L'ARBRE À PALABRES

STORIES UNDER THE BAOBAB

L'ARBRE À PALABRES
ISTORIA IHA AIHUN BAOBAB NIA OKOS
Ema knua nia nain sira iha nasaun Afrika
neba, uja tempu lorokraik halao sira nia
tradisaun original hanaran ISTORIA POVU.
Sira sempre halibur hamotuk iha aihun ida
naran «L’arbre à palabres», aihun ne’e boot
—iha lian Afrika hanaran BAOBAB — Iha
aihun ne’e nia okos povu sira tur no rona
istoria husi katuas sira.
Ami sei uja istoria iha aihun Baobab ninian
atu konta ami nia istoria konabá ami nia luta,
no hateke ba saida maka halo ami nia esforsu
sai susesu.
Partisipante sira hanoin konabá kampania,
tatika ou hahalok ne’ebé susesu ona intermus relasaun ho rezultadu mudansa social, no sira seluk
ne’ebé parese laos susesu maibe sai hanesan fonte studu importante konabá servisu saida maka atu
halo. Idepois, husu partisipante sira atu hakerek palavra ruma ho koloridu iha notas nia fatin: ida maka
(prefere liu fatin ne’ebé fo ona kor matak) ba kampania ou asaun efetivu, ida seluk (se bele fatin
ne’ebé fo ona kor kinur ou laranja) ba asaun ou kampania ne’ebé laos efetivu liu. Sira hato’o mos
istoria badak konabá sira nia esperiensia bainhira sira lori sira nia “aitahan” ba aihun ida (istoria ida
kada pesoa).

Idepois istoria ne’ebé hato’o ne’e naton ona, ami haré mos susesu nia ingredients (ramuan).

REZULTADU
 Atu elisita ou hamosu kuinesementu konabá halao kampania, planu stratejiku, efektifidade ba
tempu naruk, no perspektivu mudansa social nian

SET-UP
 Dezenia aihun boot ida, ho nia sanak no nia spasaun to’o rai.
 Tau notas uja kor matak no kinur (kor laranja mos diak) ba partisipante tomak.!

ETAPA FASILITASAUN
 Hato’o ba ema sira katak agora ita komesa haré ba iha saida maka ita hatene konabá stratejiku
efetivu no tatika. Enpatiza katak (menekankan bahwa) ita atu haré ita nia esperiensia rasik.
Husu ema sira atu hanoin konabá esperiensia ne’ebé sira iha tiha ona: Kampania hirak ne’ebé
sira partisipa tiha ona, enkontru ou demonstrasaun ne’ebé sira atende ona, asaun ou interasaun
ne’ebé sira halo tiha ona.
 Hatudu retratu Aihun nian ba sira. Dehan ba sira katak ida ne’e maka «L'arbre à palabres»,
Aihun Baobab nian, iha ne’ebé ita sei mai no hato’o ita nia istoria konabá ita nia asaun ou
kampania ne’ebé susesu.

1. Philippe Duhamel maka dezenia ferramenta ida ne’e ba Asembleia Solidaridade ne’ebé halao iha New
Brunswick, Canada, tinan 2003.
2. Daniel Pereira-Bung Dani (Fundador FORSANE) maka tradus husi Lingua Ingles ba Lingua Tetum,-Halo
Publikasaun no Distribuisaun iha Timor Leste nia laran, Dili Outobro, 2006. No Kontaktu: 7280204
L'ARBRE À PALABRES
STORIES UNDER THE BAOBAB

 Iha Afrika, iha tradisaun ida hanaran «l'arbre à palabres» (Istoria aihun nian). Premeiru, ita
presiza aihun boot ida, aihun ida ne’ebé fo mahon barak, tamba loro manas sei sei konabá
iha loron ne’e.
 Iha aihun boot nia okos, Ema knua nain sira halibur hamotuk durante sira iha tempu livre
atu rona istoria povu nian husi knua seluk. Agora ita atu ba uja aihun ne’e atu hetan
rikusoin esperiensia iha fatin ida ne’e, Saida los maka sai hanesan ingredientes husi
kampania ne’ebé susesu.
 Hato’o ba sira katak ita komesa dadaun ona atu tau aitahan ba iha aihun ne’e.!
 Aitahan matak - aitahan diak, asaun susesu, sei ba iha aisanak aihun ne’e nian.!
 Aitahan kinur (ou laranje) sei reprezenta asaun no kampania ne’ebé la halao ho diak.
Maibe ita tenke hatene, dala ruma lisaun importante balu mai husi failansu ne’ebé fila an
sai ba susesu.

Aitahan Kinur ou Laranje kontinua nafatin iha aihun nia fatin ne’e no sei tau matan ba
aihun ne’e.
 Iha neba, aitahan sei kompostura–iha lisaun barak atu dezenia husi tentativa ne’ebé
mosu ba ita hanesan failansu sira ne’ebé dala ruma ita sente. Dalan diak atu hetan
susesu maka halo failansu, atu nune’e it abele aprende. Dala ruma, ita hanoin ita faila,
maibe tuir lolos ita hetan tiha ona susesu refere ba rezultadu ne’ebé parese ita ladun
arikula ho klara.
 Husu ba sira katak agora ita ba haré efetividade husi ita nia asaun, kampania, jeitu, ideas,
hahalok ne’ebé ita hatudu tiha ona iha pasadu.
 Hato’o ba sira katak sira tenke hakerek titlu (iha palavra ida ou rua) iha nota ne’ebé
preparadu konabá asaun ou tatika efetivu ida (nota tahan matak) ou or asaun ka tatika
ne’ebé ladun efetivu (nota nia tahan kinur/laranje). Husu sira atu hanoin konabá ezemplu
espesifiku ida. Hato,o ba sira katak ita sei prefere esperiensia moris nian ne’ebé akontese
duni.
 Hato’o ba sira katak sira sei hetan konvite atu tau nota nia tahan ne’e iha aihun nia laran
(nota nia tahan matak) ou iha aihun nia ain lolon (tau nota tahan kinur /laranje).
 Husu sira atu hanoin no hili istoria ida atu hato’o ba iha grupu boot nia laran. !
 Depende ba iha medida grupu ne’e nian, hato’o ba sira katak laos ema ida-ida hetan
oportunidade hanesan atu hato’o sira nia istoria.

KONTA ISTORIA
 Fo minutu hat ou lima ba partisipante sira atu hanoin konabá sira nia istoria no hakerek istoria
ne’e nia titlu iha nota ne’ebé preparadu.!
 Distribui nota istoria nian ne’e iha tempu ne’e nia laran.!
 Konvida partisipante sira ne’ebé hakarak hato’o sira nia istoria atu mai iha aihun nia okos no
rai nota istoria nian ne’e tuir nia fatin (sanak ou ai nia hun iha rai).
 Iha grupu boot, ita presiza hato’o ba partisipante katak sira iha minutu ida atu esplika sira
nia esperiensia. Ita mos bele intervista sira, atu nune’e bele hatene klean ema balu nia
hanoin.

1. Philippe Duhamel maka dezenia ferramenta ida ne’e ba Asembleia Solidaridade ne’ebé halao iha New
Brunswick, Canada, tinan 2003.
2. Daniel Pereira-Bung Dani (Fundador FORSANE) maka tradus husi Lingua Ingles ba Lingua Tetum,-Halo
Publikasaun no Distribuisaun iha Timor Leste nia laran, Dili Outobro, 2006. No Kontaktu: 7280204
L'ARBRE À PALABRES
STORIES UNDER THE BAOBAB

 Wainhira iha tempu hato’o dadaun istoria, ema fasilitador segundu nian taes no hakerek “Fator
Susesu ne’ebé sai Savi" iha surat tahan boot ne’ebé halo partisipante sira labele haré hetan
uluk lai (se bele hadok lai surat tahan boot ne’e husi partisipante sira).
 Ikus mai sesaun ida ne’e hakotu liu husi manifestandu fatores susesu ne’ebé sai savi,no
kuandu sei iha tempu, konvida fali halo diskusaun.!

VARIASAUN
 Nudar prosesu ida sei lori tempu keleur, maibe ida ne’e sai diak liu kuandu partisipante sira
rasik maka buka fatores susesu ne’e.
 FORSA ANALIZA KAMPO bele uja hodi buka dalan atu redus inefetividade no haforte
efetividade.

1. Philippe Duhamel maka dezenia ferramenta ida ne’e ba Asembleia Solidaridade ne’ebé halao iha New
Brunswick, Canada, tinan 2003.
2. Daniel Pereira-Bung Dani (Fundador FORSANE) maka tradus husi Lingua Ingles ba Lingua Tetum,-Halo
Publikasaun no Distribuisaun iha Timor Leste nia laran, Dili Outobro, 2006. No Kontaktu: 7280204