EMPRESARIOS

DE GALICIA

VOLUME 2

MANOEL CORDO BOULLOSA

1905-2000

O MAGNATE DO PETRLEO

Jos Manuel Lopes Cordeiro

Profesor da Universidade do Mio (Braga, Portugal)

Manoel Cordo Boullosa

Manoel Cordo Boullosa naceu en Lisboa, o 5 de decembro de 1905,

no 2 piso do nmero 6 da ra Anchieta, en Chiado, cuarto fillo e nico
home de Manuel Mara Cordo Martnez (Pontecaldelas, 1869) e Leocadia
Boullosa y Muoz (Caritel, 1878), un matrimonio galego que se dedicaba ao comercio de carbn e vio. A pesar de que ao longo da sa vida a
Manoel Cordo Boullosa lle gustase salientar as sas orixes humildes, o
certo que na poca na que naceu, o seu pai que chegara a Lisboa apenas das dcadas antes, en 1885 xa era un comerciante de xito. As, en
1904 referase a el o Almanaque Industrial, Comercial e Profissional de Lisboa como propietario de varios negocios e de predios de arrendamento.
Tamn a sa nai provia dunha familia considerablemente acomodada,
pois o seu pai, Manuel Antnio Boullosa Gonzalez (A Fraga, 1841-Lisboa,
1919), era daquela un dos grandes comerciantes de carbn e vio da capital portuguesa, propietario de varios barcos que transportaban carbn ao
longo do Texo, e era tamn un dos fundadores do Gremio dos Carboeiros.
Con apenas un ano de idade, Manoel Cordo Boullosa perdeu a sa
nai, que s tia 28 anos e estaba grvida do seu quinto fillo. Por esa razn
o pai decidiu envialo para Caritel (Santa Mara), unha parroquia do concello de Pontecaldelas, de onde era orixinaria a sa familia materna; deste
xeito, foi entregado aos coidados das sas tas Amalia e Mara Esperanza
Boullosa Muoz, ata a idade de oito anos. Fixo a instrucin primaria en

Empresarios de Galicia

Pontevedra nunha escola que actualmente ostenta o seu nome (camiaba 10 quilmetros cada da para acudir s clases), e volveu para Lisboa en 1913, despois de rematar os seus primeiros estudos.
De novo na capital portuguesa, Manoel Cordo Boullosa ingresou
entn nun colexio interno. Despois pasou para a Escola Acadmica de
Lisboa, fundada no ano 1847 e que foi pioneira en Portugal ao reunir os
graos de instrucin primaria, secundaria e profesional nunha mesma institucin de ensino. Concludo o curso comercial e con 15 anos de idade,
abandonou os estudos e comezou a traballar co seu pai, a quen axudaba
no negocio da venda de carbn e garrafas de queroseno para o que percorra
cun carro as ras de Lisboa. Un ano mis tarde, conseguiu o seu primeiro
emprego, como administrativo, na Nova Sociedade Vincola, unha empresa
da que era socio un cuado seu, casado coa sa irm Leocdia; tia un
salario de 90 escudos ao mes e traballaba de luns a domingo, das nove da
maa ata o comezo da noite.1 Estas primeiras experiencias profesionais
revelaban xa o verdadeiro culto ao traballo que demostrou ao longo da
vida, unha faceta sa que lle gustaba salientar.
A sorte sorriulle en Suza
En 1923, Manoel Cordo Boullosa caeu gravemente enfermo de
tuberculose, unha doenza frecuente na poca, da que xa morreran das
irms e un curmn. En Portugal as posibilidades de tratamento eran moi
reducidas e por iso o pai decidiu envialo para un sanatorio en Suza, en
Davos-Platz. Unha resolucin tomada con gran sacrificio xa que se viu
obrigado a vender tres predios dos que dispoa en Lisboa, adquiridos no
decurso dunha vida de intenso labor co fin de custear os dispendiosos tratamentos do fillo.
A estada en Suza foi amplamente proveitosa para o mozo Manoel.
Non s conseguiu curarse da terrible doenza senn que tamn, nos tres
anos que pasou no sanatorio, aproveitou o tempo para aumentar os seus
coecementos, lendo os principais clsicos da literatura francesa, aprendendo a falar correctamente o francs e, con algunha fluidez, o ingls e

FErNANDES (2003).

548

Manoel Cordo Boullosa

549

o alemn, o cal, no futuro, se revelara dunha grande utilidade para a expansin dos seus negocios nos mercados internacionais.2 Foi tamn en
Suza onde coeceu a que sera a sa primeira muller, Alice Pina Lopes
coa que contraer matrimonio en 1928 e desta unin nacer o seu fillo
Francisco Manuel (1930-2002), que tamn se atopaba al en tratamento, filla do maior Francisco Pina Esteves Lopes, que fora ministro de
Economa en 1920 do efmero goberno do coronel Antnio Maria Baptista/Jos ramos Preto.
Foi tamn en Suza onde se lle abriron as portas para o negocio do
petrleo, por medio de Pedro Bessa da Silva Pais, que se atopaba igualmente en tratamento no sanatorio de Davos-Platz (mais que, por desgraza, non conseguiu resistir a doenza) e que era fillo do malogrado
presidente da repblica Sidnio Pais. Como saba da boa relacin que
Boullosa tia cos carboeiros de Lisboa, Pedro Bessa da Silva Pais pediulle
que introducise naquel medio o seu irmn Antnio, que na poca tia a
concesin de Shell en Portugal co fin de que as compras pasasen a ser feitas a aquela empresa holandesa-britnica.
Unha vez de volta en Lisboa, Manoel Cordo Boullosa entrou en contacto con Antnio Bessa da Silva Pais e de a resultou unha nova e excelente
oportunidade de negocio, unha vez que se converteu en comisionista de
Shell. Deseguido, reconverteu o negocio paterno do carbn e pasou a dedicarse ao fornecemento de combustibles para coches, ao mesmo tempo
que abra a sa primeira oficina, na ra dos Caetanos. A iniciativa de Boullosa coincidiu cun momento de viraxe na vida poltica e econmica de
Portugal. Estamos en 1926, ano no que proclamada a ditadura militar
a cal, algns anos mis tarde, abrir as portas ao rxime do Estado Novo
de Salazar, que implantar unha economa corporativa, ao mesmo
tempo que se asista a unha mellor definicin e estruturacin a aquel que
vira ser o moderno sector dos combustibles; as constitese un mercado
que comezaba a ter algn peso na economa nacional.3 En 1919 fundrase
a firma Costa & ribeiro, Lda., dedicada comercializacin de combustibles, que en 1929 se asociar con Atlantic refining Company e d orixe

FErNANDES (2003).

FErNANDES (2003).

Empresarios de Galicia

Companhia Portuguesa de Petrleos Atlantic (da cal, mis tarde, en

1955, nacer a Companhia Portuguesa dos Petrleos BP, logo de negociacins con Atlantic). En 1920, Shell, que adquirira Lisbon Coal and
Oil Fuel Company (fundada en 1910), instalouse tamn en Portugal. En
1924, Vacuum Oil (futura Mobil, que estaba instalada en Portugal desde
1896 e que foi a empresa lder do mercado durante case que medio sculo)
comezou a distribucin de produtos por camins cisterna, xa que ata entn eran utilizados carros con depsito. E, finalmente, en 1929, fundada
a firma Queiroz Pereira, Lda., a primeira empresa do sector do petrleo,
cuxo capital maioritario era portugus. Deste xeito, remataba a fase na
que o mercado portugus de produtos petrolferos era dominado por empresas de capital estranxeiro.
Mentres, Manoel Cordo Boullosa converteuse tamn en representante da Cooperativa Portuguesa de Gasolina e Petrleos, negocio que lle
proporcionou rendementos considerables. A cooperativa quebrou en
1928 e Boullosa aproveitou esa circunstancia para vendela en subhasta
pblica, por valor de 100.000 escudos; quedou con 2000 barrs de gasolina baleiros, 28 postos de combustibles, 4 camins e 1 coche. Foi o seu
primeiro gran negocio xa que acabara por vender os camins e o coche
un Chevrolet descapotable por 60.000 escudos,4 ou sexa, mis de
metade do montante polo que adquirira aquela empresa e anda quedou
cos restantes bens dela.
A escolla do socio ideal
A asociacin con Manuel Queiroz Pereira, o cal, ademais de ser unha
das principais figuras do medio empresarial lisboeta fillo do empresario
Carlos Augusto Pereira, director delegado da Companhia das guas (a
empresa que garanta a distribucin de auga aos domicilios da capital) e
propietario do Banco Comercial de Lisboa, estaba moi ben relacionado
co rxime implantado polo golpe militar do 28 de maio de 1926, constituir un importante paso na vida empresarial de Manoel Cordo Boullosa
ao permitirlle abrir novos horizontes. Deste modo, un ano despois da

FErNANDES (2003).

550

Manoel Cordo Boullosa

551

constitucin da firma Queiroz Pereira, Lda., en 1930, esta pasou a contar

cun novo socio, Manoel Cordo Boullosa; o seu capital era de 10.000 escudos igualmente repartido polos dous socios e tia como obxectivo
comercial a distribucin de combustible e aceites lubricantes. Ademais
da sociedade comercial que agora ambos compartan, os dous socios fixeron anda un acordo complementario, que se revelar dunha grande
importancia, principalmente para Boullosa: en todos os negocios nos que,
no futuro, entrasen, a participacin de cada un sera do mesmo valor.5
Inicialmente, os dous socios comezaron por importar petrleo de
Hamburgo mais, en 1933, decidiron crear unha nova empresa, SONAP
(Sociedade Nacional de Petrleos) cuxos estatutos foron elaborados
por Marcello Caetano, futuro primeiro ministro, que integraba a anterior firma Queiroz Pereira, Lda. e que se dedicaba tamn a operacins
comerciais e de distribucin; instalou unha terminal no norte do pas e
levou a cabo instalacins industriais nos arredores de Lisboa. SONAP dispoa dun capital de tres millns de escudos, distribudos entre Manoel
Cordo Boullosa (19%), Manuel Queiroz Pereira (19%), Steaua Franaise
(56%) e outros nove accionistas menores, ou sexa, 40% de capitais portugueses e 60% de capitais franceses. Esta ltima, dispoa dunha refinara
romanesa, a Steaua romana (a cal tia ligazns coa Compagnie Franaise des Ptroles), de onde provia o petrleo que era importado por
SONAP.
Anda que a creacin de SONAP constituse un paso significativo para
unha maior intervencin no mercado dos combustibles, a sa actividade
atopbase fortemente limitada polo feito de que as empresas entn existentes opuxeran unha resistencia lxica entrada dun novo competidor.
De feito, na reparticin do mercado existente daquela, a SONAP s lle
foron atribudas unhas cotas do 7,1% para a gasolina, e do 3,55% para o
gasleo.6 Ademais disto, a creacin de SONAP tampouco provocou unha
grande alteracin do panorama petrolfero xa que a actividade que na
poca podera constitur unha vantaxe econmica no sector dos combustibles o refinado do petrleo anda non exista en Portugal.

FErNANDES (2003).

HENrIQUES (2003).

Empresarios de Galicia

En 1936 estalou a guerra civil en Espaa. Portugal apoiou o alzamento

franquista contra o Goberno da segunda repblica. Coecedores do importante papel que Manoel Cordo Boullosa desenvolva en Portugal no
sector dos combustibles, os franquistas contactaron con el, co fin de tentar
satisfacer as sas necesidades de aprovisionamento de produtos petrolferos. O empresario chegou mesmo a ter un encontro con Franco en Sevilla
para negociar o fornecemento de petrleo, unha vez que aquel tia dificultade en garantir o abastecemento das sas tropas, debido prohibicin
internacional que fora decretada. No entanto segundo afirmou mis
tarde o propio Boullosa, aquela prohibicin non durara mis ca un
mes. Ao rematar esta, os americanos comezaron a abastecer os franquistas7
a travs das empresas ESSO e Texaco, entre outras, polo que aquela oportunidade de negocio se esvaecera xa que non tia posibilidades para concorrer. No entanto, algns autores afirman que Boullosa lles vendera
petrleo aos franquistas a travs da Texaco, a cal fornecera, desde os primeiros momentos e contra a vontade do goberno americano, preto de
1.866.000 toneladas mtricas de produtos petrolferos a Franco ao longo
do perodo da guerra civil.
Foi anda nesta poca cando Manoel Cordo Boullosa comezou a afondar e a aproveitar os seus contactos internacionais, resultantes do feito de
ser convidado a integrar o consello de administracin da Compagnie
Franaise des Ptroles (actual Total), ligada ao Banque de Paris et PaysBas, o que lle permitiu gaar experiencia na administracin de grandes
empresas internacionais ao exercer eses cargos en Suza, Exipto, Ethiopia
e Sudn.8
As orixes da industria do petrleo en Portugal
A finais da dcada dos trinta, o goberno portugus xa se decatara da
importancia da construcin dunha refinara de petrleo. Era necesario
responder ao rpido aumento das importacins de derivados petrolferos
(taxas de crecemento medio anual do 20% para a gasolina e do 38% para

FErNANDES (2003).

FErNANDES (2003).

552

Manoel Cordo Boullosa

Instalacins da SONAP,
nos seus inicios

553

os aceites combustibles no perodo de entreguerra), aumentar a seguridade

no abastecemento e diminur a sada de divisas do pas.9 Xa en 1936, a
Cmara Corporativa recomendara a instalacin dunha industria nacional
de refinado (Proposta de lei 82/36, do 30 de xuo), mais ser a travs da
promulgacin da Lei 1947/37, do 12 de febreiro, que aprobaba o rxime
de importacin, almacenamento e tratamento industrial de petrleo bruto
e os seus derivados a cal pasou a ser coecida como a Lei dos petrleos, e que ser regulamentada polo Decreto 29034/38, do 1 de outubro,
cando o Estado portugus reuniu os requisitos legais para instalar unha
refinara no pas. Ademais, estas das pezas lexislativas constituirn, durante
un longo perodo, as lias mestras do rxime petrolfero en Portugal.
Proseguindo coa lexislacin aprobada, o Estado iniciou o proceso
para construr unha refinara de petrleo en Portugal, obxectivo que se
presentaba cunha enorme importancia estratxica, non s porque via
ao encontro da poltica autrquica do Estado Novo senn porque protexa
os intereses nacionais fronte a ameazas declaradas polas empresas estran-

HENrIQUES (2003).

Empresarios de Galicia

xeiras ligadas aos grandes grupos petrolferos, que por aquel entn abastecan
Portugal, as cales reaccionaran moi negativamente lexislacin promulgada
e chegaran a ameazar con que non a respectaran. Poucos meses despois
da promulgacin da lexislacins sobre petrleos, xorde unha empresa
romanesa independente a redeventza que saba dos propsitos portugueses, interesada en investir no refinamento, a cal termina por presentar
un pedido formal para instalar unha refinara na rea de Lisboa.10
Deste xeito, en 1936, foille concedida redeventza, sociedade annima con sede en Bucarest, a autorizacin para instalar unha refinara de
petrleos brutos e os seus derivados. romana era un importante produtor
de petrleo antes da segunda guerra mundial e, tanto a tecnoloxa da que
entn dispoa, coma o seu persoal tcnico, desenvolveran un papel relevante nos primeiros anos da actividade portuguesa do refinado. O 8 de
abril de 1938 estableceuse un acordo entre o Instituto Portugus de Combustveis (creado en 1933, con funcins de apoio tcnico e de fiscalizacin), a sociedade redeventza e Martin Sain, un cidadn romans de
orixe xuda radicado en Francia, para a instalacin dunha refinara de petrleo. Este acordo estipulaba a instalacin dunha refinara, cunha exclusividade de dez anos, cunha capacidade de elaboracin anual mnima de
150.000 toneladas de petrleo bruto, a travs da constitucin dunha sociedade portuguesa anda que os capitais fosen de orixe romanesa
con 15 millns de escudos de capital, dos cales 1/3 seran do Estado portugus. En compensacin, o Estado garanta un mercado de 50% do
consumo dos produtos asignados (gasolina, petrleo, gasleo e fuel leo),
exclundo as vendas para a exportacin e abastecemento de navos e avins
durante 20 anos.11
O 25 de abril de 1938, o Ministerio do Comercio, Industria e Agricultura conceder, finalmente, a licenza para a constitucin de SACOr
(Sociedade Annima Concesionaria da refinacin de Petrleos) en Portugal, a cal ser a primeira empresa petrolfera portuguesa en dominar
todo o proceso, da importacin, transporte, refinado e distribucin dos
produtos petrolferos. SACOr, que iniciaba a sa actividade ao abeiro

10

VAz (2004).

11

FErNANDES (2003).

554

Manoel Cordo Boullosa

555

dun rxime verdadeiramente excepcional no tocante a exencins fiscais

e alfandegarias,12 tia garantida a metade do mercado portugus de
combustibles, obrigando a SONAP onde tia participacin Manoel
Cordo Boullosa a pasar dunha cota de mercado do 7,1% ao 3,55%.13
Martin Sain, director da sociedade redeventza o cal, xunto con
outros tcnicos que o acompaaron no proceso de creacin de SACOr,
abandonara romana debido represin desencadeada polo movemento
nacionalista e antisemita dos Garda de
Ferro, foi un personaxe fundamental
para o xito de toda esta iniciativa que
conduciu creacin da refinara de
SACOr; a pesar dos rumores que entn
correron
sobre
irregularidades
cometidas,14 as coma ao nacemento
e desenvolvemento dunha cultura tecnolxica na rea dos petrleos15 en Portugal. A sa longa experiencia no sector
petrolfero permitiulle levar a bo porto
a instalacin da refinara de SACOr, en
cabo ruivo, nos arredores de Lisboa,
cuxas instalacins entraron en funcionamento o 11 de xaneiro de 1940, anda
que esta s fora inaugurada oficialmente
o 11 de novembro dese ano. O propio
Martin Sain supervisou os traballos de
construcin da refinara, auxiliado polo
enxeeiro romans Adolfo Hascal. A sa
localizacin en cabo ruivo, na ribeira,
beneficibase do feito de xa estar a insManoel Cordo Boullosa
xunto a unha bomba da
SONAP

12

rOSAS (1986).

13 FErNANDES (2003).
14 PT-TT-AOS/D/C/11/1/2.
15

FErNANDES (2003).

Empresarios de Galicia

taladas as empresas Atlantic refining Company e Socony-Vacuum, ademais

do bo acceso proporcionado pola foz do Texo e da proximidade do camio
de ferro. A pesar das dificultades, a construcin adiouse s dezaoito meses
(rexistrando, no entanto, un atraso de tres meses en relacin co previsto)
e o seu custo acadou un total de 32,8 millns de escudos.
Con todo, os tempos eran difciles. Co estalido da segunda guerra
mundial no ano anterior, exista unha crise xeral no abastecemento en
petrleo bruto e derivados. Os prezos
da gasolina e do carbn soben un
190% no decurso dos anos de 1938 a
1942,16 e a inexistencia dunha frota
propia de navos petroleiros aumentaba
as dificultades, agravada polo feito de
non ser posible daquela transportar
petrleo en navos cisterna de empresas norteamericanas, en virtude da
prohibicin decretada polos Estados
Unidos, o principal fornecedor de
Portugal. Deste modo, s despois do
terminus da segunda guerra mundial
foi posible un normal desenvolvemento do sector petrolfero en Portugal.
Durante o conflito mundial, a refinara de cabo ruivo operou sempre
moi por baixo da sa capacidade e chegou a suspender temporalmente a
sa actividade (durante o ano 1943 e nos tres primeiros trimestres de 1944)
por falta de materia prima, e s en 1947 coeceu, por primeira vez, unha
situacin de funcionamento normal,17 de maneira que acadou as 300.000
t/ano previstas.
Tamn durante este perodo SONAP coeceu momentos de grandes
dificultades e chegou a afirmar Manoel Cordo Boullosa que, ante a penuria
producida e como non dispoa de petrleo para vender, se viu obrigado
a dedicarse exportacin de vios de xeito que chegou mesmo a ser un
dos principais exportadores de Portugal. No entanto, despois do final da

16

HENrIQUES (2003).

17

HENrIQUES (2003); FErNANDES (2003).

556

Camin cisterna para

abastecemento de petrleo

Manoel Cordo Boullosa

557

segunda guerra mundial, SONAP realizar algns negocios bos. Nun momento no que os pases europeos decidiran reducir nun 30% o consumo
de petrleo, Cordo Boullosa defenda que Portugal non podera cumprir
ese obxectivo; as chegou a convencer ao entn ministro de Economa
para que o autorizase a adquirir o petrleo que puidese aparecer no
mercado libre, anda que a un prezo superior.18 Efectivamente, ao contrario
de Shell e de Vacuum, SONAP conseguiu atopar no mercado internacional

Evolucin dos logotipos

da SONAP. As iniciais SF
corresponden a Steaua
Franaise

as cantidades de petrleo para garantir un normal abastecemento de Portugal e obter tamn os correspondentes lucros que ese negocio lle proporcionou. Pero, o mis importante, non s evitou o racionamento de petrleo, senn que o xito acadado lle permitiu a Boullosa reclamar unha
maior cota de mercado, a cal foi totalmente concedida polo Goberno. A
partir daquela a situacin da SONAP mellorou substancialmente: o seu
capital ampliouse a 10 millns de escudos, mercou a participacin da Steaua Franaise (que por mor da segunda guerra mundial estaba a atravesar
dificultades) e obtivo autorizacin para a importacin de fuel leo, algo
que anteriormente era unha exclusiva de Sacor e de Shell. En 1953,
ltimo ano no que se rexistraron alteracins nas cotas de distribucin de
combustibles, a situacin era a seguinte: SACOr (50%), Shell (20%), SONAP (16%), Socony-Vacuum (10%) e Atlantic (3%), en contraposicin

18

FErNANDES (2003).

Empresarios de Galicia

coa reparticin existente en 1947: SACOr (49%), Shell (33,88%), Vacuum

(11%), Atlantic (4%) e SONAP (2%).19
Na inmediata posguerra Manoel Cordo Boullosa vai diversificar a sa
carteira de negocios, esta vez froito da sa anterior asociacin con Manuel
Queiroz Pereira. Como foi indicado, os dous empresarios formularan o
compromiso de que, en todos os negocios nos que cada un entrase, a participacin respectiva tera un valor idntico. Deste modo, cando en 1946
Queiroz Pereira foi convidado para
participar, como asociado, en Sorel
unha empresa que fora fundada en
1942 para comercializar gasxenos e
que nese ano 1946 obtivo a concesin
da GM (General Motors Overseas
Corporation) Manoel Cordo Boullosa entrou tamn no negocio e os
dous empresarios quedaron cunha
participacin de 240.000 escudos
cada un, ademais dun terceiro accionista con s 60.000 escudos.20 Ademais a entrada conxunta dunha nova
empresa xa ocorrera en 1942, canda
a fundacin da Cimianto Sociedade
Tcnica de Hidrulica, S. A., localizada en Alhandra, concello de Vila
Franca de Xira, e unha das primeiras empresas portuguesas que se dedicou
fabricacin e comercializacin de produtos en fibrocemento, na cal
Manoel Cordo Boullosa e Manuel Queiroz Pereira posuan, cada un, o
30% das accins.
brense novos camios
A comezos da dcada dos cincuenta, problemas de sade levaron a
Manoel Cordo Boullosa a unha estada nos Estados Unidos, ao seu regreso,
en 1954, decidiu poerlle fin ao matrimonio con Alice Pina Lopes, o cal
19

HENrIQUES (2003).

20

FErNANDES (2003).

558

Stand da SONAP nunha

Exposicin, no Palcio de
Cristal do Porto

Manoel Cordo Boullosa

Posto de abastecemento
da SONAP

559

xa estaba en crise desde haba algn tempo. Pouco despois, Boullosa

partir para Pars, onde repartiu o seu tempo entre unha vida no seo da
alta sociedade francesa e contactos xunto aos medios empresariais ligados
ao sector petrolfero. Desta poca data a idea de instalar unha refinara
de petrleo xunto ao importante porto de Vigo, para cuxa realizacin contaba co apoio e coa colaboracin do seu amigo Valentn Paz Andrade,
avogado e figura moi relevante do mundo pesqueiro e empresarial da
cidade olvica, propietario da empresa Pescanova, mais o goberno de Franco optou
pola Corua e as gorouse aquel proxecto.
Curiosamente non foi s Boullosa o nico
en decatarse do interese en que fose instalada unha refinara en Vigo. Existiu neses
anos outro proxecto, de Toms Prez Lorente, entn presidente da Cmara de Comercio de Vigo (1947-1959), para instalar
unha refinara de petrleo nas ras viguesas,
mais que rematou tamn por ser abandonado. Con respecto aos negocios de Boullosa en Portugal, a dcada dos cincuenta
asistiu expansin de SONAP no campo da
distribucin de produtos petrolferos: conseguiu implantar en todo o pas unha rede de revendedores, ao mesmo
tempo que ampliou as sas capacidades de almacenamento, iniciou a comercializacin dos lubricantes e o abastecemento da navegacin, e ademais
garantiu o abastecemento de combustibles en situacins de crise internacional, como canda o peche da canle de Suez en 1956.21
Superado o medio sculo de vida, Manoel Cordo Boullosa pareca
comportarse de xeito diferente. O seu anterior carcter afable dera lugar
a unha personalidade mis irascible, mesmo autocrtica. Xurdiran, en
consecuencia, conflitos na sa vida profesional, con cadros das sas empresas, un dos cales estivo na base do seu desentendemento co amigo e
socio por longos anos Manuel Queiroz Pereira, o que se traduciu nunha

21

HENrIQUES (2003).

Empresarios de Galicia

separacin entre os dous. Boullosa xustificou, anos mis tarde, as razns

da separacin con Queiroz Pereira, argumentando que no perodo no
que estivera no estranxeiro e como contactara con outras realidades empresariais, adquirira novas ideas e conceptos estratxicos para desenvolver
os seus negocios, os cales batan cos de Manuel Queiroz Pereira. Efectivamente, na raz da separacin parece que estiveron ideas diferentes
relativas s propostas de adquisicin que ao final dos anos cincuenta lle
foran feitas a SONAP por empresas estranxeiras. A BP British Petroleum
dispoase a adquirir SONAP por 600 millns de escudos, fracasando as
negociacins s porque a BP pretenda que todas as decisins estratxicas
fosen comunicadas e autorizadas por Londres.22 Ademais tanto a BP
como a Mobil fixeran entn, por separado, propostas de asociacin con
SONAP, nun 50% do capital para cada parte; porn, Manoel Cordo Boullosa
esixiu quedar cun 51% do total das accins co fin de preservar a nacionalidade portuguesa da empresa, o que levou ao rexeitamento das das multinacionais petrolferas. Entre tanto, e para resolver as diverxencias, Manuel
Queiroz Pereira aceptou vender a sa participacin a Boullosa por 300
millns de escudos, abandonando a sociedade o 31 de decembro de 1960.
Os novos camios que entn se lle abriron a Manoel Cordo Boullosa
pasaron tamn por frica. Anda antes da separacin, os dous socios
solicitaron unha autorizacin para instalar unha refinara de petrleo en
Loureno Marques (actual Maputo), Mozambique, a cal foi concedida
en 1959. Isto levou constitucin da SONArEP (Sociedade Nacional de
refinacin de Petrleos), na cal participaban SONAP e a Compagnie Franaise des Ptroles, constitundo un punto lxido na sa carreira empresarial
no sector do petrleo. Co fin de garantir o xito dos seus negocios na antiga colonia portuguesa, Cordo Boullosa xogou polo seguro. Para xestionar a nova empresa en Mozambique escolleu unha figura que dispuxese,
de xeito simultneo, de bos contactos en Lisboa e dunha ampla marxe de
accin en frica. O home ideal era Jorge Jardim (1919-1982), que na sa
opinin era brillante en todo o que faca e, mesmo nos negocios privados,
continuou a ser un bo poltico. Estaba sempre ao tanto de todo.23

22

FErNANDES (2003).

23

ANTUNES (1996); FErNANDES (2003).

560

Manoel Cordo Boullosa

561

A refinara de SONArEP, localizada na Matola, suburbios de Loureno

Marques onde anda hoxe existe unha avenida co nome Manoel Boullosa, dispoa dun capital social de 300 millns de escudos e comezou
a funcionar en 1961, presentando unha capacidade de 800.000 toneladas.
Unha vez mis, Manoel Cordo Boullosa foi favorecido polas decisins
gobernamentais, pois a sa refinara mozambicana posua unha cota de
mercado protexida do 50%, unha prerrogativa que se debeu, en boa
medida, boa relacin que Jorge Jardim tia co goberno de Lisboa. En
contrapartida, Jardim viu aumentar a sa influencia en Mozambique, e
nos pases limtrofes, polo feito de traballar con Boullosa: o petrleo era
un circuto de moito dieiro, altas cabalaras e poder multiplicable.24
Efectivamente, os negocios de Manoel Cordo Boullosa no sector do
petrleo estaban entn en claro ascenso, e a vida alle moi ben. nesta
poca, en 1962, cando casar por segunda vez, coa parisiense Nicole, de
40 anos, matrimonio do que resultar dous anos despois o nacemento da
sa filla Paula Isabel.25 A comezos de 1963, SONArEP abra unha sucursal na repblica Sudafricana, SONArEP (South Africa), Pty. Ltd., unha
distribuidora de combustibles que chegou a dispoer de 200 estacins de
servizo, as coma SONArEP (Swaziland), a sa equivalente en Swazilandia, que contou con 12 estacins de servizo.26 Utilizando unha vez mis
os emprstitos de Jorge Jardim, Boullosa estableceu tamn unha asociacin entre SONAP e o entn presidente Hastings Banda do Malawi, un
pas vecio de Mozambique, constitundo en febreiro de 1966 a Oil
Company of Malawi Ltd. (OILCOM), cun capital de 10 millns de escudos, e onde unha sociedade na cal participaba o presidente Banda dispoa do 60%. En consecuencia, Jorge Jardim era nomeado director da
OILCOM, as coma cnsul de Malawi na Beira, cidade onde resida. De
acordo con Jardim, a pesar de relativamente pequeno, o mercado de
Malawi era considerado unha sada ideal para varios produtos da pequena refinara de Loureno Marques,27 feito comprobado polo 30%

24

ANTUNES (1996).

25

FErNANDES (2003).

26

FErNANDES (2003).

27

HEDGES (1989).

Empresarios de Galicia

que a empresa de Boullosa chegou a posur no mercado de distribucin

de combustibles daquel pas. O empresario, que tia como ambicin obter concesins petrolferas practicamente para todas as colonias portuguesas de frica, expandiu anda a sa actividade a Angola a travs dunha
asociacin coa Federal Mynbou, unha empresa sudafricana integrada no
grupo General Mining, de raz afrikaans, onde instalou a Sociedade
Angolana de Petrleos, e tia proxectos moi avanzados para Cabo Verde,
os cales non foron concretados s en virtude das alteracins polticas
rexistradas a partir do 25 de abril de 1974, cando foi derrubado o rxime
do Estado Novo.
Na sa estratexia de ampliacin da actividade empresarial a frica
Austral, Manoel Cordo Boullosa atopou algunhas dificultades para establecer negocios con rodesia, actual zimbabwe. Efectivamente, rodesia
fora albo de sancins econmicas por parte da Organizacin das Nacins
Unidas e do reino Unido, debido declaracin unilateral de independencia, decretada en novembro de 1965 pola minora branca liderada
polo primeiro ministro Ian Smith; pasou entn a ser apoiada apenas polos
gobernos de Sudfrica e de Portugal. Entre as sancins decretadas pola
ONU, incluase o bloqueo ao porto da Beira, que o reino Unido asegurou
de inmediato co envo dunha escuadra de navos de guerra, inclundo un
portaavins.
A situacin complicouse en marzo de 1966, cando o navo petroleiro
Ioana V conseguiu furar o bloqueo e entrar no porto da Beira con 16.000
toneladas de cru e co obxectivo de descargar petrleo para rodesia. Este
feito agravou as relacins entre Portugal e o reino Unido xa que os britnicos ameazaban con desembarcar tropas na zona de costa perifrica
ao porto da Beira, situacin que provocou algunha aprehensin nos xefes
militares portugueses. Estes ordenaron o desprazamento dun nmero
considerable de efectivos militares para aquela rexin, con vistas a afrontar
un eventual desembarque de tropas britnicas. Con todo, esta situacin
tan crispada non impediu que Manoel Cordo Boullosa tentase expandir
os seus negocios petrolferos a rodesia, decisin para a cal contaba, unha
vez mis, cos bos oficios de Jorge Jardim.
De feito en virtude da situacin de bloqueo no que o seu pas se atopaba, Ian Smith estaba tamn interesado en agradar a Jardim co fin de
garantir o mantemento das vas de reabastecemento en mercadoras a tra-

562

Manoel Cordo Boullosa

563

vs do porto da Beira, e de petrleo polo oleoducto de Chimoio (unindo

unha terminal martima da Beira a Umtali, actual Mutare), as cales eran
fundamentais para a subsistencia de rodesia independente. Efectivamente, a resolucin 221 do Consello de Seguridade da Organizacin das
Nacins Unidas chamaba a todos os Estados para procuraren o mximo
esforzo no corte de relacins econmicas con rodesia, inclundo o
embargo de petrleo bruto e de produtos petrolferos; chamaba mesmo a
que o Goberno portugus non permitise o bombeo de petrleo polo oleoducto de Chimoio. Ante os rumores de que Manoel Cordo Boullosa lle
venda petrleo a rodesia, a Compagnie Franaise des Ptroles advertiulle
severamente a pesar da vella relacin empresarial entre ambos, de
que se lle cortara o fornecemento das vas de petrleo no caso de que lle
fixese algn abastecemento a aquel pas. Jorge Jardim, que acompaou a
Boullosa na sa viaxe a Pars para discutir o asunto, relatou que atoparan
[] o mis fro e mesmo agresivo rexeitamento a calquera colaboracin.
O presidente da Compagnie Franaise des Ptroles (Monsieur De Metz)
conrmounos nos termos mis severos que [] non s nunca participara no abastecemento de rodesia, senn que nos advertiu de que o subministro de renara de Mozambique correra perigo se as compaas
portuguesas non aplicaban rigorosamente as sancins.28

De inmediato, o propio Boullosa envioulle un telegrama ao secretario

xeral da ONU no que lle garanta que non efectuara ningn abastecemento de petrleo a rodesia.29 No entanto, salientar mis tarde, eu vendalle petrleo a Sudfrica, onde tia moitos negocios. E pasei, nesa altura
do bloqueo a rodesia, a venderlle mis petrleo a Sudfrica. O destino que
tivo ese petrleo non o sei.30 Efectivamente, non hai ningunha proba de
que Manoel Cordo Boullosa lle vendera petrleo a rodesia. Non obstante,
testemuas oculares relataban naquela poca que van pasar regularmente
nas estradas que conducan a rodesia unha gran cantidade de camins cisterna, idnticos aos que transportaban combustibles que levaban no seu
exterior simplemente a palabra milk.

28 JArDIM

(1978).

29

ANTUNES (1996).

30

ANTUNES (1996).

Empresarios de Galicia

Non foi a nica vez que a actividade empresarial de Manoel Cordo

Boullosa levantou sospeitas de contrariar decisins internacionais. En
1967, cando os pases rabes produtores de petrleo, membros da Organizacin dos Pases rabes Exportadores de Petrleo (OPEP) decretou o
embargo ao fornecemento de petrleo a varios pases occidentais, entre
os cales estaban os Estados Unidos de Amrica, a travs do cal Israel era
abastecido de petrleo, foron varias as voces que sinalaron a implicacin
de empresas de Boullosa no boicot a aquel embargo. Bastantes anos mis
tarde, en 1994, o propio empresario relatar como acontecera todo:
Cando foi a Guerra dos Seis Das entre os rabes e Israel os rabes
decidiron que non lle vendan petrleo nin a Portugal nin a Estados Unidos. O Dr. Salazar chamoume e eu dxenlle: Seor presidente, somos
tan pequenos que en calquera sitio podemos atopar o petrleo que nos
fai falta!. Despois de tres ou catro das, recibn unha chamada do presidente dunha compaa de Arabia Saudita na que me dica que pasara
por Lisboa ao da seguinte, ao medioda, e na que me peda que eu fose
ao Porto para falar al con el. Dxome que Arabia Saudita lle vendera a
Mozambique todo o petrleo que eu quixese. Eu a para Atenas e mandei
mia oficina en Londres que lle enviasen un telegrama a Jorge Jardim
co fin de que el estivese informado e o comunicase. Fun directo do aeroporto da Portela [en Lisboa] ao gabinete do Dr. Salazar. Pedinlle ao xefe
do seu gabinete que lle dixese que non se preocupase porque a ter petrleo rabe en Mozambique. Como era unha boa noticia, o xefe do gabinete do Dr. Salazar mandoume entrar. Falei co Dr. Salazar, conteille o
que aconteca e el dxome: Por suposto, entendo: en Mozambique hai
un milln de musulmns!. El saba todo o que pasaba.31
A exitosa actividade empresarial que Manoel Cordo Boullosa desenvolveu en frica Austral non lle fixo esquecer os intereses que mantia
en Portugal, nomeadamente no sector do petrleo. A comezos dos anos
sesenta, a refinara de SACOr en cabo ruivo, que ata entn via ampliando
continuamente as sas instalacins proceso que, en realidade, se iniciara
o ano seguinte ao da sa inauguracin en 1940 xa non poda sufrir
novas ampliacins, tanto mis porque a sa proximidade cidade de

31

ANTUNES (1996).

564

Manoel Cordo Boullosa

Refinera da SONAREP na
Matola, cerca de Maputo,
Mozambique

565

Lisboa tamn o imposibilitaba, por razns ambientais, de sade e ecolxicas.

Portugal rexistraba tamn naquela poca un desenvolvemento econmico
progresivo, en parte resultante da abertura producida pola entrada do pas
na EFTA en decembro de 1959, situacin que suscitou un aumento crecente de combustibles, tanto na industria coma no sector dos transportes.
En 1961, a Direccin Xeral de Combustibles solicitoulles s empresas petrolferas (SONAP, SACOr, ESSO, Mobil, Shell) que concretasen
propostas sobre a abertura dunha segunda refinara en Portugal, que sera
instalada no norte do pas, na zona de Porto, tamn co obxectivo de descentralizar xeograficamente o refinado de petrleo, co fin de garantir o
equilibrio na totalidade do pas e a satisfaccin das necesidades do abastecemento do mercado interno. Nesa consulta estarn implicados o
grupo SACOr e CUF (Compaa Unin Fabril) que agora procuraba
entrar no rendible sector da fabricacin e distribucin de produtos petrolferos. Dada a posicin privilexiada de Sacor no mercado de combustibles en Portugal, todo indicaba que a solucin dependera da vontade
daquela empresa, a cal prefera unha solucin negociada directamente

Empresarios de Galicia

co Goberno, onde ela conservara a sa situacin dominante. Por outra

banda, as outras empresas do sector, Shell, Mobil e SONAP, e anda CUF,
preferan o concurso.
A solucin para este conflito de intereses resultou ser unha tpica resolucin salazarista na que a imposicin da conciliacin substitua as
opcins pola ruptura. Deste xeito, constituuse un consorcio formado por
SACOr e SONAP que mentres intercambiaron participacins: o compromiso traducido en despacho de maio de 1964 foi precedido por un acordo
entre as administracins de SACOr e SONAP de novembro de 1963.
Comezara ademais a obrigatoriedade da implicacin do Grupo CUF en
futuros desenvolvementos na rea petroqumica e o reforzo das presenzas
moi minoritarias de Shell e de Mobil.32 A partir de agora, a SONAP podera utilizar as refinaras da SACOr para o tratamento en cru de petrleo.
A actividade no sector financeiro
A actividade empresarial que Manoel Cordo Boullosa desenvolveu ao
longo de dcadas non sera posible sen a sa insercin no sector financeiro.
Desde moi cedo o empresario comprendeu perfectamente esa necesidade,
polo que non causa sorpresa velo relacionado co Banque de Paris et PaysBas, xa nos anos trinta. No entanto, non conseguiu obter neste sector o
mesmo xito que acadara no do petrleo. Anda as, as posicins financeiras que acadou chegaron a ter certa importancia e fixronse mis fondas ao
longo dos anos segundo a sa carteira de negocios se enriqueca.
Foi soamente a comezos da dcada dos sesenta, pouco antes da eclosin da emigracin cara a Francia e Alemaa, cando Manoel Cordo Boullosa comezou a adquirir unha posicin significativa no sector bancario,
comezando por adquirir o 70% do Banque Franco-Portugaise, moi activo
na captacin de remesas de emigrantes, no cal xa anteriormente tia como
socio ao BNU (Banco Nacional Ultramarino). Tivo tamn unha participacin no Banco Fonsecas & Burnay, do cal chegou a ser administrador,
durante dous anos, 1967 e 1968, e tamn en 1966, no seu antecesor, o
Banco Fonsecas, Santos & Vianna. En 1970, xunto co Banco Nacional

32

rIBEIrO, FErNANDES e rAMOS (1987).

566

Manoel Cordo Boullosa

567

Ultramarino, fundou o Lissabon Bank AG, en Dsseldorf, do cal foi presidente, as coma do Banco Pinto de Magalhes, en Brasil. Neste ltimo pas
foi tamn administrador do Banco Ita. En decembro de 1973, debido a
que o grupo Jorge de Brito/Jorge Gonalves Pereira se desfixo da maiora
das sas participacins, preto de 40.000 accins, no Crdito Predial Portugus, Manoel Cordo Boullosa converteuse en accionista maioritario deste
banco e asumiu o control do respectivo consello de administracin o 20 de
febreiro de 1974. Malia isto non estara moito tempo sa fronte en virtude das nacionalizacins do sector bancario, que seguiron ao golpe militar
do 25 de abril de 1974.33
Os novos desafos do marcelismo
O crecemento da economa portuguesa, principalmente ao longo da
dcada dos sesenta e comezos da dos setenta durante a cal o produto
interno bruto medrou un 6,2% entre 1959 e 1965 e un 7,5% entre 1966
e 1973, esixa que, ao aproximarse a fin da dcada dos 60, se tomasen
decisins no sentido de crear as iniciativas industriais e as infraestruturas
que a economa necesitaba co fin de garantir aquel ritmo de desenvolvemento. Deste xeito, a partir de 1969 e coincidindo co novo goberno de
Marcello Caetano, que contaba cun pequeno e mis dinmico grupo de
tecncratas, foi impulsada unha serie de grandes proxectos industriais
e de infraestruturas, os cales foron fortemente disputados polos principais
grupos econmicos nacionais, como a CUF, Champalimaud e SACOr.
No que atinxe ao sector petrolfero, que gaaba cada vez mis importancia, foi entn publicado no Dirio do Governo, o 4 de novembro de
1970, unha orde ministerial na que se estableceron as grandes directrices
da expansin da capacidade de refinado e da instalacin das petroqumicas
de aromticos e oleoderivados en Portugal continental; isto desencadear
unha profunda reorganizacin daquel sector, as coma o asentamento das
bases dunha industria petroqumica diversificada. No contorno desta, destacaba a decisin de instalar unha nova grande refinara no sur do pas,
cunha capacidade de fabricacin de 10 millns de toneladas/ano de pe-

33

MArQUES (1989).

Empresarios de Galicia

trleos brutos e dos seus residuos, as coma un complexo petroqumico

de oleoderivados, o cal, en conxunto, representaba o maior investimento
que ata entn se realizara naquel sector en Portugal. Deste xeito, satisfacase
amplamente o crecente consumo nacional de produtos de petrleo, ou
sexa, a procura interna dunha forma de enerxa secundaria esencial ao
pretendido desenvolvemento. Ademais diso, as esperanzas depositadas na
producin da nova refinara an mis lonxe, unha vez que procuraban satisfacer tamn a exportacin de produtos refinados. Ao concurso para a
atribucin desta concesin concorreron tres consorcios: un, con participacin da SACOr, Fundao Calouste Gulbenkian e polas distribuidoras
Shell, Mobil e BP (as tres compaas petrolferas estranxeiras con actividade
de distribucin en Portugal); o segundo, resultaba da asociacin entre
CUF e SONAP, e prevase para o futuro a implicacin dun grupo internacional (que tera ata o 10% do capital da nova sociedade); e un terceiro
que estaba integrado sobre todo por empresas do Grupo Champalimaud,
baixo a direccin da Qumica Geral (Mozambique).34
Eran moitos os intereses en xogo e o negocio era tamn bastante
apetecible, polo que SONAP de Manoel Cordo Boullosa se ver obrigada
a proceder a unha serie de reformulacins, inclundo as alianzas empresariais co fin de colocarse nunha posicin que lle proporcionase algunhas
garantas de poder vencer o concurso, principalmente cando constatou
que SACOr se asociara coas grandes multinacionais do sector. Efectivamente, SONAP, que estaba asociada a SACOr desde 1963, canda a decisin
para a construcin da refinara no norte do pas, en Lea da Palmeira,
Matosinhos (inaugurada o 5 de xuo de 1970), ir refacer as sas alianzas,
proceso que se iniciou coa venda do 10% do Banco Fonsecas & Burnay
a CUF, co fin de permitir a entrada desta no sector petrolfero. Por outro
lado, a Compagnie Franaise des Ptroles, abandonar progresivamente
os seus negocios en Portugal e ceder as sas posicins accionistas en SACOr (en 1970) e en SONAP (en 1973) Fundao Calouste Gulbenkian.
Finalmente, ser establecido un cadro bsico de relacins entre as das
empresas que pasaran a explotar o refinado de petrleos a partir da presenza
do Estado como accionista de SACOr, de SONAP e de Petrosul; da presen-

34

rIBEIrO, FErNANDES e rAMOS (1987).

568

Manoel Cordo Boullosa

569

za da Fundao Calouste Gulbenkian como accionista de SACOr e de

SONAP; e das participacins cruzadas de SACOr e de SONAP, establecidas
canda o lanzamento da refinara do norte e agora mantidas.35
O 12 de novembro de 1971, a travs do Decreto lei nm. 497/71, o
Goberno decidiu concederlle a explotacin da nova refinara do sur ao
consorcio entre SONAP e CUF, baixo a forma de sociedade annima de
responsabilidade limitada, cun capital inicial mnimo de 755 millns
de escudos, no cal o Estado participaba gratuitamente nun 34%. rompase, as, o monopolio de SACOr no sector do refinado de petrleo, o cal,
durante trinta anos, o compartira co BPA Banco Portugus do Atlntico, co BESCL Banco Esprito Santo e Comercial de Lisboa e coa
Fundao Gulbenkian, dispoendo de das refinaras: cabo ruivo e
Lea da Palmeira (Matosinhos). Ao ano seguinte, aquel consorcio formar unha empresa de capital mixto, a Petrosul (Sociedade Portuguesa
de refinacin de Petrleos) SArL, e anda outra empresa, a CNP (Compaa Nacional de Petroqumica), SArL, para concretar as bases do complexo petroqumico de oleoderivados para ser implantada xunto nova
refinara. A pesar de que en todas as propostas presentadas polos diferentes consorcios se indicaba como localizacin preferente para a nova refinara a beira sur do Texo ou a pennsula de Setbal, o Goberno optou
por instalala xunto a un novo porto de augas fondas de nova construcin, na ata entn tranquila e hospitalaria vila alentexana de Sines por
cousa de que tanto a foz do Texo coma a de Sado estaban limitadas polas
sas respectivas entradas, anda que presentasen unhas condicins de
abeiro excelentes. Ademais diso, Sines presentaba mellores condicins
xeogrficas para dilur facilmente a polucin atmosfrica, para o cal contribuan moito as vastas reas boscosas existentes ao norte daquela vila. A
refinara de Petrosul a terceira e a maior de Portugal apoiada por tecnoloxa francesa, iniciou entn a sa construcin, que se concluu en
1978, data a partir da cal comezou tamn a producin.
En 1970, nunha carta que lle enviou ao primeiro ministro Marcello
Caetano, Manoel Cordo Boullosa escriballe, alarmado pola situacin do
negocio do petrleo en Mozambique, onde a sa posicin hexemnica

35

rIBEIrO, FErNANDES e rAMOS (1987).

Empresarios de Galicia

pareca estar en risco, e solicitballe igualmente unha audiencia: a

industria de petrleos en Mozambique serviu o interese nacional con
total devocin []. Non obstante, estn anunciadas medidas que conducen destrucin daquela industria. Se as medidas son ou non legais, se
elas son ou non morais, pouco importa de momento.36 As preocupacins de Boullosa derivbanse, moi posiblemente, da posibilidade de que
a norteamericana Gulf Oil explotase petrleo en Mozambique, o que significaba ter que concorrer coa maior empresa mundial do sector. A pesar
da alarma suscitada por aquela posibilidade, o Goberno rematou decidindo para ledicia do empresario, non autorizar a entrada do coloso
norteamericano no mercado nacional.
Anda que Manoel Cordo Boullosa mantivese unha estreita relacin
co rxime do Estado Novo, non deixou de conservar sempre unha grande
independencia, o que o levou a apoiar os proxectos reformistas do sector
liberal e tecnocrtico do Goberno de Marcello Caetano, que procuraba
atopar solucins, nomeadamente polticas, para as dificultades que o
rxime afrontaba daquela. o caso, por exemplo, da sa participacin
no capital social do semanario Expresso do deputado liberal Francisco
Pinto Balsemo, xurdido en xaneiro de 1973, o cal defenda tamn as posicins de SEDES (Asociacin para o Desenvolvemento Econmico e Social), actitude que non foi ben vista polo Goberno de Caetano. Constituda
en 1970, SEDES integraba un sector tecncrata que defenda unha poltica
de liberalizacin econmica encadrada nunha progresiva democratizacin
do rxime. Xa anteriormente en 1970 Boullosa dera probas da sa
independencia ao convidar a Mrio Soares, entn exiliado en Pars, para
servir como asesor xurdico do Banque Franco-Portugaise, o cal desagradou
profundamente a Marcello Caetano. O entn primeiro ministro chegou
a enviar a Pars a Csar Moreira Baptista que daquela era secretario de
Estado da Informacin para interpelar directamente a Boullosa por
darlle emprego a unha persoa non grata ao rxime. Segundo Soares, Boullosa respondeulle que, se algunha vez as cousas desen unha volta en Portugal, fara con el, Moreira Baptista, o mesmo que estaba a facer con

36

ANTUNES (1995).

570

Manoel Cordo Boullosa

571

Mrio Soares.37 Ademais, e manifestando unha vez mis a sa independencia, ao empresario gustballe dicir que nunca despedira a ningun
por motivos polticos: incluso chegou a readmitir en SONAP a dous traballadores da empresa que foran presos pola PIDE, a odiosa polica poltica
do rxime. Tamn procuraba pagar salarios mis altos. Deste xeito, SONAP
fixo en 1969 un plan de pensins de supervivencia,38 aspecto que cmpre
salientar nun pas no que a asistencia social era entn anda moi insuficiente. Do mesmo modo asumiu claramente as sas responsabilidades
sociais, mesmo antes do 25 de abril e a el dbese a fixacin dun salario
mnimo na industria petrolfera, a institucin dun sistema de servizo mdico-hospitalario e a tramitacin de lias de financiamento para que os
traballadores das sas empresas adquirisen casa de seu.
O 25 de abril e as nacionalizacins
Un empresario como Manoel Cordo Boullosa, que estivo ligado a
algns dos maiores proxectos econmicos en Portugal desde a dcada dos
30 e que construu un forte imperio econmico durante o rxime de
Salazar/Caetano co cal mantivera unha relacin privilexiada atopbase necesariamente nunha situacin delicada a partir do momento no
que aconteceu unha ruptura radical que cuestionou fortemente aquel
mesmo rxime. Boullosa comprendeu rapidamente as consecuencias
que podera desencadear a alteracin da situacin poltica en Portugal,
ben no seu imperio econmico, ben en relacin coa sa propia integridade fsica. O golpe de Estado do 25 de abril de 1974 desencadeara, case
que de inmediato, un proceso revolucionario con obxectivos de natureza
socialista, cun poderoso movemento popular que reclamaba a condena
de todos os que estaban implicados no rxime do Estado Novo.
En maio de 1974 a radicalizacin do movemento popular esixiu dos
militares do MFA (Movemento das Forzas Armadas) as coma do I Goberno Provisional, medidas firmes contra todas as personalidades con responsabilidades no rxime deposto, comezando unha vaga de depuracins,

37

AVILLEz (1996).

38

FErNANDES (2003).

Empresarios de Galicia

tanto no sector pblico coma no privado, as coma de encarceramentos

de banqueiros e de empresarios, acusados de sabotaxe econmica e de
fuga de capitais. O 21 dese mes, Manoel Cordo Boullosa foi avisado por
un militar de que sera preso ao da seguinte. Partiu o mis axia posible
para Galicia, anda que mis tarde afirmara que sara de Portugal porque
tia outros intereses no estranxeiro que reclamaban a sa presenza. Unha
das acusacins que pendan sobre el era a de que fixera sar das caixas de
SONAP para o estranxeiro preto de dous mil millns de escudos. Nesta
altura [] unha aseguradora francesa avaliara a sa fortuna en 100.000
millns de escudos.39
Os intereses econmicos que mantia no estranxeiro permitranlle,
no entanto, acometer as mudanzas ocorridas nunha situacin mis favorable ca a maiora dos empresarios portugueses. Pouco tempo despois
da sa ida para Galicia partiu para Pars, onde tia o seu Banque Franco-Portugaise, o que lle permita manter unha posicin independente e
continuar a desenvolver a sa actividade empresarial. No entanto, o 16
de abril de 1975, coa nacionalizacin de todas as empresas petrolferas de
capital nacional SACOr, SONAP, CIDLA e Petrosul, a travs da promulgacin do Decreto lei nm. 205-A/75, a situacin altrase por completo. No mesmo diploma prevase a reestruturacin das empresas
nacionalizadas para o cal foi constituda unha comisin co gallo de concretar aquel obxectivo; as o 26 de marzo de 1976 creouse a empresa pblica Petrogal (Petrleos de Portugal, EP) que agrupaba as catro empresas
que foran nacionalizadas. Pouco despois, a sa herdade do roncanito,
prxima a vora, onde a Boullosa lle gustaba organizar as sas cazaras,
foi ocupada polos traballadores rurais no ambiente do movemento de ocupacins de terras no Alentexo e da reforma agraria que, mentres, se desencadeara. Segundo Boullosa, a herdade do roncanito era unha unidade
modlica con mil hectreas en reguengos de Monsaraz, tia 480 vacas
leiteiras dun total de 1000 cabezas e dispoa dunha instalacin leiteira
do mellor que haba en Europa. Posteriormente, seranlle restitudas 700
hectreas.40

39

FErNANDES (2003).

40

FErNANDES (2003).

572

Manoel Cordo Boullosa

573

Durante este perodo asistiuse en Portugal a unha alteracin radical

da estrutura econmica; destacou o proceso das nacionalizacins dos
grandes grupos industriais e financeiros, e o movemento da reforma agraria, procesos nos que os respectivos traballadores desenvolveran un papel
determinante. Deste modo, non sorprende que tamn xurdiran problemas no Banque Franco-Portugaise, cunha folga dos traballadores. Boullosa rematou vendndolle o banco a Miguel Quina, un banqueiro que
ata 1975 estivera ligado a outro dos principais grupos econmicos portugueses. En 1977 Manoel Cordo Boullosa partiu para Brasil, onde adquiriu o Banco Pinto de Magalhes, fundou a sociedade agropecuaria Karitel, propietaria de 40.000 hectreas no estado de Baa, ademais doutras
empresas como Ebra e Fabra.41
Anda antes de establecerse en Brasil, e a pesar de que non residise
entn en Portugal, Manoel Cordo Boullosa chegou a ter algn protagonismo na situacin poltica que o pas viva entn anda que discreto,
como era o seu aquel de proceder, apoiando financeiramente xunto
con outras figuras ligadas banca e industria antes do 25 de abril os
sectores que se opoan e procuraban contrariar o proceso revolucionario
en curso. Entre estes contbase o MDLP (Movemento Democrtico para
a Liberacin de Portugal), constitudo o 5 de maio de 1975 e que estaba
presidido pelo ex-xeneral Antnio de Spnola, entn exiliado en Madrid,
e que reciba apoio da CIA, as coma unha prudente axuda de David
rockefeller. Con vastos e importantes intereses nas antigas colonias portuguesas de frica, Manoel Cordo Boullosa non podera quedar indiferente
ante o rumbo que aqueles territorios estaban a tomar unha vez que se obtivera a independencia en 1975 e nacionalizara os bens que posua al,
principalmente en Mozambique. Joaquim Chissano, que foi primeiro
ministro do Goberno de Transicin, antes da independencia de Mozambique en 1975, chegou a propoer que SONAP permanecese naquel pas,
anda que como accionista minoritaria. Cordo Boullosa decidiu non
aceptar o plan de entrega do 51% da refinara ao Estado mozambicano e
o proceso pasou a ser liderado polos seus histricos socios da Compagnie
Franaise des Ptroles.42 O empresario acabar por implicarse coa renamo
41

FErNANDES (2003).

42

FErNANDES (2003).

Empresarios de Galicia

(resistencia Nacional Mozambicana) que a partir de 1976 comezou unha

loita armada contra o rxime no poder en Mozambique ao subsidiar a
guerrilla que aquela desenvolva.
Naquel ano de 1975, Boullosa rexeitar un convite para presidir un
grupo de personalidades que procuraban auxiliar a repatriacin dos portugueses que vivan nas colonias africanas e que non tian medios para
regresar a Portugal. Ante o rexeitamento do empresario, o 13 de agosto
foille renovado o convite, esta vez poendo sa disposicin sete avins
da Cruz de Malta e catro da Cruz Vermella Internacional; Boullosa
declinou de novo co argumento de que era unha oferta dun goberno
estranxeiro. Mis tarde, confesou que unha vez mis errei. Fara un bo
papel e daralles, certamente, unha axuda excelente aos meus compatriotas que regresaban en dificultades. Mais era para min impensable o que
acabou acontecendo,43 referndose s condicins trxicas nas que se
procedeu a aquela repatriacin.
Coa progresiva estabilizacin da situacin poltica en Portugal iniciada
despois do 25 de novembro de 1975, Manoel Cordo Boullosa, a quen sempre lle gustou manter unha boa relacin co poder, iniciou unha implicacin prudente na vida poltica e, principalmente, econmica, do pas. En
setembro de 1977 rachou un silencio de anos para falar da necesidade do
restablecemento de relacins entre Portugal e China, o que era vital para
o noso pas vecio. O home dos petrleos fora escollido por Beijing para facerlle chegar, ao Goberno portugus, algunhas das sas mensaxes
sobre Macau.44 Tal e como xa ocorrera no pasado, Boullosa actuaba
como intermediario entre o Goberno portugus e, neste caso, o da repblica Popular de China, co fin de chegar os dous a un acordo sobre o futuro da colonia de Macau.
Durante o perodo no que se mantivo no estranxeiro, Manoel Cordo
Boullosa non deixou de darlle continuidade sa actividade empresarial,
inclundo os negocios que mantia en Portugal, a pesar das vicisitudes
polas que pasaron durante o turbulento perodo posterior ao 25 de abril.
Cando regresou, en 1987, creou a Sonacin (Sociedade de Investimentos

43

FErNANDES (2003).

44

FErNANDES (2003).

574

Manoel Cordo Boullosa

575

Financeiros, S. A.) a cal se converteu no seu holding , que agrupou as

participacins na Impregest (10%) sociedade de control de Francisco
Pinto Balsemo na rea dos medios de comunicacin, na Sociedade
Comercial Orey Antunes S. A., e no BIG (Banco de Investimento Global),
entre outros investimentos. Fixo anda un investimento en Petrogal []
de case un 1% do seu capital (preto de 2000 millns de escudos).45 En
maio de 1989, Petrogal transformouse nunha sociedade annima anda
que o Estado se mantivo como detentor da totalidade do capital. En 1992
iniciouse a reprivatizacin desta empresa: o Estado quedou como detentor
do 75% do capital e o restante 25% nas mans do consorcio privado Petrocontrol. En 1995 foi alterada a distribucin do capital da Petrogal de
xeito que quedou o Estado co 55% e os accionistas privados co 4%. Por
fin, en 1999, constituuse o Grupo GALP (Petrleos e Gas de Portugal,
SGPS, S. A.) holding que pasou a deter o 100% de Petrogal. Mantndose
fiel sa postura de sempre de salvagarda dos intereses nacionais,
Manoel Cordo Boullosa, xa prximo fin da sa vida, anda tivo forzas
para loitar pola salvagarda da posicin portuguesa en GALP, ante a presin
do grupo petrolfero ENI o maior de Italia para controlar boa parte
das accins daquela empresa, aspiracin que se fara realidade. Boullosa
tentou manter unha participacin directa en GALP sobre todo porque
desde 1992 participaba no capital da Petrocontrol, a travs de dous lotes
de accins, un persoal, outro a travs da Sonacin, e chegou mesmo a
solicitarlle ao Goberno a autorizacin necesaria. No entanto, acabou por
recuar, anda que, pouco antes de morrer, impuxera as condicins para
que se concretase o negocio italiano en GALP.
Unha alma galega
Unha das principais caractersticas persoais de Manoel Cordo Boullosa resida nunha lcida visin estratxica ben patente na sa opcin,
na dcada dos trinta, polo investimento no sector dos combustibles,
que o acompaou ata o final da sa vida. Anda que fora un dos mis destacados empresarios portugueses antes do 25 de abril chegando a cons-

45

FErNANDES (2003).

Empresarios de Galicia

titur a segunda fortuna do pas, e mantivera unha boa relacin co

poder de entn, a sa alma galega aconsellballe conservar unha prudente independencia poltica. As chegou a afirmar que un empresario
non cede a presins. En realidade, esa alma galega, ben perceptible na
sa accin, era tamn unha alma portuguesa, xa que os dous pases conservan unha cultura e orixes comns, apenas separadas por un capricho
histrico que introduciu o ro Mio como fronteira.
Moi fro e lcido nos negocios, Boullosa era discretsimo, austero e
apreciaba o traballo por enriba de todo. Foi coecido como un negociador sutil e determinado. Consideraba que o segredo do negocio estaba
na racionalidade da xestin e no recorte dos gastos superfluos. Era un
autodidacta e un grande amante da cultura, cultivando un grande amor
polos libros, ben traducido na sa implicacin nas editoras Bertrand,
Difel (en Brasil e Portugal), e Quetzal. Por iso levou un gran desgusto
cando se viu afastado da primeira en 1998, como resultado dun conturbado proceso. Cultivaba igualmente o gusto pola pintura e pola escultura
e as xuntou ao longo da sa vida unha importante coleccin de obras de
arte. Ademais da faceta empresarial, era un dos socios mis antigos do
Club de Ftbol Os Belenenses, de Lisboa, e participou activamente na
vida do club; socio nmero 336, con mis de cincuenta anos de afiliacin, foi presidente da asemblea xeral do club de 1971 a 1975, e durante
longos anos presidente do consello xeral.
Manoel Cordo Boullosa tivo sempre presentes as sas orixes galegas e
contribuu de diversas formas a axudarlles aos galegos que vivan en Portugal. En 1989 ofreceulle Xuventude de Galicia, unha asociacin con sede
en Lisboa, o fastoso palacete que actualmente ocupa no Campo de Santana, precisamente a antiga sede do Crdito Predial Portugus, da que fora
o accionista maioritario. A sa dedicacin por Galicia foi recoecida pola
Xunta, que en xuo de 1991 lle concedeu a Medalla Castelao; na reunin
do 7 de xuo do 2000 concedeulle, a ttulo pstumo, a Medalla de Ouro
de Galicia, en recoecemento pola sa traxectoria empresarial, do seu
compromiso con Galicia e coa colonia galega da capital portuguesa.
O 6 de abril do 2000, con 94 anos, Manoel Cordo Boullosa faleca na
sa Quinta dos Pesos, onde resida, en Caparide, S. Joo do Estoril. En
diversas ocasins fralle ofrecida a nacionalidade espaola, pero optou
sempre por manterse fiel ao seu pas natal. No entanto, cando Salazar lle

576

Manoel Cordo Boullosa

577

preguntou un da por que nunca contemplara aquela posibilidade, respondeu: Non verdade. Cando Galicia for un pas independente, pensarei
no asunto. Talvez por iso nunca deixara de usar a inconfundible boina
galega.

Fontes documentais
Arquivo Nacional da Torre do Tombo
rumores sobre irregularidades cometidas na SACOr, PT-TT-AOS/D/C/11/

Imaxes tiradas de:

HENrIQUES, Arlindo Barbosa et al. (2002):
65 anos de petrleo en Portugal: Uma
histria de interesses, de aco e de progresso, Lisboa, Companhia das Cores.

1/2, 07/03/1942-01/06/1944.

Bibliografa
ANTUNES, Jos Freire (org.) (1985): Cartas
particulares a Marcello Caetano, Lisboa,
Publicaes Dom Quixote, 2 volume.
(1996): A guerra de frica: 1961-1974,
Lisboa, Crculo de Leitores.
AVILLEz, Maria Joo (1996): Soares: Ditadura e revoluo, Lisboa, Pblico.
FErNANDES, FILIPE S. (2003): Fortunas &
Negcios, empresrios portugueses do sculo XX, Lisboa, Ocina do Livro.
GONzLEz, Jos Carlos (1995): Manuel
Boullosa: Perl dum homem e da sua aco, Lisboa, Xuventude de Galicia.
HEDGES, David (1989): Notes on MalawiMozambique relations, 1961-1987,
Journal of Southern African Studies, vol.
15, nm. 4, pp. 617-644.
HENrIQUES, Soa Teives: O desenvolvimento do sector petrolfero em Portugal
(1944-1961), 2003; UrL: www.historiaenergia.com/imagens/conteudos/OP1
(STH).
JArDIM, Jorge (1978): Rodsia o escndalo
das sanes, [Lisboa], Intervenao.

MArQUES, A. H. de Oliveira (1989): Companhia Geral de Crdito Predial Portugus: 125 anos de histria, Lisboa, Crdito
Predial Portugus (colab. de Jorge ramos
do , e Srgio Bustorff Fortunato).
PErEIrA, Jos Aser Castillo (2002): A SONAP
no comrcio e indstria de petrolferos,
en Arlindo BArBOSA HENrIQUES et al.:
65 anos de petrleo en Portugal: Uma histria de interesses, de aco e de progresso,
Lisboa, Companhia das Cores.
rIBEIrO, Jos Flix, Lino GOMES FErNANDES e Maria Manuel CArrEIrA rAMOS
(1987): Grande indstria, banca e grupos nanceiros1953-73, Anlise Social,
XXIII (99), pp. 945-1018.
rOSAS, Fernando (1986): O Estado novo nos
anos trinta: elementos para o estudo da
natureza econmica e social do salazarismo
(1928-1938), Lisboa, Editorial Estampa.
VAz, Carlos Lopes (2004): A engenharia
na indstria petrolfera, en AA. VV.: Momentos de inovao e engenharia em Portugal no sculo XX, Lisboa, Publicaes
Dom Quixote, vol. III, pp. 308-318.