TEMA 4

A PRIMEIRA METADE DO SCULO XIX

1. A revolucin romntica: Conciencia histrica e novo
sentido da ciencia
1.1. Conciencia histrica
Aditase considerar que o Romanticismo un amplo movemento
cultural ideolxico e social que se estende por Europa na primeira
metade do sculo XIX.
Supn unha ruptura cunha tradicin e cunha xerarqua de valores
culturais e sociais, en nome dunha liberdade autntica. Proxctase en
todas as artes e constite a esencia da modernidade. Toda a arte actual
deriva en certo xeito da revolucin que supuxo o Romanticismo.
En calquera caso, para situar os inicios do Romanticismo habemos
de partir da Revolucin francesa (1789) produciu un cambio decisivo en
todas as ordes da vida: a poltica, a sociedade, o pensamento, a
cultura... Con ela inciase o ltimo gran perodo histrico, A Idade
Contempornea, que abarca os sculos XIX e XX. No primeiro deles,
comezaron a establecerse as bases que sustentan o mundo actual.
Revolucin francesa sucdelle o Imperio Napolenico, pero tras
o seu afundimento Europa quedou novamente sometida aos poderes do
Antigo Rxime, situacin que se mantivo durante a primeira metade do
sculo XIX. Non obstante moitos aspectos cambiaran definitivamente e
a pesar do Congreso de Viena aos monarcas resultoulles difcil regresar
situacin anterior: a herdanza dos ideais polticos e sociais dos
enciclopedistas como os dereitos do individuo e dos pobos, o benestar
da humanidade, o progreso etc.
Desde o punto de vista literario quizais o que mis nos interesa
sinalar polas repercusins que ter nas obras deste perodo o
nacemento dos Movementos Nacionalistas, que anda que de signo moi
diverso, teen en comn a crenza de que os pobos cunha historia,
lingua e costumes comns constiten unha nacin e , polo tanto, teen
dereito a ter o seu propio estado independente dos demais. Numerosos
artistas e intelectuais participan desta nova conciencia histrica e
plasman nas sas obras esta ideoloxa que contribe ao fortalecemento
do sentimento nacional.
Tralo intento de Napolen de gobernar Europa, sucdense as
revolucins sociais que ao escritor romntico xeraralle ese perpetuo
estado de inconformismo perpetuo por ter que vivir nunha realidade que
non lles satisfai.
Xunto co Nacionalismo e as Revolucins Burguesas, o Liberalismo
constite a outra gran doutrina da primeira metade do sculo XIX. Son
moitos os escritores que reflicten nas sas obras aspectos deste

movemento econmico e poltico.

O sculo XIX en definitiva a centuria do historicismo, da revisin
dos feitos do pasado e da imposicin dun concepto distinto da historia.
O historicismo ser unha dimensin fundamental do Romanticismo, que
cobra conciencia da aceleracin do paso do tempo e do desexo de
recuperar o pasado. O home romntico, constantemente insatisfeito
foxe cara ao pasado para recuperar as sas races nacionais nun intento
de entender o presente. As nesta evasin convive o soo utpico do
futuro xa que moitos romnticos son revolucionarios coa nostalxia do
pasado. Nesta fuxida o romntico refuxiarase principalmente na Idade
Media posto que o perodo de xestacin das nacins europeas. Este
medievalismo romntico infle amplamente en todos os xneros
literarios e nos estudos histricos e filolxicos.

1.2. Novo sentido da ciencia

Por outra banda e en relacin co novo sentido da ciencia cabe
destacar
que
durante
o
sculo
XIX
desenvolveranse
extraordinariamente as ciencias e prodcense importantes avances
cientficos e tcnicos que transforman o mtodo tradicional de vivir.
Neste perodo e ao longo de todo o sculo atopmonos con dous
elementos fundamentais, ciencia e tecnoloxa que se configurarn no
motor do progreso; as por exemplo os descubrimentos en medicina son
fundamentais e grazas a Pasteur inaugrase a era das vacinas e o
invento da mquina de vapor ( Watt) e a sa aplicacin revolucionar a
industria. A literatura non allea a todo o anterior e as nos atopamos
con novelas que manifestan gran interese por todo o relacionado coa
ciencia e os descubrimentos, para situarse en moitos casos en contra da
ciencia e sentir morria do primitivismo que proclamaba Rousseau co
mito do "bo salvaxe". Ao romntico, en moitos casos asstalle o futuro
que a ciencia e o progreso anuncian, e quixera volver plena
integracin coa Natureza, rbore da vida, que existiu no Paraso antes
de que se interpuxese a rbore da ciencia (cabe citar Frankestein ou o
Moderno Prometeo de Mary Shelly ou algunhas das obras de Xulio
Verne. Con todo, segundo avanza o sculo o chamado Cientifismo
Literario desenvolverase asociado a movementos como o Realismo e
sobre todo o Naturalismo.
En realidade toda a segunda metade do sculo vai estar dominada
pola exaltacin da ciencia, que se vai a converter nun verdadeiro
"deus", o mesmo que sucedera coa razn no sculo XVIII. O home da
poca vai confiar nos poderes case ilimitados da ciencia como resposta
aos grandes interrogantes da vida.

1.3. A revolucin romntica na literatura

Como diciamos ao principio, o Romanticismo dse en todas as

artes, pero a literatura a forma de expresin na que mellor se reflicte o

esprito romntico; entre as sas caractersticas mis destacadas
atopamos:
-A liberdade de creacin fronte aos canons do Neoclasicismo:
foxen das normas clsicas, revolucionan a mtrica e volven s rimas
mis libres e populares como as asonantes. Os personaxes son con
frecuencia prototipos de rebelda.
-O subxectivismo: a importancia dos sentimentos, as emocins e
as paixns (amor, sufrimento, odio). Exltanse os sentimentos
relixiosos, patriticos e os inspirados na natureza (a paisaxe alcanza
grande interese). Cobran relevo as ideas de liberdade e igualdade.
-A excelencia da imaxinacin e a fantasa fronte ao racionalismo
clasicista
dos
ilustrados,
recreando
mundos
pasados
(fundamentalmente, a Idade Media) ou exticos (Norte de frica e
Oriente).
-O instinto fronte razn e as situacins lmite fronte ao equilibrio
e a harmona.
No Romanticismo cultvanse os tres xneros literarios por
excelencia: a poesa, a novela e o teatro, anda que a poesa o xnero
predilecto para a expresin das paixns e o sufrimento tan
caractersticos desta poca. Cultvase a polimetra, rmpense os moldes
de estrofas antigas e a sa importancia tanta que pasa a formar parte
tamn de obras teatrais e novelsticas, disolvndose as os lmites entre
os xneros.
En canto ao estilo caracterizouse por unha renovacin estilstica
que se resume no emprego de recursos efectistas e declamatorios a
travs da funcin emotiva da linguaxe (imprecacins, interrogacins,
exclamacins, presenza do eu) e no enriquecemento da linguaxe
literaria mediante a inclusin de abundantes recursos retricos.
A figura literaria clave no nacemento do Romanticismo o escritor
alemn Goethe. A el debmoslle as obras iniciadoras do perodo: As
coitas do mozo Werther escrita en 1774 en pleno fervor do Sturm un
Dran, movemento prerromntico alemn.
A literatura romntica estndese desde mediados do sculo XVIII,
ata mediados do sculo XIX. Neste perodo de tempo conveniente
diferenciar tres etapas: o prerromanticismo, o Romanticismo pleno e o
Postromanticismo, que convive con outras correntes literarias como o
Realismo.

2. Poesa romntica. Novela histrica

O Romanticismo un movemento ideolxico e cultural do sculo
XIX caracterizado pola liberdade artstica. A Revolucin Francesa (1789)
senta as bases deste movemento coas ideas de liberdade, igualdade e
fraternidade. A iso engdese o predominio do esprito sobre a razn que
defende a filosofa idealista alem dos sculos XVIII e XIX.
O Romanticismo caracterzase por aspectos como a liberdade

artstica, o rexeitamento de toda norma, a rebelda, a evasin no tempo

e no espazo, o individualismo e subxectivismo, a presenza dunha
natureza que reflicte os sentimentos do poeta, a presenza dos
sobrenatural ou a exaltacin dos valores nacionais.

1. Poesa romntica
1.1. Poesa romntica alem
A poesa romntica alem haba ter o precedente dos autores do
Sturm und Drang (tempestade e mpeto), que nace na segunda
metade do sculo XVIII. Este movemento destacaba a superioridade dos
sentimentos e as emocins sobre a razn. Na poesa romntica alem
destacan:
Hlderlin. As sas creacins estaban dotadas de gran
sensibilidade e nostalxia, e a sa linguaxe caracterizouse polas sas
imaxes e smbolos. Destaca a sa composicin O arquiplago, extensa
evocacin da loita dos gregos contra os persas na batalla de Salamina,
na que canta a sa nostalxia pola Grecia clsica. O tema de toda a sa
poesa unha variacin dun mundo doloroso, no que se sente
desterrado, cara a outro ideal reflectido no seu mito de Grecia.
Novalis. Escribiu Himnos noite, na que a noite a descubridora
do verdadeiro sentido do mundo e fai posible o retorno a unha divindade
que o da corrompeu.

1.2. Poesa romntica inglesa

A poesa romntica inglesa ten algns precedentes importantes como
Blake.
1.2.1. Poetas dos lagos
O nacemento oficial do Romanticismo ingls est sinalado pola
aparicin en 1798 do libro Baladas lricas das que son autores Coleridge
e Wordsworth. Ambos os dous compoentes residiron unha tempada na
rexin dos lagos de Inglaterra que d nome sa escola.
Wordsworth o poeta da natureza e revlase como fiel seguidos
de Rousseau polo seu amor polo mundo tal como Deus o creou, e no seu
rexeitamento polas ciencias empricas e artes industriais.
Coleridge destaca pola sa Balada do vello marieiro, que
conta a historia dun marieiro que foi castigado por matar a un albatros,
que era o seu esprito protector, coa morte de toda a sa tripulacin
(vid. versin do grupo Iron Maiden)
1.2.2. Poetas rebeldes ou satnicos
Chamados as porque fixeron da sa vida e a sa obra un acto de
rebelda contra a sociedade e moral da poca.
Lord Byron. Crea personaxes marxinados e rebeldes, que se

preocupan s polas sas necesidades persoais, como O Corsario ou Don

Xon. Destaca o seu poema Can, na que a historia de Can e Abel
convrtese nun reflexo da rebelin romntica contra a inxustiza divina
por elixir a Abel e non a Can, por crear un xnero humano que paga a
culpa dos seus primeiros proxenitores.
Percy B. Shelley compuxo Adonais, que unha elixa pola morte
de Keats na que hai unha aceptacin serena da morte, porque esta
sempre ser derrotada pola inmortalidade do esprito humano. Tamn
escribiu o drama Prometeo liberado, que conta a historia da liberacin
de Prometeo como rexeitamento de calquera forma de tirana.
Keats. Destacan as sas odas, a Laverca, Ao Outono e Sobre
unha urna grega, que trata sobre o poder inmortalizador da beleza,
manifestado nas producins artsticas que elaboraron os antigos gregos.
1.3. Poesa romntica francesa
A pesar do precedente de Rousseau o Romanticismo tardou en
chegar a Francia. As novidades alems s chegaron tardiamente da man
de Madame de Stel, na sa obra De Alemaa.
A lrica romntica non triunfou ata 1820, coa obra de Lamartine.
As Meditacins, foi moi imitada polas efusins sentimentais e paisaxes
melanclicos.
Outra figura destacada Vctor Hugo coas sas Odas e baladas,
que conteen unha evocacin da infancia e episodios histricos, e As
contemplacins, onde expresa a dor causada polo desterro e pola morte
da sa filla. A sa poesa torrencial e ampulosa.

2. Novela histrica
A novela romntica esencialmente histrica, dicir, est
ambientada no pasado, normalmente medieval. Esta ambientacin
medieval un reflexo do nacionalismo romntico porque se considera
Idade Media a poca de xestacin das nacins europeas.
2.1. Walter Scott
A arte da novela histrica creada por Scott reside na mestura de
feitos histricos e a pura ficcin o que provoca unha visin narrativa da
historia que a fai mis humana e accesible. Os personaxes de Walter
Scott son personaxes planos, cuxa personalidade non analizada con
profundidade.
Escribiu Ivanhoe, que presenta o conflito entre normandos e
saxns polo trono de Inglaterra no sculo XII. Nesta obra o protagonista
o mozo valoroso saxn Ivanhoe, que se enfronta ao cruel Xon Sen
Terra, que usurpara o trono a Ricardo Corazn de Len.
Os enfrontamentos entre os clans escoceses e as tropas inglesas
a materia de Rob Roy.
2.2. Alejandro Dumas
Escribiu as novelas de aventuras O conde de Montecristo e Os tres
mosqueteros. Esta ltima est ambientada na Francia do sculo XVII e o

seu principal atractivo reside na intensidade da accin. Os personaxes

mis importantes son DArtagnan, un mozo recn chegado a Pars en
busca de fortuna, e tres mosqueteiros (soldados arados de mosquete,
especie de fusil antigo).
2.3. Vctor Hugo
Destacan as sas novelas A nosa seora de Pars, que conta os
amores desgraciados de Cuasimodo (campaneiro chepudo da catedral
de Notre Dame no Pars do sculo XV) e a xitana Esmeralda que
raptou.
Compn Os miserables, novela de enredos e aventuras nun
mundo de pobreza e sordidez. A novela percorre a historia de Francia
desde a Restauracin ata a cada dos Borbns e vai dando conta das
transformacins polticas e sociais.
2.4. Podemos encadrar tamn dentro desta novela histrica ao ruso
Pushkin con A filla do capitn (novela histrico-lendaria cuxa
protagonista unha heroica muller) e ao italiano Manzoni con Os
noivos, ambientada en Miln do sculo XVII, baixo dominio espaol.
2.5. Fra da novela histrica podemos destacar a novela de misterio
Frankenstein de Mary Shelley e tamn a novela sentimental de Jane
Austen. Os conflitos entre sentimento e realidade e a anlise das
condicins sociais, econmicas e educacionais nas que se moven os
seus protagonistas constiten unha caracterstica persoal. Moitos
crticos a consideran precursora da novela de costumes. A abada de
Northanger, Emma e Orgullo e prexuzo constiten as sas principais
obras.