Está en la página 1de 4

Drejtshkrimi n syrin e ciklonit

Nga Rami Memushaj Nga dy format, n t cilat gjllin gjuha, ligjrimi i shkruar i nnshtrohet kontrollit si t atij q shkruan, edhe t atyre q e lexojn materialin e shkruar. Dhe gjja e par q i bie n sy lexuesit, pavarsisht nga shkalla e formimit gjuhsor, jan gabimet e drejtshkrimit. shtjet e tjera q lidhen me normn leksikore, morfologjike e sintaksore, me piksimin apo me shtje t stilit, ai nuk i vren. Ato i vrejn vetm ata q kan prgatitje gjuhsore ose nj intuit t mprehur nga prvoja e gjat me fjaln e shkruar. Prandaj procesi i kodifikimit t norms gjuhsore fillon me prcaktimin e norms drejtshkrimore, e cila, nga ana e vet, pasqyron at q sht arritur n kodifikimin e norms morfologjike dhe fonetike. Jo m kot Kongresi i 1972-shit u quajt Kongresi i Drejtshkrimit. Kodifikimi i drejtshkrimit sht nj pjes e vogl, por q bie shum n sy, e planifikimit gjuhsor. Madje, pr folsin q nuk sht specialist i gjuhs, drejtshkrimi prfaqson gjith fushn e asaj q mund t quhet korrektes n t shkruar, d.m.th., gjithka q atij i duhet t dij pr t shkruar si duhet. Kushdo q shkruan has vshtirsi n paraqitjen me shkrim t ideve q ka n kok: si ta shkruaj nj form fjale, si ti prshtat gjymtyrt n fjali, si ta piksoj tekstin etj. Kto raste vshtirsish e mdyshjesh qndrojn n themel t ides se rregullat jan t paqarta a t vshtira dhe prandaj duhen ndryshuar apo thjeshtuar. Pikrisht, problemet n zbatimin e rregullave t drejtshkrimit prbjn nj nga arsyet pse vmendja e publikut sht prqendruar t drejtshkrimi. Prpos ksaj arsyeje objektive, ka edhe shkaqe t tjera, t cilat do t prpiqemi ti shtjellojm m posht, pse drejtshkrimi kta 20 vjett e fundit sht vn n qendr t vmendjes n tubime gjuhsore, n polemika n shtypin e prditshm e shkencor dhe n debate televizive. Pra, po t shprehemi metaforikisht, mund t themi se drejtshkrimi ndodhet n syrin e ciklonit. Ndr ata q jan prfshir n debatet pr drejtshkrimin, nj pal sht pr ndryshime substanciale t rregullave t tij; nj pal tjetr sht kundr ndryshimeve, duke pranuar vetm retushime t lehta. Midis ktyre dy grupeve qndron nj pal e tret, q mban nj qndrim t mesm. Debatet pr gjuhn standarde vlersohen si nj shfaqje e konfliktit mes elitave dhe kundrelitave. Elitat e mbshtetin standardizimin e gjuhs, si mjet q realizon integrimin e periferive me qendrn. N rastin e shqipes, elita kulturore kosovare e viteve 60, duke e par gjuhn standarde si mjet pr ruajtjen e njsis kombtare prkundrejt rrezikut t sllavizimit, u prpoq t bashkonte gjuhsisht trojet shqiptare n ish-Jugosllavi me trungun kombtar. Kundrelita, e cila n kohn kur ndodhi ky proces prfaqsohej nga intelektual t emigracionit politik, kurse sot nga intelektual n t dy pjest kryesore t vendit, krkojn ti shkputin periferit nga qendra, duke goditur simbolet e prbashkta dhe t vrtetat historike, si jan gjuha standarde, prejardhja ilire e shqiptarve, luftrat pr lirim dhe heronjt kombtar. Pr kt qllim, ata prpiqen t mitizojn gjuhn standarde, historin kombtare e heronjt tan kombtar, duke lartsuar t folmet krahinore dhe duke ngritur mite e figura lokale. Pr t part goditja e gjuhs standarde shihej si goditje kundr stalinizmit shqiptar, pra nj kontribut pr shembjen e komunizmit n Shqipri; motivet e ktyre t dytve jan m s pakti krahinore.

Pjesa e sotme e kundrelits prfshin disa specialist t gjuhs dhe gazetar, letrar e njerz t knduar. Kta e vn theksin n at q standardi i shqipes sht formuar n diktatur dhe mbi bazn e nj dialekti. Pr ta, fakti q standardizimi u krye n kohn e diktaturs e delegjitimon gjuhn standarde, si pjell t diktaturs, si shqipe totalitare, rrnjt e s cils i gjejn madje q n politikat gjuhsore t Rilindjes kombtare. Prandaj, sipas tyre, ndryshimet e mdha historike dhe integrimi kulturor i pjesve t kombit e bjn t domosdoshm shtotalitarizimin e saj. Argumenti tjetr i ktyre sht gjuhsor. Duke u nisur nga konstatimi se n shtjet e drejtshkrimit sht i evidentueshm largimi gjithnj e m i theksuar i shqiptimit nga forma e shkruar e fjals, ata krkojn ndryshime t thella t norms drejtshkrimore, si nj detyrim ndaj vendimit t Kongresit t Drejtshkrimit, q parimi themelor i rregullave t drejtshkrimit t shqipes t jet parimi fonetik. Ata shkojn deri aty sa t krcnojn se mosbrja e ndryshimeve krijon mundsin q krkesat pr prmbysjen e plot t norms standarde t shtohen. Q gjuha standarde u ngjiz n periudhn e regjimit totalitar, kjo dihet. Planifikimi gjuhsor sht pjes e procesit trsor t ndryshimit shoqror (planifikimit social), qoft si shkak apo si pasoj e tij, d.m.th., ka vuln e kohs kur kryhet. Prandaj, natyra dhe drejtimi i tij nuk mund t kuptohen jasht kontekstit social ose shkputur nga rrethanat historike q prodhuan kt kontekst. Po kjo nuk i justifikon krkesat e ktij grupi pr ndrhyrje t thella n normat e gjuhs standarde, duke filluar me normn drejtshkrimore, apo pr prmbysjen e bazs s saj.

Debati rreth norms drejtshkrimore nuk sht nj dukuri tipike vetm pr hapsirat shqiptare. Ai sht pasoj e asaj q norma drejtshkrimore, ashtu si gjith normat e gjuhs, nuk sht statike. Rrjedhimisht, diskutime pr reforma gjuhsore jan zhvilluar n shum vende, po veanrisht i ashpr ka qen debati midis atyre q jan pr ndryshime t thella t norms dhe kundrshtarve t tyre n shoqrit n tranzicion t Europs Lindore. Pr t part, grafemat, si njsi e drejtshkrimit jan shenja t rendit t dyt q prdoren pr t shnuar shenjat e rendit t par (tingujt) dhe, rrjedhimisht, shenjat e rendit t dyt duhen ndryshuar me qllim q t pasqyrojn me besnikri ato t rendit t par. Mirpo, sipas J. Fishmanit, ndikimi q ka planifikimi gjuhsor mbi gjuhn e folur sht derivat i ndikimit q ka gjuha e shkruar mbi gjuhn e folur dhe jo anasjelltas, d.m.th., me standardizimin e gjuhs, nuk sht gjuha e folur q udhheq, po gjuha e shkruar. Gjuha e shkruar, thot J. Fishmani, nuk sht e ngrir, as e ngulitur pr jet, por nuk sht as objekt i prhershm i ndikimeve t mdha nga kngt popullore dhe zhargonet e pararinorve. Pra, drejtshkrimi nuk mund ta ndjek hapi pas hapi shqiptimin. Sikundr tregon historia e shkrimit t gjuhve t tjera, drejtshkrimi vetm n fillim sht fonetik, pastaj, me kalimin e kohs vjen duke u br gjithnj e m morfologjik. Kurse drejtshkrimi i shqipes q n fillim ka qen m shum morfologjik a morfofonologjik sesa fonetik. Po cilat jan, n vija t trasha, propozimet e ksaj pale? S pari, mosshkrimi i //-s s patheksuar n rrokje t hapur; s dyti, mnjanimi pothuajse i plot i grafems <nj>. Propozimi pr //-n e patheksuar argumentohet me at q n rrokje t hapur kjo zanore nuk shqiptohet. Por, sikundr jemi prpjekur t provojm n nj rast tjetr, ky sht nj konstatim i pambshtetur nga t dhnat e eksperimentit, q niset nga shqiptime krahinore dhe prshtypje empirike. Studimet akustike, ndonse t pakta, kan treguar se kjo nuk sht e vrtet. Sa u prket pasojave q do t rridhnin nga mosshkrimi i //-ve n rrokje t hapura, kto do t ishin

t shumta dhe do t preknin si rrafshin fonetik, dhe rrafshin morfologjik. N rrafshin fonetik, do t ndodhnin ndryshime n dendurin relative t zanoreve, q do ta bnin shqipen standarde nj gjuh konsonantike, por edhe ndryshime t mdha fonotaktike, si mbizotrimi i rrokjeve t mbyllura, krijimi i grupeve konsonantike shumfonemshe, si dhe ndryshime t strukturs s onseteve dhe t kodave t rrokjeve. Ndrsa mosshkrimi i //-s fundore, do t sillte nj prmbysje n morfologjin e shqipes. Propozimi tjetr pr t shkruar /j/ n vend t /nj/ si formant i shumsit t emrave dhe t mbiemrave apo si bashktingllore e tems, q niset gjithashtu nga shqiptime krahinore t ksaj foneme, sjell nj revizionim t sistemit fonologjik dhe t alfabetit t vendosur n Kongresin e Manastirit, duke paksuar numrin e fonemave dhe t grafemave. Nj qndrim t kundrt me prkrahsit e ndryshimeve t thella t drejtshkrimit, kan ata q po i quajm konservator dhe t moderuar. Sipas konservatorve, drejtshkrimit t gjuhs shqipe mund ti bhen vetm retushime e korrektime t lehta q lidhen me ndryshimin e sistemit shoqror, si zvendsimi i disa fjalve e formulimeve, prditsimi i shembujve si dhe i rregullave pr prdorimin e shkronjs s madhe. Ky qndrim konservator buron nga frika se mos prmirsimet e norms do t krijojn vshtirsi n njohjen e trashgimis s shkruar, por edhe nga harresa e asaj se planifikimi gjuhsor prfshin jo vetm kodifikimin e norms, po edhe prvetsimin dhe zbatimin e saj n praktikn ligjrimore. Nj qndrim t mesm mban grupi i t moderuarve, i cili rishikimin e norms drejtshkrimore e sheh si nj gj t domosdoshme, pr shkak se kan kaluar 40 vjet q nga sanksionimi i saj. Por, ndryshe nga ata q krkojn ndryshime t thella t normave, ky grup nuk sht pr ndryshime radikale, po pr prditsimin e drejtshkrimit, duke synuar zgjidhje sa m t thjeshta dhe sa m sistemore. Vese prmirsimet t bhen duke u mbshtetur jo n intuitn dhe n t folme krahinore, po n vrojtimin e ligjrimit t folur pr t par mosprputhjet midis shkrimit e shqiptimit, si dhe y ligjrimit t shkruar pr t thjeshtuar rregulla t ndrlikuara dhe pr t mnjanuar vshtirsit e zbatimit t tyre. Njohja e gjendjes s zbatimit t normave t drejtshkrimit, ku gabojn dhe pse gabojn prdoruesit e gjuhs, sipas t moderuarve, ndihmon pr t br ndreqjet e duhura t norms drejtshkrimore, pa e prekur frymn e tyre. shtja sht se kush do ta bj kt pun. Kshilli ndrakademik deri tani nuk ka mundur t prodhoj gj dhe pak shpresa ka q edhe kshilli i riformatuar ta bj kt n t ardhmen. S pari, sepse ky kshill sht ndrtuar si nj grup i ngusht njerzish; s dyti, prjashtimi i njohsve t problemeve t drejtshkrimit e v n dyshim punn e tij. Sepse krkohet nj njohje e thell e kodeve normative, pa t ciln projekti, edhe sikur t hartohet, do t ket shum mangsira, q do ta bjn objekt kritikash pa fund dhe t papranueshm pr prdoruesit. N nj shoqri t hapur, imponimi i zgjidhjeve sht nj praktik e gabuar dhe e papranueshme q shpie n dshtime. Nj shembull i ksaj nga praktika europiane sht dshtimi i projektit t drejtshkrimit t ekishtes (1993), t cilin shum revista, shtpi botuese dhe Lidhja e Shkrimtarve ek nuk e pranuan. Nga kto dshtime t t tjerve duhen nxjerr msime, n mnyr q t hiqet dor nga praktikat e privatizimit t problemeve t norms e t puns s mbyllur dhe t gjenden rrug e forma demokratike pune.

Gjuha standarde sht nj organizm i gjall q krkon kujdes t prhershm dhe ndrhyrjet periodike n normat e saj pr t pasqyruar kto ndryshime jan t domosdoshme. Por

ndryshimet e norms nuk mund t jen t shpeshta dhe, m kryesorja, t pambshtetura n studime t thelluara prshkruese. Kodifikimi i pambshtetur n studime, po vetm n intuitat a n veshin sjell vetm ndrhyrje arbitrare dhe pshtjellim n kodet. N kodet normative nuk mund t ndrhyhet me hanxharin e mishtarit, po me bisturin e kirurgut, d.m.th., duke br ndryshime t vogla dhe vetm n ato raste kur zgjidhje t caktuara nuk i kan qndruar kohs. Ather, rrug duhet ndjekur pr t siguruar suksesin e ndrhyrjeve n kodet e gjuhs? Sikundr vn n dukje specialistt e fushs, q planifikimi gjuhsor t jet i suksesshm, duhen ndjekur forma t tilla pune q sigurojn nj pjesmarrje t gjer, nj qasje nga poshtlart ndaj problemit. N dritn e ksaj kshille, q zbulon edhe shkakun e mossuksesit t deritanishm t komisionit ton ndrakademik, ne propozojm si rrug t vetme prfshirjen n kt proces t t gjith faktorve relevant. N fazn e par t ksaj pune, propozimet e bra deri sot duhet t sistemohen n nj projekt (nj projekt i till sht paraqitur tashm n Fjalorin drejtshkrimor t gjuhs shqipe, 2011) q do miratuar nga nj komision mbarkombtar specialistsh, ku t prfaqsohen n nivel profesorsh e profesorsh t asociuar gjuhtart brenda dhe jasht institucioneve q merren me shqipen. Pas prfundimit t ksaj faze, projekti duhet ti paraqitet pr miratim prfundimtar nj konference mbarkombtare, me pjesmarrjen n t, ve gjuhtarve antar t komisionit mbarkombtar, edhe t konsumatorve t mdhenj t gjuhs: televizioneve kombtare, shtpive botuese me emr, si dhe lvruesve m n z t shqipes: shkrimtarve, redaktorve letrar e publicistve. Vetm kshtu ndryshimet e norms do t pranoheshin pa kundrshtime, do t bheshin t detyrueshme dhe do t zbatoheshin nga t gjith. Prndryshe, do propozim i kshillit ndrakademik ose i do organizmi tjetr t ngusht pr rishikim t normave t gjuhs do t ket fatin e reforms eke t drejtshkrimit. Marr nga gazeta Shekulli http://www.shekulli.com.al/shekulli/2011/12/21/drejtshkrimi-nesyrin-e-ciklonit/

También podría gustarte