Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
ILUSTRADO
WAYUUNAIKI-ESPAOL
ESPAOL-WAYUUNAIKI
DICCIONARIO BSICO
ILUSTRADO
WAYUUNAIKI-ESPAOL
ESPAOL-WAYUUNAIKI
2005
Editor:
Impresor:
CONTENIDO
Introduccin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
Parte I, Wayuunaiki-Espaol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Notas sobre la gramtica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Alfabeto y Sonidos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Cmo buscar una palabra en el diccionario . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Estructura del artculo Wayuunaiki-Espaol . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Abreviaturas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Diccionario Wayuunaiki-Espaol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
51
51
53
53
53
Diccionario Espaol-Wayuunaiki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
INTRODUCCIN
El wayuunaiki (guajiro), miembro de la familia lingstica arawak, es la lengua
bsica de la etnia wayuu de ms de 300.000 personas que viven en la desrtica
Pennsula de La Guajira del noreste colombiano y del noroeste venezolano y en
sus alrededores. Este pueblo orgulloso es pastoril y su economa depende
principalmente de sus animales. Hay algunas diferencias dialectales, pero estas
son mnimas y no impiden la comunicacin entre los wayuu de cualquier parte
de la regin. La presente obra tiene su origen en mis estudios lingsticos por
muchos aos del wayuunaiki, especialmente en el municipio de Uribia, del
departamento de la Guajira en Colombia.
Aunque existen ya unos pocos diccionarios del wayuunaiki, hasta el momento
no se han presentado en la ortografa actualmente aceptada en Colombia y
Venezuela y no han sido fciles de conseguir. Unos muy buenos para el
estudioso son el Diccionario guajiro-espaol (Caracas, 1963) de Martha
Hildebrandt, el Diccionario sistemtico de la lengua guajira (Caracas, 1988) de
Miguel ngel Jusay y Jess Olza Zubiri, y el Diccionario de la lengua guajira.
Castellano-guajiro (Caracas/Maracaibo, 1981) tambin de Jusay y Olza. El
propsito de la presente obra es entonces ofrecer un diccionario bsico que
pueda servir especialmente a los alumnos wayuu en sus colegios bilinges pero
tambin a los hispanohablantes que tengan inters en conocer algo de este bello
y complejo idioma de la etnia wayuu. El diccionario wayuunaiki-espaol
contiene una seleccin de ms de 1200 vocablos que considero bsicos en la
experiencia humana en general, pero en particular para el universo wayuu. Los
vocablos (ms de 1400) del diccionario espaol-wayuunaiki, por lo general, son
los que provienen de los significados de los vocablos de aquella seleccin.
No se propone tratar aqu la gramtica del wayuunaiki ni mucho menos la del
espaol. Para un tratamiento ms amplio de la gramtica del wayuunaiki, se
remite al lector a la Gramtica de la lengua guajira (San Cristbal, 1986) de Jess
Olza Zubiri y Miguel ngel Jusay. Tambin, una gramtica didctica es
Aprendamos guajiro. Gramtica Pedaggica de Guajiro (Lomalinda, 1984) de Karis
B. Mansen y Richard A. Mansen. Un breve tratado de la gramtica se encuentra
en El idioma wayuu (o guajiro) de Richard Mansen y David Captain en Lenguas
indgenas de Colombia: una visin descriptiva (Santaf de Bogot, 2000). Sin
embargo, resultar til mencionar aqu (en la Parte I y en la Parte II) unos
elementos de gramtica que tienen relacin con la presentacin de los vocablos
en el diccionario.
David M. Captain
Wayuunaiki Espaol
PARTE I, WAYUUNAIKI-ESPAOL
NOTAS SOBRE LA GRAMTICA
El nombre
En el wayuunaiki los nombres (sustantivos) no se clasifican por gnero como
se hace en espaol. Cuando tienen referencia a varones o animales machos se
tratan como masculinos. En los dems casos, incluyendo cuando tienen
referencia a mujeres y animales hembras, por lo general se tratan como no
masculinos. Por ejemplo, pliiki puede significar burro o burra segn el
contexto. Para indicar el gnero y nmero del referente, se realiza con un sufijo
determinativo al final del nombre que funciona como el artculo determinado.
Tambin se indican el gnero y nmero del referente en el adjetivo demostrativo
cuando va, en su posicin delante del nombre, en conjuncin con el sufijo
determinativo. As que pliikikai significa el burro y pliikikat significa la
burra. Como los sufijos determinativos no se incluyen en el diccionario, se dan
a continuacin.
Los sufijos determinativos
Masculino
No masculino
No especificado
Singular
-kai
-kat
Plural
-kana
Wayuunaiki Espaol
takaa'ulain, mi chivo. Si la forma poseda de estos nombres es regular, slo
se da, en sus respectivos artculos, el sufijo que les corresponde. Pero para todo
nombre que tiene una forma poseda o absoluta irregular, se da su forma
completa.
La pluralidad de un nombre a veces se distingue slo por el contexto, pero
tambin se puede sealar de manera explcita colocando el sufijo -irua al final
del nombre (y despus del sufijo determinativo cuando est presente). Un
pequeo nmero de nombres, por lo general con referencia a personas, acepta el
sufijo -yuu o un variante para formar un plural especial que indica un grupo.
Por ejemplo, de la palabra lalaa, anciano, se puede formar lalaayuu,
ancianos. Estas formas plurales se dan en los respectivos artculos.
El adjetivo
No hay muchos adjetivos en wayuunaiki. La mayora de las cualidades
expresadas por adjetivos en espaol, se expresan en wayuunaiki por medio
de verbos de estado. Unos pocos adjetivos concuerdan con el nombre que
modifican. En estos casos se dan las respectivas formas masculinas, no
masculinas, y plurales en el diccionario. Otros pocos, por su composicin,
requieren el prefijo personal, el cual concuerda con el nombre modificado. Del
adjetivo apshua'a, por ejemplo, napshua'a na tooloyuukana (literalmente,
ellos-todos los hombres) equivale a todos los hombres. Estos se identifican
como adjetivos relativos.
El pronombre personal
En wayuunaiki hay siete pronombres personales. A diferencia de los
pronombres en espaol, son invariables sin importar la funcin en la oracin.
A un pronombre personal, tambin se puede aadirle el sufijo determinativo.
De estos pronombres salen los prefijos personales, que pueden indicar: 1) el
sujeto de un verbo, 2) el poseedor de un nombre, 3) el complemento enlazado
por una posposicin, o 4) el referente de un adjetivo relativo, un adverbio
relativo, o una conjuncin relativa. En estos casos el pronombre libre
usualmente no se da despus de la palabra prefijada a menos que sea de uso
enftico. Se usa el prefijo personal con la posposicin amin para indicar el
complemento indirecto.
Los pronombres y prefijos personales
Primera persona singular
Segunda persona singular
Tercera persona masculino singular
Tercera persona no masculino singular
Primera persona plural
Segunda persona plural
Tercera persona plural
Pronombre
taya
pia
nia
shia
waya
jia
naya
Prefijo
tapnswajna-
Wayuunaiki Espaol
Segn las reglas fonolgicas, la vocal del prefijo (as como la s de la tercera
persona no masculino singular), por lo general, asimila a la primera vocal o
semivocal de la raz a la cual se une. Por ejemplo, de ekii salen shikii, su
cabeza (de ella), y wekii, nuestra cabeza; y de awala sale puwala, tu
hermano. Es de notar que para el dialecto de la Alta Guajira, la tercera persona
no masculino singular es jia.
El verbo
En wayuunaiki hay los verbos intransitivos y transitivos, como en espaol, pero
tambin hay verbos de estado. Estos sirven para expresar una cualidad del
nombre (o pronombre) que sirve de sujeto en la oracin. Equivale a la
combinacin en espaol de un adjetivo con el verbo ser o estar. Un grupo de
los verbos de estado consiste de los que se forman al aadir el prefijo ka-,
atributivo, o ma-, negativo, a un nombre posedo o a una posposicin. Por
ejemplo, del nombre posedo atsin, fuerza, se pueden derivar los verbos
katsinwaa, ser fuerte, y matsinwaa, estar sin fuerza.
En el diccionario los verbos se dan en su forma infinitiva que consiste en una
raz verbal ms el sufijo -aa. Este sufijo, por lo general, asimila a la ltima vocal
de la raz. De acuerdo con otra regla fonolgica (que resuelve la unin de dos
vocales dobles), cuando la raz termina en una vocal doble, esta vocal se vuelve
simple y se introduce una w al aadirle el sufijo de infinitivo. El infinitivo puede
formarse de una raz sencilla o de una compuesta. Las races compuestas se
forman al aadir a la raz sencilla un sufijo de voz. La voz pasiva se indica por el
sufijo -na y sirve, como en espaol, para indicar que el sujeto recibe la accin
del verbo. La voz causativa se indica por el sufijo -ira e indica que el sujeto hace
que otro realice la accin del verbo. Cuando la raz termina en una vocal doble,
sta se fusiona con el sufijo de voz causativa dando -e'era. En el caso de que el
sufijo pasivo se aada al sufijo causativo, la r de ste se asimila a la n de aqul
por una regla fonolgica. La voz reflexiva se indica por el sufijo -iraa e indica
que el mismo sujeto que realiza la accin tambin la recibe. De manera
semejante, este sufijo tambin se puede usar para indicar que los que
constituyen un sujeto plural realizan la accin de manera reciproca o en
conjunto. Cuando la raz termina en una vocal doble, se introduce una j al
aadirle este sufijo. Por lo general, no se incluyen en el diccionario los verbos
derivados por estos sufijos de voz a menos que hayan llegado a tener un
significado especial. A continuacin se dan unos ejemplos de la formacin del
infinitivo.
Wayuunaiki Espaol
Ejemplos de la formacin del infinitivo del verbo
Raz
verbal
atkaa
atkaa
atkaa
ashaja
ashaja
ashaja
ashaja
Suf.
caus.
Suf.
pas.
Suf.
ref.
ira
iraa
ira
na
na
ira
Suf.
inf.
aa
aa
aa
aa
aa
aa
aa
Infinitivo
Significado
atkawaa
atke'eraa
atkaajirawaa
ashajaa
ashajiraa
ashajnaa
ashajinnaa
pelear
hacer pelear
pelear entre s
escribir
hacer escribir
ser escrito
ser hecho ser escrito
Masculino
singular
No masculino
singular
Plural
Presentepasado
Futuro
Inminente
Pasado
perfecto
Futuro
intentivo
-shi
-eechi
-ichi
-ichipa
-injachi
-s
-eer
-ir
-itpa
-injat
-shii
-eena
-ina
-inapa
-injana
Por lo general, los sufijos de gnero-nmero concuerdan con el sujeto del verbo.
Tambin, se pueden usar los prefijos personales para indicar el sujeto de un
verbo intransitivo o transitivo, pero en este caso, el sufijo de gnero-nmero del
verbo transitivo suele concordar con el complemento directo. Por ejemplo,
atkaashii naya significa ellos estn peleando, pero washajitpa shia significa
nosotros la hemos escrito.
Es de notar que en wayuunaiki hay numerosos verbos que se colocan con el
nombre aa'in, corazn, para formar expresiones idiomticas. Usualmente,
cuando el verbo es intransitivo o de estado, el nombre aa'in sirve como el
sujeto del verbo, pero es el poseedor de aa'in que corresponde al sujeto en
espaol. Por ejemplo, ainkuus waa'in (literalmente, se asust
nuestro-corazn) equivale a nos asustamos. En cambio, cuando el verbo es
transitivo, el sujeto del verbo corresponde al sujeto en espaol, aa'in sirve
como el complemento directo y el poseedor de aa'in corresponde al
complemento directo en espaol. Por ejemplo, nike'ejin taa'in (literalmente,
6
Wayuunaiki Espaol
l-molesta mi-corazn) equivale a l me molesta. Para los verbos de este
grupo que no cumplen estas normas, se da una explicacin de las relaciones
gramaticales en sus respectivos artculos.
La posposicin
La posposicin funciona como la preposicin en espaol para enlazar un
elemento de la oracin con su complemento, slo que, en wayuunaiki, parece
colocarse despus del complemento. En limitados casos la posposicin se une al
final del nombre que sirve de complemento. Pero normalmente, se le aade a la
posposicin el prefijo personal que concuerda con el complemento en persona y
nmero y el complemento la sigue. Tomando la posposicin alu'u, por ejemplo,
en su vientre suele expresarse como nle'eru'u (literalmente, su-vientre-en),
pero en la huerta se expresa como sulu'u t apainkat (literalmente, ella-en la
huerta).
El adverbio
Los adverbios funcionan como los adverbios en espaol y la mayora son
invariables. Sin embargo, hay unos pocos que, por su composicin, requieren
el prefijo personal que concuerda con el nombre con el cual tiene referencia.
Por ejemplo, del adverbio achukua'a, otra vez, la oracin ants teikat
schukua'a (literalmente, lleg mi-mam ella-otra vez) equivale a mi mam
lleg otra vez. Estos se identifican en este diccionario como adverbios
relativos.
La conjuncin
Las conjunciones funcionan como las conjunciones en espaol. Unas son
invariables. Pero muchas de las conjunciones subordinantes son las mismas
palabras que funcionan tambin como posposiciones. Estas palabras en su
funcin como conjuncin tambin requieren el prefijo personal pero siempre
es l de la tercera persona no masculina singular porque su referencia es a la
oracin subordinada que enlazan con la independiente. Por ejemplo, con la
conjuncin relativa aka, porque, se puede formar la oracin subordinada ska
ayuulin nia, porque l est enfermo. Estas conjunciones se identifican en este
diccionario como conjunciones relativas.
Wayuunaiki Espaol
ALFABETO Y SONIDOS
El alfabeto del wayuunaiki consta de 20 letras: a, ch, e, i, j, k, ', l, m, n, o, p, r,
s, sh, t, u, , w, y. Seis de ellas: a, e, i, o, u, son vocales, y las dems son
consonantes, aunque dos: w, y pueden considerarse tambin semivocales por su
naturaleza fonolgica.
Cada palabra en wayuunaiki se puede leer con el mismo sonido de las letras en
espaol, salvo unas excepciones:
Las vocales dobles suenan ms largas que las vocales simples.
aakataa
quitar
aneekaa
escoger
miichi
casa
oonojoo
toser
ashuunajaa
nadar
plk
puerco
Las
consonantes
dobles
suenan
ms
largas
que las consonantes simples.
anneer
oveja
asottaa
quebrar
La
letra
suena
como
la
u,
pero
sin
redondear los labios.
ptchi
palabra
La letra k suena como la c en casa y la qu en queso.
ekaa
comer
siki
fuego
La
letra
'
es
un
cierre
glotal.
a'anaa
tejer
ka'i
da
ja'rai
cinco
a'luwajaa
robar
La
letra
l
es
semejante
a
la
r
de
espaol.
Es una vibrante simple pero se
Wayuunaiki Espaol
Wayuunaiki Espaol
significados, sus respectivas traducciones se indican por nmeros secuenciales.
Si un nombre tiene una forma particular para el plural, se da despus de la
abreviatura pl. Cuando un nombre requiere el sufijo de posesin para su forma
poseda, el sufijo que le corresponde se da despus de la abreviatura pos. Pero si
su forma poseda es irregular, se da esta forma completa. Asimismo si un
nombre tiene una forma absoluta irregular, se da esta forma completa despus
de la abreviatura abs. Cualquier otra nota que sirve para aclarar la forma o el
uso de un vocablo se da despus de la abreviatura gram. La abreviatura V. remite
a otro artculo que tenga relacin con el presente. Los compuestos aparecen bajo
el vocablo cabeza de artculo que constituye su primer elemento, a menos que el
compuesto tenga un significado bastante independiente, en cuyo caso se trata
como vocablo cabeza de artculo propio.
ABREVIATURAS
abs.
adj.
adv.
caus.
conj.
gram.
inf.
interj.
m.
n.
n.pos.
pas.
pl.
pos.
posp.
pron.
ref.
rel.
suf.
V.
v.e.
v.i.
v.t.
absoluto
adjetivo
adverbio
causativo
conjuncin
gramtica
infinitivo
interjeccin
masculino
nombre
nombre posedo
pasivo
plural
posedo
posposicin
pronombre
reflexivo
relativo
sufijo
Vase
verbo de estado
verbo intransitivo
verbo transitivo
10
DICCIONARIO
WAYUUNAIKI-ESPAOL
Wayuunaiki Espaol
DICCIONARIO
WAYUUNAIKI-ESPAOL
A-a
aainjaa
aa
aainjala
aa adv. s.
aainjaa v.t. 1. hacer. 2. elaborar,
aapuwaa
fabricar. 3. construir.
v.i. enfermarse.
pecado. 2. hecho.
aakataa
aa'ayajirawaa
aa'ayula
aa'in
aa'inmajaa
aa'inraa
aa'inyajaa
aa'ir
aa'u
aalin
aaluwain
aamaka
aamjaa
aanala
aanekaa
aank
aapaa1
aapaa2
aapajaa
aapawaa
aapiee
aapiraa
V. aa'u.
aajin V. aashin.
aakataa v.t. quitar.
aa'ayajirawaa v.i. discutir.
aa'ayula n.pos. calor, temperatura.
aa'in n.pos. corazn, alma, espritu,
mente, voluntad.
aapuwaa
aashajawaa
aashaje'eraa
aashichijaa
aashichijawaa
aashin
aataa eejuu
aawain
V. jawataa.
aashaje'eraa
13
aawalaa
aawalawaa
aawalaa
achajawaa
acha'a
achecheraa
achekaa
achekajaa
ache'e
achepchia
achep
achiawaa
achiirua
achijiraa
achijirawaa
achikanain
achiki
achikijee
achikiru'u
achikua'a
achira
achisa
achitaa
achon
achon'ir
achonyaashi, -s
achukua'a
achu'laa
achumajaa
achuntaa
achuwajawaa
Wayuunaiki Espaol
achuwala
achuwajawaa
achkjaa
achktaa
ach'
ai1
ai2
ai3
aicha
aikeyuu
achktaa V. a'chktaa.
ach' n.pos. rin.
ai1 n.pos. diente. V. aliina.
ai2 n. noche.
ai3 n. yuca. pos. a'aise
aicha, aiche n.pos. ropa interior.
aikeyuu n.pos. nieto, -ta;
descendiente.
aikkaa
aikkalawaa
aikkaa V. oikkaa.
aikkalawaa v.i. 1. sentarse.
2. posesionarse.
aikkale'eraa
ainchi
ainkaa
ainkuwaa aa'in
ainkin
aipa'a
aipa'inka
aippia
aippirua
airu'u
aise
aiwaa
aiwaa apla
aise V. achisa.
aiwaa, alii v.i. doler.
aiwaa apla, alii apla v.i. ser
aja'apin
14
amado por.
Wayuunaiki Espaol
longitud).
aja'itaa v.t. 1. recoger agua. 2. sacar
(un lquido).
akotchajawaa
ajuttaa
ajuttiraa
ajutu
ajutuwaa
ajuuna
ajuyaajaa
ajuyaala
aj
ajtaa
ajtaa achik
ajtawaa achik
ajttawaa
aka
ajttawaa V. ejittawaa.
aka posp. con (instrumento).
conj.rel. porque, como.
akaaliijaa
akacheraa
akaijaa
aja'itaa
aja'lajawaa
aja'laje'eraa
aja'ttaa
ajapkii
ajapulu'uwaa
ajap
ajapna
ajaraittaa
ajataa
ajayajaa
akajee
aka'aya
akalia
akalu'ujaa
akanain
ajuichajaa
ajuittaa
ajuittiraa
ajujawaa
ajulijaa
ajuntaa
ajununtawaa
ajurulajaa
ajutaa
ajutalaa
akanajaa
akanajuwaa
akaratshi
akasalajaa
akatalaa
akatalawaa
akotchajaa
akotchajawaa
15
akua
Wayuunaiki Espaol
akuaippa
akua
a'apla
akulajawaa aa'in
4. vida.
akumajaa
a'ata n.pos.
a'atapajaa
a'ato'u
a'chaataa
a'chktaa
akumajaa
akjaa
aknlaa
a'ajaa
a'aka
a'alain
a'alijawaa
a'anaa
1. parte,
pedazo,
porcin.
2. lado.
3. compaero,
-ra; socio, -cia.
a'anawaa
a'ataa v.t.
ponerle a uno
(vestido, prenda); ponerse (vestido,
prenda).
a'atapajaa v.t. esperar.
a'ato'u posp. al lado de.
a'chaataa V. a'yaataa.
a'ikaa
akurulaa
akutkujawaa
arma.
a'ata
a'itaa
a'ikaa V. e'ikaa.
a'itaa v.t. pegar (con un proyectil).
a'itaa juya v.i. llover.
a'kttajawaa
a'lakajawaa
a'lapjaa
a'luwajaa
a'luwatawaa
a'tktaa
a'ttia
a'tktaa V. a'chktaa.
a'ttia n.pos. cosecha, cultivo. abs.
a'ttiee. V. pnajt.
a'uwajaa
a'
a'i
a'uwajaa V. a'luwajaa.
a' n.pos. 1. semilla. 2. bala.
a'i n.pos. 1. suegro (de mujer).
2. nuera (de varn).
a'l
a'ljaa
a'ljirawaa
a'n
a'rlawaa
a'tpa'a
a'waajaa
a'anapaa
a'anaa
a'waataa
16
Wayuunaiki Espaol
a'waatawaa
a'wala
a'walakajaa
a'wanajawaa
a'wayuuse
a'wiira
aliuuka
alala
alalashi, -s
alawaa
aleewaa
ale'e
2. manantial.
golpear, azotar.
a'yalajaa v.i. llorar.
ale'ejaa
ale'eru'u
alerajaa
aleshi
alia
alii
aliichajaa
a'yalajaa
a'yalajiraa
a'yataai, -taal
a'yatawaa
aliichajaa
n. trabajo.
aliika
aliikainka
aliikajawaa
aliima
aliina
aliita
alijuna
alama
alapajaa
alio'u
alijunaiki
aliuuka
17
alu'u
alu'ujasa'a
alu'u
alumajaa
Wayuunaiki Espaol
ama'ana
ama'ichiki
aluuwain
ama'inru'u
amanee
amanajaa
amasijaa
amojujaa
amuuyuu
amchi
amin
amiwa'a
al'jaa
aluwatawaa
alin
alinyuu
aljaa
al'jaa
amlaa
al'laa
amliajaa
ama
amaa
amliala
amlira
amloulii
amraajin
amsain
amschejaa
ana
anaa1
anaa2
amaajachi, -t
anaajawaa
anaatawaa
anachonwaa
amaiwa
anain
18
Wayuunaiki Espaol
apain
ano'u
anooi
anooipa'a
anoujaa
anouktaa
anoula
antaa
anneer
anainmin
anainminre'eya
anajaa
anakaa
analawaa
anal
anamiaa
aneekaa
anii
antiraa
anua
anujulaa
anujulawaa
anulu
anuu
aniki
anl
aniki, anik n.pos. 1. voz, habla.
anlia
anliee
anl
apaajirawaa
apachera
antaa
apain
19
apa'a
Wayuunaiki Espaol
apalanajawaa
apalapajaa
apalapajawaa
apalirajaa
apana1
apana2
apanapajaa
apantajawaa
apasiajawaa
apato'u
aponoo
ap
apcho'u
ap'
ap'ya
apla
aplain
aplajaa
aplapnaa
aplee
apleerua
apna
apnajaa
apnin
apshi
apshua'a
aptaa
aptawaa
apttaa
apya
aralajaa
aralo'u
arlaa
arleejaa
artkawaa
asa
asaa
asaa
asaajaa
asachiral
asakaa
asakiraa
asa'a
asa'wajaa
asala
asalaa
asalajaa
asanalaa aa'in
asapain
asapia
asap
asatala
asawaa
ase
ase'eru'u
ase'ewain
asema
20
Wayuunaiki Espaol
asep
aseyuu
asi
asii
asiip
asiiyajawaa
asijaa
asipala1
asipala2
asira
asiraa
asirajaa
asiranajawaa
asir
asiwataa
aso'iraa aa'in
aso'irawaa aa'in
asotaa
asottaa
asouktaa
asukaa
asukawaa apla
askitaa
as'taa
asla
ashiitaa
aslajaa
asrlaa
assiinajaa
astaa
asha
ashaittaa
3. marcar.
asipala1 n.pos. cicatriz.
asipala2 n.pos. viga lateral.
asira n.pos. risa.
asiraa v.t. dar de beber.
asirajaa v.i. reirse.
asiranajawaa v.i. resbalarse.
asir n.pos. 1. presa. 2. culpa.
asiwataa v.t. desatar.
aso'iraa aa'in V. oso'iraa aa'in.
aso'irawaa aa'in V. oso'irawaa aa'in.
asotaa, osotaa v.t. apualar, pinchar.
v.i. brotar, retoar.
asottaa, osottaa v.i. quebrarse.
v.t. quebrar.
asouktaa v.i. responder.
asukaa v.t. recoger lea.
asukawaa apla v.t. 1. esperar (con
preocupacin). 2. echar de menos.
askitaa v.i. rasgarse.
v.t. rasgar.
as'taa v.t. arrancar.
v.i. salir, desprenderse.
ashaittaa
ashajaa
ashajawaa
ashakataa
asha'walawaa
ashantajaa
ashapajawaa
ashapatawaa
ashataa1
ashataa2
ashatawaa
ashe'ejirawaa
ashe'etaa
ashe'etuwaa oo'ui
ashe'in
ashi
ashiitaa
assiinajaa
ashijawaa
ashimia
ashijawaa
ashiyaashi
ashottaa
Wayuunaiki Espaol
atalejaa
atamawaa
ataralawaa amaa
ataralichi, -r
atajawaa
atchin
atek
atkaa
atkawaa
atouta
atpajaa
atpanaa
ashottaa
ashunuu
ashutaa
a'atpanaase.
atsin
ashoujaa
ashuku
fortaleza.
atujawaa
(de varn).
ata
ataa
fuerza.
ashutaa aa'u invadir, atacar.
ashuunajaa v.i. nadar.
ata n.pos. 1. piel, cuero. 2. cscara,
corteza. 3. cubierta, envoltura,
vaina.
atujawaa
atujeejachi, -t
atujuna
atu'laa
atu'u
atulaa
atunkaa
atuushi
atjaa
atkaa
atjawaa aa'u
atkaa
atak
ata'laa
atkawaa
22
Wayuunaiki Espaol
atma
atna
atnajut
ayjawaa
awaya
awoutisaajaa
ayaa
ayaakua
awoutisaajaa V. owoutisaajaa.
ayaa n.pos. relmpago.
ayaakua, o'uyaakua n.pos.
1. imagen, fotografa. 2. ejemplo.
ayaawajaa
ayaawase
ayaawataa
ayalajaa
ayaleraa
atunkaa
ayaluju
ayamjaa
atrla
attjaa
ajaa
ajawaa
aliijana
arlaa
attawaa
awaa
awachira
awajawaa
awala
awalaajaa
awalainse
awala'ata
awalapa'a
awarala
awareejaa
awashirin
awataa
awatawaa
awatira
awatse
ayataa
ayee
ayolojo
ayoujaa
ayoujirawaa
ayouktaa
ayounjaa
ayu'laa
ayuulii
aylain
awataa
ayjawaa
23
chajaruuta
Wayuunaiki Espaol
Ch - ch
chajaruuta n. machete. pos.
chajaruuta
achajaruutse.
chira
chirinchi
chisa
chocho
chajaruuta
cha'aya
che'esaa
che'ojawaa
chi
chii
chiiruajachi, -t
chocho
cho'ujawaa
chuwataa
ch'laa
chn'
cho'ujawaa, che'ojawaa,
ja'ijawaa v.e. faltar.
chuwataa v.e. estar encendido, -da;
estar prendido; estar brillando.
V. achuwajawaa.
ch'laa v.e. estar mojado, -da.
v.i. mojarse.
chn' n. colibr.
E-e
eejirawaa
eechin
eejuu
ee'irain
ee'irajaa
ee'iraka
ee'iranajawaa
ee'irataa
ee'iratawaa
ee'iree
ee'iyalawaa
eema
eemerawaa
reemplazar.
v.i. transformarse.
ee'irataa v.t. cambiar.
ee'iratawaa v.t. cambiar de esposo,
-sa.
ee'iree posp. por afn de.
conj.rel. para que.
ee'irajaa
24
Wayuunaiki Espaol
eenakaa
n. descanso.
eemioushi n.pos. sombra.
eetaa
llamar.
eerin n.pos. esposa.
ekiraa
ejejerawaa
ejepira
ejepkii
ejer
ejepkii V. ajapkii.
ejer n.pos. cuerda (para colgar la
hamaca).
ejetaa
ejimalawaa
ejitaa
ejittawaa
ekaa
eke'ejaa aa'in
ekeraajaa
eirakawaa
ekerojiraa
eewaa
eewain
eewawaa
ei
eimalawaa
eimata
eimse
einalu'u
einase
eipiraa
eipse
eirakawaa
eisalajaa
eisalawaa
eitajaa
eitawaa
eite'eraa
eiwa'ajaa aa'in
eiyaas
eiyajaa
ejeerjaa
ekerolaa
ekia
ekii
ekiipala
ekiip'
ekiisa
ekiisholoin
ekiraa
ekiraa
25
ekirajaa
ekirajawaa
ekirajaa
ekl
e'e
e'ejena
e'ej
e'er
e'ichi
e'iijaa
e'iima
e'iitaa
e'ikaa
e'ikajawaa
e'ikawaa
e'inaa
e'ipa
e'ipajee
e'ipo'u
e'ipolo
e'ipnawaa
e'ira
e'iruku
e'iru'u
e'iruma
e'itaa
e'itawaa
e'itku
e'iyeise
e'iyou
e'raa
e'raajaa
e'rajaa
e'rajawaa
emechi
Wayuunaiki Espaol
emeejaa
eme'eraa aa'in
ekin.
eme'erainpala
eme'erajawaa
2. vehculo, carro.
e'ej n.pos. sabor.
e'er n.pos. cuada (de mujer).
e'ichi n.pos. 1. nariz. 2. hocico.
3. pico (de un pjaro). 4. punta.
e'iijaa v.i. tener diarrea.
e'iima, aliima n.pos. barba.
e'iitaa v.i. defecar.
e'ikaa, a'ikaa v.t. 1. ensear, instruir.
2. llevar.
e'ikajawaa v.t. llevar y dejar.
e'ikawaa v.e. estar herido, -da.
e'inaa v.t. tejer con aguja. V. a'anaa.
e'ipa n.pos. pedazo, parte.
e'ipajee posp. en respuesta a.
e'ipo'u n.pos. frente.
e'ipolo n.pos. 1. tapa. 2. rival.
e'ipnawaa v.t. llevar y dejar de
camino, dejar de paso.
e'ira n.pos. 1. sonido, ruido. 2. llanto.
3. canto (de animal).
e'iruku, e'itku n.pos. 1. carne,
cuerpo. 2. casta.
e'iru'u n.pos. punta.
posp. en la punta de.
e'iruma n.pos. primognito, -ta.
e'itaa v.t. aportar.
e'itawaa v.t. 1. poner, meter. 2.
proponer, suponer. 3. designar,
asignar, establecer.
e'itku V. e'iruku.
e'iyeise, e'iyeinse n.pos. barbilla,
mentn.
e'iyou n.pos. visita; husped, -da.
e'raa v.t. 1. ver. 2. experimentar.
e'raajaa v.t. conocer.
e'rajaa v.t. mirar.
e'rajaa aa'u cuidar, vigilar.
e'rajawaa v.t. mirar, observar,
examinar.
ememajaa
emeriijaa
emeroloo
emeshi
emetulu
emia
emiirua
emi'ijaa
emi'ira
emiraa
emiralaa
emiriijaa
emlia
epaya
epejawaa
epe'e
eperaa
eperulajaa
eper'i
eper'i
epesajaa
epetaa
epettaa
epi1
epi2
26
Wayuunaiki Espaol
iyaa
epijana
utensilio).
V. miichi.
epirajaa
epishana
epitanajaa
era
eroku
erouse
er
eweetaa
ewein
ewiijaa
er
I-i
ichee v.e. 1. estar tenso, -sa. 2. estar
ichii
ichee
iipnaa
iisho
iita
iiwa
ipa
ipooluu
iraa
irama
irolu
isaa achiki
isashii
isira
isha
ishaa
ishi
ishii
ishira
ishoo
itaa
ittaa
iwaa
iwana
iyaa
27
jaar
Wayuunaiki Espaol
J-j
jaar n. pocillo, jarra, jarro. pos. -in.
jamaamaa
jama'a
jam
jamche'e
jaar
ja'ap
jaar
ja'ijawaa
ja'iwaa
ja'nyuuler
ja'nyuwaa
ja'rai
ja'yaa
ja'yulu
ja'yumuler
jamche'e
japlii
jasai
jashichii
jash'waa
jat
jawa'awaa
jawataa
jayaa
jayapa
ja'yumuler
cul.
adj. cul. gram. Son las formas
masculina, no masculina, y
plural.
jasai n. arena.
jashichii v.e. estar enojado, -da; estar
bravo, -va. V. aashichijaa.
jash'waa v.e. ser agrio, -a.
jat n. flecha. pos. ajat.
jawa'awaa v.e. 1. estar flojo, -ja.
2. ser suave.
jawataa v.e. ser pesado, -da.
jayaa v.e. ser barato, -ta.
jayapa n. pulga.
ja'yumuu
jalia
jamaa
jayapa
jayeechi
28
V. ee'irain.
Wayuunaiki Espaol
jeer
jekechi, -t
je'iyee
je conj. 1. y. 2. o.
jeer n. 1. hierro (de marcar).
2. marca (en el ganado). pos. ejeetse.
jouktai
jiip
jiir
jiitpai
ji'iyee
ji'rupu
jima
jima'ai
jimataa
jeyuu
je'wee
je'yulu
jemeiwaa
jemetaa
jemeyuluu
jemiai
jepirachi
jera
jerottaa
jerulaa
jeyuu
je'iyee V. ji'iyee.
je'wee v.e. estar maduro, -ra.
je'yulu, ja'yulu n. alacrn.
jemeiwaa, jemelii v.i. nacer.
jemetaa v.e. ser sabroso, -sa.
jimo'olu
jintulu
jinti
tranquilo, -la.
v.i. calmarse.
jime, jima n. pez, pescado. pos. -in.
jimo'olu n.no m. muchacha. pl.
jimo'onnuu.
jintulu n.no m. nia.
jooki
jirijir
jokoma
jo'uu
jo'uuchon
jolotoo
jolots
jooki
joo'uya
joolu'u
josoo
jintulu
jotaa
jier
jiiku
jeyuu n. hormiga.
jia pron. ustedes; los, las. V. shia.
jier n. 1. mujer. 2. hembra. pl.
jieyuu. V. eerin.
jouja
jouktai
29
joulaa
Wayuunaiki Espaol
bastante.
joyotoo v.e. estar sentado, -da.
julir
juluu
junaaya
juriicha
jutataa
jutkataa
joyotoo
ju'i
ju'letaa
ju'i n. grillo.
ju'letaa v.e. estar acostado, -da.
v.i. tropezar y caerse.
jutkataa
juya
jljaa aa'in
jjwaa
ju'letaa
juleena
30
Wayuunaiki Espaol
kaleena
K-k
kaainjalaa v.i. causar dao, pecar.
kaa'inwaa
kaainjalaa
V. aainjala.
kaa'inwaa v.e. 1. ser arisco, -ca; ser
brioso, -sa. 2. ser temeroso, -sa.
3. ser juicioso, -sa; ser prudente.
V. aa'in.
kajaa
kakaliaa
kakuaa
kakuuna
ka'ap
ka'i
kaa'inwaa
kaa'ula
kaa'ri
kaarai
kaas
kaasha
kaashap
kaatei
kaatset
ka'i
ka'lee
ka'lapcho'u V. ku'lupucho'u.
ka'lee v.e. ser grueso, -sa (de objetos
planos).
ka'ruwarai, -ral
ka'yataa
kaa'ula
kachetaa
kachonwaa
kachueera
kaatset n. crcel.
kachetaa v.e. estar colgado, -da.
kachonwaa v.e., v.i. 1. tener hijo.
2. dar fruto. V. achon.
kalapaas
kalapi
kaleena
31
kalekale
kalekale
Wayuunaiki Espaol
kashi
kashlaa
kataa o'u
katchinwaa
katipirin
katchinwaa V. katsinwaa.
katipirin n. ave atrapamoscas
sangre de toro.
katkous
kalekale
kale'u
kaliina
kalu'uwaa
kamanewaa
kane'ewa
kanliaa
kaplewaa
kap
karaloukta
karateera
karatiiya
kasa
kasaa1
kasaa2
kasachiki
katkous
katsinwaa
katsinwaa, katsinwaa,
katchinwaa v.e. ser fuerte.
katnaa
katnas
kas
kasewaa
kasipa
kaspolin
kasuwaa
3. guerra.
kasewaa v.e. ser ruidoso, -sa; ser
bullicioso, -sa.
kasipa n. ciempis.
kaspolin n. arco iris.
alas.
v.i. nadar.
V. atna.
katnas n. avin.
kas, kasii
v.e. ser gordo, -da.
kawachiraa,
kawatiraa v.e.
keejuwaa
keenaa
kees
kawachiraa
keemaa
kasipa
V. atsin.
katto'ui
kekiiwaa
kemion
kepein
kepeshuuna
ser veloz
(corriendo).
V. awachira.
keejuwaa v.e.
heder. V. eejuu.
keemaa v.e. ser
katto'ui
temible; ser
aterrador, -dora.
V. eema.
keenaa v.i. 1. derramarse. 2. gotear.
kees n. queso.
kekiiwaa v.e. ser inteligente; ser
sabio, -bia. V. ekii.
kemion n. camin, carro, automvil.
pos. -se.
kepein n. caf. pos. -se.
32
Wayuunaiki Espaol
kepiaa
kerawaa
kettawaa
kisaawaa
kochiina
kojee
kojoo
kojutaa
kojuyaa
ko'oi
kepeshuuna V. pitshuushi.
kepiaa v.i. vivir (residir). V. epia.
kerawaa v.e. estar terminado, -da;
estar acabado, -da; estar listo, -ta.
V. ekeraajaa.
kettawaa v.e. estar terminado, -da;
estar concluido, -da; estar listo, -ta.
kisaawaa v.e. estar guisado, -da.
kochiina n. cochino, -na. pos. -se.
kojee n. caf. pos. -se.
kojoo v.e. ser espeso, -sa; ser denso,
-sa.
kojutaa v.e. ser caro, -ra. V. ajutu.
kojutaa atma ser respetado, -da
por; ser honrado, -da por.
kojuyaa v.e. ser varios, -rias; haber
bastante.
ko'oi n. avispa.
kusu
kotoorojin
koucha
kookooche'er
koucha n. 1. caucho. 2. honda de
caucho. pos. -in.
kousla
ku'lupucho'u
ku'lupucho'u, ku'lupch'i,
ka'lapcho'u n. ave cucarachero
currucuch.
kulaala
ko'oi
ko'oyowaa
koleejia
koojaa
kookooche'er
kootole'era
korolo
kosinapia
koucha
kuli'ichi
kulira
kuluulu
kusu
33
laa
Wayuunaiki Espaol
L-l
laa
laapi
leechi
leeyataa
lemtaa
lotaa
luma
laapi
lakayawaa
la'walawaa
lamuuna
lania
lap
laktaa
lalaa
luma
objetos cilndricos).
lalaa adj. viejo, -ja; anciano, -na.
n. 1. viejo, -ja; anciano, -na.
2. jefe, -fa. 3. dueo, -a. pl.
lalaayuu. V. alalashi, -s.
luta
luusa
luwopu
M-m
maa2
maa1
maachon
maa'ala
maa'awaa
maa'inwaa
34
-da.
v.e., v.i. extraviarse, confundirse.
maachon
Wayuunaiki Espaol
meruuna
maal
maas
maawi
mache'ewaa
maikki
mainma
maittaa
majayl
mapsaa
maraaja
maral
mariiyaa
mashale'e
matsinwaa
mana
mayeinwaa
majayl
ma'i
ma'uwa
malaa
Maleiwa
mamainnaa
mannuuya
manteeka
mapa1
mapa2
mapase
mapi
maplewaa
mapsaa
mee'era
mei
makataa
-ba.
mannuuya n. neblina.
manteeka n. aceite comestible. pos.
-se.
mei
meinshi
mekeer
mekietsal
mekiisal
meruuna
35
metkaal
miichi
metkaal
Wayuunaiki Espaol
metkaal n. mercado.
miichi, piichi, pinchi n. casa,
edificio. V. epia.
mojuu aa'in
mojuui
mo'uu
mo'uwa
moliina
molokoono
miichi
miicho'u
entrada). V. puatto'u.
miyaas
miyo'u
mma
agua.
mi'iraa n. fiesta.
miyaas, munyaas,
wunyaas v.e. tener sed.
miyo'u, mle'u, mlo'u adj.
1. grande. 2. largo, -ga. 3. mayor.
monkulonseer
momoluu
monku
monkulonseer
motoo aa'in
motso'o
molokoono
motsoo
mmoluu
mojulawaa
mojuu
moulii
mujuu
mujuu aa'in
munyaas
muula
36
Wayuunaiki Espaol
muusa
ojuntaa
mle'u
mliaa
mliashii
mlo'u
mrl
mtsiiya
muusa
mleka
N-n
na
naa
naataa
nala
namna
nasa
na interj. tmelo.
na adj. estos.
naa pron. stos.
naya
neer
ne'e
nia
nneer
nnojo
nnojolaa
O-o
oi n.pos. 1. vello. 2. lana. 3. escama
oikkaa
oi
ojoitaa
ojotaa
ojottaa
(de un pez).
(de insectos).
ojuichajaa, ojuichijaa,
ajuichajaa v.i. romperse.
ojuittaa
ojuittiraa
ojujawaa
ojulejaa
ojuntaa
ojuittaa V. ajuittaa.
ojuittiraa V. ajuittiraa.
ojujawaa V. ajujawaa.
ojulejaa V. ajulijaa.
ojuntaa, ajuntaa v.i. virar, desviarse.
oikkaa
37
ojununtawaa
Wayuunaiki Espaol
ojutaa
ojutalaa
ojuttaa
o'lojoo
o'onowaa
o'otojowaa
o'otowaa
o'tchejaa
o'tchejawaa amaa
o'tta
o'ttaa1
o'ttaa2
o'ttaa3
o'ttawaa
ojutuwaa
ojuuna
ojuyaajaa
ojuyaala
oko'oloo
okolojoo
okolojowaa
okotchojoo
o'tte'eraa
derrumbarse.
o'oojoo
o'otoo
o'oojoo
o'ktaa V. o'utaa.
o'lojoo v.t. lavar.
o'onowaa v.i. mudarse
o'u1
destruir.
ojutu V. ajutu.
ojutuwaa V. ajutuwaa.
ojuuna, ajuuna posp. a escondidas
de, sin que se d cuenta.
ojuyaajaa V. ajuyaajaa.
ojuyaala V. ajuyaala.
oko'oloo v.t. 1. envolver. 2. enrollar.
okolojoo v.t. llevar regalo.
okolojowaa v.i. mudarse.
o'ulijaa
o'u1 n.pos. 1. ojo. 2. puerta.
o'u2
o'ula
o'otowaa
o'ulejaa
okotchojowaa
o'ktaa
okotchojoo V. akotchajaa.
okotchojowaa V. akotchajawaa.
o'ulijaa
o'uluku
38
Wayuunaiki Espaol
oponoo
parte.
o'unnaa
o'upala
o'upnaa
o'use
o'uta
o'utaa
o'utaa aa'in
o'utala
o'utku
o'utpnaa
o'uwa
o'uwajaa
o'uwatawaa
o'uyaajana
o'uyaakua
o'yotoo
n. viaje.
de).
ooroloo
oo'opnaa posp. 1. por. 2. por
oo'ui n.pos. 1. pie. 2. pata. 3. huella,
oo'ulakaa
oonojoo
oonowaa amaa
oora
ooro
ooroloo
o'yotowaa
omocho
omokoin
oojoo
ookotuushi
tijeras).
olojoo v.i., v.t. cazar.
olu n.pos. 1. borde. 2. orilla.
omocho n.pos. ombligo.
omokoin n.pos. espuma.
oojoo v.t. raspar.
rastro. 4. llanta.
oo'ulaka
oo'uliwo'u
o'yotoo
oo'ui
oo'ulia
olu
posp. contra.
oo'opnaa
oo'ulawaa
olojoo
ookotin.
oo'omin
oosojowaa
ootojoo
ootoo
oponoo
oo'ulaka conj. y.
oo'ulakaa v.t. 1. intentar, probar.
2. practicar, realizar. 3. adivinar
(por medios sobrenaturales).
oo'ulawaa v.t. 1. dejar. 2. abandonar.
3. permitir.
oo'ulia n.pos. mata.
oo'uliwo'u n.pos. descendiente.
oonojoo v.i. toser.
oonowaa amaa v.t. 1. obedecer,
hacer caso de. 2. estar de acuerdo,
apoyar. 3. creer.
oora n. hora.
ooro n. oro. pos. o'ooroin.
ooroloo v.e. estar hinchado (el
abdomen). V. ourulaa.
oosojowaa v.i. secarse. V. josoo.
ootojoo v.t. perforar.
ootoo v.i. ladrar.
v.t. 1. estimular, animar.
2. autorizar.
oponoo, aponoo v.t. cavar.
39
opoolojoo
opootaa
opoolojoo
oso'iraa aa'in
Wayuunaiki Espaol
en la arena).
ounjulaa
ounjulawaa
ountaa
oupnaa
ourala
ourulaa
ousaa
oushikawaa achiirua
oushu
oushuwaa
opoolojoo
osotaa
osottaa
oshojoo
osho'o
oshottoo
otse
oukaa achiki
oukajaa
ouktaa
ouktapnawaa
la muerte).
oulia
conocimiento, desmayarse.
ouktasiro'ulu
outkajaa
outkajawaa
outshi, -s
ouyantaa
ouyase
owoutisaajaa
oyokojowaa
oyonnajaa
contra.
conj.rel. para que no.
ounekaa V. eenakaa.
ounjulaa, anujulaa v.t. esconder.
ounjulawaa, anujulawaa v.i.
esconderse.
ountaa v.t. poder.
oupnaa posp. debajo de.
ourala n.pos. raz.
ourulaa v.e. estar hinchado, -da.
V. ooroloo.
ousaa v.t. deshierbar, arar, rozar (un
terreno).
oushikawaa achiirua v.t. seguir.
oushu, oushi n.pos. abuela.
oushuwaa v.e. tener fiebre.
outkajaa v.t. 1. reunir, juntar.
2. rodear (ganado).
outkajawaa v.i. reunirse. V. jutkataa.
outshi, -s n.m., n.no m. piache;
curandero, -ra. pos. outsia.
ouyantaa v.i. volver.
v.t. hacer volver.
ouyase n.pos. edad (aos). V. juya.
owoutisaajaa, awoutisaajaa v.t.
bautizar.
oyokojowaa v.i. apagarse.
v.t. apagar. V. yokutaa.
oyonnajaa, oyonnojoo v.i. bailar.
V. yonna.
40
Wayuunaiki Espaol
pirataa
P-p
paa'a n. vaca, ganado (vacuno).
paa'ata
paa'a
paa'inwaa
paala
paar
V. asachiral.
paa'ata n. cuero. pos. -in.
paa'inwaa v.e. estar de acuerdo.
paala adv. 1. antes. 2. ahora mismo.
paar n. pala. pos. -in.
palousa
palousa
pan
pansawaa
pasanain anain
paasta
paatia
palaa
palaapnaa
palajachi, -t
pasanuaa
pal'
peer
pees'l
pejee
palajana
palastaa
pejeewa
pentaana
peraa
palawaa
perulaa
pia
piama
piamale
piantua
pienchi
pali'i
palirawaa
palitchon
piichi
pirataa
41
pirijir
pisaal
pirijir
pitshuushi
Wayuunaiki Espaol
pliiki
pitshuushi
piuuna
pliiki
poloo
polu
ponoo aa'in
pooporo
pootshi
potshonoi
puatto'u
pueulo
plaa
plaa aa'in
plaasa
plaata
pla'ana
pnajt
-in. V. katto'ui.
piyuushi n. oscuridad.
poloo adj., pron. diez.
polu n. hacha. pos. -in.
ponoo aa'in v.t. 1. maravillar,
asombrar. 2. fascinar.
pooporo n. fsforo. pos. -in.
pootshi n. barro. pos. -in.
potshonoi, wotshonoi n. liblula.
puatto'u, puetto'u n. puerta.
V. miicho'u.
pueulo n. pueblo (aldea), ciudad.
plaa v.e. 1. ser poderoso, -sa. 2. ser
daino, -na. 3. ser sagrado, -da.
plaa aa'in v.e. ser arrogante.
plaasa n. plaza.
plaata n. 1. plato. 2. plata (el
metal). pos. aplaatse.
apnajin. V. a'ttia.
preesaa
preesaaple
psiaa
psichi
ptche'ejachi, -t
ptchi
ptchip'
plk
42
Wayuunaiki Espaol
sikirulu
R-r
rampara
raawia
ruluma
ri
ri
rampara
rlipi
riwool
roo
rouya
S-s
saamataa v.e. estar fro, fra; estar
sa'aya
saamataa
sa'wai
fresco, -ca.
sa'aya adv. all.
sa'wai adv. de noche.
sekurulu
semaana
senkeyuu
seruma
siimaraal
siiya
siki
sa'wai
sa'wainr
mar.
V. waluuseechi.
siki
seep
seita
asapaase.
sarulu n. boa.
seep n. grasa, sebo. pos. -in.
sikirulu
si'ira
si'warai
si'ira
si'ya
sinataa
sipuulu
sirap
sirasiraa
Wayuunaiki Espaol
susu
sutta
suukala
-se.
schi
si
resbaloso, -sa.
sirumaachi
sittiija
so'uka'i
so'ukalinka
sotoo aa'in
sotsoluu
si
sinmaraal
staa
sttaa
sinmaraal V. siimaraal.
staa v.i. dar comezn.
sttaa v.e. estar cerrado, -da.
V. asrlaa.
sttiija
Sh - sh
sha'wataa
shaakuma
shale
shia
shiale
shiatapnaa
shiimin
sha'wataa
Wayuunaiki Espaol
tntaa aa'in
shokotaa
shokulaa
-ra.
n. verdad.
shitaa v.e. estar hinchado, -da.
shokotaa v.e. 1. ser curvo, -va.
2. estar torcido, -da.
shottaa
shunui
shunulii
T-t
taashii
taapla
taata
taataai
taataai
tool
talataa
teitei
tepichi
toleeka
toolo
toomas
toomas
tottoolu
tu'uma
tuttaa
titi
tntaa aa'in
t adj. esta.
titi n. halcn.
tntaa aa'in v.i. 1. pulsar (corazn).
toolo
tra
tra
triiya
tsa
Wayuunaiki Espaol
ttaa
U-u
ulee, wulee v.e. 1. estar limpio, -pia.
uliyuuna
ulee
ului
una'ainkin
una'ap
unapmin
uraichi
utia
uuchi
uuchipnaa
uujolu
uwatua
uwomuyuwaa
uwon
uuchi
-
ttaa aa'in
W-w
waapnaa
waana
waataa ekii
waawataa
wainma
wainpirai
wairiina
46
wairiina
Wayuunaiki Espaol
wayuunaiki
wala'ayuu
walashi
walatshi
walawaa
waleker
walir
warulapai
warutta
washir
wattaa aalin
watta'a maal
watta'apa
wattapia
wawaachi
wawai
waya
wayeeta
waluuseechi
wanaawaa
wane
waneepia
waneepiaa
waneeshia, -sia
wane'e
wane'ere'eya
wane'ewai akua
oripopo. V. samulu.
wanaa amaa conj.rel. cuando. gram.
El prefijo personal que corresponde
al referente se le aade a la palabra
amaa.
wanaawaa v.e. ser lo mismo, ser
igual.
wane adj. un, una.
waneepia adv. siempre
(continuamente), continuamente.
waneepiaa v.e. ser entero, -ra; ser
completo, -ta.
v.i. perseverar.
waneeshia, -sia adj. un, una.
pron. uno, una.
wane'e V. wane'eya.
wane'ere'eya conj. no hasta que.
wattaa
watta'a
walir
waraittaa
wayunkeera
wayuu
waraittaa
wanl
47
weinshi
wentaana
weinshi
wiinnaa
wo'olu
woola
woowira
wopu
wotoo
wotshonoi
wuchii
Wayuunaiki Espaol
weinshi V. meinshi.
wentaana V. pentaana.
wiinnaa adv. por el oriente.
wo'olu n. mochila para el cinturn
del hombre. pos. awo'olin.
woola n. baln. pos. -in.
woowira n. bveda. pos. -se.
wopu n. camino, sendero. V. apna.
wotoo v.e. estar lleno, -na (de
slidos).
wotshonoi V. potshonoi.
wuchii n. 1. pjaro. 2. insecto. pos.
-se.
wuna'ap
wunu'u
wunyaas
wuraichi
wushu
wunyaas V. miyaas.
wuraichi V. uraichi.
wushu n. olla de barro cocido.
V. otse.
wushu
wutia
wi
win
winsiraa
wir
wuchii
wuliyuuna
wuna'ainkin
witshii
wittaa
wulee
wulee V. ulee.
wuliyuuna, uliyuuna n. lombriz.
witts
pos. -se.
Y-y
yaauler
yaajeeru'u
yaawala
yaawe
yaaya
yajaaushi
yala
yalayalaa
yaletaa
inmediatamente.
yaawe
pos. -in.
yala adv. all.
yaletaa v.e. 1. ser alto, -ta. 2. ser
yalayalaa v.e. 1. ser spero, -ra.
importante.
2. ser valiente. 3. ser hbil; ser listo,
yaletaa
aa'in v.e. ser altivo, -va.
-ta; ser inteligente.
yaletaa aa'in
yapaa
yalejeeru'u
48
Wayuunaiki Espaol
yokutaa
yolujaa
yonna
yooi
yootchon
yootoo
preparado, -da.
v.i. alistarse, prepararse.
yarttaa, yerttaa v.e. estar sucio,
-cia.
yokutaa v.e. estar apagado, -da.
V. oyokojowaa.
yolujaa n. 1. diablo, demonio.
2. espritu. pos. -se.
yonna n. baile. pos. -in.
yooi n. llaga, infeccin. pos. -se.
yootchon adj., pron. poquito, -ta (de
lquidos). V. palitchon.
ytwaa
yosu
yuulii
yi
ylaa
yja
ytwaa
49
ESPAOL-WAYUUNAIKI
Singular
el
la
Plural
los
las
El adjetivo
La mayora de los adjetivos en espaol concuerdan con los nombres a los cuales
modifican en gnero y nmero. Para estos se da en el diccionario la forma
masculina seguida por la parte final de la femenina.
El pronombre personal
A diferencia de los pronombres en wayuunaiki, hay varias formas de los
pronombres en espaol segn su funcin en la oracin. Por eso, los cuatro juegos
principales de estas formas, cada uno segn su funcin, se dan a continuacin.
Es de notar que en espaol se distingue entre segunda persona familiar y
segunda persona formal, sta para el tratamiento de respeto y cortesa. Esta
distincin no se realiza en wayuunaiki. (No se incluyen aqu las formas de la
segunda persona plural familiar porque no son de uso comn en Latinoamrica.)
51
ESPAOL-WAYUUNAIKI
Los pronombres
Persona / nmero
/ gnero
1a sing.
2a sing. familiar
2a sing. m./f.
formal
3a sing. m./f.
1a pl. m./f.
a
2 pl. m./f.
3a pl. m./f.
yo
t
Complemento
directo
me
te
Complemento
indirecto
me
te
Complemento
con preposicin
m
ti
usted
lo / la
le
usted
l / ella
nosotros /
nosotras
ustedes
ellos / ellas
lo / la
le
nos
nos
los / las
los / las
les
les
l / ella
nosotros /
nosotras
ustedes
ellos / ellas
Sujeto
Los pronombres que sirven de sujeto y los que sirven de complemento directo se
dan en el diccionario porque tienen sus equivalentes en wayuunaiki. En cambio,
los que sirven de complemento indirecto o de complemento de preposicin slo
se encuentran en el cuadro aqu porque sus equivalentes en wayuunaiki se
realizan por los prefijos personales en las posposiciones de este idioma. Tampoco
se dan en el diccionario los adjetivos posesivos y pronombres posesivos, (p.ej.
mi, mo; tu, tuyo; su, suyo; nuestro; su, suyo), porque estos tambin se
realizan en wayuunaiki por los prefijos personales en los nombres. Los
pronombres reflexivos (me, te, se, nos, se) no se dan en el diccionario porque
no tienen equivalente en wayuunaiki.
El verbo
Los verbos en espaol en este diccionario se incluyen las siguiente clases: el
verbo intransitivo, para el cual el sujeto solo realiza una accin (p.ej. ellos
caminan); el verbo transitivo, para el cual la accin del sujeto recae en el
complemento directo (p.ej. l come carne); el verbo reflexivo, para el cual la
accin del sujeto recae en s mismo (p.ej. me bao); y el verbo impersonal, el
cual se usa sin referencia a sujeto alguno (p.ej. llueve). Todo verbo tambin
pertenece a uno de tres grupos que se identifican por la terminacin del
infinitivo: los que terminan en -ar, los que terminan en -er, y los que terminan
en -ir. Cada grupo tiene su serie de sufijos que se le aade a la raz verbal para
indicar la voz, el modo, y el tiempo del verbo adems de la persona y el nmero
del sujeto del verbo. Se remite al lector a una de las muchas gramticas del
espaol para conocer todos estos sufijos tanto para los verbos regulares como
para los irregulares.
52
ESPAOL-WAYUUNAIKI
ALFABETO
El alfabeto espaol consta de 26 letras: a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, , o,
p, q, r, s, t, u, v, x, y, z. Cinco de ellas: a, e, i, o, u son vocales, y las dems
consonantes.
ABREVIATURAS
adj.
adv.
conj.
f.
gram.
interj.
m.
n.f.
n.m.
p.ej.
pl.
prep.
pron.
REG.
sing.
V.
v.impers.
v.intr.
v.ref.
v.tr.
adjetivo
adverbio
conjuncin
femenino
gramtica
interjeccin
masculino
nombre femenino
nombre masculino
por ejemplo
plural
preposicin
pronombre
regionalismo
singular
Vase
verbo impersonal
verbo intransitivo
verbo reflexivo
verbo transitivo
53
DICCIONARIO
ESPAOL-WAYUUNAIKI
ESPAOL-WAYUUNAIKI
DICCIONARIO
ESPAOL-WAYUUNAIKI
A-a
abajo
abandonar
abdomen
abertura
abierto, -ta
acomodarse
acompaante
aconsejar
acordarse
acostar
acusar
adentro
adivinar
abierto
adulto, -ta
abogado, -da
aborrecer
abrir
abuelo, -la
aburrido, -da
acabado, -da
acabarse
accidentarse
accin
acechar
acecinar
aceite
aceptar
acerca de
acercarse
afeitar
afilar
aflojar
afuera
agarrar
agotar
agrio, -a
agua
aguaitacamino
aguardiente
aguja
agujero
ju'letaa, palastaa.
acostarse v.ref. eisalawaa.
acuerdo n.m. (estar de acuerdo)
paa'inwaa, oonowaa amaa.
acusar v.tr. akjaa achik.
adentro adv. (de la casa) pal'.
V. dentro.
adivinar v.tr. 1. (por medios
sobrenaturales) oo'ulakaa.
2. (por suposiciones)
ashantajaa.
adulto, -ta adj.
ataralichi, -r.
afeitar v.tr. ajaa.
afilar v.tr. asalajaa.
aflojar v.tr. aawalaa.
afuera adv. anooipa'a.
aguja
agarrar v.tr. ata'laa.
agotar v.tr. aja'laje'eraa.
agotarse v.ref. aja'lajawaa.
agrio, -a adj. jash'waa.
agua n.f. win. (sitio donde hay agua)
miiroku.
aguaitacamino REG. n.m. (ave)
tool.
aguardiente n.m. chirinchi.
aguja n.f. wutia.
agujero n.m. o'u1.
57
ahogarse
ahora
ahogarse
ahumar
aire
ajeno, -na
ala
alabar
alacrn
ESPAOL-WAYUUNAIKI
amarrar
amigo, -ga
amistad
amonestar
ampolla
ancho, -cha
anciano, -na
andar
angosto, -ta
anillo
animal
animar
anoche
antepasado
alacrn
antes
alambre
alcanzar
alcaravn
alegre
alentar
algodn
alimento
alistarse
aliviarse
all
all
alma
almohada
loe
altivo, -va
alto, -ta
alumbrar
alzar
amable
amansar
amar
amargo, -ga
amarillo, -lla
aa'inyajaa.
ambos, -bas
amuleto
alborotar
anzuelo
anzuelo
ao
apaciguarse
apagado, -da
apagar
ao n.m. juya.
apaciguarse v.ref. eimalawaa.
apagado, -da adj. yokutaa.
apagar v.tr. oyokojowaa.
apagarse v.ref. oyokojowaa.
aparecer
apariencia
apartar
aportar
apoyar
58
ESPAOL-WAYUUNAIKI
aprender
apretado, -da
apretar
apualar
asombrar
arrancar
imitando) ashataa1.
arrastrar
arreglar
arriba
arrogante
arroyo
arroz
arteria
asar
asco
asear
asesinar
araa
as
asiento
asignar
asimismo
aqu
araa
arar
rbol
arco
arder
arena
arete
arisco, -ca
arma
asombrar
armar
59
spero, -ra
asustarse
spero, -ra
atacar
atadura
ataque
atar
atascarse
aterrador, -dora
aterrizar
atraer
atragantarse
atrapamoscas
audible
aunque
ESPAOL-WAYUUNAIKI
ausencia
automvil
autorizar
auyama
a'kttajawaa.
atar v.tr. ejittawaa. (estar atado, -da)
kap.
atascarse v.ref. atkawaa, (en el
barro o en la arena) opootaa.
aterrador, -dora adj. keemaa.
aterrizar v.intr. o'ttaa2.
atraer v.tr. eme'eraa aa'in.
atragantarse v.ref. ataa, amschejaa.
atrapamoscas REG. n.m. (ave
atrapamoscas sangre de toro)
katipirin.
audible adj. ja'yaa.
averiguar
avin
avisar
avispa
ayer
ayudar
ayunar
azotar
azcar
azul
B-b
baile
bailar
bajar
bala
baln
beb
baln
baarse
barato, -ta
barba
barbilla
barco
barrer
barriga
barro
bastante
bautizar
beb
beber
bien
blanco
blanco, -ca
60
ESPAOL-WAYUUNAIKI
bobo, -ba
buscar
bravo, -va
brazo
brevemente
brillante
brillar
brincar
brioso, -sa
brisa
broma
bromear
brotar
brazo
boca
bolsa
bondad
bondadoso, -sa
bonito, -ta
borde
borra
borracho, -cha
borrar
bosque
bostezar
botar
buitre
bueno, -na
bho
buitre
burro, -rra
botella
bveda
bozal
brasa
buscar
61
cabalgadura
ESPAOL-WAYUUNAIKI
C-c
caballo
cabalgadura
cabello
cabestro
cabeza
cabo
cabra
cada
cadena
calor
cambiar
camino
camin
cadena
cadera
caer
caf
calabaza
camin
cancin
canoso, -sa
cansado, -da
cantar
canto
capaz
cara
caracol
caramba
calabaza
crcel
cardenal
calambre
caldo
caliente
callado, -da
calma
calmarse
sotsoluu.
cardn
carga
cargar
cargo
62
ajapulu'uwaa.
ESPAOL-WAYUUNAIKI
cario
carne
caro, -ra
carpintero
carrera
chupar
causa
cavar
cazar
celoso, -sa
cementerio
ceniza
cera
cerca
cerdo
cerdo
cerebro
cerrado, -da
cerrar
carrera
cerro
carretera
carretilla
carro
casa
cscara
caso
casta
cataneja
charlar
chicha
chinchorro
chirito
chisme
chismear
chivo
cazar
chivo
cataneja REG. n.f. (buitre)
catarro
waluuseechi.
chotacabras
shunulii.
V. aguaitacamino.
chupar
cicatriz
ciego, -ga
cicatriz
cielo
ciempis
cinco
ESPAOL-WAYUUNAIKI
coger
cola
colegio
colgar
colibr
collar
cocinar
cintura
cinturn
ciudad
civilizado, -da
claro, -ra
clavar
cobija
cobrar
cobro
collar
color
columna
comandante
comejn
comenzar
comer
comezn
comida
como
compadecerse
compaero, -ra
cochino, -na
cocido, -da
cocina
cocinar
compasin
compasivo, -va
competir
complacido, -da
codo
completo, -ta
64
ESPAOL-WAYUUNAIKI
componer
comprar
comprimir
con
concluir
conducta
conejo, -ja
cundo
correcto, -ta
corregir
correr
cortar
corteza
corto, -ta
cosa
cosecha
coser
cosquillas
costal
costilla
costumbre
cotiza
crear
creer
conejo
cra
confesar
confiar
confundirse
conocer
conocimiento
consolar
construir
contar
contener
contento, -ta
continuamente
contra
convencer
conversar
copiar
corazn
coronilla
corral
coser
criar
criticar
crudo, -da
cul
cuando
cundo
65
cuanto
ESPAOL-WAYUUNAIKI
cuatro
cubierta
cuero
oo'opnaa.
cunto adj., pron. jera.
cuatro adj., pron. pienchi.
cuerpo
cuidado
cuidador, -dora
cuidar
cuj
culebra
culpa
cultivo
cumbrera
cumplir
culebra
cuado, -da
cucarachero
cuchichear
cuchillo
cuello
cuerda
cuerno
curandero, -ra
curar
curso
curvo, -va
D-d
daado, -da
daar
daino, -na
dao
dar
de
debajo
dbil
decena
decir
dedo
defecar
defraudar
dejar
delante
delgado, -da
demonio
denso, -sa
dentro
denunciar
derecho, -cha
derramarse
derribar
66
ESPAOL-WAYUUNAIKI
derrumbarse
desatar
descansar
descanso
descender
descendiente
descomponerse
domar
desyerbar
detrs
aikeyuu.
deuda
devolver
da
diablo
diarrea
diente
diez
diferente
difcil
difunto, -ta
dientes
diligente
dinero
desdear
desgastar
desgracia
deshabitado, -da
deshacerse
deshierbar
desierto
designar
desmayarse
desollar
desorientado, -da
despedirse
despegar
despertar
desprenderse
despus
destruir
2. ojuichajaa, ojuttiraa.
desvainar
Dios
discurso
discutir
mojuu.
diseo
dispersar
v.tr. ousaa.
dinero
disponible
distinguir
dividive
doler
dolor
domar
67
donde
dnde
donde
dormido, -da
dormir
dos
dueo, -a
ESPAOL-WAYUUNAIKI
durante
alalashi, -s.
dulce
durar
duro, -ra
E-e
echar v.tr. (un lquido) o'yotoo,
edad
echar
encender
encerrar
encima
encinta
encontrar
enemigo, -ga
enfermarse
enfermedad
enfermo, -ma
entrar
engaar
enojado, -da
edificio
ejemplo
elaborar
elegir
ella
ellos, ellas
embarazada
embarrar
emborracharse
empezar
empujar
en
enojar
enramada
enrollado, -da
enrollar
ensear
ensillar
entender
entero, -ra
enterrar
entrar
68
ESPAOL-WAYUUNAIKI
enviar
envidioso, -sa
envoltura
anain.
espritu
escupir
espalda
espaol
esparcir
espejo
esperar
escoger
envolver
envuelto, -ta
equivocarse
esa
sa
escama
escapar
escasez
esclavo, -va
escoger
esconder
esa V. ese.
sa V. se.
escama n.f. (de un pez) oi.
escapar v.intr. a'luwatawaa.
escasez n.f. (de alimento) jam.
esclavo, -va n.m., n.f. piuuna,
achepchia.
escoger v.tr. aneekaa.
espejo
esperar v.tr. a'atapajaa, (con
espeso, -sa
espiar
espina
escribir
espinas
esconder v.tr. ounjulaa.
escondidas
escuchar
espritu
ojuuna.
esposo, -sa
ESPAOL-WAYUUNAIKI
esposo,
espuela -sa
estimular
estril
esto
estmago
estornudar
estos
stos
estrecho, -cha
estrella
estudiar
examinar
estudiar
excremento
existir
espuma
esta
sta
establecer
experimentar
exprimir
exterminar
extrao, -a
extraviarse
2. e'itawaa.
F-f
fcil
fabricar
fallar
faltar
fama
familia
fantasma
faro
fascinar
fe
fecha
feliz
feo, fea
fibra
fiebre
fiesta
fijo, -ja
filo
firme
flaco, -ca
flauta
fsforos
flecha
flechar
flexible
70
ESPAOL-WAYUUNAIKI
flojo, -ja
flor
fluir
fondo
forma
formar
fortaleza
fsforo
fotografa
freno
frente
fresco, -ca
frjol
grosero, -ra
fro
fro, fra
fruta
fruto
fuego
fuente
fuerte
fuertemente
fuerza
fumar
G-g
gallina
gafas
gallo
ganado
gotear
grande
grano
grasa
grave
grillo
gripe
gallo
ganancia
ganar
garganta
garra
gatear
gato, -ta
gaviln
gemelo, -la
gente
gobernar
golpear
ashe'etaa.
gonzalito
gritar
grillo
grito
grosero, -ra
71
grueso, -sa
ESPAOL-WAYUUNAIKI
guardar
guardin, -diana
guerra
gua
guisar
gusano
H-h
hbil
haber
habla
hablar
hacer
hacha
hervir
herida
hierba
hierro
hacha
halar
halcn
hamaca
hambre
harto, -ta
hasta
hechizar
hecho
heder
hembra
herida
herido, -da
herir
hermano, -na
jeer.
hgado
hijastro, -tra
hacia
hijo, -ja
hilo
hijo, -ja n.m., n.f. achon. (adoptivo,
hilaza
hilo
hinchado, -da
72
ESPAOL-WAYUUNAIKI
inflar
hoja
hueco
hoy
huella
huerta
hoja
hombre
honda
honrar
horqueta
koucha.
horcn
hormiga
horqueta
horrible
kojutaa atma.
hueso
husped, -da
huevo
huir
humo
hundirse
huso
I -i
idioma n.m. aniki, (de los wayuu)
igual
idioma
iguana
imagen
imitar
impedir
imponer
importante
importar
incitar
incorporarse
indgena
infeccin
wayuunaiki. V. espaol.
igual adj., adv. wanaawaa.
iguana n.f. iwana.
imagen n.f. ayaakua.
imitar v.tr. ashataa2.
impedir v.tr. oukaa achiki.
imponer v.tr. o'otoo.
importante adj. yaletaa.
importar v.intr. (no importa que)
ja'itaichi, -r, -na.
incitar v.tr. eiwa'ajaa aa'in.
incorporarse v.ref. atamawaa.
indgena n.m., n.f. (indgena wayuu)
wayuu.
inflar
iguana
73
inflexible
influencia
inflexible
inmediatamente
insecto
inspido, -da
instalar
instante
instruir
inteligente
intentar
ESPAOL-WAYUUNAIKI
interior
intermediario, -ria
motso'o.
insecto n.m. wuchii.
inspido, -da adj. iraa.
instalar v.tr. aikkale'eraa.
instante n.m. (al instante) yaawala.
instruir v.tr. e'ikaa.
inteligente adj. kekiiwaa, yalayalaa.
intestino
invadir
ir
J-j
jagey
jactarse
jalar
jarra
jarro
jefe, -fa
joven
jugar
jugo
juguete
juicioso, -sa
junco
juntar
junto, -ta
justamente
justo, -ta
L-l
labio
la
lado
lago
lgrima
ladrar
lavar
ladrn, -drona
lana
74
ESPAOL-WAYUUNAIKI
langosta
lanzar
lloviznar
librar
libre
libro
limpio, -pia
linterna
liso, -sa
listo, -ta
liviano, -na
llaga
libro
llama
llamado, -da
lpiz
largo, -ga
lastimarse
lavar
leche
lecho
leer
lejos
lengua
lento, -ta
llover
llamar
llano, -na
llanta
llanto
llave
llegar
llenar
lleno, -na
llevar
llevar
llorar
lea
levantar
liblula
llover
lloviznar
75
lluvia
lo
lluvia
loco, -ca
lograr
loma
lombriz
los, las
luchar
lugar
luna
lunar
luz
ESPAOL-WAYUUNAIKI
luna
M-m
macho
machete
madera
madrastra
madre
mandar
mandbula
manera
mango
mano
maz
maduro, -ra
maz
mal
maldecir
malo, -la
mam
mamar
mamn
mano
maana
mar
maraca
76
ESPAOL-WAYUUNAIKI
maravillar
marca
mendigar
matar
mayor
mazamorra
me
mediano, -na
medicina
me pron. taya.
mediano, -na adj. ja'ap.
mariposa
marca n.f. (en el ganado) jeer,
marcar
marchito, -ta
marido
mariposa
marrano, -na
martillar
ms
mdico
mdico, -ca
medio, -dia
medioda
medir
mejilla
mejor
mata
mejorarse
masticar
mata
mellizo, -za
meln
mendigar
77
mensaje
mensajero, -ra
mensaje
mente
mentira
ESPAOL-WAYUUNAIKI
mojado, -da
mojarse
moldear
moler
molestar
molino
montaa
montar
monte
morir
mortal
mosca
mosquito
mostrar
muchacho
mentn
mercado
mes
meter
mezclar
moverse
muchacho, -cha
miembro
mientras
mijo
millo
miedo) mmoluu.
mcura
miel n.f. (de abeja) mapa2.
miembro n.m. o'uluku.
mientras conj. ama'inru'u, o'utpnaa. muchacho, -cha n.m., n.f. tepichi.
mijo n.m. waana.
n.m. jinti.
millo REG. n.m. (especie de planta y su
n.f. jimo'olu.
grano) waana.
mucho, -cha adj. wainma, joulaa,
mirar v.intr. eirakawaa.
wattaa aalin.
mucho, -cha
mirar
mismo, -ma
mitad
mochila
mocho, -cha
mismo) wanaawaa.
mudarse
adv. ma'i.
mcura
muerte
78
ESPAOL-WAYUUNAIKI
muerto, -ta
mujer
mulo, -la
mueca
murcilago
muslo
muy
nuevo, -va
murcilago
N-n
nadar
nacer
nalga
nariz
naturaleza
neblina
necio, -cia
negar
negro, -gra
nene, -na
nido
nieto, -ta
nio, -a
no
noche
nombre
norte
nos
nosotros, -tras
nuca
nudo
nuera
nueve
n.m. jinti.
n.f. jintulu.
no adv. nnojo. (no haber, no estar, no
ser) nnojolaa. (no poder) isaa achiki.
noche n.f. ai2. (de noche) sa'wai,
aipa'a.
nombre n.m. anlia. (lista de
nombres) anliee.
nido
norte n.m. (por el norte) palaapnaa.
nos pron. waya.
nueve adj., pron. mekietsal.
nosotros, -tras pron. waya.
nuevo, -va adj. jekechi, -t.
noticia n.f. achiki, kasachiki.
novio, -via n.m., n.f. amraajin.
nuevo, -va
noticia
novio, -via
nube
79
ESPAOL-WAYUUNAIKI
O-o
obedecer
obediente
ordear
oreja
oriente
ojo
observar
occidente
ocho
odiar
odo
or
ojo
oler
olla
olor
oloroso, -sa
olvidar
ombligo
ordear
origen
orilla
orinar
oripopo
oreja
oripopo REG. n.m. (buitre)
olla
oscuridad
opinin
orden
ordenado, -da
waluuseechi.
oro
otro, otra
oveja
xido
80
ESPAOL-WAYUUNAIKI
pecar
P-p
padre
padrastro
pagado, -da
pagar
parecerse
pared
pareja
parejo, -ja
pariente
parir
parte
partir
parto
pasaje
pasar
pasear
paso
pagar
pasto
pago
pas
pjaro
pala
palabra
palabrero, -ra
palo
paloma
palpitar
pan
pap
papel
para
parado, -da
pararse
parsito
paraulata
pastor, -tora
pastorear
pata
patear
patilla
-da) ylaa.
partirse v.ref. ashatawaa,
awajawaa.
parto n.m. (estar de parto) a'alijawaa.
pasaje n.m. asapia.
pasar v.intr. alataa, o'ttawaa. (hacer
pasar) o'tte'eraa.
pasear v.intr. apasiajawaa.
paso n.m. akua, (estruendoso de
animales) atrla.
pasto n.m. alama.
pastor, -tora n.m., n.f. ap'ya.
pastorear v.tr. arleejaa.
pata n.f. oo'ui, asa'a.
patear v.tr. ashe'etaa.
patilla REG. n.f. (fruta) kalapaas.
pecado
pecar
81
pecho
pedazo
pecho
pedir
pegar
pelar
ESPAOL-WAYUUNAIKI
periquito
perjudicar
perla
proyectil) a'itaa.
permitir
pero
perro, -rra
perseguir
perseverar
persona
persuadir
perturbar
pesado, -da
pesar
pescado
peso
pecho
pelear
pelo
pelusa
pensar
pequeo, -a
perderse
perdiz
pie
pestaa
petrleo
pez
pezua
piache
picar
pico
pez
perecer
pereza
pie
piel
perezoso, -sa
perforar
perico
pierna
pieza
82
ESPAOL-WAYUUNAIKI
pinchar
pintarse
presa
por
plato
pintura
piojo
pisar
piso
placenta
plaga
plano, -na
plstico
plata
pltano
plato
plaza
Plyades
pluma
porcin
porque
portarse
posarse
posesin
posesionarse
presa
posterior
pozo
pluma
pobre
pocillo
poco, -ca
poder
poderoso, -sa
podrido, -da
polvo
poner
practicar
precio
preguntar
prenda
prender
preocuparse
preparado, -da
prepararse
presa
83
preso, -sa
preso, -sa -da
prestado,
primavera
ESPAOL-WAYUUNAIKI
prostituta
primero, -ra
primognito, -ta
principio
prisa
probar
profundo, -da
prohibir
pronto
propio, -pia
proponer
provocar
pudrirse
pueblo
pueulo.
puerta
puesto
pulga
pulmn
pulpa
pulsar
pulsera
punta
punzar
puro, -ra
pus
Q-q
que
qu
quebrado, -da
quebrar
quedar
quijada
quitar
quemadura
quemar
queso
quin
quieto, -ta
queso
84
ESPAOL-WAYUUNAIKI
relmpago
R-r
rabia n.f. (sentir rabia) ttaa aa'in.
radio
rabia
recto, -ta
regaar
radio
red
raz
rajarse
rama
rana
rasgar
raspar
rastrear
rastro
rata
rato
ratn
realizar
rechazar
recipiente
reclamar
recoger
recolectar
reconocer
recordar
redondo, -da
reemplazar
regalar
regalo
relmpago
regaar
regresar
rehusar
reirse
relmpago
85
relato
remedio
relato
remojo
repartir
resbalarse
resbaloso, -sa
resina
resistente
respetar
respirar
responder
respuesta
restar
resto
resucitar
retirado, -da
retirar
retoar
reunido, -da
reunin
reunir
revelar
revolver
revlver
rico, -ca
rin
ro
riqueza
risa
rival
robar
ESPAOL-WAYUUNAIKI
rodar
rodear
rodilla
rojo, -ja
romperse
ropa
rostro
rostro
roto, -ta
roza
rozar
ruido
86
ESPAOL-WAYUUNAIKI
serrana
S-s
saber v.tr. atjaa. (saber de) atjawaa secarse v.ref. oosojowaa, itaa.
aa'u.
seco, -ca adj. 1. josoo. 2. julaa.
sbila REG. n.f. (loe) rlipi.
secretear v.intr. ejejerawaa.
sabio, -bia adj. kekiiwaa.
sed n.f. (tener sed) miyaas.
sabor n.m. e'ej. (tener poco sabor)
seguir v.intr. ayataa.
seco, -ca
sbila
saber
sabio, -bia
sabor
sabroso, -sa
sacar
saco
sacudir
sagrado, -da
sal
salado, -da
salir
secretear
sed
seguir
iraa.
segn
seguro, -ra
seis
selva
semana
sembrar
semilla
sendero
seno
sentado, -da
sentar
seal
sealar
salir
saliva
saltar
salud
saludar
salvar
sanar
sangre
sealar
seorita
separar
sarta
savia
sebo
secarse
ser
serrana
87
seso
seso
si
siempre
siete
silbar
ESPAOL-WAYUUNAIKI
sordo, -da
sorprenderse
sortija
(continuamente) waneepia.
siete adj., pron. akaratshi.
suave
subir
subordinado, -da
sucio, -cia
sudor
suegro, -gra
soga
silla
smbolo
sin
sinsonte
sirviente, -ta
sitio
sobre
sobrino, -na
socio, -cia
soga
sol
solamente
soldado
solitario, -ria
solo, -la
soltar
sombra
sombrero
sonido
soar
soplar
sueldo
-t.
n.m., n.f. atujeejachi, -t.
suceder v.intr. alataa. (sucederle a)
o'otoo anain.
sucio, -cia adj. yarttaa.
sudor n.m. era.
suegro, -gra n.m. (de varn) ashimia,
(de mujer) a'i.
n.f. (de varn) emeshi, (de mujer)
a'l. V. yerno, nuera.
sombrero
suelo
suelto, -ta
sueo
sufrimiento
sufrir
sumiso, -sa
superficie
suplente
suponer
sur
suspirar
sustentar
sustituto, -ta
88
ESPAOL-WAYUUNAIKI
tobillo
T-t
tabla
tabaco
terreno
tiempo
tierra
tieso, -sa
tijeras
tabla
tacao, -a
tamao
tambor
tapa
tapn
tarde
te
techo
tejer
tela
telar
telaraa
temblar
temer
temeroso, -sa
temible
temperatura
tender
tendn
tener
tensar
tenso, -sa
terco, -ca
terminar
tejer
tmido, -da
to, ta
tirar
tobillo
89
tocar
ESPAOL-WAYUUNAIKI
trenzar
tres
tripa
triste
trompo
tropezar
trueno
tocn
tocar v.tr. 1. epettaa. 2. (msica o
toche
tocar
tocn
todo, -da
tomar
tonto, -ta
torcido, -da
tortolita
tortuga
toser
totuma
trabajador, -dora
trabajar
trabajo
traer
tragar
tranquilo, -la
transformarse
trasquilar
travieso, -sa
toser
trupillo
tuna
turpial
90
ESPAOL-WAYUUNAIKI
vestir
U-u
ltimo, -ma adj. chiiruajachi, -t.
ltimo,
un,
una -ma
uno, una
ua
usted
ustedes
utensilio
ua
V-v
vaina
vaca
valiente
valor
vara
vario, -ria
varn
vehculo
veinte
vello
velocidad
velorio
veloz
verdadero, -da
verde
kojuyaa.
rouya.
ver
vergenza
verter
venado
vencer
vencido, -da
vender
veneno
vengar
(corriendo) kawachiraa.
vaca
epi1.
ventana
pasalawaa atma.
venir v.intr. antaa. (ven ac; vengan
ac) jalaichi, -r; -na.
vestir
91
vez
ESPAOL-WAYUUNAIKI
viaje
vez
vctima
vida
vidrio
viejo, -ja
viento
vientre
viga
vigilar
violar
virar
visible
visita
vivir
vivo, -va
volar
voluntad
vomitar
volver
viento
voz
vuelta
Y-y
ya
yerna
yerno
yo
yuca
yo pron. taya.
yuca n.f. ai3.
Z-z
zancudo
zamuro
zapato
zorro, -rra
92
ISBN 958-97694-6-2