Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
http://www.un.org/esa/socdev/unpfii/documents/DRIPS_es.pdf
Qhichwa simiman tikraq: Juan Revollo Valencia
Panqap uyan: Trojapampa ayllu mamakunap puriynin
Carlos Revollo Valencia 2011
ISBN: 978-99974-47-15-9
D.L.: 2-4-561-15
Riqsichiq: Kuntur
Boliviapi ruwasqa
ii
Presentacin
iii
iv
Contenidos
Una mirada al ejercicio de los derechos en el ayllu .....................1
Los pueblos indgenas desde antes de la invasin espaola ....... 12
Lo indgena originario ............................................................... 14
Lo indgena en la presente modernidad ..................................... 15
-Los Derechos indgena originarios y su vulneracin- .............. 17
Una mirada a los derechos de las mujeres ................................. 42
Tenencia de tierras por la mujer ................................................ 43
Ayllu Llaqtakunap Chayaqinku jawa Jukchasqa Suyukunap
Kamachiynin ............................................................................. 46
Declaracin de las Naciones Unidas sobre los derechos de los
pueblos indgenas ...................................................................... 65
vi
Las veces que escuch de ellos sobre matar, pareciera que mi familia
es como cualquier vicho. Matarnos ellos parece no es delito. Fue lo
que percib.
Puesto que quin ms podra estar en nuestro favor. Las autoridades
del pueblo ya tenan conversaciones en las que planificaban con esa
familia, se planteaban estrategias par, literalmente, ganarnos. acaso
es un concurso o una competencia resolver un conflicto? entonces
para qu tonteras tuve yo que socializar por los ayllus y pueblos de
que nuestra justicia es reconciliadora?
4
Uno de los temas importantes tiene que ver con los sistemas
jurdicos propios de los pueblos indgenas, la seguridad y el
ordenamiento interno velando por el bienestar poblacional. Un
pueblo sin delitos, sin infracciones sera realmente una sociedad
perfecta, pero todo grupo social tiene sus propios problemas. El
derecho a administrar justicia de estos pueblos ya est
reconocida por la legislacin nacional, aunque no es novedad
que se les asigne esta responsabilidad, puesto que esa prctica es
ancestral, existe antes de que existiera Bolivia o cualquiera de las
divisiones territoriales actuales. La Constitucin Poltica del
Estado y la Ley de Deslinde Jurisdiccional limitan los alcances
de las jurisdicciones reconocidas en la estructura constitucional.
Pero, hasta dnde su cumplimiento?
Muchos de los problemas y casos, las que les comento en todo el
texto, tienen que ver con la injusticia con los procedimientos
jurdicos propios ejercidos en los pueblos. Es que no todos son
ejercidos de la correcta forma, convincente o con la verdad.
Cantidad de procedimientos y ejercicio resolutivo de los
conflictos no son sanos. A dnde, despus de haber resuelto el
problema no convincente, recurrir?
37
44
Ayllu Llaqtakunap
Chayaqinku jawa
Jukchasqa Suyukunap
Kamachiynin
45
laya
runa
48
50
imaymana
qhisachay
chanta
9 Kamachi
Ayllu llaqta chanta runakunaqa juk ayllu suyuyuq kayman
chayaqiyuq kanku, ruwaykuna chanta kawsayninku chay
suyuwan kikin kaqwan. Manamin ima laya qhisachayllapis chay
chayaqi juntakuyninpiqa kanmanchu.
51
10 Kamachi
Ayllu llaqtakunaqa mana jallpankumanta chayri suyunkumanta
mana munachkaptinku wakman apasqa kayta atinqankuchu.
Manamin ima apaypis mana paykunap yachayninkuwan chayri
mana tapuriywan imaqa ruwakunqachu, manaqa ichapis juk allin
paylli tukuypaq kaptin, chaywanpis jallpankuman juk punchay
kutinanku atikuptin imalla.
11 Kamachi
1. Ayllu
llaqtakunaqa
usu
yachayninkuta
chanta
kawsayninkuta
kallpachayman
jinataq
apayachayllamanpuni chayaqiyuq kanku. Chaytaq chay
chullpakunata,
awpa
kawsay
qhawachiqkunata,
llamkaypaq
kaqkunata,
wakakunata,
awi
kusiykuyninpaq kaqkunata, simi willaykunata, awpa,
kunan chanta qhipa kawsayninkutajina waqaychay,
jallchay chanta awpaqman apayman imamin chayaqiyuq
kanku.
2. Suyukuna
ayllu
llaqtakunawan
khuska
awpa
kawsaykunata, usukunata, jichurakunata, yuyaykunata,
imaymana
awpa
ruwaykunata
kawsarichinapaq
llamkanqanku.
12 Kamachi
1.
52
2.
13 Kamachi
1. Ayllu llaqtakunaqa qhipa chayri sullka wiakunaman
kawsayninkuta, siminkuta, parlayninkuta, siminiqta yachay
apaykachayninkuta, yuyayninkuta chanta tukuyninkuta,
qhillqaykunata
chanta
willaykunata
kallpachayman,
kawsarichiyman,
apaykachayman chanta
willayman
jinallataq llaqtankuman, richukunaman, runakunaman ima
suti churayman chanta waqaychayman chayaqiyuq kanku.
2. Suyukunaqa chay chayaqikuna juntakunanpaq jinallataq
ayllu llaqtakunaqa tukuy ima suyu ukhu puriykunapi
kaqkunata
japiqanankupaq
chanta
wakkunawan
japiqachikunankupaq atikusqanmanjina simi tikraqkunata
chayri wak laya yanapaqkunatapis churanqanku.
14 Kamachi
1.
Ayllu
llaqtakunaqa
yachachiqninkuta
chanta
amawtakunankuta ima kikin siminkupi yachachiy chanta
japiqay usunkumanjina yachayta apaykachaqkunata
qhawayman chanta churayman chayaqiyuq kanku.
2.
3.
53
ayllu
Suyu
wawakuna, mana
yachaqaykunaman
15 Kamachi
1. Ayllu llaqtakunaqa usunku, ruwayninku, awpa willayninku
jinataq qhipa munayninku, achkha laya usukuna chanta
kawsayninku imaqa llaqta willay apaykachaqkuna chanta
suyu yachaqay apaykachaypi rikukunanman ima chayaqiyuq
kanku.
2. Suyukunaqa ayllu llaqtakunawan tukuy qhisachaykunata
chanta saruchaykunata chinkachinapaq, jinataq allin
sunquta, sunqu tiyaykuyta chanta allinpi kawsakuyta ayllu
llaqtakunakama chanta tukuy runa qhutukunapi ima
tarpunqanku.
16 Kamachi
1. Ayllu llaqtakunaqa paykuna kikinku siminkupi willay
apaykachayniyuq
kayman
chanta
wak
willay
apaykachaykunamanpis ni ima qhisachaywan chimpayman
chayaqiyuq kanku.
2. Suyukunaqa llaqta willay apaykachaqkunata ayllu achkha
laya usukunata riqsichinankuta allinta qhawananku tiyan.
Suyukunaqa,
qhispi
parlariy
juntakunanta
mana
jarkaspalla, willay apaykachaqkunata ayllu achkha
usukunata riqsichinankuta tanqarinqanku.
17 Kamachi
1. Ayllu runakuna chanta ayllu llaqtakunaqa suyukuna
llamkay chayaqipi chanta suyunku kaqkunapi chayaqikuna
churasqakunap juntakuyninman chayaqiyuq kanku.
2. Suyukunaq,
ayllu
llaqtakunata
tapurispa
chanta
yanapayninkuwan ima ayllu wawakunata tukuy laya
llamkaykuna
mana
paykunapaq
allin
kaqmanta,
yachaqakuyninku jarkaqmanta ima chayri kawsaynin
manaqa ukhun wiayninta, yuyaynin, iiynin, runa ukhupi
kawsayninta jarkachkanman chaykunamanta, chayaqinku
54
2.
21 Kamachi
1. Ayllu llaqtakunaqa, mana ni ima qhisachaywan,
llamkakuypi, wakichikuypi, yachaqakullaypipuni, wasiyuq
kaypi, qhali kayninkupi chanta runajina waqaychasqa
kayninkuta ima allinchakuyninkuman chayaqiyuq kanku.
2. Suyukunaqa ayllu llaqtakunap kawsaynin japiqkunanta sapa
kuti kallpachayninta qhawanqa. Wawakuna, warmikuna,
awilukuna, waynakuna chanta mana sanu ayllu runakunap
55
31 Kamachi
1. Ayllu llaqtakunaqa yachayninkuta, usu yachayninkuta,
kawsayninku usu riqsichiykunata jinallataq ciencias,
tecnologas chanta tukuy laya ruwayninku riqsichiyninkuta,
tukuy runankuta chanta kastankuta chayri yawarninkuta,
mujukunata, jampikunata, uywakuna chanta puquykuna allin
kayninkuta, simi willaykunata, awpa willaykunata,
pallaykunata, pukllaykunata, qhaway chanta awirikuq
ruwaykunata chanta willay apaqkunata awpaqman
apayman, waqaychayman, allin qhawayman, allin japiyman
chantapis sumaqmanta apaykachayman chayaqiyuq kanku.
Jinallataq chay ruwayninkuta, usu yachayninkuta chanta
usunku riqsichiyninkuta paykunapta kasqanta chayri
sutinkuwan
japiyman,
allinmanta
qhawayman,
waqaychayman chanta awpaqman apayman chayaqiyuq
kanku.
2. Suyukunaqa ayllu llaqtakunawan khuska kay chayaqikunap
juntakuynin apakunanta chanta riqsisqa kananta ima
allimanta qhawanqanku.
32 Kamachi
1.
2.
3.
60
37 Kamachi
1. Ayllu llaqtakunaqa tukuy yuyaykunaman chayaykuna chanta
wak laya kamachiykuna Suyuwan khuska ruwakuqkunaqa
riqsisqa, qhawasqa chanta juntasqa kananman chayaqiyuq
kanku. Chantapis Suyukuna chay yuyayman chayaykunata
juntanankuman chanta waqaychanankuman ima chayaqiyuq
kanku.
2. Manamin imapis kay Kamachiypi kaqmantaqa ayllu
llaqtakunap
chayaqinku
mana
juntakunantaqa
yuyachinqachu.+
38 Kamachi
Suyukunaqa
ayllu
llaqtakunata
tapurispa
chanta
yanapayninkuwan
ima
kay
Kamachiypa
munaynin
juntakunanpaq kamachiykunata churanqanku.
39 Kamachi
Ayllu llaqtakunaqa kay Kamachiypi chayaqinku juntakunanpaq
Suyumanta chanta jawa yanapaykunamanta ima qullqita chayri
wak yanapayta imapis japiyman chayaqiyuq kanu.
40 Kamachi
Ayllu
llaqtakunaqa
Suyukunawan
champaykunata
chuyanchayman, jinallataq sapapi chayri achkha ukhu mayqin
chayaqinkup saruchakuyninta jallchayman chayaqiyuq kanku.
Chay chuyanchaykunapiqa ayllu llaqtakuna usukunata,
puriykunata chanta kawsayninkuta ima, ayllu llaqtakunap
chayaqinku purichiyninta chanta suyukuna runa chayaqikunata
ima qhawaykurispa ruwakunqa.
41 Kamachi
Jukchasqa Suyukuna chanta wak qhutuchaykunapis kay
Kamachiypi tukuy ikusqan juntakunanpaq qullqiwan chanta
61
62
63
Declaracin
de las Naciones Unidas
sobre los derechos
de los pueblos
indgenas
64
indgenas, para asegurar que las mujeres y los nios indgenas gocen de
proteccin y garantas plenas contra todas las formas de violencia y
discriminacin.
Artculo 23
Los pueblos indgenas tienen derecho a determinar y a elaborar
prioridades y estrategias para el ejercicio de su derecho al desarrollo.
En particular, los pueblos indgenas tienen derecho a participar
activamente en la elaboracin y determinacin de los programas de
salud, vivienda y dems programas econmicos y sociales que les
conciernan y, en lo posible, a administrar esos programas mediante sus
propias instituciones.
Artculo 24
1. Los pueblos indgenas tienen derecho a sus propias medicinas
tradicionales y a mantener sus prcticas de salud, incluida la
conservacin de sus plantas medicinales, animales y minerales de
inters vital. Las personas indgenas tambin tienen derecho de acceso,
sin discriminacin alguna, a todos los servicios sociales y de salud.
2. Las personas indgenas tienen igual derecho a disfrutar del nivel ms
alto posible de salud fsica y mental. Los Estados tomarn las medidas
que sean necesarias para lograr progresivamente que este derecho se
haga plenamente efectivo.
Artculo 25
Los pueblos indgenas tienen derecho a mantener y fortalecer su propia
relacin espiritual con las tierras, territorios, aguas, mares costeros y
otros recursos que tradicionalmente han posedo u ocupado y utilizado
y a asumir las responsabilidades que a ese respecto les incumben para
con las generaciones venideras.
Artculo 26
1. Los pueblos indgenas tienen derecho a las tierras, territorios y
recursos que tradicionalmente han posedo, ocupado o utilizado o
adquirido.
2. Los pueblos indgenas tienen derecho a poseer, utilizar, desarrollar y
74
las
80