabe urdin bakoitzak
hilabetean izandako prezi-
pitazioak adierazten ditu.
5. Marra gorriak hilabete
bakoitzeko batez besteko
tenperaturak adierazten di-
tuzten puntuak lo tzen ditu.
U O M A M E U A I U A A
C
30
25
20
15
10
5
0
l/m
2
130
120
110
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
1. Klimogramak bi ardatz
bertikal ditu. Ezkerreko
ardatzean, tenperaturen
datuak daude. Gradu zen-
tigradutan (C) eta bosna-
ka adierazten dira.
Hila
Hila
CIUDAD REAL
Benasque (Huesca)
Lurreko tenperaturak gora egiteak eremu eta arlo guztietan eragiten
du. Proposatu ikasleei galdera honetaz hausnartzea eta elkarrekin
hitz egitea: zertan eta nola eragingo die klima-aldaketak beraiei
zuzenean?
a. Ordoki baten paisaia da, eta
landaretza urria du. Trantsizio-kli-
ma da, tenperaturak ez baitira mu-
turrekoak eta prezipitazioak urriak
baitira.
Aplikatu
6. Klima ozeanikoa: tenperatura
leunak eta prezipitazio ugariak.
Kostaldeko eremuetako berezko
klima da.
Trantsizio-klima: klima mediterra-
neoak bezain muturreko tenpera-
turak ditu, eta prezipitazio urriak
udan. Itsasoaren nolabaiteko eragi-
na duten barrualdeko eremuetako
berezko klima da.
tenperatura altuak ditu udan, eta
baxuak neguan, eta prezipitazioak
urriak dira. Itsasotik urrun dauden
ordokietako berezko klima da.
7. Ez, klimak definitzeko urtaro
guztietako datu guztiak jaso behar
baitira urte askotan.
Eman iritzia
8. E. E.
Eski-estazioa altitude handiko men-
di-eremu batean koka daiteke, elur
ugari egingo baitu bertan. Ur-par-
kea, berriz, klima mediterraneo
ohikoa edo subtropikala duen zona
batean koka daiteke.
Ikasi egiten
9. Euri gehien urrian eta abenduan
egiten du, eta gutxien, uztailean
eta abuztuan. Hilabete beroenak
uztaila eta abuztua dira, eta ho-
tzenak, urtarrila eta abendua. Hi-
labete beroenaren eta hotzenaren
artean 20 C-ko aldea dago. Kli-
mograma barrualdeko klima medi-
terraneoari dagokio, tenperaturak
altuak baitira udan eta baxuak,
aldiz, neguan.
10. Mendialdeko klimari dagokio,
prezipitazioak ugariak baitira urte
guztian, eta tenperaturak, berriz,
baxuak urte guztian, batez ere ne-
guan.
125
9. UNITATEA
132826 _ 0160-0175.indd 173 28/9/09 16:01:27
174
126
3. IKASTEN IKASTEKO. Egin Euskadiko klimen laburpena. Jaso laburpen horretan zer klima mota
dauden, eta tenperatura eta prezipitazio aldetik zer ezaugarri duten.
Berrikusi
Klima
Leku bateko klima tenperaturen eta prezipitazioen arabe-
rakoa da. Beste faktore batzuek ere eragiten dute eta al-
datzen dute toki bateko klima: itsasoarekiko distantziak,
erliebeak eta ekuatorearekiko hurbiltasunak, esaterako.
Espainiako klimak
Espainian bost klima bereizten dira:
Klima mediterraneo ohikoa. Mediterraneo itsasotik hurbilen dauden eskualdee-
tako klima da. Bereizgarriak dira: tenperatura leunak eta prezipitazio gutxi.
Barrualdeko klima mediterraneoa. Iberiar penintsulako barrualdeko eskual-
deetan dagoena da. Hauek dira ezaugarriak: muturreko tenperaturak, oso
hotzak neguan eta beroak udan; eta prezipitazio urriak.
Klima ozeanikoa. Iberiar penintsulako iparraldeko eskualdeetan dagoen klima
da. Tenperaturak leunak dira, eta prezipitazioak ugariak.
Klima subtropikala. Kanariar uharteetako klima da. Prezipitazio gutxi izaten da, eta
tenperaturak leunak dira urte osoan.
Mendialdeko klima. Mendialdekoa da. Tenperaturak oso hotzak izaten dira,
eta prezipitazioak ugariak.
mediterraneo
ohikoa
ozeanikoa
ezaugarriak:
subtropikala
ezaugarriak:
ezaugarriak:
ezaugarriak:
ESPAINIAKO KLIMAK
bost dira
ezaugarriak:
Muturreko
tenperaturak.
Prezipitazio
urriak.
Tenperatura
hotzak.
Prezipitazio
ugariak.
GAI
1
2
et
bo
Kask
izo
Mun
Hegazkinek eguraldia aldatzen dute
Irailaren 11ko New Yorkeko atentatuen ondoren, Ameriketako Estatu
Batuetako aireko espazioa itxita egon zen zenbait egunez, ez zen hegaz-
kinik ibili joan-etorrian. Egoera horretan, klimari buruzko adituek New
Yorkeko eta inguruko eguraldian zer aldaketa gertatzen ziren aztertu
ahal izan zuten. Modu horretan, zirkulazio handieneko aire-ibilbideetan
egiazko aldaketa gertatzen zela egiaztatu zuten. Eguneko eta gaueko
tenperaturen arteko aldea gainerako egunetan baino handiagoa izan
zen egun horietan.
Izan ere, hegazkinen lorratzak uste baino gehiago eragiten du: egural-
dia ere alda dezake, batez ere aireportuetatik gertuko eremuetan eta
zirkulazio handieneko ibilbidean dauden eremuetan.
Unitateko hitz
nagusiak
Basoa
Belardia
Ekuatorearekiko hurbiltasuna
Erliebea
Gailurra
Itsasoarekiko hurbiltasuna
Klima
Klima mediterraneo ohikoa
Klima ozeanikoa
Klima subtropikala
Klima-aldaketa
Klimograma
Landaretza
Mendialdeko klima
Ordokia
Prezipitazioak
Tenperatura
Urtaroak
Ikasten ikasteko
2. Espainiako klimak bost dira. Kli-
ma mediterraneo ohikoak ezauga-
rri hauek ditu: tenperatura leunak
eta prezipitazio urriak. Barrualde-
ko klima mediterraneoak ezaugarri
hauek ditu: muturreko tenperatu-
rak eta prezipitazio urriak. Klima
ozeanikoak ezaugarri hauek ditu:
tenperatura leunak eta prezipita-
zio ugariak. Klima subtropikalak
ezaugarri hauek ditu: tenperatura
leunak eta prezipitazio urriak. Men-
dialdeko klimak ezaugarri hauek
ditu: tenperatura baxuak eta pre-
zipitazio ugariak.
3. E. L.
Egiaztatu ikasleek klima bakoi tze-
rako haren nolakotasuna zehazten
duten ezaugarriak idazten dituztela;
hau da, zer-nolako tenperatura- eta
prezipitazio-erregimenak dituen.
126
132826 _ 0160-0175.indd 174 28/9/09 16:01:27
175
127
9
Klima-aldaketak zer ondorio dituen ulertzeko
Azken urteotan, zientzialariek klima-aldaketa esaten diotenaren berri ematen ari dira
komunikabideak. Baina, zer da klima-aldaketa eta zer ondorio izango du?
Klima aldatuz joan da historian zehar. Gaur egun, petrolioaren eta haren deribatuen
gasolina eta gasolioa gehiegizko errekuntza gertatzena ari da, eta horren ondorioz, aireko
karbono dioxidoa areagotu egin da. Horrek sortu du berotegi-efektua. Berotegi-efektuaren
ondorioz, Lurraren beroa ezin da atmosferara atera, eta horregatik, igo egiten da tenperatura.
GAI NAIZ
1. Adierazi ekintza hauetatik zein iruditzen zaizun garrantzitsuena
petrolioaren kontsumoa murrizteko, eta azaldu zergatik.
a. Gehiengoak garraio publikoa erabiltzea.
b. Etxeak isolatzea, berogailu eta aire girotu gutxiago kontsumitzeko.
c. Petroliorik kontsumitzen ez duten energiak erabiltzea; eolikoa eta eguzki-energia, adibidez.
2. Gehitu aurreko eskeman agertzen diren ondorioek ekar dezaketen beste ondorioren bat.
Adibidez: Itsas maila igotzeak altuera gutxiko uharteak desagertzea
ekar dezake.
Klima-aldaketak ekar ditzakeen ondorioak
Ekaitz
eta urakan
bortitzagoak.
Kasko polarretako
izotza urtzea.
Munduan
Lehorteak
eta basamortuak
ugaritzea.
Itsas
maila
igotzea.
Bero-bolada
luzeagoak.
Klima
epelagoetako
animaliak iristea.
Itsasoan
medusak
ugaritzea.
Prezipitazioak
gutxitzea.
Espainian
Unitatea amaitutakoan, osatu honelako taula bat ikasleekin batera,
edo eskatu haiei osa dezaten:
9. UNITATEA: Klima
Hau ikasi dut Hau egiten ikasi dut
Klima
Klima mediterraneoa
Klima ozeanikoa,
subtropikala eta
mendialdekoa
Euskadiko klimak
Gai naiz...
1. Garrantzitsuena petroliorik
kontsumitzen ez duten energiak
erabiltzea da. Beste bi ekintzek
erregaien kontsumoa murrizten
laguntzen dute.
2. E. E.
Ekaitzak eta urakanak areagotzeak
heriotzak, azpiegiturak hondatzea,
uztan kalte handiak sortzea eta
abar eragin ditzake.
Prezipitazioak gutxitzeak lehorte-
aldiak areagotu ditzake, eta uztak
galarazi.
Klima exotikoagoa duten tokieta-
tik animaliak etortzean, bertako
zenbait espezie gal daitezke eta,
horren ondorioz, biodibertsitatea
gutxitu.
Itsasoan medusak ugaritzeak gu-
re hondartzetara turista gutxiago
etortzea ekar dezake.

gaitasuna
Eskatu ikasleei marrazteko klima
mediterraneoari eta klima ozea-
nikoari dagozkien marrazki bana.
Marrazki horietan, elementu hauei
erreparatu behar diete: erliebearen
formei, hezetasunari, landaretza
motari... Horrela, argi eta garbi
ikusiko da zer alde dauden bi kli-
men artean.
9. UNITATEA
127
132826 _ 0160-0175.indd 175 28/9/09 16:01:28
128A
U
10
Edukiak
Ibaiak.
Espainiako isurialdeak.
Itsas urak, aintzirak, urtegiak
eta lurpeko urak.
Euskadiko urak.
Mapak irakurri, ulertu eta
interpretatzea.
Grafikoak interpretatzea.
Ibai baten ibilbidea irakurri,
Espainiako gainazaleko
urak nolakoak diren jakiteko
interesa.
Euskadiko urak eta ibaiak
nolakoak diren ulertzeko
jakin-mina.
Nork bere burua babesteko
zenbait arau bakun ikasteko
nahia, uholdeak gertatzen
direnean kontuan izateko.
Programazioa
Helburuak
Ibaiak itsasora doazen etengabeko ur-lasterrak direla ikastea.
Ibaiek oinarrizko zer elementu dituzten eta ibaietan zer faktorek
eragiten duten ikastea.
Espainian hiru isurialde daudela jakitea, kantaurialdeko
isurialdea, isurialde mediterraneoa eta isurialde atlantikoa, bai
eta haietako bakoitzak zer ezaugarri eta zer ibaiadar dituen ere.
Lurreko urak bi multzo handi hauetan banatzen direla ulertzea:
lurpeko urak eta gainazaleko urak.
Gainazaleko urak itsaso, aintzira, urmael, ibai eta urtegietako
urek osatzen dituztela jakitea.
Euskadiko uren berri jakitea: ibaien, urtegien eta itsasadarren
berri.
Ibai baten ibilbidearen profila interpretatzea.
Badaki zer diren ibaiak, zer elementu nagusi dituzten eta
haiengan zer faktorek eragiten duten.
Badaki Espainian zer hiru isurialde dauden (kantaurialdekoa,
mediterraneoa eta atlantikoa), bai eta horietako bakoitzeko
ibaiek zer ezaugarri dituzten ere.
Badaki Lurreko urak bi multzo handitan (lurpeko urak eta
gainazaleko urak) banatzen direla.
Badaki zer ezaugarri dituzten Euskadiko ibaiek.
Badaki ibai baten ibilbidearen profila interpretatzen.
beste gaitasun hauek lantzen dira unitate honetan: gizarterako eta
herritartasunerako gaitasuna; hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna;
eta ikasten ikasteko gaitasuna.
F
O
Urak
132826 _ 0176-0191.indd 176 28/9/09 16:03:24
128B
Unitatearen eskema
10. UNITATEA. URAK
Berrikusi
Gai naiz
Ibai bat aztertzeko
Ikasi egiten
interpretatzea
Babestu uholdeen arriskutik
Bigarren hizuhilekoaren ebaluazioa
Aldez aurreko ideiak hautematea; 1. eta 2. ariketak, 129. orrialdea.
Eskemak osatzea; 1. ariketa, 137. orrialdea, eta 2. eta 3. ariketak, 140. orrialdea.
Ikasleei ez zaie erraza egiten ibaiak kokatzea.
Gogorarazi ibai guztiak mendietan sortzen direla.
Gero, proposatu jarraitzeko ibaien ibilbidea
hormako mapa batean, eta eskatu erreparatzeko
ibai bakoitza zer tokitatik igarotzen den eta non
itsasoratzen den.
Ur-korrontearen noranzkoari antzematea eta
ibaien ezkerraldea eta eskuinaldea bereiztea ere
zaila gerta daiteke. Gogoan hartu horretarako
aski dela ibaia sortzen den tokian kokatzea, eta
handik itsasoratzen den tokira begira jartzea:
eskuinaldea gure eskuinera dagoen aldea da.
Geografia deskribatzaileari buruzko gainerako
unitateetan bezalaxe, jarri ikasleen hurbileko
adibideak (haien esperientziarekin lotutakoak),
ahal den guztietan.
Oharra: Unitate honen eta hurrengoen programazioa aldatu egiten da Aste Santuko daten arabera.
Tenporalizazio-
iradokizuna
Iraila
Azaroa
Abendua
Urtarrila
Otsaila
Martxoa
Apirila
Maiatza
Ekaina
Urria
Ibaiak
Espainiako ibaien
isurialdeak
Itsas urak, aintzirak,
urtegiak eta lurpeko urak
Euskadiko urak
132826 _ 0176-0191.indd 177 6/10/09 15:47:37
Objetivos
Sabedes.
Conoas.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
128
Atxetan
Mendien hegalean eta itsasoaren ondoan,
Arranondotik Lekeitioraino dagoen hiru orduko bidea,
nik ikusi ditudanetik ederrenetako bidea bada.
[] Beste aldetik Kantauriko itsas berdingabea ageri da,
bere betiko edertasunaz apaindurik, hain laster urdin,
bare eta baketsu urertzean, txipli-txapla jolasean
dagoela eta Bilborantz edo Donostiarantz, Frantziara
edo Santander aldera doazan ontziak eta Euskal Herriko
arrantzaleen potintxoak bere mokorren gainean maite ro
darabiltzala; hain laster gaizto, haserre eta beldurgarria,
bitsez betea ta irakina, bere gainaldeko gauza guztiak
ondatu nahirik eta lehorreko aitz irme gogorrekin
borroka indartsu bizi eta amorratuan orroaka.
Txomin Agirre. Kresala
Urak 10
Zure ustez, zer adierazi nahi du
egileak bere mokorren gainean
eta irakina hitzen bidez?
Gure itsasertzeko zer herri ezagutzen
dituzu? Deskribatu herri horiek.
Ib
Iba
den
bid
ibil
erd
bid
egi
ibil
1.
Ai
Its
tzir
sa
A
d
U
d
t
g
2.
GOG
Txomin Agirre (Ondarroa, 1864 - Zumaia, 1920)
Txomin Agirre euskaraz idazten duen nobelagile onenetakotzat jotzen
da. Ipuinak eta sermoiak ere idatzi zituen, erretorea zenez gero, baina
haren eleberriek eman diote sona handiena. Batetik, hura izan bai-
tzen genero horri heltzen lehena, askoren ustez; baina bestetik, haren
eleberriak kalitate handikoak direlako, inolako zalantzarik gabe. Gutxik
bezala garatu zuen kostunbrista izeneko nobela mota. Esate baterako,
Kresala eta Garoa eleberrietan maisuki deskribatu zituen, hurrenez
hurren, kostaldeko herri bateko bizimodua eta landa-eremu batekoa.
Txomin Agirre familia xume batean hazi zen. Horregatik, hasieran ez
zuen erraza izan bokazioz egin nahi zituen ikasketak egitea.
Helburuak
Ikasleei ibaiak zer diren eta zer
zati dituzten gogoraraztea.
Aintzirak, urtegiak eta urmaelak
zer diren berrikustea.
Euskadiko ibai, urtegi eta itsa-
sadar nagusiak zein diren gogo-
ratzea.
kiak aurkeztea.
Hasteko
Epigrafeak irakurtzeari ekin au-
rretik, galdetu ikasleei ea ibairik
igarotzen den beren herritik. Ibai-
rik igarotzen ez bada, jo mapara,
eta kokatu ikasleen herritik ger-
tuen dagoen ibaia eta herrialde-
ko ibairik garrantzitsuena.
Proposatu ikasleei gogora ekar-
tzeko ibaiak edo aintzirak dau-
den tokiren batera egin izan
duten txangoren bat, eta eska-
tu bertako paisaia labur deskri-
batzeko.
Azaltzeko
Gogoratu ikasleekin batera erlie-
bearen eta klimaren zer alderdik
eragin dezaketen ibaietan, haien
ibilguen forman, haien ibilbidean
edo izaten duten ur kantitatean:
lurzorua aldapan dagoen ala laua
den, harkaitz gogorrez ala bigu-
nez osatutako lurrak zeharka tzen
dituzten, prezipitazio ugariko zo-
na batean ala lehorteak izaten
diren zona batean zehar egiten
duten bidea, eta abar.
128
132826 _ 0176-0191.indd Sec1:178 28/9/09 16:03:24
UNIDAD 1
n
129
Ibaiak
Ibaiak etengabeko ur-lasterrak dira. Sortzen
denetik bokalera iritsi arte ibaiak egiten duen
bideari ibaiaren ibilbidea esaten zaio. Ibaiaren
ibilbidean, hiru zati bereizten dira: goi-ibilbidea,
erdiko ibilbidea eta behe-ibilbidea. Ibaiaren ibil-
bideko zati horietako batetik bestera, aldatu
egiten dira emaria ibaien ur kantitatea eta
ibilgua ibaien urpeko lurra edo bidea.
1. Adierazi nolakoak diren ibaien emaria eta
ibilgua goi-ibilbidean, erdiko ibilbidean eta
behe-ibilbidean.
Aintzirak eta urtegiak
Itsasoetan eta ibaietan dagoenaz gain, ain-
tziretan eta urtegietan ere badago ura pai-
saian.
Aintzira k ur gezako berezko putzu handiak
dira. Aintzira txikiei urmael esaten zaie.
Urtegi ak gizon-emakumeek ibaien ibilbi-
dean egindako ur-metaketak dira. Horre-
tarako, presak egiten dituzte ibaien ibil-
guetan.
2. Zertan dira berdinak aintzirak eta
urtegiak, eta zertan desberdinak?
Euskadiko urak
Euskadin badira hainbat ibai, urtegi eta itsa-
sadar.
Euskadiko ibai batzuk Kantaurialdeko isu-
rialdekoak dira; adibidez, Bidasoa, Oria,
Deba eta Nerbioi-Ibaizabal. Gainerakoak,
aldiz, isurialde mediterraneokoak dira:
Ebro eta haren ibaiadarrak.
Euskadiko urtegiak ibaien goi-ibilbideetan
eta erdiko ibilbideetan daude; esate bate-
rako, Uribarrikoa eta Urrunagakoa, Zado-
rra ibaian.
Kantaurialdeko isurialdeko zenbait ibairen
bokaleetan itsasadarrak sortu dira; esate
baterako, Mundakakoa eta Ibaizabalena.
3. Zer isurialdetakoak dira Euskadiko
ibaiak?
GOGORATU IKASITAKOA
Ibaiek zer ezaugarri dituzten.
Zein diren, eta nolakoak, Espainiako isurialdeak.
Zer diren itsas urak, urtegiak, aintzirak eta
lurpeko urak.
Nolakoak diren Euskadiko urak.
HAU IKASIKO DUZU
Azkenean, ordea, Bilboko artzapezari esker egin ahal izan zituen apaiz-
teko behar ziren ikasketak.
Euskal gaiekiko interes sakona zuen, eta Eusko Ikaskuntzan eta Eus-
kaltzaindiaren sorreran parte hartu zuen. Euskaltzaindia euskararen
hizkuntza-akademia da, eta euskarari buruz ikertu zuen eta euskara
batua sortu. Txomin Agirrek beti egin zuen euskara batua sortzearen
alde, bestela pentsatzen zutenen aurrean. Horixe izan zen bere garaiko
eztabaida nagusia, eta denborak arrazoia eman dio Txomin Agirreri,
nahiz eta hark ezin izan zuen euskara batuta ikusi.
1920ko urtarrilaren 14an hil zen Zumaian. Herri horretako erretore
izan zen azken urteetan.

Gizarterako eta
Aipatu ikasleei Espainian oso ibai
emaritsuak daudela, hala nola
Ebro, eta beste zona batzuetan
ibaiek agorraldiak izaten dituztela
eta ez dutela nahikoa ur izaten. Ho-
rregatik, zenbait gobernu aztertzen
ari dira ea zer aukera dagoen be-
ren lurraldeetako uren zati bat ura
urriagoa den beste arro ba tzuetara
eramateko. Ibai baten ura ibaiaren
arrotik ur gutxiko beste arro batera
garraia tzeko, ingeniaritza-obra han-
dia behar da. Sarritan, biztanleria
askoko guneak urez hornitzeko egin
behar izaten dira ingeniaritza-obra
handi horiek; beste batzuetan, be-
rriz, ura soro ureztatuak dauden
lur emankor baina ur gutxikoetara
eramateko egiten dira.
Erantzunak
Irudiak
Txomin Agirrek hau adierazi nahi
du: itsasoak ba tzuetan goxoki ku-
lunkatzen dituela txalupak ur gai-
nean, eta beste batzuetan, harrotu
egiten dela, bor-bor egiten duela,
eta bazterrak zipriztintzen dituela.
E. L.
Saiatu ikasleek kostaldeko pai-
saia nabarmen dezaten, herriak
deskribatzean.
Galderak
1. Ibaien goi-ibilbidean emaria urria
izaten da, eta ibilgua, estua eta mal-
kartsua; erdiko ibilbidean, emaria
handiagoa izaten da, eta ibilgua,
zabalagoa; ibaiak behe ibilguan
izaten du urik gehien eta ibilgurik
zabalena.
2. Bai aintzirak bai urtegiak ur
gezaren pilaketak dira, baina ain-
tzirak berez sortutakoak dira, eta
urtegiak, aldiz, pertsonek sortuta-
koak.
3. E. E.
Kantaurialdeko eta mediterra-
neoko isurialdekoak.
10. UNITATEA
129
132826 _ 0176-0191.indd Sec1:179 28/9/09 16:03:24
130
Ibaiak
Izaki bizidun guztiok behar dugu ura. Horregatik,
gizon-emakumeek ibai baten edo aintzira baten
ondoan eraiki izan dituzte herriak, Antzinarotik.
1. Nolakoak diren ibaiak
Euriaren edo lurmentzearen ondorioz mendietan
ura pilatzean sortzen diren etengabeko ur-laste-
rrak dira ibaiak.
q
Ibaietako ura ohantze edo ibil-
gu batean zehar higitzen da.
Ibaiek badituzte beste elementu hauek ere:
Ibilbidea. Sortzen direnetik bokaleetara iritsi
arte ibaiek egiten duten bidea da. Ibaien boka-
letan bi fenomeno sortzen dira: itsasadarra,
itsasoko ura ibaiaren ibilguan sartzen denean;
eta delta, arrastaka eramaten dituzten materia-
lak bokalean pilatzen direnean eta triangelu
formako lur-eremuak sortzen dituztenean.
Emaria. Ibaiek eramaten duten ur kantitatea da.
Erregimena. Nola aldatzen den ibaien emaria,
urtean zehar. Ibai batek erregimen erregularra
duela esan ohi da, aldaketa txikiak baditu, eta
erregimen irregularra duela, berriz, emaria asko
aldatzen bazaio hilabete batzuetatik besteetara.
2. Ibaietan eragiten duten faktoreak
Ibai batzuk luzeak eta beste batzuk laburrak zer-
gatik diren eta batzuek erregimen erregularra eta
beste batzuek irregularra zergatik duten ulertze-
ko, ibaien ibilbidean zehar zer-nolako klima eta
erliebea dauden hartu behar da aintzat.
w
Erliebearen eragina. Erliebeak ibaiko uren luzeran
eta abiaduran eragiten du. Itsasotik gertu dauden
mendietan sortutako ibaiak laburrak dira; itsaso-
ratzeko tokitik urruti dauden mendietan sortuta-
koak, berriz, luzeak. Bestalde, ibaien urak azkar
higitzen dira malda handiko lurzoruetan zehar.
Klimaren eragina. Klimak ibaien emarian eta erre-
gimenean eragiten du. Eremu euritsuak zeharka-
tzen dituzten ibaiak oso emaritsuak eta erregi-
men erregularrekoak izan ohi dira. Aitzitik, klima
mediterraneoa duten eremuetan zehar soilik higi-
tzen diren ibaiek erregimen irregularra dute.
w
Erliebeak eta klimak ibaietan duten eragina.
A. Ibaiaren goi-ibilgua. B. Ibai bat agorraldian.
Nola eragiten diete ibaiei erliebeak eta klimak?
A
B
G
O
I
-
I
B
I
L
B
I
D
E
A
E
R
D
I
K
O

I
B
I
L
B
I
D
E
A
B
E
H
E
-
I
B
I
L
B
I
D
E
A
ibaiadarra
urtegia
meandroa
delta
q
Ibai baten ibilbidea.
Zer zatitan du ibilgurik zabalena?
Eta zer zatik du maldarik handiena?
O
A T
M
L E G
3. E
Begira
ageri
nagus
ibaiei
ren ib
ten za
Besta
tuta d
du. Is
guztie
Espa
Kanta
aldea
dean
Iba
ko
Esp
koa
Objetivos
Sabedes.
Conoas.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
Ibaien higadura
Erliebeak ibaien ibilbidea nola aldatzen duen ikusteko, proposatu ikas-
leei eredu bakun bat egitea.
Hauek beharko dituzte: harea, buztina, zenbait harri koxkor, urez
betetako ontzi bat, erretilu bat eta ureztontzi bat.
Harea buztinarekin eta harri koxkorrekin nahasi behar da. Gero,
erretilua oker samar jarrita, osatu tontortxo bat haren gainean, egin-
dako nahastearekin.
Erretilua ontziaren gainean jarri, okertuta, eta isuri pixkanaka urez-
tontziko ura tontorraren gailurrera.
Helburuak
Ibaien zatiak identifikatzea:
ibilgua, ibilbidea (goi-ibilbidea,
erdikoa eta behe-ibilbidea), sor-
burua eta bokalea.
Ibaiak nolakoak diren eta haie-
tan zer faktorek eragiten duten
ikastea.
Espainiako hiru isurialdeen ko-
kapena jakitea: kantaurialdekoa,
mediterraneoa eta atlantikoa.
Hasteko
Prestatu txango bat herritik ger-
tuko inguru batera, ibai, aintzi-
ra, urtegi edo antzekoren baten
ezaugarriak bertatik bertara eza-
gutzera. Horixe da unitate bati
hasiera ematerakoan ikasleak
motibatzeko modurik onena.
Azaltzeko
Esan ikasleei 2. irudiko marraz-
kiei behatzeko, eta eskatu bi
paisaiak deskribatzeko eta bien
arteko aldeak adierazteko. Gero,
lotu ibai bakoitzaren ezaugarrie-
kin, ibaiaren zatiak (goi-ibilbidea,
erdiko ibilbidea eta behe-ibilbi-
dea) ikasleen oroimenean finka-
tzen laguntzeko.
Ikasleak Iberiar penintsulako
ibaiak ezagutzen joan daitezen,
aterarazi txandaka arbelera,
eta eskatu mapa interaktiboan
hiru isurialdeetako ibaiak koka-
tzeko.
Ulertzeko
Lehenik, aztertu 1. irudia. Ge-
ro, egin era honetako galderak
ikasleei: Zer dira meandroak?
Nondik dator ura ibai honetara?
Zergatik dago urtegi hau men-
dien ondoan? Zer dira ibaien
deltak?
130
132826 _ 0176-0191.indd Sec1:180 28/9/09 16:03:25
G
O
I
-
I
B
I
L
B
I
D
E
A
E
R
D
I
K
O

I
B
I
L
B
I
D
E
A
B
E
H
E
-
I
B
I
L
B
I
D
E
A
131
10
131
10
Ceuta
Melilla
P
O
R
T
U
G
A
L
F R A N T Z I A
B i z k a i k o g o l k o a
ANDORRA
Tambre ibaia
P
is
u
e
r
g
a

ib
a
ia
N
a
v
ia

ib
a
ia
N
aln
iba
ia
DUERO IBAIA
S
e
g
r
e
ib
a
ia
g
u
e
d
a

ib
a
i a
D
e
b
a
ib
.
EBRO IBAIA
TAJO IBAIA
Ib
a
i
z
a
b
a
l
ib
.
D
e
v
a

i b
.
J
a
r
a
m
a
ib
.
Jabaln ibaia
S
a
l or ibaia
M
a
t
a
c
hel ib.
G
u
adalhorce ib
G
u
a
d
ia
r
o
i
b
.
G
u
a
d
a
le
te
ib
.
G u
a
d
a
le
n
tn
ib
.
B
i
d
a
soa ib.
SEG
U
RA IB.
T
i n
t
o

ib
.
M
ijares ib.
Turia ibaia
Al manzora ib.
Alberche ib
a
ia
J
ilo
c
a

ib
a
i a
Z
n
c
a
r
a

i b
a
ia
Mundo ib
.
G
U
ADI ANA IB
A
IA
E
B
R
O
IBAIA
N
a
r
c
e
a
ib
a
ia
Ro Ter
B
e
s
a
y
a

i b
.
S
a
j a
ib
.
T
A
J
O
IB
A
IA
DUERO IBAIA
G
U
A
D
IA
N
A
IB
A
IA
M
I
O
IB
A
IA Sil ibaia
A
d
a
j a

i b
a
i a
E
s
la

ib
a
ia
C
ig
e
la
ib
a
ia
Torm
es ibaia
Jaln ibaia
E
o

ib
a
ia
O
d
ie
l ib
.
Z
ja
r ib
.
G
e
n
il ib
.
JCAR IBAIA
Titar ibaia
E
re
s
m
a
ib
a
ia
A
r
a
gn ibaia
C
a
b
r
ie
l i
b
a
ia
GUADALQUIVIR IBAIA
Ulla ibaia
C
in
c
a

ib
a
ia
A
la
gn
ib
aia
G
l l e
g
o

i b
a
ia
G
uadalim
ar ib.
R
o

L
l o
b
r
e
g
a
t
H
u
e
r
v
a
ib
.
O Z E A N O
A T L A N T I K O A
M
e
d
i
t
e
r
r
a
n
e
o
i
t
s
a
s
o
a
0 80
Kilometroak
Eskala
E
H
I
M
L E G E N D A
Kantaurialdeko isurialdea
Isurialde mediterraneoa
Ibaia
Sakana edo uharra
Isurialde atlantikoa
3. Espainiako isurialdeak
Begiratu
e
mapari. Espainiako lurraldeko ibaiak
ageri dira. Zuzenean itsasoratzen diren ibaiei ibai
nagusi esaten zaie. Beste ibai batera doazen
ibaiei, berriz, ibaiadar. Ibai nagusi batek eta ha-
ren ibaiadarrek egiten duten ibilbideari arro esa-
ten zaio.
Bestalde, Espainiako lurraldea hiru koloretan bana-
tuta dago. Kolore bakoitzak isurialde bat adierazten
du. Isurialde bateko lurretako ibai, sakan eta uhar
guztietako urak itsaso berera isurtzen dira.
Espainian hiru isurialde daude: iparraldean,
Kantaurialdeko isurialdea; ekialdean eta hego-
aldean, isurialde mediterraneoa; eta mendebal-
dean, isurialde atlantikoa.
e
Espainiako isurialdeen mapa.
Aipatu Espainiako isurialdeen izenak eta eman
isurialde bakoitzeko hiru ibairen izenak.
Ibaiek bidean zeharkatzen dituzten eremueta-
ko erliebeak eta klimak eragina dute ibaietan.
Espainian hiru isurialde daude: Kantaurialde-
koa, mediterraneoa eta atlantikoa.
1. Definitu ibaien arroa eta erregimena.
2. Esan zer faktorek eragiten dieten ibaiei
eta azaldu nola eragiten dieten.
3. Erreparatu
e
mapari.
a. Zeinek du hiru isurialdeetan
hedadurarik handiena?
b. Aurkitu ibaia hauek mapan: Tajo,
Naln eta Jcar.
c. Egin fitxa bat goiko ibai horietako
bakoitzari buruz. Fitxetan, idatzi
zer isurialdetakoak diren eta zer
mendikatetan sortzen diren; gainera,
aipatu ibaiaren ibaiadarretako
baten izena.
Galderak
UNIDAD 1
Begiratu nola sortzen diren erretenak buztinetan, uraren indarraren
arabera, urak bidean topatzen dituen harrien arabera...
Horrez gain, erreparatu urak materialak eramaten dituela maldan
behera (erretiluaren malda), urez betetako ontzira iritsi arte, eta
han, material horiek ondoan jalkitzen direla, ibaietan urak ekartzen
dituen materialekin gertatzen den bezalaxe.

gaitasuna
Eskatu neska-mutilei ibai baten
paisaia idatziz deskribatzeko. Hi-
ru ibilbide zatiak eta haietako pai-
saiak deskribatu behar dituzte.
Erantzunak
Irudiak
1. Ibaiak bokalean du ibilgurik za-
balena. Maldarik handiena, berriz,
goi-ibilbidean du.
2. A irudian ibai baten goi-ibilbidea
ikusten dugu. Erliebea menditsua
da, eta ibaiak malda handiak, jau-
ziak eta ur-jauziak ditu. Horrez gain,
ibilgu estua du, mendien artean
doanez gero.
B irudian agorraldian dagoen ibai
bat ikusten dugu. Udako klima
beroaren eta prezipitazio ezaren
ondorioz, oso ur gutxi darama, eta
ibilgua idor samar dago.
3. Kantaurialdeko isurialdea: Ibai-
zabal, Saja eta Naln. Isurialde
mediterraneoa: Segura, Ebro eta
Jcar. Isurialde atlantikoa: Guadal-
quivir, Guadiana eta Duero.
Galderak
1. Ibai baten arroa ibai nagusiak
eta haren ibaiadarrek beren ibilbi-
dean zeharkatzen duten lurraldea
da. Ibai baten erregimenak urtean
zehar haren emariak zer aldaketa
izaten dituen adierazten du.
2. Erliebeak ibaien luzeran eta
abiaduran eragiten du, eta klimak
ibaien emariari eta erregimenari
eragiten die.
3. a. Isurialde atlantikoak.
b. E. G.
c. Tajo isurialde atlantikoko ibaia
da; Iberiar mendikatean sortzen
da; haren ibaiadar bat Jarama da.
Naln kantaurialdeko isurialde-
koa da; Kantabriar mendikatean
sortzen da; eta Narcea da haren
ibaiadar bat. Jcar isurialde medite-
rraneokoa da; Iberiar mendikatean
sortzen da; eta Cabriel da ibaiadar
bat.
10. UNITATEA
131
132826 _ 0176-0191.indd Sec1:181 28/9/09 16:03:25
132
1. Isurialde mediterraneoa
Isurialde mediterraneoko ibaiak laburrak eta emari txikikoak
dira, Ebro izan ezik. Izan ere, klima mediterraneoa duten ere-
muak zeharkatzen dituztenez, ur gutxi jasotzen dute euritik.
Erregimen irregularra dute: agorraldia izaten dute udan (ema-
ria nabarmen gutxitzen zaie), eta uhaldiak edo ur-goraldiak,
udaberrian eta udazkenean. Euriteen garaian, ibaiek ibilguan
sar tzen dena baino ur gehiago bil dezakete, eta gainezka
egin.
Hauek dira isurialde honetako ibairik luzeenak:
q
Ebro : Kantabriar mendikatean jaiotzen da; ibai luzea eta
oso emaritsua da, Pirinioetan sortzen diren hainbat ibai-
ren urak hala nola Aragn, Gllego eta Segre ibaienak eta
Iberiar goi-ordokian sortzen diren beste hainbatenak hala
nola Jaln eta Huerva ibaienak jasotzen baititu.
Jcar : Iberiar goi-ordokian jaiotzen da, bai eta haren ibaia-
dar nagusia den Cabriel ere.
Segura : Mendikate Subbetikoan jaiotzen da; haren ibaiadar
nagusia Mundo ibaia da.
Isurialde honetan, badira beste zenbait ibai ere: Turia, Mija-
res, Llobregat, Ter, Guadalhorce eta Almanzora.
Bestalde, euri-bide eta uhar ugari daude isurialde honetan;
batez ere, Balear uharteetan. Ibilguak agortuta egoten dira;
euria egiten duenean soilik izaten dute ura. Ekaitz handiak
gertatzen direnean, berriz, gainezka egin dezakete, eta uhol-
deak sor daitezke.
2. Kantaurialdeko isurialdea
Kantaurialdeko isurialdea da hedadura txikiena duen isurial-
dea. Ibaiak laburrak eta malda handikoak dira, Kantabriar
mendikatean jaiotzen baitira, itsasoratu beharreko itsasotik
gertu. Horrez gain, emaritsuak dira, eta erregimen erregular
samarra dute, klima ozeanikoa duten eremuak zeharkatzen
baitituzte; hau da, urte guztian zehar euri ugari izaten duten
eremuak.
Hauek dira Kantaurialdeko isurialdeko ibai nagusiak:
w
Euskadin: Bidasoa, Oria, Deba eta Ibaizabal.
Kantabrian: Pas, Saja, Besaya, Nansa eta Deva. Azken ibai
hori Kantabriaren eta Asturiasen arteko muga da.
Asturias: Sella, Naln, haren ibaiadar Narcea, Navia eta Eo.
Azken ibai hori Asturiasen eta Galiziaren arteko muga da.
w
Kantaurialdeko isurialdea. Ibai
nagusiei buruzko grafikoa. Navia
ibaiaren bokalearen argazkia.
q
Isurialde mediterraneoa. Ibai nagusiei
buruzko grafikoa. Ebro ibaiaren
argazkia, Zaragozan. Ebro Espainiako
ibairik emaritsuena da.
Navia: 159 km
Jcar: 498 km
Ebro: 910 km
Naln: 129 km
Segura: 325 km
Eo: 79 km
Turia: 280 km
Ibaizabal: 69 km
Ter: 209 km
Bidasoa: 67 km
3. Is
Isuria
horret
mend
Gal
larr
iga
dira
Iber
nak
Iba
ma
D
ib
Ta
p
ib
A
G
ze
Z
And
vir e
vir e
Kan
ete
dau
sak
Esp
de
Kan
rial
1.
2.
Ga
Ezagutzen ditugu ibaiak
Espainiako ibai nagusien izenak, haien kokapena eta zer isurialdetakoak
diren ikasten laguntzeko, eskaintzen dizkizugun bi jarduera hauetakoren
bat proposa diezaiekezu ikasleei.
Eskatu ikasleei egiteko taldeka Espainiako ibaien argazkiz hornitu-
tako horma-irudiak. Nahi baduzu, esleitu ibai bat ikasle talde ba-
koitzari, hari buruzko lan monografiko bat egin dezan. Lan horretan,
ibaiarekin berarekin edo haren ibilguko bazter edo txoko bereziekin
lotutako bitxikeriak, alegiak eta pasadizoak jaso behar dituzte. Ge-
ro, Espainiako ibaiei buruzko erakusketa antola daiteke ikasgelan
horma-irudiekin.
Helburuak
Isurialde mediterraneoko ibaiak
ezagutzea eta zer ezaugarri na-
gusi dituzten ikastea.
Kantauri al deko i suri al deko
ibaiak ezagutzea eta zer ezau-
garri nagusi dituzten ikastea.
Isurialde atlantikoko ibaiak eza-
gutzea eta zer ezaugarri nagusi
dituzten ikastea.
Hasteko
Bi orrialde hauek lantzean, eska-
tu ikasleei aurkitzeko ikasten ari
diren ibaiak eta isurialdeak 131.
orrialdeko mapan, eta errepara-
tzeko isurialde bakoitzeko ibaien
ezaugarriei.
Azaltzeko
Aipatu ikasleei Iberiar penintsu-
lako hainbat ibairen (batez ere
isurialde mediterraneokoen) ago-
rraldien ondorioz lehorte-aldiak
sortzen direla eta horrek ondorio
larriak eragiten dituela batzue-
tan. Gogorarazi ura aurrezteko
estrategia erraz batzuk, esate
baterako: bainatu ordez dutxa-
tzea, hortzak garbitzean txorrota
ixtea, ikuzgailua eta ontzi-garbi-
gailua beteta daudenean soilik
erabiltzea, eta abar.
Lagundu ikasleei hiru isurialde
hidrografikoetako ibaien izenak
buruz ikasten. Horretarako, ja-
rraitu IKASTEN IKASTEKO eskuli-
buruko 51. eta 52. orrialdeetako
estrategiei.
132
132826 _ 0176-0191.indd Sec1:182 28/9/09 16:03:26
siei
ko
133
10
133
10
3. Isurialde atlantikoa
Isurialde atlantikoak du hiruretan hedadura handiena. Isurialde
horretako ibai gehienak luzeak dira, Atlantikotik urruti dauden
mendietan jaiotzen baitira, eta ozeano horretan itsasoratzen.
e
Galiziako ibaiak. Oso ibai emaritsuak eta erregimen erregu-
larrekoak dira, euria maiz egiten duen eremuetan zehar
igarotzen baitira. Ibai nagusiak, Mio eta haren ibaiadar Sil
dira. Hauek dira beste ibai batzuk: Tambre eta Ulla.
Iberiar goi-ordokiko ibaiak. Iberiar penintsula osoko ibai luzee-
nak dira, ozeanotik urruti dauden mendietan jaiotzen baitira.
Ibaiek agorraldia izaten dute udan, eta hazita etortzen dira
maiz, udaberrian eta udazkenean. Hauek dira ibai nagusiak:
Duero. Iparraldeko iberiar goi-ordokia zeharkatzen du, eta
ibaiadar hauek ditu: Pisuerga, Esla, Adaja eta Tormes.
Tajo. Hegoaldeko iberiar goi-ordokia zeharkatzen du, eta
penintsulako ibai luzeena da; hauek dira ibai horren
ibaiadar garrantzitsuenak: Jarama, Alberche, Titar eta
Alagn.
Guadiana. Ibai horrek ere Hegoaldeko iberiar goi-ordokia
zeharkatzen du. Ibaiadar nagusiak: Zncara, Cigela eta
Zjar.
Andaluziako ibaiak . Erregimen erregularra dute, eta Guadalqui-
vir ez beste guztiak laburrak dira. Ibai aipagarrienak: Guadalqui-
vir eta haren ibaiadarra den Genil, Odiel, Tinto eta Guadalete.
Kanariar uharteetako sakanak. Kanariar uharteetan ez dago
etengabeko ur-lasterrik, klima oso lehorra baita. Sakanak
daude; hau da, euria egiten duenean ura izaten duten ibilgu
sakonak. Adibidez, Angustiasko eta Infiernoko sakanak.
Espainiako ibaiak hiru isurialdetan banatuta daude: isurial-
de mediterraneoan erregimen irregularreko ibaiak daude;
Kanturialdekoan, ibai emaritsuak eta oso laburrak; eta isu-
rialde atlan tikoan, ibai luzeak eta emaritsu samarrak.
1. Osatu taula hau koadernoan eta egin Espainiako
gainerako isurialde bakoitzaren taula ere.
ISURIALDE ATLANTIKOA
Zenbait ibairen izenak: .........
Ibaien ezaugarriak: .........
2. Zer isurialdetakoak dira Espainiako ibai
erregularrenak? Azaldu erregulartasun horren zergatia.
Galderak
LORTU NAHI
DUGUN MUNDUA
Babestu uholdeen arriskutik
Ibai eta sakan askok uhaldiak izan
ohi dituzte, eta gainezka egiten
dute. Ura oso bizkor higi daiteke,
eta soro ak eta herriak urpean gera
daitezke. Uholdeetatik babesteko,
aholku ha uek hartu behar dituzu
aintzat:
Joan ibilgutik urruti dagoen toki
garai batera.
Ez geratu sekula auto barruan.
Adi egon agintarien ohar eta ahol-
kuei.
Aipatu uholdeetan jarraitu
beharreko beste aholku bat.
e
Isurialde atlantikoa. Ibai nagusiei
buruzko grafikoa. Guadalquivir
ibaiaren argazkia, Sevillan.
Tajo: 1.007 km
Duero: 895 km
Guadiana: 818 km
Guadalquivir: 657 km
Mio: 310 km
Eskatu ikasleei marrazteko Espainiako maparen silueta, kartoi mehe
batean. Gero, azetatozko paper garden batean edo landare-paper ba-
tean kalkatu behar dute, eta autonomia-erkidego guztien mugak ere
adierazi behar dituzte. Paper berezian kalkatutakoa mapa fisikoaren
gainean jarri behar dute. Azkenik, kolorezko hiru errotuladorerekin
Iberiar penintsulako isurialdeak marraztu behar dituzte azetatozko
beste paper batean, bai eta isurialde horietako ibaien urak jasotzen
dituzten itsaso eta ozeanoen izenak idatzi ere. Horrela, ibai bakoitza
zer autonomia-erkidegotatik igarotzen den, zer isurialdetakoa den
eta abar ikusi ahal izango dute.

Barra-diagramek datuak grafikoki
adierazteko eta elkarren artean al-
deratzeko balio dute. Landu ikas-
leekin barra-diagramak, eta eskatu
ateratzeko informazioa ikaslearen
liburuko diagrametatik: Zein da isu-
rialde bakoitzeko ibairik luzeena?
Zenbateko aldea dago ibai laburre-
naren eta luzeenaren artean?
Lortu nahi dugun
mundua
E. L.
Atal hau lantzen ari garela aprobe-
txatuko dugu ikasleei ibaiak arrisku-
tsuak direla aipatzeko, nahiz eta zati
batzuetan jendea bainatu egin ohi
den udan. Batetik, ur-lasterrak era-
man gaitzake, eta bestetik, ur arreak
izaten direnez, hondoa irristakorra
izan ohi dute. Bainatu ahal izateko,
aurrez jakin behar dugu agintariek
ibaiaren zati horretan bainatzeko
baimena ematen dutela eta urak ez
daudela kutsatuta. Azkenik, gogoan
izan ez dugula sekula bainatu behar
presaren batetik hurbil.
Erantzunak
Galderak
1. Isurialde atlantikoa: Duero, Tajo,
Guadiana eta Guadalquivir; ibai lu-
zeak dira, ozeano Atlantikotik urrun
sortzen baitira, eta haien erregime-
na aldatu egiten da zona batetik
bestera.
Kantaurialdeko isurialdea: Bidasoa,
Saja, Sella eta Naln; ibai laburrak,
malda handikoak, emaritsuak eta
erregimen erregularrekoak dira.
Isurialde mediterraneoa: Ebro, Jcar,
Segura eta Turia; Ebro izan ezik, ibai
laburrak, emari txikikoak eta erregi-
men irregularrekoak dira.
2. Kantaurialdeko isurialdeko
ibaiak. Klima ozeanikoa duten lu-
rraldeak zeharkatzen dituztenez, eu-
ri ugari jasotzen dute urte guztian.
10. UNITATEA
133
132826 _ 0176-0191.indd Sec1:183 28/9/09 16:03:26
134 134
Itsas urak, aintzirak, urtegiak
eta lurpeko urak
Lurrazalean, ibaietako uraz gain, beste hainbat
tokitan ere badago ura: itsasoetan, aintziretan eta
urtegietan. Ur horiei guztiei gainazaleko urak esa-
ten zaie. Bestalde, lurpean ere badago ura: lurpe-
ko urak esaten zaie.
1. Itsas urak
Ibaiek itsasora edo aintziraren batera isurtzen
dute ura. Ozeanoetako eta itsasoetako ur guztien
mul tzoari itsas urak esaten zaio. Itsas urak gaziak
dira, eta etengabe higitzen dira: higidura horrek
sortutako olatuak itsasertzeraino iristen dira.
q
Itsas urak oso erabilgarriak zaizkigu gizon-emaku-
meoi. Itsasoetatik eta ozeanoetatik elikagaiak
(arrainak, itsaskiak, algak...) eta lehengaiak (adi-
bidez, gatza) eskuratzen ditugu. Bestalde, komu-
nikatzeko bide gisa erabiltzen da, itsasontzien
bidez, eta baliabide turistikoa ere bada, itsaser-
tzera hamaika turista joaten baitira.
2. Aintzirak eta urmaelak
Aintzirak lurrez inguratutako ur multzoak dira eta,
beraz, kontinenteetan daude. Aintzira txikiei
urmael esaten zaie.
Espainiako aintzirak txikiak dira; hortaz, urmaelak
dira gehienak. Aintzirak eta urmaelak mendietan,
ordokietan eta itsaser tzetik ger tu daude.
w
Ikus ditzagun:
Mendietako aintzira eta urmaelak. Izotza urtze-
aren ondorioz sortu dira, eta glaziar-aintzira
esaten zaie. Espainiako glaziar-aintzira handie-
na Sanabriakoa da (Zamora).
Ordokietako urmaelak. Euri-urak pilatzean sor-
tzen dira. Esate baterako, Gallocantako urmae-
la, Zaragozan.
Itsasertzeko urmaelak. Itsasertz lauetan dau-
de. Esate baterako, Valentziako itsasertzean
sortu da itsasertzeko aintzira bat: Albufera du
izena.
w
Espainiako aintzirak. A. Sanabriako aintzira.
B. Gallocantako urmaela. C. Albufera.
q
Mediterraneo itsasoa. Itsasoko urak etengabe
higitzen dira, eta olatuek itsasertzaren kontra
egiten dute talka.
A
B C
3. U
Paisai
sortze
Espai
daude
ren ar
diana
Duero
eta Eb
4. L
Euria
tzen d
ditu, h
arte.
diren
lurpea
sor tze
Espai
lurpek
tzen d
edate
ur-erre
Lur
naz
urte
irag
1.
2.
3.
4.
Ga
Aintzira baten sorrera
Glaziarrak dira aintzirak eta urmaelak sortzearen eragile nagusiak.
Izotz multzo erraldoi horiek astiro-astiro desplazatzen dira, eta bidean,
lurra higatzen dute, arroak zulatzen dituzte, eta zulo handiak geratzen
dira atzean uzten dituzten tokietan; zulo horiek euri-urez, elurrez edo
glaziarraz beraz estaliko dira.
Badira bestelako sorrera izan duten aintzirak ere. Esate baterako, zen-
bait aintzira sumendi ohien kraterretan sortzen dira, eta beste zenbait
meteorito bat erortzean sortutako zuloan osatu dira.
Helburuak
Lurrean lurrazaleko urak eta lur-
peko urak daudela ulertzea.
Gure planetako lurrazaleko urak
hauek direla jakitea: itsas urak,
aintzira eta urmaeletakoak, urte-
gietakoak eta ibaietakoak.
Lurpeko urak lurrazalaren azpitik
iragaten direla ikastea, eta ba-
tzuetan lurraren azpian pilatu eta
akuiferoak sortzen direla.
Hasteko
Ezer baino lehen, galdetu ikas-
leei: nola liteke oraindik ere ura
egotea, etengabe kontsumitzen
badugu? Gidatu erantzunak, ura
ibaietara nola itzultzen den azal
dezaten.
Azaltzeko
Azaldu ikasleei badirela Espai-
niako ibai handi guztien osasuna
zaintzen duten zenbait erakun-
de: konfederazio hidrografikoak.
Erakunde horiek misio hau dute:
ibaietako uren inguruko planifi-
kazioa eta kudeaketa, ur horien
ustiaketa-eskubideen emakida,
azpiegitura hidraulikoak erai-
kitzea, eta ibaiak zeharkatzen
duen lur-eremuaren ingurumen-
kudeaketa.
Ulertzeko
Urtegiei buruz hitz egitean, egin
era honetako galderak, egiaz-
tatzeko ikasleek ulertzen dute-
la urtegiak nolakoak diren eta
zertarako balio duten: Ibaien zer
tokitan egin behar dira urtegiak?
Zer egin behar da ibaietako ura
pilatzeko?
134
132826 _ 0176-0191.indd 184 6/10/09 15:47:40
135
10
3. Urtegiak
Paisaietan, badira hainbat urtegi. Ibaien ibilguetan
sortzen dira, presa baten bidez ibaiko urari eutsita.
Espainian, 1.200 presa eta urtegi baino gehiago
daude. Urtegi hauek dute edukiera handiena: Tajo-
ren arroko Alcntara eta Buenda urtegiek, Gua-
dianaren arroko La Serena
e
eta Cjara urtegiek,
Dueroren arroko Almendra eta Ricobayo urtegiek,
eta Ebroren arroko Mequinensa urtegiak.
4. Lurpeko urak
Euria egiten duenean, uraren zati bat lurrak xurga-
tzen du, eta urak zenbait lur-geruza zeharka tzen
ditu, harik eta harkaitz iragazgaitzarekin topo egin
arte. Lurpean geldi dauden edo bertatik iragaten
diren ur multzoei lurpeko urak esaten zaie. Hortaz,
lurpean lurpeko uren metaketak edo akuiferoak
sor tzen dira.
Espainian, erabilgarri dagoen ur gezaren laurdena
lurpeko urak dira. Ur horiek ateratzeko, lurra zula-
tzen da eta putzuak egiten dira. Gizon-emakumeok
edateko eta ureztatzeko erabiltzen ditugu lurpeko
ur-erreserba horiek.
r
Lurreko urak bi multzotan banatzen dira: gai-
nazaleko urak itsasoak, ibaiak, aintzirak eta
urtegiak dira; lurpeko urak, berriz, lurpera
iragazten diren urak dira.
1. Esan zer hiru motatako aintzirak edo urmaelak dauden Espainian eta azaldu nola sortu diren
mota bakoitzekoak.
2. Begiratu bi marrazki hauei, eta adierazi
bietako zein den urmaela eta zein
urtegia. Zer alde dago bien artean?
3. Zer jatorri dute lurpeko urek?
Eta ordokietan sortzen diren
urmaeletako urek?
4. Aipatu Tajo, Guadiana, Ebro eta Dueroren arroetako urtegi bana.
Galderak
e
La Serenako urtegia, Guadiana ibaian.
Extremaduran dago. Espainiako urtegien artean,
hark du edukiera handiena.
r
Soroak ureztatzen. Akuiferoetako ura
aprobetxatzen da ureztatzeko.
A B
Ibaiak erliebe gorabeheratsua zeharkatzen duenean, uren zati bat ur-las-
terrarekiko isolatuta gera daiteke, eta jatorri endorreikoko aintzira edo
urmael bat osa dezake; hau da, aintzirako ura ez da itsasora iritsiko.
Eskatu ikasleei ikertzeko Interneten edo entziklopediaren batean
beren herritik gertuko aintzira eta urmaelik badagoen, eta zer eratako
aintzira den; hau da, zer jatorri duen.

Aipatu ikasleei urtegien eraikun tzak
eragin handia duela ingurumenean,
ingeniaritza-obra hidraulikoen artean
eragin handienetakoa. Urtegiek
asko hondatzen dute paisaia, eta
askotan, urtegia egiteko ibar eman-
korren bat gal tzen da, edo bestela,
nekazaritzarako edo gizakiok bizi-
tzeko egokia den beste eremuren
bat. Horrez gain, urtegiek ibaietako
ekosistemari ere eragiten diote.
Erantzunak
Galderak
1. Espainian badira izotzaren hi-
gaduraren ondorioz sortutako ain-
tzirak eta urmaelak; badira ordo-
kietako urmaelak, horietako asko
euri-urak pilatzean sortutakoak;
eta badira kostaldeko urmaelak,
kostaldeko zona lauetan itsasoko
ura sartzean sortu ohi direnak.
2. Urmaela B irudia da, eta urtegia,
A irudia. Izan ere, A irudian gizakiok
sortutako presa bat ikusten da, eta
urmaela, aldiz, berez sortu da.
3. Lurpeko urak euri-urak lurpera
iragaztean eta bertan pilatzean
sortzen dira. Ordokietako urmaele-
tako uraren jatorria ere euria da.
4. Taj oren arroko ur tegi bat:
Buenda-koa. Guadianaren arro-
ko urtegi bat: La Serena. Ebroren
arroko urtegi bat: Mequinenza. Eta
Dueroren arroko urtegi bat: Almen-
dra-koa.
10. UNITATEA
135
132826 _ 0176-0191.indd Sec1:185 28/9/09 16:03:27
136 136
q
Euskadiko ibaien eta urtegien
mapa.
Euskadiko urak
1. Nolakoak diren Euskadiko urak
Euskadin hainbat eta hainbat ibai, urtegi eta itsasadar ditu-
gu.
q
Euskadin zehar, bi eratako ibaiak iragaten dira: Kantaurialde-
ko isurialdeko ibaiak laburrak dira, bai eta emaritsuak ere,
urte guztian. Isurialde mediterraneoko ibaiak, berriz, kantau-
rialdekoak baino luzeagoak dira, eta emaritsuak izan arren,
irregularrak dira.
Euskadiko urtegiek edukiera handi samarra dute. Uribarriko
eta Urrunagako urtegiek dute edukiera handiena, eta haien
ondoren, Aarbekoak eta Urkulukoak. Urtegi horietako ura
hainbat helburutarako erabiltzen da: gizon-emakumeok kon-
tsumitzeko, ureztatzeko, energia elektrikoa sortzeko eta kirol-
jarduerak egiteko.
Euskadiko itsasadarrak Kantaurialdeko isurialdeko ibaien
bokaleetan sortu dira. Mundakako itsasadarra eta Ibaizaba-
lena dira aipagarrienak. Euskadiko itsasadarrak kirol- eta
aisia-jarduerak egiteko edo portu-jardueretarako erabiltzen
dira.
E
ga
i bai a
O
r
i
a

i
b
a
i
a
D
e
b
a

i
b
a
i
a
B
a
i
a

i
b
a
i
a
U
r
o
l
a

i
b
a
i a
Z
a
d
o
r r a
i b
a
i a
U
d
a

i b
a
i a
I bai zab
a
l i b
a
i a
N
e
r
b
i
o
i

i
b
a
i
a
L
e
a

i
b
a
i
a
O
me
c
i
l
l
o

i
b
a
i
a
C
a
d
agua i b
a
i
a
B
u
t
r
o
e

i b
a
i
a
A
r
r
a
t
i
a

i
b
a
i
a
A
l
t
u
b
e

i
b
a
i
a
A
r
t
i
b
a
i

i
b
a
i
a
O
k
a

i
b
a
i
a
O
a
t
i
ib
.
E
B
R
O

I
B
A
IA
Urkullu
urtegia
Bilbo
Donostia
Gasteiz
Aarbeko
urtegia
Urrunagako
urtegia
Uribarri
Ganboako
urtegia
N A F A R R O A K O
F O R U
E R K I D EG OA
E R R I O X A
KANTABRIA
F R A N T Z I A
Bizkaiko golkoa
E
I
M
H
I S U R I A L D E A K
Kantaurialdekoa
Mediterraneoa
L E G E N D A
Ibaia
0 10
Kilometroak
2. E
Euska
dekoa
Kan
osa
Bizk
tsua
soa
Lea
Ner
Isur
no h
bain
bere
garr
3. U
Euska
ibilbid
koak
e
; A
lukoak
Besta
dia da
ruan,
dira; a
1.
2.
3.
Ga
Eus
tau
ak.
han
tera
Ibaizabalen arroa eta Bilboko itsasadarra
Ibaizabalen arroa Bizkaiko lurraldeko zabalena eta Euskadiko garrantzi-
tsuenetako bat. Haren ibaiadarrek Durangaldeko mendietako, Gorbeia
mendiguneko eta Ordunte mendilerroko urak biltzen ditu. Ibaizabalen
ibaiadar nagusia Nerbioi da, eta Salvada mendilerroko urak eramaten
ditu Arabaren eta Burgosen arteko mugatik Basauriraino, bertan isur-
tzen baititu urak Ibaizabalera. Nerbioi ibaiak ibilbide ikusgarria egiten
du bere goi-ibarrean; benetan aipagarria da goi-ordokitik Nerbioi-ga-
raiaren haranetara jaisteko egiten duen 250 metrotik gorako jauzia.
Inguru horietan hainbat bidexka daude, eta toki horretako edertasunaz
gozatzeko aukera ematen dute; primerako tokia da naturan egonaldi
atsegin bat egiteko.
Helburuak
Euskadiko lurrak zer ibaik zehar-
katzen dituzten eta ibai horiek
zer ezaugarri dituzten ikastea.
Euskadin zer urtegi eta itsasa-
dar dauden ikastea.
Hasteko
Epigrafeak irakurtzen hasi au-
rretik, eskatu neska-mutilei ko-
ka tzeko 136. orrialdeko mapan
Euskadiko ibai garrantzitsuenak.
Eskatu ozenki izendatzeko, ipa-
rretik hegorako hurrenkeran.
Eskatu ikasleei gogoratzeko
Euskadiko zer bazter ezagutzen
dituzten: Ba al dago ibairen bat
bazter horietakoren batean?
Non? Ba al dakizu zer ibai den?
Azaltzeko
Unitate guztian hainbat izen ika-
si beharko dituzte buruz, baita
bi orrialde hauetan ere: ibaiak,
ibaiadarrak... Proposatu ma-
pan kokatzeko jolas erraz bat
edo beste, eta bilatu moduren
bat, ikasi beharreko kontzeptuak
ikasleek ozenki errepikatzeko.
Euskadiko ibaiak nolakoak diren
aztertzean, azaldu ikasleei zer
ondorio dituen uren kutsadurak
eta gehiegizko eraikuntzaren
ondorioz arroak hondatzeak.
Araztegiek lagundu egiten dute
kutsadura arintzen, baina guz-
tion lana da gure ibaiak garbi
mantentzea. Urperatzeko arris-
kua duten tokietan eraikitzea da
beste arazo handi bat. Euskadin
izaten den prezipitazio kopuru
handia ain tzat hartuta, garran-
tzitsua da toki horiek eraiki ga-
be uztea, ibaiak aurrera egiteko
tokia izan dezan hazita badator,
eta eraikinik ez dadin urpean
gera.
136
132826 _ 0176-0191.indd Sec1:186 28/9/09 16:03:27
I A
A K
koa
oa
137
10
2. Euskadiko ibaiak
Euskadiko ibaiak bi isurialdetan banatuta daude: Kantaurial-
dekoan eta mediterraneoan.
Kantaurialdeko isurialde ko ibaiak isurialdeen banalerroa
osatzen duten mendikateen iparraldean sortzen dira, eta
Bizkaiko golkoan itsasoratzen. Ibai laburrak eta emari-
tsuak dira. Hauek dira garrantzitsuenak: Gipuzkoan, Bida-
soa, Urumea, Oria, Urola eta Deba
w
; Bizkaian, Artibai,
Lea, Oka, Butroe, Ibaizabal, eta azken ibai horren ibaiadar
Nerbioi eta Cadagua.
Isurialde mediterraneo ko ibaiak isurialdeen banalerroa bai-
no hegoalderago sortzen dira. Kantaurialdeko isurialdekoak
baino luzeagoak dira, eta emaritsuak ere badira. Ebro eta
bere ibaiadarrak dira isurialde honetako ibaiak. Ibaiadar
garrantzitsuenak Zadorra, Baia eta Omecillo dira.
3. Urtegiak eta itsasadarrak
Euskadiko urtegi gehienak ibaien goi-ibilbidean eta erdiko
ibilbidean daude. Hauek dute edukiera handiena: Uribarri-
koak eta Urrunagakoak, Zadorra ibaiaren ibaiadar banatan
e
; Aarbekoak, Urumea ibaiaren ibaiadar batean; eta Urku-
lukoak, Deba ibaiaren ibaiadar batean.
Bestalde, itsasadar batzuetan flora- eta fauna-dibertsitate han-
dia dago; adibidez, Mundakako itsasadarrean eta haren ingu-
ruan, Urdaibain. Beste batzuetan, berriz, portu-jarduerak egiten
dira; adibidez, Ibaizabalen itsasadarrean Bilboko portua dago.
1. Idatzi isurialde bakoitzeko ibai
nagusiak, alboko eskeman.
2. Begiratu
q
mapari, eta idatzi
taula batean ibai bakoitzaren
izenak eta ibaien ibilbidean
dauden urtegienak.
3. Idatzi Euskadiko bi itsasadarren
izenak eta esan zer erabilera
duten gaur egun.
Galderak
EUSKADIKO IBAIAK
.................................
................................
................................
................................
.................................
.................................
.................................
..................................
Euskadiko ibaiak bi isurialdetan banatuta daude: Kan-
taurialdeko isurialdekoak eta isurialde mediterraneoko-
ak. Uribarriko eta Urrunagako urtegiek dute edukiera
handiena. Euskadin zenbait itsasadar daude; esate ba-
terako, Mundakakoa eta Ibaizabalena. e
Zadorrako urtegia, Araban.
w
Deba ibaia, Gipuzkoan.
Ibaizabalen arroa oso toki jendeztatua eta industrializatua da. Horren
ondorioz, ibilguaren narriadura handia da eta uraren kalitatea eskasa.
Alde handia dago, beraz, goiko ibilbide zatiekiko, haiek egoera onean
baitaude.
Ibaizabal ibaiak beste sekretu bat ere gordetzen du bere bokalean. Bilbo-
tik iragatean itsasadar bihurtzen da, itsasoko mareak 15 kilometro barrual-
dera sartzen baitu itsasoko ur gazia. Egoera horrek ekosistema berezi bat
sortzen du, eta ekosistema hori argi eta garbi ikus daiteke hainbeste in-
dustrializatu gabeko tokietan; adibidez, Urdaibaiko Biosfera Erreserban.
Eskatu ikasleei identifikatzeko Ibaizabalen arroko paisaiako elementu
horietako batzuk, argazkien bidez.
Ulertzeko
Eman ikasleei bi orrialde haueta-
ko informazioa birlantzeko zen-
bait estrategia, informazio hori
barneratzen eta buruz ikasten
laguntzeko. Horretarako, jarraitu
ko 48., 49. eta 50. orrialdeetan
eskainitako jarraibideei.

Gizarterako eta
herritartasunerako
gaitasuna
Azaldu ikasleei ibaietako fauna-
aberastasunari eusteko, nahitaez
mantendu behar direla ibaiak garbi
eta kutsatu gabe. Horretan, denok
lagun dezakegu, latarik, plastikozko
ontzirik eta bestelako zikinkeriarik
ez botaz. Gogorarazi ikasleei ibaie-
tan pilatzen den zaborrak, paisaia
hondatzeaz gain, tintak eta beste
zenbait produktu toxiko isur tzen di-
tuela, eta horiek kalte handia egin
diezaioketela bertako faunari.
Erantzunak
Galderak
1. Kantaurialdeko isurialdea; Ibai-
zabal, Plentzia, Butroe, Lea, Artibai,
Deba, Urola, Oria, Urumea eta Bi-
dasoa ibaiak.
Isurialde mediterraneoa: Ebro ibaia
eta haren ibaiadar Zadorra, Baia
eta Omecillo.
2. Zadorra ibaia: Urrunagako ur-
tegia eta Uribarri Ganboako urte-
gia.
Deba ibaia: Urkulu urtegia.
Urumea ibaia: Aarbeko urtegia.
3. Mundakako itsasadarrak Ur-
daibai sortu du, flora- eta fauna-
dibertsitate handia duen biosfera-
erreserba bat. Naturaz gozatzeko
aisiagune ederra da.
Ibaizabalen itsasadarrak (Bilbokoa)
portuko jarduerak egiteko aukera
ematen du; adibidez, merkantzien
salerosketa.
10. UNITATEA
137
132826 _ 0176-0191.indd Sec1:187 28/9/09 16:03:28
138
1. Kalkatu mapa hau, eta koloreztatu isurialde bakoitza dagokion kolorez. Gero, egin jarduera hauek:
a. Idatzi ibaien izenak
hutsuneetan.
b. Idatzi isurialde bakoitzeko
bi ibairen izenak.
c. Zer mendikatetan sortzen
dira Bizkaiko golkoan
itsasoratzen diren ibaiak?
d. Aipatu isurialde atlantikoa
eta isurialde mediterraneoa
banantzen dituen
mendikate baten izena.
Ariketak
Ulertu
2. Begiratu 131. orrialdeko mapari, eta idatzi
ibaien ibaiadarrak beheko taulan.
IBAI NAGUSIA
Duero
Tajo
Guadiana
Guadalquivir
Ebro
4. Aipatu termino pare bakoitzeko terminoen
arteko desberdintasunak eta antzekotasunak:
a. ibai nagusia ibaiadarra
b. ibaiaren emaria ibaiaren erregimena
Kantaurialdeko
isurialdea
Isurialde
atlantikoa
...............
isurialdea
Ibai laburrak eta
malda handikoak
.........
.........
.........
.........
Espainiako
isurialdeak
Arrazoitu
6. Irakurri testu hau.
Ibaien emaria bat-batean haz daiteke,
euri-jasa handien ondorioz. Horrelakoe-
tan, ibaiek gainezka egin ohi dute, eta
uholdeak gertatu ohi dira. Uholdeek
hondamendiak sor ditzakete.
a. Zer urte-sasoitan izaten da ohikoa ibaiek
gainezka egitea?
b. Zer isurialdetako ibaietan gertatzen da hori?
Zergatik?
3. Kopiatu eta osatu eskema hau. Gero, erantsi
isurialde bakoitzeko hiru ibairen izenak.
5. Idatzi Tajoren ibaiadarren
izenak, alboko eskema
honetan. Isurialde
atlantikoko ibaiak dira
guztiak.
Ceuta
Melilla
P
O
R
T
U
G
A
L
F R A N T Z I A
ANDORRA
.............. ibaia
.......... ibaia
Segura ibaia
L
l o
b
r
e
g
a
t

ib
.
........... ib
a
ia
............... .. i b
a
ia
M
i
o
ib
a
ia
Jcar ibaia
................... ibaia
O Z E A N O
A T L A N T I K O A
M
e
d
i
t
e
r
r
a
n
e
o
i
t
s
a
s
o
a
U10-3
N
aln ib.
I b
a
iz
a
b
a
l
0 130
Kilometroak
Eskala
E
H
I
M i b
a
i a
L E G E N D A
IBAIADARRAK
TAJO
IB
A
IA
......... ib
a
ia
........ ib
a
i
a
J
A
R
A
M
A

I
B
A
I
A
.
.
.
.
.
.
... ib
a
ia
........ ibaia
.
.
.
.
.
.
.
.

i
b
a
ia

A
7. Bi
Ba
lu
bi
ar
27
ba
9.
z
10. A
d
Ura munduan
Ur geza urria da Lurrean, eta ez dago batere uniformeki banatuta.
1900. eta 1995. urteen artean, munduko eskaria sei halako handitu
zen, biztanleriaren hazkundearen eraginez. Gaur egun ere, biztanleriak
hazten jarraitzen du, eta 2050. urtean 3.000 milioi pertsonakoa izatea
aurreikusten da.
Horrez gain, eskura dagoen ur kantitatea are txikiagoa da, hainbat
faktoreren eraginez: uholdeak, lehorteak, lurpeko urak bereizi gabe
erabiltzea eta Lurraren beroketa globala. 1990eko hamarkadan, 143
lehorte izan ziren Lurrean, eta bost kontinenteetako 185 milioi per-
tsonari eragin zieten.
Erantzunak
Ulertu
1. a. Duero ibaia; Tajo ibaia; Gua-
diana ibaia; Guadalquivir ibaia;
Ebro ibaia.
b. E. E. Egiaztatu ibaiak ongi hau-
tatu dituzula.
c. Kantabriar mendikatean.
d. Iberiar mendikatea.
2. Duero: Esla, Pisuerga, Eresma,
Adaja, gueda eta Tormes.
Tajo: Alagn, Titar, Alberche, Jara-
ma eta Salor.
Guadiana: Matachel, Zjar, Jabaln,
Cigela eta Zncara.
Guadalquivir: Genil eta Guadali-
mar.
Ebro: Aragn, Gllego, Cinca, Se-
gre, Jaln eta Huerva.
3. Kantaurialdeko isurialdea: Bida-
soa, Navia eta Naln.
Isurialde atlantikoa: ibai laburrak,
emari txikikoak eta irregularrak.
Ebro, Jcar eta Segura.
Isurialde mediterraneoa: ibai lu-
zeak; erregimen desberdina dute
zona bakoitzeko ibaiek. Duero, Tajo
eta Guadiana.
4. a. Ibai nagusiek itsasora isur-
tzen dituzte urak; ibaiadarrek, aldiz,
beste ibai batera. Baina biak dira
ur-lasterrak.
b. Emaria ibai batek une jakin ba-
tean dakarren ur kantitatea da;
erregimenak, aldiz, emariak urtean
zehar izaten dituen aldaketen berri
ematen du. Biek ibaiek daramaten
ur kantitatea neurtzen dute.
5. E. G.
Tajua, Henares, Lozoya, Manzana-
res eta Guadalix.
Arrazoitu
6. a. Ibaiek gainezka egitea ohi-
koagoa izaten da udaberrian eta
udaz kenean, euri-sasoian, ibaiek
ura sendo ekarri ohi baitute.
b. Isurialde mediterraneoko ibaiei
gertatu ohi zaie, bai eta isurialde
atlantikoko ibaien artean goi-ordokia
zeharkatzen dutenei ere.
138
132826 _ 0176-0191.indd Sec1:188 28/9/09 16:03:28
o
n
?
a
oa
k
i?
A
IA
a
10
IKASI EGITEN
Aplikatu
7. Bilatu informazioa eta erantzun. Nerbioi eta
Baia ibaiak Araban jaiotzen dira. Antzeko
luzera dute: lehenak 72 km ditu, eta
bigarrenak, 64 km. Zer alde nagusi dago bien
artean? Zure ustez, zergatik du Nerbioi ibaiak
270 m-ko altuerako ur-jauzi ikaragarri
bat bere ibilbidean?
Eman iritzia
8. Urtegiak ibaien ibilguetan
eraikitzen dira, baina
horretarako, haranak
urperatzen dira. Zer alde
on eta zer alde txar ditu,
zure ustez, urtegiak
eraikitzeak?
9. Duero ibaiaren grafikoari begiratuta, idatzi zer
herritatik igarotzen den, zer altitude duen herri
bakoitzean, eta Duero jaiotzen den tokitik
zenbat kilometrora dagoen herri bakoitza.
10. Azaldu nolakoa den Jcar ibaiaren ibilbidearen
profila. Aipatu zer paretan duen ibaiak
maldarik handiena, zer herritatik igarotzen
den eta herri horiek zer altitude duten.
Ibai baten ibilbidearen profila interpretatzea
Ibai baten ibilbidea grafikoen bidez adieraz daiteke; adibidez, ibai baten profila
adieraziz. Datu hauek adierazten dira bertan: luzera, altitudea, malda eta nondik
igarotzen den. Begiratu Duero ibaiari buruzko grafiko honi:
800 750 700 650 600 550 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 km
O
p
o
r
t
o
PORTUGAL
E S P A I N I A
P
e
s
o

d
a

R
e
g
n
a M
i
r
a
n
d
a

d
o

D
o
u
r
o
Z
a
m
o
r
a
T
o
r
d
e
s
i
l
l
a
s
A
r
a
n
d
a

d
e

D
u
e
r
o
A
l
m
a
z
n
S
o
r
i
a
2.000
1.500
1.000
500
0
Altitudea
(metrotan)
3. Lerro urdinak ibaia adierazten du, eta zenbateko malda duen ikus daiteke bertan.
Beraz, Duero ibaia 1.000 metro baino gehiago jaisten da lehen 50 kilometroetan.
1. Ardatz bertikalean, ibaiak
zeharkatzen dituen lurren
altitudea adierazten da. Herri
baten altitudea jakiteko, lerro
horizontal bat marrazten da
ardatz bertikaleraino.
2. Ardatz horizontalean, ibaiak zenbat kilometroko ibilbidea duen adierazten da. Herri batetik ibaia jaiotzen den tokira zer
distantzia dagoen jakiteko, lerro bertikal bat marrazten da ardatz horizontaleraino.
C
u
e
n
c
a
A
l
a
r
c
n
A
l
c
a
l

d
e
l

J
c
a
r
A
l
z
i
r
a
C
u
l
l
e
r
a
100 0 200 300 400

Mediterraneoa
0
500
1.000
1.500
Altitudea
(metrotan)
kilometroak
JCAR IBAIA
DUERO IBAIA
139
Ateratzen den ur guztia ez da kontsumitzen: ia erdia lurrinduta gal-
tzen da, eta laurdena ez da giza kontsumorako erabilgarria, kutsatuta
baitago. Guztira, biztanleriaren % 20ak ez du ur edangarri ziurrik. Ia
biztanleria zati hori guztia garapen bidean diren hegoaldeko herrial-
deetan bizi da.
Eskatu ikasleei ikerketa txiki bat egiteko Espainiako uraren bana-
ketari buruz. Zer eskualdetan dute nahikoa ur? Zeinetan gertatzen
dira lehorteak?
Aplikatu
7. Nerbioi ibaia kantaurialdeko
isurialdekoa da, eta Baia, aldiz,
isurialde mediterraneokoa. Nerbioi
ibaiak goi-ordokitik itsasorako alti-
tude-aldea gainditu behar duelako,
Bizkaiko golkora iristeko.
Eman iritzia
8. E. E.
Alde txar bat: ibaien ibarrak de-
sagertu egiten dira. Alde onak:
lagungarriak dira ibaiaren emaria
erregulatzeko, eta giza kontsumo-
rako erabilgarria den ura pilatzen
dute.
Ikasi egiten
9. Duero herri hauetatik igarotzen
da: Soriatik, sorburutik 60 km-ra,
1.000 m-ko altitudean; Almazndik,
sorburutik 120 km-ra, 900 m-ko alti-
tudean; Aranda de Duerotik, sorburu-
tik 230 km-ra, 800 m-ko altitudean;
Tordesillastik, sorburutik 360 km-ra,
700 m-ko altitudean; Zamoratik, sor-
burutik 440 km-ra, 600 m-ko altitu-
dean; Miranda do Dou rotik, sorburu-
tik 520 km-ra, 550 m-ko altitudean;
Peso da Regnatik, sorburutik 730
km-ra, 100 m-ko altitudean, eta Por-
totik, sorburutik 820 km-ra, 10 m-ko
altitudean.
10. Jcar ibaiaren profilak malda
handiagoa du ibilbidearen lehen
zatian, eta guztizko luzera 500 km
eskasekoa da. Herri hauetatik iga-
rotzen da: Cuencatik, 1.100 m-ko
altitudean; Alarcndik, 800 m-ko
altitudean; Alcal de Jcarretik, 550
m-ko altitudean; Alziratik, 50 m-ko al-
titudean; eta Culleran itsasoratzen
da, 0 m-ko altitudean.
139
10. UNITATEA
132826 _ 0176-0191.indd Sec1:189 28/9/09 16:03:29
190
140
3. IKASTEN IKASTEKO. Idatzi Euskadiko uren adibideak, eskema honetan:
Berrikusi
Ibaiak
Ibaiak ibilgu batean zehar doazen etengabeko ur-lasterrak dira.
Egiten duen bideari ibaiaren ibilbidea esaten zaio, eta eramaten
duen ur kantitateari, emari. Emaria urtean zehar asko aldatzen
ez bada, ibaiak erregimen erregularra duela esaten dugu. Aldake-
ta handiak baditu, berriz, erregimen irregularra duela.
Espainiako ibaiak
Espainiako ibaiak hiru isurialdetan banatuta daude: Kantaurialdeko isurialdeko
ibaiak laburrak eta emaritsuak dira, hala nola Nerbioi eta Navia; isurialde
mediterraneokoak, erregimen irregularrekoak, hala nola Jcar (Ebro salbuespena
da); eta isurialde atlantikokoak, luzeak, hala nola Duero, Tajo eta Guadalquivir.
Aintzirak, urtegiak, itsas urak eta lurpeko urak
Itsaso, aintzira, ibai eta urtegietako uren multzoari gainazaleko urak esaten zaie.
Lurpeko urak ere badira: lurrean zehar iragazten dira, eta akuiferoak sortzen dituzte.
Euskadiko urak
Euskadi zeharkatzen duten ibaiak bi isurialdetan banatuta daude. Kantaurialdekoak:
adibidez Bidasoa, Oria edo Artibai. Eta mediterraneokoak, Ebro eta haren ibaiada-
rrak kasu.
Urtegi nagusiak Uribarrikoa eta Urrunagakoa dira.
Badira zenbait itsasadar ere; esate baterako, Mundakakoa eta Ibaizabalena.
2. IKASTEN IKASTEKO. Osatu eskema hau:
.........
.........
luzeak
.........
.........
.........
.........
.........
.........
ibaien
ezaugarriak:
adibidez:
Isurialde
mediterraneoa
ibaien
ezaugarriak:
adibidez:
laburrak eta
emaritsuak
Nerbioi
Naln
ibaien
ezaugarriak:
adibidez:
Kantaurialdeko
isurialdea
ESPAINIAKO
ISURIALDEAK
hauek
dira:
EUSKADIKO
URAK
ibaietan
urtegietan
itsasadarretan
hemen daude:
.........
.........
.........
adibidez:
adibidez:
adibidez:
GAI
1.
...
O
C
A
N
O

A
T
L
N
T
I
C
O
Ibilbide
Teruele
Fuente
mendi
Hegoa
goi-ord
mendi
Toledo
haran
ditu. O
isurtze
O
Z
E
A
N
O

A
T
L
A
N
T
I
K
O
A
Ur-bilatzaileak
Hainbat mendetan, lurzorua arakatzeko erabilgarri zeuden metodoen
bidez ezin zen ziur jakin lurpean urik bazegoen ala ez. Pertsona batzuk
arduratzen ziren lurpean ura bilatzeaz; pertsona horiei ur-bilatzaile edo
erradiestesista esaten zitzaien.
Ur-bilatzaileak lur-eremu batean oinez ibiltzen dira, txardango formako
makila bat eskuetan dutela, urritzezkoa normalean. Bi eskuekin eusten
diote makilari, eta urak transmititzen dituen bibrazioen bidez hautema-
ten dute urik badagoen ala ez.
Gaur egun ere jarraitzen dute zeregin hori betetzen, landa-eremuetan
batez ere, oso garestia baita lurzoruaren prospekzioa. Hala ere, ez dago
ur-bilatzaileen eraginkortasuna bermatzen duen froga zientifikorik.
Unitateko hitz
nagusiak
Agorraldia
Aintzira
Behe-ibilbidea
Emaria
Erdiko ibilbidea
Erliebea
Erregimen erregularra
Erregimen irregularra
Erregimena
Gainazaleko urak
Goi-ibilbidea
Ibaia
Ibaiadarra
Ibilbidea
Isurialdea
Itsas urak
Klima
Lurpeko urak
Profila
Ura
Urmaela
Urtegia
Ikasten ikasteko
2. Kantaurialdeko isurialdeko
ibaiak laburrak eta emaritsuak di-
ra; adibidez, Ibaizabal eta Nalon.
Kantaurialdeko isurialdeko ibaiak
luzeak dira; adibidez, Tajo eta
Guadiana. isurialde mediterraneo-
ko ibaiak laburrak eta irregularrak
dira; esate baterako, Jcar eta
Segura.
3. Euskadiko urak hemen daude:
ibaietan, hala nola Bidasoan, Uru-
mean, Zadorran eta Ibaizabalen;
urtegietan, hala nola Aarbekoan,
Uribarri Ganboakoan eta Urkulun;
eta itsasadarretan, hala nola Mun-
dakakoan eta Oriakoan.
140
132826 _ 0176-0191.indd Sec1:190 28/9/09 16:03:29
191
141
10
Ibai bat aztertzeko
GAI NAIZ
Ibai baten azterketan, ibaiak eta haren ibaiadarrek osatzen duten
sarea erakutsi behar da, bai eta zeharkatzen dituen lurren
ezaugarriak ere. Irakurri Tajo ibaiaren azterketa hau:
Arroaren mugak:
Tajo ibaiaren luzera: .........
Hemen jaiotzen da: .........
Hemen itsasoratzen da: .........
Ibaiadarrak: .........
Herri hauetatik igarotzen da: .........
1. Osatu Tajo ibaiaren arroari buruzko esaldi hauek:
.........
......... .........
Iberiar mendikatea
TAJOREN ARROA
E
O
C
A
N
O

A
T
L
N
T
I
C
O
FOTO
Emaria eta erregimena
Ibaia emaritsu samarra da.
Emaria nabarmen hazten zaio
Iberiar mendikateko ibaiadarren
ura jasotzen duenean. Erregimen
erregular samarra du, baina
udan emari txikiagoa du.
Ibilbidea
Teruelen jaiotzen da,
Fuente Garcan. Iberiar
mendikatea eta
Hegoaldeko iberiar
goi-ordokia (Iberiar
mendikatearen eta
Toledoko mendien arteko
haran zabala) zeharkatzen
ditu. Ozeano Atlantikora
isurtzen du ura, Lisboan.
Herriak
Tajo ibaiak 1.007 kilometroko luzera du,
eta Gaztela-Mantxako, Madrileko eta
Extremadurako erkidegoak zeharkatu
ondoren, Portugalen sartzen da. Herri
hauetatik igarotzen da, besteak beste:
Aranjuez, Toledo, Alcntara eta Lisboatik.
Toledo
Gizakiok ateratzen diogun probetxua
Tajoren ibilbide osoan eraiki dira
urtegiak. Tajoren arroko ura energia
sortzeko, ureztatzeko eta giza
nahiz industria-kontsumorako
erabiltzen da.
E
l
j
a
s
i b
a
i a
A
l
a
g
n

ib
a
ia
Tita
r

ib
a
ia
Alb
e
r
c
h
e

i
b
a
i
a
J
a
r
a
m
a

i
b
a
i
a
Ta
ju
a

i
b
a
i
a
T
a
j
o

i
b
a
i
a
IBERIAR
M
E
N
D
IK
A
T
E
A
IB
E
R
IA
R

M
E
N
D
I
K
A
T
E
A
TOLEDOKO MEN
D
IAK
Lisboa
Alcntara
Aranjuez
Sacedn
Fuente
Garca
Cceres
Talavera
de la Reina
Madril
Guadalajara
El Puente
del Arzobispo
P
O
R
T
U
G
A
L
S
a
lo
r

i
b
a
ia
Alm
o
n
te
ib
a
ia
A
lgod
o
r

i
b
a
i
a
O
Z
E
A
N
O

A
T
L
A
N
T
I
K
O
A
Osatu taula hau ikasleekin batera edo eskatu haiei osatzeko:
10. UNITATEA: Urak
Hau ikasi
dut
Hau egiten
ikasi dut
Ibaiak
Espainiako isurialdeak
Itsas urak, aintzirak,
urtegiak eta lurpeko urak
Euskadiko urak
Gai naiz...
1. E. G.
Tajo ibaiak 1.007 km-ko luzera du.
Fuente Garca herrian sortzen da,
Teruelen, eta Lisboa hirian itsaso-
ratzen, Portugalen. Hauek dira ha-
ren ibaiadar nagusiak: Jarama, Al-
godor, Titar, Alagn, Almonte, Eljas
eta Salor. Bestalde, herri hauetatik
igarotzen da: Sacedn, Aranjuez,
Toledo, Talavera de la Reina, El
Puente del Arzobispo, Alcntara,
Cceres eta Lisboatik.
Tajoren ibarrak muga hauek ditu:
iparraldean, Erdialdeko Mendika-
tea; ekialdean, Iberiar mendikatea;
hegoaldean, Toledoko mendiak; eta
mendebaldean, Ozeano Atlantikoa.

Ibai bati buruz ikastea fitxa bat
osatzeko balio diguten zenbait datu
zehatz buruz ikastea baino gehiago
da: luzera, erregimena, sorburua,
isurialdea, non itsasoratzen den,
batez besteko emaria eta abar.
Gogorarazi ikasleei ibaiak ekosis-
tema biziak direla, zeharkatzen
duten tokian paisaia bat sortzen
dutela, gizakien kokalekua muga-
tzen dutela neurri handi batean,
eta beren uren araberako landare-
tzak eta faunak dituztela. Hau da:
ibaiak izaki bizidun handiak dira,
eta bidean, beste hainbat izaki
bizidun eta ekosistema elikatzen
dituzte. Balioetsarazi bi alderdi
horiek ikasleei, eta txertarazi Tajo
ibaiari buruz proposatzen diegun
azterketan.
10. UNITATEA
141
132826 _ 0176-0191.indd Sec1:191 28/9/09 16:03:30
Objetivos
Sabedes.
Conoas.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
192
142
1. Definitu termino hauek:
a. Masa. b. Bolumena. c. Dentsitatea.
2. Beirazko puxtarri batek 10 gramoko masa
du, eta neurri bereko altzairuzko puxtarri
batek, berriz, 30 gramokoa. Bi puxtarrietatik
zeinek du dentsitate handiena? Azaldu
zergatik.
4. Azaldu:
a. Zer gertatu behar du geldi dagoen gorputz
bat higitzen hasteko?
b. Zer dela-eta gelditzen dira biraka higitzen ari
diren pilotak, inork geratu ez arren?
c. Zergatik eragin behar izaten zaie pedalei toki
lauan ibiltzean, abiadura berean higitzen
jarraitzeko?
d. Dardo bat itura jaurtitzerakoan, zergatik
apuntatu behar duzu erdigunea baino
goraxeago?
e. Zergatik joaten da baloia gero eta
azkarrago, erortzen ari denean?
5. Aipatu makina bakunak eta azaldu zertarako
erabiltzen den bakoitza.
6. Kalkatu Espainiako
erliebearen krokis hau eta
osatu. Osatzeko, idatzi
falta diren erliebe-unitateen
izenak. Gero, koloreztatu
krokisa, irizpide hauei
jarraituz:
Iberiar goi-ordokia.
barruko mendikateak.
inguruko mendikateak.
Iberiar goi-ordokiaz
kanpoko mendikateak.
Sakonuneak.
Uhartediak.
6. UNITATEA
7. UNITATEA
8. UNITATEA
3. Zuzena al da irudi hau?
Azaldu zure erantzuna.
L
E
N
G
O

M
E
N
D
I
A
K
B
A
L
E
A
R

U
H
A
R
T
E
A
K
M
E
N
D
I
K
A
T
E

B
E
T
I
K
O
A
K
8.
9.
7.
9.
10
Erantzunak
1. a. Gorputz batek duen materia
kantitatea.
b. Gorputz batek betetzen duen
tokia.
c. Gorputz batek bolumen-unitate-
ko duen masa kantitatea.
2. Altzairuzkoak du dentsitate han-
diena, materia kantitate handiagoa
baitu bolumen berean.
3. Ez, 5 C-tan ura egoera likidoan
egoten delako; irudian urtzen ari
diren izotz puskak ikusten direnez,
ura 0 C-tan dago.
4. a. Higitzen hasteko, indar batek
eragin behar dio.
b. Marruskadura-indarrak eragiten
diolako.
c. Marruskadura-indarra gaindi tze-
ko.
d. Norabidea zehaztean grabitate-in-
darraren eragina kontuan hartzeko.
e. Grabitate-indarraren eraginez
gero eta abiadura handiagoa har-
tzen duelako.
5. Gurpila: lurzoruarekiko marrus-
kadura-indarra gutxitzeko.
Txirrika: indarra egiteko norabidea
aldatzeko.
Aldapa edo plano inklinatua: kargak
indar gutxiago eginez igotzeko.
Palanka: zeregin bat bestela baino
indar gutxiago erabiliz egiteko.
6. E. G.
Goi-ordokia Iberiar penintsularen
erdialdean dago. Goi-ordokiaren
barruko mendikateak Erdialdeko
Mendikatea eta Toledoko mendiak
dira. Goi-ordokiaren ingurukoak,
berriz, Leongo mendiak, Kantabriar
mendikatea, Iberiar mendikatea eta
Sierra Morena. Sakonuneak Ebro-
rena eta Guadalquivirrena dira. Ar-
txipelagoak, Balear uharteak eta
Kanariar uharteak.
7. Bizkaiko golkoko kostaldea: Ajo-
ko lurmuturra, Avilsko itsasadarra
eta Bizkaiko golkoa. Kostalde al-
tua eta harritsua da.
Kostalde atlantikoa: Ortegaleko
lurmuturra, Tarifako muturra eta
142
132826 _ 0192-0193.indd 192 28/9/09 16:05:18
Para comprender
A partir dibirlos.

Competencia social
y ciudadana
El temellas.
Soluciones
Ilustraciones
1. La eerna y pie.
3. En nes.
Cuestiones
1. El men.
2. No, nos.
3. Resp
UNIDAD 1
193
ik
ako
A
L
E
A
R

U
H
A
R
T
E
A
K
143
8. Adierazi Espainiako zer klima motari dagokion klimograma hauetako bakoitza. Esan nolakoak diren
klimograma bakoitzeko tenperatura eta prezipitazioak.
9. UNITATEA
7. Kopiatu eta osatu beheko taula. Osatzeko, idatzi Espainiako itsasertz bakoitzeko hiru elementu
geografiko. Gero, esan zer ezaugarri dituen itsasertz bakoitzak.
KANTAURIALDEKO ITSASERTZA ATLANTIKOKO ITSASERTZA MEDITERRANEOKO ITSASERTZA
Ajo lurmuturra
9. Kopiatu eta osatu Espainiako isurialdeen ezaugarriei buruzko eskema hau:
10. UNITATEA
ESPAINIAKO ISURIALDEAK
............... isurialdea:
Ibaien luzera:
..................................
Emaria: ......................
..................................
Erregimena: ................
..................................
Zenbait ibai: ...............
..................................
..................................
Isurialde ..............:
Ibaien luzera:
..................................
Emaria: ......................
..................................
Erregimena: ................
..................................
Zenbait ibai: ...............
..................................
..................................
Isurialde ..............:
Ibaien luzera:
..................................
Emaria: ......................
..................................
Erregimena: ................
..................................
Zenbait ibai: ...............
..................................
..................................
35
30
25
20
15
10
5
0
130
120
110
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
O
C l/m
2 ZARAGOZA
35
30
25
20
15
10
5
0
130
120
110
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
O
C l/m
2 SANTA CRUZ TENERIFEKOA
C D
35
30
25
20
15
10
5
0
130
120
110
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
l/m
2 CASTELL DE LA PLANA O
C
35
30
25
20
15
10
5
0
130
120
110
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
XIXN
O
C l/m
2
B A
U O M A M E U A I U A A U O M A M E U A I U A A U O M A M E U A I U A A U O M A M E U A I U A A
Cdizko golkoa. Oso kostalde al-
dakorra da: Galiziako kostaldea al-
tua, harritsua eta muxarratua da;
Andaluziako kostaldea, baxua, ha-
reatsua eta laua; eta Kanarietako
kostaldea harritsua da iparraldeko
uharteetan, eta hareatsua, hegoal-
dekoetan.
Kostalde mediterraneoa: Gatako
lurmuturra, Creus lurmuturra eta
Nao lurmuturra. Andaluzian ere-
mu lau zabalak eta itsaslabarrak
daude; Murtziako eta Valentziako
Erkidegoko kostaldea, berriz, baxua
eta hareatsua da; Kataluniako eta
Balearretako kostaldea altua eta
harritsua da; azkenik, Ceutako
kostaldea baxua eta muxarratua
da, eta Melillakoa, altua eta harri-
tsua.
8. A: Klima mediterraneo ohikoa;
tenperaturak leunak dira, eta prezi-
pitazioak, urriak, udan batez ere.
B: Klima ozeanikoa; tenperaturak
leunak dira urte guztian, eta prezi-
pitazioak, ugariak.
C: Barrualdeko klima mediterra-
neoa; muturreko tenperaturak,
hotzak neguan eta beroak udan;
prezipitazioak urriak dira, udabe-
rrian eta udazkenean ugarienak.
D: Klima subtropikala; tenperatu-
rak leunak dira urte guztian, eta
prezipitazioak, urriak.
9. Isurialde mediterraneoa: ibai
laburrak, emari txikikoak eta erre-
gimen irregularrekoak. Ebro, Jaln,
Jcar, Segura, Turia, Llobregat
Kantaurialdeko isurialdea: ibai la-
burrak, emaritsuak eta erregimen
erregularrekoak. Bidasoa, Ibaizabal,
Besaya, Deba, Naln, Navia
Isurialde atlantikoa: ibai luzeak eta
normalean emaritsuak; Galiziako
ibaiak erregimen erregularrekoak
dira, eta Andaluziakoak eta goi-or-
dekakoak, aldiz, erregimen irregu-
larrekoak. Mio, Ulla, Duero, Tajo,
Guadiana, Guadalquivir, Guadale-
te Kanariar uharteetan ez dago
ur-lasterrik; han, sakanak daude,
euria egiten duenean ura izaten
duten ibilgu sakonak; adibidez, An-
gustiasko eta Infernoko sakanak.
143
132826 _ 0192-0193.indd 193 28/9/09 16:05:19
144A
Biztanleria
eta lana
U
11
Edukiak
Espainiako biztanleria.
Biztanleria eta jarduera
ekonomikoak.
Zerbitzuak.
Biztanleria eta lana
Euskadin.
Grafiko linealak eta
sektore-grafikoak irakurtzea.
Gaikako mapak oinarritzat
hartuta informazioa lortzea.
Biztanleria-piramide
bat interpretatzea.
XX. mendetik aurrerako
Espainiako migrazioen
historia ezagutzeko
jakin-mina.
Lanean segurtasun-neurriak
hartzeak duen garrantziaz
jabetzea.
Emigranteek beren
herrialdea uzteko
dituzten arrazoiekiko
Garapen ekonomiko
iraunkorra mantentzeko
eta ingurumena babesteko
beharra aintzat hartzea.
Programazioa
Helburuak
Biztanleria eremu batean bizi diren pertsonek osatzen dutela
ulertzea.
Biztanleria-dentsitate kontzeptua ulertzea, eta Espainiako
eta Euskadiko biztanleriaren banaketa ezagutzea.
Migrazioen zergatiak eta migrazio-motak identifikatzea.
Azken urteetan Espainiako biztanleriak izan duen bilakaera
ezagutzea.
Biztanleriaren aldaketak jaiotzen eta heriotzen datuekin
erlazionatzea, baita immigrazio eta emigrazioaren datuekin ere.
Biztanleria aktiboa eta ez-aktiboa definitzea eta Espainiako eta
Euskadiko biztanleria aktiboa hiru sektore ekonomikoetan nola
banatzen den ikastea.
Biztanleria-piramide bat interpretatzea.
Garapen iraunkorrari buruzko iritzia eman ahal izateko irizpideak
lortzea.
Biztanleriaren aldaketak hazkunde naturalarekin eta
migrazio-hazkundearekin erlazionatzen ditu.
Biztanleria aktiboa eta ez-aktiboa bereizten ditu eta Espainiako
eta Euskadiko lehen, bigarren eta hirugarren sektoreetako
ezaugarri nagusiak identifikatzen ditu.
Badu Espainiako eta Euskadiko biztanleriaren banaketaren berri.
Biztanleria-piramideak interpretatzen ditu.
Lanean segurtasun-neurriak hartzea ezinbestekoa dela badaki.
Gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna lantzeaz gain,
beste gaitasun hauek ere lantzen dira unitate honetan:
hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna; matematikarako gaitasuna;
zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna; eta
norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna.
F
132826 _ 0194-0209.indd 194 28/9/09 16:05:21

144B
Unitatearen eskema
11. UNITATEA. BIZTANLERIA ETA LANA
Zabaltzea: 11. fitxa
Eskemak egitea; 3. ariketa, 154. orrialdea.
Eskemak, fitxak eta taulak egitea; 2. ariketa, 153. orrialdea, eta 2. eta 4. ariketak, 154. orrialdea.
Biztanleria lantzerakoan emigrazioa eta
immigrazioa bereizteko arazoak sortu ohi dira.
Kontzeptuak bereizteko jar ezazu adibide bat:
Ramonek bere herria utzi du eta beste herrialde
batera joan da han aurkitu baitu lana; bere herrian
emigrante deitzen diote, baina herrialde berrira
iristean, immigratzea da. Amaitzeko, azal ezazu
migrazio terminoak bere baitan hartzen dituela
emigrazioak eta immigrazioak.
Zailtasunak sortu ohi dituen beste gai bat populazio
aktiboari eta ez-aktiboari dagokiona da. Esate
baterako, etxekoandre eta ikasleek lan egiten dute
baina ordainetan ez dute dirurik jasotzen. Azal
ezazu biztanleria aktiboa lan-kontratu bat duten
pertsonek eta lan horrengatik soldata bat jasotzen
dutenek osatzen dutela.
Tenporalizazio-
iradokizuna
Iraila
Azaroa
Abendua
Urtarrila
Otsaila
Martxoa
Apirila
Maiatza
Ekaina
Urria
Berrikusi
Gai naiz
Garapen iraunkorrari
buruzko iritzia emateko
Espainiako
biztanleria
Biztanleria
eta ekonomia-jarduerak
Zerbitzuak
Euskadin
Ikasi egiten
Biztanleria-piramide bat
interpretatzen
Lana, segurtasunez
132826 _ 0194-0209.indd 195 28/9/09 16:05:21
Objetivos
Sabedes.
Conoas.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
144
Zer informazio ematen digu
testuak, bilketa-prozesuari buruz?
Aipatu testuko elementuak.
Zure ustez, zer aldaketa gertatu
dira baserrian, gurdiaren ordez
traktorea erabiltzearen ondorioz?
Baserriko ate zabalak
Baserriko ate zabalak irekiak eta prest daude,
uztaileko belar-igarrak mantso doan orga betetzen du,
nabarra eta berde nahasi artean, argia jostari,
eta hango sabaian, besatarak pilaka.
Hortxe naiz laguntzan, organ etzana iritsi naiz,
hanka bat bestearen gainean nuela.
Dardara gozoak sumatu ditut,
orga-hagatik jauziaz, pagotxa eta alpalpa bildu ditut.
Itzulka noa, jira-biraka,
eta belar idorra dut nire bilo nahasietan.
Walt Whitman
Txomin Artolaren moldaketa
Walt Whitman New Yorken jaio zen, 1819an, eta New Jerseyn
hil, 1892an. Ameriketako Estatu Batuetako poetarik
onenetakotzat jotzen da. Leaves of Grass izeneko bere lanean,
ederki deskribatzen du soroko lana. Txomin Artolak musika jarri
dio deskribapen horri, izen bereko diskoan (Belar hostoak).
Bi
Lur
per
tan
haz
B
(j
a
M
ra
e
Bi
Giz
rak
ban
L
tz
B
la
H
z
d
2.
GOG
Nekazaritzaren eta abeltzaintzaren historia eta oraina
Bilketa eta ehizak ekoizpenari bide eman zioten eta hori oso
garrantzitsua izan zen Gizateriaren garapenerako. Neolitoan (orain
dela 10.000 urte inguru) zenbait giza talde barazkiak lantzen eta
animaliak etxekotzen hasi zen. Teknika haien garapenaren ondorioz,
ardura arte elikagaiak lortzeko ezinbestekoa zen transhumantzia alde
batera utzi zuten. Hori zela eta, giza talde haiek beren bizitokiak
finkatu zituzten eta bizigune egonkorrak sortu zituzten gune
erosoagoetan.
Erdi Aroan berrikuntza teknologikoak baliatu zituzten; besteak beste,
gol dea erabi l tzen hasi zi ren. Berri kuntza hai ek j ardueren
errentagarri tasuna haztea eragin zuten, ekonomiaren oinarri
Helburuak
Ikasleei hazkuntza naturala eta
migrazio-hazkuntza zer diren go-
goraraztea.
Lanak zein sektoretan sailkatzen
diren berrikustea.
Euskadiko hazkuntza naturala
eta migrazio-hazkuntza nolakoak
diren gogoraraztea.
kiak aurkeztea.
Hasteko
Baserriko ate zabalak lanaren za-
tia irakurri baino lehen, galdetu
ikasleei beren ustez nolakoa
den baserriko lana eta bizimo-
dua. Nolakoa den tokia, zein
lan egiten dituzten, zein tresna
erabiltzen dituzten, etab.
Eskatu ikasleei soroko belarra
jaso ondoren kontakizunak nola
jarrai dezaken irudikatzeko.
Eskatu ikasleei 144. orrialdeko
irudia deskribatzeko. Lantzen ari
garen gaia kontuan hartuta, ho-
nelako galderak egin ditzakezu:
zertarako erabiliko dute testuan
aipatzen den belar lehorra? Zein
sektoreren baitan kokatuko ze-
nuke nekazaritza? Eta abel tzain-
tza?
Azaltzeko
Azaldu ikasleei nekazaritza eta
abeltzaintza lehen sektoreko
lanbideak direla eta lan horie-
tan aritzen diren espainiarren
ehunekoa oso baxua dela. Nahi
izanez gero, azaldu ikasleei ne-
kazaritzaren sektorean EBko
arrantza-politikak aplikatzen
direla. Politika horien helburua
sektoreko soberakinak gutxitzea
da eta, hori lortzeko, ekoizpen-
kuotak ezartzen dizkiote herrial-
de bakoitzari.
144
132826 _ 0194-0209.indd 196 28/9/09 16:05:21
UNIDAD 1
uz?
u
z?
145
Biztanleria
Lurralde bateko biztanleria bertan bizi diren
per tsona guztien kopurua da. Toki bateko biz-
tanleria berezko hazkundearen eta migrazio-
hazkundearen arabera aldatzen da.
Berezko hazkunde a jaiotzen diren biztanleen
(jaiotza-tasa) eta hiltzen direnen (heriotza-tasa)
arteko aldea da.
Migrazio-hazkunde a, berriz, lurralde horreta-
ra iristen diren etorkinen eta bertatik alde
egiten duten emigranteen arteko aldea da.
Gizon-emakumeek era askotako lan-jardue-
rak egiten dituzte. Lan horiek hiru multzotan
bana daitezke:
Lehen sektorea. Naturatik produktuak lor-
tzen dituzten lanek osatzen dute.
Bigarren sektorea. Lehengaiak produktu
landu bilakatzeko lanek osatzen dute.
Hirugarren sektorea. Produktuak lortu ordez
zerbitzuak ematen dituzten lanek osatzen
dute.
2. Esan zer lan egiten duten pertsona hauek
eta zer sektoretakoak diren lan horiek.
Biztanleria eta lan motak,
Euskadin
EAEk bi milioi pasatxo pertsonako biztanle-
ria du. Biztanleria hori hazten ari da gaur
egun; batetik, heriotzak jaiotzak baino gehia-
go direlako, eta bestetik, etorkinak emigran-
teak baino gehiago direlako.
Euskal Autonomia Erkidegoko biztanleriaren
zati handienak hirugarren sektorean egiten
du lan. Lehen sek torean, aldiz, zati txikie-
nak dihardu lanean.
3. Zergatik ari da hazten Euskal Autonomia
Erkidegoko biztanleria?
GOGORATU IKASITAKOA
Zer ezaugarri dituen Espainiako biztanleriak.
Zer den biztanleria-dentsitatea, eta zer
dentsitate duten Espainiak eta Euskadik.
Zer ekonomia-jarduera dauden, oro har, eta
zein dauden Espainian eta Euskadin.
Zer zerbitzutan ari den lanean jende gehien,
Espainian.
Nola interpretatzen diren
biztanleria-piramideak.
HAU IKASIKO DUZU
1. Zerk eragiten du lurralde bateko biztanleria
handitzea? Eta gutxitzea?
A
B
bilatu ziren, eta kulturalaren eta biztanleriaren hazkundearen
ahalbidetu zuten.
XX. mendean makineria modernoa sortu zen eta horren ondorioz, lanak
mekanizatu egin ziren. Nekazariak lur-sail handiak lantzeko gai zirenez,
beren lana ere erraztu egin zen.
Gaur egun, ekoizpen-kostu handiak eta merkatuko prezio baxuak
direla eta, sektoreak krisi handia bizi du.
Eskatu ikasleei abeltzaintzak eta nekazaritzak Gizaterian eraginda-
ko onurak azaltzeko.
Ulertzeko
Ikasleei azaldu, Espainian lan-
tzeko lur egokiak eta abereen-
tzako eremu aproposak daude-
la eta horregatik direla bertan
tradiziozkoak nekazaritza- eta
abeltzaintza-jarduerak. Labo-
reei dagokienez, lantzen diren
labore gehienak lehorrekoak
dira: zerealak, mahastiak eta
olibondoak. Abeltzaintzari da-
gokionez, txerri-aziendak eta
ardi-aziendak dira ugarienak,
hurrenez hurren.

gaitasuna
Unitatearen hasierako bi orrial-
de hauek irakurriz, unitatearen
edukiak behar bezala ulertzeko
ezagutu behar dituzten hitzak eta
haien esanahiak ezagutuko dituz-
te ikasleek. Eskatu ikasleei hitz
hauek hiztegian begiratzeko eta
hitz horietako bakoitzarekin esaldi
bana idazteko: biztanleria, jaiotza-
tasa, heriotza-tasa, lehen sektorea,
bigarren sektorea eta hirugarren
sektorea.
Erantzunak
Irudiak
Uztailean biltzen dela eta, non
eta nola gordetzen den azal-
tzen digu (bihitegian, azaoetan
pilatuz).
E. L.
Galderak
1. Hazkunde naturala eta migrazio-
hazkundea positiboak direnean
hazten da lurralde bateko biztan-
leria. Bietako bat positiboa denean
eta bestea negatiboa denean ere
haz daiteke, baina, hori gertatzeko,
bien arteko aldeak zero baino han-
diagoa izan behar du. Horrelakorik
ezean, biztanleriak behera egingo
du.
2. A. Medikuak eta erizainak; hi-
rugarren sektorea. B. Industriako
langileak; bigarren sektorea.
3. Hazkunde naturala eta migrazio-
hazkundea positiboak direlako egin
du gora Euskadiko biztanleriak.
11. UNITATEA
145
132826 _ 0194-0209.indd 197 28/9/09 16:05:21
146
w
Emigrazioa eta immigrazioa Espainiako estatuan.
A. Espainiako emigranteak Alemaniara joaten,
1960an. B. Etorkin atzerritarrak Espainian, 2008an.
q
grafikoari erreparatzen badiogu, berehala iku-
siko dugu 1900. urtean 18.600.000 biztanle bizi
zirela Espainian, eta gaur egun 46 milioitik gora
bizi direla. Hazkunde hori bi arrazoik eragin dute:
berezko hazkundea positiboa izateak eta migra-
zioek.
1. Berezko hazkundea
XX. mendearen hasieran, jaiotza-tasa oso handia zen
(haur asko jaiotzen ziren), baina heriotza-tasa ere
handia zen. Horregatik, biztanleria poliki hazten zen.
Urteak igaro ahala, Espainiak garapen ekonomikoa
bizi izan zuen, elikadura hobetuz joan zen eta medi-
kuntzan aurrerapenak egin ziren. Horrenbestez, he-
riotza-tasa jaitsi egin zen, eta biztanleria, hazi.
2. Migrazioak
Gaur egun, etorkin ugari etortzen dira Espainiara,
eta emigrante gutxi joaten. Horregatik, biztanleria
handituz doa. Baina ez da beti horrela izan. Espai-
niako biztanleriak zenbait etapa bizi izan ditu, im-
migrazioaren eta emigrazioaren alorrean:
w
Atzerrira emigratzea. XX. mendearen hasieran,
Es painiako herritar askok Ameriketako herrial-
deetara emigratu zuten, lan-aukeren bila.
XX. mendeko 50eko eta 60ko hamarkadetan,
Espainiako bi milioi herritarrek baino gehiagok
emigratu zuten Europako hainbat herrialdetara,
hala nola Alemania, Suitza eta Frantziara.
Barneko migrazioa. Horrez gain, Espainiako lau
milioi herritarrek baino gehiagok aldatu zuten
bizilekua urte horietan. Gaztela-Mantxako, Gazte-
la eta Lengo, Andaluziako, Galiziako eta Extre-
madurako udalerrietatik egin zuten alde, batez
ere, eta Kataluniako, Madrilgo, Euskadiko eta
Valentziako autonomia-erkidegoetako hirietara
emigratu zuten, bertako fabriketan lan egiteko.
Nazioarteko immigrazioa. Gaur egun, Estatuak
jaso egiten ditu etorkinak. 5 milioi etorkin baino
gehiago daude Estatuan, lan bila edo gerratik
eta pobreziatik ihesi etorriak, batez ere Hego
Amerikatik, Afrikatik eta Ekialdeko Europatik.
A
B
1900 1910 1920 19301940 1950 1960 1970 1981 19912001 2008
45.000.000
40.000.000
35.000.000
30.000.000
25.000.000
20.000.000
15.000.000
10.000.000
5.000.000
0
Urtea
q
Espainiako biztanleriaren bilakaera.
Zer urtetan iritsi zen 30 milioi biztanle izatera?
3. N
Lurrald
da nah
kopuru
tanleri
bizitok
koadro
Estatu
tea du
tsitate
Prob
dute
Prob
leak
erem
b

M
BIZTA
(Biztan
L E G
Esp
Bere
ond
tzea
Objetivos
Sabedes.
Conoas.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
Errolda
Errolda udal-erregistro bat da eta bertan herriko biztanleak erregis-
tratzen dira. 1996ra arte, errolda bost urtez behin eguneratzen zen;
horretarako biztanleek zegokien errolda-orria bete behar izaten zuten.
1987az geroztik, eguneratzeak 1 eta 6 zenbakiz amaitzen ziren urtee-
tan egiten ziren, baina, 1996an erroldak etengabea izan behar zuela
erabaki zuten legez.
Berrikuntza teknologikoei esker, erroldaren eguneraketa informatikoki
kudeatu daiteke eta errolda hori urtero argitaratzen du Estatistikako
Institutu Nazionalak (www.ine.es). Horretarako, udalek hiletero igor-
tzen dituzte INEra udalerri bakotzeko erroldan izandako aldaketak.
Helburuak
Espainiako biztanle kopurua eza-
gutzea eta kopuru horrek urtee-
tan zehar izan duen bilakaera
ezagutzea.
XX. mendetik aurrera Espainian
izan diren migrazio-mugimendu
garrantzitsuenak ezagutzea.
Biztanleria-dentsitatea defini-
tzea eta Espainiakoa zein den
ezagutzea.
Biztanleria-dentsitatea adieraz-
ten duen mapa bat interpreta-
tzea.
Espainiako biztanleriaren bana-
keta ezagutzea.
Hasteko
Ikasleei argazkiak begiratzeko
eskatu. Galdetu beren guraso
edo familiartekoak emigranteak
edo immigranteak ote diren.
Zein herrialdetara joan ziren edo
nondik etorri dira? Zenbat denbo-
raz aritu ziren beren herrialdetik
kanpo lanean?
Azaltzeko
Esan ikasleei 1. grafikoari arretaz
begiratzeko eta biztanleriaren
goranzko joerari erreparatzeko.
Ondoren aztertu grafikoa zatika.
Azaldu 1930 eta 1940 arteko
inklinazioa txikiagoa dela urte
haietan Gerra Zibila izan zelako,
eta gerra-garaian milaka pertso-
na hil zirelako eta jaoitze-tasa
oso baxua izan zelako. Horrez
gain, azaldu 1960 eta 1970
urteen arteko inklinazioa oso
handia dela garai hartan jaio-
tza-tasa oso altua izan zelako
eta heriotza-tasa, aldiz, baxua
zelako; horregatik izan zen hain
handia hazkundea.
146
132826 _ 0194-0209.indd 198 6/10/09 15:49:13
n.
2008
147
11
147
11
3. Nola dago banatuta Espainiako biztanleria?
Lurralde bat zenbateraino dagoen jendez beteta jakiteko, ez
da nahikoa guztira zenbat biztanle bizi diren jakitea. Biztanle
kopurua azalerarekin erlazionatu behar da. Datu horiekin, biz-
tanleria-dentsitatea kalkulatzen da: biztanle kopurua haien
bizitokiaren azalerarekin erlazionatzen du, azalera kilometro
koadrotan emanda.
e
Estatuak kilometro koadroko 91 biztanleko biztanleria-dentsita-
tea du; 91 biz./km
2
adierazten da. Baina eskualde batzuek den-
tsitate hori baino txikiagoa dute, eta beste batzuek, handiagoa.
Probintzien arteko aldeak . Barnealdekoek dentsitate txikiagoa
dute itsasertzekoek eta uharteetakoek baino, Madrilek salbu.
Probintzien barneko aldeak . Probintzia gehienetan, biztan-
leak hirietan pilatzen dira hiriburuan batez ere; landa-
eremuetan, berriz, ez da ia inor bizi.
biztanleria-dentsitatea =

biztanle kopurua
azalera (kilometro koadrotan)
1. Zerk eraginda hazi da
Espainiako biztanleria, azken
ehun urteotan?
2. Azaldu nola eragiten
duten jaiotza-tasak eta
heriotza-tasak biztanleriaren
hazkundean.
3. Azaldu Espainiako migrazioen
hiru etapak.
4. Zer da biztanleria-dentsitatea?
Kalkulatu zer
biztanleria-dentsitate duten
probintzia hauek:
Galderak
PROBINTZIA BIZTANLEAK
AZALERA
(km
2
)
Soria
Bartzelona
Jan
95.593
5.332.513
664.742
10.302
7.728
13.489
e
Espainiako biztanleriaren banaketa,
probintziaka.
Zer probintziak dute
biztanleria-dentsitate handiena? Zer
probintziak dute dentsitate txikiena?
F R A N T Z I A
M A R O K O
M
e
d
i
t
e
r
r
a
n
e
o
i
t
s
a
s
o
a
ASTURIAS
SORIA
Ceuta
Melilla
P
O
R
T
U
G
A
L
ANDORRA
BADAJOZ
CUENCA
TERUEL
TOLEDO
HUESCA LLEIDA
SEVILLA
BURGOS
ALBACETE CIUDAD REAL
HUELVA
ZAMORA
SALAMANCA
SEGOVIA
ZARAGOZA
GRANADA
GUADALAJARA
GIRONA
OURENSE
VALLADOLID
TARRAGONA
PONTEVEDRA
LEON
JAN
CCERES
LUGO
KORDOBA
CDIZ
AVILA
ALMERA
VALENTZIA
NAFARROA
CORUA
MLAGA
PALENTZIA
ALACANT
CASTELL
BARTZELONA
ERRIOXA
ARABA
KANTABRIA
MURTZIA
MADRIL
BIZKAIA
GIPUZKOA
B
A
L
E
A
R

U
H
A
R
T
E
A
K
TENERIFEKO SANTA CRUZ
LAS PALMAS
O Z E A N O
A T L A N T I K O A
132815U11p1
E
H
I
M
TENERIFEKO
SANTA CRUZ
Eskala
0 97
Kilometroak
BIZTANLERIA-DENTSITATEA
10 baino gutxiago
(Biztanleak km
10 eta 30 artean
31 eta 60 artean
61 eta 100 artean
101 eta 600 artean
600 baino gehiago
L E G E N D A
Estatuaren muga
Probintziaren muga
-ko)
Espainiako estatuak 46 milioitik gorako biztanleria du.
Berezko hazkunde positiboa duelako eta immigrazioaren
ondorioz ari da hazten. Espainiako biztanleria itsaser-
tzean eta hirietan dago pilatuta.
UNIDAD 1
Biztanleriaren dentsitateari dagokion mapa landu
Orrialde honetan dagoen mapa probintzietako biztanleriaren dentsita-
teari dagokio. Mapa horri esker, Espainiako biztanleriaren banaketari
buruzko informazioa ezagutuko dugu.
Ikasleei irudiaren legenda irakurtzeko eskatu. Bertan, koloreek biz-
tanleriaren dentsitate-tarteak adierazten dituztela ikusiko dute. Pro-
posatu beren koadernoetan taula bat marrazteko eta zutabe batean
dentsitate-tarteak jartzeko. Tarte bakoitza lerro batean jarri behar
dute. Ondoren, mapa begiratu eta tarte bakoitzari dagozkion probin-
tziak aurkitu behar dituzte. Eskatu ikasleei izen horiek bakoitzari da-
gokion lerro eta zutabean jartzeko.
Migrazio askoren arrazoia gara-
pen ekonomikoaren maila da.
Hori dela eta, espainiar askok
kanpora joan behar izan zuen
lan bila XX. mendean. XX. men-
de amaieran, aldiz, Espainiako
ekonomia asko garatu zen eta
horrek beste herrialdeetako per-
tsonak Espainiara emigra tzea
eragin zuen.

Bi orrialde hauetako edukiek harre-
man estua dute matematikarekin,
bai irudiei dagokienez, 1. grafikoa,
baita aplikazioari dagokionez ere,
biztanleria-dentsitatea kalkulatze-
ko ezinbestekoa baita matematika
lantzea.
Erantzunak
Irudiak
1. Espainiak 30 milioi biztanle zi-
tuen 1960an.
3. Bartzelonak eta Madrilek dute
dentsitate handiena. Txikiena, al-
diz, Soriak eta Teruelek.
Galderak
1. Jaiotza-tasak gora eta heriotza-
tasak behera egitearen arrazoiak
garapen ekonomikoa, elikadura
hobea eta medikuntza-aurrerape-
nak dira.
2. Jaiotza-tasa altuek eta heriotza-
tasa baxuek biztanleria haztea era-
giten dute, jaiotza-tasa baxuek eta
heriotza-tasa altuek, aldiz, biztanle-
ria gutxitzea eragiten dute.
3. Atzerrira emigratzea: XX. men-
dearen hasieran espainiar askok
Amerikara eta Europara emigratu
zuten. Barne-emigrazioa: 50. eta
60. hamarkadetan espainiar askok
beste eskualde batzuetara emigra-
tu zuten. Nazioarteko immigrazioa:
XX. mendean hasi ziren atzerrita-
rrak Espainiara immigratzen.
4. Biztanleria-dentsitatea biztanle-
riaren eta lurraldearen azaleraren ar-
teko zatiketaren emaitza da. Soriako
dentsitatea 9 bizt./km
2
da; Bartze-
lonakoa, 690;

eta Jaengoa, 49.
11. UNITATEA
147
132826 _ 0194-0209.indd 199 28/9/09 16:05:22
148
1. Biztanleria eta lana
Lurralde bateko biztanleak bi taldetan banatzen
dira, lan-egoeraren arabera:
q
Biztanleria aktiboa. Lan egiteko adinean eta
egoeran diren biztanleen multzoa. Talde hau
biztanleria okupatuak diruaren truke lanean
ari diren pertsonak eta lanik gabeko biztanle-
riak lanik ez duten pertsonak osatzen dute.
Biztanleria ez-aktiboa. Lanik egin ezin duten
pertsonen eta egiten duten jardueraren truke
soldatarik jasotzen ez dutenen multzoa da. Tal-
de hori hauek osatzen dute: erretiratuek, 16
urtez beherakoek, ikasleek, etxeko-lanetan
dihardutenek eta gaixoek.
Biztanleria aktiboak hiru ekonomia-sektoretan egi-
ten du lan: lehen sektorean, bigarrenean eta hiru-
garrenean.
2. Lehen sektorea
Estatuan, ehun pertsonatik bost besterik ez dira ari
lehen sektorean. Jarduera hauek dira sektore
horretakoak:
w
Nekazaritza. Estatuan, lehorreko laboreak dira
ugarienak. Gehien lantzen diren lehorreko labo-
reak zerealak, mahatsa eta olibondoak dira; Gaz-
tela-Mantxan, Gaztela eta Lenen eta Andaluzian
lantzen dira, batez ere. Labore ureztatuak (baraz-
kiak eta fruituak), berriz, Andaluzian, Valentziako
Erkidegoan eta Murtziakoan landatzen dira.
Abeltzaintza. Espainiako estatuan, ganadu uga-
riena txerri-azienda da: Katalunian eta Aragoin
hazten da, batez ere. Ardi-azienda ere asko haz-
ten da; Extremaduran, Gaztela eta Lenen eta
Gaztela-Mantxan, batez ere. Bestalde, hegazti-
granjak ugariak dira, Estatu osoan.
Arrantza. Estatuko arrantza-ontzi gehienak baxu-
rakoak dira. Alturako arrantzan diharduten lante-
gi-ontziek, berriz, Ozeano Atlantikoan eta Indiako
Ozenoan jarduten dute, nagusiki. Galizian eta
Andaluzian du garrantzirik handiena arrantzak.
Meatzaritza. Biztanleria aktiboaren lehen baino zati
txikiagoak dihardu meatzaritzan. Hala ere, harro-
bien ustiaketa garrantzitsua da, oraindik ere.
q
Estatuko biztanleria aktiboa eta ez-aktiboa.
Zer sektoretan egiten dute lan gehienek?
D
w
Lehen sektoreko jarduerak. A. Nekazaritza.
B. Abeltzaintza. C. Arrantza. D. Meatzaritza.
A
C
B
D
BIZTANLERIA
EZ-AKTIBOA
BIZTANLERIA
AKTIBOA
BIZTANLERIA
OKUPATUA
Hirugarren
sektorea
(%65)
Bigarren
sektorea
(%30)
Lehen
sektorea
LANIK GABEKO
BIZTANLERIA
(
%
5
)
3. B
Espai
te lan
horre
ditu.
Ind
te l
O
et
K
et
E
a
e
-e
h
V
K
zu
fa
g
tr
ze
Era
era
nol
10i
lang
Bizt
akt
leh
rren
1.
2.
Ga
Nekazaritzako Politika Bateratua
Europar Batasuneko herrialdeek Nekazaritzako Politika Bateratua
(NPB) onartu zuten 1992an. Batasuneko nekazaritza-ekoizpena oso
emankorra zen baina arazo bat zuen: soberakinak, hots, kontsumi-
tzen eta saltzen dena baino gehiago ekoizten denean sortzen direnak.
Arazoari aurre egiteko, NPBn zerealen, oleaginosoen, haragiaren eta
esnearen ekoizpenetim sortutako soberakinak gutxitzea proposatu
zen. Hori dela eta, Batasuneko kide diren herrialdeek, besteak beste
Espainiak, ekoizpena murriztu behar izan dute.
Galdetu ikasleei nola eragin dion, beren ustez, NPBk lehen sekto-
rean jarduten duen biztanleriari.
Helburuak
Biztanleria aktiboa eta ez-akti-
boa bereitzea.
Lehen sektorearen eta bigarren
sektorearen baitako jarduerak
identifikatzea.
Lehen eta bigarren sektorean
lan egiten duen Espainiako biz-
tanleriaren banaketa eta jarduera
nagusiak ezagutzea.
Lanean segurtasun neurriak har-
tzearen garrantziaz jabetzea.
Hasteko
Bi orrialde hauetako edukiak
lantzen hasi baino lehen, propo-
satu jolas bat ikasleei, sektore
ekonomiko bakoitzaren baitako
lanbideak ezagutzen ote dituzten
jakiteko. Galdera hauek egin di-
tzakezu: Zein sektoretan egiten
du lan okin batek? Eta, ogi sal-
tzaile batek? Zein da garia erei-
ten dutenen lanbidea? Zein sek-
toreri dagokion lanbide hori?
Azaltzeko
Azaldu ikasleei biztanleria akti-
boaren eta ez-aktiboaren arteko
desberdintasunak, batzuetan zail
gertatzen baita biak desberdin-
tzea; esate baterako: etxekoan-
dreak egun osoan aritzen dira
lanean eta aiton-amonek bilobak
zaintzen dituzte. Azaldu ikasleei
etxekoandreek eta aiton-amo-
nek ez dutela lan-kontraturik, ez
dutela sodatarik jasotzen eta ez
dutela izenik eman lan-bulegoan;
arrazoi horiengatik ez direla biz-
tanleria aktiboaren zati.
Azaldu ikasleei lanari dagokionez,
XX. mendean lehen sektorea zela
gure herrialdeko sektorerik ga-
rrantzitsuena eta XX. mendearen
erdialdetik aurrera, industrializa-
zioaren eta zerbitzuen garape-
naren ondorioz, sektorea txikitu
egin zela. Gaur egun biztanleria
aktibo gutxien duen sektorea da
lehenengoa.
148
132826 _ 0194-0209.indd 200 28/9/09 16:05:23
149
11
149
11
3. Bigarren sektorea
Espainiako estatuan, bigarren sektorean dihardu-
te lanean ari diren 100 pertsonatik 30ek. Sektore
horrek industria-jarduerak eta eraikuntza biltzen
ditu.
e
Industria-jarduerak. Industria mota hauek dituz-
te lanpostu gehien, Estatuan:
Oinarrizko industria. Industria metalurgikoak
eta kimika-industriak dira aipagarrienak. EAEn,
Katalunian, Madrilgo Autonomia Erkidegoan
eta Andaluzian daude, batez ere.
Ekipamendu-ondasuneko industriak. Makinak,
autoak, itsasontziak eta material elektrikoak
egiten dituztenak, besteak beste. Autonomia
-erkidego hauek dute jende gehien industria
horietan lanean: Kataluniak, eta Madrilgo eta
Valentziako autonomia-erkidegoek.
Kontsumo-ondasuneko industriak. Pertsonok
zuzenean kontsumitzen ditugun produktuak
fabrikatzen dituzte. Elikagai-industria, ehun-
gin tza, altzarigintza eta arte grafikoen indus-
tria dira garrantzitsuenak. Espainia osoan
zehar daude.
Eraikuntza. Ekonomia-jarduera hori eraikinak
eraikitzean eta herri-lanak egitean datza, hala
nola zubiak eta errepideak. 100 pertsonatik
10i ematen die lana, baina 2008tik aurrera,
langile gutxiago ditu.
Biztanleria bitan banatzen da: aktiboa eta ez-
aktiboa. Estatuko biztanleria aktiboaren %5ek
lehen sektorean egiten du lan; %30ek, biga-
rren sektorean; eta %65ek, hirugarrenean.
e
Fabrika metalurgiko bat. Industria metalurgikoan
gizon-emakume asko ari da lanean, Estatuan.
1. Esan zer alde dagoen biztanleria aktiboaren, biztanleria ez-aktiboaren
eta biztanleria okupatuaren artean.
2. Erreparatu
q
grafikoari: ekonomia-sektore bakoitzean Estatuko
biztanleriaren zer proportziok diharduen adierazten du.
a. Esan lanean dihardutenen zer ehunekok egiten duen lan sektore
bakoitzean.
b. Idatzi Estatuko lehen eta bigarren sektoreen ezaugarri bana.
Galderak
LORTU NAHI
DUGUN MUNDUA
Lana, segurtasunez
Bete beharreko arauak dituzte lanbide askok.
Arau horietako batzuk langileak babesteko se-
gurtasun-neurriak dira. Adibidez, elektrizitatea-
ren inguruko lanbide batzuetan, langileek oine-
tako bereziak jantzi behar dituzte, korronte
elektrikoa beren gorputzetan zehar igaro ez da-
din; beste lanbide batzuetan, eskularruak eta
kaskoa erabili behar dituzte, eskuak eta burua
babesteko.
Idatzi lanbide baten izena eta lanbide
horretan bete beharreko segurtasun-neurriak.
Artisautza, bigarren sektoreko lanbidea
Gaur egun, biztanleriaren eskariari erantzuteko, industriek produktu
asko ekoizten dituzte denbora gutxian. Baina industria sortu baino
lehen, artisauek egiten zituzten objektu guzti horiek. Beren produktuak
lehengaiak erabiliz egiten zituzten, hala nola, buztina. Produktu landuei
dagokienez, esate baterako, ontziak egiten zituztenean, beren eskuak
eta lanabes xumeak erabiltzen zituzten.
Gaur egun artisauek egiten dituzten objektuek, joandako garai haien
lekuko direla-eta, balore handia dute.
Eskatu ikasleei beren oinarria artitsautzan duten jarduera indus-
trialak aipatzeko.

Bi orrialde hauetako edukiek, giza-
kien eta ingurunearen arteko ha-
rremanak ezagutzea ahalbidetzen
dute eta, horrez gain, ikasleak in-
gurumena zaintzearen garrantziaz
jabetuko dira. Ezinbestekoa da
ikasleei gogoraraztea pertsonek
ingurunea eralda dezaketela.
Lortu nahi dugun
mundua
E. L.
Ikasleak kontzientziatu lanpostu
bakoitzean segurtasun-neurriak
aplikatzeak duen garrantziaz, neurri
horiek bizitzak salba baititzakete.
Ikasleei proposatu 2. eta 3. argaz-
kietan agertzen diren jardueretan
ezarriko lituzteketen segurtasun-
neurriak azaltzeko.
Erantzunak
Irudiak
1. Pertsona gehienek hirugarren
sektorean egiten dute lan.
Galderak
1. Biztanleria aktiboa lan egiteko
adina dutenek eta lan egiteko mo-
duan daudenek osatzen dute eta
bere baitan biltzen dira biztanleria
landuna eta lanik gabea; lan egiten
duten biztanleek eta lanik egiten ez
dutenek osatzen dute biztanleria
aktiboa; biztanleria ez-aktiboa, adi-
na edo beren egoera dela eta, lanik
egin ezin duen pertsonek, soldatarik
jasotzen ez dutenek edo lan-kontra-
turik ez dutenek osatzen dute.
2. a. Lehen sektorea, %5; bigarren
sektorea, %30 eta hirugarren sek-
torea: %65.
b. E. E.
Espainian oso per tsona gutxik
egiten du lan lehen sektorean.
Bigarrenean oinarrizko industriak,
ekipamendu-ondasunenak eta kon-
tsumo-ondasunenak ditugu.
11. UNITATEA
149
132826 _ 0194-0209.indd 201 28/9/09 16:05:23
150 150
Zerbitzuak
1. Hirugarren sektorea
Produktu materialak egin ordez zerbitzuak ematen
dituzten ekonomia-jarduerek osatzen dute hiruga-
rren sektorea edo zerbitzu-sektorea. Sektore
horretan era askotako jarduerak biltzen dira, eta
honela multzoka daitezke: hezkuntza-, osasun-,
finantza-, administrazio-, merkataritza-, turismo-,
garraio- eta komunikazio-zerbitzuak.
q
Zenbait
zerbitzu hirietan pilatzen dira ia beti; adibidez,
ospitaleak, unibertsitateak eta administrazio-
zerbitzuak.
Hirugarren sektorean egiten dute lan Estatuko
gizon-emakume gehienek: 100 langiletik 65ek
dihardute zerbitzuen arloan. Horrez gain, sektore
horrek sortzen du aberastasun gehien; horregatik,
Estatuko ekonomiaren sektore garrantzitsua da,
zalantzarik gabe. Bestalde, izugarri hazi da azken
urteotan.
2. Merkataritza
Lehen eta bigarren sektoreetan lortutako produk-
tuak produktu horiek erosi nahi dituzten kontsumi-
tzaileen eskura jartzeko zerbitzua da merkatari-
tza.
w
Hau da, jarduera horren bidez, produktuak
saltzen dira, diruaren truke.
Merkataritza herrialde baten barnean edo herrial-
de bat baino gehiagoren artean egin daiteke:
Barne-merkataritza. Herrialde batean ekoitzitako
produktuak herrialdean bertan saltzea da. Esta-
tuan, adibidez, elikagai-produktu ugari ontzi ra-
tzen dira, eta Estatuko saltokietan sal tzen.
Kanpo-merkataritza. Herrialde bateko produk-
tuak beste herrialde batean saltzea edo erostea
da. Herrialde batek beste bati produktuak sal-
tzen badizkio, esportatu egiten duela esaten da.
Espainiako estatuak elikagaiak eta industria-pro-
duktuak esportatzen ditu, hala nola libu ruak,
oinetakoak eta autoak. Herrialde batek beste
bati produktuak eta ondasunak erosten badiz-
kio, inportatu egiten duela esaten da. Espainia-
ko estatuak erregaiak (adibidez, petrolioa eta
gasa), mineralak eta informatika-produktuak
inportatzen ditu.
w
Produktuen merkaturatze-prozesua.
A. Fabrikan bildu. B. Biltegian hartu.
C. Produktuaren publizitatea egin.
D. Saltokian saldu.
q
Telebista-estudioa. Komunikabideekin
lotutako lanbideak zerbitzu-sektoreko
lan-jarduerak dira.
A
C
B
D
4. T
Perts
tera j
lotuta
10ek
gehie
Espa
Tokia
Egu
dau
doa
neo
Lan
eta
tok
Tur
tan
Tole
Est
rea
jart
rrai
Tur
egi
3. G
Produ
Garra
bil tze
Leh
dee
tzen
han
salg
Itsa
zeh
gaia
cira
me
Aire
gar
go B
tua
Nola kalkulatzen den biztanleria aktiboa
Biztanleria aktiboari buruzko estatistikak Biztanleria Aktiboaren Inkes-
tak (BAI) eskaintzen duen informazioa baliatuz egiten dira. Inkesta
hori EINek egiten du eta 1964az geroztik egiten da.
EINen helburua lan-merkatua oinarritzat hartuta biztanleriaren ezau-
garriak zehaztea da. Hau da, biztanleria-kategoria nagusien datuak
ematea (landunak, lanik ez dutenak, aktiboak eta ez-aktiboak) eta
zenbait aldagai kontuan hartuz kategoria horiek sailkatzea. BAIa egi-
teko hiruhilero 65.000 familiak osatzen duten lagina hautatzen dute
eta, ondoren, elkarrizketa bat egiten diete.
Eskatu ikasleei Estatistikako Institutu Nazionalak egiten duen bes-
te jardueraren bat aipatzeko.
Helburuak
Hirugarren sektorean lan egiten
duen Espainiako biztanleriaren
banaketa eta jarduera nagusiak
ezagutzea.
Barne-merkataritza eta kanpo
-merkataritza bereiztea.
Lurreko, aireko eta itsasoko ga-
rraiobideak sailkatzea.
Turismoak Espainiako ekonomian
duen garrantzia ezagutzea.
Espainiako turismo-modu garran-
tzitsuenak identifikatzea.
Hasteko
Eskatu ikasleei ikastetxeko kar-
guak zerrendatzeko: zuzendaria,
irakasleak, atezaina, administra-
riak, etab. Azaldu lanbide guzti
horiek hirugarren sektorearen bai-
takoak direla; zerbitzuak eskain-
tzen dituztela eta eta ez dutela
produktu materialik lortzen.
Azaltzeko
Ikasleei eskatu 148. orrialdeko
1. grafikoa begiratzeko. Bertan,
pertsona gehienek hirugarren
sektorean lan egiten dutela iku-
siko dute. Grafiko hori oinarritzat
hartuta, azaldu bigarren sektorea
oso mekanizatuta dagoela, langi-
le gutxi behar dituela, eta lehen
sektorean, traktore, uzta-makina
etab.i esker landa-guneak meka-
nizatu zirenean, esku-lanak behe-
ra egin zuela. Hirugarren sektore-
ko langileak heterogeneoak dira
eta sektore horretako lanbideak
ere askotarikoak dira, besteak
beste, hirugarren sektoreko lan-
gileak dira sukaldariak, idazleak,
finantzariak eta medikuak.
150
132826 _ 0194-0209.indd 202 28/9/09 16:05:24
151
11
1. Idatzi zer antzekotasun
eta zer desberdintasun duten
barne-merkataritzak eta
kanpo-merkataritzak.
Eman adibide bana.
2. Zure ustez, zergatik du
horrenbesteko garrantzia
garraioak merkataritzarako
eta turismorako?
3. Definitu turismoa eta
esan zer turismo mota
diren ohikoenak
Espainiako estatuan.
Galderak
4. Turismoa
Pertsonak kultura, atseden eta dibertsio bila toki batetik bes-
tera joateari esaten zaio turismo. Espainian, turismoarekin
lotutako zerbitzuak ematen egiten dute lan 100 pertsonatik
10ek. Frantziako estatuak hartzen ditu mundu osoko turista
gehien, eta ondoren, Espainiako estatuak.
Espainiako estatuan, turistak hainbat tokitara joaten dira.
Tokiaren arabera, zenbait turismo mota bereizten dira:
Eguzki eta hondartzako turismoa. Turismo mota horrexetan
daude lanpostu gehien. Eguzkiaren eta hondartzaren bila
doazen turistek toki hauek aukeratzen dituzte: Mediterra-
neoko itsasertza, Balear uharteak eta Kanariar uharteak.
Landa-turismoa. Barnealdeko mendialdeetan eta paisaia
eta tradizio nabarmeneko Espainiako itsasertzeko zenbait
tokitan egiten dena.
Turismo kulturala. Historia- eta arte-ondare aberatseko hirie-
tan egiten da, batez ere; adibidez, Madrilen, Bartzelonan,
Toledon, Segovian, Sevillan eta Bilbon.
Estatuko biztanleria aktiboaren %65ek hirugarren sekto-
rean egiten du lan. Produktuak kontsumitzaileen eskura
jartzen dituen zerbitzuari merkataritza esaten zaio. Ga-
rraiobideetan, salgaiak eta pertsonak garraiatzen dira.
Turismoa kultura, atseden eta dibertsio bila pertsonek
egiten dituzten lekualdaketak dira.
e
Garraio motak:
A. Abiadura handiko trena.
B. Itsasontzia. C. Hegazkina.
A
B
C
3. Garraioa
Produktuak saltokietara iristeko, garraiobideak behar dira.
Garraiobideak hiru taldetan multzokatzen dira, mugitzeko era-
bil tzen duten bidearen arabera:
e
Lehorreko garraiobideak. Kamioietan errepide eta autobi-
deetan zehar eta trenetan trenbideetan zehar garraia-
tzen dira produktuak. Espainiako estatuan, salgaien zatirik
handiena kamioien bidez garraiatzen da: lehorreko ehun
salgaitik bi baino ez dira garraiatzen trenez.
Itsasoko garraiobideak. Itsasontziek itsasoko ibilbideetan
zehar garraiatzen dituzte produktuak, portutik portura. Sal-
gaiak merkantzia-ontzietan garraiatzen dira. Espainian, Alge-
cirasko, Bartzelonako, Valentziako eta Bilboko portuek dute
merkantzia-ontzien zirkulaziorik handiena.
Aireko garraiobideak. Hegazkinek aireko ibilbideetan zehar
garraiatzen dituzte salgaiak, aireportu batetik bestera. Madril-
go Barajas aireportuak du hegazkin-zirkulaziorik handiena Esta-
tuan, bai salgaien hegazkinena bai bidaiarien hegazkinena.
Turismoaren ondorioak Espainian
Turismoa ezinbesteko faktore ekonomikoa izan da Espainiaren gara-
penerako eta ondorio positibo eta negatiboak izan ditu herrialdean.
Ondorio positiboak ekonomikoak eta kulturalak izan dira batez ere.
Turismoak Espainiako aberastasunaren % 8 sortzen du eta milioi bat
lanpotu baino gehiago sortzen ditu zuzenean edo zeharka; merkatari-
tza-trukeek ere jasan dituzten turismoaren onurak eta beste herrialde
eta kultura batzuekiko ezagutza ere sustatu du.
Ondorio kaltegarriak ingurumerari dagozkionak dira gehienbat: turis-
moak kalte egin dio ingurumenari, batez ere, itsasertzeko guneetan.
Galdetu ikasleei Espainian garatu den turismo moduaren efekturik
ezagutzen ote duten.
Ulertzeko
Proposatu jarduera ekonomiko
garrantzitsuena zein den eraba-
kitzeko mahai-inguru bat. Ikas-
leak zirikatzeko esan dezakezu,
ondasunak sortzen dituenez,
nekazaritza dela sektore garran-
tzitsuena, eta industria, merka-
taritza eta garraioak ez direla
hain garrantzitsuak, bigarren
sektoreak ondasunak eralda-
tzen dituelako eta hirugarrenak
lekualdatu egiten dituelako.

Ikasleak kontzientziatu erosle ar-
duratsuak izan daitezen. Azaldu
zentzuz erosteak duen garrantzia;
beharrezko ez ditugun gauzak ez
erosteak eta ingurumenari kalte
egiten dioten hondakinak gutxi-
tzeak duen garrantzia. Proposatu
ikasleei erosle arduratsuak izateko
bost arau pentsatu eta zerrenda
bat osatzeko.
Erantzunak
Galderak
1. Barne-merkataritzan produktuak
herrialdean bertan trukatzen dira
eta kanpo-merkataritzan herrialde
bateko produktuak munduko gaine-
rako beste herrialdeekin trukatzen
dira. Barne-merkataritzaren adibide
gisa, Espainian ontziratu eta ber-
tan saltzen den esnea aipa dezake-
gu. Kanpo-merkataritzaren adibide
gisa, Espainiak beste herrialde ba-
tzuei erosten diela petrolioa aipa
dezakegu.
2. Garraioak garrantzitsuak dira
produktuak ekoizten diren lekutik
saltokietara garraiatzen dituztelako
eta turistak beren herrialdeetatik
aukeratutako helmuga turistikora
eramaten dituztelako.
3. Pertsonek lasaitasun edo diber-
tsio bila toki jakin batera bidaiatzea
da turismoa egitea.
Motak: eguzkia eta hondartza oina-
rri dituena, landa eta kultura oinarri
dituena.
11. UNITATEA
151
132826 _ 0194-0209.indd 203 28/9/09 16:05:24
152 152
q
Euskadiko biztanleriaren banaketari
buruzko mapa.
Aipatu oso biztanleria-dentsitate
handiko bi udalerri, eta dentsitate
txikiko beste bi.
Euskadik bi milioi biztanle pasatxo ditu, 2008ko erroldaren
arabera. Espainiako estatuko ehun biztanletik bost Euskal
Autonomia Erkidegoan bizi dira.
1. Biztanleria hazten ari da
EAEko biztanleria hazten ari da, azken urteotan, arrazoi hauek
direla medio:
Jaiotza gehiago izaten dira heriotzak baino, bien arteko
aldea txikia bada ere. Horregatik, berezko hazkundea posi-
tiboa da.
Gure autonomia-erkidegora iristen diren etorkinak joaten
diren emigranteak baino gehiago dira. Horregatik, migrazio-
hazkundea positiboa da. EAEn, atzerritik etorritako hogeita
hamazazpi mila etorkin inguru bizi dira. Gehienak Afrikatik,
Ekialdeko Europatik eta Hego Amerikatik etorri dira.
Euskadiko biztanleria ez dago berdin banatuta.
q
Biztanle
gehienak hirietan bizi dira, eta industrian edo zerbitzuetan egi-
ten dute lan. Hiriburuek eta inguruko hiriek dituzte biztanleria-
dentsitate handienak.
Amorebieta-Etxano
Bakio
Bilbo
Donostia
Getaria
Irun
Mendaro
Gasteiz
N A F A R R O A K O
F O R U
E R K I D E G O A
E R R I O X A
KANTABRIA
F R A N T Z I A
Bizkaiko golkoa
E
I
M
H
0 10
Kilometroak
BI ZTANLERI AREN DENTSI TATEA

(Biztanleak kilometro koadroko)
200etik behera
200-1.000
1.000tik gora
L E G E N D A
Biztanle gehieneko udalerriak
Autonomia-erkidegoen muga
Udalerri-muga
2. B
EAEko
nak o
kumea
Leh
rea
bain
da
geh
Bizk
zere
tzen
berr
Biga
hon
Indu
men
ko a
erem
ibai
Hiru
tore
tan
mer
Eus
geh
mig
geh
lan
1.
2.
3.
Ga
Demografia, biztanleria ikertzen duen zientzia
An Essay on the Principle of Population lana dela eta, Thomas Robert
Malthus hartzen da demografia modernoaren aitatzat.
Demografiak giza biztanleriaren bilakaera aztertu eta azaltzen du esta-
tistikoki; biztanleriaren egitura, hots, sexua eta adin-taldeak oinarritzat
hartuta biztanle-taldeak nolakoak diren; demografia-mugimenduak: be-
rezko hazkundea eta migrazioen ondoriozko hazkundea; eta biztanle-
riaren banaketa.
Bere azterketak gauzatzeko ezinbestekoak dituen datuak hainbat iturri-
tatik lortzen ditu demografiak. Hauek dira iturri horiek: udal-erroldak, biz-
tanleria-erroldak, erregistro zibilak eta biztanleei egindako inkestak.
Helburuak
Euskadiko biztanleriaren hazkun-
dea ezagutzea.
Euskadiko biztanleriaren bana-
keta ezagutzea.
Euskadiko ekonomia-sektore
bakoitzeko jarduera garrantzi-
tsuenak identifikatzea.
Euskadiko ekonomia-sektore ba-
koitzean lan egiten duen per tso-
na kopurua zein den jakitea.
Hasteko
Galdera hauek egin ditzakezu
gaiari ekiteko: Euskadik biztanle
asko al ditu? Zein sektoretan egi-
ten dute lan Euskadiko biztanle
gehienek? Zein sektorek du lan-
gile gutxien?
Azaltzeko
Gogorarazi ikasleei biztanleria-
dentsitateak lurralde bateko biz-
tanleriaren eta lurralde horren
azaleraren arteko harremana
azaltzen duela. Hori horrela de-
nez, azalera oso handia duten
udalerriek, biztanleria absolutu
edo guztizko biztanleria asko
izan arren, biztanleria-dentsita-
te baxua izan dezakete. Horren
zergatia biztanleria-dentsitatea-
ren formulan aurki dezakegu:
zati tzailea, hau da, lurraldearen
azalera handia denez, zatiketaren
emaitza baxua izango da, hots,
zatikizuna, biztanleria, handia
izan arren.
Azaldu ikasleei biztanleria-den-
tsitatea, kilometro karratuko
bizi den pertsona kopurua, ge-
zurrezko banaketa dela, litekee-
na baita biztanle gehienak he-
rrigunean bizitzea eta gainerako
eremuan ia inor ez bizitzea.
152
132826 _ 0194-0209.indd 204 28/9/09 16:05:24
A
153
11
2. Biztanleria eta lana
EAEko biztanleria aktiboa 970.000tik gora per tso-
nak osatzen dute. Erdiak baino gutxiago dira ema-
kumeak. Honela banatzen da biztanleria hori:
Lehen sektorea. Lanpostu gutxien dituen sekto-
rea da: lanean ari diren ehun pertsonatik batek
baino ez dihardu sektore horretan. Nekazaritza
da sektore horretako jardueren artean langile
gehien dituena. Ez dira produktu berak landa tzen
Bizkaian nahiz Gipuzkoan eta Araban. Araban,
zerealak, patata eta azukre-erremolatxa landa-
tzen dira, nagusiki; Bizkaian eta Gipuzkoan,
berriz, barazkiak eta fruitu-arbolak dira nagusi.
Bigarren sektorea. 100 pertsonatik 34 sektore
honetan ari dira lanean; gehienak, industrian.
Industria oso dibertsifikatuta badago ere, ekipa-
mendu-ondasunekoak eta kontsumo-ondasune-
ko ak dira lanpostu gehien dituztenak. EAEn, hiri-
eremuetan, itsasertzeko eskualdeetan eta
ibaien inguruetan daude kokatuta in dustriak.
w
Hirugarren sektorea. Lanpostu gehien duen sek-
torea da: 100 pertsonatik 65ek sektore horre-
tan dihardu. Langile gehien dituzten zerbi tzuak
merkataritza
e
eta garraioak dira.
Euskadin 2 milioi pertsonatik gora bizi dira,
gehienak hirietan. Berezko hazkundea eta
migrazio-hazkundea positiboak dira. Biztanle
gehienek hirugarren sektorean egiten dute
lan.
1. Azaldu Euskal Autonomia Erkidegoko biztanleria haztearen zergatiak.
2. Osatu Euskal Autonomia Erkidegoko biztanleriaren ezaugarriei buruzko taula hau:
EAEKO BIZTANLERIA
Biztanle kopurua: .........
Biztanleria hazten ari da. Zergatiak: .........
Toki jendetsuenak hauek dira: .........
3. Zer ekonomia-sektoretan egiten du lan EAEko biztanleria aktiboaren zatirik handienak?
Zer jardueratan dihardute nagusiki sektore horretan lan egiten duten pertsonek?
Azaldu zer ezaugarri dituzten beste sektoreek EAEn.
Galderak
e
Merkataritza-gunea. Ballonti saltoki-gunea
Portugaleten dago, Ibaizabalen ibar ezkerrean.
w
Ontzigintza. Balenciaga ontziola Urolaren
bazterrean.
Biztanleei dagozkien ikerketak grafikoen bitartez adierazten dira, esa-
te baterako, sexuaren eta adinaren araberako biztanleria-piramideak;
herri bateko hazkundea adierazten duten eboluzio-grafikoak; biztanle-
ria-dentsitatea adierazten duten mapak, etab.
Demografiari esker lortzen diren datuak biztanleen beharrei erantzun-
go dieten neurriak diseinatzeko erabiltzen dituzte gobernuek. Babes
zibilak ere baliatzen ditu datu horiek, biztanleen banaketa ezagututa
ebakuazio-planak egin baititzakete.
Eskatu ikasleei ikerketa demografikoek izan ditzaketen erabilera
gehiago aipatzeko.

Berezko hazkundea matematika-
eragiketa baten bitartez kalkula-
tzen da: lurralde batean jaiotako
haurren kopuruari lurralde berean
hildakoen kopurua kendu behar
diogu. Gauza bera gertatzen da
migrazio-hazkundearekin ere, immi-
grante kopuruari emigrante kopu-
rua kendu behar diogu. Biztanleen
hazkundea jakiteko guztizko biztan-
le kopuruari berezko hazkundea eta
migrazio-hazkundea gehitu behar
dizkiogu. Ikasleei gogorarazi haz-
kundea negatiboa izan daitekela,
hau da, biztanleak gutxitu daitezke-
la. Aipatutako eragiketak lantzeko
akasleei asmatutako lurraldeetako
jaiotza-, heriotza-, immigrazio- eta
emigrazio kopuruak eman.
Erantzunak
Irudiak
1. Bilbo, Donostia, Irun, dentsita-
te handiko hiriak dira; Busturia eta
Antzuola, dentsitate gutxikoak.
Galderak
1. Berezko hazkundea eta migra-
zio-hazkundea positiboak direlako
egin du gora Euskadiko biztanle
kopuruak.
2. Biztanle kopurua: bi milioi. Be-
rezko hazkundea eta migrazio-haz-
kundea positiboak direlako egin du
gora biztanleriak. Biztanle gehien
duten guneak probintzietako hiri-
buruak eta haien inguruko herriak
dira.
3. Euskadiko biztanleria aktiboari
dagokionez, biztanle gehienek hiru-
garren sektorean egiten dute lan.
Jarduera nagusiak merkataritza eta
garraioak dira. Oso pertsona gutxik
egiten du lan lehen sektorean eta
gehienak nekazariak dira. Bigarren
sektorea, bigarrena da biztanleria
aktiboari dagokionez, eta sektore
horretan lan egiten duten pertsona
gehienek ekipamendu-ondasunen
eta kontsumo-ondasunen indus-
trian egiten dute lan.
11. UNITATEA
153
132826 _ 0194-0209.indd 205 28/9/09 16:05:25

154
4. Kopiatu eta osatu Estatuko lehen sektoreari
buruzko fitxa hau. Gero, egin Estatuko
gainerako ekonomia-sektoreei buruzko fitxa
bana. Egin gauza bera EAEko sektoreei buruz.
5. Zer gertatuko litzateke urte batean
Espainiatik emigrante asko joango balira
eta jaiotzak asko gutxituko balira?
2. Aztertu goiko taula eta egin jarduera hauek:
a. Egin bi zutabedun taula bat. Zutabe
batean, idatzi Estatuko batez bestekoa
baino dentsitate handiagoko autonomia-
erkidegoen izenak; bestean, idatzi batez
bestekoa baino txikiagoa dutenenak.
b. Azpimarratu urdinez itsasertzeko
autonomia-erkidegoak, eta berdez,
barnealdekoak. Zenbat dira batzuk eta
besteak? Zer ondorio ateratzen duzu?
3. Kopiatu EAEko biztanleriari buruzko eskema
hau, eta osatu, informazio-iturriak erabiliz.
AUTONOMIA-
ERKIDEGOA
BIZTANLEAK
AZALERA
(km
2
-tan)
BIZTANLERIA-
DENTSITATEA
(biz./km
2
)
AUTONOMIA-
ERKIDEGOA
BIZTANLEAK
AZALERA
(km
2
-tan)
BIZTANLERIA-
DENTSITATEA
(biz./km
2
)
Andaluzia 8.177.805 87.598 93 Valentziako A. E. 5.016.348 23.255 215
Aragoi 1.325.272 47.720 28 Extremadura 1.095.884 41.635 26
Asturias 1.079.215 10.604 101 Galizia 2.783.100 29.574 94
Kanariak 2.070.465 7.447 278 Balearrak 1.071.221 4.992 214
Kantabria 581.215 5.321 ......... Errioxa 317.020 5.045 .........
Gaztela-
Mantxa
2.038.956 79.462 25 EAE 2.155.546 7.235 296
Gaztela
eta Len
2.553.301 94.225 27 Murtzia 1.424.063 11.313 125
Katalunia 7.354.441 32.113 229 Ceuta 77.320 19 .........
Madrilgo A. E. 6.251.876 8.028 778 Melilla 71.339 13 .........
Nafarroako F. E. 619.114 10.390 ......... Estatua 46.063.511 505.990 91
Ariketak
Ulertu
eskualde jendetsuenak:
jende gutxien duten
eskualdeak:
.........
.........
.........
.........
BIZTANLERIAREN BANAKETA
EUSKAL AUTONOMIA ERKIDEGOAN
.........
.........
.........
.........
Arrazoitu
Lehen sektorea
Bertan lan egiten duten
biztanleen ehunekoa:

Jarduera nagusiak:

Sektoreak Espainian
dituen ezaugarriak:
IMMIGRAZIOA
EMIGRAZIOA
HERIOTZAK
JAIOTZAK
1. Taula honetan, autonomia-erkidego batzuen biztanleria-dentsitateak falta dira. Osatu.
8.
9.
10.
B
T
b
m
6. D
za
da
2. Ar
Be
ba
ko
da
ez
di
be
Se
ko
ad
1. Ar
Be
ad
ad
ad
Biztanleei inkesta bat egitea
Ikasleei beren inguruko emakumeen egoerari buruzko ikerketa bat egitea
proposatu. Ikerketa hori egiteko pauso hauek jarrai ditzakete:
1. Informazioa bildu. Ikasle bakoitzak bi emakume elkarrizketatu
behar ditu (ama, izebak, ahizpa edo arrebak, bizilagunak). Inkes-
tan datu hauek bildu behar dituzte: elkarrizketatutako pertsona es-
painiarra edo atzerritarra den; zein adin taldetakoa den; egoera zi-
bila; ikasketa-maila; egiten dituen lanak; bere lanaldia; egiten duen
jarduera; prestakuntza; etxeko lanak egiten pasatzen duen denbo-
ra; astean zehar dituen ordu libreen kopurua; egiten dituen aisial-
diko jarduerak; gizonekiko berdintasuna duela uste ote duen, etab.
154
Erantzunak
Ulertu
1. Kantabria: 109 bizt/km
2
; Nafa-
rroako Foru Komunitatea: 59 bizt/
km
2
; Errioxa: 62 bizt/km
2
; Ceuta:
4.069 bizt/km
2
; Melilla: 5.488
bizt/km
2
.
2. a. Biztanleria-dentsitateari dago-
kionez, Espainiako batez bestekoa
gainditzen duten erkidegoak: Anda-
luzia, Asturias, Kanariak, Kantabria,
Katalunia, Madrilgo Erkidegoa, Va-
lentziako Erkidegoa, Galizia, Balear
Uharteak, Euskadi, Murtzia, Ceuta
eta Melilla; biztanleria-dentsitateari
dagokionez, biztanleria-dentsitatea-
ren batez bestekora iristen ez diren
erkidegoak: Aragoi, Gaztela-Man-
txa, Gaztela eta Leon, Nafarroako
Foru Komunitatea, Extremadura eta
Errioxa. b. Kostaldeko erkidegoak:
Andaluzia, Asturias, Kanariak, Kan-
tabria, Katalunia, Valentziako Erki-
degoa, Galizia, Balear Uharteak,
Euskadi, Murtzia, Ceuta eta Melilla;
barnealdeko erkidegoak: Aragoi,
Gaztela-Mantxa, Gaztela eta Leon,
Madrilgo Erkidegoa, Nafarroako
Foru Komunitatea, Extremadura eta
Errioxa. Datu horietatik ondoriozta
dezakegu, populazio-dentsitateari
dagokionez, kostaldeko erkidegoek
Espainiako batez bestekoa gaindi-
tzen dutela eta barnealdeko Erkide-
goak, Madrilgo Erkidegoa salbu, ez
direla batez bestekora iristen.
3. Euskadiko biztanleen banaketa:
eskualde jendetsuenak probintzie-
tako hiriburuak eta haien inguruko
udalerriak dira. Jende gutxien du-
ten eskualdeak Arabako hegoaldea
eta Euskadiko erdialdeko arroa
dira.
Arrazoitu
4. Lehen sektorea Espainian:
bertan lan egiten duten bitzanle
aktiboak: %5; jarduera nagusiak:
nekazaritza, abeltzaintza, arrantza
eta meatzaritza.
Bigarren sektorea Espainian: bertan
lan egiten duten biztanle aktiboak:
%30; jarduera nagusiak: industria
eta eraikuntza.
132826 _ 0194-0209.indd 206 28/9/09 16:05:25

.
155
11
8. Erreparatu eskuineko biztanleria-piramidearen
formari. Mexikoko biztanleria-piramidea da.
Alderatu Espainiakoaren formarekin. Zer alde
dago bataren eta bestearen formen artean?
9. Orain, erreparatu bi piramideen oinarriei. Zer
herrialdek du oinarri zabalena? Zergatik?
10. Alderatu 65 urtetik gorako adin-taldeak ere.
Zein herrialdetan behar da hirugarren
adinekoentzako zerbitzu gehien? Zergatik?
Bi herrialdeetatik zeinetan behar da
haur-eskola gehien?
Biztanleria-piramide bat interpretatzen
Toki bateko biztanleria adin guztietako eta bi sexuetako pertsonek osatzen dute. Sexu
bakoitzeko eta adin-talde bakoitzeko zenbat pertsona bizi diren jakiteko, biztanleria-piramidea
marrazten da. Erreparatu Estatuko biztanleria-piramidearen interpretazioari.
IKASI EGITEN
Eman iritzia
6. Dakizunez, Estatuko biztanleriaren
zatirik handiena itsasertzean pilatuta
dago. Zergatik, zure ustez?
7. Imajinatu toki bateko biztanleen hiru
laurdenek 70 urtetik gora dutela. Zure ustez,
nola eragingo dio egoera horrek berezko
hazkundeari, datozen urteetan?
Aplikatu

80-84
75-79
70-74
65-69
60-64
55-59
50-54
45-49
40-44
35-39
30-34
25-29
20-24
15-19
10-14
5-9
0-4
85etik
gora
Gizonak Emakumeak
Adin-tal-
deak
3.000.000 2.000.000 1.000.000 1.000.000 2.000.000 3.000.000 Biztanleak
ESPAINIA (2008. URTEA)
Adin-tal-
deak
75-79
70-74
65-69
60-64
55-59
50-54
45-49
40-44
35-39
30-34
25-29
20-24
15-19
10-14
5-9
0-4
80tik
gora
Gizonak Emakumeak
5.000 6.000 3.000 4.000 1.000 2.000 1.000 2.000 3.000 4.000 5.000 6.000
Biztanleak
(milaka)
MEXIKO (2007. URTEA)
3. Barrek adin-talde eta sexu bakoitzeko biztanleria adierazten dute.
2. Ardatz horizontala.
Bertan, adin-talde
bakoitzeko pertsona
kopurua adierazten
da. Gizonak
ezkerrean adierazten
dira, eta emakumeak,
berriz, eskuinean.
Sexu bakoitza
kolore batez
adierazten da.
1. Ardatz bertikala.
Bertan, bost urteko
adin-tarteko
adin-taldeak
adierazten dira.
4. Biztanleria sexuka alderatuz,
gizonak baino emakume
gehiago daudela ikusten
dugu; 65 urtetik gorako
adinetan, batez ere.
5. Biztanleria adin-taldeka
alderatuz, gazte gutxi
daudela ikusten dugu: barrak
laburrak dira. Barra luzeenak,
berriz, helduaroko adin
tarteetan ikusten ditugu,
25 urtetik 64 urtera
bitarteko adin-taldeetan.
2. Datuak bildu. Inkestetan bildutako informazioa bateratu ondoren,
emaitza guztiak batu behar dituzte.
3. Informazioa aztertu. Ikasleek txosten bat idatzi behar dute galdera
hauei erantzunez: Zertan egiten dute lan emakumeek? Zer egiten dute
beren denbora librean? Nola ikusten dute emakumeek beren burua?
Lana galdera horien arabera banatuko dute. Txostena osatzeko emaitzak
grafikoen bitartez adieraz ditzakete.
Hirugarren sektorea Espainian:
bertan lan egiten duten biztanle
aktiboak: % 65; jarduera nagu-
siak: merkataritza, turismoa eta
garraioak.
Lehen sektorea Euskadin: bertan
lan egiten duten biztanle aktiboak:
%1; jarduera nagusiak: lehorreko
nekazaritza Araban eta ureztape-
nezko nekazaritza Bizkaian eta
Gipuzkoan. Bigarren sektorea Er-
kidegoan: bertan lan egiten duten
biztanle aktiboak: % 34; jarduera
nagusiak: industria. Hirugarren
sektorea Euskadin: bertan lan egi-
ten duten biztanle aktiboak: %65;
jarduera nagusiak: merkataritza
eta garraioak.
5. Urte batean espainiar askok
emigratuko balute eta jaiotza-tasa
asko jaitsiko balitz, guztizko biztan-
leriak behera egingo luke.
Aplikatu
6. E. E.
Kostaldean pertsona askok egiten
dutelako lan turismoan eta indus-
trian, eta barnealdean lehen sek-
toreak garrantzi gehiago duelako
eta, garatu ahal izateko, eremu
handiak behar dituelako. Gainera,
turismoko eta industriako soldatak
lehen sektorekoak baino altuagoak
izan ohi dira.
Eman iritzia
7. Adineko biztanleak gehiago
direnez, jaiotza gutxiago egongo
lirateke eta heriotzek gora egingo
lukete. Ondorioz, berezko hazkun-
tza negatiboa izango litzateke.
Ikasi egiten
8. Mexikoko biztanleen piramidea
pagoda itxurakoa da, Espainiako
biztanleen piramideak, aldiz, kubo
itxura du.
9. Mexiko.
10. Espainian hirugarren adineko
pertsona asko daudenez, adineko
pertsonentzako zerbitzu gehiago
beharko dituzte eta, Mexikon, al-
diz, haur-eskola gehiago.
11. UNITATEA
155
132826 _ 0194-0209.indd 207 28/9/09 16:05:25
156
Berrikusi
Estatuko biztanleria
Estatuan, 46 milioi biztanle bizi dira. Biztanleria hori hazten ari da, berezko
hazkundea eta migrazio-hazkundea positiboak baitira.
Estatuko biztanleria-dentsitatea kilometro koadroko 91 biztanlekoa da. Biztan-
leria itsasertzeko probintzietan eta hirietan pilatuta dago. Barnealdeko probin-
tziek den tsitate txikia dute, Madrilek izan ezik.
Ekonomia-jarduerak
Biztanleria honela banatzen da, lan-egoeraren arabera: batetik, biztanleria akti-
boa dago, lan egiteko adinean eta egoeran dauden pertsonen multzoa; bestetik,
biztanleria ez-aktiboa, adinarengatik edo duten egoerarengatik lanik egin ezin
dutenen multzoa. Estatuan, biztanleria aktiboa honela dago banatuta: %5ek
lehen sektorean egiten du lan; %30ek, bigarrenean; eta %65ek, hirugarrenean.
Estatuan, hirugarren sektorean dago langile
gehien, eta hor sortzen da aberastasun gehien.
Euskadiko biztanleria bi milioi pertsonatik go-
rakoa da. Biztanle gehienak hiriburuetan eta
haien inguruko hirietan daude pilatuta. Biztan-
leria hazten ari da, berezko hazkundea eta mi-
grazio-hazkundea positiboak baitira. Hiruga-
rren sek torean, biztanleria aktiboren %65ek
egiten du lan; bigarrenean, %34ek; eta lehen
sek torean, %1ek.
2. IKASTEN IKASTEKO. Kopiatu eta osatu
Espainiako biztanleriari buruzko eskuineko
fitxa.
3. IKASTEN IKASTEKO. Berrikusi
152. orrialdea eta osatu fitxa honen
antzeko fitxa bat, EAEri buruz.
Biztanle kopurua: .........
Berezko hazkundea: positiboa negatiboa
Zergatiak: .........
Migrazio-hazkundea: positiboa negatiboa
Zergatiak: .........
Biztanleria-dentsitatea: ......... biz./km
2
Banaketa:
Eskualde jendetsuenak: .........
Biztanle gutxien dutenak: .........
ESTATUKO BIZTANLERIA
GAI N
Ibaied
ongiza
Helbu
gutxitz
1. Ur-ko
Tanta
ura t
landa
urare
1. Pe
be
2. Zu
ga
3. Ze
Id
2
Espainiako biztanleei buruzko testu-iruzkin baten azterketa
Azken hiru urtetako biztanle kopuruaren hazkundea ez dator bat zenbait
aurreikuspen katastrofistekin, hala nola, NBErenarekin. 1991ko errolda
abiapuntutzat hartuta, 2050. urtera arte, urteko 240.000 immigran-
te onartzeko aholkatu zion Espainiari, horrela, lan-erritmoa mantendu
ahal izango zuela argudiatuz. Baina erroldek erritmo hori gainditu dute.
2001ean NBEk bere ezkortasuna leundu zuen eta 2050ean Espainia
munduko herrialderik zaharrena izango zela esan zuen. 15 urtetarako
aurreikuspen demografikoak egitea oso arriskutsua da, ezinezkoa baita
jaiotzekin edo migrazioekin zer gertatuko den aurreikustea.
Zergatik da ezinezkoa biztanleen esku dauden gaiei buruzko aurrei-
kuspenak egitea?
Unitateko hitz
nagusiak
Jarduera ekonomikoa
Merkataritza
Kanpo-merkataritza
Barne-merkataritza
Migrazio-hazkundea
Berezko hazkundea
Biztanleria-dentsitatea
Emigrazioa
Industria
Immigrazioa
Heriotza-tasa
Jaiotza-tasa
Biztanleak
Biztanle aktiboak
Biztanle ez-aktiboak
Biztanle landunak
Lanik gabeko biztanleak
Ekoizpen-sektorea
Lehen sektorea
Bigarren sektorea
Hirugarren sektorea
Zerbitzua
Garraioa
Turismoa
Ikasten ikasteko
2. Biztanle kopurua: 46 milioi; berez-
ko hazkundea: positiboa. Arrazoiak:
jaiotzak heriotzak baino gehiago
dira. Migrazio-hazkundea: positiboa.
Arrazoiak: immigranteak emigran-
teak baino gehiago dira. Biztanleria-
dentsitatea: 91 bizt/km
2
. Biztanle
gehien dituzten eremuak: kostaldeko
erkidegoak eta Madrilgo Erkidegoa;
biztanle gutxien dituzten eremuak:
barnealdea.
3. Euskadiko biztanleak. Biztanle
kopurua: 2 milioi; berezko hazkun-
dea: positiboa. Arrazoiak: jaiotzak
heriotzak baino gehiago dira. Migra-
zio-hazkundea: positiboa. Biztanle
-dentsitatea: 296 bizt/km
2
. Biztanle
gehien dituzten eremuak: probintzie-
tako hiriburuak eta haien inguruko
udalerriak; biztanle gutxien dituzten
eremuak: Arabako hegoaldea eta
Euskadiko erdialdeko arroa.
156
132826 _ 0194-0209.indd 208 28/9/09 16:05:26
157
11
GAI NAIZ...
Garapen iraunkorrari buruzko iritzia emateko
Ibaieder herriko biztanleek garapen iraunkorra lortzeko ekintzak abiaraztea erabaki dute; hau da,
ongizatea ingurumena kaltetu gabe lortzen saiatzea.
Helburu hauek finkatu dituzte: ur-kontsumoa kontrolatzea, energia-kontsumoa murriztea eta kutsadura
gutxitzea. Begiratu nola lortu nahi duten.
1. Ur-kontsumoa kontrolatzea
Tantakako ureztapenaren bidez,
ura tantaz tanta iristen da
landarearen sustrairaino. Horrela,
uraren %60 aurrez daiteke.
2. Energia-kontsumoa murriztea
Eraikitzen duten eraikin bakoitzak
eguzki-plakak izango dituela erabaki dute,
ur beroa eta berokuntzaren zati bat hortik
lortzeko. Horrela, energia aurreztuko dute.
3. Kutsadura gutxitzea
Tximinietan iragazkiak jarriz eta
fabriketako ura araztuz, uraren
eta airearen kutsadura gutxituko
dute.
1. Pentsatu eta idatzi garapen iraunkorra lortzeko Ibaiederko biztanleek egin dezaketen
beste ekintza bat.
2. Zure ustez, nola aldatuko da Ibaiederko paisaia, garapen iraunkorreko neurriak
gauzatutakoan?
3. Zer alde on eta zer alde txar ikusten dizkiezu Ibaiederren proposatutako neurriei?
Idatzi alde on eta txar horiek taula batean.
3
2
1
Bete ikasleekin honelako taula bat:
Gai naiz...
1. E. E.
Araztegietako ura berrerabiltzeko
gai naiz lorategiak ureztatzeko. Bi-
zitokiak isolatzeko gai naiz energia
aurreztu ahal izateko.
2. E. E.
Airea eta urak garbiago egongo
dira, etxeek eguzki plakak izango
dituzte teilatuetan, etab.
3. E. E.
Alderdi positiboak: kutsadura gu-
txitzea eta aire garbiagoa arnastu
ahal izatea; energia aurreztea; ur
gutxiago xahutzea; pertrolioarekiko
eta antzeko enerigiekiko menpeko-
tasun gutxiago izatea, etab.
Alderdi negatiboak: zenbait neurri
hartzeak hasieran gastu ekonomi-
koa egitea dakar, gastu hori den-
borarekin berreskuratuko dugu,
energia aurrezten hasten gare-
nean; zenbait pertsonek teilatue-
tako eguzki panelek etxeen itxura
itsusitzen dutela diote, etab.
Orrialde honetako edukiei esker,
garapen ekonomikoaren zenbait
alderdi negatibo ekiditen ikasiko
dute ikasleek. Azaldu ikasleei in-
dustriaren, garraioen eta nekaza-
ritzaren garapenak eragina izan
dutela ingurumenean eta kasu
askotan komeni dela eragin hori
gutxitzea. Orrialde honetan hori lor-
tzeko zenbait proposamen irakurri
ahal izango dituzte; gure ongizate
materialean eraginik izango ez du-
ten proposamenak.

Orrialde honetan ikasleek garapen
iraunkorrari buruz duten iritzia ema-
teko zenbait estrategia ezagutuko
dituzte. Estrategia horiei esker,
gaiaren kontzientzia hartuko dute
eta ingurumenak jasaten dituen
kalteak gutxitzeko duten ardura
bere egingo dute.
11. UNITATEA
157
11. UNITATEA: Biztanleak eta lana
Biztanleria eta
ekonomia-jarduerak
Zerbitzuak
Euskadin
132826 _ 0194-0209.indd 209 28/9/09 16:05:26
158A
Erakundeak
U
12
Edukiak
Espainiako
lurralde-antolaketa.
Espainiako erakundeak.
Euskadiko
erakundeak.
Irudien bitartez prozesu
politikoak interpretatzea.
Espainiako erakundeei
dagokien organigrama
egitea.
Sektore-grafiko bat
irakurtzea.
Estatuko antolamendua
ezagutzeko jakin-mina.
Herritarrek bizitza publikoan
duten partaidetza ulertzeko
jakin-mina.
Elkarbizitzarako arauekiko
eta gure inguruko
pertsonekiko errespetua.
Besteen iritziekiko
Programazioa
Helburuak
Muga naturalak eta muga politikoak bereiziz, Espainiako lurrek
lau puntu kardinaletan dituzten mugak ezagutzea.
Espainiako lurraldea udalerritan, probintzietan eta Autonomia
Erkidegotan antolatzen dela eta, horiez gain, Hiri Autonomoak,
Ceuta eta Melilla, ere badirela ulertzea.
Konstituzioa Espainiako lege nagusia dela eta, bertan, Estatuko
erakundeak eta hiritarren eskubideak eta askatasunak
zehazten direla jakitea.
Euskadiko erakunde nagusien funtzioak ezagutzea.
Estatuko eta Euskadiko erakundeen organigramak egitea.
Hauteskundeetako emaitzak irudikatzen dituzten grafikoak
ulertzea.
Akordioak lortzea elkarbizitza hobetzeko ezinbestekoa dela
jakitea.
Espainiako lurralde-antolamendua azaltzen du.
Espainiako muga natural eta politikoak identifikatzen ditu.
Espainiako antolamendu politikoa azaltzen du.
Organigramak interpretatzen ditu.
Estatuko eta Euskadiko erakundeen eraketa-prozesuak
ulertzen ditu.
Elkarbizitza hobetzeko hartu beharreko akordioen garrantzia
ezagutzen du.
Gizarterako eta herritartasunerako gaitasunaz gain, beste
gaitasun hauek ere lantzen dira unitate honetan: norberaren
autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna; ikasten ikasteko
gaitasuna; hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna; informazioa
tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko gaitasuna; eta
matematikarako gaitasuna.
F
132826 _ 0210-0223.indd 210 28/9/09 16:09:23

158B
Unitatearen eskema
12. UNITATEA. ERAKUNDEAK
Berrikusi
Gai naiz
Hauteskundeetako
emaitzak ulertzeko
Finkatzea: 42., 43. eta 44. fitxak
Zabaltzea: 12. fitxa
Eskemak egitea; 9. ariketa, 167. orrialdea.
Informazioa berrikustea; 2. ariketa, 161. orrialdea eta 2.a eta 3.a, 168. orrialdea.
Unitate honetako zailtasunik handiena Estatuko
eta Euskadiko erakundeei dagokien hiztegia da.
Ziurtatu kasu bakoitzean ikasleek ulertu dutela
erakunde bakoitzaren esanahia: Gorte Nagusiak,
Gobernua, Estatuburua, Eusko Jaurlaritza,
lehendakaria, etab. Komeni da erakundeen izenak
eta beren arteko harremanak arbelean idaztea;
esate baterako, hiritarrek Gorteetarako hautatutako
ordezkariek Gobernuko presidentea aukeratzen
dutela. Ondoren, gauza bera egin Euskadiko
erakundeekin.
Hiritarrek modu askotara parte har dezakete
bizitza politikoan. Berrikus itzazu modu horiek:
erakundeetarako ordezkariak hautatzeko
hauteskundeak; egoera jakin batzuekiko iritzia
azaltzeko manifestazioak, etab.
Tenporalizazio-
iradokizuna
Iraila
Azaroa
Abendua
Urtarrila
Otsaila
Martxoa
Apirila
Maiatza
Ekaina
Urria
Ikasi egiten:
Nola egin erakundeen
organigrama bat
Ados jartzea
Espainiaren
lurralde-antolaketa
Espainiako
erakundeak
Euskadiko erakundeak
132826 _ 0210-0223.indd 211 28/9/09 16:09:23
Objetivos
Sabedes.
Conoas.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
158
Gernikako arbola
Gernikako arbola esaten zaio Gernikako (Bizkaia)
Juntetxearen aurrean dagoen haritzari. Bizkaiaren eta
bizkaitarren askatasun tradizionalen ikurra da zuhaitz
hori, eta hedaduraz, baita euskal herritar guztien
askatasun tradizionalena ere.
Bizkaiko jaunak zuhaitz horren itzalean egiten zuen zin
Bizkaiko ohiturak hau da, Bizkaiko foruak errespetatuko
zituela. Gernikako Juntetxean, Francisco de Mendieta
xvii. mendeko margolariaren margolan bat gordetzen da;
Fernando Katolikoak zuhaitzaren azpian Bizkaiko foruak zin
egin zituen unea adierazten duen margolana, hain zuzen.
Gaur egun, Euskadiko lehendakariak leku horretan bertan
egiten du zin bere kargua.
GERNIKAKO ARBOLAREN ABESTIA
Jose Mari Iparragirre (1820-1881) abeslari gipuzkoarrak
honela abestu zion Gernikako arbolari:
Gernikako arbola da bedeinkatua,
euskaldunen artean, guztiz maitatua.
Eman da zabaltzazu munduan frutua;
adoratzen zaitugu, Arbola santua.
Jose Mari Iparragirre
Gernikako Arbola, lehen ahapaldia
Erakundeak 12
Zeren ikur da Gernikako
arbola?
Garai batean, nork zin egiten
zituen foruak haritz horren azpian?
Gaur egun, nork zin egiten du
bere kargua Gernikako arbolaren
aurrean?
Es
Esp
her
Gai
beh
tuzi
zen
Kon
ko
te N
GOG
He
Est
esk
har
H
n
k
d
b
s
H
tz
d
n
t
M
g
ir
z
2.
Gernikako Juntetxea
Gernikako Juntetxea. Euskadiko historiako toki esanguratsuenetako
bat da, Lehendakariak eta Bizkaiko Ahaldun Nagusiak bertan zin
egiten baitute kargua. Garai batean Bizkaiko Jaunak ere bertan zin
egiten zituen foruak.
Juntetxearen ondoan Gernikako arbola ezaguna dago. Haritz hori
Bizkaiko Foruetan biltzen ziren eta Bizkaiko lurralde historikoaren eta
bertako biztanleen eskubide tradizionalen ikurra da.
Batzar-etxe edo Juntetxea XIX. mendeko eraikina da. Antonio Etxebarria
arkitektoak eraiki zuen Erdi Aroko beste juntetxeen hondakinen
gainean. Eraikina Eliza-Parlamentua da, Bizkaiko Jaunak kargua hartu
baino lehen, elizkizun bat ospatzen baitzen bertan. Hori da bere
berezitasunetako bat.
Helburuak
Ikasleei gogoraraztea konsti-
tuzioa lege bat dela eta Espai-
niako erakundeak lege horren
arabera ezartzen direla.
Herritarren par te-har tzerako
modu nagusiak errepasatzea.
Euskadiko erakundeak zein di-
ren gogoratzea.
Ikasleei unitate honetako eduki-
ak aurkeztea.
Hasteko
Irakurketarekin hasi aurretik,
azaldu ikasleei herrialde demo-
kratiko guztiek dutela konstitu-
zio bat eta, bertan, Estatuaren
antolamendua eta hiritarren es-
kubide eta betebeharrak zehaz-
ten direla.
Azaltzeko
Unitate honen baitako ideia na-
gusienetako bat da Espainiako
antolamendu politikoa Konsti-
tuzioan oinarritzen dela. Azaldu
ikasleei gaur egun indarrean
dagoen Konstituzioa 1978an
onartu zela eta Espainiako histo-
rian denbora gehien iraun duen
Konstituzioa dela.
Azaldu ikasleei 1812an Espai-
niako lehen Konstituzioa onartu
ondoren, Espainiak Konstituzio
bat baino gehiago izan zituela,
baina, guzti horiek oso denbora
gutxi iraun zutela. Konstituzio
haiek horren denbora gutxi iraun
izanaren arrazoia onartzerakoan
izandako adostasun sozial urria
izan zen. 1978koak, aldiz, ados-
tasun sozial zabala lortu zuen
Espainian.
158
132826 _ 0210-0223.indd 212 28/9/09 16:09:23
UNIDAD 1
n?
en
159
Estatuaren antolaketa
Espainia estatu demokratikoa da. Hori dela eta,
herritarrek hautatzen dituzte ordezkari politikoak.
Gainera, pertsona guztiek eskubide eta bete-
behar berberak dituzte. Eskubide horiek Konsti-
tuzioan jasotzen dira; Konstituzioa da, hain zu-
zen, Espainiako lege garrantzitsuena.
Konstituzioan ezartzen dira Espainiako estatu-
ko erakundeak. Hauek dira: Estatuburua, Gor-
te Nagusiak, Gobernua eta Justizia Auzitegiak.
GOGORATU IKASITAKOA
Zein lurraldek osatzen duten Espainia
eta zein diren haien mugak.
Nola antolatzen den Espainiako lurraldea.
Zein diren Espainiako erakundeak eta zein
Euskal Autonomia Erkidegokoak.
Nola egiten den erakundeen
organigrama bat.
HAU IKASIKO DUZU
DIBUJO
1. Zergatik esaten da Espainia estatu
demokratikoa dela?
Euskal Autonomia
Erkidegoko erakundeak
Euskal Autonomia Erkidegoko (EAE) Autono-
mia Estatutua 1979. urtean onartu zen. Es-
tatutu horretan finkatzen dira erkidegoaren
izena, mugak, ikurrak eta erakundeak. Hauek
dira erakunde nagusiak:
Legebiltzarra. Legebiltzarkideek osatzen
dute. Euskal Autonomia Erkidegoko legeak
egiten ditu.
Eusko Jaurlaritza. Lehendakariak eta sailbu-
ruek osatzen dute. Gobernuburuari, beraz,
lehendakari esaten zaio. Erkidegoko erabaki-
rik garrantzitsuenak hartzen ditu Jaurlaritzak.
3. Zer erkidegok egiten dute muga Euskal
Autonomia Erkidegoarekin?
Herritarren parte-hartzea
Estatu demokratiko batean bizi diren pertsonek
eskubidea dute herrialde horren auzietan parte
hartzeko. Hainbat modu dituzte horretarako.
Herritarren elkarteetan parte hartzea. Edo-
nork sor dezake elkarte bat edo eman deza-
ke izena bere interesak ongien defendatzen
dituen elkartean. Halako elkarteak dira, adi-
bidez, auzo-elkarteak, alderdi politikoak,
sindikatuak eta kontsumitzaileen elkarteak.
Hauteskundeetan parte hartzea. Hemezor-
tzi urtetik gorako espainiar herritar guztiek
dute aukera udal-hauteskundeetan, auto-
nomikoetan, orokorretan eta Europakoe-
tan boza emateko.
Manifestazioetan parte hartzea. Herritar
guztiek dute eskubidea manifestazioetan
iritzia adierazteko, baldin eta manifesta-
zioak bake tsuak badira.
2. Zer hauteskunde mota
ezagutzen duzu?
ESPAINIAKO
KONSTITUZIOA
1978
Eraikinak fondoak hainbat artelan ditu. Horien artean aipagarrienak
Sebastian de Galbarriturenak eta Bustrin anaienak dira. Horrez gain,
eraikinaren dekorazioari dagokionez, aipatzekoak dira Guiard margolari
bilbotarrak deiseinatu eta Maiserak egindako beirateak. Bertan,
Bizkaiko jaunek foruak zin egin zituzteneko datak gogoratzen dira.
Beirateen gela deritzonean ere elementu horiek erabili zituzten gela
estaltzeko eta, modu horretara, Bizkaiko Historiaren museoa egiteko.
Museo hori patio ireki modura eraikitako espazioan kokatuta dago.
Monumentu-talde honen baitan daude Clarisen komentua eta Lumo-
ko udaletxe zaharra ere. Gaur egun Bizkaiko Jaurerriko Artxiboa dago
bertan.

Unitatearen hasierako bi orrialde
hauek irakurriz herritarrek espresa-
tzeko dituzten moduak ezagutuko
dituzte ikasleek, beren hiritartasu-
naren kontzientzia hartuko dute
eta, horri esker, eskubide osoko
hiritar gisara heziko dira.
Erantzunak
Irudiak
Gernikako Arbola bizkaitar guz-
tien eskubideen ikurra da, eta,
ondorioz, baita euskaldun guz-
tien eskubideena ere.
Garai batean Bizkaiko Jaunak zin
egiten zituen foruak Gernikako
arbolaren azpian.
Gaur egun Euskadiko lehenda-
kariak zin egiten du bere kargua
zuhaitz horren aurrean.
Galderak
1. Ordezkari politikoak demokrati-
koki hautatzen direlako eta hiritar
guztiek eskubide eta betebehar
berberak dituztelako.
2. Udal-hauteskundeak, erkide-
goetako hauteskundeak eta hau-
teskunde nazionalak. Horiez gain,
ikasgelako arduradunak izendatze-
ko hauteskundeak eta ikastetxean
egiten diren gainerako hauteskun-
deak ere aipa ditzakete.
3. Euskadirekin muga egiten du-
ten erkidegoak Kantabria, Gazte-
la eta Leon, Errioxa eta Nafarroa
dira. Egiazta ezazu erantzun hori
ikasleen liburuko 161. orrialdeko
mapan.
12. UNITATEA
159
132826 _ 0210-0223.indd 213 28/9/09 16:09:24
160
w
Espainiako mugak. A. Pirinioak, Espainiaren eta
Frantziaren arteko muga naturala. B. Espainia Medi-
terraneoak mugatzen du ekialdetik eta hegoaldetik.
Espainiaren
lurralde-antolaketa
1. Espainiako lurraldea
Espainia Ipar hemisferioan dago, Europako hego-
mendebaldean. Lurralde hauek osatzen dute Espai-
nia: ia Iberiar penintsula osoak, Kanariar uharteek,
Balear uharteek, beste uharte eta uhartetxo batzuek,
eta Ceuta eta Melilla hiriek.
q
Iberiar penintsula. Pirinioetako istmoaren bidez
lo tzen zaio Europako kontinenteari. Bizkaiko
golkoak inguratzen du iparretik; Ozeano Atlanti-
koak mendebaldetik; eta Mediterraneo itsaso ak
hegoaldetik eta ekialdetik.
Kanariar uharteak. Ozeano Atlantikoan daude, Afri-
kako kostaldearen parean. Zazpi uharte nagusik
artxipielago bat osatzen dute. Hauek dira zazpi
uharteak: Hierro, Fuerteventura, Kanaria Handia,
Gomera, Lanzarote, La Palma eta Tenerife. Horiez
gain, uhartetxo batzuk ere badira.
Balear uharteak. Mediterraneo itsasoan daude.
Bost uharte nagusi eta beste uhartetxo batzuk
dira. Hona hemen uharte nagusiak: Cabrera, For-
mentera, Ibiza, Mallorca eta Menorca.
Ceuta eta Melilla hiriak. Afrikako iparraldean dau-
de, kostalde mediterraneoan.
2. Espainiaren mugak
Herrialde guztietako lurraldea dago inguruko he-
rrialdeetatik bereizita, mugen bidez. Muga horiek
naturalak edo politikoak izan daitezke. Muga na-
turalak bi herrialde bereizten dituzten natura-ele-
mentuak dira. Adibidez, Pirinioak Espainiaren eta
Frantziaren arteko muga naturala dira.
w
Muga
politikoak, berriz, bi herrialdek bien arteko bereiz-
keta zehazteko ezarritako lerroak dira.
Erreparatu
q
mapari eta Espainiako mugei:
Iparralde an, Bizkaiko golkoa, Frantzia eta Ando-
rra ditu mugakide.
Ekialde an, Mediterraneoarekin egiten du muga.
Hegoalde tik, Mediterraneoak, Marokok eta Ozea-
no Atlantikoak mugatzen du.
Mendebalde an, Portugalekin eta Ozeano Atlan-
tiko arekin egiten du muga.
Kanariar
uharteak
Balear
uharteak
OZE ANO
AT L ANT I KOA
Bizkaiko golkoa
M
e
d
ite
rra
n
e
o
its
a
s
o
a
ALJERIA
P
O
R
T
U
G
A
L
FRANTZIA
ANDORRA
MAROKO
Iberiar
penintsula
Ceuta
Melilla
q
Espainiako lurraldea.
Esan zein kontinentetan, itsasotan eta ozeanotan
dauden Espainia osatzen duten lurraldeak.
A
B
Santa
A
NERIFEKO
EKO SAN
KO SANTA
ENERIFEK
SANT
TENE
O
A T
M
3. N
Goiko
nomia
la. Er
probin
Espai
ditu g
Erk
eta
Pro
tzia
dip
tzen
Uda
tzie
Esp
dea
riar
Esp
aut
Objetivos
Sabedes.
Conoas.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
Espainiako beste lurralde batzuk
Espainiak bere azalera osatzen duten lurralde txikiak ditu bere baitan:
Llivia, Frantziako lurrez inguratutako lurraldea, Gironako probintziakoa
dena; Afrikako kostatik hurbil, Mediterranear itsasoan kokatutako
uharte eta haitzak, besteak beste, Chafarinak, Congreso, Isabel II eta
del Rey; Alborango irla, Almeriako probintziako zati dena eta bertatik
92 kilometrora dagoena; Velezko haitza, Ceuta eta Melillatik 100 ki-
lometrora dagoena; eta Alhucemas haitza, Melillatik 84 kilometrora
dagoena.
Aipatutako lur horiek ikasleekin kokatu atlasen bat edo Google Earth
erabiliz.
Helburuak
Espainiako lurraldeak eta beren
kokagunea ezagutzea.
Espainiako lurren mugak eza-
gutzea.
Espainiako lurralde-antolamen-
dua ezagutzea.
Hasteko
Erakutsi ikasleei munduko bola
bat edo planisferio politiko bat
eta, bertan, Iberiar Penintsula,
Balear eta Kanariar Artxipiela-
goak, eta Ceuta eta Melilla Hiri
Autonomoak kokatu. Horiek ko-
katu ondoren, azaldu ikasleei
Espainiako lurrak bi kontinente-
tan hedatzen direla: Europan, lur
gehienak, eta Afrikan.
Azaltzeko
Ikasleek buruz ikasi behar di-
tuzte Autonomia Erkidegoak
eta beren kokapena. Lan hori
errazteko, eskatu ikasleei Erki-
degoak probintzia kopuruaren
arabera ordenatzeko eta horie-
tako bakoitzaren mugak zehaz-
teko. Espainiako mapa politiko
elkarreragilea erabili eta ikasleei
Espainiako mugen errotuluak
eman muga horiek koka ditza-
ten. Ondoren, eman Autonomia
Erkidegoetako izenak; eta, amai-
tzeko, probintzietako hiriburue-
nak.
Idatzi arbelean Espainiako lu-
rralde-antolamenduaren ele-
mentuak: udalerria, probintzia,
Erkidegoa eta Estatua.
160
132826 _ 0210-0223.indd 214 28/9/09 16:09:24
i-
.
Balear
uharteak
te
rra
n
e
o
its
a
s
o
a
ALJERIA
FRANTZIA
ANDORRA

161
12
161
12
F R A N T Z I A
A L J E R I A
M A R O K O
M
e
d
i
t
e
r
r
a
n
e
o
i
t
s
a
s
o
a
Palentzia ERRIOXA
Donostia
ARABA
VALLADOLID
MADRIL
Alacant
Mrida
Murtzia
Toledo
Oviedo
Sevilla
Logroo
Zaragoza
Santander
Valladolid
Ceuta
Melilla
Leon
Lugo
Cdiz
vila
Soria
Teruel
Cuenca
Mlaga
Lleida
Huesca
Burgos
Zamora
Huelva
Almera Granada
Segovia
Ourense
Albacete
Tarragona
Salamanca
Pontevedra
Guadalajara
P
O
R
T
U
G
A
L
ANDORRA
JAN
CCERES
CUENCA
TERUEL
TOLEDO
HUESCA
LLEIDA
LUGO
SEVILLA
SORIA
BURGOS
ALBACETE
HUELVA
CDIZ
ZAMORA
SALAMANCA
ALMERA
MLAGA
SEGOVIA
ZARAGOZA
GRANADA
GUADALAJARA
GIRONA
OURENSE
CASTELL
TARRAGONA
PONTEVEDRA
Jan
Badajoz
Castell
Ciudad Real
BADAJOZ
CIUDAD REAL
As Palmas de Gran Canaria
EXTREMADURA
Bilbo
Kordoba
Ourense
Las Palmas
Palma
Santa Cruz Tenerifekoa
Valentzia
Gasteiz
Cceres
Corua
Iruea
Girona
Tenerifeko Santa Cruz
Bartzelona
Santiago
Madril
LEON
VILA
KORDOBA
VALENTZIA
CORUA
ALACANT
BARTZELONA
LAS PALMAS
NERIFEKO SANTA CRUZ
EKO SANTA CRUZ
KO SANTA CRUZ
ENERIFEKO SANTA CRUZ
PALENTZIA
GIPUZKOA
BIZKAIA
A N D A L U Z I A
ARAGOI
G A Z T E L A E TA L E O N
GALIZIA
KATALUNIA
VALENTZIA
MURTZI A
ASTURIAS
BALEAR
UHARTEAK
EUSKAL AUTONOMIA
ERKIDEGOA
GAZTELA-
MANTXA
KANTABRIA
NAFARROAKO
FORU
ERKIDEGOA
SANTA CRUZ
TENERIFEKOA LAS PALMAS
Santa Cruz
Tenerifekoa
Las Palmas
Kanaria Handikoa
K A N A R I A K
U12-2
O Z E A N O
A T L A N T I K O A
0 85
Kilometroak
Eskala
E
H
I
M
L E G E N D A
Estatuko hiriburua
Autonomia Erkidegoko hiriburua
Lurralde historikoko hiriburua
Hiri Autonomoa
Estatuaren muga
Autonomia Erkidegoko eta
probintziako hiriburua
Probintziaren muga
Autonomia Erkidegoaren muga
3. Nola dago antolatuta Espainiako lurraldea?
Goiko mapan
e
ikus dezakegu Espainiako lurraldea 17 auto-
nomia-erkidegotan eta bi hiri autonomotan antolatuta dagoe-
la. Erkidegoak probintziaz osaturik daude. Eta, era berean,
probintzia bakoitzaren lurraldea udalerritan banaturik dago.
Espainia osatzen duen lurralde bakoitzak bere erakundeak
ditu gobernatzeko.
Erkidego ek eta hiri autonomoek parlamentua, presidentea
eta autonomia-gobernua dute.
Probintzi etan diputazioak dira gobernu-erakundeak. Probin-
tzia bakarreko autonomia-erkidegoek ez dute probintziako
diputaziorik. Kanariar Uharteetan, kabildo batek goberna-
tzen du uharte bakoitzean.
Udalerri etan udalek agintzen dute. Alkateak eta zinego-
tziek osatzen dute udala.
e
Espainiako mapa politikoa.
Zenbat autonomia-erkidego daude
probintzia bakar batez osaturik? Zein
dira probintzia bat baino gehiagoz
osaturiko autonomia-erkidegoak?
Espainia Europako hego-mendebaldean dago. Bere lurral-
dean Iberiar penintsula gehiena, Balear uharteak, Kana-
riar uharteak, eta Ceuta eta Melilla hiriak hartzen ditu.
Espainiako lurraldea 17 autonomia-erkidegotan eta bi hiri
autonomotan antolatuta dago.
1. Erreparatu
q
mapari eta
idatzi Espainiaren mugak.
2. Kopiatu eta osatu taula hau,
e
mapa oinarri hartuta.
Galderak
ESPAINIA
mugak
.........
.........
.........
.........
Izena Zenbat probintzia
dituen
AUTONOMIA-ERKIDEGOAK
I
M
H
E
UNIDAD 1
Espainiako lurrak Erkidegoak sortu baino lehen
Autonomia Erkidegoen araberako banaketa 1978ko Konstituzioa onar-
tu ondoren egin zen. Hori baino lehen, Espainia eskualdetan banatzen
zen. Egitezko banaketa zen hura. Eskualdeek gobernu propiorik ez
zutenez eta probintzia taldeak baino ez zirenez, ikasliburuetan eta
atlasetan soilik erabiltzen zen banaketa hura. Probintzia talde horie-
tako batzuk ziren Gaztela Zaharra (Valladolid, Burgos, Soria, Logroo,
Santander, Palentzia, Avila eta Segovia), Leon (Leon, Salamanca eta
Zamora), Gaztela Berria (Madril, Guadalajara, Cuenca, Toledo eta Ciu-
dad Real) eta Murtzia (Murtzia eta Albacete).
Eskatu ikasleei Gaztela Zaharra osatzen zuten probintziak gaur
egun zein Autonomia Erkidegotan dauden zehazteko.

Esan ikasleei jarduerak egiten hasi
baino lehen maparen legendako
ikurren definizioak arretaz irakur-
tzeko. Ondoren, eskatu ikur horiek
mapan aurkitzeko eta bakoitzaren
adibide bat emateko: aurki dezate-
la probintziako hiriburuaren ikurra
eta jar ditzatela bi adibide. Hori
egin behar dute mapako legendako
ikur guztiekin.
Erantzunak
Irudiak
1. Espainiako lurrak bi kontinen-
tetan banatuta daude: Europan
eta Afrikan. Kantauri itsasoak,
Mediterraneo itsasoak eta Ozea-
no Atlantikoak inguratzen dituzten
lur horiek .
2. Probintzia bakarrez osatutako
Erkidegoak zazpi dira: Asturias,
Kantabria, Nafarroako Foru Erkide-
goa, Errioxa, Murtzia, Balear Uhar-
teak eta Madrilgo Erkidegoa. Gai-
nerako hamarrak probintzia batez
baino gehiagoz osatuta daude.
Galderak
1. Iparraldea: Kantauri itsasoa, An-
dorra eta Frantzia; Ekialdea: Medi-
terraneo itsasoa; Hegoaldea: Ozea-
no Atlantikoa, Mediterraneo itsa-
soa eta Maroko; Mendebaldea:
Ozeano Atlantikoa eta Portugal.
2. Galizia: 4; Asturias: 1; Kanta-
bria: 1; Euskadi: 3; Nafarroako Foru
Erkidegoa: 1; Errioxa: 1; Aragoi: 3;
Katalunia: 4; Valentziako Erkide-
goa: 3; Murtzia: 1; Andaluzia: 8;
Gaztela-Mantxa: 5; Extremadura:
2; Madrilgo Erkidegoa: 1; Gaztela
eta Leon: 9; Balear Uharteak: 1;
Kanariak: 2. Eta Hiri Autonomoak:
Ceuta eta Melilla.
12. UNITATEA
161
132826 _ 0210-0223.indd 215 28/9/09 16:09:25
162
Espainian 17 autonomia-erkidego eta bi hiri autonomo daude,
eta bakoi tzak bere lege eta erakundeak ditu. Baina, horrez
gain, denek dituzte Espainiako Konstituzioa eta erakundeak.
1. Espainiako Konstituzioa
1978an onartu zen Espainiak duen lege garrantzitsuena,
Konstituzioa.
q
Espainiako gainerako lege guztiek bat etorri
behar dute Konstituzioarekin, baita autonomia-erkidegoetako
parlamentuek onartutako legeek ere.
Konstituzioa legedi bat da. Besteak beste, gai eta eduki hauek
jasotzen ditu:
Espainiarren eskubideak eta betebeharrak. Adierazpen-
askatasuna, hezkuntza, osasuna eta abar dira eskubidee-
tako batzuk. Betebeharrak dira legeak betetzea, zergak
ordaintzea, etab.
Estatuaren forma. Monarkia parlamentarioa da.
Erakundeen antolaketa. Espainiako erakunde nagusiak
hauek dira: Estatuburua, Gorte Nagusiak, Gobernua eta
Justizia Auzitegiak.
2. Estatuburua
Espainia monarkia da, estatuburua erregea delako. Erregeak
ez du erabaki politikorik hartzen, ez eta legerik egiten ere; aitzi-
tik, Gorte Nagusiek hartutako erabakiak onartzen ditu. Horre-
gatik esaten zaio monarkia parlamentarioa.
Espainia beste herrialde ba tzuetan ordezkatzea da erregearen
eginkizun nagusia. Indar Armatuen buru gorena ere bada.
Monarkia oinordetzan jasotzen da, aitak semeari uzten baitio.
Gaur egun, Juan Karlos I.a da errege, eta haren oinordekoa
Asturiasko printzea, Felipe Borboikoa.
3. Gorte Nagusiak
Gorte Nagusiek dute legeak egin eta onartzeko eta Gobernua-
ren erabakiak kontrolatzeko ardura. Erakunde hori bi ganberak
osatzen dute: Diputatuen Kongresuak eta Senatuak.
w
Gorteetako kideak lau urtean behin hautatzen dituzte heme-
zortzi urtetik gorako espainiarrek, hauteskunde orokorretan.
Hala, espainiar guztiak ordezkatzen dituzte. Diputatuek auke-
ratzen dute, hautetsien artetik, Gobernuko presidentea.
q
Konstituzioaren aldeko monumentua.
Konstituzioa 1978an onartu zen, eta
Espainiako bizikidetza-arauak
jasotzen ditu.
D
w
A. Diputatuen Kongresua. B. Senatua.
Gorte Nagusien edo Espainiako
parlamentuaren bi ganberak dira.
A
B
4. G
Gobe
Gorte
nomia
kitzen
Presid
Pre
dat
den
dizk
Min
erre
bat
tsa
5. J
Legea
ra due
eta m
hauek
Auz
ber
Auz
goe
zioa
Esp
Est
era
eta
1.
2.
Ga
Herriaren Defendatzailea
Espainiako Herriaren Defendatzailea Gorte Nagusiek izendatzen dute
eta bere helburua espainiar Konstituzioko I. Tituluko eskubideak de-
fendatzea da. Zenbait esparrutako kontuez arduratzen da, besteak
beste, Defentsa eta barne-sailaz, Justiziaz eta etxeko indarkeriaz,
Osasunbideaz eta gizarte-politikaz.
Espainiarrek beren kexak Defendatzailearen aurrean aurkez ditzakete
Kontituzioaren arabera dituzten eskubideak urratu dizkietela uste ba-
dute. Defendatzaileak dagozkien erakundeetara bideratzen ditu kexa
horiek. Horrez gain, jasotako kexak biltzen dituen urteko-txostena ere
egiten du.
Helburuak
Konstituzioa Espainiako legerik
garrantzitsuena dela ikastea.
Espainia monarkia bat dela eta
erregea Estatuburua dela jaki-
tea.
Gure herrialdeko erakundeen
funtzio nagusiak zein diren ja-
kitea.
Espainiako erakundeetan ditu-
gun ordezkariak nola hautatzen
diren ulertzea.
Hasteko
lehen eskatu ikasleei Konstitu-
zioari egindako monumentua-
ren argazkiari erreparatzeko.
Monumentua irekita dago. Zer-
gatik izango ote da hori? Nola
irudikatuko zenuke zuk Konsti-
tuzioa?
Irakurri Konstituzioko artikuluren
bat, esate baterako I. Titulukoa,
eta ikasleei azaldu.
Azaltzeko
Azaldu ikasleei ikasgai honetan
aipatzen diren erakunde guztiak
Konstituzioan aipatzen direla.
Bi orrialde hauetako hiztegia
ulertzeko zailtasunak izan di-
tzakete ikasleek. Ziurta ezazu,
hala nola bada ere, Estatu eta
Gobernu kontzeptuak bereizteko
gai direla. Erlaziona itzazu erre-
ge-monarka-monarkia kontzep-
tuak eta demokrazia eta Parla-
mentu kontzeptuak. Horrez gain,
azaldu Espainian Estatuburuak
eta Gobernuko Presidenteak ez
dituztela funtzio berak. Estatu-
burua Espainiako ordezkaria da
baina ez du herrialdea goberna-
tzen eta Gobernuko Presiden-
teak herrialdea gobernatzen du
berak hautatutako ministroen
laguntzaz.
162
132826 _ 0210-0223.indd 216 28/9/09 16:09:25

163
12
163
12
4. Gobernua
Gobernua da Estatua zuzentzeko ardura duen erakundea,
Gorte Nagusiek onartutako legeetan oinarrituta, betiere. Eko-
nomian, gizartean eta politikan zer helburu finkatu ere eraba-
kitzen du, eta nazioarteko harremanak zuzentzen ditu.
Presidenteak eta ministroek osatzen dute Gobernua. e
Presidente a. Kongresuak hautatzen du, eta erregeak izen-
datzen du. Gobernua zuzentzea eta koordinatzea da presi-
dentearen ardura. Gobernu-erabakien kontuak eman behar
dizkio Kongresuari.
Ministro ak. Gobernuko presidenteak proposatzen ditu, eta
erregeak izendatzen. Presidenteari laguntzen diote hain-
bat alorretan: ekonomian, osasunean, ikerketan, defen-
tsan, kulturan eta ingurumenean, esaterako.
5. Justizia Auzitegiak
Legeak betetzeko eta betetzen ez dituztenak epaitzeko ardu-
ra duen erakundeari esaten zaio Justizia Auzitegiak. Epaileek
eta magistratuek osatzen dituzte auzitegi horiek. Espainian,
hauek dira auzitegi garrantzitsuenak:
Auzitegi Gorena. Beheragoko mailako auzitegien erabakiak
berresteko edo ezeztatzeko ardura du.
Auzitegi Konstituzionala. Gorteek edo autonomia-erkide-
goetako parlamentuek onartutako lege berriak Konstitu-
zioarekin bat datozen erabakitzeko ardura du.
Espainia monarkia parlamentarioa da. Konstituzioa da
Estatuko erakundeak ezartzen dituen legea. Hauek dira
erakundeak: Estatuburua, Gorte Nagusiak, Gobernua
eta Justizia Auzitegiak.
e
Ministro-kontseilua. Ministroak eta
presidentea astero biltzen dira,
aplikatu nahi dituzten politikei buruz
eztabaidatzeko.
1. Zerrendatu Konstituzioan jasotako hiru eduki eta idatzi esaldi bat bakoitzari buruz.
2. Osatu Espainiako erakundeei buruzko taula hau.
ESPAINIAKO ERAKUNDEAK
Erakundearen izena Nork osatzen duten Zertaz arduratzen den
Galderak
LORTU NAHI
DUGUN MUNDUA
Ados jartzea
Batzuetan, ez da batere erraza iza-
ten hainbat pertsonaren artean
ados jartzea; esate baterako, Kons-
tituzioa lantzeko, presidentea auke-
ra tzeko, aurrekontuak onar tzeko,
etab. Beste pertsona batzuekin
ados jartzeko, bestearen lekuan
ipini behar dugu. Horrela, errazagoa
da haren arrazoi ak ulertzea.
Saiatu gelakide guztiak
ados jartzen, gelarako
eskola-materialaren
aurrekontua lantzeko.
Zenbait Erkidegotan defendatzaileak izen berezia izaten du. Esate bate-
rako, Aragoien Justicia deitzen zaio Erdi Arotik ezaguna den pertsonaia
horri; Gaztela eta Leonen Procurador del Comn; Euskadin Ararteko;
Katalunian eta Valentziako Erkidegoan Sndic de Greuges; Galizian Va-
ledor do Pobo; Kanarietan Diputado del Comn; eta Asturiasen Procu-
rador General.
Autonomia Erkidegoetako Herriaren Defendatzaileek Autonomia-Esta-
tutua ere defendatzen dute.
Eskatu ikasleei Arartekoaren izena zein den eta egoitza non duen iker-
tzeko.
Ikasleei azaldu Konstituzio Auzi-
tegiak, bestelako auzitegiek ez
bezala, ez duela inor epaitzen;
auzitegi horren zeregina legeek
Konstituzioa betetzen ote duten
aztertzea dela. Gainera, auzitegi-
ko kideen artean magistratu ez
direnak ere egon daitezke.

gaitasuna
Eskatu ikasleei irakurri dituzten hitz
batzuen esanahiak eta haientzat
berriak diren hitzen esanahiak hitze-
gian bilatzeko, hala nola, monarkia,
demokrazia, Parlamentu, magistra-
tu, diputatu, Estatu... Eskatu hitz
horien eta ikasitako erakundeen
arteko harremana zehazteko.
Lortu nahi dugun
mundua
E. L.
Bideratu ikasleen iritziak. Gure
hel burua ikasleak taldeko baldin-
tzak hobetzeko adostasuna lortzea
beharrezkoa dela ohatzea da.
Erantzunak
Galderak
1. E. L.
Konstituzioaren baitan biltzen dira
herritarren eskubide eta betebeha-
rrak, Estatuaren itxura eta Espainia-
ko instituzioen antolamendua.
2. Estatuko burua erregea da;
bere egitekoa Espainia atzerrian
ordezkatzea da eta Indar Armatuen
Agintari Nagusia ere bada. Gorte
Nagusia diputatuek (Kongresua)
eta senatariek (Senatua) osatzen
dute. Beren zeregina legeak egitea
eta Espainiako Gobernuaren jar-
duerak kontrolatzea da. Gobernua
presidenteak eta ministroek osa-
tzen dute; bere zeregina Estatua
zuzentzea eta helburu ekonomiko,
sozial eta politikoak zehaztea da.
12. UNITATEA
163
132826 _ 0210-0223.indd 217 28/9/09 16:09:26
164 164
Euskal Autonomia Erkidegoa Espainiako 17 erki-
degoetako bat da. Gasteiz du hiriburua. Autono-
mia Estatutua eta bere erakundeak ditu.
1. Autonomia Estatutua
Euskal Autonomia Erkidegoko Autonomia Estatu-
tua 1979. urtean onartu zen. Gerora, hainbat
erreforma izan ditu. Estatutua da EAEko lege
garrantzitsuena, Konstituzioaren ondoren. Bes-
teak beste, Estatutuan zehazten dira:
Gure erkidegoaren izena; Euskal Autonomia Erki-
degoa, alegia.
Lurralde a. Arabako, Gipuzkoako eta Bizkaiko
lurralde historikoek osatzen dute. Izen bereko
probintziekin bat datoz lurralde horiek. Hiribu-
rua Gasteiz da.
q
Erkidegoaren bandera. Ikurrina, alegia. Gurutze
bikoa da. Hala osaturik dago: gurutze berde
bat, eta haren gainean beste bat zuria; atzeal-
dea, berriz, gorria.
Zer eskumen duen; hau da, autonomia-erkide-
goko Gobernuak zer gairen gainean duen agin-
tzeko ahalmena.
Erkidegoko erakundeen izena eta antolaketa.
Hauek dira: Eusko Legebiltzarra, Lehendakari a
eta Eusko Jaurlaritza.
2. Eusko Legebiltzarra
Eusko Legebiltzarra da gure autonomia-erkidegoko
herritarrak ordezkatzen dituen erakundea.
w
Hau-
teskunde autonomikoetan hautatzen dira legebil-
tzarkideak.
Legebiltzarkideek osatzen dute Eusko Legebiltza-
rra. Hauek dira Legebiltzarraren eginkizunak:
Gure autonomia-erkidegoko legeak egitea.
Lehendakaria aukeratzea , eta bai haren bai Eus-
ko Jaurlaritzaren lana kontrolatzea. Euskal Auto-
nomia Erkidegoan lehendakari esaten zaio
gobernuburuari.
Gure autonomia-erkidegoko urteko aurrekontuak
onartzea. Hau da, Eusko Jaurlaritzaren dirua nola
eta zertan gastatuko den erabakitzea.
w
Eusko Legebiltzarra Gasteizen dago.
q
Euskal Autonomia Erkidegoko lurraldea eta
ikurrak. Deskribatu EAEko bandera eta armarria.
Galizia
Asturias
Kantabria
Madril
Errioxa
Aragoi
Gaztela
eta Leon
Gaztela-
Mantxa
Euskadi
Ikurrina
Armarria
Extremadura
Murtzia
B
a
le
a
r

u
h
a
r
t
e
a
k
Kanariak
Ceuta
Melilla
Andaluzia
Katalunia
Nafarroako
Foru Erkidegoa
Valentzia
1.
2.
Ga
Eus
tze
da.
kad
Leh
3. L
Lehen
errege
Lehen
tzeaz
Jaurla
Lehe
Eusko
4. E
Eusko
tako s
sail b
ren a
miare
Eusko
Leg
Eus
die
ona
Eus
arlo
tzea
hez
Erkidegoetako eskumenak
Erkidegoetako eskumenak ezinbestekoak dira, Espainia Erkidegoz osa-
tutako Estatua baita. Eskumen horiei esker, administrazioek zenbait
gairi buruz erabakiak hartzeko gaitasuna dute. Espainian eskumen ba-
tzuk Estatuak soilik aplika ditzake, beste batzuk partekatu egiten dira
eta beste batzuk Erkidegoek aplikatzen dituzte.
1978ko Espainiako Konstituzioaren 149. artikuluan zehazten dira
Estatuari dagozkion eskumenak. 148. artikuluan, aldiz, erkidegoei
dagozkienak irakur ditzakegu. Horrez gain, Erkidego bakoitzaren es-
kumenak Autonomia Erkidego bakoitzaren Autonomia Estatutuaren
baitan zehazten dira.
Helburuak
Autonomia Estatutuan Euskadi-
ko erakundeak zein diren zehaz-
ten dela jakitea.
Euskadiko erakundeak ezagu-
tzea: nola sortzen diren eta be-
ren egitekoak zein diren.
Erakunde horien garrantzia ba-
loratzea.
Hasteko
Hitz egin ezazu ikasleekin Eus-
kadiko erakundeei buruz zer
dakiten ezagutzeko. Eraman
ikasgelara erakundeen egoitzen
eta Euskadiko erakundeetako
ordezkarien argazkiak. Azaldu
beren izenak, zein kargu duten
eta zein den erakunde horietan
egiten duten lana.
Galdetu ikasleei zein eraikuntza-
tan ikusi duten Euskadiko bande-
ra eta armarria. Eskatu bandera
hori nolakoa den azaltzeko.
Azaltzeko
Egin ezazu arbelean Euskadiko
erakundeak nola eratzen diren
azaltzen duen eskema bat. Lehen
laukian idatz ezazu: Euskadiko
erakundeak. Horren azpian ida-
tzi Herritarrek eta egin ezazu
bigarren karraturainoko gezi bat.
Bigarren karratu horretan Lege-
biltzarra idatziko dugu. Ikasleei
azaldu herritarrek erkidegoetako
hauteskundeen bidez hautatzen
dituztela Legebiltzarreko dipu-
tatuak. Legebiltzarrari dagokion
karratutik hirugarren karratura
iritsiko den gezi bat egin. Bertan
Lehendakaria idatzi, eta ikas-
leei azaldu Parlamentuko kideek
hautatzen dutela Lehendakaria.
Karratu horretatik azken karratu-
ra doan gezi bat egin. Karratu ho-
rretan Sailburuak idatzi, azken
horiek Lehendakariak hautatzen
baititu.
164
132826 _ 0210-0223.indd 218 28/9/09 16:09:26
oa
165
12
1. Idatzi zer den Euskadiko Autonomia Estatutua eta zer eduki jasotzen den legedi horretan.
2. Osatu Euskal Autonomia Erkidegoko erakundeei buruzko taula hau.
EUSKO
LEGEBILTZARRA
LEHENDAKARITZA EUSKO JAURLARITZA
Nola hautatzen diren kideak
Zer eginkizun duen
Galderak
Euskal Autonomia Erkidegoa Espainia osa-
tzen duten 17 autonomia-ekidegoetako bat
da. Autonomia Estatutuan zehazten dira Eus-
kadiko erakundeak: Eusko Legebiltzarra,
Lehendakaritza eta Eusko Jaurlaritza.
3. Lehendakaritza
Lehendakaria Eusko Jaurlaritzak hautatzen du, eta
erregeak izendatzen du.
Lehendakariaren egitekoa, bere erkidegoa ordezka-
tzeaz gain, Eusko Jaurlaritzaren buru izatea eta
Jaurlari tza osatuko duten sailburuak hautatzea da.
Lehendakariak bere erabakien berri ematen du
Eusko Legebitzarrean.
e
4. Eusko Jaurlaritza
Eusko Jaurlaritza lehendakariak eta hark izendatu-
tako sailburuek osatzen dute. Sailburu bakoitzak
sail bat zuzentzen du, eta sail horrek Jaurlaritza-
ren arlo jakin baten ardura du, hala nola ekono-
miarena, hezkuntzarena, garraioarena, etab.
r
Eusko Jaurlaritzaren funtzioak hauek dira:
Legebiltzarrak onartutako legeak aplikatzea.
Eusko Jaurlaritzak berak ere legeak proposa
diezazkioke Eusko Legebiltzarrari, lege horiek
onartuak izateko.
Euskal Autonomia Erkidegoaren eskumeneko
arloek nola funtzionatu behar duten erabaki-
tzea; alegia, kulturak, ingurumenak, osasunak,
hezkuntzak eta abarrek.
e
Ajuria Enea jauregia, Gasteizen.
Horixe da lehendakariaren egoitza ofiziala.
r
Eusko Jaurlaritzaren egoitza ere Gasteizen dago.
Hiru motatako eskumenak bereiz ditzakegu:
Estatuaren eskumenak: Defentsa eta nazioarteko harremanak,
esate baterako, ez dira transferitzen.
Estatuak eta Erkidegoek partekatzen dituzten eskumenak: Hezkun-
tza; Estatuak hezkuntzaren legea egiten du eta Autonomia Erkidegoek
ikastetxeak kudeatu eta irakasleen soldatak ordaintzen dituzte.
Erkidegoaren eskumenak: erkidegoetako erakundeen antolamen-
dua, esate baterako.
Eskatu ikasleei Euskadirenak diren eskumenen eta Estatuarekin
partekatzen diren eskumenen arteko desberdintasunak azaltzeko.

teknologia digitala
Eskatu ikasleei 164. orrialdeko ma-
pan 17 Autonomia Erkidegoak eta
bi Hiri Autonomoak kokatzeko. On-
doren, eskatu mapa interaktiboan
gauza bera egiteko; irakasleak Erki-
degoen izenak esango dizkie ikasleei
eta haiek mapan kokatu behar dituz-
te txandaka. Erkidegoetako izenekin
amaitu ondoren, egin ezazu gauza
bera Erkidegoetako probintziekin eta
probintzietako hiriburuekin.
Erantzunak
Irudiak
1. Euskadiko banderak edo ikurri-
nak ikoroski berdea, gurutze zuria
eta hondo gorria ditu. Armarriak
lau zati ditu. Hiru zatik lurralde his-
torikoak irudikatzen dituzte, Araba,
Bizkaia eta Gipuzkoa. Laugarren za-
tian Nafarroako armarria zegoen ga-
rai batean baina kendu egin zuten
eta, ondorioz, hondo gorria baino
ez da ikusten. Euskadiko armarria
haritz hosto batzuk inguratzen dute.
Hosto horiek Gernikako arbolaren
oroigarri dira.
Galderak
1. Euskadiko Autonomia Estatutua
Euskadiko legerik garrantzitsuena
da Konstituzioaren ondoren. Estatu-
tuaren baitan biltzen dira Erkidegoa-
ren izena, bere lurren mugak, bere
ezaugarriak, dituen eskumenak eta
Euskadiko erakundeen izenak eta
antolamendua.
2. Legebiltzarreko kideak erkide-
goko hauteskundeetan hautatzen
dira. Beren egitekoak dira legeak
egitea, Lehendakaria hautatzea
eta Erkidegoko aurrekontuak onar-
tzea. Legebiltzarrak hautatutako
Lehendakariaren egitekoa, Erkide-
goa ordezkatzea, Gobernuko buru
izatea eta sailburuak izendatzea
da. Lehendakariak hautatzen ditu
Gobernuko kideak. Gobernuaren
egitekoak dira legeak betearaztea
eta eskumen-esparruek nola fun-
tzionatzen duten erabakitzea.
12. UNITATEA
165
132826 _ 0210-0223.indd 219 28/9/09 16:09:26
166
1. Kopiatu mapa hau eta egin ariketa hauek.
Ariketak
Ulertu
4. Azaldu, marrazkiei erreparatuta, nola
hautatzen den EAEko lehendakaria.
5. Osatu Euskal Autonomia Erkidegoko
erakundeei buruzko fitxa hau.
2. Osatu taula hau. Ondoren, azpimarratu urdinez
kostaldea duten autonomia-erkidegoak, eta
berdez, barrualdekoak direnak.
Erkidegoa Hiriburua Probintziak
3. Osatu eskema hau, laukietako hitzak
ipiniz.
AUTONOMIA-ERKIDEGOAK
ESTATUA ERKIDEGOA PROBINTZIA
Nire erkidegoaren izena hau da: .........
EAEko Autonomia Estatutua
urte honetan onartu zen: .........
Hauek dira haren erakundeak: .........
Probintzia hauek osatzen dute: .........
Erkidegoaren hiriburua hau da: .........
EUSKADI
a. Osatu mapa, Espainiarekin muga
egiten duten herrialdeen izenak jarriz.
b. Idatzi falta diren autonomia-erkidegoen
eta hiri autonomoaren izenak.
c. Koloreztatu erkidego bakoitza kolore
batez, eta idatzi koadernoan zenbat
probintziak osatzen duen bakoitza.
M
e
d
i
t
e
r
r
a
n
e
o
I
t
s
a
s
o
a
EXTRE MADURA
Mel il l a
G A Z T E L A -
MA N T X A
KATALUNI A
MURT ZI A
AST URI AS
ERRI OXA
O Z E A N O
A T L A N T I K O A
OZEANO AT L ANT I KOA
E
H
I
M
L E G E N D A
Estatauren muga
Probintziaren muga
Autonomia Erkidegoaren muga
A
C B
9. Eg
6. Ze
K
ze
7. P
e
zu
1. Or
ize
ja
er
eg
2. Iz
az
so
el
ja
ka
Es
er
Espainia eta Erkidegoen jolasa
Bana itzazu ikasleak bi taldetan.
Eskatu taldeetako bati 10 fitxa egiteko. Fitxa horietako bakoitzean Es-
painiaren eta beren Autonomia Erkidegoaren lurraldearen ezaugarriei
buruzko galderak idatzi behar dituzte. Adibidez: Zein Erkidegok egiten
dute muga Gaztela-Mantxarekin? Zein dira Erkidegoetako hiriburu ez
diren probintzietako hiriburuak? Zein Erkidegotan daude?
Beste taldeak Espainiako eta beren Autonomia Erkidegoko erakun-
deei buruzko galderak dituzten 10 fitxa egin behar ditu. Adibidez:
Zein motako Estatua da Espainia? Zein dira Erkidegoko banderaren
kolore eta elementuak?
166
Erantzunak
Ulertu
1. a. Frantzia, Andorra, Portugal
eta Maroko. b. Galizia, Kantabria,
Euskadi, Nafarroako Foru Erkide-
goa, Aragoi, Valentziako Erkide-
goa, Balear Uharteak, Andaluzia,
Madrilgo Erkidegoa, Gaztela eta
Leon, Kanariak. Ceuta Hiri auto-
nomoa. c. Galizia: 4; Asturias: 1;
Kantabria: 1; Euskadi: 3; Nafa-
rroako Foru Erkidegoa: 1; Errioxa:
1; Aragoi: 3; Katalunia: 4; Valen-
tziako Erkidegoa: 3; Murtzia: 1;
Andaluzia: 8; Gaztela-Mantxa: 5;
Extremadura: 2; Madrilgo Erkide-
goa: 1; Gaztela eta Leon: 9; Ba-
lear Uharteak: 1; Kanariak: 2. Eta
Ceuta eta Melilla.
2. Urdinez azpimarratu: Galizia:
Santiago; Corua, Lugo, Ourense
eta Pontevedra. Asturias: Oviedo;
Asturias. Kantabria: Santander;
Kantabria. Euskadi: Gasteiz; Biz-
kaia, Gipuzkoa eta Araba. Kata-
lunia: Bartzelona; Lleida, Girona,
Bartzelona eta Tarragona. Valen-
tziako Erkidegoa: Valentzia; Cas-
tell, Valentzia eta Alacant. Mur-
tzia: Murtzia; Murtzia. Andaluzia:
Sevilla; Almera, Granada, Jan,
Kordoba, Mlaga, Sevilla, Cdiz
eta Huelva. Balear Uharteak: Pal-
ma; Balear Uharteak. Kanariak:
Santa Cruz Tenerifekoa eta Las
Palmas Kanaria Handikoa; Las
Palmas eta Santa Cruz Tenerife-
koa. Eta Ceuta eta Melilla.
Berdez azpimarratu: Nafarroako
Foru Erkidegoa: Iruea; Nafarroa.
Errioxa: Logroo; Errioxa. Ara-
goi: Zaragoza; Huesca, Zaragoza
eta Teruel. Gaztela-Mantxa: To-
ledo; Guadalajara, Toledo, Cuen-
ca, Ciudad Real eta Albacete.
Extremadura: Merida; Cceres
eta Badajoz. Madrilgo Erkide-
goa: Madril; Madril. Gaztela eta
Leon: ez dauka; Leon, Zamora,
Salamanca, Palentzia, Valladolid,
vila, Segovia, Burgos eta Soria.
132826 _ 0210-0223.indd 220 28/9/09 16:09:27
167
12
Gorte Nagusiak Gobernua
Epaileak Magistratuak Presidentea Ministroak Kongresua Senatua
Justizia Auzitegiak
9. Egin zure autonomia-erkidegoko erakundeei buruzko organigrama.
Nola egin erakundeen organigrama bat
Erakundeen, enpresen eta abarren antolaketa modu grafikoan
adierazten duen eskema da organigrama.
Hauxe da Estatuko erakundeen organigrama.
IKASI EGITEN
Eman iritzia
6. Zer erakundek erabakitzen du lege bat
Konstituzioarekin bat datorren? Zure ustez,
zergatik dago eginkizun hori duen erakunde bat?
7. Pentsatu informazio bat eskatu behar diozula
erakunde bati. Kopiatu eta osatu eskutitz hau,
zure eskabidea egiteko.
8. Irakurri Espainiako Konstituzioaren artikulu hau:
1. Organigramaren
izenburua goiko aldean
jartzen da, normalean
erdian, eta nabarmendu
egiten da.
2. Izenburuaren
azpian, hortik
sortutako
elementuak
jartzen dira;
kasu honetan,
Espainiako
erakundeak.
3. Erakundeen azpian, haien kide diren organismoak jarri ditugu. Lauki
horietako hizkiak jada ez dira hain nabarmenak.
a. Zer alde dago eskubideen eta betebeha-
rren artean? Zure ustez, eskubide batekin
batera betebehar bat al dago? Zergatik?
b. Eman zure ustez umeek dituzten bi
eskubide eta bi betebehar.
Aplikatu
Arrazoitu
Nik, ............................................................,
begirune osoz, zuregana jotzen dut,
......................-ri buruz informazioa
eskatzeko. Hauek dira eskabidearen
arrazoiak:: .................................................
.............................................
Data: ............................
........................
(interesdunaren sinadura)
39.4 artikulua
Umeek nazioarteko
itunetan ezarritako
babesa izango dute,
itunok haien
eskubideak zaintzen
dituzten neurrian.
Taldeek hiru erantzun idatzi behar dituzte fitxa bakoitzaren atzeko
aldean. Hiru erantzun horietatik bakarra izango da zuzena eta hori
azpimarratu behar dute.
Bi taldeek beren fitxak egin ondoren, galderak nahastu eta talde
bakoitzari beste taldeak prestatutako galderak egin. Erantzun zuzen
gehien lortzen dituen taldeak irabaziko du.
3. Probintziak erkidegoen barne-
an daude eta erkidegoak Estatua-
ren barnean.
4. a. Herritarrek erkidegoko hau-
teskundeetan ematen dute beren
bozka.
b. Legebiltzarkideek hautatzen
dute Lehenda karia.
c. Lehendakariak kargua hartzen
du.
5. Euskal Autonomia Erkidegoa.
1979 urtea. Hauek dira Euskadiko
erakundeak: Legebiltzarra, Lehen-
dakaritza eta Eusko Jaurlari tza.
Araba, Bizkaia eta Gipuzkoak osa-
tzen dute. Gasteiz da Euskadiko
hiriburua.
Arrazoitu
6. Konstituzio Auzitegia. Legeek
ezin dutelako Konstituzioarekin
kontraesanean egon.
Aplikatu
7. E. L.
8. E. E.
a. Betebeharrak bete behar ditu-
gun betekizunak dira. Eskubideak
Konstituzioak bermatzen dituen
beharrak dira. b. Eskubideak:
hezkuntza eta osasunbidea. Be-
tebeharrak: gure gurasoak, ira-
kasleak eta ikaskideak errespeta-
tzea.
Ikasi egiten
9. Frogatu erakunde hauen hierar-
kizazioa zuzena den ala ez: Lege-
biltzarra, Lehendakaria eta Eusko
Jaurlaritza.
12. UNITATEA
167
132826 _ 0210-0223.indd 221 28/9/09 16:09:27
168
Berrikusi
Espainia Europako hego-mendebaldeko muturrean dago.
Ia Iberiar penintsula gehienak, Balear uharteek, Kanariar
uharteek eta Ceuta eta Melilla hiriek osatzen dute Espai-
niaren lurraldea. Espainiako lurraldea 17 atonomia-erkide-
gotan eta bi hiri autonomotan antolatuta dago.
Hauek mugatzen dute Espainia: iparraldetik, Bizkaiko gol koak, Frantziak eta Ando-
rrak; ekialdetik, Mediterraneo itsasoak; hegoaldetik, Ozeano Atlantikoak, Marokok
eta Mediterraneo itsasoak; mendebaldetik, Portugalek eta Ozeano Atlantikoak.
Espainiako Konstituzioa da Espainiako lege garrantzitsuena. Espainiako politi-
ka antolatzen duen legedia da. Konstituzioan, espainiarren eskubideak eta be-
tebeharrak jasotzen dira, bai eta Estatuko erakundeak zein diren ere: Gobernu-
burua, Gorte Nagusiak, Gobernua eta Justizia Auzitegiak.
Autonomia Estatutuak gidatzen ditu Euskal Autonomia Erkidegoa eta bertako era-
kundeak. Erakundeak hauek dira: Legebiltzarra, Lehendakaritza eta Jaurlaritza.
DIBUJO
3. IKASTEN IKASTEKO. Osatu Espainiako erakundeei buruzko fitxa hauek, eta ondoren,
egin Euskal Autonomia Erkidegoko erakundeei buruzkoak.
ESTATUBURUA
Kideak: ...........................
Funtzioak: .......................
GORTE NAGUSIAK
Kideak: ...........................
Funtzioak: .......................
GOBERNUA
Kideak: ...........................
Funtzioak: .......................
JUSTIZIA AUZITEGIAK
Kideak: ...........................
Funtzioak: .......................
.........
.........
Estatuburua
.........
hauek
.........
Estatuko
erakundeak
Konstituzioak ESPAINIA
gidatzen
du
horrek
finkatzen ditu
GAI
1
2
G
d
Estatuen antolamendua
Espainia parlamentuzko monarkia bat da: erregea Estatuburua da eta
subiranotasuna parlamentuan datza. Konstituziozko monarkietan ez
bezala, Parlamentuak hiritarrak ordezkatzen ditu. Konstituziozko mo-
narkietan erregeak hiritarrekin partekatzen du subiranotasuna.
Parlamentuzko monarkia Estatu mota bat da, baina badira gehiago.
Errepubliken kasuan Estatubua hiritarrek hautatutako presidentea
izaten da. Frantzia errepublika erdipresidentzialista da: Estatuburua,
hiritarrek hautatzen dutena, Erreplublikako presidentea da eta zenbait
eskumen izaten ditu gobernuan. Portugal, aldiz, parlamentuzko erre-
publika bat da; Errepublikako presidenteak ez du gobernuan inolako
eskumenik.
Unitateko hitz
nagusiak
Autonomia Erkidegoa
Betebeharra
Demokrazia
Diputatua
Erakundea
Eskubidea
Eskumena
Espainia
Estatua
Estatuburua
Eusko Jaurlaritza
Gobernua
Gobernuko Presidentea
Gorte Nagusiak
Hautaketa
Justizia Auzitegia
Kongresua
Konstituzioa
Legebiltzarra
Lehendakaria
Lurraldea
Muga naturala
Muga politikoa
Parlamentuzko monarkia
Probintzia
Senatua
Senataria
Ikasten ikasteko
2. Espainiar Estatua Konstituzioak
arautzen du, bertan, lurraldea eta
Estatuko erakundeak zein diren
zehazten da: Estatuburua, Gorte
Nagusiak, Gobernua eta Justizia
Auzitegiak.
3. Estatuburua: erregea; Espainiaren
ordezkari eta Indar Armatuen buruza-
gi nagusia izatea. Gorte Nagusiak:
senatariak eta diputatuak; legeak
egin eta Gobernua kontrolatzea. Go-
bernua: presidentea eta ministroak;
Estatuaren nondik norakoak erabaki-
tzen dituzte eta helburu ekonomiko,
sozial eta politikoak ezartzen dituzte.
Justizia Auzitegiak: epaile eta magis-
tratuak; legeak betearazi eta bete-
tzen ez dituztenak zigortzen dituzte.
168
132826 _ 0210-0223.indd 222 6/10/09 15:49:50
169
12
GAI NAIZ
Hauteskundeetako emaitzak ulertzeko
Hauteskunde orokorrak lau urtetik behin egiten dira, bai eta erkidegokoak eta
udal-hauteskundeak ere. Hauteskundeetan 18 urtetik gorako hiritar espainiarrek
askatasunez ematen diete botoa hainbat alderdi politikotako hautagaiei.
Komunikabideek grafikotan adierazten dituzte emaitzak.
1. Zenbat aulki lortu zituen Espainiako Alderdi Komunistak? Zein alderdik lortu zituzten
PCEk baino aulki gehiago? Eta zeinek gutxiago?
2. Bestelako zer grafiko motatan adieraz daitezke datu horiek? Zer abantaila eta zer eragozpen
dute, zirkuluerdi formako grafikoaren aldean?
Hauteskundeetako emaitzak
adierazteko grafikoek zirkuluerdiaren
forma dute, Kongresuko aretoaren,
autonomia-erkidegoetako
parlamentuen eta udaletxe batzuetan
osoko bilkurak egiteko dituzten
aretoen itxura gogorarazten duelako
zirkuluerdiak.
Grafiko honetan, 1978ko Konstituzioaren ondoren izandako lehen hauteskunde orokorren emaitzak adierazten
dira. Hauteskunde horietako emaitzak ulertzeko, elementu hauek ulertu eta hartu behar ditugu kontuan:
1979ko hauteskundeetako emaitzak
Zirkuluerdia kolore desberdineko
zatitan banatuta dago.
Kolore bakoitza alderdi
politiko bati dagokio.
Zati bakoitzaren neurria alderdi
bakoitzak lortutako diputatu
kopuruaren araberakoa da. Hala,
graf koak erakusten du diputatu
gehien dituen alderdia UCD dela,
haustekundeak irabazi zituen
alderdia. Gainera, zati bakoitzean
zenbaki bat agertzen da; alderdi
horrek lortutako ordezkari kopurua
adierazten du zenbaki horrek.
Unin de Centro
Democrtico (UCD)
Convergncia i Uni (CIU)
Eusko Alderdi Jeltzalea (EAJ)
Beste alderdiak
Espainiako Alderdi
Sozialista (PSOE)
Espainiako Alderdi
Komunista (PCE)
Coalicin Democrtica (CD)
UCD: 168
PSOE: 121
P
C
E
:
2
3
C
D
: 9
C
IU
: 8
EA
J: 7
BESTEAK: 14
ALBISTEAK
Unitatea amaitutakoan, bete ikasleekin batera honelako taula bat, edo
eskatu haiei bete dezaten:
Gai naiz...
1. 23 aulki lortu zituen. UCDk eta
PSOEk aulki gehiago lortu zituzten.
Aulki gutxiago lortu zituzten Coa-
licion Democratica, CIU, EAJ eta
beste alderdi batzuk.
2. Barra-diagrama batean.
Barra-diagramaren abantailetako
bat da alderdi bakoitzak lortutako
eserlekuen luzera alderatu daite-
keela. Desabantaila bat ere badu,
ordea, barra-diagrama ez baita
Kongresuaren itxurara egokitzen.
Gai naiz honen helburua da
ikasleek datu berdinak aurkez-
teko erabil daitezken diagramak
erkatzea eta diagrama horietako
bakoitzaren abantailak eta desa-
bantailak baloratzea. Horrez gain,
ikasleei zirkuluerdi-diagrama bat
irakurtzeko ezinbestekoak diren
azalpenak ere emango dizkiegu,
haueskundeetako emaitzak horre-
lako zirkuluerdi-diagramak erabiliz
irudikatzen baitira.

Kontzeptuak bereganatzeaz gain,
garrantzitsua da ikasleek trebe-
tasun zehaztak lantzea. Horieta-
ko batzuk harreman zuzena dute
ikasgaiarekin, hala nola, mapak
edo organigramak irakur tzeak.
Beste batzuk ordea, diagramak in-
terpretatzeak esate baterako, ha-
rreman zuzena dute beste esparru
batzuekin, kasu honetan matemati-
karekin. Modu horretara, ikasleek
matematika gure bizimoduaren
esparru askotan erabil dezakegula
ikusiko dute, besteak beste gizarte
-zientzietan.
12. UNITATEA
169
12. UNITATEA: Erakundeak
Espainiaren
lurralde-antolaketa
Euskadiko
erakundeak
132826 _ 0210-0223.indd 223 28/9/09 16:09:28
170A
Historiaurrea
U
13
Edukiak
Paleolitoa.
Neolitoa.
Metal Aroa.
Euskal lurraldea
Historiaurrean.
Irudiak irakurtzea,
aztertzea, interpretatzea
eta alderatzea.
Mapa historikoak aztertzea
eta interpretatzea.
Eskemak, taulak eta
denboraren lerroak egitea.
Orainaldia ulertzeko
iraganaren berri izateko
jakin-mina.
Iraganeko aztarnak
gordetzea zeinen
garrantzitsua den ohartzea.
Historia- eta arte-ondarea
errespetatzea.
Espainiako eta Euskadiko
historiaren berri izateko
jakin-mina.
Programazioa
Helburuak
Historiaurrea Historiako lehen etapa dela jakitea, bai eta
gizakia agertu zenean hasi eta idazkera agertu zen arte
iraun zuela ere.
Historiaurreko etapak bereiztea: Paleolitoa, Neolitoa eta Metal
Aroa, eta etapa bakoitzeko ezaugarriak zein diren jakitea.
Aurreneko arte-adierazpenak zer-nolakoak diren jakitea eta
zeinen garrantzitsuak diren aintzat hartzea.
Nekazaritza eta abeltzaintza agertzeak zer ondorio ekarri zituen
giza taldeen bizimoduetan ulertzea.
Gaur egungo Euskadiko lurraldean Historiaurreko zer ezaugarri
nagusi dauden jakitea eta arkeologia-aztarnategi nagusiak
balioestea.
Denbora Kristo aurretik eta ondoren neurtzen dela jakitea eta
zergatik egiten den horrela ulertzea.
Historia-ondarea balioestea.
Badaki zer den Historiaurrea, bai eta aldi horren kronologia
nolakoa den ere.
Historiako etapak bereizten ditu eta etapa bakoitzeko
ezaugarriak zein diren daki.
Historiako aurreneko arte-adierazpenak bereizten ditu.
Nekazaritza eta abeltzaintza agertzea zeinen garrantzitsua den
ulertzen du.
Badaki zein diren Euskadiko lurraldean dauden Historiaurreko
ezaugarri nagusiak.
Historia-ondarea balioesten du.
Gizarterako eta herritartasunerako gaitasunaz gain, beste
gaitasun hauek ere lantzen dira unitate honetan: giza eta
arte-kulturarako gaitasuna; zientzia-, teknologia- eta
osasun-kulturarako gaitasuna; hizkuntza-komunikaziorako
gaitasuna; matematikarako gaitasuna; norberaren autonomiarako
eta ekimenerako gaitasuna; eta ikasten ikasteko gaitasuna.
F
132826 _ 0224-0239.indd 224 28/9/09 16:09:19

170B
Unitatearen eskema
13. UNITATEA. HISTORIAURREA
Berrikusi
Gai naiz
Iragana lurpetik ateratzeko
Ebaluaziorako baliabideak: 13. kontrola / 13. testa.
Taulak osatzea; 2. ariketa, 180. orrialdea, eta 2. ariketa, 182. orrialdea.
Informazioa berriro lantzea; 5. ariketa, 180. orrialdea.
Historiaurrea izeneko etapa aztertzean, ez ditugu
gertakariak deskribatuko, baizik eta gizakiak
nola bizi ziren azalduko. Hori dela eta, ikasleek
zailtasunak izango dituzte garai hartako gizarte-
eta ekonomia-egiturak zer-nolakoak diren ulertzeko.
Historiaurrea 5 milioi urte inguru luzatu zen.
Denbora-tarte hori handiegia da, ikasleek imajina
dezaten oro har zer-nolakoa zen. Kronologia da
alderdirik konplexuena; izan ere, kontuan hartu
behar ditugu Kristoren aurretik izandako denbora
eta ondorengoa. Landu gai hori sakonago 181.
orrialdeko Ikasi egiten atalean.
Ikasturte honetako haurrentzat jarraitasunik gabeko
zerbait da denbora. Ziur asko, Historiaurreko etapak
elkarren artean loturarik ez duten zatiak direla
pentsatuko dute. Lagundu ikasleei ulertzen etapa
batetik besterako urratsa pixkanaka gertatzen dela.
Tenporalizazio-
iradokizuna
Iraila
Azaroa
Abendua
Urtarrila
Otsaila
Martxoa
Apirila
Maiatza
Ekaina
Urria
Paleolitoa Neolitoa Metal Aroa
Euskal lurraldea
Historiaurrean
Ikasi egiten:
Denbora Kristo aurretik
eta ondoren
Denon artean errazagoa da
132826 _ 0224-0239.indd 225 28/9/09 16:09:19
Objetivos
Sabedes.
Conoas.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
170
Txikoria-belarra, uhandretxoak eta harrak
Ehiztariak ez ziren elikagaia lortzeko iturri bakarra
klanarentzat. Sarri, emakumeek sortzen zuten jateko
gehiena. Nahiz eta zamatuta joan, bidaiatu bitartean
bilketan aritzen ziren, eta hain trebeak ziren, ia ez
baitzuten ibilia atzeratzen.
Kimu jaioberriak eta hirustaren hosto samurrak mozten
zituzten, bai eta txikoria-belarrarenak ere; karduaren
arantzak ateratzen zituzten ebaki aurretik eta baia eta
fruitu goiztiar batzuk biltzen zituzten. Makila zorrotzak
erabiltzen zituzten, bai lurrean zuloak egiteko bai
palanka gisa, eroritako enborrei buelta eman eta
uhandretxoak eta har potolo gozoak bilatzeko; ur gezako
moluskuak arrantzatzen zituzten ibaietan; erraboilak,
tuberkuluak eta sustraiak ateratzen zituzten lurretik.
Hori guztia emakumeen mantuen tolesturetan edo
saskien bazter batean jasotzen zuten. Hosto berdeak
bilgarritzat erabiltzen zituzten; batzuk badanarena,
adibidez, barazki gisa egosten ziren.
JEAN M. AUEL
El clan del oso cavernario (Haitzuloetako hartzaren klana).
Moldatua
Historiaurrea 13
Zer esan nahi du testuan, zure
ustez, bildu aditzak?
Zerrendatu gizakiek
Historiaurrean jaten zituzten
elikagaietako batzuk.
GO
H
z
t
1
2
Z
t
3
4
Otzi, izotzen arteko gizona
1991an, bi turista alemaniarrek halabeharrez aurkitu zuten historiau-
rreko gizon baten gorpu momifikatua, Austria eta Italiako mugaldeko
glaziar batean. Orduz geroztik, hainbat ikerketa eta beste hainbeste
lan-hipotesi egin dira.
Aurrerago, gizaki haren Otzi, izotzen arteko gizonaren hondakinak
aztertu zituzten, eta emaitzek erakutsi zuten duela 5.300 urte inguru
bizi izan zela, Metal Aroan. Dirudienez, 35 urte zituela hil zen, eta
gainera, bortizki; izan ere, bizkarraldean gezi batez egindako zauria
du eta lau gizabanakoren odol-aztarnak ditu arropetan eta bere ar-
metan.
Helburuak
Gizakiak nomadak izatetik se-
dentario izatera nola iritsi ziren
gogoratzea.
Historiaurrean, gizonek eta ema-
kumeek harriak, hezurrak eta
zeramika erabiliz hainbat lana-
bes eta tresna egiten zituztela
jakitea.
Historiako aurreneko arte-adie-
raz penen berri izatea.
keztea.
Hasteko
Eskatu ikasleei marrazkiari
begiratzeko eta banan-banan
aipa tzeko gizakiak zertan ari di-
ren. Ondoren, galdetu zer beste
jarduera egiten zuten giza talde
primitiboek; esaterako, larrua
ontzea, janaria prestatzea, ani-
maliak zatikatzea
Testua irakurri baino lehen, azal-
tu ikasleei Haitzuloetako hartza-
ren klana eleberria duela 20.000
urte inguruko istorioa da. Ipuina-
ren protagonista Ayla dela, Paleo-
litoko neskato zurtza eta beste
tribu batek alabatzat hartu due-
na. Liburuaren egileak denbora
asko behar izan zuen Paleolitoa-
ri buruzko informazioa biltzeko.
Gainera, gizaki primitiboek sua
nola egiten zuten ikasi zuen, bai
eta larrua ontzen eta lanabesak
egiteko harria lantzen ere.
Azaltzeko
Gogoratu ikasleei Historiaurrean
bizitza gogorra zela, eta bizirau-
teko, gizakiak naturak ematen
zienaren mende zeudela, hasie-
rako testuan adierazi bezala. Se-
guru asko, garai hartako gizon
eta emakumeak gaur egungoak
bezain burutsuak ziren, bizirik
irauteko moduak asmatzeko.
170
132826 _ 0224-0239.indd 226 28/9/09 16:09:19
UNIDAD 1
171
Lehenbiziko artelanak
Aurreneko artistak duela milaka urte bizi izan
ziren. Animalien eta ehizako eszenen irudiak
egiten zituzten haitzuloetako hormetan.
5. Deskribatu pintura hau.
GOGORATU IKASITAKOA
Haitzulotik herrixkara
Lehen gizakiak haitzuloetan edo etxoletan bizi
ziren, eta elikatzeko, ehizan eta arrantzan ari-
tzen ziren, bai eta landareak biltzen ere. Gero-
ra, landareak landatzen eta animaliak hezten
ikasi zuten, eta herrixka soilak eraiki zituzten.
1. Lehen giza taldeak ibaietatik hurbil
kokatzen ziren. Gogoan duzu zergatik?
2. Erreparatu marrazkiari eta
deskribatu zer lanetan ari diren
gizon-emakume horiek.
Harria, hezurra eta zeramika
Duela milaka urte, gizon-emakumeek harriak
eta animalia-hezurrak erabiltzen zituzten la-
nabesak egiteko. Labanak, geziak, arpoiak,
orratzak eta abar egiten zituzten, adibidez.
Zeramikazko ontziak ere egiten zituzten buz-
tin freskoa erabiliz. Buztinari forma eman eta
sutan egosten zuten.
3. Zer materialez eginak dira objektu
hauek?
4. Zertarako erabiltzen zituzten
zeramikazko ontziak garai hartako
gizon-emakumeek?
Nolakoa zen bizimodua Historiaurrean.
Nor bizi izan ziren euskal lurraldean
Historiaurrean.
Nola neurtzen den denbora.
HAU IKASIKO DUZU
Arpoia Orratza Aizkora
Gezi baten
punta
Duela
1.000.000
urte
Duela
7.000
urte
Duela
6.000
urte
Duela
3.000
urte
Paleolitoa Neolitoa
Metal
Aroa
Adituek badakite Otzi 159 zentimetro luze zela gutxi gorabehera, eta 60
kilo inguru zituela hil zenean. Gorputzeko zenbait tokitan tatuajeak ditu;
ziur asko, minik ez izateko tratamendu baten markak dira. Soinean txa-
lekoa, kapa eta larruzko zapatak zituen (hartzaren eta oreinaren larruez
egindakoak), elurretan ibiltzeko aproposak, iragazgaitzak baitziren.
Gorpuaren ondoan, hainbat tresna aurkitu ziren; besteak beste,
kobrezko aizkora, zorro bete gezi, labana eta hainbat harrizko pun-
ta. Egin galdera hau ikasleei: zertarako erabili zituen Otzik tresna
horiek, zure ustez?

gaitasuna
Azaldu ikasleei gizakiak Historiau-
rrean egindako marrazkiak Histo-
riako aurreneko arte-adierazpenak
direla, eta hortaz, gure kultura- eta
arte-ondarearen zati direla. Galde-
tu zergatik den hain garrantzitsua
labar-pinturak babestea eta zain-
tzea.
Erantzunak
Irudiak
Bildu aditzak zera esan nahi du:
landare eta zuhaitzen fruituak
jasotzea.
Hirustaren hostoak, argi-bela-
rra eta txikoria-belarra, kardua,
baiak eta fruituak, uhandreak,
harrak, ur gezako moluskuak,
erraboilak, tuberkuluak eta sus-
traiak jaten zituzten.
Galderak
1. Lehen giza taldeak ibaietatik
gertu kokatzen hazi ziren, ur geza
izateko, batik bat. Halaber, ibaitik
hartzen zituzten arrainak eta mo-
luskuak.
2. Janaria prestatzen ari dira, harri
bat lantzen eta animalia baten larrua
ontzen.
3. Harrizkoak dira aizkora eta gezi
baten punta, eta hezurrezkoak, orra-
tza eta arpoia.
4. Janaria prestatzeko eta elika-
gaiak gordetzeko.
5. E. L.
Haitzulo bateko labar edo paretean
margotutako bisontea da. Anima-
lien irudiak bolumena izateko, pa-
reteko irtenuneak eta zuloak balia-
tzen zituzten.
13. UNITATEA
171
132826 _ 0224-0239.indd 227 28/9/09 16:09:20
172
Paleolitoa
1. Historiaurrea
Historiaurrea Historiaren lehen etapa da, bai eta
luzeena ere. Iberiar penintsulan, zehazki, duela
milioi bat urte inguru hasi zen gizakia agertu zen
garaian, eta duela 3.000 urte ingurura arte iraun
zuen idazkera agertu zen arte, hain zuzen.
Historiaurrea hiru etapatan banatzen da: Paleoli-
toa, Neolitoa eta Metal Aroa.
2. Iberiar penintsulako
lehen biztanleak
Itxuraz, Iberiar penintsulan bizi izan ziren lehen gi-
zakiak Afrikatik iritsi ziren, duela milioi bat urte
gutxi gorabehera. Gizon-emakume horiek aire za-
balean, haitzuloetan eta adarrez eta animalien
larruz eraikitako etxola soiletan bizi ziren. Natu-
ran aurkitzen zutenaz elikatzen ziren. Fruituak eta
sustraiak biltzen zituzten, arrainak eta moluskuak
arrantza tzen, eta elur-oreinak, bisonteak, sugan-
dilak eta abar ehizatzen. Animalietatik larruak lor-
tzen zituzten, hotzetik babesteko, bai eta hezu-
rrak ere, lanabesak egiteko.
Elikagaiak urritzen zirenean, giza taldeek leku hori
utzi eta beste bat bilatzen zuten bizitzeko. Horre-
gatik diogu lehen gizakiak nomadak zirela.
3. Tribuak
Paleolitoko gizon-emakumeak tributan bilduta
bizi ziren.
q
Hainbat familiak osatutako talde
txikiak ziren tribuak. Bakoitzak hogeita hamar
bat kide zituen, eta denek elkarri laguntzen zio-
ten bizirauteko. Hala, batzuek ehizan egiten zu-
ten bitartean, besteek fruituak biltzen zituzten,
janariak prestatu, lanabesak egin
Bizimodua oso gogorra zen garai haietan. Gizakia
20 bat urtez bizitzen zen. Asko gosez hiltzen zi-
ren, hotz handia egiten zuen garaietan, orduan
zailagoa baitzen animaliak ehizatzea. Beste ba-
tzuk gaur egun arinak iruditzen zaiz kigun gaixota-
sunen ondorioz hiltzen ziren; hotzeriak jota edo
hezur bat puskatuta, adibidez.
LORTU NAHI
DUGUN MUNDUA
Denon artean errazagoa da
Bai duela milaka urte eta bai gaur egun,
jaiotzen garen unetik gure inguruko pertsonen
laguntza behar dugu. Esate baterako, ikasiko
al zenukeen hitz egiten, irakurtzen eta idazten,
beste pertso na batzuen laguntzarik gabe?
Pentsatu besteen laguntzarik gabe
ikasi ezin izango zenituen beste hiru gauza.
q
Paleolitoko tribu bateko kideak.
Zure ustez, zertarako erabiltzen zuten sua?
Pal
lea
rriz
nab
zut
zitu
4. L
Paleo
egind
eta t
orratz
ebaki
Gezie
batez
ten fo
modu
Arpoia
eta ad
5. L
Garai
zaki h
loetak
kuak
zituzte
raleta
anima
Aurre
ra txik
esate
1.
2.
3.
4.
Ga
Objetivos
Sabedes.
Conoas.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
Paleolitoko artea, Interneten
Paleolitoko gizon-emakumeek kobazuloko paretak eta sabaiak pintu-
rez apaintzen zituzten. Hain zuzen ere, horregatik esaten zaio arte
mota horri labar-pintura; hots, labarretako artea.
Labar-pinturak ez daude Iberiar penintsulan soilik, baita beste leku
askotan ere. Oso ezagunak dira Altamirako kobazuloko pinturak (Kan-
tabria) eta Lascauxko kobazulokoak (Frantzia); gainera, oso antzeko
ezaugarriak dituzte.
Interneten Historiaurreko webgune asko badago ere, gehienetan in-
formazioa konplexuegia da. Nolanahi ere, Lascauxeko kobazuloaren
bisita birtuala egin dezakegu, eta horrela, ikasleak hobeto ulertuko
du arte mota hori.
Helburuak
Iberiar penintsulako lehen biz-
tanleak nola bizi ziren ikastea.
Paleolitoan zer lanabes egiten
zuten jakitea, bai eta zertarako
erabiltzen zituzten ere.
Historiako aurreneko arte-adie-
raz penak zein diren jakitea.
Hasteko
Ikasgaia irakurri baino lehen, es-
katu ikasleei kopiatzeko koader-
noan 172. eta 173. orrialdeko
lodiz idatzitako hitzak. Ondoren,
hitz horietan oinarrituta, Histo-
riaurreko hainbat ezaugarri azal-
duko dituzte. Ideia nagusiak zein
diren ondorioztatzeko informazio
gehiago behar izanez gero, iraku-
rri IKASTEN IKASTEKO eskulibu-
ruko 12. eta 13. orrialdeak.
Azaltzeko
Taldeak bizirik iraun dezan, elka-
rren artean laguntzea ezinbes-
tekoa dela azpimarratuko dugu.
Tribu bateko kideak elkarren
artean laguntzen eta babesten
ziren; alegia, elkartasun- eta
maitasun-sentimenduak zituz-
ten. Era berean, beste tribue-
kin harremanak zituzten. Esate
baterako, elkarrekin ehizatzeko
ir teerak antolatzen zituzten;
tresnak eta objektuak trukatu;
eta batzuetan, batak besteari
aurre egiten zion, lurralde ba-
tean nagusi izateko eta lasai
bizi ahal izateko.
Deskribatu ikasleekin batera
2. marrazkia, ongi uler dezaten
nola egiten zituzten harrizko
tresnak. Lehenik eta behin, harri
handi samarra bilatzen zuten, eta
baita harri biribil txikiago bat ere.
Harri txikia eskuan hartu eta han-
dia jotzen zuten, egin nahi zuten
lanabesaren antzeko itxura zuen
puska zakarra atera arte. Ondo-
ren, hezurrezko kolpekari edo ha-
rri zorrotz baten bidez, nahi zuten
forma ematen zioten.
172
132826 _ 0224-0239.indd 228 28/9/09 16:09:20

o

173
13
Paleolitoan, gizakiak ehiztariak eta biltzai-
leak ziren. Tributan antolatuta bizi ziren. Ha-
rriz eta animalien hezurrez egiten zituzten la-
nabesak. Haitzuloen barrualdean margotzen
zuten, eta harrizko eskultura txikiak ere egin
zituzten.
4. Lanabesak
Paleolitoko gizon-emakumeek harriz eta hezurrez
egindako lanabesak erabiltzen zituzten: lan tzak
eta tranpak, ehizarako; arpoiak, arrantzarako;
orratzak, larruak josteko; labanak eta bifazak,
ebakitzeko
Gezien puntak, labanak eta bifazak egiteko, harri
batez jotzen zuten bestea, kontu handiz, nahi zu-
ten forma eman arte. Bifazak alde biko aiz kora
modukoak ziren.
w
Arpoiak eta orratzak egiteko, animalien hezurrak
eta adarrak erabiltzen zituzten.
5. Lehenbiziko artistak
Garai horretan agertu ziren lehenbiziko artistak; gi-
zaki horiek animaliak margotzen zituzten haitzu-
loetako horma eta sabaietan.
e
Horretarako, es-
kuak eta animalien lumak nahiz ileak erabiltzen
zituzten pintzel moduan. Koloretako pinturak mine-
raletatik lortzen zituzten. Mineralak zanpatu eta
animalien gantzarekin nahasten zituzten.
Aurreneko gizakiek emakumeen harrizko eskultu-
ra txiki batzuk ere egin zituzten. Irudi horiei venus
esaten zaie.
e
Ekaingo kobazuloa, Gipuzkoan. Animalien
gorputza edo bolumena adierazteko, harrien
irtenuneak baliatzen zituzten.
1. Paleolitoan, gizon-emakumeak nomadak ziren. Zergatik ez ziren beti leku
berean bizitzen?
2. Zer dira tribuak? Zure ustez, garai hartako gizaki batek iraun al zezakeen bizirik
berak bakarrik, tribu bateko kide izan gabe? Zergatik?
3. Zerrendatu gizakiek garai hartan egiten zituzten hiru lanabes. Esan zer materialez
egiten zen bakoitza eta zertarako erabiltzen zuten.
4. Nolakoak ziren garai hartako gizakiek egindako pinturak? Deskribatu.
Galderak
1
3
2
4
w
Harrizko lanabes bat nola egiten zen.
UNIDAD 1
Eskatu ikasleei Frantziako Lascauxko kobazuloaren webgunera jo-
tzeko (www.culture.gouv.fr/culture/arcnat/lascaux/es) eta ibilbide
honi jarraitzeko: Descubrir, Visita virtual, Sala de los Toros. Argaz-
kiak ikusi eta gero, eskatu galdera hauei erantzuteko:
Zer animalia adierazi dira pinturetan?
Zer kolore erabili zuten margolariek?
Zertan dira antzekoak Lascauxko pinturak eta ikaslearen liburu-
ko 171. eta 173. orrialdeetako irudiak?

Gizakiaren eta mundu fisikoaren
arteko harremana oso agerikoa da
Historiaurrean. Gizakiok biziraute-
ko natura zaintzea zeinen garran-
tzitsua den azpimarratuko dugu,
bai eta inguru fisikoak gizakion
bizimoduan zer eragin duen ere.
Lortu nahi dugun
mundua
E. L.
Garai hartan, gaur egun bezala,
gurasoak seme-alabak zaintzeaz
arduratzen ziren, nerabezarora iris-
ten ziren arte. Jaten ematen zieten
eta bizirik irauteko jakin beharreko
guztia erakutsi: sua nola piztu, tres-
nak nola egin
Erantzunak
Irudiak
1. E. E.
Kobazuloa argiztatzeko, berotzeko,
animaliak uxatzeko, janaria pres-
tatzeko...
Galderak
1. Nomadak ziren ehizakiak, arrai-
nak, fruituak eta sustraiak urritzen
zirenean, beste leku batera joan
behar zutelako, bizirauteko beste
baliabide batzuen bila.
2. Tribuak zenbait familiak osatu-
tako talde txikiak dira. Ez, elkarren
artean laguntzea eta lan egitea
ezinbestekoa zelako bizirik irau-
teko.
3. Hezurrezko arpoiak, arrantzarako;
harrizko gezien puntak, ehizatzeko;
harrizko bifazeak, mozteko; hezu-
rrezko orratzak, larruak josteko
4. Paleolitoko pinturetan animaliak
adierazten zituzten eta hainbat ko-
lore erabiliz egiten ziren. Pintura
horiek kobazuloetako sabaiak eta
labarrak apaitzeko egiten ziren.
13. UNITATEA
173
132826 _ 0224-0239.indd 229 28/9/09 16:09:21
174
1. Abeltzaintza eta nekazaritza
Duela 7.000 urte inguru, gizaki batzuk itxiturak
egiten hasi ziren animaliak gordetzeko: ahuntzak,
ardiak, idiak Hala, ez zuten haien atzetik ibili
beharrik, jatekoa eskura izateko. Horrela sortu zi-
ren lehenbiziko abeltzainak.
Garai berean, gizakiak konturatu ziren fruituak bil-
tzean haziren bat lurrera erortzen bazen, gerora,
landare bat jaiotzen zela leku horretan. Horrela
hasi ziren landatzen, lehenbizi garia eta arroza,
eta gero, beste landare batzuk.
2. Herrixken sorrera
Abereak eta laboreak zaintzeko, gizon-emaku-
meek animalien eta landatutako lurren ondoan
bizi behar zuten. Hori dela eta, Neolitoan giza tal-
deak sedentario bihurtu ziren, eta hala, lehenbizi-
ko herrixkak sortu ziren.
q
Herrixkak ibaietatik gertu egiten zituzten, ura es-
kura izateko. Eta, normalean, enborrez edo oho-
lesi batez inguratzen zituzten, babestuago egote-
ko.
w
Garai horretan, gizaki batzuk lan jakinetan treba-
tzen hasi ziren: batzuk nekazari bihurtu ziren,
beste ba tzuk abeltzain, eta beste batzuk artisau.
w
La Dragako (Girona) herrixka neolitikoa.
Arkeologoek aurkitutako aztarnetan oinarrituta,
bi etxola eta bihitegi bat berreraiki dituzte,
Neolitokoen erakoak.
q
Neolitoko herrixka. Herrixketan, buztinez eta
adarrez eraikitako etxolak, abereentzako kortak,
eta uztak jasotzeko biltegiak zeuden.
Neolitoa
3. Le
Neolit
egin z
ko; ig
tak, a
egiten
harri
era b
zuen.
zuten
kan.
Gaine
izan z
Ehu
gai
Zer
eta
plat
pre
4. N
Paleo
egiten
beste
deak
Irudia
ten, e
nintsu
kosta
Neo
bih
Ha
nak
ma
koa
Ga
1.
2.
3.
Yanomamiak, historiaurreko bizimoduari eutsi dion herria
Gaur egun, badira hainbat herri, Historiaurreko giza taldeen antzeko
bizimodua dutenak. Hala ere, herri horien biziraupena arriskuan dago,
bizimodu modernoarekin era bateko edo besteko harremana dutelako.
Batzuek beren ohiturak alde batera utzi eta bizimodu erosoagoa egitea
aukeratu dute. Aitzitik, askotan, derrigortuta egin behar izaten diote
uko beren bizimoduari, erakunde edo enpresa handiek bultzatuta, herri
horien lurraldeetako aberastasunak uztiatu nahi dituztelako.
Yanomamiak Amazoniako oihanetan bizi dira, Venezuela eta Brasilgo
mugaldean. 20.000 kide inguru dira eta ehizari, arrantzari eta fruituak
biltzeari esker bizi dira, eta era berean, garatu gabeko nekazaritza
egiten dute.
Helburua
Penintsulan, Neolitoa duela
7.000 urte inguru hasi zela jaki-
tea, bai eta etapa horretako ezau-
garri nagusiak zein diren ere.
Abeltzaintza eta nekazaritza ager-
tzeak zer ondorio ekarri zituen gi-
zakien bizimoduan jakitea.
Etapa horretan egin ziren asmaka-
ria nagusiak zein diren jakitea.
Neolitoko eta paleolitoko pintu-
rak bereiztea.
Hasteko
Berrikusi ikasleekin batera Pa-
leolitoko ezaugarri nagusiak: no-
madismoa, naturako baliabideak
eskuratzea, harrizko lanabesak
egitea eta aurreneko arte-adie-
razpenak.
Aztertu 1. irudia. Azpimarratu
gizakia Paleolitoko kobazulotik
atera eta herrixkatan bizitzen
hazi zela, baina, betiere ibaie-
tatik gertu geratu zela, ura erraz
lortzeko. Eskatu ikasleei banan-
banan aipatzeko zer jarduera
egiten zituzten: uzta biltzea;
abereak zaintzea; eskuez buzti-
na lantzea eta sutan egostea;
ehunak ehungailuetan egitea;
arrainak garbitzea; eta etxabe-
reekin jolastea. Jarduera horie-
tatik zenbat ez dira adierazi 170.
orrialdeko tribuaren irudian?
Azaltzeko
Azaldu sedentario bihurtzeari
esker, hainbat teknika berri ga-
ratu zituztela; esaterako, zera-
mika eta ehunak egitea. Zera-
mika egiteko, komeni da ingurua
ongi ezagutzea, zikinik gabeko
buztina non dagoen jakiteko eta
handik hartzeko. Era berean, ze-
ramika egiteko teknikak denbora
asko behar du.
174
132826 _ 0224-0239.indd 230 6/10/09 15:53:00
175
13
3. Lehenbiziko artisauak
Neolitoan, harrizko lanabes gero eta landuagoak
egin zituzten. Aitzurrak egin zituzten lurra lantze-
ko; igitaiak, galburuak ebakitzeko; eta esku-erro-
tak, aleak ehotzeko.
e
Lanabes horiek harlanduz
egiten zituzten; harlandua Paleolitoan erabilitako
harri kolpatua baino iraunkorragoa zen, eta beste
era bateko lanabesak egiteko aukera ematen
zuen. Harria leuntzeko, behin eta berriro igurzten
zuten harri bat, beste harri batean egindako arte-
kan.
Gainera, garai horretan bi asmakizun garrantzitsu
izan ziren: ehunak eta zeramika.
Ehun ak animalien artileaz egiten ziren; oso ehun-
gailu soiletan ehuntzen zen artilea.
Zeramika buztinez egiten zen, eskuz moldatuta
eta sutan egosita. Horrela egiten zituzten ontziak,
platerak eta kaikuak, jatekoa gordetzeko eta
prestatzeko, eta haietan jateko eta edateko.
4. Neolitoko pintura
Paleolitoaren aldean beste era bateko pinturak
egiten zituzten. Neolitoko artistek nahiago zuten
beste mota bateko eszenak irudikatu: ehiza, tal-
deak dantzan edo landareak biltzen
Irudiak oso modu eskematikoan marrazten zituz-
ten, eta kolore bakar batez margotzen. Iberiar pe-
nintsulan arte horren erakusgarri asko daude
kostalde mediterraneoan.
r
Neolitoan, gizakiak abeltzain eta nekazari
bihurtu ziren, eta herrixkak eraiki zituzten.
Harlanduz egiten zituzten lanabesak, eta ehu-
nak eta zeramika ere lantzen zuten. Eszenak
margotzen zituzten, oso modu eskemati-
koan.
Galderak
1. Noiz hasi zen Neolitoa Iberiar penintsulan? Zer aldatu zen gizakien
bizimoduan garai horretan?
2. Zergatik esaten da garai horretan agertu zirela aurreneko artisauak?
3. Zer alde dago Paleolitoko eta Neolitoko pinturen artean?
r
Abrigo del Ciervoko (Valentzia) pinturak.
Arkularien irudiak dira. Zer kolore erabili dute
pintura horiek egiteko?
A B
e
Neolitoko lanabes batzuk. A. Igitaia segarako.
B. Esku-errota zerealaren aleak ehotzeko.
C. Zeramikazko ontzia uzta gordetzeko
eta kontserbatzeko.
C
Familiatan taldekatuta eta herrixkatan bizi dira. Saskiak eta kotoizko
ehunak egiten dituzte modu soilean, eta betidanik bizi izan dira bakan-
duta. 80ko hamarkadan, urrea aurkitu zuten beren lurraldean. Orduz
geroztik, yanomamiek biztanleen %10 galdu dute, inbaditzaileak etorri
zirela bide edo kanpoko gaixotasunak kutsatuta.
Zure ustez, gaur egungo munduan erraza al da antzinako tradizioei
eta bizimoduari eustea eta yanomamiak bezala bizitzea?
Bilatu antzeko beste herriei buruzko informazioa; besteak beste,
pigmeoak, samiak, tsaatanak, kooriak, boskimanoak eta cashiboak.
Azaldu herri horien bizimodua eta zer arazo dituzten.

gaitasuna
Eskatu ikasleei azaltzeko hitz
hauen esanahia eta adierazteko
Paleolitokoak edo Neolitokoak
diren: nomada, sedentarioa, bil-
keta, nekazaritza, abeltzaintza,
zeramika, harlandua, ehungailua.

Erantzunak
Irudiak
4. Kolore bakarra erabili dute: go-
rria.
Galderak
1. Neolitoa Iberiar penintsulan
duela 7.000 urte inguru hasi zen.
Gizakiek nekazaritza eta abeltzain-
tza asmatu zuten; herrixkak eraiki
zituzten eta sendentario bihurtu
ziren; harriak lantzen ikasi zuten,
lanabes gogorragoak egiteko;
ehunak eta zeramika egiten ikasi
zuten; eta margotzeko era aldatu
zuten.
2. Garai hartan aurreneko arti-
sauak agertu zirela esaten da,
jarduerak bereizten hasi zirelako;
esaterako, batzuek zeramikazko
ontziak egiten zituzten, eta besteek
ehunak ehungailu soiletan.
3. Paleolitoko pinturetan animaliak
adierazi ohi zituzten; Neolitokoan,
ordea, giza taldeak ehizean, dan-
tzan edo landareak biltzen. Horre-
taz gainera, Neolitikoko pinturak
Paleolitokoak baino askoz eskema-
tikoagoak dira. Azkenik, Paleolitoko
pinturak egiteko zenbait kolore ba-
liatzen zituzten, eta Neolitikokoak
egiteko, ostera, kolore bakarra.
13. UNITATEA
175
132826 _ 0224-0239.indd 231 28/9/09 16:09:21
176
Metal Aroa
1. Metalezko lehen objektuak
Duela 6.000 urte inguru, Historiaurreko azken
etapan, gizakiek metalezko objektuak lantzen ika-
si zuten. Hori dela eta, garai horri Metal Aroa esa-
ten zaio.
Lehenbizi, kobrea erabili zuten; geroago, bron-
tzea; eta azkenik, burdina. Metal horien bidez de-
netarik egiten zuten: armak ezpatak eta aizko-
rak, esate baterako, apaingarriak lepokoak,
adibidez, eta lanabesak hala nola aitzurrak eta
igitaiak. Metalezko objektuak askoz iraunkorra-
goak ziren harriz egindakoak baino.
q
2. Herrixkatik hirira
Metalak ez zeuden edonon. Hori dela eta, pertso-
na batzuk haiek bilatzen eta salerosten jardun zu-
ten. Hala, metal asko zeuden inguruetan kokatu-
tako herrixkak hazi, eta hiri txiki bihurtu ziren.
w
Hiriak harrizko harresiz inguraturik zeuden, barru-
tia errazago babestu ahal izateko. Hirietako biz-
tanleak, elkar babesteko, buruzagi baten ingu-
ruan antolatzen ziren.
Gainera, hirietan beste lanbide batzuen beharra
sortu zen. Adibidez, gerlariak zeuden hiriak defen-
datzeko, eta merkatariak metalak, ehunak, zera-
mika eta abar salerosteko.
3. Asmakizun berriak
Metal Aroan garrantzi handiko hiru asmakizun
izan ziren: gurpila, bela eta goldea, hain zuzen.
Asmakizun horiek erraztu egin zuten garai harta-
ko pertsonen bizimodua.
Gurpil ak aukera eman zuen salgai astunenak
leku batetik bestera gurdian eramateko.
Bela ri esker, itsasontziak haizearen indarraz
mugitu ahal izan ziren. Harrezkero, itsasontzi
handiagoak egin zituzten, eta pertsona eta sal-
gai gehiago eraman ahal izan zituzten haietan.
Golde ak, animaliek arrastan eramanda, lur-aza-
lera handiagoak eta azkarrago goldatzeko auke-
ra ekarri zuen.
q
Metal Aroan egindako objektuak.
w
Hiri batzuk mila biztanletik gora
izatera iritsi ziren.
Sastakaia Ezpata
Apaingarria
4. M
Garai
tuak
ten z
mega
Monu
ren; h
enbor
Me
eta
He
la,
zue
1.
2.
3.
4.
Ga
A
Metalak lantzea
Hasieran, metalak lantzeko harrizko mailu baten bidez kobrea kolpeka-
tzen zen, forma emateko. Aurrerago burdinola erabili zen. Burdinolan,
metala berotu ondoren, hoztu baino lehen mailu batez kolpekatzen
zen. Azkenean, galdaketa asmatu zen: metalak oso tenperatura altua
izan arte berotzen ziren, likido bihurtu arte, eta ondoren, tresnen forma
zuten moldeetan sartzen zen. Galdaketak bide eman zuen aleazioak
egiteko; alegia, hainbat metal nahasteko. Horrela aurkitu zen besteak
beste brontzea: kobrearen eta eztainuaren aleazioa, kobrea baino as-
koz gogorragoa eta modelatzeko errazagoa dena.
Galdetu ikasleei zer abantaila zuten metalezko tresnek harrizko
tresnen aldean.
Helburuak
Penintsulan, Metal Aroa duela
6.000 urte inguru hasi zela ja-
kitea, bai eta etapa horretako
ezaugarri nagusiak zein diren
ere.
Aurreneko hiriguneak nola eratu
ziren ulertzea.
Etapa horretan izandako asma-
kizun nagusiak zein diren jaki-
tea eta aurrerapen teknikoak
balioestea.
Monumentu megalitikoak zer
diren jakitea.
Hasteko
Lagundu ikasleei Historiaurreko
etapak zein diren esaten. Berri-
kusi denon artean Paleolitoko
eta Neolitoko ezaugarri nagu-
siak, Metal Aroa aztertzen hasi
baino lehen.
Begiratu 2. irudiari eta eskatu
ikasleei adierazteko zertan be-
reizten diren irudi horretako he-
rrixka eta 174. orrialdekoa.
Aukerarik izanez gero, antolatu
arkeologia-museo bat ikustera
joateko irteera, ikasleek zuze-
nean ikus ditzaten duela milaka
urte bizi ziren gizakiek egin zituz-
ten lanabesak.
Azaltzeko
Azaldu ikasleei Neolitoko herrix-
kak handitu eta pixkanaka hiri
txiki bihurtu zirela. Herri horie-
tan, giza taldea gero eta handia-
goa egin zenez, gizarte-antolake-
ta konplexuak eratzen hasi ziren
eta hainbat hierarkia (buruzagia
eta herritar aberatsenak baldin-
tza pribilegiatuak zituzten) eta
lanbide berri sortu ziren gerla-
ria eta merkataria, esaterako.
176
132826 _ 0224-0239.indd 232 28/9/09 16:09:22
177
13
4. Monumentu megalitikoak
Garai hartan bizi izan ziren pertsonek monumen-
tuak egin zituzten harri handiekin. Megalito esa-
ten zaie harri horiei, eta eraikinei, monumentu
megalitiko.
e
Monumentu horiek egiteko, lagun asko behar zi-
ren; harritzarrak denen artean mugitzen zituzten,
enborren eta soken laguntzaz.
Metal Aroan, gizakiek kobrezko, brontzezko
eta burdinazko objektuak egiten ikasi zuten.
Herrixka batzuk hiri txiki bihurtu ziren. Gurpi-
la, bela eta goldea asmatzeak erraztu egin
zuen bizimodua.
e
Monumentu megalitikoak hainbat eratakoak dira.
A. Iruinarria lurrean zutik iltzatutako harriari
esaten zaio. B. Trikuharria harritzar bertikalek eta
haien estalkiak edo gaineko lauzak osatzen dute.
C. Harrespila zirkuluan jarritako harri handiak
dira.
1. Esan Metal Aroaren lau ezaugarri.
2. Nola sortu ziren lehenbiziko hiriak? Zer alde zegoen Neolitoko herrixka baten
eta Metal Aroko hiri baten artean?
3. Aipatu garai horretako asmakizunen bat. Nola aldatu zuen pertsonen bizimodua?
4. Zer dira monumentu megalitikoak? Definitu iruinarria, trikuharria eta harrespila.
Galderak
A B
C
Stonehengeko harrespila
Stonehengeko hondakinak (177. orrialdeko 3. argazkia) Erresuma Ba-
tuan dagoen eta duela 5.000 urte inguru eraiki zen harrespila baten
aztarnak dira. Kanpoko zirkulua 25 tona inguruko harri handiek osa-
tzen dute, eta barruko zirkulua, berriz, harri handiagoek. Harriak ber-
tara eramateko, zurezko arrabolen gainean jarri eta pixkana bultzatzen
zituzten gizakiek zein animaliek. Zenbait arkeologok deritzote Eguzkia
gurtzeko lekua zela; beste batzuek, ordea, astronomia-behatokia zela
uste dute.
Espainian badira hainbat monumentu megalitiko; batik bat, Andaluzian
eta Balear uharteetan. Eskatu ikasleei monumentu horiei buruzko in-
formazioa bilatzeko, eta ondoren, aurkezpen laburra egiteko eskolan.

Eskatu ikasleei idazteko Historiau-
rreko hiru etapen izenak, eta etapa
bakoitzaren ondoan, noiz hasi eta
amaitu ziren (datak). Kronologia eta
zenbakiak idazten eta erabiltzen
ikastean, matematikarako gaitasu-
na landuko dute.
Erantzunak
Galderak
1. E. E.
Gizon-emakumeek metalezko ob-
jektuak eta lanabesak egiten ikasi
zuten; herrixka asko handitu eta
hiri txiki bihurtu ziren; gurpila, bela
eta goldea asmatu ziren; monu-
mentu megalitikoak eraiki ziren.
2. Lehenbiziko hiriak sortu ziren
metal asko zeuden lekuetako he-
rrixkak handitu zirenean. Neolitoko
herrixkak oholesiz inguratuta zeu-
den eta bertako biztanleak lan ja-
kinetan trebatzen hasi ziren. Metal
Aroko hiriak harrizko harresiz ingu-
raturik zeuden, biztanleak buruzagi
baten inguruan antolatzen ziren eta
hainbat lanbide sortu ziren.
3. E. E.
Gurpilak aukera eman zuen salgai
astunenak leku batetik bestera era-
mateko; belari esker, itsasontzi han-
diagoak egin zituzten; eta goldeak
lur-azalera handiagoak eta azakarra-
go goldatzeko aukera ekarri zuen.
4. Monumentu megalitikoak dira
Metal Aroan harri handiak erabi-
liz egin ziren eraikinak. Iruinarria
lurrean zutik iltzatutako harriari
esaten zaio. Trikuharria harritzar
bertikalek eta haien estalkiak edo
gaineko lauzak osatzen dute. Eta
harrespila zirkuluan jarritako harri
handiak dira.
13. UNITATEA
177
132826 _ 0224-0239.indd 233 28/9/09 16:09:22
1.
2.
3.
Ga
3. N
Neolit
Abel tz
gusia
Fuent
Ugari
nak,
mend
koa G
egin
tzoa,
4. M
Euska
Hoyak
rretan
horret
eta lu
sak e
terako
ezku
adibid
Eus
rran
Me
turi
lito
Aro
178 178
1. Lehenbiziko biztanleak
Euskal lurraldean Historiaurreko hainbat aztarna aurkitu dira.
Garrantzitsuenak Paleolitokoak, Neolitokoak eta Metal Aro-
koak dira.
q
Arkeologoek egindako azken ikerketen arabera, lurralde ho-
netako lehen biztanleak isurialdeen banalerrotik iparraldera
kokatu ziren, batez ere Bizkaiko eta Gipuzkoako kostaldean,
itsasotik eta ibaiek osatutako haranetatik hurbil. Izango dira
200.000 urte inguru horretaz.
2. Paleolitoko aztarnak
Zenbait lekutan, animalien hezur, ehizarako arma eta lana-
bes ugari aurkitu dira; izan ere, lehen giza talde horiek ehiza-
tik eta bilketatik bizi ziren. Material erabilienak harria eta si-
lexa ziren. Aztarnategi garrantzitsuenetako bat Izturitzen
dago, Nafarroa Beherean.
w
Garai horretan egindako pintura eta grabatu batzuk ere aurki-
tu dira euskal lurraldean. Horien artean garrantzitsuenak San-
timamieko kobazuloetan (Bizkaia) eta Gipuzkoako Ekain en
daude.
w
Isturitzeko koban aurkitutako hagatxo
grabatuak.
I
B
A
I
A
E
B
RO
Gasteiz
Ventalaperra
Santimamie
Kobeaga
Areatza
Fuente Hoz
Atxa
Arrola
Iruntxur
Atxoste
Kanpanoste
Marizulo
Abauntz
Zatoia
Lezkairu
Castellar
(Xabier)
Ekain
Lezetxiki
Berniollo
Urbasa
Castillar
La Hoya
Izturitze
Gatzarria
Larzabale
Sohta
Lakarri
Iruea
Bilbo
Donostia
HISTORIAURREKO
AZTARNATEGIEN MAPA
Paleolitoko
aztarnategiak
Neolitoko
aztarnategiak
Metal Aroko
aztarnategiak
q
Paleolito, Neolito eta Metalen Aroko
aztarnategiak.
Helburuak
Euskadiko lurraldeko Historia-
rurreko ezaugarri nagusiak zein
diren jakitea.
Euskadiko arkeologia-aztarnategi
garrantzitsuenen berri izatea.
Hasteko
Proposatu ikasleei 178. eta
179. orrialdeetako irudiei begi-
ratzeko. Ondoren, eskatu auke-
ratzeko interesgarriena deritzo-
tena eta azaltzeko zergatik den
interesgarria.
Mintzatu ikasleekin batera 1.
mapari buruz. Azaldu aztarnategi
nagusiak Bizkaia eta Gipuzkoa-
ko itsasertzeko eskualdeetan
daudela, itsasotik eta ibai-hara-
netatik gertu.
Azaltzeko
Euskadiko Historiaurreko aztar-
nategi garrantzitsuenak azter-
tzen hasi baino lehen, komeni
da azaltzea ikasleei zer den
azt ar nat egi a: ar keol ogi a-
hondakinak aurkitu diren lekua
da (fosilak, zeramika zatiak,
etxebizita- egiturak, lur-eremu
batekoak). Espainian, Historia
Ondarearen Legeak arkeologia-
aztarnategiak babesten ditu,
interes kulturaleko ondasuna
diren aldetik.
Ulertzeko
Demagun ikasleak Euskadiko
arkeologia-museo bateko zuzen-
dariak direla eta arkeologia-hon-
dakin hauek jaso dituztela, mu-
seoan erakusteko: ezkila formako
ontzia, brontzezko puntzoia, ani-
malien hainbat hezur eta harriz ko
aizkora bat. Eskatu ikasleei objek-
tu bakoitzeko informazio-fitxa bat
idazteko: zer alditakoa den, zer
aztarnategitan aurkitu izan den,
zer materialez egina dagoen eta
zertarako erabiltzen zuten.
178
Arkeologia Museo Nazionala
Arkeologia Museo Nazionala Madrilen dago. 1867an sortu zen, Elisa-
bet II.aren erregealdian. Helburua zen errege-erreginek hainbat era-
kundetan gordeta zituzten arkeologia-objektuak gordetzeko eta era-
kusteko leku berri bat eratzea.
Hasieran, museoa jauregitxo batean jarri zen, Erreginaren Kasinoa
esaten zitzaion lekuan. Aurrerago, 1895ean, gaur egun Serrano ka-
lean dagoen eraikinera eraman zuten. Eraikin berean Liburutegi Na-
zionala dago. Eraikina estilo neoklasikokoa da eta Francisco Jareo y
Alarcnek egin zuen haren proiektua. Oinplano angeluzuzena du, eta
egun lau barne-patio handi ditu; nolanahi ere, eraiki zenetik hainbate-
tan berregituratu dute.
132826 _ 0224-0239.indd 234 6/10/09 15:53:01
179
13
1. Noiztik bizi da jendea gaur egungo euskal lurraldean?
Zer ingurutan kokatu ziren lehenbiziko biztanleak?
2. Azaldu zer alde dagoen Izturitzeko eta La Hoyako
aztarnategien artean.
a. Zer aztarna arkeologiko aurkitu da
haietan?
b. Zer garaitakoa da bakoitza?
3. Zer dira monumentu megalitikoak?
Aipatu garrantzitsuenetako batzuk.
Galderak
3. Neolitoko aztarnak
Neolitoa berandu hasi zen euskal lurraldean.
Abel tzaintza bihurtu zen jarduera ekonomiko na-
gusia. Gizakiek Bizkaiko Areatzako eta Arabako
Fuente de Hoz kobazuloak utzi zituzten.
Ugari dira monumentu megalitikoak. Nabarmene-
nak, hauek: Chabola de la Hechicera eta Aizko-
mendi trikuharriak Araban, eta Mandubi Zelaia-
koa Gipuzkoan. Iruinarriak eta harrespilak ere
egin zituzten; Gipuzkoan, Musiko Gaako mul-
tzoa, adibidez.
4. Metal Aroko aztarnak
Euskal aztarnategi garrantzitsuenetako bat La
Hoyako aztarnategia
e
da, Guardian. Leku ho-
rretan herrixka harresitu bat aurkitu da. Herrixka
horretako biztanleek animaliak hazten zituzten,
eta lurra lan tzen zuten. Laborantzarako lanabe-
sak ere egiten zituzten goldeak eta igitaiak, esa-
terako, bai eta armak eta apaingarriak
r
ere
ezkutuak eta ezpatak, eta lepokoak eta bitxiak,
adibidez.
Euskal lurraldean Historiaurreko aztarna ga-
rrantzitsuenak Paleolitokoak, Neolitokoak eta
Metal Arokoak dira. Paleolitokoen artean, Iz-
turitzeko aztarnategia nabarmentzen da; Neo-
litokoetan, Areatzako kobazuloak; eta Metal
Arokoetan, La Hoyako aztarnategia.
e
La Hoyako aztarnategia. Euskal lurraldeko
aztarnategi garrantzitsuenetako bat da.
r
Euskal Arkeologia Museoa, Bilbon.
Arkeologia-museoetan, aztarnategietan
aurkitutako piezak erakusten dira.

Autonomia-erkidegoko historiaren
ezaugarri nagusiak zein diren ja-
kingo du ikasleak, eta horri esker,
bera bizi den gizartearen garape-
na ulertu eta herritar ona izatea
lortuko du.
Erantzunak
Galderak
1. Gizakia duela 200.000 urte in-
guru hasi zen bizitzen gaur egungo
Euskadiko lurraldean. Aurreneko
biztanleak isurialdeen banalerroa-
ren iparraldean jarri ziren, Bizkaia
eta Gipuzkoako kostalde inguruan,
itsasotik eta ibai-haranetatik ger-
tu.
2. a. Izturitzeko aztarnategian ani-
malien hezurrak, ehizarako armak
eta lanabesak aurkitu dira; aitzitik,
La Hoyako aztarnategian, herrixka
harresitu bat, laborantzarako lana-
besak, metalezko armak eta apain-
garriak. b. Izturitzeko aztarnategia
Paleolitokoa da, eta La Hoyakoa,
berriz, Metal Arokoa.
3. Monument u megal i t i koak
arkitektura-eraikinak dira eta hilobi-
funtzioa zuten. Eraikin horiek
gut xi l andut ako har r i - bl oke
handiez osatuta daude. Euskadin,
nabarmenak dira Chabola de la
Hechicerako trikuharriak (Araba)
eta Mulisko Gaako iruinarriak
eta harrespilak (Gipuzkoa).
13. UNITATEA
179
o
Euskadiko arkeologia-museoak.
Bizkaian eta Araban arkeologia-museo bana dute, lurralde horietako
aztarnategietan bildutako materialak erakusteko.
Bilboko zazpi kaleetako lehengo tren-geltokian dago Bizkaiko
Arkeologia Museoa. Bertan, Bizkaiko aztarnategietan aurkitutako
lanabesak eta zeramikak erakusten dira.
Arabako Arkeologia Museoa Gasteizko hirigune historikoan dago.
Museoa barne duen eraikina XVI. mendeko armategi-etxea da, eta
bertan, bisitariak Araban aurkitu izan diren lanabesik zaharrenak
ikusteko aukera du.
Egin galdera hauek: Beharrezkoa al da arkeologia-hondakinak mu-
seo batean gordetzea? Zergatik? Zer ikas dezakegu arkeologia-mu-
seo batean?
132826 _ 0224-0239.indd 235 6/10/09 15:53:02

180
1. Kopiatu denboraren lerro hau eta koloreztatu
garai bakoitza kolore batez. Idatzi garai bakoitza
noiz hasi eta bukatu zen. Gero, erantzun galderei.
4. Zer garaitakoa da argazki bakoitza?
Azaldu nola jakin duzun.
a. Zer hiru garaitan banatzen da
Historiaurrea?
b. Zein da garai luzeena?
c. Zein da garairik antzinakoena?
Eta gaur egungoena?
2. Osatu taula.
PALEOLITOA NEOLITOA METAL AROA
Non bizi ziren
Zer lanabes
erabiltzen zituzten
Zer arte-lan
egin zituzten
3. Erantzun.
a. Zergatik bihurtu ziren gizakiak
nekazari eta abeltzain?
b. Nolakoak ziren aurreneko herrixkak?
Zergatik zeuden oholesi batez inguratuta?
5. Egin Historiaurrea azaltzeko
funtsezkoak iruditzen zaizkizun
bost hitzen hiztegitxo bat.
6. Egin eskema txiki bat, Historiaurreak
Euskal lurraldean zer bilakaera izan zuen
azaltzeko. Erreparatu batez ere alderdi hauei:
a. Zer etapatan bereizten den.
b. Non eta nola bizi ziren.
c. Zer-nolako aztarnak gorde diren.
Ariketak
Ulertu
Arrazoitu Aplikatu
Paleolitoa Neolitoa Metal Aroa
A
B
7. Ira
ze
a.
8. Ko
da
be
K.
9. Or
eg
K.
1. ur
rrera
tzeko
K.a.
K.a.
Historiaurreko egun bat
Eskatu ikasleei imajinatzeko denboraren makina asmatu dutela eta
Historiaurrera eramango dituela, garai hartako gizon-emakumeekin
egun bat egoteko. Proposatu egunkari bat idazteko, egun horretan
pasatu dena kontatzeko. Gida moduko bat emango diegu, alderdirik
interesgarrienak ez ahazteko:
Kokatu kontakizuna kronologian. Horretarako, lehenik eta behin, Histo-
riaurreko zer garaira joan nahi duten adieraziko dute, eta ondoren, gutxi
gorabeherako data idatziko (esaterako, duela 8.000 urte inguru).
Non bizi dira gizakiak: kobazuloetan, etxoletan, herrixkatan? No-
lakoa da inguruko paisaia?
180
Erantzunak
Ulertu
1. E. G.
a. Historiaurrea hiru garaitan ba-
natzen da: Paleolitoa, Neolitoa eta
Metal Aroa.
b. Paleolitoa.
c. Garairik antzinakoena Paleolitoa
da; gaur egungoena, berriz, Metal
Aroa.
2. Paleolitoa: aire zabalean, koba-
zuloetan edo etxoletan bizi ziren;
harrizko eta hezurrezko lanabesak
erabiltzen zituzten; animalien pin-
turak egiten zituzten kobazuloko
paretetan, bai eta eskultura txikiak
ere.
Neolitoa: herrixkatan bizi ziren;
harlanduzko lanabesak erabiltzen
zituzten; eta pintura eskematikoak
egiten zituzten, ohiko gertaerak
adierazteko.
Metal Aroa: hiri txikietan bizi ziren;
harrizko eta metalezko lanabesak
erabiltzen zituzten; monumentu
megalitikoak egiten zituzten, harri
handiak erabiliz.
Arrazoitu
3. a. Janaria lortzeko, fruituak
biltzea eta ehizatzea baino haziak
landatzea eta animaliak haztea
errazagoa zela ohartu zirelako.
b. Aurreneko herrixkak txikiak ziren
eta ibaietatik edo ubideetatik gertu
eraikitzen zituzten. Oholesiz ingura-
tuta zeuden, basapiztien eta beste
herritarren erasotik babesteko.
4. A irudia Paleolitokoa da, anima-
lia bat adierazi delako, eta pintura
egiteko, zenbait kolore erabili zituz-
telako; era berean, harriaren irte-
nuneak eta zuloak baliatu zituzten,
irudiaren bolumena adierazteko.
B irudia Neolitokoa da, gertaera ba-
ten marrazki eskematikoa delako.
132826 _ 0224-0239.indd 236 28/9/09 16:09:23

181
13
7. Irakurri Historiaurrean izan ziren asmakizunen
zerrenda eta erantzun galderei.
gurpila zeramika nekazaritza goldea
a. Historiaurrearen zein etapatan
agertu zen bakoitza?
b. Zertarako erabiltzen ziren garai hartan?
c. Erabiltzen al dira gaur egun? Zertarako?
d. Asmakizun horietatik zein iruditzen zaizu
garrantzitsuena? Zergatik?
8. Kopiatu aurreko denboraren lerroa eta idatzi
data hauetako bakoitza dagokion marra
beltzean.
K.o. 12, K.a. 1, K.o. 18, K.a. 8, K.a. 16.
9. Ordenatu data hauek antzinakoenetik
egungoenera.
K.o. 1, K.a. 1100, K.o. 476, K.a. 29.
10. Zer pertsonaia jaio zen lehenbizi, Seneca
idazle erromatarra, Trajano enperadore
erromatarra ala Anibal gerlari kartagotarra?
1. urtearen ondorengo urteak Kristo
ondorengo (K.o.) urteak dira, eta
aurrerantz zenbatzen dira: 1, 2, 3 gaur
egunera arte: 2008, 2009
1. urtea baino lehenagoko urteak Kristo aurreko (K.a.) urteak dira, eta atzekoz au-
rrera zenbatzen ditugu, atzerako kontaketa izango balitz bezala; hala, Jesus jaio-
tzeko falta diren urteak zenbatzen ditugu: K.a. 753, K.a. 752, K.a. 751, K.a. 3,
K.a. 2 eta K.a. 1. Hori da, hain zuzen, Kristo aurreko azken urtea.
Denbora Kristo aurretik eta ondoren
Zibilizazio bakoitzak funtsezko gertaera bat hartzen du mugarri, eta horren arabera
zenbatzen du denbora. Adibidez, erromatarrek Erromaren sorreratik zenbatzen zuten.
Guk Jesusen jaiotza hartzen dugu abiapuntu; hori da 1. urtea.
Gertakizunak ordenatzeko, kontuan izan behar duzu gertaera batzuk data hori baino lehen
jazo zirela, eta beste batzuk, berriz, ondoren.
IKASI EGITEN
Eman iritzia
Gogoratu ez dagoela ez 0 urterik ez menderik.
K.a. 1. urtetik K.o. 1. urtera igarotzen gara
zuzenean, eta K.a. I. mendetik K.o. I. mendera.
ANIBAL: K.a. 247. SENECA: K.a. 4. TRAJANO: K.o. 53.
K.a. 20 K.a. 10 K.o. 10 K.o. 20 K.a. 1
Zer lan egin dituzte emakumeek egunean zehar? Eta gizonek? Eta
haurrek?
Zer jaten dute?
Zer jarduera egin dituzu haiekin batera?
Egunkariak idatzi eta gero, eskatu gogoa duen norbaiti ozen irakurtzeko.
Horrela, denon artean akatsak eta anakronismoak zuzenduko ditugu
(esaterako, Paleolitora joan eta zeramikazko ontziak egiten lagundu due-
la esatea). Horrela, ikasleek Historiaurreko garai bakoitzeko ezaugarri
nagusiak berrikusiko dituzte.
Aplikatu
5. E. L.
Hitz hauek aipatuko dituzte, behi-
nik behin: Paleolitoa, Neolitoa,
Metal Aroa, harlandua, zeramika,
nomada, sedentarioa, kobazuloa,
arkeologia-aztarnategia
6. Euskal lurraldeetan bizitzen
hasi ziren lehen gizakiak itsaser-
tzeko eskualdeetan kokatu ziren,
itsasoko baliabideak erabiltzeko.
Ehizarako hainbat objektu gorde
dira eta kobazuloetan pinturak
eta grabatuak aurkitu dira. Neo-
litoan, gizakiak herrixkatan bildu
ziren, animaliak etxekotu zituzten
eta monumentu megalitikoak eraiki
zituzten (gaur egun arte zutik iraun
dutenak). Metal Aroan ere lurra
lantzen zuten, eta aurreneko hi-
riak eraiki zituzten. Lanabesak eta
beste hainbat objektu metalezkoak
ziren, batik bat.
Eman iritzia
7. E. E.
a. Gurpila eta goldea Metal Aroan;
zeramika eta nekazaritza Neoli-
toan.
b. Gurpila salgai astunenak erama-
teko; zeramika janaria gorde tzeko
eta prestatzeko; nekazaritza eli-
kagaiak eskuratzeko; goldea lur-a-
zalera handiagoak eta azkarrago
goldatzeko.
c. Bai, gaur egun oraindik erabil-
tzen dira. Teknologia berriak as-
matu direnetik berritu badira ere,
duela milaka urte izandako erabi-
lera bera dute.
d. E. L.
Ikasi egiten
8. Kronologia konplexu samarra da
ikasturte honetako ikasleentzat.
Hori dela eta, proposatu ikasleei
zenbait jarduera, datak ordenan
jartzen ikasteko Kristoren aurretik
eta ondoren. Daten ordena zuzena
hauxe da : K.a. 16; K.a. 8; K.a. 1;
K.a. 12; K.a. 18.
9. K.a. 1100; K.a. 29; K.o. 1; K.o.
476.
10. Lehenbizi Anibal jaio zen; ondo-
ren, Seneca; eta azkenik, Trajano.
13. UNITATEA
181
132826 _ 0224-0239.indd 237 28/9/09 16:09:24
182
2. IKASTEN IKASTEKO. Osatu Euskal lurraldean aurkitu diren
Historiaurreko aztarnategi garrantzitsuenei buruzko fitxa hau.
3. IKASTEN IKASTEKO. Idatzi lau garai hauek:
Historiaurrea, Paleolitoa, Neolitoa, Metal Aroa.
Idatzi bakoitzaren ondoan zure ustez garai
hori deskribatzen duten hiru ezaugarri edo
kontzeptu.
Adibidea: Historiaurrea: lehenbiziko gizakiak;
idazkera asmatu aurrekoa; asmakizun handiak
(nekazaritza, zeramika, gurpila).
Berrikusi
Historiaurrea
Historiaurrea hiru garaitan banatzen da: Paleolitoa,
Neolitoa eta Metal Aroa.
Paleol itoa. Gizakiak nomadak ziren. Ehizan, arran-
tzan eta bilketan aritzen ziren, bizirik irauteko.
Tribuetan bizi ziren. Harriz eta hezurrez egiten
zituzten lanabesak. Animaliak margotzen zituz-
ten haitzuloetan, eta eskultura txikiak egiten
zituzten.
Neol itoa. Gizakiak abeltzain eta nekazari bihurtu ziren, eta lehenbiziko herrixkak
eraiki zituzten. Harlanduz egiten zituzten lanabesak, eta zeramika eta ehunak
asmatu zituzten. Dantzako, ehizako eta bilketako eszenak margotzen zituzten
haitzuloetan.
Metal Aroa . Gizakiak metalezko objektuak egiten hasi ziren. Herrixka batzuk
hiri bihurtu ziren. Gurpila, bela eta goldea asmatzeak samurtu egin zuen egu-
neroko bizimodua. Gizakiek monumentu megalitikoak egin zituzten.
Izena Historiaurreko garaia Aurkitutako aztarna nagusiak
EUSKAL LURRALDEKO AZTARNATEGIAK ETA HAITZULOAK
1
1. Azt
lau
ban
Lau
ark
arit
ind
2. Ark
10
ken
ken
guz
ma
oha
GAI
Nola aztertzen da Historiaurrea?
Historiaurreko gizon-emakumeen bizimodua zer-nolakoa zen jakitea
zaila da, garai hartako aztarna gutxi gorde direlako. Gainera, idazten
ez zekitenez, aztarna horietan soilik oinarrituta asma dezakegu no-
lako bizimodua zeramaten. Esaterako, animalien hezurretan, molus-
kuen maskorretan eta landareen hazietan oinarrituta jakin dezakegu
zer jaten zuten.
Aztarna asko denboran zehar gorde eta fosil bihurtu dira; alegia, harri
bihurtu dira. Fosil horiek aurkitu diren lekuari aztarnategi esaten zaio.
Arkeologoek fosilak bilatu, lurpetik atera eta aztertzen dituzte, ondo-
rioak ateratzeko eta iraganeko garaietan nola bizi ziren jakiteko.
Unitateko hitz
nagusiak
Abeltzaintza
Aztarnategia
Bela
Biltzea
Brontzea
Burdina
Ehungailua
Goldea
Gurpila
Harlandua
Herrixka
Hezurra
Hiria
Historiaurrea
Kobazuloa
Kobrea
Metal Aroa
Monumentu megalitikoak
Nekazaritza
Neolitoa
Nomada
Paleolitoa
Sedentarioa
Tribua
Venus
Zeramika
Ikasten ikasteko
2. Izturitzeko aztarnategia: Pa-
leolitoa; harrizko lanabesak eta
hezurrezko objektu zorrotzak, ha-
gatxoak.
Santimamieko kobazuloak: Pa-
leolitoa; pinturak eta grabatuak.
Musiko Gaa: Neolitoa; monu-
mentu megalitikoak: harrespilak,
iruinarriak.
La Hoyako aztarnategia: Metal
Aroa; herrixka harresitua, laboran-
tzarako lanabesak eta armak ez-
kutuak eta ezpatak.
Euskadiri buruzko unitateko edu-
kiak ariketa honetan bildu dira,
eta ez 1. ariketako laburpenean.
3. E. L.
182
132826 _ 0224-0239.indd 238 28/9/09 16:09:24
183
13
1. Errepide bat egiteko lanetan ari zirela, itxuraz milaka eta milaka urte zituzten
zenbait pieza aurkitu zituzten. Arkeologo talde batek
arkeologia-indusketa egin zuen.
Hauek dira aurkitu zituzten objektuetako batzuk:
a. Zer pieza aurkitu zituzten?
Zer materialez eginak dira?
b. Noizkoak dira,
Paleolitokoak, Neolitokoak
ala Metal Arokoak?
c. Historiaurreko bi garaitan bizi izan
zen jendea leku horretan. Zehaztu
zein garaitan eta azaldu nola jakin
duzun.
Paleolitoa eta Neolitoa.
Neolitoa eta Metal Aroa.
Iragana lurpetik ateratzeko
Nola induskatzen dira aztarnategi arkeologikoak?
1. Aztarnategia
laukitan
banatzen da.
Lauki bakoitzean
arkeologo bat
aritzen da
indusketa-lanetan.
2. Arkeologo bakoitza
10 bat cm-ko lur-geruza
kenduz doa. Geruza bat
kendu ahala, ikusitako
guztiaren argazkia atera,
marrazkia egin, eta
oharrak idazten ditu.
3. Pieza bat aurkitzen
duenean, kontu
handiz garbitu, eta
noiz eta zein
aztarnategitan
aurkitu den idazten
du gainean.
4. Azkenik, piezak
laborategira
eramaten dira,
noizkoak diren
kalkulatzeko
eta ondorioak
ateratzeko.
GAI NAIZ
Esku-errota
Zeramikazko
ontzia
Metalezko
gezi-punta
Bete ikasleekin honelako taula bat:
13. UNITATEA: Historiaurrea
Paleolitoa
Neolitoa
Metal Aroa
Euskal lurraldea
Historiaurrean
Gai naiz...
1. a. Harrizko esku-errota, zerami-
kazko ontzia eta metalezko gezi-
punta.
b. Esku-errota eta zeramikazko
ontzia Neolitokoak dira. Metalezko
gezi-punta, berriz, Metal Arokoa.
c. Neolitoan eta Metal Aroan bizi
ziren, Neolitoan gizakiek esku-erro-
tak egiten zituztelako, zereal-aleak
ehotzeko, eta buztina lantzen ikasi
zutelako, zeramikazko piezak egi-
teko; Metal Aroan, berriz, gizon-e-
makumeek metalezko lanabesak
egiten ikasi zuten. Objektu horieta-
ko bat ere ez zen Paleolitoan egin,
garai hartan nekazaritza ez zelako
egiten eta ez zekitelako zer ziren
zeramika eta metalak.
Ariketa hori aukera bikaina da ikas-
leei azaltzeko arkeologia- hondakin
asko halabeharrez aurkitzen direla,
jardueran ageri den kasuan bezala
(errepide bat egiteko lanetan aur-
kitutakoak). Arkeologoek ondorioz-
tatu zuten hasieran, leku horretan
Neolitoko gizakiak bizi zirela, eta
aurrerago, Metal Arokoak. Hortaz,
aztarnarik antzinakoenak (esku-e-
rrota eta zeramikazko ontzia) gaur
egungoenen (gezi-punta) azpian
lurperatuta zeuden.

Kontzeptuak ikasteaz gainera,
garrantzitsua da ikasleek hainbat
abilezia jakin ikastea. Gai naiz
atala baliatuko dugu ikasleek hi-
potesi bat lantzen ikas dezaten,
eta era berean, hipotesi horretan
oinarrituta, ondorioak ateratzen.
Abilezia hori baliagarria izango zaie
aurrerago, bai bizitza akademikoan
bai eguneroko bizitzan.
13. UNITATEA
183
132826 _ 0224-0239.indd 239 28/9/09 16:09:25
184A
Antzinaroa
U
14
Edukiak
Iberiarrak, zeltak
eta kolonizatzaileak.
Erromatar Hispania.
Euskal lurraldea
Antzinaroan.
Mapa historikoak eta
denbora-lerroak irakurtzea
eta interpretatzea.
Eskemak eta taulak egitea.
Irudiak aztertzea eta
erkatzea.
Testu historikoak irakurtzea
eta iruzkintzea.
Beste kulturekiko errespetua
izatea.
Espainiako ondare historikoa
eta artistikoa baloratzea.
Kultura erromatarrak gure
gizartean izandako eragina
baloratzea.
Espainiako eta euskal
lurraldeko historiarekiko
jakin-mina izatea.
Programazioa
Helburuak
Iberiar penintsulako Antzinaroak idazketa asmatu
zenetik erromatar Hispania amaitu zen arte iraun zuela jakitea.
Antzinaroan Iberiar penintsulan bizi izan ziren
herrien ezaugarri nagusiak identifikatzea eta ezagutzea.
Erromatarrek Hispania nola konkistatu zuten azaltzea.
Hispaniako lurralde- eta gizarte-antolamendua ulertzea.
Erromanizazioa zer den jakitea eta Hispaniako
erromanizazio-prozesua azaltzea.
Euskal lurraldeak Antzinaroan zituen ezaugarri nagusienak
ezagutzea.
Mapa historikoak ulertu eta interpretatzea.
Ikasleek Iberiar penintsulako eta euskal lurraldeko
historiarekiko duten jakin-mina sustatzea.
Penintsulako Antzinaroko kronologia ezagutzen du.
Antzinaroan Iberiar penintsulan bizi izan ziren herri nagusiak
identifikatu eta ezagutzen ditu.
Erromatarren konkista azaltzen du eta badaki Hispania nola
erromanizatu zen.
Mapa historikoak interpretatzen ditu.
Euskal lurraldeetako Antzinaroaren Historiaren ezaugarri
nagusienak ezagutzen ditu.
Penintsularen historiarekiko jakin-mina azaltzen du.
Unitate honetan gizarterako eta herritartasunerako gaitasunaz
gain, gaitasun hauek ere garatzen dira: matematikarako
gaitasuna; zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna;
giza eta arte-kulturarako gaitasuna; ikasten ikasteko gaitasuna;
eta norberaren autonomiarako eta ekimenerako gaitasuna.
F
132826 _ 0240-0253.indd 240 28/9/09 16:12:09

184B
Unitatearen eskema
14. UNITATEA. ANTZINAROA
Taulak betetzea; 4. ariketa, 187. orrialdea, eta 1. ariketa, 192. orrialdea.
Eskemak egin eta osatzea; 3. ariketa, 192. orrialdea, eta 2. ariketa, 194. orrialdea.
Informazioa berregitea; 3. ariketa, 194. orrialdea.
Ikasleek aurreko ikasturtean erromatarren
kulturaren zenbait elementu ikasi zituzten.
Hala ere, ez dute erromatarrak iritsi baino
lehen Penintsulan bizi izan ziren herriei buruzko
jakintzarik. Hori dela eta, egokia litzateke herri
horiei buruzko informazioa eskema modura
arbelean idatzea.
Erromanizazio kontzeptua abstraktua denez,
hainbat ikaslek ulertzeko zailtasunak izan
ditzake. Azaldu behin eta berriz eta jarri ulermena
errazteko adibideak.
Ikasleak Kristo aurreko eta Kristo ondorengo
kronologia erabiltzen ikasten ari dira. Litekeena
da K.a. urteak zenbatzeko zailtasunak izatea.
Gogoratu atzera kontatzen direla eta trebetasun
hori lantzeko ariketak proposatu.
Tenporalizazio-
iradokizuna
Iraila
Azaroa
Abendua
Urtarrila
Otsaila
Martxoa
Apirila
Maiatza
Ekaina
Urria
Berrikusi
Gai naiz
Pertsonaia bat bere
garaiarekin lotzeko
Ikasi egiten:
Aldi bereko gertaerak eta
bata bestearen ondorengoak
Hainbat kulturaz osatutako
mosaikoa
Iberiarrak, zeltak
eta kolonizatzaileak
Erromatar Hispania
Euskal
lurraldea
Antzinaroan
132826 _ 0240-0253.indd 241 28/9/09 16:12:09
Objetivos
Sabedes.
Conoas.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
184
Mendietako
herriak
Mendietako biztanleak gutxirekin
bizi ziren: normalean, ura edaten
zuten, lurrean egiten zuten lo, eta
oso ile luzea izaten zuten bai gizonek
bai emakumeek. Borrokarako, zinta
bat jartzen zuten buruan. Akerraren
haragia jaten zuten, nagusiki.
Urtearen bi herenetan, ezkurrak jaten
zituzten, batez ere: lehortzen utzi eta
eho ondoren, egun askotarako ogia
egiteko erabiltzen zuten. Garagardoa
ere egiten zuten. Ardoa familiako
ospakizunetan soilik edaten zuten.
Olioa ez, baina gantza erabiltzen
zuten. Hormaren kontra egindako
aulkietan eserita jaten zuten.
Gizonak beltzez janzten ziren, eta
gehienek soineko luzea jantzi ohi
zuten. Ez zuten lotarako ere eranzten.
Emakumeek lorez apaindutako
soinekoak janzten zituzten.
Horrela bizi ziren Iberiaren iparraldeko
menditarrak: galaikoak, asturiarrak,
kantabriarrak eta euskaldunak.
Estrabon
Geografia, III. Hispania eta Galia.
Moldatua
Antzinaroa 14
Nola deskribatzen ditu iparraldeko herriak Estrabon
izeneko greziar geografoak? Aipatu bi ezaugarri.
Alderatu garai hartako eta gaur egungo
elikadura-ohiturak.
Zure ustez, bizi-baldintza onak al zituzten mendietako
biztanleek? Zergatik?
GOG
De
Urte
ger
dut
Me
tea
Gai
Mil
1.
K.
Gu
erre
1. u
U
r
a
U
a
tz
2.
3.
Antzinaroko historialariak
Antzinaroko herriei buruz dakiguna greziar eta erromatar idazleek on-
dorengo garaietan idatzitako lanei esker ezagutzen dugu.
Herodoto K.a. 484 eta 425 urteen artean bizi izan zen eta lehen his-
torialaritzat hartzen dugu. Bere lanetan greziarren eta persiarren arte-
ko gerrak eta herri haien geografia eta ohiturak deskribatu zituen.
Polibio historia unibertsala idatzi zuen lehen autorea izan zen. Histo-
ria General izeneko lanean Erromatar Inperioko urte hoberenak eta
inperioak Mediterraneoan izandako hedapena deskribatu zituen 40
liburukitan. Horrez gain, egiptoarren, greziarren eta hispaniarren ohi-
turak ere deskribatu zituen.
Helburuak
Denbora historikoa urteen, men-
deen eta milurtekoen bitartez
neur daitekeela jakitea.
Kristo aurreko eta ondorengo
urteak nola zenbatzen diren go-
goratzea.
Erromatarren eraikuntza nagu-
siak berrikustea.
keztea.
Hasteko
Iraganeko garaiak gogorarazte-
ko musika zelta jar dezakezu
ikasgelan. Talde espainiarren
musiko jar dezakezu, hala nola,
Celtas Cortos, Felpeyu edo Car-
los Nez.
Galdetu ikasleei beren ustez zer
den Antzinaroa eta garai hartako
gertakari edo pertsonairen bat
aipatzeko. Ikasleen azalpenak
entzun ondoren, azaldu Antzi-
naroan faraoi egiptoarrak bizi
izan zirela eta garai hartan eraiki
zituztela piramideak; greziarrek
demokrazia asmatu zutela eta
lehen olinpiadak antolatu zituz-
tela; erromatarrek berebiziko
inperioa konkistatu zutela; eta
Iberiar penintsula inperio harta-
ko zati zela.
Azaltzeko
Azaldu zeltiberiarrak erromata-
rrak iritsi baino lehen bizi zirela
Iberiar penin tsulan, jatorri zelta
zutela, eta beren bizimodua gre-
ziarrek eta erromatarrek idatzita-
koari esker ezagutzen dugula.
Landu ikasgelan kronologia eta
K.a. eta K.o. garaiak atala. Pro-
posatutako jarduerez gain, eman
ikasleei beste data batzuk orde-
na ditzaten.
184
132826 _ 0240-0253.indd 242 28/9/09 16:12:09
UNIDAD 1
o
185
Erromatarren garaia
Erromatarrek makina bat hiri eraiki zituzten.
Hiri horiek eraikin hauek izaten zituzten: do-
musak edo etxebizitza familiabakarrak; intsu-
lak edo solairu bat baino gehiagoko etxebi-
zitzak; eta hainbat eraikin publiko (antzokiak,
anfiteatroak, zirkuak, termak eta tenpluak).
4. Azaldu zertarako erabiltzen zituzten
erromatarrek eraikin hauek:
GOGORATU IKASITAKOA
Denbora neurtzen
Urteek, mendeek eta milurtekoek iraganeko
gertaerak kokatzeko eta ordenatzeko balio
dute.
Mende batek 100 urte ditu. I. mendea 1. ur-
tean hasten da, eta 100. urtean amaitzen.
Gainerako mendeak elkarren segidan datoz.
Milurteko batek mila urte ditu.
1. Zer mendetakoak dira urte hauek? Eta
zer milurtekotakoak?
2000 735 1617 1450 929 63
Nola bizi ziren iberiarrak eta zeltak.
Zer herrik sortu zituzten koloniak gure Penintsulan.
Nolakoa zen erromatar Hispania.
Nor bizi ziren euskal lurraldean, Antzinaroan.
Zer diren aldi bereko gertaerak, eta zer, bata
bestearen ondorengoak.
HAU IKASIKO DUZU
K.a. eta K.o. garaiak
Guk Jesukristo jaio zen urtea hartzen dugu
erreferentziatzat, urte hori jotzen baitugu
1. urtetzat.
Urte horretatik aurrerakoak, Kristo ondo-
rengoak (K.o.) dira, eta bata bestearen
atzetik kontatzen dira, gaur egun arte.
Urte hori baino lehenagokoak, Kristo
aurrekoak (K.a.) dira, eta atzeraka konta-
tzen dira.
2. Kopiatu denbora-lerroa eta idatzi data
hauek dagozkien tokietan.
K.a. 80 K.a. 50 K.o. 90 K.o. 25
3. Erantzun.
Zein da K.o. 1. urtearen aurrekoa? Eta
K.o. 1. urtearen ondorengoa?
Zer mendetakoak dira aipatu dituzun
bi urte horiek?
Zein da K.a. 1236. urtearen aurrekoa?
K.a. 100 K.o. 1 K.o. 100
K.a. 218
K.a. 409 K.a. 1000
Erromatarren aurreko
garaia
Erromatarren
garaia
A
B
Domusa
Anfiteatroa
Diodoro K.a. I. mendean bizi izan zen. Biblioteca Histrica izeneko la-
nean herrialde askotako historia eta bertako bizimodua azaldu zituen,
hala nola, Mesopotamia, Egipto, India, Grezia
Estrabon, geografo greziarra, K.a. I. mendean bizi izan zen. Gure es-
kuetara iritsi den lanik garrantzitsuena idatzi zuen. Garai hartan, eza-
gutzen zen munduan zehar bidaitu zuen eta bidaia hartatik itzultzean
Greografia izeneko lana idatzi zuen. Hamazazpi liburukiz osatutako
lan horretan, ezagututako lekuak eta bertako biztanleen bizimodua
deskribatu zituen.
Eskatu ikasleei idazle klasikoei buruzko informazioa biltzeko, adibi-
dez, Tucidides, Plutarco, Plinio Zaharra edo Tito Livio. Informazioa
bildu ondoren, horiei buruzko paragrafo bat idazteko eskatu.

1., 2. eta 3. ariketei esker mate-
matikarako gaitasuna landuko dute
ikasleek, denborarekin jolas egin
beharko baitute aurrera eta atzera
eginez.
Erantzunak
Irudiak
Emakumeek eta gizonek oso ile
luzea daramate. Gizonezkoen
arropak beltzak dira eta ema-
kumeek loreen irudiak dituzten
soinekoak daramatzate.
Garai hartan ezkurrak eta aker-
haragia jaten zituzten. Gaur egun
ez dugu horrelakorik jaten. Baina,
guk egiten dugun modura, ardoa
eta garagardoa edaten zituzten.
Janaria prestatzeko ez zuten olio-
rik erabiltzen, gantza baizik.
Jaten zituzten elikagaiak asko-
tarikoak ez zirenez eta egural-
dia ona ez zenez, ezetz erantzun
beharko lukete.
Galderak
1. 2000 urtea, XXI. mendea; 735,
VIII. mendea; 1635, XVII. mendea;
1450, XV. mendea; 929, X. mendea;
63, I. mendea. Lehen milurteko-
koak dira: 735, 929, 63; bigarren
milurtekokoak dira: 2000, 1617,
1450.
2. Hau da daten ordena: K.a. 100;
K.a. 80; K.a. 50; K.o 1; K.o. 25;
K.o. 90; K.o. 100. K.a 50 eta K.o.
50ean kokatuta dauden lerro bel-
tzen helburua ikasleei laguntzea da.
Gogoratu 0 urtea ez dela existitzen
eta K.a. 1. urtearen ondorengo ur-
tea K.o. 1.a dela.
3. K.a. 1.a. K.o. 2.a.
K.a. 1. urtea K.a. I. mendeari da-
gokio eta K.o. 1. urtea, aldiz, K.o.
I. mendeari.
K.a. 1237 urtea.
4. Familia aberatsen etxeek do-
mus izena zuten. Antzokietan gla-
diadoreen arteko borrokak egiten
zituzten.
14. UNITATEA
185
132826 _ 0240-0253.indd 243 28/9/09 16:12:10
(MAPA MODIFICNDOSE)
186
LUGOARRAK
BETOIAK
AREVACOAK
EDETANIARRAK
TURDETANIARRAK
CONTESTANIARRAK
ZELTIKOAK
LUSITANIARRAK
KANTABRIARRAK
BASTETA
N
O
A
K
O
R
E
T
A
N
IA
R
R
A
K
V
A
C
C
E
IA
K
ASTURIARRAK
B
A
S
K
O
I
A
K
L
U
T
I
A
K
O
A
K
L
A
I
E
T
A
N
IA
R
R
AK
B
R
A
G
A
K
O
A
K
K
A
R
P
E
T
A
N
I
A
R
R
A
K
Bizkaiko golkoa
MEDITERRANEO
ITSASOA
O
Z
E
A
N
O
A
T
L
A
N
T
I
K
O
A
Zelten eta
zeltiberiarren eremua
Iberiarren eremua
K.a. lehen milurtekoan, bi herri handi bizi ziren Ibe-
riar penintsulan, besteak beste: iberiarrak eta zel-
tak. Geroago, zenbait herri kolonizatzaile etorri zi-
ren Mediterraneo itsasotik: feniziarrak, greziarrak
eta kartagotarrak.
1. Iberiarrak
Iberiar herriak penintsulako hegoaldean eta ekial-
dean bizi ziren.
w
Muinoetan eraikitako herrixka
hesituetan bizi ziren. Etxeak angeluzuzenak ziren,
eta kaleka antolatuta zeuden.
q
Iberiarrak tributan antolatuta zeuden. Tribu askok
errege bat zuten gobernuburu.
Biztanle gehienak nekazariak eta/edo abeltzainak
ziren. Bestalde, artisau bikainak ere baziren iberia-
rren artean. Burdinazko ezpatak, zeramikaz ko on-
tziak eta artilezko nahiz lihozko ehunak egiten zi-
tuzten. Feniziaren eta Greziaren koloniekin ere
jarduten zuten salerosketan, eta ibarriarren beraien
txanpona erabiltzen zuten salerosketa horietan.
w
Iberiar penintsulako eremu zelta eta eremu iberiarra.
q
Iberiar herrixka bat.
2. Z
Zelta
koko
beste
bater
ren, m
eta n
Zelta
tzitak
merk
gehie
Horre
objek
3. H
K.a.
tsula
rri zir
kaina
ziren.
(Cdi
Abde
herrie
Geroa
kosta
rrita.
partz
rrek
(Rosa
mero
K.a.
katik,
lako
Ebyss
loniak
Karta
nahi z
gotze
zeude
mata
eta k
Pen
kolo
ziar
Objetivos
Sabedes.
Conoas.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
Erreportaje bat idaztea
Ikasleek kazetariak direla irudikatu behar dute eta Antzinaroan Iberiar
penintsula nolako zen azaltzen duen hogei bat lerroko erreportaje bat
idatzi behar dute. Esan erreportaje hori gaurkotasun-aldizkari baterako
dela. Eman gidoi bat aipatu beharreko ideiak kontuan izan ditzaten:
Zein herrik konkistatu zuten Iberiar penintsula? Noiz? Nongoak ziren
herri haiek?
Non finkatu ziren konkistatzaileak: kostaldean ala barnealdean?
Zer lortu nahi zuten kolonizatzaileek Iberiar penintsulan?
Iritsi zirenean ba al zen beste herririk bertan? Zein? Nola bizi zi-
ren?
Helburuak
K.a. I. milurtekoan Iberiar pe-
nintsulan bizi ziren herriak iden-
tifikatzea.
Iberiarren eta zelten bizimodua
ezagutzea.
Antzinaroan Penintsulara iritsi
ziren herri kolonizatzaileak eza-
gutzea eta beren koloniak non
sortu zituzten ezagutzea.
Hasteko
Azaldu ikasleei 1. irudia. Ibe-
riarren herrixkak harresiz ingu-
ratuta zeuden eta harresi haiek
defentsarako dorreak izan ohi
zituzten. Etxeak harresiaren
inguruan eta kale nagusiaren
alde banatara eraikitzen zituz-
ten. Teilatuak buztinez estal-
tzen zituzten hezetasunari aurre
egiteko. Tornuekin lantzen zu-
ten zeramika. Soldaduen itxura
honelakoa zen: larruz egindako
eta egurrez estalitako ezkutu
borobila; bularraldea eta biz-
karraldea babesteko larruzko
halakreta; buru osoa, baita
belarriak ere estaltzen zizkien
kaskoa; eta falkata izeneko ez-
pata oker eta malgua eramaten
zituzten soinean.
Azaltzeko
Azaldu ikasleei 2. mapa. Esan
legendari arretaz erreparatzeko
eta galdetu kolore bakoitzaren
esanahia zein den. Azaldu zel-
tiberiarrak iberiarrekin harre-
manetan bizi ziren herri zeltak
zirela.
Ulertzeko
Eskatu ikasleei iberiarren eta
zelten arteko berdintasun eta
desberdintasunak azaltzeko.
186
132826 _ 0240-0253.indd 244 28/9/09 16:12:10
N
IA
R
R
AK
DITERRANEO
ASOA
ren eremua
eremua
.
187
14
2. Zeltak
Zeltak Iberiar goi-lautadako eta kostalde atlanti-
koko lurretan bizi ziren
w
, Iberiar penintsulan,
beste herri batzuekin batera; adibidez, baskoiekin
batera. Kastro izeneko herrixka hesituetan bizi zi-
ren, muinoetan. Etxeak zirkulu formakoak ziren,
eta nahaspilatuta egiten zituzten.
e
Zeltak tributan antolatuta zeuden. Beraiek ekoi-
tzitako produktuez elikatzen ziren. Horregatik,
merkataritza oso jarduera urria zen. Pertsona
gehienak abeltzain tzan aritzen ziren.
Horrez gain, zeltak oso trebeak ziren metalezko
objektuak egiten.
3. Herri kolonizatzaileak
K.a. VII. mendean, feniziarrak etorri ziren pe nin-
tsulara, bertako mineralek erakarrita. Asiatik eto-
rri ziren, eta itsas gizon trebeak eta merkatari bi-
kainak ziren. Andaluziako kostaldean kokatu
ziren. Hainbat kolonia sortu zituzten bertan: Gadir
(Cdiz), Sexi (Almucar), Ma laka (Mlaga) eta
Abdera (Adra). Kolonia horietan bizi zirela, iberiar
herriekin salerosketan jarduten zuten.
Geroago, K.a. VI. mendearen inguruan, greziarrak
kostalde mediterraneora iritsi ziren, Greziatik eto-
rrita. Pe nintsulako metalekin, gatzarekin eta es-
partzuarekin salerosketan jarduten zuten. Grezia-
rrek ere zenbait kolonia sortu zituzten: Rhode
(Rosas), Emporion (Empuries), Sagunto eta He-
meroskopeion (Denia).
K.a. III. mendean, kartagotarrak etorri ziren Afri-
katik, eta Balear uharteetan eta Iberiar penintsu-
lako ekialdean kokatu ziren. Lurralde horietan,
Ebyssos (Ibiza) eta Kartago Nova (Cartagena) ko-
loniak sortu zituzten, besteak beste.
Kartagotarrek beste lurralde batzuk konkistatu
nahi zituzten, Mediterraneoan zuten boterea area-
gotzeko. Baina erromatarrak horretarako prest ez
zeudenez, elkarren kontra borrokatu ziren. Erro-
matarrek menderatu egin zituzten kartagotarrak,
eta kanporatu egin zituzten Iberiar penintsulatik.
Penintsulako iberiar herriak eta herri zeltak herri
kolonizatzaile hauekin batera bizi izan ziren: feni-
ziarrekin, greziarrekin eta kartagotarrekin.
e
Santa Teclako kastro zelta, Pontevedran.
LORTU NAHI
DUGUN MUNDUA
Hainbat kulturaz osatutako mosaikoa
Antzinarotik, hainbat herri etorri izan dira pe-
nintsulara. Guztiengandik ikasi dugu zerbait.
Izan ere, Espainiako estatuko gaur egungo le-
geek, ohiturek, eraikuntzek, hizkuntzek eta
abarrek hainbat ekarpen jaso dituzte herri
haiengandik.
Imajinatu oso urrutiko toki batera zoazela
bizitzera, eta hango kulturak oso zerikusi
gutxi duela zurearekin. Nola nahiko zenuke
jokatzea zure ikaskideek zurekin?
1. Aipatu iberiar herrien eta herri zelten hiruna
ezaugarri.
2. Erreparatu
w
mapari. Penintsulako zer
eremutan kokatu ziren iberiarrak eta zeltak?
3. Non bizi ziren baskoiak?
4. Osatu taula hau:
FENIZIAREN
KOLONIAK
GREZIAREN
KOLONIAK
KARTAGOREN
KOLONIAK
Galderak
UNIDAD 1
Bertako herriak eta kolonizatzaileak
Proposatu jarduera hau unitatean landutako herri bakoitzaren ezauga-
rriak buruz ikasteko:
Banatu ikasleak bost taldetan eta talde bakoitzari bertako herri bateko
(iberiarrak eta zeltak) edo herri kolonizatzaile bateko (feniziarrak, gre-
ziarrak eta kartagotarrak) kideak direla esan. Talde horietako bakoitzak
nor diren, beren ezaugarriak zein diren, nondik datozen (feniziarrek,
greziarrek eta kartagoarrek soilik) eta Iberiar penintsulara zergatik
etorri diren azaldu beharko du ikaskideen aurrean.
Talde bakoitzaren azalpena entzuterakoan, ikasleei herri batzuen eta
besteen arteko desberdintasunak azaldu.

osasun-kulturarako
gaitasuna
Iberiar penintsulako aberastasun
naturalak erakarri zituen fenizia-
rrak, greziarrak eta kartagoarrak
lurralde honetara. Herri koloniza-
tzaileek baliabide naturalak ustia-
tu zituzten eta horretaz ohartuz
gero, ikasleak ingurumena babes-
teak duen garrantziaz jabetuko
dira, kontuan izan behar baitugu
baliabideak urriak direla eta ardu-
raz erabili behar ditugula.
Lortu nahi
dugun mundua
E. L.
Antzinaroan Iberiar penintsulan
bizi ziren herrien arteko bizikide-
tzaren lanketa erabil dezakegu
ikasleek munduko aniztasun kul-
turala modu kritiko eta positiboan
baloratzeko eta, norbanakoen eta
gizartearen tolerantzia-balioa sus-
tatzeko.
Erantzunak
Galderak
1. Iberiarrak: penintsulako hegoal-
dean eta ekialdean, harresiz ingu-
ratutako herrixketan bizi ziren eta
beren etxeak angeluzuzenak ziren.
Feniziarren eta greziarren kolonie-
kin jarduten zuten salerosketan.
Zeltak: iberiar goi-lautadako eta
kostalde atlantikoko lurretan, kas-
tro izeneko herrixka hesituetan bizi
ziren eta beren etxeak zirkulu for-
makoak ziren.
2. Iberiarrak penintsulako hegoal-
dean eta ekialdean bizi ziren; zeltak
Iberiar penintsulako goi-lautadako
eta kostalde atlantikoko lurretan.
3. Penintsularen iparraldean, Biz-
kaiko Golkoaren ertzean.
4. Feniziaren koloniak: Gadir, Sexi,
Malaka, Abdera; Greziaren kolo-
niak: Rhode, Emporion, Sagunto,
Hemeroskopeion; Kartagoren ko-
loniak: Ebyssos, Cartago Nova.
14. UNITATEA
187
132826 _ 0240-0253.indd 245 28/9/09 16:12:12
188
Duela 2.000 urte baino gehiago, erromatarrek kar-
tagotarrak menderatu zituzten, eta Iberiar penin-
tsula hartu zuten. Hispania deitu zioten, eta Erro-
matar Inperioko probintzia bihurtu zuten.
1. Erromatarren konkista
Erromatarrek Mediterraneo itsaso guztia kontro-
latu nahi zuten. Kartagotarrak Iberiar penintsulan
finkatuta zeuden, eta oztopo ziren erromatarren
asmo horretarako. Horregatik, erro matarrak eta
kartagotarrak elkarren kontra borrokatu ziren. Bo-
rroka haiei Gerra Punikoak esaten zaie.
K.a. 218. urtean, erromatarrak Emporionen leho-
rreratu ziren. Laster garaitu zituzten kartagotarren
armada eta haien buruzagi Anibal. Horren ondo-
rioz, kanporatu egin zituzten kartagotarrak. Gero,
penintsulako lurraldea mendean hartzea erabaki
zuten, bertako natura-baliabideak eskuratzeko;
metalak, batez ere.
Konkistarako borrokek 200 urte baino gehiago
iraun zuten. Erromatarrek erraz hartu zituzten
kostalde mediterraneoko lurraldeak; hau da, herri
koloniza tzaileekin harremana izan zutenak. Pe-
nintsulako iparraldeko, mendebaldeko eta bar-
nealdeko herriek, ordea, gogor egin zieten aurre.
K.a. 19. urtean, Augusto enperadoreak iparralde-
ko herriak garaitu zituen, eta orduantxe amaitu
zuten erromatarrek Hispaniaren konkista.
q
2. Hispaniaren antolaketa
Hispania konkistatutakoan, erromatarrek Erroma-
tar Inperioko zati bihurtu zuten, eta antolatu egin
zuten, hobeto kontrolatzeko.
Lehenik, probintziatan banatu zuten, eta probin-
tzia bakoi tzerako gobernadore bat izendatu. Den-
borarekin, gero eta probintzia gehiago izan ziren.
Hasieran bi ziren; gero, hiru; eta K.o. III. men-
dean, bost: Betika, Lusitania, Tarraconensis, Ga-
llaecia eta Carthaginensis.
w
Bestalde, erromatarrek Erromatar Inperioko le-
geak ezarri zituzten lurralde guztian. Erromatar zu-
zenbidea da gaur egungo lege askoren oinarria.
Corduba
Asturica Augusta
Barcino
Numantia
Emerita Augusta Saguntum
Bizkaiko golkoa
MEDITERRANEO
ITSASOA
O
Z
E
A
N
O
A
T
L
A
N
T
I
K
O
A
Konkistatutako lehen lurraldeak
Konkistatutako bigarren lurraldeak
Azken konkistak
Erromatar Hispania
q
Erromatarrek Hispania konkistatzeko prozesua.
Zer eskualde konkistatu zuten erromatarrek
lehen-lehenik, barnealdea ala kostalde
mediterraneoa? Zer konkistatu zuten azkena,
Iberiar penintsulako iparraldeko lurraldeak ala
hegoaldekoak?
FOTO
ed050203
FALTA
w
Emerita Augusta (Mrida) hiriko hondakinak,
Badajozen. Emerita Augusta Lusitania
probintziako hiriburua zen.
3. E
Errom
klabo
Per
ma
mu
liak
per
lurr
Esk
zire
zut
4. E
Hispa
tuzten
tzo.
e
Errom
dadu
eta ib
tar hi
tanle
mata
erabi
mata
euska
Erlijio
ran, H
koak
krista
la bih
5. E
Errom
berri
(harriz
Zorua
turak
osatu
Erro
nik
eta
per
Erromatar inperioa
Erromatar inperioa Mediterraneo itsasoaren inguruan hedatu zen.
Erromatarrek Mare Nostrum deitzen zioten latinez: gure itsasoa. Me-
diterraneo itsasoaren inguruko hiru kontinenteetako lurrak (Europa,
Asia eta Afrika) konkistatu zituztelako deitzen zioten horrela.
Erromatar zibilizazioa K.a. 753an sortu zen Erroman; Italiar penin-
tsularen erdialdean. K.a. 500 eta 250 urteen artean Erromak Italiar
penintsulako lurralde guztiak konkistatu zituen. Ondoren, Mediterra-
neoan zehar hedatzen hasi ziren. K.o. I. eta II. mendeetan Inperioa
bere unerik gorenera iritsi zen: Britainiar irletatik Sahararainoko lurrak
eta Hispaniatik Mesopotamiarainokoak konkistatu zituzten.
Helburuak
Erromatarrek Hispania nola kon-
kistatu zuten azaltzea eta ber-
tako antolamendu politikoa eta
soziala aztertzea.
Hispaniako erromanizazio-proze-
sua ulertzea.
Erromatar artearen ezaugarri
nagusiak ezagutzea.
Hasteko
Galdetu ikasleei 188. eta 189.
orrialdeetako argazkietan ager-
tzen diren tokietan egon ote
diren eta entzun zer kontatzen
duten. Erromatar hondakinak
dituzten beste herri batzuk ere
aipa ditzakezu, hala nola, Clunia
(Burgos) edo Segovia.
Azaltzeko
Azaldu 1. jarduerako mapa. K.a.
237 urtean Amilcar general kar-
tagotarra Cdizera iritsi zen eta
erromatarrekin hitzarmen bat
egin zuen hartuko zituzten pe-
nintsulako lurrak mugatuz. Ha-
ren ondorengoak, Anibalek, ez
zuen hitzarmena errespetatu eta
bigarren gerra punikoa hasi zen.
Gerra hura erromatarrek irabazi
zuten. Gerra amaitu ondoren pe-
nintsula konkistatu zuten. Has-
teko, kostalde mediterraneoa
eta Ebroko eta Guadalquivirre-
ko haranak konkistatu zituzten;
ondoren, goi-lautadaren eta
mendebaldearen konkistari ekin
zioten baina lusitaniarrek eta zel-
tiberiarrek aurre egin zieten. K.a.
139an general lusitaniarrek be-
ren buruzagia, Viriato, hil zuten
eta orduan galdu zuten gerra.
Zeltiberiarrek, aldiz, Numancia
suntsitutakoan galdu zuten.
Haren ondoren iparraldea kon-
kistatu zuten. Octavio Augusto
enperadoreak bere mende hartu
zituen galaikoak, kantabriarrak
eta asturiarrak, baina, ezin izan
zituen Baskoiak garaitu.
188
132826 _ 0240-0253.indd 246 28/9/09 16:12:13
TERRANEO
SOA
deak
aldeak
189
3. Erromatar Hispaniako gizartea
Erromatarren garaian, pertsona askeek eta es-
klaboek osatzen zuten gizartea.
Pertsona aske en artean, baziren oso gizon-e-
makume aberatsak (merkatari handiak, lur-ere-
mu zabalen jabeak, Erromatik etorritako fami-
liak...), eta baziren ondasun gutxiagoko hainbat
pertsona ere (artisauak, merkatari txikiak,
lurraren jabe ziren nekazariak...).
Esklabo ak beste pertsona baten jabetzakoak
ziren, eta soroan, etxean, meategietan egiten
zuten lan edo zirkuko gladiadore aritzen ziren.
4. Erromanizazioa
Hispaniarrek erromatarren ohiturak bereganatu zi-
tuzten, pixkanaka. Prozesu horri erromanizazio deri-
tzo.
e
Erromanizazioa legionarioen bidez (erromatar sol-
daduak) hasi zen. Legionarioak, herrixka zeltetan
eta iberiar herrixketan kokatu ziren, eta erroma-
tar hiri bihurtu zituzten. Horrez gain, bertako biz-
tanleek latina ikasi zuten. Hizkuntza horrek erro-
matarren konkistaren aurretik Iberiar penintsulan
erabiltzen ziren hizkuntzen tokia hartu zuen. Erro-
matarren aurreko hizkuntza bakarrak iraun zuen:
euskarak.
Erlijioa ere aldatu egin zen. Konkistaren hasie-
ran, Hispaniako biztanle gehienek erromatar Jain-
koak gurtzen zituzten. K.o. 380. urtean, aldiz,
kristautasuna Erromatar Inperio guztiko erlijio ofizia-
la bihurtu zen.
5. Erromatar Artea
Erromatarrak eraikitzaile bikainak ziren. Bi material
berri erabiltzen zituzten: zementua eta hormigoia
(harriz, zementuz eta hareaz egindako nahaste bat).
Zoruak eta hormak apaintzeko, erromatarrek pin-
turak eta harri txikiz edo koloretako kristal txikiz
osatutako mosaikoak egiten zituzten.
e
Erromatar hondakin ugari daude Iberiar
penintsulan. A. Italika hiriko mosaikoa (Sevilla).
B. Deabruaren zubia (Tarragona).
C. Segobrigako antzokia (Cuenca).
1. Noiz hasi zen erromatarren konkista?
Zer urtetan amaitu zen? Zenbat urte iraun
zuen? Zergatik iraun zuen horrenbeste?
2. Nola antolatu zuten erromatarrek
Hispaniako lurraldea?
3. Azaldu zer den erromanizazioa eta nola
erromanizatu zen Hispania.
4. Zer alde zegoen pertsona askeen eta
esklaboen artean?
Galderak
A
B
C
Erromatarrek Hispania konkistatu zuten, lehe-
nik, eta erromanizatu, gero: hiriak sortu zituzten,
eta latina eta kristautasuna zabaldu. Hispanian,
pertsona askeak eta esklaboak zeuden.
14
Inperioa antolatzeko asmoz erromatarrek gobernadoreen mende zeu-
den probintziak sortu zituzten. Probintzia bakoitzak zergak ordaindu
behar zizkion Erromari.
Batasun politiko hari esker, erromatarren kultura hedatu zen. Erroma-
tar legeak, latina, hiriak, artea inperioko txoko guztietara hedatu
ziren.
Horretarako aukerarik izanez gero, erakutsi ikasleei erromatar inpe-
rioaren mapa bat. Hartara, inperioaren hedadura ezagutuko dute.
Horrez gain, erromatarrek mediterraneoaren mendebaldean zegoen
Hispania konkistatzeko zuten interesa ulertuko dute.

gaitasuna
Erabili orrialde honetan ikus daitez-
keen monumentuen argazkiak ikas-
leen artean kultur-hondarea babes-
tearen aldeko jarrera susta tzeko.
Galdera hau egin diezaiekezu ikas-
leei: antzinako monumentuak itxi
egin behar al dira bisitaririk ezean
hobeto mantendu ahal izateko?
Erantzunak
Irudiak
1. Erromatarrek kostalde medi-
terraneoa konkistatu zuten lehe-
nengo. Penintsularen iparraldeko
lurraldeak konkistatu zituzten az-
kena.
Galderak
1. Erromatarren konkista K.a. 218
urtean hasi zen. Orduan iritsi ziren
erromatarrak Emporionera. K.a. 19.
urtean amaitu zen eta ia berrehun
urte iraun zuen. Barnealdeko he-
rriek, mendebaldekoek eta iparral-
dekoek, gogor egin zieten aurre eta
horregatik iraun zuen hainbeste.
2. Lurraldea probintziatan banatu
zuten eta probintzia bakoitzerako
gobernadore bat izendatu zuten.
3. Hispaniarrek erromatarren
ohiturak bereganatu zituzten eta
prosezu hori da erromanizazioa.
Hauek dira Hispaniaren erroma-
nizazioaren elementu nagusiak:
bertako herrixketan kokatu ziren
eta herrixka haiek erromatar hiri
bilakatu zituzten legionarioak, lati-
na eta erromatar legeak, eta kris-
tautasunaren hedapena.
4. Pertsona libreen artean des-
berdintasun ekonomiko handiak
zeuden, baina pertsona haiek ez zi-
ren inoren jabetzakoak. Esklaboak,
aldiz, beste pertsona baten jabe-
tzakoak ziren, eta soroan, etxean,
meategietan edo erromatar zirkuan
egiten zuten lan.
14. UNITATEA
189
132826 _ 0240-0253.indd 247 6/10/09 15:53:27
190
w
Irua-Veleiako aztarnategia. Irua-Okan,
Gasteizetik hurbil, hiri erromatar garrantzitsu
baten aztarnak aurkitu dira.
1. Erromatarrak etorri aurreko herriak
K.a. I. mendearen inguruan, hainbat herri bizi zi-
ren euskaldunen lurraldean: autrigoiak, Bizkaiko
mendebaldean eta Arabako ipar-mendebaldean;
karistiarrak, Bizkaian, Araban eta Gipuzkoako
mendebaldean; barduliarrak, Gipuzkoan eta Ara-
bako ekialdeko erdian; akitaniarrak, Ipar Euskal
Herritik Bordeleraino; beroiak, Arabako Errioxan;
eta baskoiak, Gipuzkoako ipar-ekialdean eta Nafa-
rroan.
q
2. Erromatarren konkista
Erromatarrak K.a. I. mendearen inguruan iritsi zi-
ren euskaldunen lurraldera. Ebro haranean zehar
etorri ziren, eta iparralderantz hedatu ziren, itsas-
ertzeraino.
Gure lurralde hauetan erromatarren aurreko ga-
raietatik bizi ziren herriek onartu egin zituzten
erromatarrak, oro har. Erromatarrak Araban eta
Nafarroan kokatu ziren, batez ere. Erromatarrek
utzitako aztarnetako bat Irua-Veleiako hiria da:
w
antzinako herri indigena baten gainean eraikita-
ko herrixka. Foruko erromatar herrixka ere aurkitu
dute Bizkaian, bai eta zeramika, burdina eta beiraz-
ko hainbat objektu ere, bertan.
BASKOI AK
AKI TANI ARRAK
I
B
A
I
A
E
B
R
O
AUT RI GOI AK
KARI ST I ARRAK
BARDUL I ARRAK
BEROI AK
KANTABRIARRAK
Gasteiz
Iruea
Bilbo
Donostia
ERROMAURREKO HERRIEN LURRALDEAK
q
Erromatarrak etorri aurreko herrien
bizilekuak.
B
3. Erro
Erroman
zuen. Bi
nomikoa
Euskald
tar ibilbi
Iberiar
tzen zut
Aipagarr
nen lurra
leiatik (A
baitzen.
Ibaiak z
zituz ten;
puentes
gertu, N
Errom
nen lu
tarrak
gure
zubiak
garran
Trespue
erromat
Pertsonaia hispanoerromatar garrantzitsuak
Erromatar inperioaren garaiko pertsonaia garrantzitsu asko Hispanian
jaio ziren. Hauek dira haietako batzuk:
Quintiliano Calahorran jaio zen, Errioxan, K.o. 30ean. Haurra zela joan
zen Erromara eta bertan hezi zen. Erretorika-eskola entzutetsu bateko
zuzendari izan zen eta bere irakaspenei eta idatziei esker, oratoriak
aintzatespen handia lortu zuen. Bere hitzetan, jakintzaren mesedetan
ongi hitz egitearen artea da oratoria.
Lucano, Kordoban jaioa, idazle erromatar onenetako bat izan zen.
Erroman eta Atenasen egin zituen ikasketak. Neron enperadorearen
laguna zen eta goi-karguak izan zituen gobernuan. Enperadorearen
gehiegikeriak kritikatu zituen eta hark heriotza-zigorra ezarri zion.
Helburuak
Euskal lurraldeak Antzinaroan
izan zituen ezaugarri nagusiak
ezagutzea.
Antzinaroan euskal lurraldee-
tan bizi izan ziren herriak eza-
gutzea.
Euskal lurraldearen erromaniza-
zio-prozesua ulertzea.
Hasteko
Ikasleei jakinarazi euskal lurral-
deko erromatar aztarna garran-
tzitsuenak Irua-Veleian daudela
eta erromatarrek Veleia deitzen
ziotela. Aztarnategia Irua Okan
dago, Gasteiztik 10 kilometrora.
Inguru hori toki estrategikoa da
Arabako Lautadatik Ebroko Ha-
ranerako bidea kontrolatu ahal
izateko. Veleia hiria Astorga eta
Bordele lotzen zituen erromatar
galtzadako gune esanguratsua
zen. Galtzada hark penintsula
eta Akitania lotzen zituen.
Aztarnategiko indusketa-lanei
esker, hiri erromatarren eta an-
tzinako herri indigena baten az-
tarnak azaleratu ahal izan dira.
Kontuan izan behar dugu Veleia
herri indigena haren gainean
sortu zutela erromatarrek.
Azaltzeko
Azaldu ikasleei feniziar, greziar
eta kartagotar koloniak eta ko-
lonizatzaileekin produktuak el-
kartrukatzen zituzten iberiarrak
gainerakoak baino lehenago
erromanizatu zirela, kolonia eta
herri haietako biztanleak beste
herri batzuetako biztanleekin
harremanak izaten ohituta bai-
tzeuden. Hori dela eta, euskal
lurraldeetako erromanizazioa
ez zen izan aipatu ditugun lu-
rraldeetakoa bezain indartsua
eta hondar erromatarrak ere ez
dira beste gune batzuetakoak
bezainbeste.
190
132826 _ 0240-0253.indd 248 28/9/09 16:12:16
K
191
14
POMPAELO
(Iruea)
MILUZE
ARACELI
(Uhar te-Arakil)
IMUS PURENAEUS
(Donibane Garazi)
BIZILEKUAK ETA KOMUNIKABIDEAK ERROMATARREN GARAIAN
ALBA
(Albeiz)
TULLONIO
(Dulantzi)
TRESPUENTES
VELEIA
(Irua-Oka)
CABRIANA
(Komunioi)
MANTIBLE
(Lantziego)
FLAVIOBRIGA
(Castro-Urdiales)
OIASSO
(Irun)
ALANTONE
(Atondo)
ITURISSA
(Aurizberri)
SUMMUS PYRENAEUS
(Orreaga-Ibaeta)
LAPURDUM
(Bayona)
BURDIGALAra
(Bordele)
ASTURICAra
(Astorga)
FORUA
(Forua)
SUESTATIUM
(Arkaia)
CABRIANA
(Comunin)
I B
A
I
A
E
B
RO
3. Erromatar galtzadak eta zubiak
Erromanizazioak galtzaden sare zabal bat ekarri
zuen. Bi helburu zituen sareak: militarra eta eko-
nomikoa.
Euskaldunen lurraldea zeharkatzen zuten erroma-
tar ibilbideek lurralde hori Mediterraneoarekin eta
Iberiar penin tsulako ipar-mendebaldearekin lo-
tzen zuten, batetik, eta Akitaniarekin, bestetik.
Aipagarria da Astorga-Bordele bidea, euskaldu-
nen lurraldea zeharkatzen bai tzuen, eta Irua-Ve-
leiatik (Araban) eta Iruetik (Nafarroan) igarotzen
baitzen.
e
Ibaiak zeharkatzeko, erromatarrek zubiak eraiki
zituz ten; adibidez, Mantible Assakoa eta Tres-
puenteskoa Araban, eta Miluze izenekoa, Iruetik
gertu, Nafarroan.
Erromatarren konkistaren aurretik, euskal du-
nen lurraldean hainbat tribu bizi ziren. Erroma-
tarrak K.a. 179. urtearen inguruan iritsi ziren
gure lurraldera. Hiriak, villak, gal tzadak eta
zubiak eraiki zituzten hemen. Erromatar hiri
garrantzitsuenetako bat Irua-Veleia izan zen.
e
Euskaldunen lurraldea, erromatarren garaian.
1. Erreparatu 186. orrialdeko mapari.
Zer iberiar herri zituzten aldamenean
baskoiek?
2. Nola bizi ziren erromatarrak etorri
aurreko herriak?
3. Aipatu erromatar konkistaren garaiko
hiri erromanizatu garrantzitsu bat.
Azaldu nola zegoen antolatuta hiri
horretako gizartea.
Galderak
Zenarruzako
erromatar galtzada.
Trespuentes
erromatar zubia.
Irua-Veleiako
mosaikoa.
Erromatarren
kokalekuak
Zubiak
Hiri nagusia
Galtzadak
Adriano Italican jaio zen, Sevillatik gertu. Erromako enperadore mi-
restuenetako bat izan zen zintzotasun handiz gobernatu baitzuen in-
perioa.
Teodosio Cocan jaio zen, Segovian, eta bera izan zen inperioa zatikatu
baino lehen Erromak izan zuen azken enperadorea. Kristautu egin zen
eta bere mendekoei erlijio kristaua inposatu zien.
Eskatu ikasleei jatorri hispaniarra zuten erromatar ezagunei buruz-
ko aipamen labur bat idazteko, esate baterako, Trajanori, Senekari
edo Balboarrei buruzkoa izan daiteke.

Eskatu ikasleei bere erkidegoko
erromanizazioari buruzko eskema
bat egiteko eta eskema horretan
euskal lurraldean aurki ditzakegun
erromatar garaiko hondakinak ai-
patzeko. Eskema hori egiteko in-
formazioa bildu eta hautatu behar
dutenez, errazago gertatuko zaie
kontzeptu horiek ulertzea eta buruz
ikastea.
Erantzunak
Galderak
1. Baskoien bizilagunak hauek zi-
ren: kantabriarrak, lutiakoak, are-
vakoak, eta Pirineoen beste aldean
akitaniarrak.
2. Erromatarrak etorri aurreko he-
rriak harresiz inguratutako herrixke-
tan bizi ziren eta tributan banatzen
ziren; zerealak landatzen zituzten,
zaldiak eta ahuntzak hazten zituz-
ten, eta zenbait mineral ustiatzen
zituzten, hala nola, urrea eta zila-
rra.
3. Veleia euskal lurraldeko erroma-
tar hiri garrantzitsuena zen. Veleia-
ko gizartean, Hispaniako gainera-
ko gizarteetan bezala, pertsona
libreak eta esklaboak bereizten
ziren.
14. UNITATEA
191
132826 _ 0240-0253.indd 249 28/9/09 16:12:17
192
1. Kopiatu mapa eta koloreztatu legenda. Gero,
idatzi mapako izen bakoitza taulan, dagokion
tokian.
2. Ordenatu gertaera hauek, antzinakoenetik
hurbilenerako hurrenkeran. Gero, azpimarratu
gorriz erromatar konkistaren aurretik
gertatutakoak, eta berdez, geroago
gertatutakoak:
a. Emporion sortu.
b. Carpetania konkistatu.
c. Hispania bost probintziatan zatitu.
d. Gadir sortu.
e. Kartago Nova sortu.
f. Kristautasuna Erromatar Inperioko erlijio
ofizial bihurtu.
g. Erromatarrak Emporionen lehorreratu.
3. Osatu iberiarrei buruzko eskema hau.
Gero, egin zeltei buruzko beste bat.
BETOIAK
AREVACOAK
TURDETANIARRAK
CONTESTANIARRAK ZELTIKOAK
BASTETAN
O
A
K
V
A
C
C
E
IA
K
ASTURIARRAK
L
U
T
I
A
K
O
A
K
L
A
IE
TANIARRAK
K
A
R
P
E
T
A
N
I
A
R
R
A
K
Bizkaiko golkoa
M
E
D
I
T
E
R
R
A
N
E
O
IT
S
A
S
O
A
O
Z
E
A
N
O
A
T
L
A
N
T
I
K
O
A
Hemeroskopeion
Rhode
Malaka
Abdera
Ebyssos
Sexi
Gadir
Kartago Nova
Emporion
Sagunto
Ariketak
Ulertu
Arrazoitu
IBERIAR
HERRIAK
HERRI
ZELTAK
FENIZIAREN
KOLONIAK
GREZIAREN
KOLONIAK
KARTAGOREN
KOLONIAK
4. Irakurri testua eta erantzun.
Amilcar erromatarren aurka borrokatu zen
armada bateko jenerala zen. Amilcar eta
haren herria itsasoz heldu ziren Iberiar
penintsulako kostaldera. Kartago Nova hiria
sortu zuten. Amilcarren semeak Anibal zuen
izena.
a. Zer herri kolonizatzailetakoa zen Amilcar?
Nondik etorri zen?
b. Nor izan zen Anibal?
5. Zer ondorio ekarri zituzten gertaera hauek?
a. K.a. 218. urtean, erromatarrak Iberiar
penintsulan lehorreratu ziren.
b. Erromatarrak euskaldunen lurraldera
K.a. 179. urtean iritsi ziren.
c. K.o. 380. urtean, kristautasuna Erromatar
Inperioko erlijio ofizial bihurtu zen.
Zelten eta zeltiberiarren eremua
Iberiarren eremua
Koloniak:
Feniziarenak
Greziarenak
Kartagorenak
Adibidea: a. Erromatarrek kartagotarrak
kanporatu zituzten, eta Iberiar
penintsula konkistatzeari ekin zioten.
IBERIARRAK
.........an bizi ziren.
.........tan zeuden antolatuta.
.........n jarduten zuten.
6. Im
d
C
a
b
c.
Hona
ziren
Hona
kolon
Beraz
7. Es
a
b
8. Id
a
Erromatar Hispanian zehar bidaia
Banatu ikasleak taldetan. Talde bakoitza bidaia-agentzia bat izango
da eta hiru eguneko ibilaldi turistiko bat antolatu beharko du. Hiru
egun horietan bidaiariek hiru monumentu erromatar garrantzitsu ikusi
behar dituzte. Nahi izanez gero, honako gidoia eman diezaiekezu:
Hasteko, hiru monumentu hautatu eta horiei buruzko informazioa
bilatu behar dute Interneten edo entziklopediaren batean.
Ondoren, monumentu bakoitzari buruzko informazioa biltzen duen
fitxa bat egin behar dute: zer den, non dagoen, zertarako erabiltzen
zen, zerez eginda dagoen
192
Erantzunak
Ulertu
1. Zeltak eta zeltiberiarrak: grisa;
iberiarrak: berdea; feniziarrak: go-
rria; greziarrak: urdina; kartagita-
rrak: horia.
Iberiarrak: laietaniarrak, contesta-
niarrak, bastetanoak, turdetania-
rrak.
Zeltak: asturiarrak, vacceiak, be-
toiak, lutiakoak, arevacoak, carpe-
taniarrak, zeltikoak.
Feniziaren koloniak: Gadir, Malaka,
Sexi, Abdera.
Greziaren koloniak: Rhode, Empo-
rion, Sagunto, Hemeroskopeion.
Kartagoren koloniak: Ebyssos, Car-
tago Nova.
2. Gadir sortu, Emporion sortu,
Kartago Nova sortu, erromatarrak
Emporionen lehorreratu, Carpe-
tania konkistatu, Hispania bost
probintziatan zatitu, Kristautasuna
Erromatar Inperioko erljio ofizial
bihurtu. Konkistaren aurretik: Gadir
sortu, Emporion eta Kartago Nova-
sortu eta erromatarrak Emporionen
lehorreratu. Konkistaren ondoren:
Hispania bost probintziatan zatitu
eta kristautasuna Erromatar Inpe-
rioko erlijio ofizial bihurtu.
3. Iberiarrak muinoetan eraikita-
ko herrixka hesituetan bizi ziren;
errege batek gobernatzen zituen
tributan zeuden antolatuta; neka-
zari tzan, abeltzaintzan, artisautzan
eta merkataritzan jarduten zuten.
E. G.
Arrazoitu
4. a. Amilcar kartagotarra zen.
Afrikatik etorri zen. b. Anibal Gerra
Punikoetan erromatarren aurka bo-
rrokatu zuen general kartagotarra
izan zen.
5. a. Erromatarrek kartagotarrak
kanporatu zituzten, eta Iberiar pe-
nintsula konkistatzeari ekin zioten.
b. Carpetania erromatar inperioa-
ren zati bilakatu zen. c. Hispania
erromatar inperioko zati zenez,
kritautasuna bertako erlijio ofizial
bilakatu zen.
132826 _ 0240-0253.indd 250 28/9/09 16:12:18
.
193
14
Aldi bereko gertaerak eta bata bestearen ondorengoak
Historian, badira bata bestearen ondoren gertatzen diren hainbat gertaera, eta
badira aldi berean gertatzen diren beste hainbat ere.
IKASI EGITEN
6. Imajinatu Hispanian zehar bidaiatu behar
duen Erromako biztanle bat zarela. Deskribatu
Cesaraugustatik Hispaliserako bidaia.
a. Zer probintziatatik irtengo zinateke?
Zer probintziatara iritsiko zinateke?
Zer beste probintziatatik igaroko zinateke?
b. Zer hiri ezagutuko zenituzke bidean?
c. Izan gogoan 102. orrialdeko mapa. Zer
elementu geografiko zeharkatuko zenituzke?
Aplikatu
Hona hemen bata bestearen ondoren gertatutako gertaera batzuk: erromatarrak Emporionen lehorreratu
ziren, K.a. 218. urtean; Hispania konkistatu zuten; Hispania erromanizatuz joan zen.
Hona hemen, berriz, aldi berean gertatutako gertaera batzuk: iberiarren garapena eta feniziarren
kolonizazioa aldi berean gertatu ziren Andaluziako kostaldean, K.a. lehen milurtekoaren lehen mendeetan.
Beraz, iberiarrak eta feniziarrak elkarren ondoan bizi izan ziren, eta elkarrekin harremanak izan zituzten.
Corduba
Asturica
Augusta
Olisipo
Hispalis
Cesaraugusta
Tarraco
Pompaelo
Numantia
Emerita
Augusta
Toletum
Bi zkai ko gol koa
MEDITERRANEO
ITSASOA
O
Z
E
A
N
O
A
T
L
A
N
I
T
I
K
O
A
TARRACONENSIS
GALLAECIA
LUSITANIA
CARTHAGINENSIS
BETIKA
Erromatarren
bide nagusiak
7. Esan gertaera hauek aldi berean ala bata bestearen ondoren gertatu ziren:
a. Gadirren sorrera / Emporionen sorrera.
b. Gerra Punikoak / Erromatarrek Iberiar penintsula konkistatzeari ekitea.
8. Idatzi Iberiar penintsulan koloniak sortu zituzten herrien izenak, zer hurrenkeratan iritsi ziren
aintzat hartuta. Gero, esan zer herri bizi izan zen feniziarren ondoan eta haiekin harremanetan.
Amaitzeko ibilbidea proposatu behar dute. Esate baterako: lehe-
nengo egunean probintzian dagoen... herrira abiatuko gara. Ber-
tan... ikusiko dugu. ... urtean eraiki zuten eta bere funtzioa... zen.
Nahi izanez gero, aipatu erromatarren monumentu batzuk: Segoviako,
Alcanadreko edo Albatanako akueduktuak, deabruaren zubia, Segobri-
gako antzokia, Italica, Emporion, Baelo Claudia edo Clunia hiri erroma-
tarrak, Barako edo Medinaceliko arkua, Alcantarako zubia, Mridako
antzokia, Fuenfrako galtzada
Lana amaitu ondoren, beren ikaskideen aurrean aurkeztu eta denen
artean ibilbiderik interesgarriena hauta dezakete.
Aplikatu
6. a. Tarracotik abiatuko nintzateke.
Betika probintziara iritsiko nin tzate-
ke. Bertan Hispalis dago. Erromata-
rrek Carthaginensis dei tzen zioten
probintzia zeharkatuko nuke eta,
agian, baita Lusitania ere.
b. Toletum ezagutuko nuke eta,
hautatutako erromatarren bidearen
arabera, Emerita Augusta edo Cor-
duba ezagutuko zituzke. c. Iberiar
mendikatea, Erdialdeko Mendika-
tea, Toledoko mendiak eta Sierra
Morena zeharkatuko nituzke.
Ikasi egiten
7. a. Gadirren sorrera eta Emporio-
nen sorrera bata bestearen ondoren
gertatu ziren. Lehenengo, feniziarrek
Gadir sortu zuten eta, ondoren, gre-
ziarrek Emporion sortu zuten.
b. Gerra Punikoak eta erromatarrek
Iberiar penintsula konkista tzeari
ekitea aldi berean gertatu ziren,
erromatarrak kartagotarren aurka-
ko Gerra Punikoetan hasi baitziren
Hispania konkistatzen.
8. Lehenengo feniziarrak iritsi ziren,
ondoren greziarrak, eta amaitzeko,
kartagotarrak. Iberiarrak eta fenizia-
rrak elkarren ondoan bizi izan ziren
eta elkarrekin harremanak izan zi-
tuzten.
Gertaerak bata bestearen ondoren
edo aldi berean gerta daitezkeela
ulertzea zail izaten da ikasleentzat.
Kontzeptu horiek azaltzeko erabili
atal honetako irudiak. Azaldu lehe-
nengoak bata bestearen ondoren-
go gertaerak irudikatzen dituela:
erromatarrak K.a. 218an iritsi ziren
Pe nintsulara, konkistak urte harta-
tik K.a. 19ra iraun zuen, eta orduz
geroztik erromanizazioa hasi zen:
legionarioak, hirien eraikuntzan, lati-
naren eta erromatar legeen hedape-
na Bigarren irudian, aldiz, burdina
lantzen zuten artisuak eta Elcheko
Dama bezala jantzitako iberiarrak
ikus ditzakegu, K.a. VII. mendean
Iberiar penintsulara merkataritzan
jarduteko iritsi ziren feniziarren on-
doan bizi zirenak.
14. UNITATEA
193
132826 _ 0240-0253.indd 251 28/9/09 16:12:18
194
2. IKASTEN IKASTEKO. Osatu Antzinaroko euskaldunen lurraldeari buruzko eskema hau:
3. IKASTEN IKASTEKO. Idatzi Antzinaroan Iberiar penintsulan zer gertatu zen ulertzeko
garrantzitsutzat jotzen dituzun lau galdera. Gero, erantzun.
Adibidez: Zer herri bizi ziren Iberiar penintsulan, K.a. lehen milurtekoan? Iberiar herriak eta herri
zeltak.
Berrikusi
Antzinaroa
Iberiar penintsula, erromatarrak iritsi aurretik
K.a. lehen milurtekoan, iberiarrak eta zeltak bizi ziren Iberiar
penintsulan. Lehenengoak Kostalde mediterraneoan zeu-
den kokatuta, eta bigarrenak, barnealdean eta Kostalde
atlan tikoan. Mediterraneo itsasoan zehar, feniziarrak, gre-
ziarrak eta kartagotarrak iritsi ziren.
Garai hartan, tributan antolatutako hainbat herri bizi ziren
elkarren ondoan eta bizikidetza-giroan, euskal lurraldean.
Erromatar Hispania
Iberiar penintsula konkistatzeari K.a. 218. urtean ekin zioten erromatarrek, eta
K.a. 19. urtean amaitu zen konkista. Gero, erromatarrek probintziatan antolatu
zuten Hispania, erromatar legeak ezarri zituzten, latina hedatu zuten, hiriak
sortu zituzten, eta kristautasuna ekarri zuten. Hispaniar-erromatar gizartea
per tsona askeek eta esklaboek osatzen zuten.
.........tan zeuden
antolatuta.
.........an
bizi ziren.
.........n
jarduten zuten.
EUSKALDUNEN LURRALDEA
ANTZINAROAN
Erromatarren aurreko herriak
.........
.........
.........
.........
.........
.........
Erromatarren konkista
......... urtean
iritsi ziren.
Hiri erromatar
garrantzitsu bat: .........
Bide nagusiak
.........tik igarotzen ziren.
GAI N
1.
2.
3.
4.
Antzinaroko horma-irudia
Proposatu ikasleei Antzinaroko Iberiar penintsulari buruzko horma-irudi
bat egiteko. Horretarako material hauek erabili behar dituzte:
Kartoi mehe bat.
Guraizeak, lekeda eta margoak edo koloretako errotuladoreak.
Horma-irudian aldizkarietatik, bidaia-liburuxketatik eta Internetetik moz-
tutako argazkiak edo beraiek egindako marrazkiak jar ditzakete.
Horma-irudi guztiak egin ondoren, klasean jarri eta denen artean An-
tzinaroa hobekien irudikatzen duena hautatu.
Unitateko hitz
nagusiak
Baskoiak
Kartagotarrak
Kastroa
Zeltak
Kolonia
Kolonizatzaileak
Konkista
Kristautasuna
Zuzenbide erromatarra
Esklaboa
Feniziarrak
Gobernadorea
Greziarrak
Gerra Punikoak
Hispania
Iberiarrak
Latina
Legionarioa
Mosaikoa
Probintzia
Erromanizazioa
Ikasten ikasteko
2. Tributan banatuta bizi ziren;
muinoetan eraikitako herrixka he-
situetan bizi ziren; nekazaritzan,
mineralen ustiaketan eta, batez
ere, abeltzaintzan jarduten zu-
ten. Erromatarren konkista K.a. I.
mendean hasi zen; erromatar hiri
garrantzitsuena Veleia zen; eta
galtzada nagusia Astorgatik Bor-
delerakoa zen.
3. E. L.
Ikasleak kontuan izan behar ditu:
bertako herriak (zeltak eta iberia-
rrak), kolonizatzaileak (feniziarrak,
greziarrak eta kar tagotarrak),
erromatar Hispania eta euskal
lurraldea Antzinaroan. Oinarrizko
informazioa berregiteko argibi-
deak behar izanez gero, IKASTEN
IKASTEKO eskuliburuko 48. eta
49. orrialdeetara jo dezakezue.
194
132826 _ 0240-0253.indd 252 6/10/09 15:53:32
195
14
Pertsonaia bat bere garaiarekin lotzeko
GAI NAIZ...
1. Zure ustez, noiz hil zen Viriato? Arrazoitu zure erantzuna:
a. K.a. 218. urtea baino lehen.
b. K.a. 218. urtetik K.a. 19. urtera bitartean.
c. K.a. 19. urtea baino geroago.
2. Zer herritako kide zen Viriato, iberiarra, zelta ala herri kolonizatzaile batekoa?
3. Zure ustez, non bizi zen Viriato, herrixka batean ala hiri batean? Deskribatu nolakoa izango
zen herrixka edo hiri hori.
4. Hispaniaren konkistaren zer etapatan gertatu zen irakurri duzun gertaera hori, hastapenetan
ala amaiera aldean? Nola dakizu?
Egun batez, Galba izeneko
erromatar gobernadore batek
dei egin zien erromatarren
konkistaren aurkako
lusitaniar gerrariei, eta bakea
eskaini zien armak uztearen
truke, bai eta lurrak ere, lan
zitzaten. Promes haiek
entzunda, 30.000 lusitaniar
inguru agertu ziren,
armarik gabe.
Baina amarrua zen, eta
Galbak inguratu egin
zituen bere tropekin. Asko
labankadaka hil zituzten,
eta beste asko esklabotzat
saldu. Gutxi batzuek
soilik lortu zuten ihes
egitea; horietako bat
zen Viriato.
Viriato artzain izana
zen. Bizitza gogorra
izan zuen, baina ezin
hobeto ezagutzen
zituen inguru haietako mendiak eta
bideak, eta gizon gihartsua zen.
Denbora gutxian, hispaniarren
buruzagi adoretsuena bilakatu zen.
Lurrak galdutako nekazari asko eta
erromatarren armadak ganaduak
kendutako beste abeltzain ugari
errekrutatu zituen, gerrari izateko.
Zortzi urtean, ezin konta ahala
borroka egin zituen erromatarren
aurka. Behin eta berriz irabazi zuenez,
larritu egin ziren erromatarrak, eta
traizioa erabili behar izan zuten,
hura garaitzeko. Horretarako,
haren gertuko hiru laguntzaile erosi
zituzten, hil zezaten. Hil ondoren,
hiltzaileak sari bila joan ziren, eta
ospetsu egin den erantzun hauxe
jaso zuten: Erromak
ez die traidoreei
ordaintzen.
VIRIATO,
TRAIZIO EGIN
ZIOTEN HEROIA
Unitatea amaitzean bete ikasleekin batera honelako taula bat, edo
eskatu haiei bete dezaten:
Gai naiz...
1. Erantzun zuzena b da: K.a.
218. urtetik K.a. 19. urtera biar-
tean. Erromatarrek Hispania kon-
kista tzen zuten artean hil zen eta
konkista K.a. 218. urtean hasi eta
K.a. 19. urtean amaitu zen.
2. Viriato lusitaniarra zen; Penin-
tsulako herri zelta eta zeltiberia-
rretakoa.
3. Lusitaniarrek egin ohi zuten
bezala, herrixka batean bizi zen;
ziurrenik, muino batean zirkulu
formako etxez osatutako herrixka
hesituan.
4. Viriatoren garaian erromatar
konkista amaitzear zen. Hasieran,
bertakoek aurre egin ez zietenez,
erromatarrek erraz hartu zituzten
koltalde mediterraneoko lurral-
deak. Hala ere, konkistaren azken
urteak ez ziren hain xamurrak izan.
Zeltek eta iparraldeko herriek go-
gor egin zieten aurre erromatarrei
eta, horren ondorioz, konkista ha-
sieran uste zutena baino gehiago
luzatu zen.

Eguneroko bizitzan garrantzitsua
izaten da ikasitako ezagutza oro-
korrak egoera zehatzetan aplika-
tzea. Hori dela eta, pertsonaia bat
dagokion garaiarekin lotzeak ikas-
leei lagun tzen die ikasitako edu-
kiak beren eguneroko jardunean
aplikatzen. Gainera, hori ez da gai
historikoekin soilik gertatzen, tes-
tuinguru guztietan baizik.
14. UNITATEA
195
14. UNITATEA: Antzinaroa
Iberiarrak, zeltak eta
kolonizatzaileak
Erromatar Hispania
132826 _ 0240-0253.indd 253 28/9/09 16:12:19
196A
Erdi Aroa
U
15
Edukiak
Erdi Aroaren hasiera.
Erdi Aroaren amaiera.
Al Andalusko bizimodua.
Kristau-erresumetako
bizimodua.
Gaur egungo Euskadiko
lurraldea, Erdi Aroan.
Mapa historikoak eta
denboraren lerroak aztertzea
eta interpretatzea.
Irudiak eta argazkiak
aztertzea eta alderatzea.
Artelanak aztertzea eta
alderatzea.
Testu historikoak irakurtzea
eta testu-iruzkinak egitea.
Gainerako kulturak onartzea.
Espainiako eta Euskadiko
historiaren berri izateko
jakin-mina izatea.
Espainiako historia- eta
arte-ondarea balioestea.
Programazioa
Helburuak
Erdi Aroa erromatar Hispaniaren amaieran hasi eta Amerikaren
aurkikuntzarekin batera amaitu zela jakitea.
Musulmanek penintsula nola konkistatu zuten azaltzea, bai eta
Al Andalusko politikaren garapena ere.
Penintsulako kristau-erresumen eraketa eta garapena
azaltzea.
Erdi Aroan, penintsulako hainbat lurraldetako gizarte eta
kulturen ezaugarriak zer-nolakoak ziren jakitea.
Erdi Aroan sortutako arte-estilo nagusiak zein diren jakitea
eta estilo horien zenbait adibide adierazgarri bereiztea.
Mapa historikoak interpretatzea.
Euskadiko lurraldetan Erdi Aroko zer ezaugarri bereizgarri
dauden jakitea.
Badaki penintsulako Erdi Aroko kronologia.
Al Andalus nola sortu eta garatu zen azaltzen daki,
bai eta andalustar gizartearen eta kulturaren ezaugarriak
zer-nolakoak diren ere.
Penintsulako kristatu-erresumak nola sortu eta garatu ziren
azaltzen daki, bai eta erresuma horietako gizartearen eta
kulturaren ezaugarriak zer-nolakoak diren ere.
Badaki Erdi Aroan zer arte-estilo nagusi sortu ziren eta estilo
horien adibiderik adierazgarrienak bereizten ditu.
Mapa historikoak interpretatzen ditu.
Badaki zer-nolakoak diren Euskadiko lurraldetako Erdi Aroko
ezaugarriak.
Gizarterako eta herritartasunerako gaitasunaz gainera, beste
gaitasun hauek ere lantzen dira unitate honetan: giza eta
arte-kulturarako gaitasuna; matematikarako gaitasuna; ikasten
ikasteko gaitasuna; eta hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna.
F
132826 _ 0254-0271.indd 254 28/9/09 16:12:08

196 B
Unitatearen eskema
15. UNITATEA. ERDI AROA
Berrikusi
Gai naiz
Eraikuntza erromanikoak eta
gotikoak bereizteko
Erdi Aroaren
hasiera
Erdi Aroaren
amaiera
Al Andalusko
bizimodua
Kristau-
erresumetako
bizimodua
Gaur egungo
Euskadiko lurraldea,
Erdi Aroan
Ikasi egiten
Mapa historikoa
Ezagutu, errespetatu,
bizikide izan
Finkatzea: 52., 53., 54., 55. eta 56. fitxak.
Ebaluaziorako baliabideak: 15. kontrola/15. testa /
hirugarren hiruhilekoaren ebaluazioa.
Hitz nagusiak bilatzea; 6. ariketa, 208. orrialdea.
Informazioa berriro lantzea; 2. eta 3. ariketak, 210. orrialdea.
Erdi Aroa aldi luzea da, eta aldi horretan,
Espainiako historiako funtsezko hainbat prozesu
finkatu ziren. Aurreko ikasturteetan, ikasleak
garai horri buruzko zenbait kontzeptu ikasi
bazituen ere, orain, lehen aldiz sakon aztertuko
du Erdi Aroa; hori dela eta, informazio ugari
sistematizatuko dugu. Eskemen eta denboraren
lerroen bitartez, ikasleei lagunduko diegu
gertakariak eta datak ordenan jartzen.
Gaiko alderdirik zailena hauxe da: bi zibilizazioren
garapenak landuko ditugu, antzina erromatar
Hispania zegoen leku berberean. Horretaz
gainera, bi zibilizazio horiek oso denbora-tarte
zabalean garatu ziren. Horregatik, ezinbestezkoa
da hainbat kronologia- eta alderaketa-jarduera
egitea.
Tenporalizazio-
iradokizuna
Iraila
Azaroa
Abendua
Urtarrila
Otsaila
Martxoa
Apirila
Maiatza
Ekaina
Urria
132826 _ 0254-0271.indd 255 28/9/09 16:12:08
Objetivos
Sabedes.
Conoas.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
196
Venturino, euskaldunen lurraldean
zehar igaro zenean
Herrialde atsegina zen, ondo landua; herriak aurrealde
zuriko eta ikuspegi bikaineko etxez osatuta zeuden.
Tolosatik Donibane Lohizunerainoko etxeak haritzezkoak
ziren, harizti handiak baitzeuden inguru haietan.
Jendea gizalegetsua eta abegikorra iruditu zitzaigun
Gizonek jantzi hauek zituzten beti soinean: txano gorri
txikia buruan kapelue esaten zioten, jantzi luzeak eta
txaleko laburra. Indartsuak eta lerdenak ziren, bost
oineko luzerakoak. Emakumeek kortse laburrak izaten
zituzten soinean, zerrendaz eta belarriz lotuta. Buruan,
berriz, durbante antzeko bat izaten zuten, hotzik ez
pasatzeko, ilea oso motza baitzuten.
Giovanni Battisti-Venturino, 1571.
Moldatua
Erdi Aroa 15
Nola deskribatzen du euskaldunen
herrialdea Venturino bidaiariak?
Zer herri daude hegoaldeko
Tolosatik Donibane Lohizunera
artean? Aipatu hiru.
Zer janzkera zuten garai hartako
euskaldunek?
Tolosa
G
Erdi Aroko nekazariak
Erdi Aroaren hasieran, nekazari gehienak landa-eremuetan bizi ziren
sakabanatuta. Ondoren, pixkanaka herrixketan biltzen hasi ziren.
Herrixka horiek gaztelu baten oinaldean eraiki ohi ziren eta etxeak
elizaren inguruan. Gerra-garaian, herritarrak gazteluan babesten ziren.
Herrixkaren inguruan soroak zeuden eraztun zentrokidetan antolatuta.
Lehen eraztunean, familien baratze txikiak zeuden eta nekazariek eskuz
lantzen zituzten. Bigarren eraztuna zaldunaren sailak ziren, eta horiek
ere nekazariek lantzen zituzten. Hirugarren eraztunean basoa zegoen.
Nekazariek basotik jasotzen zuten eztia, bai eta perretxikoak, sustraiak,
gaztainak, sutarako egurra eta etxeak eraikitzeko zura ere.
Helburuak
Erdi Aroa eta gazteluen garaia
eta Al Andalus erlazionatzea.
Erromanikoa eta gotikoa Erdi
Aroko berezko arte-estilotzat
hartzea.
Al Andalus zer izan zen gogora-
tzea.
keztea.
Hasteko
Galdetu eskolan norbaitek ikusi
duen Granadako Alhambra edo
Erdi Aroko gazteluren bat, eta
eman aukera ikasleei ikusitakoa
kontatzeko.
Adierazi ikasleei hainbat litera-
tura- eta musika-lanek Alhambra
hartu dutela inspirazio-iturritzat;
besteak beste, Alhambrako
ipuinak (Washington Irving) eta
Espainiako lorategietako gauak
(Manuel de Falla). Eskolan, ipui-
nen bat irakurri dezakegu edo Fa-
llaren laneko lehen mugimendua
entzun.
Azaltzeko
Azaldu ikasleei historiako ga-
raiak zehaztea erabaki subjek-
tiboa dela, eta unitate honetan,
garai berri bat ikasiko dutela.
Erdi Aroa hitza erabili ohi da
adierazteko V. mendetik XV. men-
dearen amaierara arteko Euro-
pako historiako aldia, edo beste
era batera esanda, Erromako
Inperioaren amaieratik Amerika
aurkitu zen arteko aldia.
Granadako Alhambra Erdi Aroko
jauregi multzoa da eta islamiar
kulturan ongien gordetako mo-
numentua. Hasieran, babes-
teko gotorlekua baino ez zen;
aitzitik, aurrerago, Granadako
agintarien bizileku bihurtu zen.
196
132826 _ 0254-0271.indd 256 28/9/09 16:12:08
UNIDAD 1
nen
?
o
197
Erromanikoa eta gotikoa
Erdi Aroan, eliza ugari eraiki ziren: hasieran,
estilo erromanikokoak; gero, gotikokoak.
Eliza gotikoak erromanikoak baino garaia-
goak eta argitsuagoak ziren.
3. Arku hauetako zein da arte
erromanikoaren berezko arkua?
4. Begiratu beheko argazkiko eliza gotiko
honi eta aipatu arte-estilo horren bi
ezaugarri.
Al Andalusen arrastoa
Musulmanen armada batek Iberiar penin tsu-
laren zati handi bat konkistatu zuen Erdi
Aroan, eta Al Andalus izena jarri zion. Garai
hartan eraikitakoak dira, besteak beste, Kor-
dobako meskita eta Granadako Alhambra.
5. Zer dira meskitak?
GOGORATU IKASITAKOA
Zaldunak eta gazteluak
Erdi Aroko zaldunak gazteluetan bizi ziren. Gaz-
teluetan, baziren zalditegiak, biltegiak, erre-
menteriak, pu tzuak eta abar, etxebizitzaz gain.
Gazteluetatik gertu, herrixkak zeuden, eta ne-
kazariak bizi ziren haietan.
1. Gaztelu asko muinoetan eraikitzen ziren.
Gogoratzen al duzu zergatik?
2. Zergatik egoten ziren nekazarien
herrixkak gazteluaren oinetan,
normalean?
Nor ziren bisigodoak.
Zer-nolako historia izan zuten Al Andalusek eta
Iberiar penintsulako kristau-erresumek.
Zer bizimodu zuten Al Andalusen eta Iberiar
penintsulako kristau-erresumetan.
Zer gertatu zen Erdi Aroan, gaur egungo EAEko
lurraldean.
Nola interpretatzen diren mapa historikoak.
HAU IKASIKO DUZU
409.
urtea
711.
urtea
1492.
urtea

BISIGODOAK

KRISTAU ERRESUMAK

AL ANDALUS
A B C
Nekazariek zekale-, olo- edo gari beltzezko ahia eta ogia jan ohi zuten.
Gaur egun okinek erabili ohi duten garia, garai hartan, zaldunentzat
gordetzen zen. Nekazaririk aberatsenek txerria, behia eta zenbait oilo
izaten zituzten. Behia erabiltzen zuten nekazaritza-jarduerak egiteko,
eta jateko baino ez zuten hilko, zaharra izatean. Txerria, ordea, xingarra,
urdaiazpikoa eta saltxitxak egiteko baliatzen zuten; ondoren, horiek guz-
tiak ketu eta gordetzeko prestatzen zituzten. Haragia biziki garestia zen
eta jaiegunetan soilik jaten zuten. Oiloei esker, arrautzak zituzten.
Eskatu ikasleei Erdi Aroko herrixka bat zer-nolakoa zen imajinatzeko
eta marrazteko.

gaitasuna
1984an, Alhambra Gizadiaren Kul-
tura Ondare izendatu zuten, eta
2007an, munduko zazpi mirarie-
tako bat bilakatzeko zorian egon
zen. Informazio hori baliatuko dugu
azaltzeko zer den Gizadiaren Onda-
re izendatutako leku bat: kultura-
ren edo naturaren aldetik garrantzi
handiko leku espezifikoa da eta
gizadiaren kultura-ondarean ohiz
kanpokoa (eraikina, kobazuloa,
basamortua).
Erantzunak
Irudiak
Herrialde atsegina dela dio, bai-
ta ondo landutakoa ere; herriak
fatxada zuriko, haritzaren zurez
egindako eta ikuspegi bikaineko
etxez osatuta daude.
E. L.
Andoain, Hernani, Donostia, Pa-
saia, Oiartzun, Irun, Hondarribia,
Hendaia
Gizonek txano gorri txikia, jantzi
luzeak eta txaleko laburra era-
man ohi zituzten soinean. Ema-
kumeek kortse laburrak izaten
zituzten, zerrendaz eta belarriz
lotuta. Buruan, durbante antze-
ko bat izaten zuten, hotzik ez
pasatzeko.
Galderak
1. Erasorik izanez gero, hobeto
defendatzeko.
2. Erasorik izanez gero, gaztelua-
ren harresiaren barruan babesten
zirelako.
3. A arkua, zirkunferentzierdiko ar-
kua delako.
4. Arku zorrotzak, zenbait irekigu-
ne handidun horma garaiak, beira-
tedun leihate handiak, barrualde
argitsua.
5. Meskita esaten zaio musulma-
nek otoitz egiten duten tenpluari.
15. UNITATEA
197
132826 _ 0254-0271.indd 257 28/9/09 16:12:09
198
w
Kordobako meskita. Abd ar Rahman I.ak
hasi zuen eraikuntza. Meskitak musulmanen
otoitzerako lekuak dira.
Erresuma Bisigodoa sortzearekin batera hasi zen
Erdi Aroa, Iberiar penintsulan. Gero, musulmanek
inbaditu zuten erresuma hori.
1. Erresuma Bisigodoa
400. urtearen ingururako, Erromatar Inperioa Euro-
pako iparraldetik zetozen germaniar herrien era-
soak ari zen jasaten, zenbait urtez. Bisigodoak zi-
ren herri horietako bat. Hispaniara etorri, eta
erresuma bat sortu zuten. Toledo hiriburu bihurtu
zuten. Errege bisigodoen artean, Leovigildo, Reka-
redo eta Rezesvinto nabarmendu ziren, erresuma
bateratzeko zenbait neurri hartu baitzituzten.
Bisigodoak gutxi ziren, hispaniar-erromatar biztan-
leen aldean. Horregatik, bisigodoek haien hiz kun-
tza (latina), lege erromatarrak eta erlijio katolikoa
onartu zituzten.
q
2. Musulmanen konkista
711. urtean, armada musulman bat iritsi zen Afri-
katik, eta Erresuma Bisigodoa inbaditu zuen.Urte
gutxiren buruan, Iberiar penintsula osoa eta Ba-
lear uharteak konkistatu zituen. Musulmanek Al
Andalus jarri zioten izena lurralde horri, eta Kor-
doban ezarri zuten hiriburua.
Hasieran, Al Andalus emirerria izan zen; hau da,
Damaskoko (Asia) kalifaren mendeko probintzia
bat. Gero, 756. urtean, Abd ar Rahman I.ak emir
independente aldarrikatu zuen bere burua. Al An-
dalus banandu egin zen Damaskotik.
w
Geroago,
929. urtean, Abd ar Rahman III.ak kalifa titulua
hartu zuen, eta Kordobako kaliferriari eman zion
hasiera; 1031. urtera arte iraungo zuen.
e
Kaliferriaren garaian, Al Andalusek konkista militar
handiak egin zituen; adibidez, Almanzor izeneko
militar garaileak egin zituenak. Bestalde, Kordoba
garai hartako hiri jendeztatuenetako eta garran tzi-
tsuenetako bat bilakatu zen. Mediku, poeta, astro-
nomo, filosofo eta musikari bikainak bizi ziren ber-
tan. Horrez gain, azoka bikainak zituen, eta
haietan, munduan ezagutzen ziren toki guztietatik
ekarritako produktuak saltzen zituzten.
q
Bitxi bisigodoak. Bisigodoak adituak ziren
metalez eta harribitxiz objektuak egiten.
3. K
Penint
gor eg
Pixkan
ziren.
Kanta
godo
suma
an, h
Leong
zatirik
hala s
tzueta
Pirinio
Konde
rai ha
garran
Ia zor
erresu
tza-ha
ohitur
zehar
711
doa
zati
ri A
zire
erre
r
N
A
Objetivos
Sabedes.
Conoas.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
Asturiar artea
Penintsulako iparralean, IX. mendeaz geroztik, asturiar artea garatu
zen. Arte-estilo horren arabera, harrizko eta erdi-puntuko arkudun eli-
za txikiak eraiki ziren; esaterako, San Julin de los Prados, San Mi-
guel de Lillo, Santa Cristina de Lena eta San Salvador de Valdedis.
Teilatuak estaltzeko kanoi-gangak baliatzen ziren, puntu-erdiko arkuen
luzapenez osatutakoak.
Asturiar eraikin interesgarri bat da Narancoko Santa Maria (199.
orrialdeko 4. irudia). Ramiro I.aren garaian eraiki zen. Hasieran, jau-
regia izateko eraiki bazen ere, IX. mendearen amaieran, eliza bilakatu
zuten.
Helburuak
Erresuma Bisigodoa noiz eratu
zen jakitea, bai eta erresuma
horren ezaugarri nagusiak zein
diren ere.
Musulmanek penintsula nola
konkistatu zuten azaltzea.
Al Andalusen garapen politi-
koa kalifaldiaren amaieran zer-
nolakoa zen jakitea.
Penintsulako kristau-erresumak
nola eta zergatik eratu ziren
azaltzea.
Hasteko
Galdetu ikasleei zertan diren an-
tzekoak hitz hauek: burkoa, olioa,
uraska, alkatxofa, alfonbra, bilte-
gia, berenjena, angurria Adie-
razi hitz horiek guztiak arabie-
ratik datozela. Mintzatu denon
artean arabiar kulturatik ekarri-
tako beste hainbat elementuri
buruz.
Azaltzeko
Epigrafeak irakurri eta gero, azal-
du 3. irudiko hiru denboraren
lerroak. Mintzatu horiei buruz
ikasleekin eta zera azaldu: Al
Andalus eta eskualde kantau-
riarreko eta Pirinioetako kristau-
lurraldeak ez zirela era berean
eratu eta bilakatu, baina bi pro-
zesu horiek aldi berean garatu
zirela, eta beraz, bere artean
lotuta daudela.
Ulertzeko
Egin ikasleei galdera hauek: Zer
zen Kordobako kaliferria? Nola
sortu zen Asturiasko erresuma?
Noiz eratu zen Leongo erresu-
ma? Zer erresumakoa zen Gaz-
telako konderria? Zer kristau-lu-
rralde sortu ziren Pirinioetan?
198
132826 _ 0254-0271.indd 258 28/9/09 16:12:09
199
15
3. Kristau-erresumen sorrera
Penintsularen iparraldean bizi ziren kristauek go-
gor egin zieten aurre konkistatzaile musulmanei.
Pixkanaka, erresumatan eta konderritan antolatu
ziren.
e
Kantaurialdeko kristauek Pelaio izeneko noble bisi-
godo bat hartu zuten buruzagi, eta Asturiasko Erre-
suma sortu zuten, 722an.
r
Geroago, 910. urte-
an, hiriburua Leonen jarri zuten, eta erresumak
Leongo Erresuma izena hartu zuen. Erresumaren
zatirik ekialdekoenak independentzia lortu zuen;
hala sortu zen Gaztelako Konderria, handik urte ba-
tzuetara Gaztelako Erresuma bihurtuko zena.
Pirinio aldean, Nafarroako Erresuma, Kataluniako
Konderriak eta Aragoiko Erresuma sortu ziren. Ga-
rai hartan, Nafarroako Erresuma kristau-eremuko
garrantzitsuenetako bat bilakatu zen.
Ia zortzi mendetan zehar borrokatu ziren kristau-
erresumak Al Andalusen aurka. Baina merkatari-
tza-harremanak ere izan zituzten haiekin, haien
ohituren berri izan zuten, eta haien lurraldean
zehar ibili ziren.
711. urtean, musulmanek Erresuma Bisigo-
doa inbaditu zuten, eta Iberiar penintsularen
zati handi bat konkistatu. Hartutako lurraldea-
ri Al Andalus izena jarri zioten. Iparraldean bizi
ziren kristauek gogor egin zieten aurre, eta
erresumatan eta konderritan antolatu ziren.
r
Narancoko Santa Maria, Asturiasen.
Asturiasko errege-erreginen jauregi bat izan zen.
1. Nor ziren bisigodoak?
2. Zeri esaten zaio Al Andalus?
3. Nola erantzun zioten Iberiar
penintsulako iparraldeko kristauek
musulmanen inbasioari?
4. Zer garrantzi izan zuten Abd ar Rahman
I.ak, Abd ar Rahman III.ak, Al Mansurrek
eta Pelaiok, Erdi Aroko historian?
Galderak
T
A
I
F
A
K
K
A
T
A
L
U
N
I
A
K
O

K
O
N
D
E
R
R
I
A
K
A
R
A
G
O
I
K
O

E
R
R
E
S
U
M
A
K
A
L
I
F
E
R
R
I
A
G
A
Z
T
E
L
A
K
O

E
R
R
E
S
U
M
A
E
M
I
R
E
R
R
I

I
N
D
E
P
E
N
D
E
N
T
E
A
A
S
T
U
R
I
A
S
K
O

E
R
R
E
S
U
M
A
L
E
O
N
G
O

E
R
R
E
S
U
M
A
N
A
F
A
R
R
O
A
K
O

E
R
R
E
S
U
M
A
EMIRERRIA
1031
1134
1076
1035
970
820
803
988
1037
929
910
951
722
756
716
e
Al Andalusen eta Iberiar penintsulako
kristau-erresumen bilakaera.
UNIDAD 1
Eraikin horrek oinplano angeluzuzena eta bi solairu ditu. Beheko so-
lairua ganga-formakoa da eta ez du leihorik. Goiko solairua gela han-
dia da, eta hara iristeko, gelaren alde batean dagoen eskaileratik gora
igo behar da. Gelako mutur bakoitzean nabarmenak dira erdi-puntuko
arku goratudun leiho handiak.
Eskatu ikasleei bilatzeko lehen aipatutako asturiar artearen monu-
mentuetako bati buruzko informazioa eta fitxa bat egiteko hainbat
datu bilduta: zer materialez eginda dagoen, zer helburu zuen eta
zer ezaugarri nagusi dituen.

Azaldu ikasleei egun erabili ohi
ditugun zenbakiei zenbaki arabiar
esaten zaiela, Europara arabiarrek
ekarri zituztelako. Eman ikasleei
hainbat erromatar zenbaki, gero
zenbaki arabiarretan idatz ditza-
ten.
Erantzunak
Galderak
1. Bisigodoak ziren penintsulan
bizitzen hasi ziren germaniar he-
rriak. Erresuma bat eratu zuten
eta haren hiriburutzat Toledo har-
tu zuten. Hispaniar-erromatarren
aldean bisigodoak gutxi zirenez,
latina, erromatar legeak eta erlijio
katolikoa onartu zituzten.
2. Al Andalus esaten zaio musul-
manek VIII. mendetik XV. mendera
bitartean kontrolpean zuten Iberiar
penintsulako lurraldeari. Urteak
joan ahala, lurraldea handitu edo
txikitu zen, musulmanek une bakoi-
tzean agindupean zuten lurralde ko-
puruaren arabera.
3. Penintsulako iparraldeko kris-
tauek gogor egin zioten aurre mu-
sulmanen konkistari. Horretarako,
hainbat erresuma eta konderri era-
tu zituzten.
4. Abd ar Rahman I.a Damaskoko
kaliferritik banandu zen 756. urtean
eta emir independente aldarrikatu
zuen bere burua.
Abd ar Rahman III.a kalifa izendatu
zuen bere burua 929. urtean, eta
Kordobako kaliferria eratu zuen.
Garai hura izan zen Al Andalusen
goieneko aldia.
Al Mansur militarrak kristauen aur-
ka hainbat gudu hasi eta garaitu
zituen kalifaldian.
Pelaio izan zen Asturiasko erre-
sumako lehen erregea. Erresuma
722. urtean eratu zen, musulma-
nen aurka borroka egiteko.
15. UNITATEA
199
132826 _ 0254-0271.indd 259 28/9/09 16:12:09
200
1. Kaliferria izatetik Granadako
Erresuma izatera
XI. mendetik aurrera, kristau-erresumek hainbat lu-
rralde musulman konkistatu zituzten. Lurrak kon-
kistatu ahala, beren mugak hedatuz joan ziren.
q
1031. urtean, Al Andalus taifak izeneko zenbait
erresuma txikitan banatu zen; beraz, Kaliferria
amaitu egin zen. Taifak elkarren etsaiak ziren.
Kristau-erregeak liskar horietaz baliatu ziren, be-
ren mugak hegoaldera zabaltzeko. Kristauen ai-
tzina tzea geratzeko, beste talde batzuk etorri zi-
ren Afrikatik, eta taifak bateratu zituzten berriz.
Lehenik, almorabideak etorri ziren, eta gero, al-
mohadeak.
Baina 1212an, Navas de Tolosako Gudua izan
zen: gaztelauz, nafarrez eta aragoitarrez osatuta-
ko armada batek tropa musulmanak garaitu zi-
tuen. Gudu horren ondoren, ia Al Andalus osoa
konkistatu zuten Fernando III.ak, lehenik, eta Al-
fontso X.ak, gero. Lurralde musulman bakarrak
zirauen orduan, Iberiar penintsulan: Granadako
Erresumak.
2. Kristau-erresumak sendotzea
Denbora pasa ahala, Iberiar penintsulako kristau-
erresumak eta -konderriak bateratzen joan ziren,
musulmanei lurraldeak konkistatzeaz gain.
w
1137an, Kataluniako Konderriak eta Aragoiko
Erresuma batu egin ziren, Aragoiko oinordeko Pe-
tronila eta Erramun Berenger IV.a Bartzelonako
kondea ezkonduta. Horrelaxe sortu zen Aragoiko
Koroa, eta Alfontso I.a izan zen bertako lehen
erregea.
Urte batzuk geroago, Portugalgo Erresumak Leon-
go Erresumarekiko independentzia lortu zuen.
Gaztela eta Leon, berriz, zenbait aldiz batu eta bana-
tu zen. 1230ean, Fernando III.a errege zela, behin
betiko batu ziren, eta Gaztelako Koroa osatu zuten.
Nafarroako Erresumak hainbat lurralde galdu zi-
tuen, eta Gaztelak bereganatu. XIII. mendearen
hasieran, Frantziako erregeek gobernatu zuten
Nafarroako Erresuman.
q
Calatrava la Nuevako gaztelua, Ciudad Realen.
Konkistatutako eremuetan, kristauek beste herri
batzuk sortu zituzten, eta gazteluak eraiki zituzten
herri horiek babesteko.
NAFARROAKO
ERRESUMA
ARAGOIKO
KOLONIA
LEONGO
ERRESUMA
PORTUGALGO
ERRESUMA
GAZTELAKO
ERRESUMA
ALMOHADEAK
Bizkaiko golkoa
M
e
d
i
t
e
r
r
a
n
e
o

i
t
s
a
s
o
a
O
Z
E
A
N
O
A
T
L
A
N
T
I
K
O
A
w
Iberiar penintsula, 1200. urtearen inguruan.
Zer kristau-erresuma zeuden bertan?
3. Ga
XIII., XIV
Gazte
bereg
Jakue
Koroa
regan
konkis
Arago
tzen z
koitza
geak
Gazte
lurrald
ra eta
Handi
teak
urte ir
Gazte
eta ze
netan
1479a
nando
zituzte
4. Gr
XV. m
Iberia
de mu
Erresu
Nabar
nen e
Nasri
dorioz
ga ord
nei, e
zieten
Errege
ten G
Zen
joan
zire
riar
Donejakue Bidea
Bisigodoen garaian, hainbat testutan adierazi zen Santiago apostolua
aditzera eman zela Espainian. Pixkanaka, ideia hori indartuz joan zen
penintsulan, eta apostoluaren gorpua Jerusalemdik ekarri eta Galizian
ehortzi zutela onartu zen.
IX. mendearen hasieran, ermitau batek Konpostelan aurkitu zuen apos-
toluaren ustezko hilobia. Hilobi haren gainean eliza txiki bat eraiki
zuten, eta horrenbestez, Santiago Konpostelakoa (herria) apezpiku
-egoitza bilakatu zen. Santiago apostoluarenganako eraspena Europa
osora zabaldu zen, eta horren ondorioz, erromesaldi-leku garrantzitsua
bihurtu zen Santiago. Erromesak Europako eta Espainiako hainbat alde-
tatik Santiagora joateko hartzen zuten ibilbidea Donejakue Bidea zen.
Helburuak
Al Andalusko garapen politikoa
nolakoa zen jakitea, Kordobako
kalifalditik Granadako erresuma-
ren garaira arte.
Penintsulako kristau-erresumen
hedapena eta finkatzea azal-
tzea, XI. mendearen hasieratik
Granadako erresuma konkistatu
zen arte.
Granadako erresuma zer zen eta
nola konkistatu zuten jakitea.
Hasteko
Berrikusi Al Andalusen eta kris-
tau-erresumen garapen politikoa
VIII. mendetik XI. mendera arte,
ohar daitezen zer lotura dagoen
aurreko ikasgaian ikasitakoaren
eta orain ikasiko dutenaren ar-
tean. Egin hainbat galdera: Zer
antolaketa politiko zuen Al Anda-
lusek? Nola eratu zen Asturias-
ko erresuma? Zer garrantzi izan
zuen Nafarroako erresumak?
Azaltzeko
Azaldu Gaztelan erregeak botere
handia zuela; hainbeste, esaldi
hau ere egin zutela: non erre-
gea, han legerik ez. Horrela
adierazi nahi zuten erregearen
boterea legearen gainetik ze-
goela eta guztia alda zezakeela
gogoak eman bezala. Aitzitik,
Aragoin, erregeek pixkanaka
beren botere absolutua galdu
zuten, erresumako gizarteeta-
ko estamentuek edo taldeek
egindako hitzarmenen bitartez.
Horregatik esaten da Aragoiko
monarkia paktista dela. Izatez,
Aragoiko erregeak ezin zuen
agindu, herrialdeko legeak eta
ohiturak defendatzea eta zain-
tzea zin egin arte. Era berean,
ezin zuen zerga berririk ez lege
berririk ezarri, aldez aurretik
erresuma bakoitzeko Gorteek
onartu ez bazituzten.
200
132826 _ 0254-0271.indd 260 28/9/09 16:12:10
n
a
201
15
3. Gaztelako eta Aragoiko Koroak
XIII., XIV. eta XV. mendeetan, Aragoiko Koroak eta
Gaztelako Koroak hainbat lurralde konkistatu eta
bereganatu zituzten.
Jakue I.a Konkistatzailea errege zela, Aragoiko
Koroak Balear uharteak eta Valentziako taifa be-
reganatu zituen.
e
Gero, beste lurralde batzuk
konkistatu zituen Italian eta Grezian.
Aragoiko Koroa osoan errege bakarrak goberna-
tzen zuen, baina hura osatzen zuten lurralde ba-
koitzak bere erakunde politikoak zituen, eta erre-
geak haiei egin behar zien kontsulta.
Gaztelako Koroak ere konkistatu zizkien hainbat
lurralde musulmanei. Fernando III.ak Extremadu-
ra eta ia Andaluzia osoa erantsi zizkion Koroari.
Handik gutxira, Gaztelako Koroak Kanariar uhar-
teak konkistatzeari ekin zion. Borrokek ia ehun
urte iraun zuten.
Gaztelako Koroa errege batek gobernatzen zuen,
eta zenbait aholkulari zituen, gobernuko zeregi-
netan laguntzeko.
1479an, Gaztelako Elisabet I.a eta Aragoiko Fer-
nando II.a ezkondu egin ziren, eta bi Koroak batu
zituzten. Errege-erregina Katolikoak bilakatu ziren.
4. Granadako Erresumaren konkista
XV. mendearen amaieran, kristau-erresumek ia
Iberiar penintsula osoa konkistatu zuten. Lurral-
de musulman bakarrak zirauen: Granadako Nasri
Erresuma.
r
Nabarmentzekoak ziren Nasri Erresumako eraiki-
nen edertasuna eta kulturaren garapena. Baina
Nasri Erresuma ahula zen oso, barne-istiluen on-
dorioz. Are gehiago: Granadako gobernariek zer-
ga ordaindu behar zieten Gaztelako errege-erregi-
nei, eta gerrarik izanez gero, lagundu egin behar
zieten zeregin horretan.
Errege-erregina Katolikoek 1492an konkistatu zu-
ten Granadako Nasri Erresuma.
Zenbait mendetan, kristau-erresumak batuz
joan ziren, eta musulmanen aurka borrokatu
ziren, beren mugak hedatzeko. 1492an, Ibe-
riar penintsula osoan agintzen zuten.
e
Jakue I.a, Palma hiria konkistatzen.
r
Granadako Alhambra. Nasri erregeen jauregia
zen.
Galderak
1. Zergatik konkistatu zituzten hainbat
lurralde kristau-erresumek, XI. mendetik
aurrera?
2. Nola osatu zen Gaztelako Koroa? Zer
lurralde konkistatu zituen XIII. mendetik
XV. mendera bitartean?
3. Nola osatu zen Aragoiko Koroa? Nork
gobernatzen zuen?
4. Aipatu Granadako Nasri Erresumaren
bi ezaugarri.
Ibilbidean, hainbat eliza erromaniko eraiki ziren, bai eta ostatuak
erromesei aterpea emateko, zubiak ibaiak zeharkatzeko eta
abar ere. Erakin horietako askok zutik jarraitzen dute gaur egun;
hori dela eta, Donejakue Bidea Gizadiaren Ondare izendatu dute.
997. urtean, Al Mansurrek Konpostela arpilatu eta santutegia erabat
suntsitu zuen. Aurrerago, XI. mendeaz geroztik, hara iristeko bideak ho-
betu ziren, bai eta erromesak babesteko zenbait lege eman eta katedral
erromanikoa eraikitzeko planak egin ere.
Mintzatu denen artean gai honi buruz: gaur egun, pertsona askok
egiten dute Donejakue Bidea, hainbat arrazoigatik. Galdetu ikasleei
ea gustura egingo luketen eta zergatik.

Edukiak buruz ikasten laguntzeko,
eskatu ikasleei denboraren lerro
bat egiteko eta idazteko bertan
zer gertakari garrantzitsu izan ziren
XI. eta XV. mendeen artean. Ziur-
tatu data hauek adierazi dituztela:
1031, 1137, 1212, 1230, 1479
eta 1492.
Erantzunak
Irudiak
2. Kristau-erresuma hauek zeu-
den: Portugalgo erresuma, 1139an
Leongo erresumatik banandu zena;
Leongo erresuma; Gaztelako erre-
suma; Nafarroako erresuma; eta
Aragoiko erresuma, 1137an eratu
zena.
Galderak
1. XI. mendeaz geroztik, kristau-e-
rresumek hainbat lurralde konkis-
tatu ahal izan zuten, Al Andalusen
egoera indargabeaz baliatuta; izan
ere, bere artean aurka egiten zuten
zenbait taifatan banatu zen.
2. Gaztelako Koroa 1230ean osa-
tu zen, Leongo eta Gaztelako erre-
sumak behin betiko batu zirenean.
XIII. eta XV. mendeean artean, Ex-
tremadura, Andaluzia eta Kanariar
uharteak konkistatu zituen.
3. Aragoiko Koroa 1137an osatu
zen, Aragoiko oinordeko Petronila
eta Erramun Berenguer IV.a Bar-
tzelonako kondea ezkondu zire-
nean. Horrela, Aragoiko erresuma
eta Kataluniako konderriak bate-
ratu ziren. Aragoiko Koroa errege
batek gobernatzen bazuen ere, lu-
rralde bakoitzak bere erakundeak
gorde zituen.
4. E. E.
Politikaren aldetik, indar gutxiko
erresuma zen, barne-liskar ugari
baitzituen. Kulturaren eta artea-
ren aldetik, garrantzi eta garapen
handia izan zituen.
15. UNITATEA
201
132826 _ 0254-0271.indd 261 28/9/09 16:12:11
202
1. Gizartea
Iberiar penintsula konkistatu ondoren, musulmanek
eroankor jokatu zuten kristauekin eta juduekin, eta
lehengo ohiturei eusten eta ordura arteko erlijioa
praktikatzen utzi zieten. Horregatik, asko geratu zi-
ren Al Andalusen, eta gutxi batzuek baino ez zuten
alde egin Penintsulako iparraldeko lurraldeetara.
Al Andalusko gizartea askotarikoa zen. Hura osatzen
zuten pertsona guztiek ez zuten erlijio bera.
Konkistatzaile musulman ek osatzen zuten talde-
rik botere tsu ena. Gobernuko karguak zituzten,
eta lur onenen jabeak ziren.
Muladi ak erlijio musulmana bereganatutako
kristauak ziren. Hori eginez gero, ez zuten zer-
garik ordaindu behar, eta hori arrazoi garrantzi-
tsua zen, askorentzat, erlijioz aldatzeko.
Mozarabiar rak beren erlijioari eutsi zioten kris-
tauak ziren.
Judu ak gutxiengoa ziren. Gainerako biztanleen-
gandik banandutako auzoetan bizi ziren.
2. Hiriak
Hiriek garrantzi handia zuten Al Andalusen; adibi-
dez, Kordobak eta Sevillak. Hesituta zeuden, eta
kale estuak eta irregularrak zituzten. Zati nagusiari
medina esaten zitzaion, eta bertan zeuden eraikin
garrantzitsuenak; adibidez, meskita nagusia.
Hirietan, artisau eta merkatari ugari bizi ziren. Ar-
tisauak adituak ziren zeta, metalak, larrua edo
zeramika lantzen. Lantegietan lantzen zituzten
produktuak, eta zoco izeneko azoketan saltzen zi-
tuzten. Bestalde, andalustar produktuak mundu-
ko hainbat eskualdetan saltzen ziren, eta kontra-
ko noranzkoan, berriz, urrea eta esklaboak
ekartzen zituzten.
q
Hiriak soroz inguratuta zeuden. Biztanleriaren zati
handi bat nekazaritzan aritzen zen, eta jarduera
horrek garapen handia izan zuen. Musulmanek
beste labore batzuk ekarri zituzten; adibidez, orbu-
ruak, alberjiniak eta arroza. Horrez gain, labore
ureztatuak hedatu zituzten. Soroak ureztatzeko,
noriak eta ubideak eraiki zituzten.
q
Islamdar hiri bateko azoka.
LORTU NAHI
DUGUN MUNDUA
Erdi Aroan, hiru erlijio zeuden Iberiar penintsu-
lan: kristauena (kristautasuna), musulmanena
(islama) eta juduena (judaismoa). Gaur egun
ere, hainbat erlijio eta kulturatako pertsonak
bizi gara elkarrekin. Orduan bezala, orain ere
elkarrekiko errespetua eta tolerantzia dira bizi-
kidetzarako oinarriak.
Hautatu aipatutako hiru erlijioetako bat.
Bilatu informazioa entziklopedia batean
edo Interneten, eta idatzi interesgarriak
iruditu zaizkizun alderdiei buruz.
3. Er
Al And
Arkitek
iraunk
tzeko,
metan
sun ha
Eraikin
tabeen
zituzte
puntuk
koak
ura: it
4. K
X. men
dia bil
mo, m
ziren;
Al And
painia
ko zen
dute:
beran
mendr
(adibid
jaso d
Al A
rabi
tanl
ko e
1.
2.
3.
Ga
Hammama
Irakurri testu hau; Fernando Daz-Plajaren Eguneroko bizitza Espainia musul-
manean liburutik hartutako moldaketa da. Ondoren, egin hainbat galdera.
Hammama edo bainu publikoa ohikoa zen Espainia musulmanean.
Hiri guztietan garrantzi txikikoa bazen ere zeuden horrelako zenbait.
Kronikarien arabera, Kordoban, hirurehun inguru zeuden, eta X. men-
dearen amaieran, seirehun bat izatera iritsi ziren. Gehienetan, bainu
horiek estatuko altxorrarenak ziren, eta hark aldi berean, enpresariei
errentan eman ohi zizkien. Enpresariak hainbat langile zituen; besteak
beste, masaje-emaileak, bainu-morroiak eta baita arropazaindegiko ar-
duradun bat ere. Azken horrek bainularien arropak zaintzen zituen, ilea
garbitzeko xaboi-harriak saldu eta eskuzapiak alokatzen zizkien.
Helburuak
Al Andalusko gizartearen eta
kulturaren ezaugarriak zein di-
ren jakitea.
Erdi Aroko kultura islamikoan
hiria zeinen garrantzitsua zen
jakitea.
Iberiar penintsulan kultura mu-
sulmana egon zela jakitea.
Hasteko
Irakurri eskolan Mila gau eta bat
gehiago liburuko ipuinen bat. Li-
buru hori Erdi Aroko ipuin ara-
biarren bilduma da. Kontakizun
ameslarien bitartez, Arabiako
kulturaren zenbait ezaugarriren
berri izango dugu.
Azaltzeko
Baliatu ikasgai hau islamari
buruzko ikuspegi zabalagoa
erakusteko ikasleei; izan ere,
gaur egun hedatu den terroris-
mo islamikoak zikindu egin du
ikasleek islamari buruz jaso-
tzen duten informazioa. Balioe-
tsi alde positiboak eta azaldu
kultura arabiarrak eta gureak
lotura ugari dutela, historiaren,
tradizioen, hizkuntzen, ekono-
miaren, gizartearen eta abarren
aldetik. Horrela, tolerantzia- eta
errespetu-jarrerak piztuko ditugu
ikasleengan. Ikasleren bat mu-
sulmana izanez gero, eskatu
hari gainerakoei azaltzeko bere
kulturaren hainbat berezitasun.
202
132826 _ 0254-0271.indd 262 28/9/09 16:12:12
203
15
3. Eraikuntzak
Al Andalusen, sekulako eraikuntzak egin zituzten.
Arkitekto musulmanek material kaskarrak eta
iraunkortasun gutxikoak erabiltzen zituzten eraiki-
tzeko, hala nola igeltsua eta adreilua; baina hor-
metan apaingarri ugari jartzen zituzten, aberasta-
sun handiaren itxura emateko.
Eraikinek zutabe ugari zituzten barnealdean. Zu-
tabeen gainean, hainbat eratako arkuak jartzen
zituzten: zirkunferentzia erdiaren formakoak (erdi-
puntukoak), ferraren formakoak, forma zorrotze-
koak
w
Bestalde, ia eraikin guztietan zegoen
ura: iturriak, urmaelak, ur-jauziak
4. Kultura
X. mendetik aurrera, Al Andalus kulturagune han-
dia bilakatu zen. Hirietan, mediku, idazle, astrono-
mo, matematikari eta filosofo garrantzitsuak bizi
ziren; adibidez, Averroes eta Maimonides.
Al Andalusen garaiko hainbat aztarna dituzte Es-
painiar estatuko gaur egungo kulturek. Euska raz-
ko zenbait hitzek, esate baterako, arabiar jatorria
dute: alkate, azoka, arroa (neurria), gutun Era
beran, gastronomiako zenbait jaki (adibidez, al-
mendra-gozokia) eta zenbait eraikin mota ere
(adibidez, patiodun etxeak) andalustar kulturatik
jaso ditugu oinorde tzan.
e
Al Andalusen, musulmanak, muladiak, moza-
rabiarrak eta juduak bizi ziren elkarrekin. Biz-
tanle gehienak hirietan bizi ziren, eta sekula-
ko eraikinak eraiki zituzten haietan.
w
Aljafera jauregia, Zaragozan. XI. mendean eraiki
zen. Zutabeek apaingarri ugariko arku zorrotzei
eusten diete.
e
Los Arrayanes patioa, Granadako Alhambran.
1. Definitu kontzeptu hauek: mozarabiar, muladi, medina, zoco eta meskita.
2. Aipatu Al Andalusko hirien hiru ezaugarri.
3. Begiratu argazki hauei
eta azaldu nolakoak
ziren Al Andalusko
eraikinak.
Galderak
A B C
Arratsaldetan, hammamean sartzea debekatuta zegoen gizonezko be-
zeroentzat. Hortaz, goizeko eta gaueko langileen ordez emakumezkoak
sartzen ziren eta emakumezko bainu-hartzaileei zerbitzu berberak ema-
ten zizkieten.
Bainuan luze ematen zuten bainulariek. Askotan, ongi pasatzeko parada
bikaina zen; batik bat, emakumeentzat. Apaindegira joatean bezala, bai-
nuan lagunekin biltzen ziren, askaria ere hartzen zuten eta gainerakoak
liluratzen ahalegintzen ziren, beren arropa zuri eta ederrak zirela eta.
Zer da hammama? Erromatarren garaiko zer eraikinen antza du?
Gaur egun, ba al dago hammamaren antzekorik?

gaitasuna
Idatzi arbelean hitz pare hauek eta
eskatu ikasleei azaltzeko zertan
bereizten diren: muladia-mozara-
biarra; meskita-medina; judua-mu-
sulmana.
Lortu nahi dugun
mundua
E. L.
Azpimarratu zeinen garrantzitsua zen
Iberiar penintsula Historiako beste
zenbait alditan, hainbat kultura el-
kartu zituen gune zen aldetik. Horren
ondorioz, penintsulako kultura- eta gi-
zarte-aberastasuna handia zen.
Erantzunak
Galderak
1. Mozarabiar: Al Andalusen bizi
zen eta bere erlijioa praktikatzeari
utzi ez zion kristaua.
Muladi: Al Andalusen bizi zen eta
erlijio musulmanera bihurtu zen
kristaua.
Medina: hiri musulmanaren alde
nagusia, eraikinik garrantzitsuenak
biltzen zituena.
Zoco: hiri musulmanetako azoka,
artisauek beren produktuak saldu
ohi zituzten lekua.
Meskita: musulmanak otoitz egiten
duten tenplua.
2. E. E.
Hiri musulmanak harresiz ingura-
tuta zeuden, eta kaleak estuak
eta irregularrak ziren. Hiriguneari
medina esaten zitzaion eta bertan
zegoen meskita nagusia.
3. A eta B argazkietan ikus dezake-
gu musulmanek eraikinak egiteko
material kaskarrak erabili ohi zituz-
tela; zutabe ugari baliatzen zutela;
eta hainbat arku jartzen zituztela
zirkunferentziaerdikoa eta ferra-
arkua, esaterako. C argazkiaren
bidez jakin dugu ura garrantzi handi-
koa zela erakin musulmanetan; izan
ere, eraikin askotan zenbait putzu
eta iturri zeuden.
15. UNITATEA
203
132826 _ 0254-0271.indd 263 6/10/09 15:55:38
2. H
Erdi A
detik
ateak
babes
tuak z
zuten,
ten be
zituzte
Leone
Hirieta
gusiki
Lanbid
ren, e
giak.
izenak
Aiztog
produ
tuen.
ziren,
produ
Hiri na
dez, P
3. A
Erdi A
monas
manik
Hasier
tuzten
kikoak
leiho
oso ilu
ko ark
XIII. me
tilo go
koak
goak
zorro tz
ihoak
Kris
gus
gab
tzi
erro
204 204
1. Gizartea
Kristau-erresumetan bi talde handi zeuden: pri-
bilegiodunak eta pribilegiorik gabeak.
Pribilegiodunak nobleak eta kleroa ziren; ez zuten
zergarik ordaintzen. Nobleak gazteluetan bizi zi-
ren, eta ondasun handien eta aberastasun ugari-
ren jabe ziren.
w
Kleroa, berriz, monasterioetan
bizi zen, mojek eta fraideek, eta elizetako jardue-
rez arduratzen ziren apaiz eta apezpikuek osa tzen
zuten.
Pribilegiorik gabeek zergak ordaindu behar zituz-
ten. Talde hori nekazariek, artisauek eta merka-
tariek osatzen zuten. Nekazariak ziren talderik
handiena, eta gazteluaren inguruko herrixketan
bizi ziren. Gehienek nobleen lurrak lantzen zituz-
ten. Artisauak eta merkatariak, berriz, hirietan
bizi ziren.
DIBUJO
q
Erdi Aroko hiria. Ez zuten estoldarik.
Hondakinak kalera botatzen zituzten,
zuzenean.
w
Nobleek luxuzko jantziak erabiltzen zituzten.
Helburuak
Penintsulako kristau-erresume-
tako gizartearen eta kulturaren
ezaugarriak zein diren jakitea.
Kristauen lurraldeetako Erdi
Aroko hirietako alde eta eraikin
nagusiak bereiztea.
Arte erromanikoa eta gotikoa
bereiztea eta alderatzea.
Hasteko
Proposatu ikasleei 202. orrialde-
ko 1. irudiari eta 204. orrialdeko
1. irudiari begiratzeko, eta es-
katu azaltzeko zertan bereizten
diren Erdi Aroko hiri islamikoa
eta kristaua. Era berean, galde-
tu eredu horietako zeinen antze-
koak diren gaur egungo hiriak.
Azaltzeko
Gremioak garrantzi handikoak
izatera iritsi ziren Erdi Aroan eta
Aro Modernoaren zati batean.
Azaldu ikasleei gremio bakoitzak
bere estatutua zuela eta kide
guztiek zin egin behar ziotela.
Estatutu horretan gremioko ki-
deen eskubideak eta betebeha-
rrak ezarri ziren. Gremioak ber-
din banatzen zituen lehengaiak
eta zorrotz kontrola tzen zuen
langile kopurua, produktuaren
kalitatea eta prezioa. Kideek
kuotak ordaintzen zituzten, eta
bildutako diru hori erabiltzen
zen gaixoei, alargunei eta ume-
zur tzei laguntzeko. Gremioaren
kide izan ezean, inork ezin zuen
lanbide berean jardun. Ofizio
bakoitza hiru mailatan zegoen
banatuta: maisua, lantegiaren
jabea zena; ofiziala, lantegiko
aditua; eta aprendiza, soldatarik
irabazi gabe lan egin eta ikasten
ari zena.
204
Arte mudejarra
Arte erromanikoaz eta gotikoaz gainera, Erdi Aroko Espainian arte mu-
dejarra garatu zen eta aztarna ugari utzi zuen kristau-erresumetako
hainbat eraikinetan.
Arte mudejarra eragin musulman handia duen arkitektura-estiloa da.
Iberiar penintsulan goieneko unea XIII. mendetik XV. mendera arte izan
zuen.
Arkitektura mudejarraren ezaugarri nagusia hau da: eraikitzeko adrei-
luak erabili zituen, eta horren bidez, arkitektura-egitura berririk asmatu
gabe estilo erromanikoaren eta gotikoaren bertsio original eta bitxiak
egitea lortu zen. Lehenbizi, Toledon garatu zen, egitura erromanikoak
oinarritzat hartuta.
132826 _ 0254-0271.indd 264 28/9/09 16:12:13
205
15
2. Hiriak
Erdi Aroko hiriek garrantzia hartu zuten XII. men-
detik aurrera. Harresiz inguratuta zeuden, eta
ateak itxi egiten ziren gauez, balizko erasoetatik
babesteko. Auzotan banatuta zeuden. Kaleak es-
tuak ziren, eta etxeak, zurezkoak. Plaza handi bat
zuten, eta merkatariek produktuak saltzen zituz-
ten bertan. Hiri askotan, katedral ederrak eraiki
zituzten; esate baterako, Burgosen, Toledon eta
Leonen.
q
Hirietan, merkatariak eta artisauak bizi ziren, na-
gusiki: okinak, arotzak, tindatzaileak, ehuleak
Lanbide bereko artisauak gremiotan elkartzen zi-
ren, eta guztiek kale berean izaten zituzten lante-
giak. Hiri askotako hainbat kalek garai hartako
izenak dituzte, gaur egun ere: Upelgileen kalea,
Aiztogileen kalea eta abar. Gremio bakoitzak bere
produktuen kalitatea eta prezioa kontrolatzen zi-
tuen. Zenbait hiritan, merkataritza-feriak egiten
ziren, urtean behin edo bitan, eta Europa guztiko
produktuak izaten zituzten. e
Hiri nagusietan, unibertsitateak sortu ziren; adibi-
dez, Palentzian eta Salamancan.
3. Arte erromanikoa eta arte gotikoa
Erdi Aroan, bi estilotako eraikin handiak (elizak,
monasterioak eta jauregiak) eraiki zituzten: erro-
manikoak eta gotikoak.
Hasieran, estilo erromanikoaren arabera eraiki zi-
tuzten eraikinok. Eraikin erromanikoak garaiera txi-
kikoak ziren, eta harrizko horma lodi-lodiak eta
leiho gutxikoak zituzten. Horregatik, barrualdea
oso iluna izaten zen. Ateek eta leihoek erdi-puntu-
ko arkua izaten zuten.
XIII. mendetik aurrera, katedralak eta jauregiak es-
tilo gotikoan eraikitzen hasi ziren. Eraikin goti-
koak garaiera handikoak ziren. Hormak mehea-
goak ziren erromanikoenak baino, eta arku
zorro tzeko ate nahiz leiho handiak zituzten. Le-
ihoak koloretako beiratez apaintzen ziren.
r
1. Zer alde zegoen Al Andalusko eta
kristau-erresumetako gizarteen artean?
2. Zer ziren gremioak? Eta feriak?
3. Aipatu arte erromanikoaren eta
gotikoaren arteko hiru desberdintasun.
Galderak
r
Leongo katedralaren barnealdea.
Eliza gotikoa ala erromanikoa da? Nola dakizu?
e
Gremioek lanbideetako arauak finkatzen zituzten.
Kristau-erresumetako gizartean, bi talde na-
gusi zeuden: pribilegiodunak eta pribilegiorik
gabeak. XII. mendetik aurrera, hiriek garran-
tzi handia hartu zuten. Erdi Aroan, eraikin
erromanikoak eta gotikoak eraiki zituzten.

gaitasuna
Erakutsi ikasleei arkitektura erro-
manikoa eta gotikoari buruzko zen-
bait argazki, galdetu irudi bakoitza
zer arkitektura-estilokoa den eta
eskatu erantzuna arrazoitzeko.
Erantzunak
Irudiak
4. Leongo katedrala eliza gotikoa
da, arku zorrotzak eta leihate han-
diak dituelako, barrualdea argitsua
delako eta leihoak koloretako bei-
rateez estalita daudelako.
Galderak
1. Gizarte andalustarra kristaua
baino askoz jasanberagoa zen eta
hainbat erlijiotako pertsonek osa-
tzen zuten; besteak beste, musul-
manek, muladiek, mozarabiarrek
eta juduek. Aitzitik, kristau-erre-
sumetako gizarteak bi taldetan
zeuden antolatuta: batetik, pribi-
legiodunak nobleak eta kleroa,
zergarik ordaintzen ez zutenak,
eta bestetik, pribilegiorik gabeak
nekazariak, artisauak eta mer-
katariak, zergak ordaindu behar
zituztenak.
2. Gremioak ziren lanbide bereko
artisauen elkarteak, eta produk-
tuen kalitatea eta prezioa kontro-
latzen zuten. Feriak ziren urtean
behin edo bitan egiten ziren azo-
kak. Azoka horietan, Europako
hainbat herrialdetatik ekarritako
produktuak saldu ohi ziren.
3. Eraikin erromanikoek gotikoek
baino harrizko horma lodiagoak
dituzte eta leiho gutxiago eta txi-
kiagoak. Gainera, zirkunferentziaer-
diko arkuak baliatzen ziren, arku
zorrotzen ordez.
15. UNITATEA
205
XIII. mendeaz geroztik, adreilu bidezko arte mudejarra estilo gotikora
moldatu zen. Joera berri hura Aragoin garatu zen batik bat. Horren adi-
bide dira Tarazonako eta Teruelgo katedralak. Aurrerago, Andaluzian
ere zabaldu zen; adibidez, Kordobako San Pablo eliza, Lebrijako Santa
Maria eta Sevillako Santa Paula komentua.
Era berean, estilo mudejarrean oinarrituta, hainbat eraikin egin ziren,
batik bat, XIV. mendetik XV. mendera arte; besteak beste, Sevillako alka-
zarra, Cocako gazteluak (Segovia) eta La Mota (Medina del Campo).
Aukerarik izanez gero, erakutsi eskolan hainbat eraikin mudejarren
argazkiak, ikasleak bereiz ditzaten argazki horietan arkitektura- esti-
lo horren ezaugarri nagusiak.
132826 _ 0254-0271.indd 265 28/9/09 16:12:14
266
4. O
EAEko
beste
Eraikin
dentzio
tegia n
eta Ab
Estilo
hauek
eliza (
goak
Honda
dre Ma
Beste
ten; K
Araban
Bisi
bisig
zire
egu
men
San Pe
206
Gaur egungo Euskadiko lurraldea, Erdi Aroan
1. Bisigodoen garaia
Garai honetako ezaugarri garrantzitsuenetako bat
baskoien eta errege bisigodoen arteko etengabe-
ko borrokak dira. Hala ere, Erresuma Bisigodoak
ez zuen lortu baskoien lurraldea menderatzea,
eta bertako biztanleek haien kontrolpetik kanpo
iraun zuten.
Horrela, baskoiak kasu bitxia izan ziren monarkia
bisigodoaren garaian; izan ere, bisigodoek
q
Ibe-
riar penin tsulako eremu guztiak bereganatzea lor-
tu zuten, euskaldunen herria izan ezik.
Garai horretako aztarnategi arkeologikoen artean,
nabarmentzekoa da Aldaietako nekropolia, Ara-
ban. Bertan, etxeko arreoak, hilobiak eta zenbait
arma aurkitu dituzte.
2. Musulmanak ez ziren kokatu gaur
egungo Euskadiko lurretan
Musulmanak ez ziren kokatu gaur egungo Euskadi-
ko lurretan. Batetik, ez zegoen bertan ez aberasta-
sunik ez hiri garrantzitsurik; eta bestetik, bertako
erliebea eta klima oztopo ziren musulmanentzat.
3. Kristauen konkista
Kristautasunaren hedapena ez zen homogeneoa
izan gaur egungo Euskadiko lurralde osoan. Kris-
tautzearen lehen seinaleak gaur egungo Euskadi-
ko hegoaldean agertu ziren, IV. mendearen amaie-
ran eta V. mendearen hasieran. Iparraldean hau
da, gaur egungo Bizkaian eta Gipuzkoan, aldiz,
prozesua geroago gertatu zen, eta jentilen ohitu-
rek eta jarduteek nahiko luzaroan iraun zuten.
w
Bi teoria daude, gaur egungo Euskadiko lurral-
dean kristautasunak izan zuen hedapen-proze-
suari buruz:
Teoria batek dioenez, berehala kristautu zen
eremu hori, eta IV. mendean hasi zen kristau-
tzeko prozesua.
Beste teoriak dioenez, berriz, kristautasuna VII.
mendean eta hurrengo mendeetan hedatu zen
lurralde horretan.
w
Ranesko nekropolia, Bizkaian. Erdi Aroko
hilarria, Euskadiko kristautasunaren eszenak
dituena.
q
Gudari bisigodo baten marrazkia.
Helburuak
Erdi Aroan, Euskadiko lurraldean
izandako gertakaririk garrantzi-
tsuenen berri izatea.
Euskal Herriko lurraldean Erdi
Aroko zer ar te- eta kultura-
ondare dagoen jakitea.
Hasteko
Galdetu ikasleei ea baduten Eus-
kadin dagoen Erdi Aroko monu-
menturen baten berri; adibidez,
elizaren bat, monasterioren bat,
gaztelua Eskatu adierazteko
non dagoen, zer materialez egi-
na dagoen eta zertarako erabili
ohi zen.
Azaltzeko
Azaldu ikasleei zer-nolakoak di-
ren 207. orrialdeko argazkietako
eraikinak. Era berean, adierazi
eraikin horiek guztiak Euskadiko
kultura- eta arte-ondarea direla.
Ulertzeko
Ikasleak Euskadiko Historiaren
ikuspegi orokorra izan dezan,
eskatu orain arte ikasitako edu-
kiak berrikusteko. Horretarako,
Historiako aldi bakoitzeko fitxa
bat egingo dute (Historiaurrea,
Antzinaroa eta Erdi Aroa). Fitxe-
tan, aldi bakoitzeko datu hauek
idatziko dituzte: arkeologia- az-
tarnategiak, monumentuak, eta
gertakariak eta pertsonaia na-
gusiak. Erakutsi ikasleei lan hori
egiteko zenbait estrategia; esa-
terako, IKASTEN IKASTEKO ata-
leko eskuliburuan emandakoak
(20. eta 21. orrialdeak).
206
Andre Mariko katedrala
Vitoria-Gasteizen dago, Araban, eta estilo gotikoko tenplu katolikoa
da. Lehendabiziko biztanleak jarri ziren muinoaren goialdean dago
kokaturik, baina Gasteiz izeneko asentamendu hura 1.181ean
Victoria hiria bilakatuko zen, Antso VI. Jakintsuak fundaturik.
Historia
Hasiera batean, tenplua gotorleku erako eliza izan zen, eta Erdi Aroko
hiriaren babes-sistemaren osagaietako bat. Historian zehar, baina,
tenpluak eta bere inguruek makina bat aldaketa jasan dituzte, harik eta
eraikina egoera lazgarrian suertatu den arte: 1.997an, Arabako Foru
Aldundiak tenplua zahar-berritzeko egitasmo orokor bati ekin zion.
132826 _ 0254-0271.indd 266 28/9/09 16:12:14
267
207
15
Arkitektura
gotikoa
Arkitektura
erromanikoa
Gasteiz
A R A B A
B I Z K A I A
G I P U Z K O A
Bilbo
Donostia
EUSKADIN ZUTIK DIRAUTEN
ERAIKIN NAGUSIAK
Estibalizko
Santutegia
(Gasteiz)
Jasokundeko Andre
Mariren eliza
(Tuesta)
Enzinako
Ama Birjinaren
Santutegia
(Artziniega)
San Pelaio
Ermita
(Bakio)
Manzanoko Andre
Mariren eliza
(Hondarribia)
Andre
Mariren eliza
(Lekeitio)
San Migel
Zumetxaga
ermita
(Mungia)
Antiguako
amaren ermita
(Zumarraga)
Andre Mariren eliza
(Galdakao)
Santiagoko
katedrala
(Bilbo)
Andre Mariren
katedrala
(Gasteiz)
basilika
(Armentia)
4. Ondare artistikoa
EAEko lurraldean, hainbat eraikin erromanikok eta
beste hainbat gotikok diraute zutik.
e
Eraikin erromanikoen artean, Armentiako San Pru-
dentzio basilika eta Estibalizko Andre Maria santu-
tegia nabarmentzen dira, Araban, eta San Pelaio
eta Abrisketako San Pedro ermitak, Bizkaian.
Estilo gotikoko eraikinen artean, berriz, beste
hauek dira aipagarriak: Gasteizko Santa Maria
eliza (katedral zaharra); Bilboko San Anton, Be-
goako Andre Maria eta Santiago katedrala; eta
Hondarribiko Jasokundeko eta Sagarrondoko An-
dre Maria eliza.
Beste hainbat monumentu zibil ere eraiki zituz-
ten; Kexaako gaztelu-jauregia eta Orgazko dorrea,
Araban, besteak beste.
Bisigodoen garaiko ezaugarria basko ien eta
bisigodoen arteko etengabeko borrokak izan
ziren. Musulmanak ez ziren kokatu gaur
egungo Euskadiko lurretan. Hainbat monu-
mentu erromaniko eta gotikok diraute zutik.
e
Euskadin zutik dirauten eraikin erromaniko
eta gotiko nagusietako batzuk.
1. Zergatik izan ziren baskoiak kasu
berezia, monarkia bisigodoaren
garaian?
2. Zergatik ez ziren kokatu musulmanak
gaur egungo EAEko lurretan?
3. Nolakoa izan zen kristautze-prozesua
euskaldunen lurraldean? Arrazoitu zure
erantzuna.
4. Osatu taula.
Galderak
Adibideak
Ezaugarriak
Arte erromanikoa Arte gotikoa
Manzanoko Andre Mariren eliza,
Hondarribian.
San Pelaio ermita, Bakion.
Estibalizko Andre Mariren
santutegia.
Santiago katedrala,
Bilbon.

gaitasuna
Azaldu ikasleei zeinen garrantzi-
tsua den Euskadiko historia- eta
kultura-ondare diren monumentuak
zaintzea. Era berean, gogoratu mu-
seo edo monumentu bat ikustera
joatean, behar bezala jokatu behar
dugula.
Erantzunak
Galderak
1. Bisigodoek ez zutelako lortu bas-
koiak menperatzea eta Penintsula
osoan kontrolpean izatea lortu ez
zuten lurralde bakarra izan zelako.
2. Musulmanak ez ziren gaur egun-
go Euskadiko lurretan kokatu, ber-
tan ez zegoelako ez aberastasunik
ez hiri garrantzitsurik, eta bertako
erliebea eta klima oztopo zirelako.
3. Kristautze-prozesua ez zen homo-
geneoa izan gaur egungo Euskadi-
ko lurralde osoan. Lehen seinaleak
hegoaldean agertu ziren, IV. men-
dearen amaieran eta V. mendearen
hasieran. Nolanahi ere, iparraldean,
gaur egungo Bizkaian eta Gipuzkoan,
prozesua geroago gertatu zen. Ho-
rren arrazoi izan daiteke hegoaldeko
eskualdeak gehien erromanizatu zi-
rela, eta beraz, beste herrialdeekin
harremanak izatera eta gainerako
tradizioak onartzera ohituta zeudela.
Zalantzarik gabe, lur-eremuan oztopo
asko ez izateak bide eman zuen es-
kualde horretan kristautze-prozesua
zabaltzeko.
4. Eraikin erromanikoak txikiak ziren
eta horma lodiak eta leiho gutxi zi-
tuzten; hori dela eta, barrualdea ilun
samarra zen. Leihoek zirkunferen-
tziaerdiko arku forma zuten. Horren
adibide da Estibalizko Andre Mariren
santutegia (Araba).
Eraikin gotikoetan, argiak garran-
tzi handiagoa zuen; horregatik dira
garaiak, eta leiho eta beirate ugari-
dunak. Arku zorrotza erabili ohi zen.
Arabako Andre Mariren katedrala
estilo gotikokoa da.
15. UNITATEA
207
n
Entzutea mundu osoan
Tenplua zahar-berritzeko lanek mundu osoan izan dute entzutea. 5
urteko epean 350.000 lagun igaro dira bertatik, Europako katedral
gotikorik ederrenetako bat bertatik bertara ikusteko aukerak
akuilaturik. Gainera, hainbat biltzar, mintegi eta hitzaldi antolatu dira
bertan. Literatura arloko idazle garrantzitsuak ere izan dira itxuraldatze
horren lekuko, hala nola, Paulo Coelho eta Jos Saramago. Esaterako,
2008ko urtarrilaren 9an, Ken Follett idazleak Amaierarik gabeko
mundua izeneko bere eleberria, Lurraren zutabeak eleberri ezagunaren
jarraipenekoa, Katedralaren atarian aurkeztu zuen.
132826 _ 0254-0271.indd 267 6/10/09 15:55:40
208
1. Ordenatu kronologikoki. Gero, idatzi etapa
bakoitzaren hasiera-data.
Leongo Erresuma Kaliferria
Erresuma Bisigodoa Aragoiko Erresuma
Emirerria Gaztelako Koroa Taifak
2. Aipatu pertsonaia hauen ezaugarri bana, eta
esan Erresuma Bisigodoan, Al Andalusen ala
kristau-erresumaren batean bizi izan ziren.
3. Azaldu zer alde dauden pare bakoitzeko
terminoen artean.
kaliferria emirerria
erromanikoa gotikoa
gremioa unibertsitatea
muladia mozarabiarra
noblea nekazaria
medina alkazarra
taifak almorabideak
4. 1240. urtea da. Rodrigo artisaua da.
Zurezko upelak egiten ditu Burgos hiriko
bere lantegian. Al Andalusen ala
kristau-erresuma batean bizi da?
Zer gizarte-taldetako kide da?
Ariketak
Ulertu
Arrazoitu
5. Esan ea mapak Erdi Aroaren hasiera edo
amaiera adierazten duen eta azaldu zergatik.
Gero, esan zure autonomia-erkidegoko
lurraldea kristau-eremuan ala eremu
musulmanean zegoen.
Aplikatu
6. Gaztelako Alfontso VIII.aren alabak Navas de
Tolosako Gudua kontatu zion ahizpari, idatziz.
Irakurri eta erantzun galderei.
Gure aitak, Gaztelako Alfontso VIII.ak,
borrokarako prestatzeko agindu zuen.
Lehen lerroan, Pirinioetatik etorritako
gizonak zihoazen. Bigarrenean, Aragoiko
Petri II.a erregea eta haren soldaduak.
Hirugarrenean, berriz, Nafarroako errege
Antso VII.a eta haren soldaduak.
Azkenik, denen atzean, gure aita eta haren
gizonak. Lehen lerroak erasoa jo zuen,
baina musulmanek kontraeraso egin
zuten. Gure aita lehen lerrora igaro zen.
Gero, aurka egin zien musulmanei, eta
atzera eginarazi zien.
a. Nor borrokatu ziren gudu horretan?
b. Noiz gertatu zen? Ba al ziren orduan
Gaztelako eta Aragoiko koroak? Nola
zegoen antolatuta Al Andalusko
lurraldea garai hartan?
c. Zer ondorio ekarri zizkien gudu hark
kristau-erresumei? Eta Al Andalusi?
Leovigildo
Al Mansur
Abd ar Rahmn III.a
Maimonides
Pelaio
Alfontso X.a
KRISTAUEN EREMUA
MUSULMANENEREMUA
O
Z
E
A
N
O

A
T
L
A
N
T
I
K
O
A
M
e
d
i
t
e
r
r
a
n
e
o

I
t
s
a
s
o
a
Bizkaiko golkoa
8. Z
9. Z
P
10. Z
11. Z
E
7. Im
pa
biz
a.
1. Ize
Adiera
gertae
alderd
emate
2. Lur
Adiera
geogr
berri e
Erdi Aroko tituluak eta karguak
Erdi Aroko erresumak administratzeko eta antolatzeko hainbat kargu
sortu ziren.
Dukea: noblezia-titulurik gorenena. Dukeak erregearen zuzeneko
mendekoak ziren eta titulu hori nobleziako familia garrantzitsuenei
eta errege-familiako kideei soilik ematen zitzaien.
Markesa: hasieran, titulu hori zuten Erdi Aroan marka jakin bate-
ko nobleak edo musulmanekin mugakideak ziren tropak agintzen
zituztenek.
Kondea: Erromatar Inperioan, komiteek laguntzen zuten Zesar. Erdi
Aroan, kondeek erregearen zenbait arlo zibil eta militar eramateko
ardura zuten.
208
Erantzunak
Ulertu
1. Erresuma Bisigodoa: V. men-
dearen hasiera; Emirerria: 716.
urtea (mendekoa) eta 756. urtea
(independentea); Leongo Erresuma:
910. urtea; Kaliferria: 929. urtea;
Taifak: 1031. urtea; Aragoiko Erre-
suma: 1137. urtea; Gaztelako Ko-
roa: 1230. urtea.
2. Leovigildo: erresuma batu zuen
errege bisigodoa.
Abd ar Rahman III.a: printze mu-
sulmana, 929. urtean kalifa titulua
hartu zuena.
Pelaio: Asturiasko lehen erregea.
Al Mansur: militar musulmana,
kristauen aurkako guduak irabazi
zituena.
Maimonides: Al Andalusen bizi zen
jakintsu judua.
Alfontso X.a: Gaztelako erregea, XIII.
mendean musulmanen hainbat lu-
rralde konkistatu zituena.
Arrazoitu
3. Emirerria Damaskoren mende-
ko probintzia zen; kaliferria, aldiz,
lurralde independentea.
Erromanikoa izeneko arte-estiloaren
ezaugarri nagusia da horma lodiak
izatea, leiho gutxi eta zirkunferen-
tziaerdiko arkuak; aitzitik, gotikoa-
ren ezaugarri nagusia da horma
lerdenak izatea, beiratedun leihate
handiak eta arku zorrotzak.
Gremioa esaten zaio lanbide bere-
ko artisauen elkarteari, produktuen
kalitatea eta prezioa kontrolatzen
dituena; unibertsitatea, ordea, goi
mailako eskola da.
Muladia da musulmanen lurral-
dean bizi zen eta islama onartu
zuen kristaua; mozarabiarra, aldiz,
musulmanen lurraldean bizi zen
kristaua, baina haren erlijioari uko
egin ez ziona.
Noblea da pribilegiodunen taldeko
kidea, gazteluetan bizi zena eta zer-
garik ordaintzen ez zuena; nekaza-
ria, berriz, pribilegiorik gabekoen
taldekoa da, herrixketan bizi zena
eta zergak ordaintzen zituena.
132826 _ 0254-0271.indd 268 28/9/09 16:12:15
k.
de
iz.
e
en
A
MUA
s
o
a
209
15
8. Zer lurralde adierazten du mapak? Zer garaitakoa da?
9. Zer esan nahi du gezi gorriak? Nondik sartu ziren bisigodoak Iberiar penintsulara,
Pirinioetatik, Gibraltarko itsasartetik ala Mediterraneo itsasotik?
10. Zenbat kolore erabiltzen ditu lurraldea banatzeko? Zer adierazten du eremu bakoitzak?
11. Zer informazio ematen du goiko mapa horrek?
Mapa historikoak
Mapa historiko batek lurralde batean iraganean izandako gertakariak
edo jazoerak adierazten ditu. Adibidez, inperio baten hedapena,
lurralde baten mugak, gudu baten garapena
IKASI EGITEN
Eman iritzia
7. Imajinatu Erdi Aroan jaio zinela. Azaldu,
paragrafo labur baten bidez, zer-nolako
bizimodua izango zenukeen.
a. Zer lurraldetan biziko zinateke, Erresuma
Bisigodoan, Al Andalusen ala
kristau-erresumaren batean? Zergatik?
b. Zer gizarte-taldetako kide izango
zinateke, noblea, elizgizona edo moja,
nekazaria, mozarabiarra, musulmana?
c. Non biziko zinateke, gaztelu edo alkazar
batean, monasterio batean, hiri batean?
Zergatik?
TOLEDO
ASTURIARRAK
KANTABRIARRAK
BASKOIAK
O
Z
E
A
N
O
A
T
L
A
N
T
I
K
O
A
M
e
d
i
t
e
r
r
a
n
e
o
i
t
s
a
s
o
a
BISIGODOEN ERRESUMA
Bisigodoen ibilbidea
Toledoko erresuma bisigodoa
Bisigodoen lehen konkistak
Bisigodoen azken konkistak
1. Izenburua
Adierazten diren
gertaeren edo
alderdien berri
ematen du.
2. Lurraldea
Adierazten den
geografia-eremuaren
berri ematen du.
3. Legenda
Mapan
erabiltzen diren
ikurrek eta
koloreek zer
esan nahi duten
azaltzen du.
Zalduna: zaldi gainean borrokatzen zen gudaria. Zalduna izateko,
armak eta zaldia erabiltzen gogor ikasi behar zuten.
Korrejidorea: eskualde bateko erregearen ordezkaria zen eta hain-
bat botere zituen; esaterako, zergak biltzea eta justizia administra-
tzea.
Seneskala: erregearen otsein nagusia zen. Nobleziako kidea zen
eta pribilegio berezi bat zuen: kanpainetan, erregea ordezkatu eta
tropen buruzagitza hartzen zuen.
Consellers: Katalunian, herri-agintari nagusien kontseilariak ziren.
Medina esaten zaio herri musulman
bateko hiriguneari; alkazarra zen
gotorleku militarra.
Taifak ziren kaliferria banatu ondo-
ren eratutako erresuma indepen-
dente txikiak; eta almorabideak
ziren taifak berriro bateratzeko
Afrikatik etorritako musulmanak.
4. Rodrigo Burgosen bizi da; 1240.
urtean, Burgos Gaztelako Koroari
zegokion, eta Rodrigo pribilegiorik
gabekoen taldekoa da.
Aplikatu
5. Mapak Erdi Aroaren amaiera
adierazten du; izan ere, geratzen
den eremu musulman bakarra Gra-
nadako Nasri Erresuma da. Gure
autonomia-erkidegoko lurraldea
kristau-eremuan zegoen.
6. a. Gaztelako Alfontso VIII.aren,
Aragoiko Petri II.aren eta Nafarroa-
ko Antso VII.aren soldaduak arma-
da musulmanen aurka. b. 1212an.
Aragoiko Koroa ordurako bazegoen,
1137an eratu baitzen, baina Gazte-
lako Koroa ez (1230ean eratu zen).
Al Andalusko lurraldea hainbat erre-
suma txikitan zegoen antolatuta. c.
Erabakigarria izan zen, eta orduz ge-
roztik, ia lurralde musulman osoa
konkistatu zuten; aitzitik, Al Andalu-
sek lurralde ugari galdu zituen.
Iritzia eman
7. E. L.
Ikasi egiten
8. Penintsula, Bisigodoen Erresu-
maren garaian, V. eta VIII. mendeen
artean.
9. Gezi gorriak adierazten du bi-
sigodoek egin zuten ibilbidea, To-
ledora iritsi eta han finkatu ziren
arte. Pirinioetatik sartu ziren.
10. Hiru: berde iluna hasierako
lurraldea adierazteko; tarteko ber-
dea bisigodoen lehen konkistak
adierazteko; eta berde argia azken
konkistak adierazteko.
10. Besteak beste, bisigodoak
Penintsulan sartu zirela Pirinioe-
tatik.
15. UNITATEA
209
132826 _ 0254-0271.indd 269 28/9/09 16:12:16
210
2. IKASTEN IKASTEKO. Irakurri, unitate honetan, gaur egungo EAEko lurraldea Erdi Aroan nolakoa zen
azaltzen duten orrialdeak. Gero, azaldu:
a. Zer-nolako garrantzia izan zuen Aldaietak bisigodoen garaian.
b. Non agertu ziren kristautzearen lehen seinaleak.
c. Zer diren eraikin zibiak. Eman adibide bat.
3. IKASTEN IKASTEKO. Irakurri berriz unitatea.
Idatzi aipatzen diren pertsonaiak eta datak.
Idatzi, pertsonaia bakoitzaren alboan, haren
ezaugarri bat. Gero, ordenatu datak, eta
idatzi dagokion gertaera, data bakoitzaren
ondoan.
Berrikusi
Erresuma Bisigodoa
V. mendean, bisigodoak Iberiar penintsulan kokatu
ziren, eta erresuma bat sortu zuten. Toledo egin
zuten hiriburu. Latina, erromatar legeak eta erlijio
katolikoa onartu zituzten.
Al Andalus eta kristau-erresumak
Al Andalusen sorrera . 711. urtean, musulmanek
Erresuma Bisigodoa hartu zuten. Al Andalus emi-
rerri gisa antolatu zuten, eta geroago, kaliferri gisa.
Aldi berean, Iberiar penintsulako iparraldeko kris-
tauak erresumatan eta konderritan antolatu ziren.
Kristauen aitzinatzea . XI. mendean, Al Andalus taifatan banatu zen, eta kristau
-erresumek zabaldu egin zituzten beren mugak.
Al Andalusen amaiera . Errege-erregina Katolikoek Granadako Erresuma konkista-
tu zuten, 1492an. Iberiar penintsula lau erresumatan antolatuta geratu zen: Ara-
goiko Koroa, Portugalgo Erresuma, Gaztelako Koroa eta Nafarroako Erresuma.
Gizartea eta kultura . Al Andalusko gizartea musulmanek, muladiek, mozara-
biarrek eta juduek osatzen zuten. Al Andalus kulturagune handia izan zen.
Kristau-gizartea bi talde handitan zegoen antolatuta: pribilegiodunak hala
nola nobleak eta elizjendea eta pribilegiorik gabeak hala nola nekazariak,
artisauak eta merkatariak. Garai hartan, eraikin erromanikoak eta gotikoak
eraiki zituzten.
1.
2.
3.
q Se
w Erd
e Sa
ark
dit
dir
t Le
GAI N
5
ERR
Arabiarrek egindako ekarpenak
Bolbora jatorriz txinakoa da. Nolanahi ere, Espainian, lehenbizikoz bol-
bora helburu militarrerako erabili zutenak arabiarrak izan ziren, Nieblan,
1257an.
Halaber, papera jatorriz txinakoa bada ere, Espainian arabiarrak hasi ziren
papera egiten, 1154. urte inguruan. Horretarako, lihoa erabil tzen zuten.
Horretaz gainera, arabiarrek ureztapen-sistemak hobetu zituzten. Hobe-
kuntza horren ondare dira hitz hauek: ubidea, noria, uraska, eta uharka.
Eskatu ikasleei bilatzeko arabiarrek egindako beste zenbait ekarpeni
buruzko informazioa: aljebra, astrolabioa, xakea, lauzak, labore berriak
(kotoia, arroza, almendrondoa, alkatxofa, azafraia, laranjondoa), etab.
Unitateko
hitz nagusiak
Al Andalus
Almohadeak
Almorabideak
Artisaua
Bisigodoa
Emirerria
Erresuma
Erromanikoa
Feria
Gotikoa
Gremioa
Judua
Kaliferria
Kleroa
Koroa
Kristaua
Medina
Meskita
Mozarabiarra
Mudejarra
Muladia
Musulmana
Nekazaria
Noblea
Pribilegiorik gabekoak
Pribilegiodunak
Taifak
Unibertsitatea
Ikasten ikasteko
2. a. Aldaieta da Euskadiko bisi-
godoen aztarnategirik garrantzi-
tsuena. Nekropolis bat da, eta
bertan, hainbat aztarna aurkitu
dira; horiei esker, herri hura Al-
daieta inguruan bizi zela jakin
dugu.
b. Kristautzearen lehen seinaleak
agertu ziren gaur egungo Euskadi-
ren hegoaldean.
c. Eraikin zibil esaten zaio milita-
rrak eta elizakoak ez diren per-
tsonak bizi diren eraikinari; esa-
terako, Kexanako gaztelu-jauregia
(Arabako Aiara bailaran).
210
132826 _ 0254-0271.indd 270 28/9/09 16:12:16
n
211
15
1. Aipatu estilo erromanikoaren eta estilo gotikoaren funtsezko bina ezaugarri.
2. Zergatik dira eliza gotikoak
erromanikoak baino argitsuagoak?
3. Erreparatu alboko bi irudi hauei.
Bietatik zein da arte erromanikoa
eta zein arte gotikoa?
Zergatik?
q Sendoa eta monumentala da. Harrizko horma lodiak ditu.
w Erdi-puntuko arkuak ditu.
e Sabaia kanoi-gangaz estalita du. Kanoi-gangak erdi-puntuko
arkuen luzapenak dira. Oso astunak direnez, hormak
dituzte euskarri, eta parpain-arkuen bidez sendotzen
dira. Arku horiek ataletan banatzen dituzte gangak. r
t Leiho gutxi eta txikiak dituzte. Barnealdea iluna da.
y Arina da, eta horma meheak eta zenbait solairu ditu.
u Arku zorrotzak ditu.
i Sabaia gurutzeria-gangaz estalita du. Gurutzeria-ganga bi
arku zorrotz gurutzatuz egiten da. Horrelako gangak arinak
dira, eta zutabeak edo pilareak dituzte euskarri.
o Leiho asko eta handiak dituzte. Leiho horiek koloretako
beirateak dituzte. Barnealdea argitsua eta koloretsua da.
Eraikuntza erromanikoak eta gotikoak bereizteko
GAI NAIZ...
A B
1
8
7
9
6
3
4
2
5
ERROMANIKOA GOTIKOA
Unitatea amaitutakoan, bete ikasleekin honelako taula bat:
15. UNITATEA: Erdi Aroa
Kristau-erresumetako
bizimodua
Gaur egungo Euskadiko
lurraldea, Erdi Aroan
3. E. L.
Egiaztatu ikasleak ongi idatzi di-
tuela pertsonaia eta data nagu-
siak; besteak beste, Abd ar Rah-
man III.a, Pelaio, Al Mansur, Alfon-
tso X.a, 711. urtea, 929. urtea,
1212. urtea, 1137. urtea, 1230.
urtea, 1492. urtea
Gai naiz...
1. Estilo erromanikoa: horma lor-
diak; irekigune gutxi; erdi-puntuko
arkua. Estilo gotikoa: horma ler-
den eta meheak; leihate handiak;
arku zorrotza.
2. Eliza gotikoak askoz argitsua-
goak dira, leiho handi ugari dituz-
telako.
3. A irudia arte erromanikoa da,
zirkunferentzierdiko arkuak balia-
tu direlako; leiho gutxi daudelako
eta txikiak direlako; eta horren
ondorioz, barrualdea ilun samarra
delako. B irudia estilo gotikokoa
da, arku zorrotzak baliatu direla-
ko; leiho ugari dituelako eta han-
diak direlako; eta horren ondorioz,
barrualdea argitsua delako.
Azaldu ikasleei arkitektura erroma-
nikoaren eta gotikoaren arteko
desberdintasun nagusiak arkuak
eta gangak direla, bai eta hormen
lodiera ere.

gaitasuna
Gai naiz atalari esker, ikasleak
arteari buruzko hainbat oinarrizko
kontzeptu ikasiko ditu. Horrela,
estilo erromanikoa eta gotikoa
bereizteaz gainera, aurrerago ika-
siko dituzten arte-mugimenduak
aztertzeko baliatuko ditu.
15. UNITATEA
211
132826 _ 0254-0271.indd 271 28/9/09 16:12:17
Objetivos
Sabedes.
Conoas.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
272
212
1. Grafikoan Espainiako jaiotza- eta
heriotza-tasek 1900etik gaur arte izandako
bilakaera adierazten da. Begiratu eta erantzun:
a. Zer bilakaera izan du Espainiako
jaiotza-tasak, XX. mendearen hasieratik
gaur egun arte? Handitu ala gutxitu
egin da? Eta heriotza-tasa?
b. Zein da bietan handiena 2000. urtetik
gaur arte, jaiotza-tasa ala heriotza-tasa?
Beraz, nolakoa da berezko hazkundea,
positiboa ala negatiboa?
c. Berezko hazkundeaz gain, zer beste
arrazoi dago Espainiako biztanleriaren
gaur egungo hazkundea azaltzeko?
3. Osatu Espainiako estatuko erakundeei buruzko organigrama hau. Horretarako, adierazi zein diren erakunde
horiek eta nork osatuta dauden. Gero, azaldu zer funtzio duen erakunde bakoitzak.
11. UNITATEA
12. UNITATEA
2. Kopiatu Espainiako biztanleria aktiboaren
sektorekako banaketa adierazten duen
grafiko hau, eta koloreztatu legenda.
Gero, erantzun galdera hauei:
a. Zer sektore ekonomikotan dihardu lanean
pertsona multzorik handienak?
b. Azaldu zer ezaugarri dituen sektore horrek
Espainian.
Jaiotza-tasa
Heriotza-tasa
Lehen
sektorea
Bigarren
sektorea
Hirugarren
sektorea
1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000
40
35
30
25
20
15
10
5
0
1.000
biztanleko
7.
8.
15
5.
14
13
4.
Erantzunak
1. a. Espainian, jaiotza-tasak eta
heriotza-tasak behera egin dute XX.
mendearen hasieratik gaur egun
arte.
b. 2000. urteaz geroztik, jaiotza-ta-
sa heriotza-tasa baino handiagoa
da. Hazkuntza positiboa da.
c. Immigranteak etortzea.
2. E. G.
Lehen sektorea zati morea da; bi-
garren sektorea, gorria; eta hiruga-
rrena, berdea.
a. Hirugarren sektorean edo zerbi-
tzuen sektorean dihardu pertsona
multzorik handienak.
b. Espainian, hirugarren sektorean
daude merkataritza, garraioa eta
turismoa, besteak beste. Sektore
horretan dihardu biztanleria akti-
boaren %65ak. Espainiako ekono-
mian aberastasun gehien sortzen
duen sektorea da eta asko hazi da
azken urteotan.
3. Espainiako erakundeak hauek
dira: batetik, Gor te Nagusiak,
Kongresuak eta Senatuak osa-
tzen dutena, eta legeak egiteko
eta onartzeko funtzioa duena, bai
eta Gobernua kontrolatzekoa ere;
bestetik, Gobernua presidenteak
eta ministroek osatzen dute, eta
Estatua zuzentzen dute, Gorte Na-
gusietan onartutako legeen arabe-
ra; eta azkenik, Justizia Auzitegiak,
epaileek eta magistratuek osa tzen
dituzte, eta bi funtzio dituzte, legeak
betearaztea eta herritarrak epai-
tzea, legeak bete ez badituzte.
4. A: Neolitokoa, irudi eskema-
tikoa delako eta kolore bakarra
duelako.
B: Neolitokoa, zeramikazko pieza
bat delako eta zeramika garai har-
tan asmatu zutelako.
C: Neolitokoa, garai hartan hasi zire-
lako harlanduzko tresnak egiten.
D: Neolitokoa, zerealak ehotzeko
errota delako eta nekazaritza garai
hartan asmatu zelako.
212
132826 _ 0272-0300.indd 272 28/9/09 16:16:04
Para comprender
A partir dibirlos.

Competencia social
y ciudadana
El temellas.
Soluciones
Ilustraciones
1. La eerna y pie.
3. En nes.
Cuestiones
1. El men.
2. No, nos.
3. Resp
UNIDAD 1
273
kunde

rea
en
rea
arren
rea
000
213
7. Ordenatu gertaera hauek kronologikoki, eta jarri denbora-lerroan, dagozkien tokietan:
Granadako Erresuma errenditu Aragoiko Koroa sortu
Navas de Tolosako Gudua Asturiasko Erresuma sortu Kordobako kaliferriaren hasiera
8. Begiratu argazki hauei:
a. Zer arte-estilotakoa da argazki bakoitza?
Eman bina ezaugarri, zure erantzuna
arrazoitzeko.
b. Bietatik zein eraiki zen lehenbizi, zure
ustez? Zergatik uste duzu hori?
15. UNITATEA
5. Bastetanoak Iberiar penintsulako hegoaldean
bizi izan ziren. Herrixkatan bizi ziren, kaleka
antolatutako etxe laukizuzenetan. Itsasertzean
kokatutako feniziar eta greziar koloniekin
harremanetan zeuden. Horregatik, hainbat
produktu trukatzen zituzten haiekin.
Iberiarra ala zelta zen bastetanoen herria?
Arrazoitu zure erantzuna.
6. Octavio izeneko gizon librea Emerita Augustan
(Lusitaniako hiriburua) bizi da. Hautatu
Octaviori buruzko esaldi zuzena:
a. Gladiadorea da zirkuan.
b. Erromatik etorri zen, eta lursail handien
jabe da Lusitanian.
c. Hispaniar-erromatar baten jabetzakoa da.
14. UNITATEA
13. UNITATEA
4. Arkeologo talde batek
hondakin hauek aurkitu
ditu aztarnategi batean.
Historiaurreko zer
etapatan bizi izan ziren
irudi eta tresna horiek
egin zituzten
gizon-emakumeak?
Nola dakizu?
A
B C
D
A B
margolana
esku-errota
harlanduzko
aizkorak
zeramikazko
ontzia
5. Bastetanoak iberiar herria ziren,
penintsularen hegoaldean bizi zire-
lako eta merkataritza-harremanak
zituztelako herri kolonizatzaileekin.
Iberoak herrixkatan bizi ziren, ka-
leka antolatutatko etxe laukizuze-
netan; aitzitik, zelten herrixketako
etxebizitzak biribilak ziren eta orde-
nik gabe eraiki ohi zituzten.
6. Aukera zuzena B da: Octavio
Erromatik etorri zen, eta lursail
handien jabea da Lusitanian.
7. Asturiasko Erresuma sor tu
(722) Kordonako kaliferriaren
hasiera (929) Aragoiko Koroa
sortu (1137) Navas de Tolosako
Gudua (1212) Granadako Erre-
suma errenditu (1492).
8. a. B argazkia arte erromaniko-
koa da, eliza txiki samarra delako,
hormak lodiak direlako eta leiho
gutxi dituelako, eta arkuek zirkun-
ferentziaerdien forma dutelako.
A argazkia arte gotikokoa da, leiho
ugari dituelako, barrualdea argi-
tsua eta arkuek forma zorrotza
dutelako.
b. Lehenbizi, B irudiko eliza eraiki
zen, estilo gotikoa erromanikoaren
ondorengoa delako eta XIII. men-
deaz geroztik garatu zelako.
213
132826 _ 0272-0300.indd 273 28/9/09 16:16:05
M
E
132815 021 132826 _ 0272-0300.indd 274 28/9/09 16:16:05
Mien
Para comprender
A partir dibirlos.

Competencia social
y ciudadana
El temellas.
Soluciones
Ilustraciones
1. La eerna y pie.
3. En nes.
Cuestiones
1. El men.
2. No, nos.
3. Resp
UNIDAD 1
275
Eranskina
Glosarioa
Natura-zientziak
Geografia
Historia
Mapak
Europako mapa politikoa
Europako mapa fisikoa
Espainiako mapa politikoa
Espainiako mapa fisikoa
Espainiako ibaiak
Espainiako parke nazionalak
Espainiako klimak
Euskadiko mapa politikoa
Euskadiko mapa fisikoa
Euskadiko ibaiak
Euskadiko naturagune babestuak
132815 0215 0240 indd 215 21/5/09 10:56: 132826 _ 0272-0300.indd 275 28/9/09 16:16:05
Otras actividades
Difeudes. Invit
Objetivos
Sabedes.
Conoas.
Para empezar
Haga uerpo.
Para explicar
Al hacin solar.
Expla humedad
276
132815 _ 02
216
Glosarioa
Natura-zientziak
Abiadura. Gorputz bat zenbate-
ko lastertasunaz higi tzen den.
Aldaketa kimikoa. Materiaren
eraldaketa honen bidez, subs-
tantzia bat beste substantzia bat
bihurtzen da.
Aldaxka. Landatuz gero beste
landare oso bat sor tzeko ahal-
mena duen landare zatia.
Alderantzizko sublimazioa. Gas-egoeratik zuzenean
solido-egoerara igarotzea.
Alga. Bere elikagaia sortzen duen izaki bizidun urta-
rra; alga zelulabakarrak eta alga zelulaniztunak dau-
de. Algak ez dira landareen erreinuko izakiak.
Angiospermoa. Haziak eta fruitua dituen loredun lan-
darea.
Animalia. Beste izaki bizidun batzuk janez elikatzen
den izaki bizidun zelulaniztuna. Nerbio-sistema eta
zentzumen-organoak ditu. Ia animalia guztiak toki
batetik bestera mugitzeko gai dira.
Antera. Estaminek goialdean dituzten zakuak dira
anterak; zaku horietan polena sortzen da.
Aparatua. Elkarrekin koordinatuta funtzio bera egi-
ten duten organoen eta sistemen multzoa.
Asteroidea. Planeta baino txikiagoa den eta Eguzkia-
ren inguruan biraka ari den astro harritsua.
Atmosfera. Lurra inguratzen duen aire-geruza.
Atomoa. Materia osatzen duen partikula imioa.
Bakterioa. Izaki bizidun zelulabakar txiki-txikia eta ba-
kuna.
Baporizazioa. Likido-egoeratik gas-egoerara igarotzea.
Berotze globala. Gizakion eraginez Lurraren batez
beteko tenperatura igotzea.
Biodibertsitatea. Lurreko izaki bizidunen dibertsitatea.
Biztanleria. Ekosistema batean bizi diren espezie
bereko izaki bizidunen multzoa.
Bolumena. Gorputz batek betetzen duen espazioa.
Deforestazioa. Basoak soiltzea edo galtzea.
Dekantazioa. Osagaiek dentsitate desberdina izatea
baliatuz nahasteak banantzeko metodoa.
Dentsitatea. Gorputz baten masaren eta bolumena-
ren arteko erlazioa.
Deskonposatzailea. Beste izaki bizidun batzuen hon-
dakinez elikatzen den izaki biziduna.
Ekoizlea. Substantzia bakunak eta eguzkiaren argia
erabiliz bere elikagaia sortzeko gai den izaki biziduna.
Ekosistema. Espazio fisiko batek eta bertan bizi di-
ren izaki bizidun guztiek osatzen duten multzoa.
Ehuna. Funtzio bera egiten duten antzeko zelulen
multzoa.
Elikasarea. Ekosistema bateko elikadura-harrema-
nak adierazten dituen eskema.
Enbrioia. Lehen garapen-etapetan dagoen izaki bizi-
duna.
Erreakzio kimikoa. Ikus aldaketa kimikoa.
Errekuntza. Substantzia bat oxigenoarekin oso azkar
konbinatzean gerta tzen den erreakzio kimikoa; ener-
gia handia kanporatzen da.
Errizoma. Ugalketa asexualean esku hartzen duen
lurpeko zurtoina.
Espazio-zunda. Eguzki-sistema aztertzera bidaltzen
den tripulazio gabeko espazio-ontzia.
Espazioko estazioa. Espazioan jarritako barrutia, ba-
rruan zenbait astronauta denboraldi luze batez bizi-
tzeko modukoa.
Espora. Goroldioek eta iratzeek ugaltzeko erabiltzen
duten zelula.
Estaminea (lorezila). Lorearen zati maskulinoaren
organoetako bat.
Estoloia. Ugalketa asexualean erabiltzen den zurtoin
horizontala.
Estoma. Karbono dioxidoa sartzeko hostoek azpial-
dean duten irekidura.
Estratosfera. Atmosferaren geruza bat, ozono geruza
duena.
Fotosintesia. Landareek elikagaia sortzeko erabil-
tzen duten prozesua.
Fruitua. Haziak biltzen dituen organoa, obulutegi bat
garatzean sortua.
Galaxia. Izarrez, hautsez eta gasez osatutako mul-
tzoa.
Garraioa. Higatutako materialen lekualdaketa.
132815 _ 0215-0240.indd 216 21/5/09 10:56
132826 _ 0272-0300.indd 276 28/9/09 16:16:06
217
Gimnospermoa. Haziak bai baina fruiturik sortzen ez
duen landare loreduna.
Goroldioa. Lorerik gabeko landare txikia. Esporak
kapsula batean garatzen zaizkio.
Grabitatea. Lurraren erakarpen-indarra, objektuak
lurrera erortzea eragiten duena.
Gurpila. Ardatz baten inguruan biratzen den gorputz
zirkular batez osatutako makina bakuna.
Harraparia. Ehizatzen dituen izaki bizidunak janez
elikatzen den izaki biziduna.
Harria. Zenbait osagaiz osatutako berezko materiala.
Harri magmatikoa. Magma solidotzean sortutako
harria.
Harri metamorfikoa. Harri batek jasaten duen pre-
sioa edo tenperatura handitzearen ondorioz eralda-
tutako harria.
Harri sedimentarioa. Beste harri batzuen edo izaki
bizidunen hondakinez sortutako harria.
Hazia. Landare loredunek ugaltzeko erabiltzen duten
organoa. Enbrioi bat eta substantzia elikagarriak ditu.
Hidrosfera. Lurreko ur guztien multzoa.
Higadura. Urak, haizeak eta abarrek lurrazaleko ma-
terialak gastatzea.
Hodi zurkarak. Izerdi gordina garraiatzen duten ho-
diak.
Indarra. Gorputz bat deformatzeko edo gorputz baten
mugimendu-egoera aldatzeko gai den edozein kausa.
Ingurumena. Izaki bizidun batengan eragiten duen
guztia, bai ingurune fisikoa bai beste izaki bizidunak.
Iragazketa. Nahasteak zuloz betetako euskarri ba-
tean zehar igaroarazita osagai bat edo beste atxiki-
tzeko hau da, nahastea banantzeko teknika.
Irakitea. Likido-egoeratik gas-egoerara ziztu bizian igaro-
tzeko prozesua; tenperatura jakin batean gertatzen da.
Irakite-tenperatura. Substantziak likido-egoeratik gas
-egoerara ziztu bizian igarotzeko tenperatura.
Iratzeak. Errizomak, hosto konposatuak eta soroetan
sortutako esporak dituzten landare lore gabeak.
Izar uxoa. Atmosferaren kontra talka egitean su har-
tzen duen gorputz txikia, hauts alearen edo harea-
ren modukoa.
Izarra. Argi eta bero gisa energia kantitate handia
kanporatzen duen astroa.
Izerdi gordina. Uraren eta gatz mineralen arteko nahas-
tea, sustraietan sartu eta hostoetaraino igotzen dena.
Izerdi landua. Landareen elikagaia, fotosintesiaren
bidez hostoetan sortua.
Klorofila. Eguzkiaren argia bereganatzeko landareek
duten substantzia berdea.
Kloroplastoa. Fotosintesia egiten duen zelula-
organulua.
Kohetea. Beste espazio-ontzi batzuk gora jasotzeko
erabiltzen den espazio-ontzia; erregaia amaitzen
zaionean, Lurrera erortzen da.
Kometa. Eguzkiaren inguruan biraka ari den astro
harritsu izoztua; isats bat ikusten zaio maiz.
Komunitatea. Ekosistema bat osatzen duten izaki
bizidun guztien multzoa.
Kondentsazioa. Likido-egoeratik gas-egoerara igaro-
tzea.
Konstelazioa. Lurretik ikusita elkarren ondoan dirudi-
ten izarren multzoa.
Kontsumitzailea. Beste izaki bizidun batzuk janez eli-
katzen den izaki biziduna.
Kutsadura. Uraren, airearen edo lurzoruaren narria-
dura, batez ere substantzia kaltegarrien bidez gerta-
tzen dena.
Laba. Sumendi batek kanporatutako harri urtua.
Liber-hodiak. Izerdi landua garraiatzen duten hodiak.
Lurrazala. Lurraren egituraren kanpoaldeko geruza;
harriz osatuta dago.
Lurrikara. Lurraren barneko indarrek lurrazalean era-
gindako mugimendua.
Lurruntzea. Likido-egoeratik gas-egoerara pixkanaka
eta tenperatura baxuan igarotzea.
Lurzorua. Lurraren azaleko geruza, harri zatiz eta iza-
ki bizidunen hondakinez osatua.
Magma. Mantuan dagoen harri urtuzko masa.
Makina bakuna. Pieza batez edo pieza gutxiz osatu-
tako makina.
Mantua. Lurrazalaren eta nukleoaren artean dagoen
geosfera zatia. Harri erdi urtuz osatuta dago.
132815 _ 0215-0240.indd 217 21/5/09 10:56 1/5/09 10:56
132826 _ 0272-0300.indd 277 28/9/09 16:16:06
132815 _ 02
218
Marruskadura. Gorputz baten higiduraren aurkako
indarra, gorputzaren abiadura moteltzea edo gorpu-
tza geldi tzea eragiten duena.
Masa. Gorputz batek duen materia kantitatea.
Meteoritoa. Lurrazaleraino iristen den gorputz txi-
kia.
Mikroskopioa. Behatutakoa zenbait aldiz handituta
ikusteko balio duen tresna optikoa.
Minerala. Harrien osagaia den berezko substantzia
purua.
Nahastea. Zenbait substantzia puruz osatutako ma-
teria.
Nahaste heterogeneoa. Zenbait osagai nabari zaiz-
kion nahastea.
Nahaste homogeneoa. Desberdindu ezinezko osa-
gaiak dituen nahastea.
Naturagune babestua. Natura-balioari eusteko, zenbait
jarduera egiteko debekuaz babestutako tokia.
Nukleoa. Geosferaren erdiko zatia. Oso tenperatura
altua duenez, urtuta du kanpoaldea.
Obulua. Obulutegiaren barruko lore zatia, hazi baten
sorburua.
Obulutegia. Pistiloaren zati loditua, obuluak dituena.
Onddoa. Izaki bizidun zelulabakarra edo zelulaniztu-
na, elikagaia beste izaki bizidun batzuengandik lor-
tzen duena. Onddo asko lurrari itsatsita bizi dira.
Organismoa. Izaki bizidun osoa.
Organoa. Funtzio bat egiteko elkarrekin lan egiten
duten ehunen multzoa.
Oxidazioa. Substantzia bat oxigenoarekin konbina-
tzean gerta tzen den erreakzio kimikoa.
Palanka. Barra zurrun bat da; euste-puntu bat erabi-
liz, makina bakuna bihurtzen da.
Parasitoa. Beste izaki bizidun batez elikatzen den
izaki biziduna; kalte egiten dio hari, baina ez du hil-
tzen.
Pistiloa. Lorearen zati femeninoa.
Planeta. Argirik gabeko astro handia, izar baten in-
guruan biraka ari dena.
Plano inklinatua. Gainazal inklinatu batez osatutako
makina bakuna, garaiera bat gainditzeko balio duena.
Planta. Lurrari itsatsita bizi den eta bere elikagaia
sortzen duen izaki bizidun zelulaniztuna.
Polena. Estamineetan sortzen diren pikor mikrosko-
pikoei esaten zaie.
Polinizazioa. Polena estaminetik pistilora igarotzea;
normalean, lore baten estaminetik beste baten pis-
tilora.
Sarraskijalea. Beste izaki bizidun batzuen gorpuak
janez elikatzen den izaki biziduna.
Satelitea. Planeta baten inguruan biratzen den astroa.
Satelite artifiziala. Planeta baten inguruan biratzen
den espazio-ontzia.
Sedimentazioa. Higatu eta garraiatutako materialen
pilaketa.
Sistema. Funtzio bereko zenbait organoren multzoa.
Solidotzea. Likido-egoeratik solido-egoerara igaro tzea.
Soroa. Esporak sortzeko, iratzeek hostoen azpial-
dean duten eremu iluna.
Sublimazioa. Solido-egoeratik zuzenean gas-egoera-
ra igarotzea.
Substantzia purua. Materia mota bakar batez osatu-
tako substantzia.
Sumendia. Magmak Lurraren gainazalera irteteko
erabiltzen duen irekigunea.
Transbordadore espaziala. Hegazkinek bezala lur
hartzen duen espazio-ontzia, ezaugarri horri esker
hainbat misiotarako erabil daitekeena.
Troposfera. Atmosferaren behe-beheko geruza, feno-
meno atmosferikoen eremua dena.
Tuberkulua. Substantzia elikagarrien biltegi den eta
ugalketa asexualean esku hartzen duen lurpeko zur-
toin loditua.
Txertoa. Beste landare batean txertatzen den landa-
re zatia; beste landare horretan haziko da.
Txirrika. Gurpil batez eta soka batez osatutako maki-
na bakuna, pisuak gora jasotzeko erabiltzen dena.
Ugalketa asexuala. Izaki bakar batek esku har tuta
gauzatzen den ugalketa mota.
Ugalketa sexuala. Bi sexuetako beste hainbeste iza-
kik esku hartuta gauzatzen den ugalketa mota.
Urtzea. Solido-egoeratik likido-egoerara igarotzea.
132815 _ 0215-0240.indd 218 21/5/09 10:56
132826 _ 0272-0300.indd 278 28/9/09 16:16:06
219
Urtze-tenperatura. Substantziak solido-egoeratik liki-
do-egoerara ziztu bizian igarotzeko tenperatura.
Zelula. Izaki bizidunen osagai bizi txikiena.
Zelulabakarra. Zelula bakarraz osatutako izaki bizidu-
na.
Zelulaniztuna. Hainbat zelulaz osatutako izaki biziduna.
Geografia
Abeltzaintza. Etxeko anima-
liak haztearekin eta merkatu-
ratzearekin lotutako jardue-
ren multzoa.
Adineko biztanleria. 65 urtetik gorako pertsonek
osatutako biztanleria zatia.
Aintzira. Lurrez inguratutako ur-masa.
Akuiferoa. Lurpeko urak dituen lur zatia edo lur-geruza.
Albufera. Itsasotik lur-zerrenda batek banantzen
duen eta normalean ur gazia izaten duen urmaela.
Arroa. Ibai nagusi batek eta haren ibaiadarrek egi-
ten duten ibilbidea.
Barne-merkataritza. Herrialde bateko mugen barru-
ko merkataritza.
Berezko hazkundea. Urtebetean toki batean jaiotzen
diren pertsonen eta toki horretan urte berean hiltzen
direnen arteko aldea. Positiboa edo negatiboa izan
daiteke.
Bigarren sektorea. Naturako baliabideak produktu landu
bihurtzeko jarduerak biltzen dituen ekonomia-sek torea.
Biztanleria. Lurralde batean bizi diren pertsonen mul-
tzoa.
Biztanleria aktiboa. Diruaren truke lan egiten duten
pertsonek eta langabeek osatzen duten biztanleria
zatia.
Biztanleria-dentsitatea. Zenbat pertsona bizi diren
lurralde bateko kilometro koadro bakoitzeko.
Biztanleria ez-aktiboa. Lanik egin ezin duten eta tru-
kean dirurik jaso gabe lan egiten duten pertsonek
Biztanleria gaztea. 15 urtetik beherako pertsonek
Biztanleria heldua. 15 eta 65 urte bitarteko pertso-
nek osatutako biztanleria zatia.
Biztanleria-piramidea. Herrialde, autonomia-erkidego
edo beste eremu bateko biztanleria sexuka eta adin-
taldeka banatuta adierazten duen grafkoa.
Emaria. Zenbateko ur kantitatea daraman ibai batek.
Emigratzaile. Jaiotako tokitik beste toki batera bizi-
tzera joaten den pertsona.
Errolda. Probintzia, autonomia-erkidego edo Estatu bate-
ko biztanleen zerrenda; hamar urtean behin egiten da.
Etorkina. Jaiotako tokitik beste toki batera bizi tzera
etorri den pertsona.
Fauna. Toki edo eskualde bateko animalia mota be-
reizgarrien multzoa.
Garraioa. Pertsonak eta merkantziak toki batetik
bestera garraiatzea, lehorrez, itsasoz edo airez.
Goi-ordokia. Inguruko lurrak baino goragoko lur-ere-
mua.
Golkoa. Lurrean barneratzen den itsas zati zabala.
Harana. Mendien artean dagoen eta ibai batek
zeharkatzen duen lurralde laua.
Hirugarren sektorea. Zerbitzuak biltzen dituen eko-
nomia-sektorea.
Ibaia. Mendian jaiotzen den eta ura itsasora, beste
ibai batera edo aintzira batera isurtzen duen etenga-
beko ur-lasterra.
Ibaiadarra. Urak ibai handiago batera isurtzen dituen
ibaia.
Ibaiaren erregimena. Ibai baten emariak urtean
zehar izaten dituen gorabeherak. Erregularra edo
irregularra izan daiteke.
Ibaien isurialdea. Itsaso berera isurtzen diren ur-las-
terrak biltzen dituen lur-eremua.
Ibilbidea. Ibai batek jaiotzen denetik itsasoratu arte
egiten duen bidea.
Industria. Lehengaiak produktu landu bihurtzeko jar-
duera.
Itsasadarra. Ibai batek bere bokalean sortutako ha-
ranean sartzen den itsas zatia.
Glosarioa
132815 _ 0215-0240.indd 219 21/5/09 10:56 1/5/09 10:56
132826 _ 0272-0300.indd 279 28/9/09 16:16:06
132815 _ 02
220
Turismoa. Atseden edo atsegin hartzeko beste toki
ba tzuetara egiten diren bidaiak edo toki horietan
egiten diren egonaldiak.
Uharra. Euriak ugariak direnean sortzen den ur-lasterra.
Uhartea. Alde guztietatik urez inguratutako lur zatia.
Uhartedia. Elkarren ondoko zenbait uhartek osatuta-
ko multzoa.
Urmaela. Aintzira txikia.
Urtegia. Presa baten bidez urari eutsita ibai baten
ibilbidean lortzen den ur-pilaketa.
Zerbitzuak. Ondasun materialik ekoizten ez duten
jarduerak.
Historia
Akueduktua. Ura hirietaraino
eramateko erromatarrek era-
biltzen zituzten ubide artifizia-
lak.
Al Andalus. 711. urtetik 1492. urtera bitartean mu-
sulmanek Iberiar penintsulan konkistatutako lurral-
dea.
Alkazarra. Arabiar jauregia edo gaztelua.
Anfteatroa. Gladiadoreen arteko nahiz haien eta piz-
tia basatien arteko borroketarako erromatar eraikun-
tza.
Antzokia. Antzezleek antzezlanak antzezteko erro-
matar eraikuntza.
Beiratea. Koloreetako beira zatiez osatutako marraz-
kiak, ateetan nahiz leihoetan jartzen direnak.
Bisigodoa. Erdi Aroaren hasieran Iberiar penintsula
inbaditu, eta Toledoko Erresuma sortu zuen germa-
niar herria.
Dukerria. Bisigodoek Iberiar penintsulan bananduta-
ko zati bakoitza.
Emirerria. Damaskoko kaliferriaren probintzia.
Erromanikoa. Erdi Aroko berezko arte-estiloa, leiho
gutxiko hormak eta erdi-puntuko arkuak bereizgarri
dituena.
Itsasertza. Itsasoa ukitzen duen lur zatia.
Kanpo-merkataritza. Beste herrialde batzuekin egi-
ten den merkataritza.
Klimograma. Toki bateko hileko batez besteko prezipi-
tazioak eta tenperaturak adierazten dituen grafikoa.
Konstituzioa. Herrialde bateko legerik garrantzitsue-
na, bertako biztanleen eskubideak eta betebeharrak
biltzen dituena.
Landaretza. Toki edo eskualde bateko landare mota
bereizgarrien multzoa.
Langabetua. Lanik gabe dagoen pertsona heldua.
Lehen sektorea. Naturatik baliabideak eskuratzeko
jarduerak biltzen dituen ekonomia-sektorea.
Lehorreko lurra. Eurien ura besterik jasotzen ez du-
ten laboreetarako lur-eremua; ez da ureztatzen.
Lur ureztatua. Ureztatu beharreko laboreetarako lur-
eremua.
Lurmuturra. Itsasora irteten den lur zatia.
Mendikatea. Elkartutako zenbait mendilerroren mul-
tzoa.
Mendilerroa. Elkarren segidan lerrokatutako men-
diak.
Merkataritza. Diruaren truke ondasunak eta zerbi-
tzuak ematea.
Migrazio-hazkundea. Urtebetean toki batera etortzen
diren etorkinen eta urte berean toki horretatik beste
batera joaten diren emigratzaileen arteko aldea. Ne-
gatiboa edo positiboa izan daiteke.
Nekazaritza. Elikagaiak eta bestelako produktuak
lor tzeko helburuz lurra lantzearekin lotutako jardue-
ren multzoa.
Ordokia. Itsas mailarekiko altuera gutxi duen lur-ere-
mu laua.
Organigrama. Erakunde edo enpresa baten antola-
ketaren adierazpen grafkoa.
Padura. Itsasoko urak hondoratutako eremua, ibai
baten bokaletik gertu dagoena.
Penintsula. Alde batetik ez beste guztietatik urez in-
guratuta dagoen lur zatia.
Sakonunea. Inguruko lurrak baino beheragoko ordo-
kia.
132815 _ 0215-0240.indd 220 21/5/09 10:56
132826 _ 0272-0300.indd 280 28/9/09 16:16:06
221
Erromanizazioa. Erromatarren ohiturak, hizkuntza
eta legeak zabaltzea.
Feniziarrak. Greziatik etorrita, K.a VI. mendearen
inguruan Mediterraneoko itsasertzean koloniak fun-
datu zituzten herri kolonizatzaileak.
Galtzada. Pertsonak higitzeko nahiz merkantziak
garraiatzeko erromatarren garaian harri handiz egin-
dako bidea.
Gerra punikoak. Erromatarrek eta kartagotarrek
Mediterraneo itsasoa kontrolatzeko elkarren aurka
egindako gerrak.
Gotikoa. Erdi Aroko berezko arte-estiloa; leiho
askoko horma arinak eta arku zorrotzak dira estilo
horren bereizgarriak.
Greziarrak. Asiatik etorrita, K.a. VII. mendearen ingu-
ruan Andaluziako itsasertzean koloniak fundatu zi-
tuzten herri kolonizatzaileak.
Historia. Iraganean gertatutako gertaera garrantzi-
tsuen kontakizuna.
Historiaurrea. Historiaren lehen etapa, gizakia ager-
tu zenetik idazketa asmatu artekoa.
Iberiarrak. K.a. lehen milurtekoan Iberiar penintsulako
hegoaldean eta ekialdean bizi izan ziren herriak.
Judua. Judaismoa praktikatzen duen pertsona.
Kaliferria. Kalifak edo printze musulmanak goberna-
tutako lurraldea.
Kartagotarrak. Afrikako iparraldetik etorrita, K.a.
III. mendearen inguruan Iberiar penin tsulako ekial-
dean eta Balear uharteetan koloniak fundatu zituz-
ten herri kolonizatzaileak.
Kolonia. Feniziarrek, greziarrek eta kartagotarrek
Iberiar penintsulan merkataritzarako sortutako koka-
gunea Antzinaroan.
Konkistatu. Gerra-ekintzen bidez lurralde bat berega-
natzea.
Legionarioa. Soldadu erromatarra.
Medina. Islamdar hiriaren zati nagusia.
Meskita. Musulmanen tenplua edo otoitz-etxea.
Metal Aroa. Historiaurreko aroa, Harri Aroaren (Pa-
leolitoa eta Neolitoa) ondorengoa; gizon-emakumeak
metalak erabiltzen hasi ziren, tresnak egiteko.
Monumentu megal i ti koa. Harri - bl oke handi z
(me nhirrez, trikuharriz edo harrespilez) egindako
eraikina; Historiaurrean eraiki zituzten.
Moriskoa. Kristau bihurtutako musulmana.
Mosaikoa. Harrizko, beirazko, zeramikazko eta aba-
rrezko koloretako pieza txikiak gainazal batean aho-
katzeko arte-teknika.
Mozarabiarra. Al Andalusen bizi arren, bere erlijioari
eusten zion kristaua.
Muladia. Islamdar bihurtutako Al Andalusko kristau
ohia.
Musulmana. Islama praktikatzen duen pertsona.
Nasri erregeak. XIII. mendetik XV. mendera bitarteko
Granadako errege musulmanen familia edo dinas-
tia.
Neolitikoa. Harri Aroaren azken zatia, gizon-emaku-
meak sedentario bihurtu zirenekoa, eta zeramika
asmatu eta harlanduzko tresnak egin zituztenekoa.
Nomada. Toki fnko batean bizi ordez, beti batetik
bestera bizi dena.
Paleolitikoa. Historiaurrearen lehen zatia, gizakiak
nomadak zirenekoa, eta harrizko tresnak egiten zi-
tuztenekoa.
Sedentarioa. Toki batean fnkaturik bizi dena.
Sueboak. Erdi Aroaren hasieran Iberiar penintsula
inbaditu zuen germaniar herria, penintsulako ipar-
mendebaldean erresuma bat sortu zuena. Geroago,
bisigodoek garaitu zituzten.
Taifak. Kordobako Kaliferria desegin ondoren Iberiar
penintsulan sortu ziren erresuma musulmanak.
Termak. Erromatarren aisialdirako toki publikoak.
Tribua. Zenbait familiaz osatutako giza talde txi-
kiak.
Uzta biltzea. Naturak ematen dituen fruituak batzea.
Zeltak. K.a. lehen milurtekoan Iberiar goi-ordokian
eta Atlantikoko itsasertzean bizi ziren herriak.
Zeltiberiarrak. Iberiar penintsulako herri zeltak; Ibe-
riar herriekin harremanetan bizi ziren.
Zeramika. Lokatz egosiz egindako objektuak.
Zirkua. Gurdi-lasterketak eta beste zenbait ikuskizun
egiteko erromatar eraikuntza.
Glosarioa
132815 _ 0215-0240.indd 221 21/5/09 10:56 1/5/09 10:56
132826 _ 0272-0300.indd 281 28/9/09 16:16:06
Varso
Buda
F
POLONIA
AL
Sarajevo
Podgorica
Tirana
greb
NA
TENEGRO
SE
FEDERAKUND
A
HUNGARIA
ESLOVA KA
OAZIA
Bel
Bratislava
Itsaso
Jonikoa
A
d
r
i
a
t
i
k
o
a
s
a
s
o

B
a
l
t
i
k
o
a
i
132815
222
Vaduz
Monako
Luxenburgo
Londres
Andorra la Vella
Amsterdam
SAN MARINO
ANDORRA
IRLANDA
PORTUGAL
ALEMANIA
ITALIA
Oslo
Viena
Reykjavik
ISLANDIA
P
AUSTRIA
ESLOVENIA
Praga
Zag
BOSNIA-
HERZEGOVIN
MONT
MALTA
Ceuta
Melilla
ISLAS CANARIAS
ERRUSIAR F
SUEDIA
ESPAINIA
FRANTZIA
NORVEGIA
ERRESUMA BATUA
SUITZA
TXEKIAR
ERREPUBLIK
DANIMARKA
BELGIKA
HERBEHEREAK
LUXENBURGO
LIECHTESTEIN
MONAKO
VATIKANO
HIRIA
KRO
Berna
Paris
Berlin
Madril
Lisboa
Dublin
Brusela
Kopenhage
Stockholm
San Marino
Erroma
Valleta
Ljubljana
Ipar
itsasoa
Tirreniar
itsasoa
I
t
s
a
s
o

A
d
A F R I K A
Nor vegiako
itsasoa
I
t
s
a
OZEANO ARTI KOA
O
Z
E
A
N
O

A
T
L
A
N
T
I
K
O
A
M e d
i
t
e
r
r
a
n
e o
KANARIAK
E
H
I
M
Europako mapa politikoa
132815 _ 0215-0240.indd 222 29/5/09 08:46
132826 _ 0272-0300.indd 282 28/9/09 16:16:06
223
Helsinki
Riga
Minsk
Varsovia
Kiev
Budapest
FINLANDIA
ESTONIA
LETONIA
LITUANIA
BIELORRUSIA
POLONIA
ERRUSI AR FEDERAKUNDEA
BULGARIA
MOLDAVIA
ALBANIA
GEORGIA
ARMENIA
Sarajevo
Podgorica
Pristina
Tirana
Skopje
Sofa
Ankara
Atenas
KOSOVO
greb
Tbilisi
NA
TENEGRO
SERBIA
FEDERAKUNDEA
TURKIA
UKRAINA
A
ERRUMANIA
GREZIA
AZERBAIJAN
HUNGARIA
ESLOVAKIA KA
MAZEDONIA
ZIPRE
OAZIA
Baku
Mosku
Erevan
Tallinn
Vilnius
Belgrad Bukarest
Nikosia
Chisinau
Bratislava
I t s a s o b e l t z a
K
a
s
p
i
a
r

i
t
s
a
s
o
a
Egeo
itsasoa
Itsaso
Jonikoa
A
d
r
i
a
t
i
k
o
a
A S I A
s
a
s
o

B
a
l
t
i
k
o
a
i t s a s o a
Barents
itsasoa
0 180
Kilometroak
Eskala
L E G E N D A
Estatuaren muga
Estatu-hiriburua
132815 _ 0215-0240.indd 223 29/5/09 0
O
ITALIA
Viena
P
AUSTRIA
ENIA
Praga
Zag
BOSNIA-
HERZEGOVIN
MONT
A
ERRUSIAR F
SUEDIA
TXEKIAR
RREPUBLIK
KRO
Stockholm
ma
Valleta
Ljubljana
I
t
s
a
s
o

A
d
I
t
s
a
n
e o
9/5/09 08:46
132826 _ 0272-0300.indd 283 28/9/09 16:16:09
A
R
P
A
T
O
BALKAN
PENINT
Finlandiak
goi-ordokia
D
a
n
u
b
io

ib
a
O
2.
BAL
rmuturra
atapan lurm
as o
koa
i t
s
GARIAKO
RDOKIA
V
s
t
u
l
a

ib
a
i
a
M
e
224
E
S
K
A
N
D
I
N
A
V
I
A
K
O

M
E
N
D
I
A
K
ESKANDINAVIAKO
PENINTSULA
JUTLAND
PENINTSULA
E
U
R
O
P
A

O
R
D
O
K
I
H
A
N
D
IA
K A
A L P E A K
A
P
E
N
I
N
O
A
K
P
I
R
I
N
I
O
A
K
IBERIAR
PENINTSULA
ITALIAR
PENINTSULA
R
h
i
n

i
b
a
i
a
BRITAINIAR UHARTEAK
Irlanda
uhartea
Britainia
Handia
uhartea
BALEAR
UHARTEAK
Korsika
uhartea
Sardinia
uhartea
Sizilia uhartea
Malta uhartea
Islandia uhartea
Erdialdeko
Mendigunea
D
i
n
a
r
i
a
r

A
l
p
e
a
k
Mulhacn
3. 478 m
Aneto
3. 404 m
Mont Blanc
4. 807 m
Etna
3. 340 m
Galdhpiggen
2. 469 m
A F R I K A
Tajo ib
a
ia
Duero
ib
a
ia
E
b
r
o

i
b
a
i
a
Vanern
aintzira
Ipar lu
B
o
t
n
i
a
k
o

g
o
l
k
o
a
Reykianes
lurmuturra
M
antxa
ko
k
a
n
a
la
Finis terre
lurmuturra
San Mateo
lurmuturra
B
iz
k
a
ik
o g
o
lk
o
a
Gibraltarko itsasartea
M
San Bizente
lurmuturra
OZE ANO AR TI KOA
O
Z
E
A
N
O

A
T
L
A
N
T
I
K
O
A
Ipar
its as oa
I
t
s
a
s
o

B
a
l
t
i
k
o
a
Nor vegia
its as oa
Its a
Joni
Ti rreniar
its as oa
I
t
s
a
s
o

A
d
r
i
a
t
i
k
o
a
M
e
d
i
t
e
r
r
a
n
e
o

Hekla
1. 491 m
Cabo da
Roca
Mendikate
Betikoa
Guadalquivir ib
a
ia
Iberiar

goi-ordokia
Liongo
golkoa
R
d
a
n
o

i
b
a
i
a
Po ibaia
Genovako
golkoa
HUN
OR
V
O
d
e
r

i
b
a
i
a
Vattern
aintzira
Vosgeak
Oihan
Beltza
Metal mendiak
C
a
la
is
k
o

it
s
a
s
a
r
t
e
a
C
a
d
e
n
a

P
e
n
i
n
a
Montes
Grampianos
T
m
e
sis

i
b
a
ia
Loira iba
ia
S
e
n
a

i
b
a
i
a
E
l
b
a

i
b
a
i
a
S
h
a
n
n
o
n

i
b
a
i
a
I
p
a
r

k
a
n
a
l
a
Shetland
uharteak
Faroe
uharteak
I
r
l
a
n
d
a
k
o

i
t
s
a
s
o
a
E
H
I
M
L E G E N D A
Aintzirak
Ibai garrantzits uenak
Gailur garrantzits uenak

Teide
3. 718 m
KANARIAK
Europako mapa fisikoa
132826 _ 0272-0300.indd 284 28/9/09 16:16:10
225
U
R
A
L

M
E
N
D
I
A
K
KOLA
PENINTSULA
A
R
P
A
T
O
A
K
BALKANETAKO
PENINTSULA
KRIMEAKO
PENINTSULA
EKI ALDEKO
EUROPAKO ORDOKI A
Finlandiako
goi-ordokia
Ladoga
aintzira
Onega
aintzira
KASPIAR
ITSASOAREN
SAKONUNEA
P
e
t
x
o
r
a
i
b
a
i
a
V
o
lga ib
a
ia
D
o
n

i
b
a ia
D
n
i
e
p
e
r

i
b
a
ia
D
a
n
u
b
io

ib
a
i
a
Kreta uhartea
Olinpo
2. 911 m
Moldoveanu
2. 543 m
Elbrus
5. 642 m
KAUKASO
A S I A
BALKANAK
U
r
a
l

ib
a
i
a
rmuturra
atapan lurm.
K
a
s
p
i
a
r

i
t
s
a
s
o
a
I t s a s o B e l t z a
Egeo
its as oa
as o
koa
i t
s
a
s
o
a
Zipre
Danubioren
delta
GARIAKO
RDOKIA
V
s
t
u
l
a

ib
a
i
a
M
e
n
d
e
b
a ld
e
k
o

D
v
i
n
a

i
b
a
i
a
Ipa
r

D
i
v
i
n
a

i
b
a
i
a
Peipus
aintzira
Itsaso
Zuria
Azoveko
itsasoa
Barents
its as oa
Mar
Blanco
0 180
Kilometroak
E s k a l a
A L T I T U D E A
(metrotan)
1. 500
1. 000
400
0
Sakonunea
M
E
N
D
I
A
K
AKO
LA
K A
R
ULA
ea
n
a
r
i
a
r

A
l
p
e
a
k
na
340 m
Ipar lu
B
o
t
n
i
a
k
o

g
o
l
k
o
a
M
I
t
s
a
s
o

B
a
l
t
i
k
o
a
Its a
Joni
A
d
r
i
a
t
i
k
o
a
o

HUN
OR
V
r
i
b
a
i
a
ern
ira
132826 _ 0272-0300.indd 285 28/9/09 16:16:12
o
Valla
Ceuta
n
vila
Mlag
VILA
ML
VALLADO
N D A
U R A
KORDOBA
PAL
AS
T E L A
Kordo
Pa
B i z
O
132815
226
Mrida
Oviedo
Sevilla
Santiago
Le
Lugo
Cdiz
Zamora
Huelva
Cceres
Ourense
Salamanca
Pontevedra
LEN
CCERES
LUGO
SEVILLA
CDIZ
ZAMORA
SALAMANCA
OURENSE
PONTEVEDRA
Badajoz
BADAJOZ
A
E X T R E M A D U
HUELVA
CORUA
SANTA CRUZ TENERIFEKOA
G A L I Z I A
ASTURI A
G A Z T
Corua
Las Palmas
M A R O K
P
O
R
T
U
G
A
L
SANTA CRUZ
TENERIFEKOA LAS PALMAS
Santa Cruz
Tenerifekoa
Las Palmas
K A N A R I A K
O Z E A N O
A T L A N T I K O A
E
H
I
M
L E G E N D A
Estatuko hiriburua
Probintziako hiriburua
Autonomia-hiria
Estatu-muga
Autonomia-erkidegoko eta probintziako hiriburua
Probintzia-muga
Autonomia-erkidegoen muga
Espainiako mapa politikoa
132815 _ 0215-0240.indd 226 21/5/09 10:56
132826 _ 0272-0300.indd 286 28/9/09 16:16:12
227
F R A N T Z I A
Toledo
o
Logroo
Zaragoza
Iruea
Santander
Valladolid
Gasteiz
Ceuta
Melilla
n
vila
Soria
Teruel
Cuenca
Mlaga
Lleida
Huesca
Burgos
Bilbo
Almera
Granada
Segovia
Albacete
Tarragona
Guadalajara
Donostia
ANDORRA
JAN
CUENCA
TERUEL
TOLEDO
LLEIDA
SORIA
BURGOS
ALBACETE
VILA
ALMERA
MLAGA
SEGOVIA
ZARAGOZA
GRANADA
GUADALAJARA
GIRONA
VALLADOLID
TARRAGONA
Jan
Girona
Ciudad Real
CIUDAD REAL
N D A L U Z I A
U R A
HUESCA
KORDOBA
VALENTZIA
PALENTZIA
ALACANT
CASTELL
BARTZELONA
ARABA
BIZKAIA GIPUZKOA
A R A G O I
G A Z T E L A -
MA N T X A
K A T A L U N I A
AS
T E L A E T A L E O N
V A L E N T Z I A
MURTZI A
MADRI L
E R R I O X A
KANTABRI A
NAFARROAKO
FORU
ERKI DEGOA
B A L E A R
U H A R T E A K
EUSKAL
AUTONOMIA
ERKIDEGOA
Madril
Murtzia
Kordoba
Castell
Valentzia
Bartzelona
Palma
Alacant
Palentzia
M
e
d
i
t
e
r
r
a
n
e
o

i
t
s
a
s
o
a
A L J E R I A O
0 42
Kilometroak
Eskala
132815 _ 0215-0240.indd 227 21/5/09
rida
Oviedo
evilla
Le
diz
Zamora
es
manca
EN
ERES
EVILLA
CDIZ
AMORA
AMANCA
OZ
A
M A D U
STURI A
G A Z T
A R O K
1/5/09 10:56
132826 _ 0272-0300.indd 287 28/9/09 16:16:13
R I A R
a r r a
a r g o
B E R
E R
R
A
U
I
V
I
R
R
E
N
S
T
O
E
K
O

M
M
E
N

m
e
n
d
i l
er ro
a
n
di lerroa
me
n
d
a
k
o

e
n
d
i
l
e
r
ro
a
a
muturra
A

I
B
A
I
A
A
D
A
L
Q
U
I V
I
E
u
ro
p
ako me
A
l
b
e
r
c
G
u
a
r

i b
a
i
a
1
l uercas
01 m
Almanzor
2.591 m
O K O
A
d
a
j
a

i
b
a
i
o r
m
e
s

i
b
a
i
a
Europa
lurmuturra
r
a
i
.
G
e
n
Ceuta
Valladolid
v
B i
Torre
Cerredo
2.648 m
K
Palen
132815
228
G
A
L
I
Z
I
A
K
O

M
E
N
D
I
G
U
N
E
A
K
A N
T A B
L
E
N
G
O

M
E
N
D
I
A
K
I p
i b e r i a
I
S I E
G
U
A
D
A
L
Q
U
E
R
D
I
A
L
D
E
G
r
e
d
o
s

G
a
t
a

m
e
n
d
il e
r
ro
a
G
u
a
d
a
l
u
p
e
m
e
n
S
a
n

P
e
d
r
o

m
e
n
d
i
l er roa
Aracena mendi lerroa
C
di zk
o
g
o
l
k
o
a
R
o
n
m
e
G
i b
r a
l t a
r k
o
i t s
a
s
a
r
t e
a
Tarifa
lurmuturra
Estaca de Bares lurmuturra
Peas lurm
M
I
O

I
B
A
I
A
G U A D I A
N
A
G
U
A
D
Finisterre lurmuturra
E
R DI A
L
D
E
K
O
R
I
A
S

B
A
I
X
A
S
I
T
S
A
S
A
D
A
R
S
i
l
i b
a
i
a
U l l a i b
a
i
a
E
o

i
b
a
i
a
A
n
c
a
r
e
s
N
a
v
i
a

i
b
a
i
a
m
e
n
d
i
l
e
r
r
o
a
Cabeza
de Manzaneda
1.778 m
Pea
Trevinca
2.124 m
E
G
u
a
d
a
l
e
t
e

i
b
a
i
a
O
d
i
e
l

i
b
a
i a
T
i
n
t
o

i
b
a
i
a
M
a
t
a
c
h
e
l

i
b a i a
Z
j
a
r
Las Vi ll
1.60
Pea de Francia
1.723 m
A
2
V
ig
o
k
o
its
a
s
a
d
a
rra
P
o
n
te
v
e
d
ra
k
o
its
a
s
a
d
a
rra
A
ro
u
s
a
k
o
its
a
s
a
d
a
rra
Roque de
los muchachos
2.426 m
Fuencaliente
lurmuturra
Mal paso
1.500 m
Garajonay
1.487 m
Tei de
3.718 m
Rasca lurmuturra
Maspalomas lurmuturra
Janda
lurmuturra
Peas
del Chache
670 m
Trafalgar
lurmuturra
Cdizko badia
M A R
K A N A R I A K
Jand a
807 m
IT
S
A S A
D
A
R
R
A
K
G
A
R
A
I A
K
To
i
a
E
s
l
a

i
b
a
i
a
A
l
a
g
n
i
b a i a
Punta de Anaga
G
u
a
d
a
i
r
a

Fuerteventura
Kanaria
Handia
Graciosa
Alegranza
Lanzarote
Hierro
Gomera
La
Palma
Santiago
Mrida
Pontevedra
Sevilla
P
O
R
T
U
G
A
L
Len
Lugo
Cdiz
Oviedo
Zamora
Cceres
Ourense
Badajoz
Salamanca
Huelva
Las Palmas
Corua
Roque de
los muchachos
2.426 m
Fuencaliente
lurmuturra
Mal paso
1.500 m
Garajonay
1.487 m
Tei de
3.718 m
Rasca lurmuturra
Maspalomas lurmuturra
Janda
lurmuturra
Peas
del Chache
670 m
K A N A R I A K
Jand a
807 m
Punta de Anaga Fuerteventura
Kanaria
Handia
Graciosa
Alegranza
Lanzarote
Hierro
Gomera
La
Palma
Pi co de las Nieves
1.949 m
Santa Cruz
Tenerifekoa
Las Palmas
de Gran Canaria
O Z E A N O
A T L A N T I K O A
E
H
I
M
L E G E N D A
Estatuko hiriburua
Probintziako hiriburua
Autonomia-hiria
Estatuaren muga
Autonomia-erkidegoko eta probintziako hiriburua
Ur tegiak
Ibai garrantzitsuenak
Gailur garrantzitsuenak
Espainiako mapa fisikoa
132815 _ 0215-0240.indd 228 21/5/09 10:56
132826 _ 0272-0300.indd 288 28/9/09 16:16:14
229
R I A R M E N D I K
A
T
E
A
EUSK AL MEN
D
I
A
K
P
I

R

I

N

I

O

A

K
K
A
T
A
L
U
N
I A
K
O

K
O
S
T
A
K
O

M
E
N
D
I
K
A
T
E
A
D
e
manda
U
r
b
i
n
go mendiak
a r r a l d e k o
a r g o i - o r d o k i a
H e g o a l d e k o
i b e r i a r g o i - o r d o k i a
B E R I A R
G O I - O R D O K I A
E R
R
A

M
O
R
E
N
A
U
I
V
I
R
R
E
N
SAKO N
U
N
E
A
T
O
L
E
D
O
K
O MENDI AK
M
E
N
D
I K
A
T
E
S
U
B
B
E
T
I
K
O
A
MENDI KATE P ENI B
E
T
I K
O
A
E
K
O

M
E
N
D
I
K
A
T
E
A
I
B
E
R
I
A
R

M
E
N
D
I
K
A
T
E
A
M
E
N
D
I
K
A
T
E

B
E
T
I
K
O
A
G
u
a
d
a
r
r
a
m
a
m
e
n
d
i
l
e
r
r
o
a

m
e
n
d
i l
er roa
a
n
di lerroa
A
l
c
a
r
a
z

m
e
n
d
i
l
e
r
r
o
a
m
e
n
d
i
l
e
r
r
o
a
E
s
p
u
a
M
o
n
c
a
y
o
m
e
n
d
i
l
e
r
r
o
a
Creus lurmuturra
Sant Jor di gol koa
Tortosa lurmuturra
Val entzi ako
gol koa
Nao lurmuturra
A
i
t
a
n
a

m
e
n
d
il
e
r r
o
a
Mar Meno r
Palos lurmuturra
Gata lurmuturra
Al mer ako
gol koa
M
a
d
r
o
n
a

me
n
d
i
l
e
r
r
o
a
Cuen
c
a
k
o
men
d
i l e
r
r
o
a
Java
la
m
b
r
e
mend
i
le
r
r
o
a
C
a
z
o
r
l
a
m
e
n
d
i
l
e
r
r
o
a
Mg
i n
a

m
e
n
d
i
l
e
r
r
o
a
n
d
a
k
o

e
n
d
i
l
e
r
ro
a
a
muturra
Ajo
lurmuturra
Matxitxako
lurmuturra
D
U
E
R
O
I B A I A
T
A
J O I B
A
I
A
E
B
R
O

I
B
A
I
A
M
i
j
a
r
e
s
i b
a
i
a
J
C A R

I
B
A
I A
A

I
B
A
I
A
A
D
A
L
Q
U
I V
I
R
I B
A
I A
S E G
U
R
A

I
B
A
I
A
E
u
ro
p
ako mendiak
Li ongo
gol koa
Rosesko gol koa
T
ra
m
u
n
t
a
n
a
m
e
n
d
i
l
e
r
r
o
a
S
ie
rra Nevada
E
B
R
O
R
E
N

S
A
K
O
N
U
N E A
A
l
b
e
r
c
h
e

i
b
a
i
a
J
a
r
a
m
a

i
b
a
i
a
T
u
r
i
a

i
b a i a
A l m a n z o r a i b
a
i
a
Mul hacn
3.479 m
G
u a
d
a
j o
z

i
b
a
i
a
G
u
a
d
a
l i m
a
r

i
b
a
i
a
a
r

i b
a
i
a
Sagra
2.382 m
Bauel a
1.323 m
l uercas
01 m
Almanzor
2.591 m
J a b
a l n i b a i a
Z n c a r a

i
b
a
i
a
Cerro de
San Feli pe
1.839 m
Javal ambre
2.020 m
Peagolosa
1.813 m
S
e
g
r
e

i
b
a
i a
G
l
l
e
g
o

i
b
a
i
a A
r
a
g
n

i b
a i a
M
o
n
t
s
a
n
t
m
e
n
d
i
le
r
r
o
a
Tur de
l' Home
1.712 m
L
l
o
b
r
e
g
a
t

i
b
a
i
a
Pi ca d'Estats
3.143 m Aneto
3.404 m
Monte Perdido
3.355 m
Hi ru Erregeen
Mahai a
2.438 m Aizkorri
1.544 m
B
i
l
b
o
k
o
i
t
s
a
s
a
d
a
r
r
a
Toro
357 m
Puig Maj or
1445 m
Cavalleria
lurmuturra
P
a
l
m
a
k
o
b
a
d
i
a
Ses Salines
lurmuturra
A
lc
u
d
ia
k
o
b
a
d
ia
Formentor
lurmuturra
O K O
A L J E R I A
B
A
L
E
A
R

U
H
A
R
T
E
A
K
Pi co Molatn
1.245 m
Aitana
1.558 m
Revolcadores
2.001 m
E
r
e
s
m
a

i
b
a
i
a
A
d
a
j
a

i
b
a
i
a
o r
m
e
s

i
b
a
i
a
P
i
s
u
e
r
g
a

i
b
a
i
a
B
i
d
a
s o a i bai a
I
b
a
i
z
a
b
a
l

i
b
a
i
a
D
e
b
a

i
b
a
i
a
T
e
r

i
b
a
i
a
F
l
u
v
i i b a i a
C
i
n
c
a

i
b
a
i
a
A
y
l
l
n
m
e
n
d
i
l
e
r
r
o
a
Moncayo
2.313 m
J a
l
n

i
b
a
i
a
J
i
l
o
c
a

i
b
a
i
a
C
i
g
e
l
a

i
b
a
i
a
M
u
n d o i b a
i
a
G
u
a
d
a
l
e
n
t
n

i
b
a
i a
Europa
lurmuturra
Alborn
r
a
i
.
G
e
n
i
l

i
b
a
i a
Mallorca
Menorca
Ibiza
Formentera
Cabrera
m
endil erroa
Ceuta
Melilla
Valladolid
Zaragoza
Toledo
Tarragona
Teruel
vila
Granada
ANDORRA
F R A N T Z I A
M
e
d
i
t
e
r
r
a
n
e
o
i
t
s
a
s
o
a
Torre
Cerredo
2.648 m
Jan
Soria
Girona
Cuenca
Mlaga
Lleida
Huesca
Burgos
Almera
Albacete
Santander
Ciudad Real
Castell de la Plana
Madril
Iruea
Alacant
Guadalajara
Bilbo
Murtzia
Kordoba
Segovia
Gasteiz
Logroo
Donostia
Valentzia
Palentzia
Bartzelona
Palma
0 42
Kilometroak
Eskala
A L T I T U D E A
(metrotan)
2.000
1.500
1.000
700
500
0
132815 _ 0215-0240.indd 229 21/5/09
A N
T A B
E
N
D
I
A
K
I p
b e r i a
I
S I E
G
U
A
D
A
L
Q
U
D
I
A
L
D
E
G
r
e
d
o
s

m
e
n
d
il e
r
ro
a
a
d
a
l
u
p
e
m
e
n
r roa
oa
R
o
n
m
e
i t s
a
s
a
r
t e
a
Tarifa
urmuturra
rra
Peas lurm
U A D I A
N
A
G
U
A
D
E
d
a
l
e
t
e

i
b
a
i
a
e
l

i
b a i a
Z
j
a
r
Las Vi ll
1.60
cia
m
A
2
a
M A R
To
i
a
E
s
l
a

i
b
a
i
a
G
u
a
d
a
i
r
a

evilla
Len
diz
Oviedo
Zamora
s
lamanca
1/5/09 10:56
132826 _ 0272-0300.indd 289 28/9/09 16:16:16
A
I
B
A
I
A
G
U
A
D
A
L
Q
T i
ta
r ib
a
ia
A
lbe
rc
G
a
r

i
b
a
ia
a
a
i
a
G
e
n
il

i
n
ib
a
ia
C
e
a

i
b
a
i
a
V
a
l
d
e
r
a
b
u
e
y

i
b
a
i
a
i
n
i
b
a
i
a
A
d
a
j
a
i
b
a
i
a
G
u
a
d
a
l
h
o
r
c
e
r
o

i
b
a
i
a
O K O
B
Ceuta
decaaseko
urtegia
Serena
urtegia
C
u
132815
230
M
I
O
I
B
A
I
A
GUADIA
N
A
S
i
l iba
i
a
Ulla ibaia
Tambre ibaia
E
o

i
b
a
ia
N
a
v
i
a

i
b
a
i
a
G
u
a
d
a
l
e
t
e

i
b
a
i
a
O
d
i
e
l

i
b
a
ia
T
i
n
t
o

i
b
a
i
a
M
a
t
a
c
h
e
l
i
b
aia
Z
j
a
r
T
o
r
m
e
s

ib
a
ia
E
s
l
a

i
b
a
i
a
A
l
a
g
n
ib
aia
G
u
a
d
a
ir
a

i
b
a
i
a
N
a
r
c
e
a

i
b
a
ia
N
a
l
n

r
b
i
g
o

i
b
a
i
a
V
a
l
H
u
e
b
r
a

ib
a
ia
H
u
e
b
r
a

ib
a
ia
g
u
e
d
a

i
b
a
i
a
V
i
a
r

i
b
a
i
a
A
r
d
ila
ibaia
G
U
A
D
I
A
N
A

I
B
A
I
A
Al monte ibaia
S
alo
r ibaia
G
u
a
d
i
a
r
o
P
O
R
T
U
G
A
L
M A R
T
A
J
O

I
B
A
I
A
DUERO IBAIA
Vald Alcntarako
urtegia
Ricobayoko
urtegia
La Almendrako
urtegia
O Z E A N O
A T L A N T I K O A
K A N A R I A K
E
H
I
M
L E G E N D A
Ibai garrantzitsuenak
Uharra
Urtegia
Estatu-muga
Bizkaiko golkoko isurialdea
Espainiako ibaiak
132815 _ 0215-0240.indd 230 21/5/09 10:56
132826 _ 0272-0300.indd 290 28/9/09 16:16:17
231
D
U
E
R
O
IB
A
IA
TAJO
IB
A
I
A
E
B
R
O

I
B
A
I
A
M
i
j
a
r
e
s
ib
a
ia
J CAR IB
AIA
A
I
B
A
I
A
G
U
A
D
A
L
Q
U
IV
IR
IB
A
IA
S
EGU
R
A
IB
A
I A
T i
ta
r ib
a
ia
A
lbe
rche ibaia
J
a
r
a
m
a

i
b
a
i
a
T
u
r
ia
ib
a
ia
A
l
m
a
nzora ib
a
ia
G
ua
da
joz
ib
a
i
a
G
u
a
d
a
li m
a
r

i
b
a
ia
a
r

i
b
a
ia
Jabaln ibaia
Zncara i
b
a
i
a
G
u
a
d
a
l
o
p
e

i
b
a
i
a
S
e
g
r
e

ib
a
ia
G
l
l
e
g
o

i
b
a
i
a
A
r
a
g
n ibaia
L
l
o
b
r
e
g
a
t

i
b
a
i
a
E
r
e
s
m
a

i
b
a
i
a
a
P
i
s
u
e
r
g
a

i
b
a
i
a
B
i
d
a
s
o
a
ibaia
I
b
a
i
z
a
b
a
l

i
b
a
i
a
D
e
b
a

i
b
a
i
a
T
er ib
a
i
a
F
lu
v
i ibaia
C
i
n
c
a

i
b
a
i
a
Jaln
i b
a
i
a
H
u
e
r
v
a

i
b
a
i
a
C
i
g
e
la

ib
a
i
a
M
un
do iba
ia
G
u
a
d
a
l
e
n
t
n

i
b
a
ia
a
i
a
G
e
n
il

ib
a
i a
n
ib
a
ia
C
e
a

i
b
a
i
a
V
a
l
d
e
r
a
b
u
e
y

i
b
a
i
a
D
e
v
a

i
.
C
a
r
r
i
n

i
b
a
i
a
A
r
l
a
n
z
n
ibaia
E
B
R
O
IB
A
IA
Arlanza ibaia
C
e
g
a
ib
a
ia
N
o
g
u
e
r
a

R
i
b
a
g
o
r
z
a
n
a

i
b
a
i
a
N
o
g
u
e
r
a

P
a
l
l
a
r
e
s
a

i
b
a
i
a
A
d
a
j
a

i
b
a
i
a
H
e
n
a
r
e
s

i
b
a
i
a
T
a
j
u
a

i
b
a
i
a
C
a
b
r
i
e
l

i
b
a
i
a
M
a
r
t
n

i
b
a
i
a
A
n
darax
i
b
a
i
a
G
u
a
d
i
a
n
a
M
e
n
o
r

i
.
G
u
a
d
a
l
h
o
r
c
e
ibaia
ANDORRA
r
o

i
b
a
i
a
F R A N T Z I A
O K O
A L J E R I A
M
e
d
i
t
e
r
r
a
n
e
o
i
t
s
a
s
o
a
B
A
L
E
A
R

U
H
A
R
T
E
A
K
Ceuta
Melilla
A
r
g
a

i
b
a
i
a
G
u
a
d
a
r
r
a
m
a

i
b
a
i
a
decaaseko
urtegia
Buendiako
urtegia
Serenako
urtegia
Cjarako
urtegia
Mequinenzako
urtegia
Iznjarreko
urtegia
Esako
urtegia
0 42
Kilometroak
Eskala
132815 _ 0215-0240.indd 231 21/5/09
GUADIA
N
A
d
a
l
e
t
e

i
b
a
i
a
e
l
i
b
aia
Z
j
a
r
T
o
r
m
e
s

ib
a
ia
E
s
l
a

i
b
a
i
a
G
u
a
d
a
ir
a

i
b
a
i
a
b
a
ia
N
a
l
n

r
b
i
g
o

i
b
a
i
a
V
a
l
a
ia
a
ia
V
i
a
r
i
b
a
i
a
onte ibaia
G
u
a
d
i
a
r
o
M A R
Vald
yoko
egia
1/5/09 10:56
132826 _ 0272-0300.indd 291 28/9/09 16:16:19
C
C
G
S
Ib
32815 _ 0215
232
0 80
Kilometroak
Teide
Garajonay
Caldera
de Taburiente
Timanfaya
L E G E N D A
Estatu-muga
Autonomia Erkidegoen muga
Parke nazionala
E
H
I
M
F R A N T Z I A
P
O
R
T
U
G
A
L
ANDORRA
Monfrage
O Z E A N O
AT L A N T I KOA
M
e
d
i
t
e
r
r
a
n
e
o

i
t
s
a
s
o
a
Bi z kai ko gol koa
M A R O K O
A L J E R I A
GAZTELA ETA LEON
Doana
Sierra Nevada
Europako mendiak
Cabaeros
Ordesa eta
Monte Perdido
Aigestortes eta
Estany de Sant Maurici
aintzira
Cabrerako
uhartedia
Galiziako
Atlantikoko
uharteak
Tablas de Daimiel
EXTREMADURA
B
A
L
E
A
R

U
H
A
R
T
E
A
K
CEUTA
MELILLA
ANDALUZIA
ARAGOI
GAZTELA-MANTXA
GALIZIA
KATALUNIA
VALENTZIA
MURTZIA
ASTURIAS
MADRIL
ERRIOXA
KANTABRIA
NAFARROAKO
FORU
ERKIDEGOA
EUSKAL
AUTONOMIA
ERKIDEGOA
KANARIAK
Espainiako parke nazionalak
Ordesa eta
Monte Perdido.
Las Tres Sorores
mendigunea,
Pineta haranetik
ikusita.
Aigestortes
i Estany de Sant
Maurici. Sant
Maurici aintzira
eta Els
Encantats
mendia.
Europako
mendiak.
Basoa eta
goi-mendia,
Fuente D-n
(Kantabria).
Galiziako uharte atlantikoak. Ces uharteak, airetik ikusita.
132815 0215-0240.indd 232 21/5/09 10:
132826 _ 0272-0300.indd 292 28/9/09 16:16:20
233
Cabaeros.
Larreak
mendi
artean.
Tablas
de Daimiel.
Putzuetako
bat
egunsentian.
Cabrera uhartedia. Saguen harkaitza.
Teide. Teide sumendia,
Espainiako gailurrik garaiena.
Timanfaya. Mendi bolkanikoak eta
laba-blokeak.
Garajonay. Laurisilvako landaretza.
Caldera de Taburiente.
Hodei-estalkia, parkearen gainean.
Monfrage. Artadia, baso
mediterraneoa.
Sierra Nevada. Mulhacn mendia,
Iberiar penintsulako garaiena.
Doana. El Acebucheko padura eta pinudia.
32815 _ 0215-0240.indd 233 21/5/09 10:56:5
t
21/5/09 10:
132826 _ 0272-0300.indd 293 28/9/09 16:16:21
E
132815 _ 021
234
C
A
N
A
R
I
A
S
C
A
N
A
R
I
A
S
C
A
N
A
R
I
A
S
C
A
N
A
R
I
A
S
C
A
N
A
R
I
A
S
C
A
N
A
R
I
A
S
C
A
N
A
R
I
A
S
S
a
n
t
a

C
r
u
z

d
e

T
e
n
e
r
i
f
e
E
X
T
R
E
M
A
D
U
R
A
C
A
N
A
R
I
A
S
M
e
l
i
l
l
a
C
e
u
t
a
A
N
D
A
L
U
Z
I
A
A
R
A
G
O
I
G
A
Z
T
E
L
A

E
T
A

L
E
O
N
G
A
Z
T
E
L
A
-
M
A
N
T
X
A
G
A
L
I
Z
I
A
K
A
T
A
L
U
N
I
A
V
A
L
E
N
T
Z
I
A
M
U
R
T
Z
I
A
A
S
T
U
R
I
A
S
M
A
D
R
I
L
E
R
R
I
O
X
A
K
A
N
T
A
B
R
I
A
N
A
F
A
R
R
O
A
K
O
F
O
R
U
E
R
K
I
D
E
G
O
A
E
U
S
K
A
L
A
U
T
O
N
O
M
I
A
E
R
K
I
D
E
G
O
A
K
A
N
A
R
I
A
K
B
A
L
E
A
R

U
H
A
R
T
E
A
K
P
O
R
T
U
G
A
L
F
R
A
N
T
Z
I
A
M
A
R
O
K
O
A
L
J
E
R
I
A
B
i
z
k
a
i
k
o

g
o
l
k
o
a
i
t
s
a
s
o
a
O
Z
E
A
N
O
A
T
L
A
N
T
I
K
O
A
K
A
N
A
R
I
A
K
O
Z
E
A
N
O

A
T
L
A
N
T
I
K
O
A
A
N
D
O
R
R
A
0
6
7
K
i
l
o
m
e
t
r
o
a
k
E
s
k
a
l
a
E
H
I
M
M
e
d
i
t
e
r
r
a
n
e
o
L
E
G
E
N
D
A
K
l
i
m
a

m
e
d
i
t
e
r
r
a
n
e
o

o
h
i
k
o
a
B
a
r
r
u
a
l
d
e
k
o

k
l
i
m
a

m
e
d
i
t
e
r
r
a
n
e
o
a
K
l
i
m
a

o
z
e
a
n
i
k
o
a
K
l
i
m
a

n
a
h
i
k
o

h
e
z
e
a
K
l
i
m
a

l
e
h
o
r
r
a
M
e
n
d
i
a
l
d
e
k
o

k
l
i
m
a
K
l
i
m
a

l
e
h
o
r
-
l
e
h
o
r
r
a
Espainiako klimak
132815 _ 0215-0240.indd 234 29/5/09 08:
132826 _ 0272-0300.indd 294 28/9/09 16:16:22
235
F
R
A
N
T
Z
I
A
M
A
R
O
K
O
M
e
d
i
t
e
r
r
a
n
e
o
i
t
s
a
s
o
a
A
S
T
U
R
I
A
S
B
A
L
E
A
R

U
H
A
R
T
E
A
K
C
e
u
t
a
M
e
l
i
l
l
a
P
O
R
T
U
G
A
L
A
N
D
O
R
R
A
L
E
N
J
A
N
B
A
D
A
J
O
Z
C
C
E
R
E
S
C
U
E
N
C
A
T
E
R
U
E
L
T
O
L
E
D
O
H
U
E
S
C
A
L
L
E
I
D
A
L
U
G
O
S
E
V
I
L
L
A
S
O
R
I
A
B
U
R
G
O
S
A
L
B
A
C
E
T
E
C
I
U
D
A
D

R
E
A
L
V
I
L
A
H
U
E
L
V
A
C
D
I
Z
Z
A
M
O
R
A
S
A
L
A
M
A
N
C
A
A
L
M
E
R
A
M
L
A
G
A
S
E
G
O
V
I
A
Z
A
R
A
G
O
Z
A
G
R
A
N
A
D
A G
U
A
D
A
L
A
J
A
R
A
G
I
R
O
N
A
O
U
R
E
N
S
E
V
A
L
L
A
D
O
L
I
D
T
A
R
R
A
G
O
N
A
P
O
N
T
E
V
E
D
R
A
J
a
n
L
e
n
L
u
g
o
C
d
i
z
v
i
l
a
S
o
r
i
a
G
i
r
o
n
a
T
e
r
u
e
l
C
u
e
n
c
a
T
o
l
e
d
o
M
l
a
g
a
L
l
e
i
d
a
H
u
e
s
c
a
B
u
r
g
o
s
O
v
i
e
d
o
Z
a
m
o
r
a
H
u
e
l
v
a
A
l
m
e
r
a
C
c
e
r
e
s
O
u
r
e
n
s
e
B
a
d
a
j
o
z
A
l
b
a
c
e
t
e
Z
a
r
a
g
o
z
a
T
a
r
r
a
g
o
n
a
S
a
l
a
m
a
n
c
a
S
a
n
t
a
n
d
e
r
P
o
n
t
e
v
e
d
r
a
C
i
u
d
a
d

R
e
a
l
G
u
a
d
a
l
a
j
a
r
a
G
r
a
n
a
d
a
S
e
g
o
v
i
a
S
e
v
i
l
l
a
L
o
g
r
o
o
V
a
l
l
a
d
o
l
i
d
K
O
R
D
O
B
A
V
A
L
E
N
T
Z
I
A
N
A
F
A
R
R
O
A
C
O
R
U
A
P
A
L
E
N
T
Z
I
A
A
L
A
C
A
N
T
C
A
S
T
E
L
L
B
A
R
T
Z
E
L
O
N
A
E
R
R
I
O
X
A
A
R
A
B
A
K
A
N
T
A
B
R
I
A
M
U
R
T
Z
I
A
M
A
D
R
I
L
B
I
Z
K
A
I
A
G
I
P
U
Z
K
O
A
B
i
l
b
o
M
a
d
r
i
l
C
o
r
u
a
A
l
a
c
a
n
t
M
u
r
t
z
i
a
K
o
r
d
o
b
a
G
a
s
t
e
i
z
C
a
s
t
e
l
l
V
a
l
e
n
t
z
i
a
P
a
l
e
n
t
z
i
a
B
a
r
t
z
e
l
o
n
a
P
a
l
m
a
I
r
u
e
a
D
o
n
o
s
t
i
a
S
A
N
T
A

C
R
U
Z
T
E
N
E
R
I
F
E
K
O
A
L
A
S

P
A
L
M
A
S
S
a
n
t
a

C
r
u
z
T
e
n
e
r
i
f
e
k
o
a
L
a
s

P
a
l
m
a
s
O
Z
E
A
N
O
A
T
L
A
N
T
I
K
O
A
O
Z
E
A
N
O

A
T
L
A
N
T
I
K
O
A
B
i
z
k
a
i
k
o

g
o
l
k
o
a
0
6
5
K
i
l
o
m
e
t
r
o
a
k
E
s
k
a
l
a
E
H I
M
L
E
G
E
N
D
A
E
s
t
a
t
u
-
m
u
g
a
P
r
o
b
i
n
t
z
i
a
-
m
u
g
a
B
I
Z
T
A
N
L
E
R
I
A
R
E
N

D
E
N
T
S
I
T
A
T
E
A

P
R
O
B
I
N
T
Z
I
A
K
A
(
B
i
z
t
a
n
l
e
a
k

k
i
l
o
m
e
t
r
o

k
o
a
d
r
o
k
o
)
P
R
O
B
I
N
T
Z
I
A
-
H
I
R
I
B
U
R
U
E
T
A
K
O

B
I
Z
T
A
N
L
E
R
I
A
(
K
o
p
u
r
u
a
)
1
0
0
.
0
0
0
-
2
4
9
.
9
9
9
2
5
0
.
0
0
0
-
4
9
9
.
9
9
9
5
0
0
.
0
0
0
-
9
9
9
.
9
9
9
1
.
0
0
0
.
0
0
0
-
3
.
0
0
0
.
0
0
0
3
.
0
0
0
.
0
0
0
t
i
k

g
o
r
a
1
0
0
.
0
0
0
t
i
k

b
e
h
e
r
a
6
0
0
d
i
k

g
o
r
a
1
0
1
-
6
0
0
6
1
-
1
0
0
3
1
-
6
0
1
0
-
3
0
1
0
e
t
i
k

b
e
h
e
r
a
132815 _ 0215-0240.indd 235 21/5/09 10:56: 29/5/09 08:
132826 _ 0272-0300.indd 295 28/9/09 16:16:23
E
132815 _ 021
236
G
A
Z
T
E
L
A

E
T
A

L
E
O
N
E
R
R
I
O
X
A
N
A
F
A
R
R
O
A
K
O
F
O
R
U
E
R
K
I
D
E
G
O
A
V
I
L
L
A
V
E
R
D
E
T
U
R
T
Z
I
O
Z
K
A
N
T
A
B
R
I
A
A
m
o
r
e
b
i
e
t
a
O
n
d
a
r
r
o
a
A
m
u
r
r
i
o
D
o
n
o
s
t
i
a
O
r
d
i
z
i
a
A
r
a
m
a
i
o
D
u
r
a
n
g
o
O
i
o
n
E
i
b
a
r
O
a
t
i
E
l
g
o
i
b
a
r
P
a
s
a
i
a
A
z
k
o
i
t
i
a
E
r
r
e
n
t
e
r
i
a
P
l
e
n
t
z
i
a
A
z
p
e
i
t
i
a
G
e
r
n
i
k
a
-
L
u
m
o
P
o
r
t
u
g
a
l
e
t
e
A
a
n
a
H
e
r
n
a
n
i
A
g
u
r
a
i
n
B
a
l
m
a
s
e
d
a
I
g
o
r
r
e
S
a
n
t
u
r
t
z
i
B
a
r
a
k
a
l
d
o
I
r
u
n
T
o
l
o
s
a
B
e
a
s
a
i
n
K
u
a
r
t
a
n
g
o
V
i
l
l
a
b
o
n
a
-
A
m
a
s
a
B
e
r
a
s
t
e
g
i
B
a
s
t
i
d
a
G
a
s
t
e
i
z
B
e
r
g
a
r
a
L
a
n
t
a
r
o
n
B
e
r
m
e
o
L
e
k
e
i
t
i
o
Z
a
r
a
u
t
z
B
i
l
b
o
L
a
u
d
i
o
Z
u
m
a
r
r
a
g
a
K
a
n
p
e
z
u
M
a
r
k
i
n
a
-
X
e
m
e
i
n
M
u
n
g
i
a
Z
a
l
l
a
A
r
r
a
s
a
t
e
A
A
N
A
A
I
A
R
A
G
O
I
E
R
R
I
G
O
R
B
E
I
A
B
A
R
R
E
N
A
E
N
K
A
N
T
E
R
R
I
A
R
A
B
A
K
O

L
A
U
T
A
D
A
B
I
L
B
O
A
L
D
E
A
D
E
B
A
G
O
I
E
N
A
T
O
L
O
S
A
L
D
E
A
U
R
O
L
A

K
O
S
T
A
A
R
A
B
A
K
O

M
E
N
D
I
A
L
D
E
A
D
U
R
A
N
G
A
L
D
E
A
D
O
N
O
S
T
I
A
L
D
E
A
A
R
R
A
T
I
A
-
N
E
R
B
I
O
I
B
U
S
T
U
R
I
A
L
D
E
A
L
E
A
-
A
R
T
I
B
A
I
A
R
A
B
A
K
O

E
R
R
I
O
X
A
U
R
I
B
E
-
B
U
T
R
O
E
D
E
B
A
B
A
R
R
E
N
A
B
I
D
A
S
O
A

B
E
H
E
R
E
A
B
i
z
k
a
i
k
o

g
o
l
k
o
a
E
H
I
M
0
6
K
i
l
o
m
e
t
r
o
a
k
E
s
k
a
l
a
L
E
G
E
N
D
A A
u
t
o
n
o
m
i
a

E
r
k
i
d
e
g
o
k
o

h
i
r
i
b
u
r
u
a
L
u
r
r
a
l
d
e

h
i
s
t
o
r
i
k
o
k
o

h
i
r
i
b
u
r
u
a
H
e
r
r
i
g
u
n
e

n
a
g
u
s
i
a
k
A
I
A
R
A
E
s
k
u
a
l
d
e
a
A
u
t
o
n
o
m
i
a
-
e
r
k
i
d
e
g
o
e
n

m
u
g
a
E
s
k
u
a
l
d
e
-
m
u
g
a
Euskadiko mapa politikoa
132815 _ 0215-0240.indd 236 21/5/09 10:5
132826 _ 0272-0300.indd 296 28/9/09 16:16:24
237
O r i a

i
b
a
i
a
D
e
b
a

i
b
a
i
a
B
a
i a i b a i a
U
r
o
l a
i
b
a
i
a
Z
a
d
o
r
r
a

i
b
a
i
a
A
y
u
d
a

i
b
a
i
a
I
b
a
i
z
a
b
a
l

i
b
a
i
a
N
e
r
b
i
o
i

i
b
a
i
a
L e
a

i
b
a
i
a
O
m
e
c
i
l
l
o

i ba
i
a
C
a
d
a
g
u
a

i
b
a
i
a
B
u
t
r
o
e

i
b
a
i
a
A
l
t
u
b
e
i b a
i
a
A
r t i b a i

i
b
a
i
a
O
k
a
i b
a i a
O
a
t
i

i
b
a
i
a
E
B
R
O

I
B
A
I
A
A
r
c
e
n
a

m
e
n
d
i
l
e
r
r
o
a
A
r
k
a
m
u
m
e
n
d
i
l
e
r
r
o
a
S
a
l
v
a
d
a

m
e
n
d
i
l
e
r
r
o
a
G
o
r
b
e
i
a
m
e
n
d
i
g
u
n
e
a
G
a
s
t
e
i
z
k
o

m
e
n
d
i
a
k
I
z
k
i

m
e
n
d
i
l
e
r
r
o
a
I
t
u
r
r
i
e
t
a
m
e
n
d
i
a
k
U
r
b
a
s
a
m
e
n
d
i
l
e
r
r
o
a
L
o
k
i
z

m
e
n
d
i
l
e
r
r
o
a
U
r
k
i
l
l
a
m
e
n
d
i
l
e
r
r
o
a
A
i
z
k
o
r
r
i

m
e
n
d
i
g
u
n
e
a
A
r
a
l
a
r
m
e
n
d
i
l
e
r
r
o
a
A
R
A
B
A
K
O

E
R
R
I
O
X
A
A
R
A
B
A
K
O

L
A
U
T
A
D
A
E
U
S
K
A
L

M
E
N
D
I
A
K
B
i
l
b
o
k
o

i
t
s
a
s
a
d
a
r
r
a
V
I
L
L
A
V
E
R
D
E
T
U
R
T
Z
I
O
Z
T
R
E
B
I
U
K
O
N
D
E
R
R
I
A
M
a
t
x
i
t
x
a
k
o

l
u
r
m
u
t
u
r
r
a
H
i
g
e
r

l
u
r
m
u
t
u
r
r
a
G
A
Z
T
E
L
A

E
T
A

L
E
O
N
E
R
R
I
O
X
A
N
A
F
A
R
R
O
A
K
O
F
O
R
U
E
R
K
I
D
E
G
O
A
U
r
t
o

g
a
i
n
a
B
i
d
a
n
i
k
o
g
a
i
n
a
L
a
s

M
u
e
c
a
s
g
a
i
n
a
E
t
x
e
g
a
r
a
t
e
g
a
i
n
a
U
r
k
i
o
l
a
g
a
i
n
a
B
a
r
a
z
a
r
g
a
i
n
a
H
e
r
r
e
r
a
g
a
i
n
a
J
o
a
r
1
.
4
1
4

m

E
r
n
i
o
1
.
0
7
2

m

J
a
i
z
k
i
b
e
l
5
4
3

m

S
o
l
l
u
b
e
6
3
3

m

T
o
l
o
o
1
.
2
6
7

m

A
n
b
o
t
o
1
.
2
9
6

m

G
o
r
b
e
i
a
1
.
4
7
5

m

O
i
z
1
.
0
2
6

m

K
a
p
i
l
d
u
i
1
.
1
8
0

m

G
a
n
e
k
o
g
o
r
t
a
9
9
8

m

P
e
a

d
e
l
C
a
s
t
i
l
l
o
1
.
4
3
6

m

A
r
a
t
z
1
.
4
4
5

m

A
i
z
k
o
r
r
i
1
.
5
4
4

m

D
o
n
o
s
t
i
a
G
a
s
t
e
i
z
G
e
r
n
i
k
a
-
-
L
u
m
o
B
i
l
b
o
K
A
N
T
A
B
R
I
A
B
i
z
k
a
i
k
o

g
o
l
k
o
a
A
L
T
I
T
U
D
E
A
(
m
e
t
r
o
t
a
n
)
1
.
5
0
0
1
.
0
0
0
7
0
0
5
0
0 0
E
H
I
M
0
6
K
i
l
o
m
e
t
r
o
a
k
E
s
k
a
l
a
Euskadiko mapa fisikoa
132815 _ 0215-0240.indd 237 21/5/09 10:56: 21/5/09 10:5
132826 _ 0272-0300.indd 297 28/9/09 16:16:24
E
132815 _ 021
238
Or i a

i
b
a
i
a
D
e
b
a

i
b
a
i
a
B
a
i a i bai a
U
r
o
la
i
b
a
i
a
Z
a
d
o
r
r
a

i
b
a
i
a
U
d
a

i
b
a
i
a
I
b
a
i
z
a
b
a
l

i
b
a
i
a
N
e
r
b
i
o
i

i
b
a
i
a
Le
a

i
b
a
i
a
O
m
e
c
i
l
l
o

i b a
i
a
C
a
d
a
g
u
a

i
b
a
i
a
B
u
t
r
o
e

i
b
a
i
a
A
l
t
u
b
e

i bai a
A
r t i bai

i
b
a
i
a
O
k
a
i b
ai a
O
a
t
i

i
b
a
i
a
E
B
R
O

I
B
A
I
A
T
R
E
B
I
U
K
O
N
D
E
R
R
I
A
G
A
Z
T
E
L
A

E
T
A

L
E
O
N
N
A
F
A
R
R
O
A
K
O
F
O
R
U
E
R
K
I
D
E
G
O
A
V
I
L
L
A
V
E
R
D
E
T
U
R
T
Z
I
O
Z
E
R
R
I
O
X
A
K
A
N
T
A
B
R
I
A
U
r
r
u
n
a
g
a
k
o
u
r
t
e
g
i
a
S
o
b
r
o
n
g
o
u
r
t
e
g
i
a
A
r
t
i
k
u
t
z
a
k
o
u
r
t
e
g
i
a
P
u
e
n
t
e
l
a
r
r
a
k
o
u
r
t
e
g
i
a
A
a
r
b
e
k
o
u
r
t
e
g
i
a
U
r
i
b
a
r
r
i
G
a
n
b
o
a
k
o
u
r
t
e
g
i
a
B
i
z
k
a
i
k
o

g
o
l
k
o
a
E
H
I
M
L
E
G
E
N
D
A
I
b
a
i
a
U
r
t
e
g
i
a

e
d
o

a
i
n
t
z
i
r
a
0
6
K
i
l
o
m
e
t
r
o
a
k
E
s
k
a
l
a
Euskadiko ibaiak
132815 _ 0215-0240.indd 238 21/5/09 10:
132826 _ 0272-0300.indd 298 28/9/09 16:16:25
239
G
A
Z
T
E
L
A

E
T
A

L
E
O
N
E
R
R
I
O
X
A
N
A
F
A
R
R
O
A
K
O
F
O
R
U
E
R
K
I
D
E
G
O
A
V
I
L
L
A
V
E
R
D
E
T
U
R
T
Z
I
O
Z
A
r
c
e
n
a

m
e
n
d
i
l
e
r
r
o
a
G
u
a
r
d
i
a
k
o

a
i
n
t
z
i
r
a
g
u
n
e
a
I
t
x
i
n
a

m
e
n
d
i
g
u
n
e
a
K
A
N
T
A
B
R
I
A
U
r
d
a
i
b
a
i
I
z
k
i
G
o
r
b
e
i
a
A
r
a
l
a
r
U
R
K
I
O
L
A
A
i
a
k
o

H
a
r
r
i
a
A
r
a
b
a
k
o

H
e
g
o
a
l
d
e
k
o

m
e
n
d
i
l
e
r
r
o
a
k
V
a
l
d
e
r
e
j
o
S
a
l
v
a
d
a

m
e
n
d
i
l
e
r
r
o
a
A
r
c
e
n
a

m
e
n
d
i
l
e
r
r
o
a
U
r
d
a
i
b
a
i
k
o

i
t
s
a
s
a
d
a
r
r
a
P
a
g
o
e
t
a
I
t
x
i
n
a
S
a
l
b
u
r
u
a
T
x
i
n
g
u
d
i
U
r
i
b
a
r
r
i
k
o

u
r
t
e
g
i
a
r
e
n

l
u
z
a
p
e
n
a
k
I
n
u
r
r
i
t
z
a
G
a
z
t
e
l
u
g
a
t
x
e
k
o

D
o
n
i
e
n
e
L
e
i
t
z
a
r
a
n

i
b
a
i
a
G
u
a
r
d
i
a
k
o

u
r
m
a
e
l
a
k
C
a
i
c
e
d
o

a
i
n
t
z
i
r
a
G
e
s
a
l
t
z
a

A
a
n
a
B
i
z
k
a
i
k
o

g
o
l
k
o
a
E
H
I
M
0
6
K
i
l
o
m
e
t
r
o
a
k
E
s
k
a
l
a
P
a
r
k
e

n
a
t
u
r
a
l
a
B
e
s
t
e

g
u
n
e

b
a
b
e
s
t
u

b
a
t
z
u
k
L
E
G
E
N
D
A
E
s
k
u
a
l
d
e
-
p
a
r
k
e
a
Euskadiko naturagune babestuak
132815 _ 0215-0240.indd 239 21/5/09 10:56: 21/5/09 10:
132826 _ 0272-0300.indd 299 28/9/09 16:16:25
Arte-zuzendaritza: Jos Crespo
Proiektu grafikoa
Azala: Carri/Snchez/Lacasta
Barrualdea: Paco Snchez eta Avi
Azaleko irudia: Max
Proiektu-burua: Rosa Marn
Irudien koordinazioa: Carlos Aguilera
Proiektuaren garapenerako arduraduna: Javier Tejeda
Garapen grafikoa: Jos Luis Garca eta Ral de Andrs
Zuzendaritza teknikoa: ngel Garca Encinar
Koordinazio teknikoa: Maitane Barrena eta Alejandro Retana
Konposaketa eta muntaketa: Miren Pellejero eta Pedro Valencia
Kartografia: Ana Isabel Calvo, Jos Luis Gil, Beln Hernndez, Tania Lpez, Jos Manuel Solano
eta Olga Terroba
Hizkuntza-egokitzapena: Leire Otxotorena, Ramon Iriarte, Xabier Sarasola, Ainitze Etxaniz
eta Ihintza Elsenaar
Argazkien dokumentazioa eta aukeraketa: Miguel ngel Corcobado
Argazkiak: A. Real; A. Vias; Algar; B. Vilanova; C. Jimnez/photoAlquimia; C. Valderrbano e I. Hernndez; C. Villalba; D.
Lezama; E. Cnovas; F. de Madariaga; F. Ontan; G. M. Azumendi; GARCA-PELAYO/Juancho; Gilbert Rigaud; I. Rovira; J. C.
Martnez; J. C. Muoz; J. I. Medina; J. J. Arrojo; J. Jaime; J. L. G. Grande; J. Lucas; J. M. Borrero; J. M. Gil-Carles; J. M.
Barres; J. M. Escudero; J. V. Resino; L. Gallo; Larrin-Pimoulier; M. Blanco; M. San Flix; M. Snchez; Michele di Piccione;
O. Bo; O. Torres; ORONOZ; P. Arceo; P. Esgueva; Prats i Camps; R. Manent; R. Mora/P. Gonzlez; Roca-Madariaga; S. Cid;
S. Enrquez; S. Padura; S. Yaniz; TERRANOVA INTERPRETACIN Y GESTION AMBIENTAL; A. G. E. FOTOSTOCK/ Biophoto
Associates, Javier Larrea, Ioseba Egibar, Walter Zerla, Eric Baccega, David Parker, Paco Elvira, Kaisa Siren, Alan Copson,
Paco Ayala, Roland Birke, J&C Sohns, Dan Suzio, Thonig, Larry Landolfi, FSG, WORLDSAT INTERNATIONAL, Carolina
Biological S., Science Photo Library, Topic Photo Agency, Juan Jos Pascual, Pablo Galn Cela, David Buffington, Bartomeu
Borrell, Xavier Florensa, Robert J. Erwin, M. A. Otsoa de Alda, Jerry Lodriguss, J. Jos Pascual, ARCO/C. Huetter, Santiago
Fernndez Fuentes, Luis Castaeda; ACTIVIDADES Y SERVICIOS FOTOGRFICOS/J. Latova; ALBUM/akg-images/British
Library; ARGAZKI PRESS; CONTIFOTO/SYGMA/John Van Hasselt; CORDON PRESS/CORBIS/SYGMA/Andr Fatras, Zefa/
Awilli, Xinhua/Landov; COVER; EFE/Bernardo Rodrguez, Domenech Castell, Javier Lizn, RENFE; EFE/PANA/Haruyoshi
Yamaguchi; EFE/SIPA-PRESS/Juhan Kuus, Letterio Pomara; Xurxo Lobato; GETTY IMAGES SALES SPAIN/The Image Bank/
Daisy Gilardini; HIGHRES PRESS STOCK/Nature Production/naturepl.com, naturepl.com/Georgette Douwma, naturepl.com/
Jouan & Rius, naturepl.com/Kim Taylor, AbleStock.com; I. Aguirre; I. Preysler; ISTOCKPHOTO; JOHN FOXX IMAGES; LOBO
PRODUCCIONES / C. Sanz; LURRAK/Manuel Daz De Rada; MELBA AGENCY; MUSEUM ICONOGRAFA/J. Martin; NASA/ESA,
and The Hubble Heritage Team (STScl/AURA), JPL; NOVOSTI; ORONOZ FOTGRAFOS; PHOTODISC; SEIS X SEIS; SEMEYES.
COM/Roberto Toln Sommer; SPAIN PHOTO STOCK/Rafael Delgado, Justino Dez, Jos Latova, Tono Arias; STUDIO
TEMPO/J. Snchez; Arabako Arkeologia Museoa/Quintas; BIBLIOTHQUE DE LARSENAL, PARS; Castillo Hotel Son Vida;
EUSKAL ARKEOLOGIA, ETNOGRAFIA ETA KONDAIRA MUSEOA, BILBO; ESPAINIAKO GEOMEATZARITZAKO INSTITUTUA;
M. Vives; MATTON-BILD; MUSE COND CHANTILLY; ARKEOLOGIA MUSEO NAZIONALA, MADRIL/Argazki artxiboa.
Arkeologia Museo Nazionala.; KONTZILIOEN ETA KULTURA BISIGOTIKOAREN MUSEOA, TOLEDO; HISTORIAURREAREN
MUSEOA, VALENTZIA; ZARAGOZAKO MUSEOA; MUSEO NUMISMATIKOA, ATENAS; Mlagako Historiaurrearen Museoa;
SERIDEC PHOTOIMAGENES CD; Gure esker ona Radio Galegari; SANTILLANAREN ARTXIBOA
2009 by Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educacin, S. L.
Legizamon poligonoa
Gipuzkoa kalea, 31
48450 Etxebarri (Bizkaia)
Inprimatzailea
ISBN: 978-84-8147-981-2
EK: 132826
Lege-gordailua:
Lan hau edozein modutan erreproduzitzeko, banatzeko, jendaurrean erakusteko edo
aldatzeko, nahitaezkoa da beraren jabeen baimena izatea, legeak aurreikusitako
kasuetan izan ezik. Lan honen zatiren bat fotokopiatu edo eskanerretik pasatu nahi
izanez gero, jo CEDROra (Centro Espaol de Derechos Reprogrficos / Erreprografia
Eskubideetarako Espainiako Zentroa, www.cedro.org).
132826 _ 0272-0300.indd 300 6/10/09 15:57:36

Inguru Liburua 5.maila

Cargado por

Información del documento

Título original

Derechos de autor

Formatos disponibles

Compartir este documento

Compartir o incrustar documentos

Opciones para compartir

¿Le pareció útil este documento?

¿Este contenido es inapropiado?

Copyright:

Formatos disponibles

Inguru Liburua 5.maila

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

132826 _ 0001-0035.

indd 1 28/9/09 17:05:58

Izaki zelulaniztunak: animaliak eta

Landareen ugalketa sexuala

Ugalketa asexuala eta landareen arteko

Materia eta zer propietate dituen

Nahasteak eta substantzia puruak

Higidura eta abiadura

Grabitate-indarra eta higidura

Iberiar penintsulako erliebea

Mendiak eta sakonuneak

Kostaldea eta uharteak

Klima ozeanikoa, subtropikala eta

Espainiako ibaien isurialdeak

Itsas urak, aintzirak, urtegiak eta

Biztanleria eta ekonomia-jarduerak

Biztanleria eta lana Euskadin

Euskal Autonomia Erkidegoko

Euskal lurraldea Historiaurrean

Iberiarrak, zeltak eta kolonizatzaileak

Euskal lurraldea Antzinaroan

Erdi Aroaren hasiera

Erdi Aroaren amaiera

Gaur egungo Euskadiko lurraldea, Erdi

Izaki zelulaniztunak: animaliak eta

Landareen ugalketa sexuala

Ugalketa asexuala eta landareen arteko

Materia eta zer propietate dituen

Nahasteak eta substantzia puruak

Higidura eta abiadura

Grabitate-indarra eta higidura

Iberiar penintsulako erliebea

Mendiak eta sakonuneak

Kostaldea eta uharteak

Klima ozeanikoa, subtropikala eta

Espainiako ibaien isurialdeak

Itsas urak, aintzirak, urtegiak eta

Biztanleria eta ekonomia-jarduerak

Biztanleria eta lana Euskadin

Euskal Autonomia Erkidegoko

Euskal lurraldea Historiaurrean

Iberiarrak, zeltak eta kolonizatzaileak

Euskal lurraldea Antzinaroan

Erdi Aroaren hasiera

Erdi Aroaren amaiera

Gaur egungo Euskadiko lurraldea, Erdi

132826 _ 0036-0049.indd 36 28/9/09 16:14:20

132826 _ 0050-0065.indd 50 28/9/09 16:16:28

132826 _ 0066-0081.indd 66 28/9/09 16:13:58

Izaki bizidunak gako baten bidez identifikatzea

132826 _ 0082-0097.indd 82 28/9/09 15:53:59

132826 _ 0098-0111.indd 98 28/9/09 15:55:45

132826 _ 0114-0129.indd 114 28/9/09 15:58:03

132826 _ 0130-0143.indd 130 28/9/09 15:59:03

132826 _ 0194-0209.indd 194 28/9/09 16:05:21

BI ZTANLERI AREN DENTSI TATEA

132826 _ 0210-0223.indd 210 28/9/09 16:09:23

132826 _ 0224-0239.indd 224 28/9/09 16:09:19

132826 _ 0240-0253.indd 240 28/9/09 16:12:09

132826 _ 0254-0271.indd 254 28/9/09 16:12:08

También podría gustarte