ANLAMCA KALIPLAMI BRLEK

EYLEMLERE YAPISALCI BR BAKI

Yrd. Do. Dr. Mustafa Levent YENER
anakkale Onsekiz Mart niversitesi
Fen Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve
Edebiyat Blm
mlyener@gmail.com

ANLAMCA KAYNAMI BRLEK

EYLEMLER
Bir isim esiyle bir yardmc fiilin szlk
anlamlarndan tamamen ya da ksmen
uzaklamalaryla meydana gelen kalplam
yaplar.

KALIPLAMAK
Trke Szlkte yle tanmlanr: 1.
Belli bir biim almak, klielemek. 2.
Grevini yitirmek, 3. Durumunu
srdrmek, belli bir durumun dna
kmamak.

KAYNAMAK
Trke Szlkte 1. Ayrlmayacak bir
biimde birlemek 2. ok kalabalk
ve hareketli olmak, hareket etmek 3.
Birbirine iyice uymak 4. mec.
Uyumak, yakn iliki kurmak,
derinletirmek, iyi anlamak 5. mec.
Huzursuzluk kmak. 6. kim.
Birlemek.

DEYMLEME
Bir
yapdaki
szcklerin
temel/gerek/szlk
anlamlarndan
syrlp iaret ettikleri kavramla
benzerlik, anmsatma, karlatrma
gibi yollarla ilikili olarak yeni bir
kavram
iaret
etmeye
balamalardr.

ANLAM

Bir eyin tad ierik ya da

dnce, szcklerin veya
davranlarn zihinde uyandrd
izlenim.

ANLAMCA KALIPLAMI
Anlamca
kalplam
ifadesi
yapnn ya da biimin deil
anlamn
kalplatn
anlatmaktadr. Yani aktard ierik
ya da dnce donmu, klielemi,
deimez bir durum iine girmitir. O
halde kar karya olduumuz durum
bir anlam donmasdr; yap donmas
deil.

Anlamlandrma iin bu kavram

ve sesbirimlerinin konuann
zihninde bulunmas gerekir.

ANLAM GENLEMES
Yan anlam/mecaz anlam tanmlarnda
geen anlamndan tamamen ya da
ksmen uzaklamak ifadesi olduka
mantk ddr; nk zaten bu anlam
ilikisi tamamen koparsa iki farkl
szlkbirimi oluur ki bunlara e sesli
szckler deriz. Bu durum tanm
sakatlamaktadr.
Ksmen ya da
tamamen
uzaklamann
ltleri
nelerdir?

ANLAM GENLEMES

ANLAM GENLEMES

Otobse ge kalnca biletlerimiz yand.

DEYM/ATASZ/VECZE
Bu sz birlikleri, anlam genimesiyle ortaya kar.
Bunlar kalplam szler ad altnda incelenmektedirler;
ancak onlarn anlamca kalplam olmalar, dil dizgesinin
biimsel unsurlarnn da kalplat, biimsel olarak szsz ilikisini salayan morfemlerin de kalplap
grevlerini yitirdii anlamna gelmez.
Atasz, deyim -burada kalplam birleik eylem ya da
anlamca kaynam birleik eylem- ve vecize gibi dilsel
elerin btn szlk birimleri gibi iki yn bulunur:
Biri anlam/ierik yn kavram ve ses biriminin zihinde
oluturduu tasarm ve arm- biri de biimsel/yapsal
bu anlam beklerinin eleri arasndaki sralama,
balama ve ynetme gibi ilikiler- yn.

YAPI-ANLAM
Yapy douran anlam deildir. Anlam;
szcn dil iinde kullanmndan
kan bir sonutur. Bir szck, ancak
dil iinde dier szcklerle biimsel
ve anlamsal ilikilere girdii srece
temel anlam dndaki yeni anlamlar
ortaya koyabilir.

Bir szcn anlam, onun dil

iindeki kullanmdr. L. Wittgenstein

DZGE/DZ/DZM
Dizge; bir dilin, belli bir dnemde, tm katmanlarndaki
kurallarn oluturduu btndr ve buna yap da denir.
nsan bu dizgeyi olutururken ayn tre giren szcklerin
ve eklerin oluturduu bir diziden (paradigma) seim
yapp setii bu eleri bir araya getirerek dizimi
(sentagma) oluturur. Ayak ve kap szckleri diziden
seilip dizgenin ayn zaman dilimi iinde belirledii kurallar
dahilinde ayakkab eklinde dizilerek bir dizim
oluturulur. Dizge, bu szcklerin kabayak ya da daha
deiik biimlerde dizilmesine izin vermeyecektir.
te bu yatay ve dey ilikiler iinde art arda gelen sesler;
szckleri, szckler de tmceleri/szceleri oluturur.

YAPISAL ANLAM ve TMCE ANLAMI

Pler celleyin dorokta epiyorlar.

Nota akam l uyu
lar leyin, de, yorlar
Notalar akamleyin lde uyuyorlar.

 Gramercilik tarihimizden bu yana Trkenin sz

diziminin tasvirinde yapsalcln (morphologizm)
hakimiyeti vardr.
Sadece kelime grubu ve cmle gibi sz dizimi
birlikleri deil ayn zamanda leksikoloji ve
morfolojinin inceleme alanna giren birlikler de
(birleik kelimeler ve tekrarlar), anlam bilim
(semantik) inceleme alanna giren birlikler de
(ataszleri, vecizeler ve deyimler) de incelenmitir.
Sz dizimi asndan sonuncularn, cmle ve kelime
gruplarnn sz dizimlik yaplarnn anlatmna
ayrlm almalar bulunsayd daha doru olurdu.
BASKAKOV

BALAM
Ortaln karacan anlaynca
hemen ekilirim; bulank suda balk
avlanmaz.
Denizin dalgalanacan anlaynca
hemen oltalar toplarm; bulank suda
balk avlanmaz.

YAPICA KALIPLAMA
Ahmet, kendine bir gzde buldu.
Ahmet, aradn bir gzde buldu.

YAPI ve ERK YAN ANLAM

Anlam; kullanma gre deiebilen, kiiden
kiiye ve balamdan balama farkl
deerlendirilebilecek bir unsur ise dilin yapsal
ve dizimsel zelliklerinin anlalabilmesi iin ilk
nce biimsel bir tutumla szckler arasndaki
ilikilerin gz nnde tutulmas gerekir; nk
biimsel kalplarn ne kadar kesin olabilecei,
anlamlar hi bilinmeyen kelimelerin bile
uygun sz blmlerine otomatik olarak
ayrlabilmesinden anlalmaktadr.

YAPISAL ANLAM ve TMCE ANLAMI

Yabanc
dildeki
kelimeler
tek
tek
anlaldklar halde cmledeki genel
anlamn kavranlmay sebebi yapsal
anlamn karlmasdr. Bu da bir dil
bilmenin, sadece kelime bilmek olmayp
o dilin cmle yapsn da bilmek olduunu
aka ortaya koymaktadr. Amerikan
okulu bu bakmdan cmle yapsn da
aydnla karmaya almtr.

YAPISAL ANLAM VE TMCE ANLAMI

YAPISAL ANLAM
eytan, pabu, ters,
giy
eytan+, pabucunu
ters+ giy-mi.
eytana pabucunu
ters giydirdi

TMCE
ANLAMI/ERK
Tmce anlam yoktur; nk
szckler arasnda yap ve
grev ilikisi yoktur.
Tmce anlam bulunur;
nk szckler yap ve
grev ilikisiyle sralanmtr.
Temel/gerek anlamdr.
Tmce anlam bulunur;
nk szckler yap ve
grev ilikisiyle sralanmtr.
Anlam mecazdr; anlamca
kalplamtr.

NEY LT ALMALIYIZ?

Arabann lastii
Gzel kz
Bir ekmek
Gzel konutu

DEYMLERN
E
GREV
GELENEKSEL
KABUL
Ahmet

eytana
pabucunu
ters giydirdi.

ZNE

YKLEM

BZE GRE
Ahmet
ZNE
Ad+

eytana
pabucunu
Dolayl
Belirtili
Tmle
Nesne
Ad+Yakla Ad+Belirt
ma
me Durum
Durum
Eki
Eki

ters
Belirte
Tmleci
Ad+

giydirdi.
YKLEM
EylemKip-Kii
Eki

BMSEL/SZ DZMSEL
VE SZLKSEL SINIFLANDIRMA
Ayakkab
belirten

belirtilen

Ad
(Biimsel
Tr)
Kr dv

Ad
(Biimsel
Tr)

Okul kitab

Ad Tamlamas (Sz
dizimsel)
belirten
belirtilen
Ad+

Birleik ad (Szlk
bilgisel)

Ad+YELK SZ DZM ABLONU

Ad tamlamas (Sz
dizimsel)
Ad Tamlamas (Sz
dizimsel)

Deyim (Anlam bilgisel)

E GREVLER VE ANLAM
LKS
Bu
ZNE
AD

kr dvdr.
YKLEM
AD+
AD+YE
LK

Bu
Bu

ayakkabdr.
okul kitabdr.

EKEYLE
M

DEYMLERDE DURUM
NEDR?
1.

Ahmet
ZNE
Ad+

2.
3.
4.

Ahmet
ocuk
Bardak

eytana
Dolayl
Tmle

pabucunu
Belirtili
Nesne

Ad+Yaklam Ad+Belirt
a Durum Eki me Durum
Eki
ocua
arkadana
okuluna

kazan
devini
otobsn

ters
giydirdi.
Belirte YKLEM
Tmleci
Ad+

EylemKip-Kii
Eki

ters
yanl
dz

giydirdi
anlatt.
gtrd.

1.

DEYMLERDE DURUM
NEDR?
Mehmet Aa
ZNE

evden kaan kzn

BELRTL NESNE
YELKL BEK
Tamlayan dm

defterden
DOLAYLI
TMLE

sildi.
YKLEM

Tamlanan
Eylemsi bei
Eylemsi
A
(Ynetme
D
Grubu)
AD+Uzak E
lama
yl
Durumu
e
m
si

AD+ AD+

EYLEMS BE+Belirtme Durumu

AD+Uzaklama EYLEMDurumu
Kip+Kii

kendisine denen borlar

askerden dnen olunu
elinden den tespihini
Trkiyeden gelen seslerini

defterden
pencereden
yerden
yukardan

(yeliksiz bek,
sralama ilikisi)
2.
3.
4.
5.

Mehmet Aa
Mehmet Aa
Ali Amca
Harf Day

sildi.
grd.
ald.
duydu.

U RNEKLER NCELEYELM
Bu dalara

gnl verdi,

Krolu.

Dolayl Tmle
Dolayl Tmle

Yklem
Belirtisiz
Nesne

zne
zne

Yklem

Sznde durmad

mavi gkler.

Yklem
Dolayl Tmle
Otuz sene iinde

zne
zne
midini kesmedi.

Yklem
hibir an

Belirte Tmleci
Belirte Tmleci
Belirte Tmleci
Belirte Tmleci
ntihara dair yeni tafsilat veren
gazeteleri
Belirtili Nesne
Belirtili Nesne

Yklem
Belirtili Nesne
Yklem
gzden geirdiler.
Yklem
Dolayl Tmle

Yklem

SONU

Sonu olarak;
Dilbilgisel ve anlam bilgisel szck beklerinin snrlar belirlenmelidir.
Yukarda verilen dnce daha geni bir rneklem grubu iinde
snanmaldr. Dilbilgisel olgularn aklanmasnda ele alnan olguya uygun
yntemler kullanlmaldr. Ses olaylar ses bilgisinin; sz dizimi, sz
diziminin snrlar iinde kalmaldr.
Trke kendi dizimsel ve yapsal zellikleri iinde incelenmeli, kendi
dinamiklerinden yola klarak bunlar aklanmaldr. Szck ve anlam
retme yollar bu kadar ilek olan bir dil; ne Hint-Avrupa dillerinin ne de
Hami-Sami dillerinin anlayyla incelenebilir.
Anlam iki ynldr: bu ynlerden biri konuurun hazr bulduu szlksel
birimlerdir. Dieri ise dilin imknlar iinde hazr bulduu szlk birimleri,
yapsal olarak bir araya getirdii dizgeyle oluturduu dizimlerdir. lki
toplumsal iken ikincisi bireyseldir. Toplumsal olan donmutur; ancak
bireysel olan donuk deildir. Dizim, bireysel kullanmn devam iin
gereklidir. Dizimi oluturan ilkeler, anlam belirleyen ilkelerdir. Anlam bir
sonu olarak deerlendirilmelidir. Tmcede ya da bekte ayn szcklerin
bile yer deitirmesi anlam deiikliine yol aar. Anlam bu nedenle
olduka kaygan bir zemine oturmaktadr. Bu nedenle anlama dayal ltler
dilbilgisel yaplarn aklanmasnda olduka zayf kalmaktadr. Deyimlerde
szcklerin yerlerinin deitirilmesinin anlam yitimine yol aaca
dorudur; ancak deyimin anlam yitirilecektir; nk pastann kral, kraln

Anlamn yapsal olgular aklamakta kullanlmas neden-sonu ilikilerinin

ters evrilmesi gibi grnmektedir. Bu da dil zerinde alanlarn yanl
yorumlar yapmasna neden olmaktadr. Birleik eylem olarak hangi
eylemlerin kabul edilecei konusu hangi ilkelere gre belirlenmelidir?
Anlam m, yap m? Bu konuda, zellikle anlamca kaynam kabul edilen
fiillerin (can sklmak, houna gitmek) durumu belirsizdir. Baz
aratrmaclarn birleik fiil sayd bu yaplar baz dilciler tarafndan kelime
gruplar ierisinde incelenmez. Bize gre bu durumu zecek tek yol, bek
konusunda anlamn deil; dizim ve yapnn gz nnde tutulmasdr.
Birleik szck ad ya da eylem- olarak kabul edilen szlk birimlerin yazm
ilkeleri bile doru dzgn belirlenememitir. Neyin ayr neyin bitiik
yazlaca tam bir muammadr. Bitiik yazm nedeniyle tek bir szckm
gibi alglanan szlk birimleri gibi dier anlamca birlemi btn birimlerin
de -anlamsal ve yazm nitelikleri nedeniyle- birlikte alnmas gerektii
genellemesi yaplm gibi grnmektedir. Oysa yukarda verilmi
rnekte bile ad ya da sfat tamlamas biiminde bir araya gelen szcklerin
yazm ya da anlam zellikleri nedeniyle de deil; dizim zellikleri nedeniyle
birlikte alnd unutulmamaldr. Bu nedenle aralarnda ynetim ilikisi
bulunan eylem ve adlardan oluan deyimlerin sz dizimsel/ dil bilgisel deil
anlam bilimsel bek kabul edilmeleri gerekmektedir ve tmcede tek bir e
gibi ele alnmalarnn gerei olmamaldr.