1.

Caracterización da cantiga

1. Tavani
1.1. Estrutura da cantiga
1.1.1. Número de cobras
1200

994
1000

800

600

413
400

200
146

72
54
3% 9% 59% 25% 4%
0
1 2 3 4 outros

1.1.2. Fórmulas estróficas

700

596
600

498
500
435

400

300

200
150

100

8,93% 29,66% 25,91% 35,50%

0
3 6 7 outros esquemas

1 Literatura galega medieval II

2009/2010
USC
 1. Caracterización da cantiga

1) 6 versos con 3 rimas (498):

xeral monoestróficos dístico con rima variante

450

411
400

350

300

250

200

150

100
64

50
12
82,53% 2,41% 4 0,80% 12,85% 3 0,60% 4 0,80%
0
abbaCC ababCC

2) 7 versos con 3 rimas (435):

300
274

250

200

150

100

60 61

50 40

62,99% 13,79% 9,20% 14,02%

0
abbacca ababcca abbaccb ababccb

2 Literatura galega medieval II

2009/2010
USC
 1. Caracterización da cantiga

3) 3 versos con 2 rimas [aaB] (150):

140

120 117

100

80

60

40

21
20

9
78,00% 3
6,00% 14,00% 2,00%
0

amigo amor burla sirventés

1.1.3. O verso
decasílabos de 5 a 16

60%

50%
50%

40%

30%
25% 25%

20%

10%

0%
monométricos polimétricos

3 Literatura galega medieval II

2009/2010
USC
 1. Caracterización da cantiga

1.1.4. A fiinda

1) Distribución por xéneros:

500

444
450

400

350

300

250
221

200

150 134

100
67
50
22
49,77% 30,18% 15,09% 4,95% 26,44%
0
amor amigo satíricas outras total

2) Número de fiindas:
450

403
400

350

300

250

200

150

100

50 34

91% 8% 4 1% 2 0% 1 0%
0
1 2 3 4 5

4 Literatura galega medieval II

2009/2010
USC
 1. Caracterización da cantiga

3) Número versos da fiinda:

única dobres triples cuádruples

300

248
250

200

150
125

100

50
23
12 10
15
0 0 0 1 1 3 0 0 0 0 3 0 0 0
0
1 2 3 4 5

4) Fiindas únicas de 2 versos por xéneros:

140
126
120

104
100

80

60

40

20

0
amor amigo

5 Literatura galega medieval II

2009/2010
USC
 1. Caracterización da cantiga

1.1.5. Refrán e mestría

refrán mestría

500
468
450

400 381

350
316
300
249
250

200

150 129

100

50 33

0
amigo amor burla

1.1.6. Paralelismo
1) Formal (determina a estrutura da cantiga):
a) Tipos:
 Literal, verbal ou de palabra: repetición da primeira parte dun verso
con variacións sinonímicas ou desenvolvementos conceptuais limitados.
 Estrutural: repetición dunha construción sintáctica e rítmica.
b) Características:
 Dálle maior cohesión ao texto (determina a súa estrutura).
 É pouco frecuente na cantiga de amor.
 Pode chegar a preestablecer os elementos que se repiten.
c) Modelos:
 aaB (máis lineal e rigoroso):
 Número de cobras: 6 (tamén 4 ou 8, pero sempre un nº par).
 Estrutura:
• 2os versos de cada parella > 1os da seguinte (repetición en secuencia
alterna)
• 1os versos das parellas = variación (en secuencia continua, dentro
da parella).
Non chegou, madre, o meu amigo, E oj' ést' o prazo passado;
e oj' ést' o prazo saido; por que mentiu o perjurado?
ai madre, moiro d' amor ai madre, moiro d' amor

Non chegou, madr', o meu amado, Por que mentiu o desmentido,

e oj' ést' o prazo passado; pesa mi, pois per si é falido;
ai madre, moiro d' amor ai madre, moiro d' amor

E oj' ést' o prazo saido; Por que mentiu o perjurado,

por que mentiu o desmentido? pesa mi, pois mentiu per seu grado;
ai madre, moiro d' amor ai madre, moiro d' amor

6 Literatura galega medieval II

2009/2010
USC
 1. Caracterización da cantiga

 Permite a reconstrución, sempre que a estrofa que falta non se sitúe

nos extremos.
 Autores:
• Martin Codax.
• Johan Zorro.
• Martin de Ginzo.
• Pero Meogo.
• Nuno Fernández Torneol.
• D. Denis.
 Outros esquemas máis flexibles:
 Aféctanlles aos tres xéneros.
 Crítica textual: preferencia polas leccións paralelísticas (tendo en
conta tamén o uso do autor).

2) Semántico:
a) Dobre:
 Definición: repetición dunha palabra en cada cobra cobra.
 Tipos (Cunha):
 Ao final de todos os versos.

Ay eu coitad'! e por que vi
a dona que por meu mal vi!
Ca Deus lo sabe, poila vi,
nunca ja mais prazer ar vi,
per boa fe, u a non vi;
ca de quantas donas eu vi,
tan boa dona nunca vi.
Tan comprida de todo ben,
per bõa fe, esto sei ben,
se Nostro Sennor me dé ben
dela! que eu quero gran ben,
per bõa fe, non por meu ben!
Ca pero que ll' eu quero ben,
non sabe ca lle quero ben.
Ca llo nego pola veer,
pero nona posso veer!
Mais Deus que mi a fezo veer,
rogu' eu que mi a faça veer;
e se mi a non fezer veer,
sei ben que non posso veer
prazer nunca sena veer.
Ca lle quero mellor ca min,
pero nono sabe per min
a que eu vi por mal de min.
Nen outre ja, mentr' eu o sen
ouver; mais se perder o sen,
direi o con mingua de sen;
Ca vedes que ouço dizer
que mingua de sen faz dizer
a ome o que non quer dizer!

 En enunciados sucesivos da mesma cobra.

U m' eu partí d' u m' eu partí, esta coyta que oj' eu ey,
logu' eu partí aquestes meus que ja mays nunca veerey,
olhos de veer, e, par Deus, se non vir o parecer seu.
quanto ben avia perdí;
ca meu ben tod' era en veer, Ca ja ceguey, quando ceguey;
e mays vos ar quero dizer: de pran ceguey eu logu' enton,
pero vejo, nunca ar vi. e ja Deus nunca me perdon,
se ben vejo, nen se ben ey;
Ca non vej' eu, pero vej' eu: pero, se me Deus ajudar
quanto vej' eu non mi val ren; e me cedo quiser tornar
ca perdí o lume por en, u eu ben vi, ben veerey.
porque non vej' a quen mi deu

 En rima en dous versos da cobra.

Bem entendi, meu amigo,
que mui gram pesar ouvestes
quando falar nom podestes
vós noutro dia comigo;
mais certo seed', amigo,
que nom fui o vosso pesar que nom avia recado;
que s' ao meu podess' iguar. mais, amigo, acá tornade,
sabede bem por verdade,
Mui bem soub' eu por verdade que nom fui o vosso pesar
que erades tam cuitado que s' ao meu podess' iguar.
7 Literatura galega medieval II
2009/2010
USC
 1. Caracterización da cantiga

mais pero foi encoberto,

Bem soub', amigo, por certo e porem seede certo Ca o meu nom se pód' osmar
que o pesar d' aquel dia que nom foi o vosso pesar nem eu nom o pudi negar.
vosso, que par nom avia; que s' ao meu podess' iguar.

 Alternancia en rima de dúas palabras, repetindo 3 veces cada unha.

Tam muyto vus am' eu, senhor,
que nunca tant' amou senhor
home que fosse nado;
pero, des que fui nado,
non pud' aver de vos, senhor,
por que dissess': ay, mha senhor,
en bon pont' eu fui nado!
Mays, quen de vos fosse, senhor,
bon dia fora nado!
E o dia que vus eu vi,
senhor, en tal ora vus vi
que nunca dormi nada,
nen desejey al nada
se non vosso ben, poys vus vi!
E dig' a mi: por que vus vi,
poys que mi non val nada?
Mal dia nad' eu que vus vi,
e vos bon dia nada!
Que sse vus eu non viss' enton
quando vus vi, podera enton
seer d' affam guardado;
mays nunc' ar fuy guardado
de mui gram coyta, des enton;
e entendi-m' eu des enton
que aquel é guardado
que Deus guarda; que, des enton,
é tod' ome guardado.

 Ouros esquemas.

Amigas, tamanha coyta
nunca sofrí, poys foy nada;
e direy-vo-la gran coyta
con que eu sejo coytada:
amigas, ten meu amigo
amiga na terra sigo.
Nunca vós vejades coyta,
amigas, qual m' oj' eu vejo;
e direy-vos a mha coyta
con que eu coytada sejo:
amigas, ten meu amigo
amiga na terra sigo.
Sej' eu morrendo con coyta,
tamanha coyta me filha;
e direy mha coyta e coyta
que tragu' e que maravilha:
amigas, ten meu amigo
amiga na terra sigo.

b) Mozdobre: repetición de palabras da mesma familia léxica con derivación.

Se se dá en posición de rima denomínase rima derivada.
 A Poética de B indica que debe ser flexión verbal, que se debe dar en
todas as cobras e tamén na fiinda.
 Na práctica inclúese outro tipo de derivación e non sempre se trata de
formas situadas en versos á mesma altura nas cobras.

1.2. Isomorfismo e congruencias intertextuais

1) Isomorfismo no plano estilístico-semántico:
a) Importante en cada un dos 3 grandes xéneros.
b) Causas:
 Homoxeneidade condicionada por Afonso X e D. Denis → pero é
anterior a eles.
 Normas creadas e consolidadas polos produtores:
 Liñas esenciais nos primeiros tempos.
 Proceso de consolidación.
 Reiteración por parte dos epígonos.
 Presión exercida polos destinatarios (cortesáns) para os que a fixeza era
o ideal que cumpría acadar.

2) Homoxeneidade da lírica galego-portuguesa vs. busca da orixinalidade

noutras líricas:
a) Non é explicable só polos condicionamentos anteriores (personalidades
que impoñen modelos, normas dos produtores e presión dos destinatarios).

8 Literatura galega medieval II

2009/2010
USC
 1. Caracterización da cantiga

b) Débese á mediación entre os textos existentes e os que chegan a nós, que

resultan de dúas operacións de selección:
 Escolmas:
 A.
 α (antecedente de B e V ≈ compilación do Conde de Barcelos).
 Criterios ou condicionamentos:
 Gusto do compilador.
 Gusto da época ("dunha época en que a lírica galego-portuguesa
atinxira o grao de fixeza das culturas formalmente rematadas").
 Perda de textos (que xa non estarían nos rolos individuais nin nas
compilacións parciais que foron usados como base na elaboración dos
cancioneiros).
3) Congruencia intertextual: macrotextos dun mesmo autor:
a) Martin Codax:
 As 7 cantigas de amigo conforman unha serie coherente.
 Deben ser interpretadas de xeito global (unidade conceptual, alusións
rituais, fórmulas recorrentes).
b) Johan Nunez Camanês:
 8 cantigas de amor e de amigo.
 Serie narrativa:
 Monólogo inicial (preámbulo).
 Imploración da amiga á nai.
 Consentimento da nai.
 Encontro.
 Acción dramática.
 Diálogo (sen tecido conectivo).
c) Fernan Velho: 11 cantigas distribuídas en 2 ciclos.

2. Lapa
2.1. O lirismo galego portugués
Cantiga de amor e cantiga de amigo:
1) Lapa:
a) Influencia provenzal: cantiga de amor.
b) Composición autóctona: cantiga de amigo.
2) Autores anteriores (César de Lollis & C. Michaëlis): cantiga de amigo >
cantiga de amor.
2.1.1. Caracteres do noso lirismo
1) Predominio do elemento galego (vs. Teófilo Braga, condicionado por un
"mal compreendido nacionalismo").
2) Poesía feminina:
a) Carácter popular.
b) Existente en toda a Romania.
c) Ámbito galego-portugués:
 Papel da muller nas cerimonias relixiosas de Compostela: cantora ou
poetisa > baiklarina (viñetas de A).

9 Literatura galega medieval II

2009/2010
USC
 1. Caracterización da cantiga

 Condicións que favorecen unha maior autonomía da muller: marcha do

home para a guerra (igual cá emigración no XIX e XX → Rosalía).
3) Ambiente familiar e burgués da cantiga de amigo:
a) Ideal de vida menos elevado e máis doméstico.
b) Segrel = cabaleiro modesto.
4) Temas:
a) Folclóricos:
 Temas:
 Árbores.
 Animais.
 Fontes.
 Autores:
 Pero Meogo.
 Fernand' Esquio.
 Johan Zorro.
 Martin Codax.
 Airas Nunes.
b) Antigos (s. XI-XII), o que explica os arcaísmos (irmana, louçana).

2.1.2. A cantiga de romaría

1) Culto a Santiago:
a) Importante na emerxencia do lirismo galego-portugués: Menéndez
Pelayo, Lang, C. Michaëlis, López Ferrreiro, Oviedo y Arce.
b) Lapa: non se reflicte nas composicións (como si o fai nas xestas francesas),
senón que estas fan referencia a cultos locais:
 San Mamede.
 Santa Cecilia.
 San Clemenzo.
 San Leuter.
 San Sevando.
 San Creeçon.
2) Tipos de composicións de romaría (53):
a) Forma simple e emotiva: Martin de Ginzo.
b) Forma de parodia: Pero Viviaez.
3) Motivos:
a) Relixioso.
b) Ausencia do namorado (reflicte a realidade social).

2.1.3. O paralelismo
1) Orixes:
a) Forma clásica da poesía bailada.
b) Moi antiga (na poesía chinesa séculos antes de C.).
c) Presente nos salmos litúrxicos.

10 Literatura galega medieval II

2009/2010
USC
 1. Caracterización da cantiga

2) O paralelismo nas cantigas galego-portuguesas:

a) Esquema estrófico: aaB ccB (aaR bbR):
 Antecedente: aaB (aaR).
 Arcaísmos na primeira estrofa.
 Forma viva na actualidade: muiñeira, canción popular dos xudeus
marroquís, seguidilla de torna andaluza, rispetto toscano.
 Desenvolvemento do leixaprén (repetición do último verso dunha estrofa como
primeiro da seguinte, tamén se pode dar entre pares de estrofas ) por parte da lírica
culta → cantiga de amigo.

2.1.4. A influencia francesa

1) Recoñecida desde o s. XIII (Afonso X, D. Denis).
2) Importancia:
a) Ferdinand Wolf: carácter imitativo (erróneo segundo Lapa).
b) Cronoloxía:
 Galiza: desde Carlo Magno (Códice Calixtin → Pseudo-Turpin; San
Roldan).
 Portugal: desde o s. IX.
3) Características:
a) Maior influencia provenzal.
b) Influencia só formal = orixinalidade da lírica galego-portuguesa.

2.2. A métrica e a lingua

1) Dificultades para o estudo da métrica:
a) Inexistencia de códigos (como si acontecía na lírica provenzal).
b) Mal estado dos códices (leccións erradas).
2) Sistemas de cómputo silábico:
a) Francés, provenzal e portugués:
 Ata a última sílaba tónica.
 Verso tipo: agudo (masculino) → preferencia polo verso agudo desde o
s. XIII1.
b) Español e italiano:
 Ata a última sílaba do verso.
 Verso tipo: grave (feminino).

2.2.1. O antigo tratado métrico

1) Cronoloxía:
a) Teófilo Braga: época dos primeiros trobadores.
b) Lapa: 1ª 1/2 do s. XIV (talho = coñecemento da poesía francesa e
provenzal; manual didáctico = época de decadencia).
2) Estrutura:
a) Primeira parte: cantiga de amor (perdida).
b) Segunda parte: cantiga de amigo (perdida).
c) Terceira parte: cantiga de escarnio e maldicir (faltan 3 capítulos de 9).
1
Tamén se enpregaban octosílabos e decasílabos agudos con heptasílabos e eneasílabos graves (lei de
Mussafia).
11 Literatura galega medieval II
2009/2010
USC
 1. Caracterización da cantiga

d) Cuarta parte:
 1º capítulo (talhos):
 Cobras.
 Número de versos (palavras).
 Cómputo silábico.
 Rima.
 2º capítulo: palavra perduda (rimas dissolutas na poesía provenzal).
 3º capítulo: atá finda (desenvolvemento do contido ata o fin da cantiga).
 4º capítulo: fiinda.
 5º e 6º: dobre e mordobre.
e) Quinta parte: rima
 Grave (breve, curta). podíanse mesturar na mesma composición
 Aguda (longa).
f) Sexta parte: erros que cómpre evitar:
 Cacofonía (açafaton).
 Hiato: condénase o cómputo de vogais iguais, pero recoñécese a
independencia das diferentes.

2.2.2. Os metros
1) Distinguen a poesía cortesá da tradicional (vs. Tavani).
2) Verso:
a) Poesía cortesá:
 Octosílabo (composicións narrativas e didácticas francesas e
provenzais).
 Decasílabo agudo (composicións líricas francesas e provenzais), usado
en 53 ocasións por D. Denis.
b) Poesía popular.
3) Número de cobras: 3, como moito 4.
4) Estrutura da cobra:
a) Arte de Trobar: 5 versos (palavras).
b) Lapa:
 Mestría: 7.
 Refrán: 4.
5) Rima:
a) Predilección teórica polas unissonans.
b) Predilección práctica polas singulars.
6) Cadencia (pouca preocupación polo ritmo):
a) Versos cultos:
 Octosílabo: acento rítmico na 4ª (tamén da 2ª, 3ª e 5ª).
 Decasílabo: acento rítmico na 4ª (tamén na 5ª, 6ª ou en ningunha).
b) Versos populares: 2 acentos:
 Redondillo: 7 sílabas, con acento na 3ª ou na 4ª (< verso litúrxico de 15
sílabas); o menor de 5 sílabas dá lugar posteriormente á seguidilla.

12 Literatura galega medieval II

2009/2010
USC
 1. Caracterización da cantiga

 Hendecasílabo (orixe controvertida).

 Hexasílabo.
 Eneasílabo.
 Dodecasílabo (6+6?).
 Tridecasílabo:
 Cantiga de amigo.
 Poesía dos goliardos.
 6 grave + 6 agudo.

2.2.3. O material lingüístico

1) Hiato de ligazón:
a) Arte de Trobar: crase = erro.
b) Cunha (tª):
 O clítico forma sílaba coa vogal seguinte (mi, ti, si, xi, lhi, me, te, se, xe,
lhe).
 Non se elidían: ca, se e que (conxunción e relativo).
 A conxunción e non facía sinalefa.
 A preposición de adoita sufrir elisión da vogal.
c) Trobadores: violación da teoría.
2) Hiato en interior de palabra:
a) Datos sobre a fonética.
b) Regras (Lang):
 Síncope consonántica > grupo consonántico bisilábico (pero tamén hai
casos de sinérese: vai, seer, veer, á).
3) Posición de rima: non se mesturan vogais abertas e pechadas.

2.2.4. A lingua dos trobadores

1) Erros habituais na lectura dos grafemas:
a) Terminacións pechadas: -or, -osa.
b) Mantemento do vocalismo etimolóxico.
c) Sibilantes.
2) Vocabulario de orixe francesa:
a) Importancia:
 Diez: moi importante.
 C. Michaëlis: menos importancia da que lle atribuía Diez (case todos en
Afonso X).
b) Léxico:
 Galicismos: talan, folia, cochon, virgeu, sazon, maison, -age.
 Provenzalismos: entendedor, drudo, prez, mege, senher, falimen, cor,
sen, cousimento, cousir, maloutia, solaz, fiz, gréu, mentiral, estornudar,
parlar, lousinhar, endurar, al rem...
3) Variedade lingüística:
a) Non é unha lingua artificial.
b) Non reproduce fielmente a lingua falada.
c) É unha variedade supradialectal (koiné).

13 Literatura galega medieval II

2009/2010
USC