3.

A frase

1. A frase como unidade sintáctica

1.2. O concepto de Núcleo e os tipos de frase
1.2.1. Delimitación e propiedades do Núcleo
O Núcleo é o elemento central da F e o único constituínte obrigatorio, o
que implica que lle outorga á F as súas propiedades categoriais, de xeito que as
frases son proxeccións dos seus núcleos. Por exemplo:
FN. ≈ Subs. expandido: neno louro ≈ expansión de neno
FAdx. ≈ Adx. expandido: moi alto ≈ expansión de alto
FAdv. ≈ Adv. expandido: moi cedo ≈ expansión de cedo

Así, a F tería unha forma mínima (só o N) e unha forma máxima (teoricamente
infinita).
Ademais o N ten que ser un N léxico (salvando os recursos cohesivos).

A determinación das propiedades categoriais da F debémola entender en

dous sentidos:
1) Control das propiedades morfolóxicas: o N é o elemento que resolve ou
determina a concordancia dos demais constituíntes dunha F. Exemplos: as
nenas altas, a nena alta, etc.
2) Control das propiedades semánticas e sintácticas dos complementos:
o núcleo é o elemento que selecciona os complementos, aos que lles impón
restricións:
a) Semánticas:
Núcleo Restrición Exemplos
comer patacas
comer alimentos sólidos
*comer auga
entre as mesas
entre varias entidades
*entre a mesa

b) Sintácticas: o N indica as condicións nas que deben aparecer os

complementos. Neste senso, pódense dar tres situacións:
 Que non esixan ningún complemento (verbos inacusativos). Exemplo:
caer.
 Que sempre esixan un complemento. Exemplos: atopar [algo], necesitar
[algo]; residente [localización].
 Que seleccionen un complemento, pero que poida expresarse ou non.
Exemplos: cantar (a expresión do complemento é rara, pero posible) ou comer
(a expresión do complemento é bastante frecuente).

 Núcleo e criterio distribucional

1) A caracterización que realizamos do N implica rexeitar o criterio
distribucional xa que, segundo este criterio, o N da frase é aquel elemento
que pode aparecer só (desempeñando a función de toda a F) en determinados
contextos, pero vimos de afirmar que entre as propiedades do núcleo está
precisamente a de poder seleccionar un complemento necesario (esixir un
elemento subordinado). Exemplos:
1 Sintaxe galega
2009/2010
USC
 3. A frase

a gasolina está moi cara *gasolina está moi cara

maniféstanse en defensa dos postos de traballo *maniféstanse en defensa
o temporal impediu a saída dos barcos *o temporal impediu
unha persoa acorde cos seus tempos *unha persoa acorde
pousou os libros encol da mesa pousou os libros encol

2) Tendo en conta a nosa caracterización, as FPrep. non carecen de N, como

se defende tradicionalmente, xa que as preposicións seleccionan un
complemento, e tamén as súas condicións de aparición. Exemplos:
Núcleo condicións Exemplos
entre as mesas
entre necesario explicitalo
*entre
sobre a mesa
sobre necesario explicitalo
*sobre
cun martelo
con necesario explicitalo
*con

Esta é unha propiedade derivada de seren N. Así, N doutras categorías

co mesmo valor semántico poden aplicar condicións de aparición diferentes:
Núcleo condicións Exemplos
enriba da mesa
enriba pode aparecer ou non
enriba

Ademais, aplicando este criterio, todos os tipos de F terían ocorrencias

con N e ocorrencias sen N, xa que hai contextos nos que os complementos non
son suprimibles

Tipo de F Exemplo
FV necesitar algo
FAdx. carente de algo

3) Por outra banda, a FPrep. e a FAdv. son dous tipos peculiares de F:

a) En realidade, son variantes do mesmo tipo de F con diferentes condicións
sintácticas:
 FPrep.: esixe sempre a presenza de complementos, de xeito que o N
nunca pode aparecer só.
 FAdv.: é o único tipo de F na que o N pode aparecer sempre só.

Núcleo condicións Exemplos

sobre a mesa
sobre necesario explicitalo
*sobre
enriba da mesa
enriba pode aparecer ou non
enriba
ante el
ante necesario explicitalo
*ante
diante pode aparecer ou non diante del

2 Sintaxe galega
2009/2010
USC
 3. A frase

Núcleo condicións Exemplos

diante
tras del
tras necesario explicitalo
*tras
detrás del
detrás pode aparecer ou non
detrás
baixo a mesa
baixo necesario explicitalo
*baixo
debaixo da mesa
debaixo pode aparecer ou non
debaixo

b) Con todo, cómpre distinguir entre o comportamento das preposicións

léxicas fronte ás gramaticais:

2. A Frase nominal
1) Ten como N un nome ou unha categoría nominal.
2) Adxacentes: realizan operacións determinativas, é dicir, teñen a función de
guiar o interlocutor do significado virtual ao actual 1. Estas operacións realízase
mediante diferentes procedementos, e a diferentes niveis xerárquicos:
a) Procedementos:
 Léxicos: modificadores. Dentro dos modificadores cómpre distinguir
entre:
 Modificadores propiamente ditos (atributivos): atribúenlle unha
propiedade ao N (N é x). Exemplo: un marabilloso bocadillo de chourizo:

un marabilloso bocadillo de chourizo

MOD MOD
DET (o bocadillo é N (o bocadillo é de
marbilloso) chourizo)

 Complementos: son un argumento da predicación que subxace ao N.

Exemplo: o marabilloso regalo de Pepe:

o marabilloso regalo de Pepe

MOD
MOD (Pepe fixo un
DET (o bocadillo é N regalo: Pepe =
marbilloso) Ax. de regalar >
regalo)

 Gramaticais: determinantes.
b) Niveis xerárquicos:
 Determinantes: afectan ao N e os Mods.
 Modificadores: só afectan ao N.

1
Só os nomes propios non precisan actualización, xa que teñen un único referente. Cando aparecen
actualizados é porque se reconverten en nomes comúns (o Pepe que eu coñecía non era así; hoxe é o
día dos Pepes).
3 Sintaxe galega
2009/2010
USC
 3. A frase

FN

DET FN

NÚCN MOD

2.1. O Núcleo
2.2. A determinación gramatical e os Determinantes
1) Determinantes vs. modificadores:
a) Os determinantes son palabras gramaticais, pertencentes a categorías
pechadas (predefinidas pola gramática), mentres que os modificadores
pertencen a clases léxicas (abertas).
b) Realizan operacións determinativas diferentes:
 Determinantes: identificación e cuantificación.
 Modificadores: cualificación.
2) Operacións determinativas:
a) Identificación (maioría):
 Sinalan cal é o referente do nome.
 Funcionan como identificadores:
 Artigos.
 Demostrativos.
 Identificadores.
 Posesivos.
b) Cuantificación:
 Sinalan o número de referentes ou o seu tamaño, sen identificalos
 Funcionan como cuantificadores:
 Cuantificadores indefinidos.
 Cuantificadores definidos.

Modificación

marabilloso

bocadillo
de chourizo

4 Sintaxe galega
2009/2010
USC
 3. A frase

Identificación

marabilloso

x
bocadillo
de chourizo

Cuantificación

marabilloso

xx
bocadillo
de chourizo

2.2.1. Actualización, identificación e deixe

1) Actualización e univocidade: a actualización é un marcador de
univocidade, é dicir, de que a entidade á que nos referimos ten unha
interpretación única (referencia en acto, non en potencia). Moitas linguas
teñen unha clase de palabras para marcar a univocidade, no caso do galego é o
artigo:
a) Univocidade: artigo definido. Tamén se pode usar en primeira mención,
pero en contextos nos que a interpretación é univoca.
b) Non univocidade: artigo indefinido.

2) Deíxe:
a) Son categorías deícticas as que remiten a circunstancias do acto
comunicativo, pero non todas as categorías deícticas realizan operacións
determinativas:
 Circunstancias do acto comunicativo:
 Identificación dos intervenientes nos discurso:
• Emisor(es).
• Receptor(es).
 Lugar que ocupa cada interlocutor.
 Momento en que ten lugar o acto comunicativo:
 Categorías deícticas non determinativas (non teñen como función
identificar unha entidade dentro dun conxunto de entidades posibles):
 Pronome persoal: o pronome persoal de primeira e segunda persoa
non é propiamente un pronome (non se refiren a unha clase nin
determinan un elemento dentro dunha clase), xa que a súa función é a
de identificar o emisor e o receptor do acto comunicativo.

5 Sintaxe galega
2009/2010
USC
 3. A frase

 Temporalidade verbal e adverbial: establécese con referencia ao

acto de fala:
• Tempos verbais.
• Adverbios: antes, agora, despois; antonte, onte, hoxe, mañá,
pasadomañá.

b) Deíxe determinativa:
 Espacial:
 Orientación cara ao referente concreto en relación ao lugar que
ocupan os interlocutores.
 Realízase a través dos demostrativos.
 O galego establece tres zonas ou graos de afastamento2:
zona do eu este
zona do ti ese
zona fóra do eu e do ti aquel

 Estes graos de afastamento pódense trasladar ao eixe temporal e

realizarse a referencia ao propio texto (uso anafórico dos
demostrativos).
 Posesiva:
 Identificación dunha entidade sinalando unha relación de
dependencia entre esa entidade e algún dos intervenientes no
discurso.
 Realízase mediante os posesivos.
relaciónco eu meu
relación co ti teu
relación que non se seu
establece nin co eu nin
co ti

 A relación de posesión é a prototípica, pero non a máis frecuente.

2.2.2. A cuantificación
1) Definición:
a) É unha estratexia de determinación da referencialidade consistente en
indicar a cantidade de entidades ás que se aplica un nome.
b) É desempeñada polos cuantificadores:
 Non teñen capacidade identificadora de seu, polo que non teñen unha
interpretación unívoca (agás se van introducidos por un identificador
definido).
 Non sempre son compatibles co identificador indefinido. Exemplos:
*asistiron unhas moitas persoas pero asistiron unhas poucas persoas e
asistiron unhas vinte persoas.

2
Outras linguas establecen só dous, coma o inglés (this, that) ou o francés (ceci, cela).
6 Sintaxe galega
2009/2010
USC
 3. A frase

2) Tipos:
a) Cuantificación imprecisa: expresada polos cuantificadores indefinidos
(algunhas, poucas, varias, bastantes...).
b) Cuantificación precisa: expresada polos numerais cardinais (un, dous,
tres...).
3) Construcións mensurativas:
a) Con substantivos que designan entidades continuas, que non admiten
cuantificacións, pode empregarse unha especie de locución cuantificadora
(Q + N1 + de + N2) na que intervén un substantivo cuantificativo contable e
que funciona como determinante:

Mercou seis vasos de viño

|
O

NÚC CD
|
FN

DET NÚC
|
FN

N MOD
|
de - FN
N
|
mercou seis vasos de viño

Bebeu seis vasos de viño

|
O

NÚC CD
|
FN

DET NÚC
| |
bebeu seis vasos de viño

b) Tamén se empregan as construcións mensurativas con nomes contables en

casos coma:
 Cuantificacións colectivas construídas con nomes cuantificativos de
grupo (grupo, serie, feixe, fato, manda, mundo, morea, monte, mar,

7 Sintaxe galega
2009/2010
USC
 3. A frase

chea, restra, mangado, puñado). Exemplos: unha chea de persoas asistiu /

asistiron3 (moitas persoas).
 Cuantificacións partitivas, con nomes que expresan fraccións. Exemplo:
un anaco de meditación (unha pouca meditación); unha porción de queixo (un
pouco queixo)4.
 Cuantificacións multiplicativas. Exemplo: o dobre de persoas.
 Cuantificacións con nomes de unidades de peso e medidas. Exemplo: un
quilo de peixe.
 Cuantificacións numéricas precisas, que nalgúns casos adoptan esta
estrutura como determinante. Nestes casos a alternancia entre nomes
(milleiro) e pronomes (mil) pode vir motivada polo valor aproximativo
dos primeiros. Exemplo: un millón de persoas (pero 999.999 persoas).

c) Concordancia:
 O nome cuantificativo da estrutura mensurativa pode atraer a
concordancia do verbo, malia non ser núcleo. Nestes casos a gramática
presenta dúas alternativas:
Concordancia co N da FN Concordancia co Subs. Cuant.
Un grupo de escolares foron visitar a Un grupo de escolares foi visitar a
catedral catedral
Quedaron unha chea de problemas sen Quedou unha chea de problemas sen
solucionar solucionar
A maioría dos presentes votaron en A maioría dos presentes votou en
contra contra
O quilo de sardiñas estaban a tres
O quilo de sardiñas estaba a tres euros
euros
Un milleiro de persoas aclamaron ao Un milleiro de persoas aclamou ao seu
seu ídolo ídolo

 Nas entidades continuas cuantificadas numericamente mediante

construcións mensurativas é o determinante cuantificador o que
determina a concordancia. Exemplo: *dous quilos de peixe custaba seis
euros > dous quilos de peixe custaban seis euros.

2.3. A determinación léxica (cualificación) e os Modificadores

2.3.2. A frase como predicación. FFNN con e sen estrutura argumental
2.3.2.1. Nomes con estrutura argumental
1) Abstractos:
a) Substantivos deverbais ou asociados a verbos.
O descubrimento [Núc] do Brasil [Met] por Cabral [Ax] en
1500 [Temp]
b) Substantivos asociados a unha acción ou proceso, para os que non existe
un verbo correspondente.

3
Esta vacilación débese a que a gramática non ten claro cal é o N (chea ou persoas). Con todo, a
entidade designada é sen dúbida persoas, de aí que poidamos considerar que persoas é o N e unha
chea de o Det.
4
Porción pode ser tamén colectivo: unha porción de problemas sen resolver.
8 Sintaxe galega
2009/2010
USC
 3. A frase

A pena [Núc] dos xogadores [Exp] pola derrota [Cau]

Outros: medo, mensaxe, nota, recado
c) Substantivos deadxectivais.
A intelixencia [Núc] da rapaza [Ø]
Outros: fermosura, felicidade, validez.

2) Concretos:
a) Relacionais:
 Parentesco.
A sobriña [Núc] do carpinteiro [Ref]
 Partes dun todo (especialmente partes do corpo) cando marcan a
relación con ese todo.
Os brazos [Núc] do neno [Ref]
O toro [Núc] do carballo [Ref]
As ramificacións [Núc] dun problema [Ref]
b) De representación (cadro, retrato, fotografía, caricatura, etc.)
As caricaturas [Núc] de Castelao [Mod] Castelao = posuidor
As caricaturas [Núc] de Castelao [Ax] Castelao = creador
Castelao = representación
As caricaturas [Núc] de Castelao [Met]
na caricatura

2.3.2.2. A frase con estrutura argumental

En principio as FN serven para designar entidades do mundo, de xeito que
o núcleo fai referencia unha clase, os modificadores restrinxen as clases e os
determinantes sinalan o referente concreto5.
Porén, nalgúns casos as FN non identifican realidades do mundo, senón
que son predicacións. Nestes casos, do mesmo xeito que os verbos teñen
complementos, os núcleos teñen complementos do nome. Unha predicación é un
tipo complexo de entidade (de 2ª orde), que pode ser de dous tipos:
1) Unha estrutura de relación entre dúas entidades de 1ª orde (predicativa):
a) O formato habitual é a oración:
X1 ↔ X2
o neno come un bocadillo de chourizo
X1 = o neno o neno inxire un bocadillo de chourizo
o neno merca un bocadillo de chourizo
X2 = bocadillo de chourizo o neno vende un bocadillo de chourizo
o neno fai un bocadillo de chourizo
X1 ↔ X2 ↔ X3
o neno dálle un bocadillo de chourizo á nena
X1 = o neno
o neno regálalle un bocadillo de chourizo á nena
X2 = bocadillo de chourizo

5
Os nomes propios designan entidades do mundo por si sós.

9 Sintaxe galega
2009/2010
USC
 3. A frase

X3 = a nena
b) Ás veces realízase a través de FN con estrutura argumental e, polo tanto,
con complementos do nome (argumentos ou adxuntos). Exemplos: inxesta,
venda...

X1 = os nenos

X2 = bocadillo de chourizo a inxesta excesiva de bocadillos de chourizo

Y = execesiva

2) Atribución de propiedades a entidades (atributiva):

a) O formato habitual é a oración:
X←P

X = neno
o neno está gordo
P = gordo

X = neno
o neno é loiro
P = loiro

b) Ás veces tamén poden adoptar o formato dunha FN con estrutura

argumental Exemplos:
X←P

X = neno
a intelixencia o neno
P = intelixencia

X = neno
a altura o neno
P = altura

X = neno
a gordura o neno
P = gordura

X = neno
a bondade o neno
P = bondade

P = construción
X1 = polos obreiros a construción do
edificio polos obreiros
X2 = edificio en 1992
Y1 = en 1992

10 Sintaxe galega
2009/2010
USC
 3. A frase

Por outra banda, cómpre ter en conta que os nome que dan lugar a FN con
estrutura argumental son sempre abstractos (altura, gordura, bondade...) fronte
os que designan entidades do mundo, que son concretos (neno, bocadillo,
edificio...).
Ademais, as FN con estrutura argumental admiten tamén
modificadores:

X1 = Cabral
o importante
X2 = o Brasi descubrimento do
Y1 = en 1500 Brasil por Cabral en
1500
MOD = importante

2.3.3. Tipos de Modificadores: Complementos do Nome e Modificadores

atributivos. Xerarquía da determinación
2.3.3.1. Tipos de modificadores

Nomes sen estrutura argumental → MOD

argumentos
CN satélites
Nomes con estrutura argumental

MOD

2.3.3.2. Xerarquía da determinación

FN

DET NÚC
artigo FN

MOD NÚC
Adx. FN

NÚC CN
FN FPrep

NÚC CN
FN F

NÚC CN
Subs. F

11 Sintaxe galega
2009/2010
USC
 3. A frase

3. Outros tipos de frases

3.2. A Frase Adverbial e a Frase Preposicional
3.2.1. Similitudes e diferenzas
1) Similitudes:
a) Son unidades que teñen un núcleo (preposición ou adverbio).
b) Son as estruturas de expresión habitual das circunstancias en que se dá o
esta do de cousas que presenta o enunciado.
c) Adxacentes que admiten:
 Modificadores:
 Complementos:
2) Diferenzas:
a) Comportamento sintáctico:
 FP: é unha construción transitiva.
 FAdv.: pode ser intransitiva.
b) A delimitación entre as dúas clases de palabras baséase no seu
comportamento sintáctico, pero a gramática tradicional non aplica o
mesmo criterio no caso de verbos ou adxectivos entre os que hai a mesma
diferenza de comportamento:

CLASE DE
EXEMPLO TRANSITIVO INTRANSITIVO
PALABRA
difícil  
adxectivo
carente  
comer  
verbo
carecer  
detrás   adverbio
tras   preposición
debaixo   adverbio
baixo   preposición

3.2.2. Frases preposicionais verdadeiras e aparentes

1) FPrep. verdadeiras: a preposición é o núcleo da frase, polo que ten
significado léxico (de clase) que é restrinxido polos complementos:

preposición significado exemplo

pousou o libro sobre a mesa
'na parte superior
sobre =
de algo'
pousou o libro enriba da mesa
con 'instrumento' rompeu a porta cun machado
12 Sintaxe galega
2009/2010
USC
 3. A frase

=
rompeu a porta usando un
machado
xuntaron cartos para a festa
para 'finalidade' =
xuntaron cartos destinados á festa

2) FPrep. aparentes: non teñen significado léxico, senón que expresan

contidos gramaticais (son marca de función sintáctica):
a) CD → a6: vin a Pepe (a-FN)
b) CI → a: regaloulle un libro a Pepe (a-FN).
c) MOD de FN → de: mesa de piñeiro, mesa de cociña, mesa de Pepe... (de-
FN).
d) CCP / CAx.7 → por: a escuridade é temida polos menos (por-FN)
e) MOD de FAdx. ou FAdv. e mesmo de FPrep. → de: enriba da mesa;
difícil de ler, carente de recursos; tras da porta.

6
A preposición a tamén pode ter os significados léxicos de 'prezo' (a sardiña está a 1€) ou 'dirección'
(vou a Vigo)..
7
Non sempre cumpre a función semántica de axente, polo que é preferible denominalo complemento
preposicional da pasiva (CCP).
13 Sintaxe galega
2009/2010
USC