TANRININ KURALTANIMAZ KULLARI

/skim Dnyasnda Dervi Topluluk/an

1200-1550

Ahmet T. Karamustafa Washington niversitesi Tarih ve Din Bilimleri

incelemeleri blmnde retim yesidir. Uzmanlk alanlan arasnda,
modernizm ncesi islfunda sosyal ve entelektel tarih, aynca din aratr
malarnda teori ve yntem bulunmaktadr. Lisans eitimini felsefe ala
nnda Hamilton College'de, yksek lisans derecesiyle doktorasn McGill
riversitesi'nde, slam Aratrmalar alannda tamamlad. Ortaada s
lam dnyasndaki aykr tasavvuf akmlar stne God's Unruly Priends
(University of Utah Press, 1994) ve onaltnc yzylda kaleme alnm
mistik bir metni inceleyen Vahidi's Menakib-i Hoca-i Cihan ve Netice-i
(The Department of Near Eastern Larguages and Civilizations, Har
vard Uriversity, 1993) adl iki eseri yaymlanmtr. Aynca Cartography

Can

in the Traditional Islamic and South Askn Societies (Uriversity of Chi

cago Press, 1992) adl dergide editrlk yapm ve ayn dergide pek ok
makalesi yaymlanmtr. Yakn zamanda, slamiyetin erken dneminde
tasavvufun tarihini kapsaml biimde inceledii 51{/ism: The Formative

Penod adl eserini (Edinburgh Uriversity Press & Uriversity of califorria

Press, 2007) tamamlamtr. Karamustafa Washington riversitesi'nde
pek ok idari grev de stlenmi, be yl sreyle Dini Aratrmalar Prog
ram'nn yneticiliini yapmtr. u srada Trkiye'deki Amerikan tlmi
Aratrmalar Enstits'nn (American Research Institute) bakan yar
dmcln srdrmektedir ve Amerikan Din Akadernisi'rin (American
Academy of Religion) slam Aratrmalar Blm'nn ynetim kurulun
da yer almaktadr.

Ruen Sezer 1932 ylnda Eskiehir'de dodu. 1960'ta Arkara ni

versitesi ilahiyat Fakltesi'ni bitirdi. Montreal McGill University, Insti
tute of Islamic Studies'de mastr yapt. Institute qfIslamic Studies Teh
ran Branch'ta Toshihiko Izutsu ynetiminde ortaa ran filozofu Molla
Sadra stne almalarda bulundu. 1992 'de yurda dnd. Hocas
Niyazi Berkes'in anlan
yayma hazrlad.

Unutulan Yzllar'

(tletiim Yaynlan, 1997)

AHMET T. KARAMUSTAFA

Tanrnn Kuraltanmaz
Kullar
isldm Dnyasnda Dervi Topluluk/an
1200-1550

EVREN:

RUEN SEZER

omo
STANBUL

Yap Kredi Yaynlan - 2498

Tarih 36
-

Tannnn Kuraltarumaz Kullan - lslfm Dnyasnda Dervi Topluluklan 1200-1550

Ahmet T. Karamustafa
zgn ad: God's Unruly Friends- Dervish Graps in the lslamic Later Middle Period 1200-1550
eviren: Ruen Sezer
Kitap editr: Nuri Akbayar
Dzelti: Mahmure ileri
Kapak ve sayfa tasanm: Nahide Dikel
Bask: Mas Matbaaclk A..
Hamidiye Mah. Souksu cad. No: 3 34408 Kathane-stanbul
Telefon: (0212) 294 10 00
e-posta: info@masmat.com.tr
Sertifika No: 0905-34-000415
eviriye temel alnan bask: University of Utah Press. 1994
1. bask: stanbul, Mays 2007
2. bask: stanbul. Ocak 2008
ISBN 978-975-08-1225-5
Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A.. 2007
Sertifika No: 1206-34-003513
Btn yayn haklan sakldr.
Kaynak gsterilerek tannn iin yaplacak ksa alntlar dnda
yayncnn yazl izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz.
Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A..
Yap Kredi Kltr Merkezi
istiklal caddesi No. 161 Beyolu 34433 stanbul
Telefon: (O 212) 252 47 00 (pbx) Faks: (O 212) 293 07 23
http://www.yapikrediyayirlari.com
e-posta: ykykultur@ykykultur.com.tr
nternet sat adresi: http://alisveris.yapikredi.com.tr
http://www.yapikredi.com.tr

Gzm canm efendim, sevdiim devletli sultanm

Fatime'ye

NDEKLER

Teekkr 9

Giri 11
Toplumsal Sapknlk Yoluyla Zahidlik 23
Toplumun Yadsnmas, Sapkn Bireycilik ve Tasavvuf 35
Usta zahidler 51
Dervi Gruplannn Alp Serpilmeleri, 1200-1500 65
Osmanl imparatorluu'nda Dervi Gruplan, 1450-1550 81
Son Orta Dnemde Zahidlik 03
Sonu 115
Ksaltmalar 121
Kaynaka 125
Dizin 141

TEEKKR

Sapkn dervilerle ciddi olarak ilk kez Vahidl'nin Mendkzb-z Hoca-z Cihan ve

Netfce-i Can 'n okuduum 983 ylnda karlatm. Sonraki yl boyunca bu

anlalmaz kiilerin tarihini izlemeye altm ve aratrmann ilk sonulan uzun

bir blm olarak doktora tezimde yer aldlar. Derviler stne bundan sonra da

bilgi toplamay srdrdysem de onlara yeni bir ilgi ile ancak 991 yaznda dn

dm. Elinizdeki yapt, byk lde dervi dindarln anlamak ve aklamak

iin son iki yl iinde gsterdiim abalanmn rndr.
Bu almay hazrlama sreci beni ok kiiye mteekkir kld. Dou ve Afri
ka Aratrmalan Fakltesi Ktphanesi, ismaili Aratrmalan Enstits Ktpha
nesi, ngiliz Ktphanesi (hepsi Londra'da), slam Aratrmalan Enstits Ktp
hanesi (Montreal), Sleymaniye Ktphanesi (stanbul) ve stanbul niversitesi
Ktphanesi'ne kitaplanna kolayca erimemi saladklan iin teekkr ederim.
McGill niversitesi, slam Aratrmalan Enstits master ve doktora almalanm
boyunca akademik ve mali yardm biiminde; St. Louis, Washington niversitesi,
Asya ve Yakndou Dilleri ve Edebiyatlan Blm geen alt yl boyunca ok g
zel bir meslektalk havas iinde ideal bir alma koulu salayarak bana kesin
tisiz kurumsal destek verdiler. Bylesine iyi kurumlarla ilikili olduumdan tr
kendimi ayncalkl sayyorum.
Bu kitaba birok meslekta ve arkadan katks oldu. Burada onlara, ilgi, za
man ve paha biilmez eletirileri iin teekkr etmek, ayn zamanda da sonutan
sorumlu olmadklann belirtmek bir zevk. Yale niversitesi'nden Gerhard Bwe
ring, Leiden niversitesi'nden J.T.P. De Bruijn, Amherst College'den }amal Elias,
North carolina niversitesi'nden carl Ernst, Gary Leiser, Utah niversitesi'nden
Michel M. Mazzaoui, Oberlin College'den James W. Morris ve Florida niversite9

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

si'nden Azim Nanji, kitabn deiik yazmlarn btnyle okuyup eletirdiler.

Washington niversitesi'ndeki meslekta ve arkadalarm Engin D. Akarl. Peter
Heath ve (imdi Chicago niversitesi'nde olan) Comell H. Fleischer her zamanki
eletirici anlaylarn sergilemelerinin yan sra beni srekli olarak destekleyip y
reklendirmilerdir. Gene Washington niversitesi'nden Beata Grant slubumu
dzgnletirerek beni birok uygunsuz ifadeden kurtard.
McGill niversitesi'nden retmenim ve dostum Hermann Landolt'a zel bir
teekkr borluyum. Balangcndan beri almann iinde olup on yl akn bir
sreyle olgunlamasna dek ona benzersiz biemiyle yol gstermitir. Hi dinme
yen destei yeni yetien bir arannc iir gvenli bir snak olmutur.
Son olarak Washington niversitesi retim grevlisi kann, dostum ve mes
lektam Fatime Keaverz'e olan lsz borcumu dile getirmekle mutluyum. Ge
en ok yllar boyunca Fatime bu aratrma projesinin ve bundan ok daha fazla
snn dayanak noktasyd; bu kitap sevgiyle ona sunuluyor.

10

Birinci Blm
GR

Hicri altnc/miladi onikinci yz yl ortalarnda acayip-grnml bir zahid,

Dou Afganistan'daki Gazne'de Gazne hkmdan Mu'izzu'd-devle Husrev ah'
(yak. H. 54 7-55/1152-60) ziyaret ederek sadaka istedi. Yaln ayakl, kara bir ke
i derisi rtnmt. Bana ayn deriden boynuzlarla ssl bir brk geirmiti.
Elinde halka, delik ak kemikleri ve ufak yuvarlak anlarla bezeli bir denek ta
yordu. Husrev ah, zahidin isteine olumlu yant vererek hayu dualann ald.1
Yz elli yl akn bir sre sonra Anadolu ve iran'da ona ok benzer grnm
de zahidlerin Barak Baba'nn (. H. 707/1307-8) evresinde toplanm olduu
kaydediliyor. Barak Baba, beline sarl krmz bir bez paras dnda plak ola
rak, yz kadar bir dervi grubunun banda H. 706/1306 ylnda Suriye'ye geldi.
Bana iki yanna birer manda boynuzu taktulm krmzms bir sank sanyor
du. Sa ile byklan uzun, sakal ise kkten kazlyd. Yannda uzun bir nefir, bir
de dervi kasesi tayordu. Hi servet biriktirmezdi. Uzun denekler, tef, davullar
tayan, boyunlanna asl iplere az dileri dizili mritleri de ayn grnmdeydi.
Nereye giderlerse gitsinler mritler alar, Barak Baba da ay gibi oynayp may
mun gibi trk nd. Barak Baba'nn, azgn bir kaplan korkutarak ve vahi bir
deve kuuna binerek gsterdii gibi, vahi hayvanlar zerinde erki vard. Galiba,
mritleri zerinde de benzer bir gc vard, onlan farz olan dini ayirleri kuk de
nek cezas ile yerine getirmeye zorlard. Bununla birlikte dervileri, oru tutma
mak ve eriata onaylanmam yemek ve uyuturucu tketimini de ieren, kural
lara aykn davrarlanyla n salmlard. Memluk kaynaklan onlan ruhun bir be
denden bakasna gei inancyla ve te-dnyann varln inkarla da suluyor;
Fahr-i Mdebbir diye bilinen Muhammed ibn Mansr Mubarek ah, Addbu'l-harb ve'-ecd'a, yay.
Ahmed Suheyli Hansfri:, 446-4 7; Meier, 511, n. 250.
11

Tannnn Kuraltanrnaz Kullan

Barak Baba'nn kendisine ise an bir Hz. Ali sevgisi yaknnyordu, dediklerince
Hz. Ali sevgisini tek dinl farz sayarm.2
Barak Baba'nn Suriye'yi ziyaretinden yz yl sonra, 25 Mays 1404'te, s
panyol gezgini Ruy Gonzales de Clavijo Dou Anadolu'da Erzurum yaknlarnda
Delilarkent ("Deliler kenti" bugnn Delibaba's) denen bir yerden geti. Gezgin
btn kyde dervilerin oturduunu sylyordu:
Bu derviler sa ve

sakallarn kesiyor ve nerdeyse plak dolayor. ster so

uk ister scak olsun sokaklarda dolar, yrrken de yemek yerler ve btn

giydikleri, ellerine geirebildikleri yrtk prtk bez paralardr. Gece gndz
ellerinde defteriyle dolarken ilfili. sylerler. zaviyelerinin kapsnn yukar
snda, zerinde

hilfil biimirde bir ss olan kara yn pskllerden bir san

cak grlr; bunun altnda bir sra halinde dizili geyik, kei ve ko boynuz
lar vardr, aynca sokaklarda dolarken bu boynuzlar ss olarak zerilerin

de tamak adetleridir; btn dervi evlerinin zerine iaret olarak bu boy

nuzlardan konmutur.3

Afganistan'da kei derisi giyinmi yalnz zahid, Suriye'de Barak Baba evre
sindeki grltc dilenci mritler kalabal ve Anadolu'da Delibaba'daki plak
derviler, slam dnyasnda tk Orta Dneminde (600-900/1200-1500) kan ve
yaylan bir zahidlik trn temsil ediyor. 4 Bu yeni hareket slam zahidliinin
nceki eitlerinden anlaml biimlerde ayrlyordu. Yeni zahidler, bir yandan
yoksulluk retisinin kkl bir yorumu ile dilencilik, gezgincilik, bekarlk ve ile
kelik ilkelerini rnei grlmemi biimde yceltiyordu. te yandan sapkn
davran gerek zhdn son ls klacak bir biimde zhd ile arpc toplum
sal sapknlk trlerini birbirine kaynatnyorlard. Yeni zahidler, toplumu ve
onun yeniden retilmesine katlmay reddetme evklerinden tr, plaklk ya
da uygunsuz giyinme, gvde ve yzlerindeki btn kllan tra etmek ve tek ger
ek zhd yntemi olarak sann ve esriklik veren maddeler kullanmak gibi anar
ist ve kural-d davranlara sanlyorlard. Kazanl iler, aile yaam, ve ger
ekten her tr toplumsal ilikiden kanmak yetmiyordu. Toplumdan ekilmeye,
yerleik toplumsal trenin eylemli reddi ve ykm elik etmek zorundayd. Yeni
2 Hamid Algar, "Baraq Baba," EIR iinde, 3:754-55. Barak Baba aada 5. blmde tartlyor.
3 Ruy Gonzales de Clavijo, Clavjjo: Embassy to Temerlane 1403-1406, ev. Guy Le Strange, 39-40.
4 lslam tarihi dnemleri Hodgson'a gredir, zellikle :96'ya gre. Hodgson'un n.Uadi tarihlerle yapn tablo aadaki gibi: Son Sasani ve tk Hilafet Dnemleri, yak. 484-692; Yksek Hilafet Dnemi,
yak. 692-945; ilk Orta lslami Dnem, yak. 945-1258; Son Orta lslami Dnem. yak. 1258-1503;
Ateli Silahlar lmparatorluklan Dnemi, yak. 1503-1789; Modem Teknik a. 1789- gnmz.

12

Giri

zahidler, slam tarihindeki nceki benzerlerinden en ok bilinli ve ak toplum

sal sapknlklaryla ayrlyordu.
Yeni zhdc hareket trde deildi. Yoksulluk, dilencilik, gezgincilik, bekar
lk, ilekelik niteliklerini ve baka toplumsal sapknlk trlerini bazen inziva ba
zen de tekke yaamn deiik llerde vurgulayan ayn bireimler halinde eitli
grnlere brnd. Yukarda sunulan yklerin yalnz dilencisi, gezgin mrit
gruptan ve yan yerleik dervi topluluu, yeni dervi dindarlnn bu deiik g
rnmlerini yansnyor. zahidlik hareketinin balang evresinin genellikle aync
zellii olan kkten yoksulluk zerine kurulu uzlamaz mnzevilii, her yerde
tekkeci bir tepki izledi. Dilencilik ve gezgincilik kural olmay srdrrken topluluk
yaamnn ekicilii, nceki kuaklarn zahid uzlanndan kalt olarak alnan yalnz
yaama evkine gem vuruyordu. Balangtaki sert buyruk, derviler zaman za
man, genellikle mevsimlik olarak, dilencilik ve gezgincilik yapmaya baladkla
rnda, daha da yumuad. Yln ounu an bir yoksulluk halinde gezerek ve dile
nerek geiren bu zahidler, yln geri kalannda tekkelerine dnerek orada yerleik
yaamn greceli rahatna kavuurdu. Bu tr deiiklie karn toplumsal sapkn
lk her zaman bir deimez olarak kalmtr. Yeni zahidlik dindarl, daha hicri al

tnc/onikinci yzylda gze arpmaya balamsa da tannabilir toplumsal yn

lar biiminde ilk ak grnleri yedinci/onnc yzyl balarndayd. ok
yaygn iki hareket grnmnde ortaya knlar: soyca ranl nderlerin. en ok
da Cemfileddm Savi'nin (. yak. 630/1232-33) nderliinde nce Suriye ve M
sr'da boy gsteren Kalenderiye ve harekete adna veren kurucusu Kutbeddin
Haydar'n (. yak. 618/1221-23) etkinliklerinin bir sonucu olarak ran'da ortaya
kan Haydariye. Her iki hareket de byk bir hzla k yerlerinden Hindistan ve
Anadolu'ya yayld.
Dilenci Kalender ve Haydari benzeri dervi gruptan, daha yedinci/onnc
yzyldan nce, slam dnyasnn eitli blgelerinde grnmeye balamt. Ye
nilerde fethedilmi Anadolu ve Bat lran'daki Barak Baba mritleri, yerel olarak
denetim alnnda tutulan, bu dini zfilidlik dalgasnn en erken ve en nemli temsil
cileri idi. Sonraki iki yzyl sresince hfila etkin olan Kalender ve Haydarilerin ya
n sra, Anadolu'da Rum Abdfillan, Cfuniler, Bektailer ve ems-i Tebriziler, Ms
lman Hindistaru'nda da Medariler ve Celfililer gibi daha birok grup ortaya kt.
Onuncu/onaltnc yzylda Osmanl, Safevi, zbek ve Moollarn byk bl
gesel imparatorluklarn kesin olarak kurmalar sapkn dervi gruplarnn daha sk
rgtlenmesine yol an. Orta Dnem sonunun gevek toplumsal birlii, ya yeni bir
tarikata dnt ya da daha eski birinin iinde eridi. Osmanl Anadolusu ve Bal
kanlar'da Bektailik nemli bir yeni tarikat olarak kt, Hindistan' da ise toplumsal
13

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

saygnl olan tarikatlara szd; bu da itilik-Kalenderlii gibi alt-tarikatlarn orta

ya kmasna yol at. iran'da byk olaslkla Haydarilik ve Celalilik gibi deiik
hareketlerin birlemesiyle oluan Haksar'n oluumunda da berzer sreler ilemi
olmaldr. llk dervi gruplarnn hepsi bu son dneme kadar yaamad; kimileri, Os
marl imparatorluu'ndaki Cfunilerin rneinde grld gibi toptan yok oldu.

Tarih yazm
Yeni zhdc hareketi oluturan dervi gruplan, deiik llerde bilimsel ilgi
gnntr.5 Kalenderler eitli incelemelere konu olmuken, Haydariler, Rm Ab
dallar ve dierleri byk lde incelenmemi olarak duruyor. 6 Bununla birlikte
Kalenderler rneinde bile aratnclar, genellikle, aratnna alanlann belli blge
ve dnemlerle snrlam, grubun slam dnyas iindeki tarihini bir btn olarak
izlemeye girimemitir.
Gnmzde yeni zahidlik zerine kapsaml bir inceleme yoktur. 7 Olgu, slam
dindarlk biimlerinin tarihsel geliiminde ayn bir evre olarak bile tannmyor. Bu
zmsel derinlik ve odak eksiklii, nceki almalarn sapkn zahidliin douu
ve sregelen ekicilii zerine doyurucu bir aklama retmeye yetersiz kalnda
apak grlebilir. Gerekten de Son Orta Dnem sresince yeni zahidlik hareket
lerinin oluum, yayl ve serpili nedenleri karanlkta kalmtr. aacak pek bir
ey yok bunda. Dervi dindarl, normal olarak, yeni bir dindarlk bieminin be
lirtisi olarak grlmeyip bunun yerine daha kapsaml ve grnte hi deime
yen "halk dini" kategorisi iine sokulmutur. Burada etkili olan varsaym, mo5 Bu kesim, deiikliklerle u makaleden aktanlmtr: Ahmet T. Karamustafa, "The Antinomian Der
vish as Model Saint," Modes de transmission de la culture religieuse en Islam iinde, yay. Hassan
Elboudrari, 241-60.

6 Kalenderler hakknda dikkate deer almalar: Muhammad Tagi Ahmad, "Who is a Qalandar?" Jour
nal of lndian History 33 (1953 ) : 1 55-70; Digby; Abdlbaki Glpnarl, "Kalenderiye," TA iinde,
21: 157-61; Meier, 494-516; Ahmet Yaar Ocak, "Kalenderiler ve Bektailik. Doumunun 100. yln
da Atatrk'e Armaan iinde, 297-308; idem, "Quelques remaques sur Le rle des derviches kalen
deris dans le mouments populaires et !es activires anarchiques aux xve et xve siecles dans l'empire
Ottoman," Osmanl Aratrma/an 3 ( 1 983): 69-80; Ocak; Tahsin Yaza, "Kalandar" ve "Kalandariy
ya," E/iinde, 4:4 72-7 4; Zerrinkfb, zellikle 78-92 (Haydariler hakknda da). yeni bass Custuc der
tasavvef- /rrin iinde, zellikle 359-75. Haydariler ve Rum Abdfillan, Mehmed Fuad Kprl ve Ab
dlbaki Glpnarl'nn bu kitapta daha sonra anlan oylumlu yaptlannda ve Ocak'n yukarda anlan
yaptlannda pek ok nedenle tartlyor (Ocak byk lde Kprl ve Glpnarl'ya dayanyor).
7 Ocak'n almas eldeki en kapsaml almadr. Ocak, kitabna nsz olarak (toplu olarak "Kalende
rilik" dedii) lslam tarihindeki zhd eilimlerini sekizinci/ondrdnc yzyla kadar arlatan uzun bir
makale yazm, kitap boyunca da srdrd geni bir zhd tanm var. Yeni zhd lslam dindarl
tarihinde ayn bir evre olarak grmyor, aynca da ilgi alann Osmanl imparatorluu ile snrl tutu
yor. Ocak'n almas bana bu kitap bittikten sonra ulat.
14

Giri

demlik ncesi lslam tarihinde bir yanda kltrel sekinlerin yksek, kural belirle
yen ve resmi dinleriyle dier yanda cahil ynlarn alak, kural kart ve amiya
ne dinleri arasnda su geirmez bir ayrln olduu idi. Dervi dirdarl, genellik
le, halk dini alannn pek ok zelliirin ancak bir tanesi olarak grlmtr. An
cak halk diri, duraan ve ne id belirsiz bir iran ve adetler karm olarak d
nldnden tarihsel deiiklie uramaz grntsn verir. Modernlik ncesi
dnemlerin okuma-yazmasz kaba halklarnn, "okur-yazar" din geleneinin
ynlendirici basklarna kar direnerek, iratla eski dini bilgileri ve trensel davra
nlarna sanldklan varsaylr. Bylece toplumsal bakmdan sapk zahidlik, dei
mez halk dini denizine atlp kendi tarihsel zgllnden soyundurularak tarih
sel aklamaya geit vermez klnmtr.
Anarist dervilerin halk dini ve aa kltr alanna srgn edilmesinin derin
tarihsel nedenleri var. Ortaa islamlnn kltrel sekinleri, dervilere dzenli
olarak toplumun ayaktakm diye tan koymu; onlar kolayca dzenci ve cahiller
olarak kmsemitir. Kalender ve Haydariler Arap Ortadou'sunda grnmele
rinden daha on yl gemeden, Abdurrahman el-Cevberi tarafndan sulular dn
yasnn pek ok dilenci ve dolandrc gruplarnn evirdii dolaplar gstermek
iin 61911222 ile 629/1232 yllan arasnda yazd bir kitapta utanmaz ar latan
lar olarak betimlenmitir. B Birka on yl sonra sekin bir bilim adam, Nasireddin
Tsi, dervi "ayaktakmna" kar etken bir dmanca tutum taknmakta tereddd
etmiyordu. 658/1259-60 ylnda bir grup Kalender Suriye'nin Harran kentinde
Mool han Hlagu'nun huzuruna kt. Hkmdar bu kiilerin kim olduunu
renmek istediinde Nasiredn'in "[Bunlar] bu dnyann fazlalklardr" aklama
s, Hlagu'ya btn Kalenderlerin hemen idam edilmeleri buyruu verdirtmiti.9
ok sofu olup Kalenderlerin din-kart davranlarn knamak iin 683/1284-85
ylnda bir risale yazan Muhammed el-Hatib, gayri mslim Moollar Kalender lere
kar sert tutumlarndan tr iddetle vyordu. o nl Safiyeddin-i Erdebili'nin
retmeni lbrahim Gilani (. 700/13 01) ve iti Muhammed Gisderaz (.

826/1422) gibi nemli sfer mritlerini Kalenderlerle ilikiye girmemeleri iin

uyaryorlard.11
Dilenci dervilerin aka knanmas, btn Son Orta Dnem boyunca ente
lektel yaamn srekli bir zellii olarak srp gitmitir. meir, sapkn zhdn
szn saknmaz yergicisi Osmanl Sfisi Vahidi (onuncu/onaltnc yzyln ilk
8 Cevberi, yapr. 7b-18a. El-Cevberi'nin Kalender ve Haydariler hakknda dedikleri aada 5. b
lnde anlatlyor.
9 Belgelerin tamam iin baknz, 5. blm, 3. not.
10 Hatib, 531-64 (Farsa metin 553-64 sayfalarda); Moollara vg 53b yaprakta.
11 Baknz 5. blm, 24 ve 25. notlar.
15

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

yans) dervileri doal olarak cahil olup her eye kolayca inanan halkn dini du
yarlhklann smren utanmaz ikiyzller ve sahtekarlar olarak bir yana frlatp
atarken ok iddetliydi. Vahidi onlan iten herhangi bir din1 duygudan btnyle
yoksun sahte sufi, bu bakmdan da kesin olarak kafirlerden daha kt olmakla
suluyordu:
Kafir imana gelr gelmez k [sapk dervi)
Kafirde var kabiliyet, bunda yok
Bu recadan kt, o havf iredir
Bunun zre el-hak ann fazl ok.12
Vahidi'nin ada Tezkire-i u'ara yazan Latifi (. 990/1582) eytann dostla
r

diye aalad sapkn derviler iin ayn duygulan besliyordu.13 ilgin olan, re

zalet nedeni derviler ve yandalarna kar hemen hemen ayn yaklam, bu oku
mu Osmanl beyefendilerinin Avrupal denklerinde debulunuyor. Sekinlerin yeni
zhd grn belirleyen zel varsaymlar dizisi onbeinci yzyl sonlan ile onal
tnc yzyl balarnda Osmanl toplumunun bilgili ve uyank bir gzlemcisi Giovan
Antonio Menavino'nun aadaki renkli yksnde btn olarak sergileniyor:
Koyun postuna sarl torlaklar [siz Kalender ler diye okuyun) bunun dnda
plaktr, serpulan yoktur.14 Balan iyice kazl olup soua kar yalan
mtr. akaklarn, terden zarar grmesin diye eski bir bez parasyla yakar
lar. Okuma-yazmalan olmayp adama yakr hibir ey yapamadklanndan
yalnz sadakayla geinip hayvan gibi yaarlar. Bu yzden kentlerde mey
haneler ve ahaneler dolaylarnda bulunurlar. Kent dnda dolarken iyi gi
yimli bir kiiyle karlarlarsa rlplak soyarak onu da kendilerinden biri
yapmaya alrlar. Avrupa'daki ingeneler gibi, zellikle hizmetlerinin kar
lnda onlara ekmek, yumurta ve peynir, baka yiyecekler veren kadnla
ra falclk yapar lar. Genellikle, aralarnda ok saydklar ve Tarn gibi taptk
lar yal bir adam olur. Bir kente girdiklerinde kentin en gzel evinin evre
sinde toplanr ve bir kendinden geme bunalmndan sonra kentin bana
byk bir ktlk gelecei kehanetini yapan bu adamn szlerini byk bir
alakgnlllkle dinlerler. Sonra, mritleri araclk yaparak yaklaan fela12 Vahidi, yapr. 52a-52b.
13 Latifi, o (air Temennayi'nin yaamyks).
14 Torlak "tysz, parlak olan" szc stne baknz: Gerard Clauson, An Etymological Dictio
nary fPre-Thirteenth-Century Turkish, 546, 2. stun; ve Ettore Rossi, "'Torlak' kelimesine dair,"
Trk DiliAratrma/an Yll-Belleten (1955): 9-1 O.
16

Giri

keti nlemesi iin ona yalvarrlar. htiyar, mritlerinin ricasn kabul eder
ama bunu balangta bir isteksizlik gsterisi olmadan yapmaz ve kenti
kendisini bekleyen yakn tehlikeden esirgemesini isteyerek Tann'ya dua
eder. Eskiliinden tr saygn olan bu oyun, onlara cahil ve safdil halkn

Torlaklar .. hintkeneviri iner

ve yerde uyurlar; vahi hayvanlar gibi aka livata da yaparlar.15

byk miktarlarda sadaka vermesini salar.

Bu para bizi yabanc ama yine de tamdk "halk dini" alanna gtryor. Me
navino'nun aynntl Kalenderler tablosu, cahil ve safdil ynlar ve gene bir o ka
dar cahil olup ynlarn tapt tamamen sahte.kar yalanc veli gruplar ile dolu
kararlk ve bir lde cehennemlik bir manzara zerine izilmi. Sahte.kar veliler,
tmden aptal deillerse, basit halkn dini duyarllklarm smrp onlardan maddi
yararlar kanyorlar. Velilerden basit halka bereket ve efkat aknn bu tersyz
ediliine, manzaray tuhaf ve nerdeyse hayvani klan zellikler eklenmesiyle,
halk dini okuyucudan iyice uzaklatnlyor. Sonraki benzeleri Menavino'yu bun
larn hepsinde, yakndan izlemitir. Bunlarn dervilere kar genel tutumlar on
dokuzuncu yzyl Msn'nn bilgin gzlemcisi E.W. Lane'in aadaki tmcelerin
de zetlenmitir:
Bu sayfalarn konusu olanlar kadar cahil bir halkn kafasnda byle hayal
lerin (yani cin inanc] olmas mantken bizi artamaz. Ancak Msrllar
yalnz hayali varlklara sayg gstermiyorlar: bunu kendi trlerinden belli
bireylere de yapyorlar, ou kez de bu tr saygy en az hakedenlere . M
sr'n nl velilerinin ou, ya deli ya aptal ya da sahtekar.16
.

Ortaa tslfun ve Hristiyarlk dnyalarnn "aydn" kltrel sekinlerinin g

znde kural kart dervi, kaba ynlarn dininin en stn sembolyd. Bu zgl
varsaymlar dizisi ve onun gstergesi olduu belli bir din ve kltr anlaynn or
taalardan beri etkisini srdrmesi; iinde slam dini tarihi hakkndaki aratr malarn ynetildii tarihilik sylemine hara bunlarn biim veriyor olmas dikka
te deerdir. Halk dini tartmasn yeniden tarih aratrmalan gndemine getiren
r ac bir makalede Mehmed Fuad Kprl (. 1966) sapk derviler zerine
aadaki szleri yazyordu:
15 Menavino, 79-82; Almanca eviri, 36b-37b. Menavino, Osmanl sultanlan il. Bayezid (hk. 8869 18/1481-15 12) ve 1. Sellm'in (hk. 9 18-26/ 15 12-20) saltanatlan srasnda birka yl istanbul'da

kalmt.

16 Edward William Lane, Manners and Customs qf the Modem Egyptians, 234. Lane 1825'ten
1828'e ve 1833'ten 1835'e kadar Kahire'de oturmutur.
17

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

Bu adamlann genellikle alt snflardan geldiini ve birtakm ok ince tasav

vufi gzlem ve yaantlar [anlamaya] kabiliyetli olmadklann gz nnde
tutarsak hazmedilmemi "panteistik" inanlannn onlan doal olarak hull,
tenash, en sonunda da "antinornianism" gibi inanlara gtrecei ok iyi
ortaya kar. Genel bir ilke olarak, ancak [yksek derecede] felsefi bir yete
nei olanlar ve mistik yaannya ak olanlarca sindirilebilen inanlar zayf
akll insanlar arasnda her zaman bu tr sonular dourur.1 7

Gnmze daha yakn bir zamanda Fazlu'r-Rahman (. 1989) halk dinini

knarken Kprl'den bile daha iddetliydi. YedVon ve sekiz/ondrdnc yz
yllara gnderme yaparak yle yazmtr:
Bu halk dilli olgusu, tasavvufun gerek idealinin yerine btnyle gemedi ise
de Sufiliin grnn ok kkl olarak deitirmitir. slam toplumu, pratik
amalar bakmndan bir ruh g geirdi. Moral bir zdenetim ve ykselme
yntemi ve gerek ruhsal aydnlanma olmak yerine Tasavvuf, imdi, gerek
bir ruhsal hokkabazla dnm, reti dzeyinde de yan-sanrk bir teosofi
ye dntrlmekteydi... Bu, pek ok Sufi eyhinin manevi demagojisiyle bir
leince, nemli bir biimi de arlatanlk olan her trl azgnla yol ayordu.
Sufiliin en parlak zamanlannda Muhammed'in dinini dengesiz meczblar...
asalak dilenciler ilan ediyordu. islfun ruhsal sululann eline kalmn.18

Bilim adamlarnn "zayf akll" ynlarn kltrne ve "asalak... ruhsal su

lularn" adetlerine gerek bir ilgi duymamalannda aacak pek bir ey yok. Kp
rl'nn kendisinin Kalenderler zerine olan almasn, pek ok yaynnda ya
knda kacan syledii halde, hibir zaman yaymlamamas anlaml. "Halk y
n", yksek dinin ince ve an inanlarnn bozulmu ve kirlenmi trleri iin bir
ambardan baka bir ey olmadndan dorudan doruya zgn kaynaklan orta
ya karmak, "aa dini" ise kendi yerine, "halk ynnn kucana" gndermek,
akas, daha bir anlaml oluyordu.
Bu "iki katmanl" din modelinden yana ciddi glkler var. Yksek, kural ko
yucu dinle aa ve kurald din arasnda birletirilmez bir ayrlk varsaym, sa
p k de rvi gruplarnn ger e k doasn ve Mool istilalar sonucunda ortaya k
lar srecini aklamaktan ok karartmaya yarar. Baka balamlarda aklayc bir
7 Kprl 1, 299-300 (son tmce 300. sayfa 1, nottan). Kar. ngilizce e viri: Islam in Anatolia ef
ter the Turkish Invasion (Prolegomena) , ev. ve ed. Ga ry Le ise r, 12-13 ve n. 41 (70).
18 Fazlu'r-Rahman, /s/am, 153.
18

Giri

maksada yardm edebilirken, Son Orta Dnem dervi gruplar rneinde her eyi
ieren bir halk dini ya da aa din tr yaratlmas, aratrcy ancak artr.
Byle bir hareket, bu zel dervi dindarl biimini aync zelliklerinden soyun
durur ve bin-ylclk ve kurtarclk gibi teki dini eilimlerin "popler" eitlerin
den zde ayn olmadn ima ederek onu zmlemeye kar bakl klar. Bu
ideolojik ve sosyolojik olarak birbirinden ayn dini davranlar, bylece, tahmini
bir "poplarite" ortak paydasna irdirgenir.19
Ancak bu almada ele alnan sapk dervi gruplarnn ayrntl tarihsel ince
lenmesi, iki katmanl dir modelinin yeni zhde uygulanmasn ciddi olarak sorgu
layan sonular veriyor. Bylesi yakndan bir inceleme, sz konusu hareketlerin
bin ylclk, kurtarclk ve ermi tapnmas gibi teki szde halk dini olgularndan
kkl olarak aynlan apayr bir olgu oluturduklarn gsteriyor. Dervi dindarl,
rktc toplumsal davran zerine acmasz vurgusu ve toplumsal uyarl
aka kmsemesiyle btn teki slam dindarlk biimlerinden aynlyordu. Da
ha da anlaml olarak, toplumsal kken bakmndan da ekicilik bakmndan da
"alt" toplumsal katmanlarla snrl deildi. Dervi gruplannn toplumsal bileimini
saptamak kolay deil, ancak sz konusu hareketlerin yelerinin okur-yazar ol
mayanla cahillerden olumas gerektiini ileri sren genel grn tersine bu ha
reketlerin pek sk olarak orta ve yksek toplumsal katmanlardan ye aldklann
saptamak iin yeterli kant kesinlikle var. Toplumsal olarak sapkn zahidlik yolu,
ortaa slam toplumunun eitli katmanlanndan kii devirmeye yetecek denli
ekiciydi. Bu balamda en arpc olan, szn en geni anlamyla okumulardan
oluan kltrel sekinler snfnn kimi yelerini, ya geici ya da srekli olarak,
dervilik davasna kaptrdklan gereidir. yeleri arasnda air, bilgin ve belli bir
yetenekte yazarlann varlna bakarak karar vermek gerekirse anarist derviler,
her zaman, kendilerini kk grenlerin syledii gibi okuma-yazmasz bir kala
balk deildi. Tersire, toplumsal bakmdan sapkn zahidliin, pek ok Mslman
entelektelinin gnl ve beyni iin gl bir ekicilii vard.
19 "ki katmanl din modeli" stne eletirmeli bir tartma iin baknz: Peter Brown, The Cult ef the
Saints: Its Rise and Function in Latin Chlistianity, 12-22. Din incelemelerinde halk dini ka vram
nn kullanlmas hakknda kapsaml bir alma iin baknz: Catherine Bell, "Religion and Chinese

History efReligions 29 ( 1989): 35-57. Er

Muslim Sodety iinde, 1-85, Da vid Hume'in

Culture: Toward an Assessment of 'Popular Religion,'"

nest Gellner, "Flux and Reflux in the Faith of Men,"

dncesinde bulunduu biimiyle iki katmanl din modelinin psikolojik n-yargsn dzeltmek
iin ilgin bir aba gsteriyor, ancak Gellner'in kendi aklayc modeli de, tuhaf ama, tarihsel deil.
slam

dindarlnn iki

katmanl modele ("tektannclk iindeki oktannc gereksinimler") dayanan

geleneksel bir tutumla ele aln iin baknz: Ignaz Goldziher, "Veneration of Saints in Islam,"

Muslim Studies iinde, ed

S.M. Stem, ev. C.R. Barber ve S.M. Stem, 2:255-341. Ortaa slam

balamnda iki katmanl kltr modelinin yeni bir deerlendirilii iin baknz: Boaz Shoshan,
"High Culture and Popular Culture in Medieval Islam," SA 73 ( 991): 67-107.

19

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

Aynca, dervi dindarl doal olarak, tarihsel olarak belli bir toplumsal ve
kltrel balamda gelimi ayn bir dini olguydu. Yedinci/onnc ve sekizin
ci/ondrdnc yzyllarda birdenbire boy gstermesi ve hzla yaylmas, kuku
suz, bir aklama gerektiriyor. Byle bir aklayc zmleme yaratmakta baa
nszlk gstermekle kalmayp bunun iin duyulan apak ihtiyac, halk dininin
tarihsel bir boyutunun olduunu inkar ederek karartmas, iki katmanl din mo
delinin yntemsel yoksulluunun bir lsdr. Anlalaca zere. kaba halka
zaman ilemez. kiye blk bir slam dini fikrine dayanmak, bylece "gayri sla
mi inan ve adetlerin slami rt altnda yaamas" trnden dsal aklamala
rn

arlk kazanmasna yol ayor. Gerekten de Orta Dnem sresinde halk dini

adetlerinin yaygnl. genellikle zamann saygnlatrd "yaamda kalma ya

da kalnt" kuramna bavurularak aklanmtr, aklanmsa tabii. Bu dn
ceye gre halk slam, tk Orta Dnem'de Yakndou'da okur,.yazar olmayan
halk ynlannn byk saylarda slama gemesiyle olumutu. Bu yaygn ihti
da srecinin bir sonucu olarak, "balangta politik ve kentli sekinlerin dini olan
tslam, Ortadou halklanrun ounun dini ve toplumsal kimlii oldu. "20 Bu s
re, Yakndou dnda, Orta Asya'da (ran ve Anadolu'da da) gebe Trklerin,
Hindistan'da aa kasttan Hindulann ve Berberlerle Afrika'nn kara halklannn
slama geiiyle Son Orta Dneme dek srd. Yksek yaznsal geleneklerle g
bela temasta olan bu ynlann isteksiz ou durumlarda da ancak adca slam
lamalan lslama gayri slami, zellikle de amancl ve tincil, inan ve klglannn
girmesine yol at biiminde sryor sav. Bunun ardndan gelen "halk klt
rnn" canlanmas, Mool istilalannn ykc dalgas sonucu slam yksek klt
rnn zaafa uramasyla birleince, lslam dnyasnn barnda genel olarak er
mi saygsnn zel olarak da sapkn mistik hareketlerin kp hzla yaylmasn
olanakl klmt.21
Gayri slami kalntlar kuram, toplumsal anlamda sapkn zahidlie uygulan
dnda, ortaa slam dnyasnda yeni zahidliin ortaya kn eksik slamla
m kltrel evrelerde gayri slami ilkel inan rneklerinin devam olarak anla
mak gerektiini akla getirecektir. Ancak sapkn zhd yalnzca bir slam-ncesi
inan ve treler kalnts olarak grmek yanltc olur. Burada sz konusu btn
kltr alanlannda slam-ncesi ve slami diru inan ve treler arasnda nemli l
de bir sreklilik olmadn sylemek istemiyoruz. Dervi dindarlnn, zellikle
20 Ira M. Lapidus, A History oflslamic Societies, 162.
21 kincil almalarda bu konuda iyi gelitirilmi grlere pek rastlanmaz. Burada sunulduu bii

miyle tartma genel mahiyetteki bilimsel anlatlarda bulunan ipular ve zimni varsaymlann yeni
bir yorumundan ibarettir. Byle bir yola bavurmak zorunda kalmamz halk dini kavramnn gayri
tarihiliinin iyi bir gstergesidir. Baknz, rnein, Rahman, Islam, 153-56.
20

Giri

giyim ve dervi denei ya da ak kemii ve az dii gibi donanm bakmndan,

pek ok gesinin kkenleri pekala slam-ncesi ya da ada gayri slami evre
lerde olabilir.22 Yine de, gzle grnr bir slam dindarl biemine dnleri s
lam toplumlarnn iindeki toplumsal hareketlerin bir sonucu olarak olmutur.
"Kalnt" da "iz" de olmayp bu balangtaki d inan ve treler yeni bir slami
bireimin yap talan olmutur. Onun iir, bu slam dirdarl bieminir dou ve
kk salnn aklanmas, slam toplumlar iirde bulunmal, dnda deil.

22 zellikle Orta Asya amanizmi ile Gney Asya Hindu ve Budist zahidlikleri bakmndan kalnt ve
etki sorunu hakknda baknz, rnein, Mehmed Fuad Kprl, JTJfluence du chamanisme turco
mongol sur !es ordres mystiques musulmans; Emel Esin, "'Eren': Les dervis heterodoxes turcs
d'Asie centrale et le peintre sumomme 'Siyah-Kalam,'" Turcica 7 ( 985): 7-4 ; ve Digby, 66.
Grn bakmndan sapkn dervilere o kadar berzeyen Saivite Kapfilika zahidlerinin aadaki
betimlemeleri kalnt ya da etki kuramnn niin o denli ekici olabildiini ok gzel gsteriyor: "Be
denlerine kl srlm, kemik ya da kafatasndan ssler taknm ve hayvan derisi kuak kuan
m bir halde keelemi lleli salaryla kafatasndan bir dilenci ana ile dolayorlar. Kimileyin
bir sopann ucuna takl bir kafatasndan ibaret zel bir denek tarlar'" (David N. Lorenzon, "Sai
vism: Kftpiilikas," The Encyclopedia efReligion iinde, 13: 19). Ancak fiziksel grnm bakmn
dan benzerlik, inan ve adet bakmndan benzerlik gerektirmez: Kftpalikalara daha yakndan bir
bak onlar Mslman dervilerine benzetmenin zorluk.lann aa karyor. Baknz: David N. Lo
renzen. Tle Kdpalikas and Kalamukhas: 7Wo lost Saivite Sects.
21

ikinci Blm
TOPLUMSAL SAPKINLIK YOLUYLA ZAHiDLK

Dervi dindarl "kaba ve irkin bir toplumsal sapknlkla toplumun reddi"

olarak betimlenebilir. Bu dindarlk biemi, toplumun aka sapkn toplumsal dav
ranla da vurulan toptan ve etkin reddine dayanyordu. Anarist dervie gre
dinsel kurtulu, toplumsal yaam insanl kanlmaz olarak Tann'dan uzakla
trd iin, toplum kurallan iinde gdlen bir yaamla uyuamaz idi. Kurtulu,
ancak insan kltrnn etkin, ak ve toptan reddiyle bulunabilirdi ve sapkn der
vi, bir yalnzlk yaam gtmek iin vahi doaya ekilmiyor, tersine amansz
toplum kart etkinliiyle toplumun Tanrya ulama baarszln ayltc bir bi
imde eletirmek amacnda olduu iin kendisine toplumun kalbinde "toplumsal
bir vahilik" yaratyordu. "Ana anlat"nn bir blm olmaktan saknan dervi,
iinde toplum hakkndaki grltl .aklamalarn ok gze arpacak bir biimde
yapt yuvasn byk bir zenle bu anlatnn kylanrda kurmutur.
Dolaysyla yeni zhd, toplumun reddi zerine kurulu bir hareket olarak be
timlemek doru olacaktr. Derviler kendilerini toplumsal dzene planl bir direni
yoluyla tanmlyorlard. Var olan toplumsal dzenin yerine onun rakibi olan bir
bakasn koymay amalamyor, toplumu dzeltmek de istemiyor, yalnzca b
tn kltrel kural ve yaplan inkar ediyorlard. Zhdn olumsuz, tepkisel doas
kendini dervi dindarlnn aymc zelliine dnm olan ak bir toplumsal
sapknlk biiminde gsteriyordu. Derviler, anarist gndemlerini uygulamaya
koymak iin eitli sapkn adetler edinmiti. Bunlar, zahidlik ve kural kartl
olarak iki genel snf altnda toplanabilir.

23

Tannnn Kuratanmaz Kullan

Zahidlik
Toplumsal sapknlk, iddetli ve srekli bir zahidlik biiminde sergileniyordu.
stisnasz hepsi Orta Dnem slam toplumlannn temel kurumlarn inkar eden za
hidlik uygulamalarna yoksulluk, dilencilik, gezgincilik, bekarlk ve kendine i
kence olarak tan konulabilir.
Btn mal-mlkn zgr istenle reddi, dervi dindarlnn belki de en g
ze arpan zelliiydi. (Arapa karlJakfr olan)

dervi sznn Farsada

"yoksul" ya da "gan" olduu herkese bilinir. Zahid derviler mutlak ganlk

ire yaarlard, mal-mlkleri de en aza indirilmiti. Her dervi grubunun ayrt
kan donanmlar aadakilerin bir ya da daha ounu ierirdi: yn ya da kee
giysi ya da hayvan gn, zel balk, dilenci kasesi (kek11-i fukara) , torba, ka
k, denek, kuak, zil, balta, lamba ya da mum, ustura, ine, akmak ta ve
mzik aletleri (genellikle def, davul ve kaval) . Kurucu pirlerin kendileri, bu en
az saydaki mallan bile reddederek, saltk yoksulluk uygulam grnyor. r
nein Cemaleddtn Sav, Kutbeddin Haydar ve Otman Baba'nn dervilikleri sre
since uzun dnemler hi giysi giymedikleri biliniyor. 2 Uygulamada gerekleen
gnll yoksulluk, dervi ideolojisinin aka dile getirilmi bir blm de idi.
zenle gelitirilmi bir yoksulluk sylemleri olan Kalenderler, savlanru, yoksul
luu her iki dnyaya ye tuttuunu savladklan, Hz. Muhammed'in rneine
dayandnyordu. 3 Rum Abdallan ise Cennetten atldnda nerdeyse nlplak
olan ve hibir eyi olmayan Hz. Adem 'in izinden gittiklerini sylyorlard.4
Mal iyeliine kar kurala, kazanl ie kar buyruk elik ediyordu. zahid der
viler toplumun ekonomik olarak yeniden retimine katlmay aka reddediyor
lard. Bu, en ak olarak kurucu pirlerin yaamnda grlyor: Cemaleddtn Savi,
Kutbeddin Haydar ve Otman Baba, hepsi, geimleri iin doaya ynelmi ve ba
kalarnn mallaryla fiziki temastan bile zenle kanm, her tr sadakay kesin
olarak reddetmilerdir. Mal zellikle paray, ou kez, "bok"a benzeten ve btn
sadaka nerilerine iddetle tepki gsteren Otman Baba'da bu sadaka kabul etme
isteksizlii, nerdeyse psikolojik bir iticilik olmaya kadar gidiyordu.

Dihhuda, "Dervi." Duncan Black Macdonald, " Darwish." El iinde, 2: 64-5, ilgin bir yan yok.
ArapaJakir szc hakknda baknz Khaliq Ahmad Nizami, "Fakir," E/ iinde, 2:757-78.

2 Burada anlan zhd ustalannn de imdiki tartmada yararlanlan bilgilerin belgelerinin gerein
ce verildii 4. blmde kaynaklanyla birlikte aynnnl olarak tartlyor.
3 Bir Kalender tarafndan 748/ 347-48 ylnda yazlan Cemiileddin'in menkabevi yaamyks bu
konuda ok ak; baknz Farisi; bu yaptta yoksulluk konusuna gndermelerin sayfalan. 5. blmde
8. notta verilmitir.
4 Vahidi, yapr.43a.
24

Toplumsal Sapknlk Yoluyla Z&hidlik

Bununla birlikte zfilid dervilerin ounluu iin kazanl ie hor bakmak, zel
likle yiyecek bakmndan bakalannn cmertliine srekli bamllk demekti. Kimi
leyin olduka dzenli olan dilencilik ve sadaka-alm, kural oldu. Bilgi yokluu ne
deniyle eitli gruplarn dilencilik karsnda tutumlarnn evrimini izlemek olanakl
deil, gene de hediye ve ba kabul etmekte balangta rahatszlk duygular var
dysa da hi olmazsa kimi Kalender ve Abdfillar bunlar yava yava bir yana atm
grnyor. Bu z olarak sk kurallarn geveklemesi, en ok, dikkatle ynetilen
ekonomik artkla bal ve politik denetim altndaki. gerek kurumlar olan Kalender
ve Abdfil tekkelerinin ortaya klarnda gze arpyordu. Ancak byle durumlarda
bile dilenmenin etkinlii ve gerekliliine inan hibir zaman braklmam,
Eskiehir'de Seyyid Gazi tekkesindeki gibi, k aylarnda tekke gelirinden geinmek,
yln geri kalarnda da dilenmek gibi ikisi ortas uzlamac zmler bulunmutur.
Evsiz-barksz dolamak btn zahid dervilerin paylat baka bir zellikti.
Gnll yoksulluk ve dilencilik, kolayca yerleik yaamn braklmasna yol ayor
du. Gezgincilik, rnek zfilidlerin mesleklerinde nemli bir rol oynamadnda bile
durum buydu. Cemfileddin, an zhde bel balamadan nce gezmeye ynelik bir
eilim gstermesine karn, daha sonra mezarlklarda yalnzl gezmeye ye tut
maya balamtr. Gene bunun gibi, Kutbedd.in Haydar btn erikin yaamn
Kuzeydou iran'n kk zave kasabasnda geirmie benziyor. Gene de bunlarn
rnekleri, yandalarn gezginci bir yaam benimsemekten alkoymuyordu. Abdfil
larn rneinde ise tam da tersine, plrin kendisi Otman Baba evsiz yurtsuz bir gez
ginci idi. Btn durumlarda dilenmek gibi gezgincilik de, saltk yoksulluun son ka
nt ve en iyi denetisi ilevini gryordu. (Kutbeddin gibi) sszlkta ya da (Cema
leddin gibi) "ller kentinde" yaamda kalabilen korkun ustalar dnda gerekten
yoksul olanlar, yoksulluk ilkesinden dn vermeden yerleik bir yaam srememi
lerdir. Kanlmaz olarak bakalannn cmertliine bakan, gene de belli bir zaman
boyunca tek bir geim kaynana gvenmeye kar saknk olan gnll yoksul, tek
tutarl zm olarak, doal olarak evsiz barksz gezgincilie yneliyordu.
Dervi yollarndan herhangi birine balanmann evliliin reddini ve tek yaa
mann kabuln gerektirdii her trl kukunun tesindedir. Cinsel yeniden re
timin reddine verilen nem Kalender ve Haydari rneklerinde ok kesindir. Cema
leddin ile Kutbeddin'in ikisi de cinsel etkinlii kutsal olana tam ballk iin aka
ar bir tehdit olarak gryordu. Kimi sylentilere gre Cemfileddin Kalenderi yo
luna girmesini, hi olmazsa ksmen, grnd kadaryla Kur'an'daki Yusuf r
neine uyarak temiz kalma abasna borluydu.s Kutbeddin'e gelince, mritleri5 Kur'in'm 12. suresi Y1suf hakkndadr. Cemfileddin'in seksten kamasnn yannda Msr'da ilk Hris

tiyan zahidliinde olduu gibi kadn nefreti olup olmadn sylemek olanaksz; baknz Peter Brown,

Tize Boqy and Socie(y: Men, Women, and Sexual Renodation in Ear{y Christiani(y, 241-58.
25

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

nin reme organlarna demir halkalar takma adeti, olas grnd gibi pirlerinin
rneine uyarak oluturulmusa, cinsel gleri nedeniyle o da bir o kadar kaygl
olmu olsa gerek. Kutbeddin Haydar'n uzun sreler souk suyla ykanma al
kanl. baka eylerin yan sra pekala bir cinsel gd bastrma yntemi de olabi

lir. 6 Buna benzer yiitliklerden, zahid dervilerin ortak zellii olarak sz edilmi
yorsa da yalnz-yaamak, bir mutlak yoksulluk sonucu olmakla, onlarda kural
olarak kald.
Bedene ikence yapmak zahid bir derviin yaamnn srekli bir zellii idi.
Btn derviler, en azndan yerleik yaamn dzenli beslenme, barnak ve giyim
gibi kolaylklann reddederek kendilerini srekli olarak korunaksz brakyordu.
Btn beden kllann tra etmek. demir zincir, halka, tasma. bilezik ve halhallar
takmak ve kendi kendini yaralamak gibi ek acnc uygulamalar, bu temel aresiz
lik durumunu daha da iddetli klyordu. Bu kendi isteklerine gem vurma eylemle
ri, byk bir olaslkla, dervilerce kendi kendilerine verdikleri bir ac olarak deil
de gerek biyolojik lmden nceki gnll lmn doal sonucu ve dorulan
mas olarak alglanyordu. Tanrya tam ballk, dnyadaki varla. hem fiziksel
hem de entelektel olarak tam bir ilgisizlik gerektiriyordu. Fiziksel lme eylemli
olarak ar karmak dervi dindarlnn ortak bir esiydi.
Mritlerince kurucu pirler olarak sayg gren zahid uzlann meslekleriyle ilgili
kaynaklarda -suskunluk, yalnzlk. uyumamak ve yememek gibi- birka baka
zahidlik adeti grlyor. ancak bu ek z-disiplin yntemlerinin dervi gruplannca
ne lde kullanldn bilmek olanaksz. Tersine kant yokluunda, yalnzca hi
bir zaman tamamen braklmadn karsayabiliriz.
Mal mlk, kazanl i, toplumsal konum, cinsel yeniden retim ve beden sa
lnn reddi olarak tanmlanan dervi zahidlii. ortaa slam dnyas kurulu top
lumsal yaamyla ciddi olarak atyordu. Bununla birlikte zahidlik, znde top
lumsal sapknlkla edeer deildi. Ancak nemsiz bir aznlka uygulanan top
lumdan iddetli zahidce ka seenei, kltrel sekinler de iinde olmak zere,
birok Mslmanca kolayca tanabilir, hatta balanabilirdi. Ne de olsa zahidlik,
Son Orta Dnemden birka yzyl nce Sufi dindarlnn ok gze arpan ve se
vilen bir esi idi. 7 ll ve srekli zhd btn Sufiler iin bir kural olarak salk
veriliyordu, an trleri ise Tasavvuf yolunda geici manevi disiplin tedbirleri ola
rak kullanlyordu. Srekli olarak sert zahidlik iin bile, tannsal ekim

(cezbe)

retisine bavurularak uygun yer bulunabiliyordu; bu retiye gre Sf'nin top6 Karl. Giles Const.able. Attitqdes toward Sejfll]/licted Sl/ffering in the Middle Ages, 1 1.
7 Zfilidliin Yksek Hilafet Dneni'nde (yak. 692-945 i.S.) Sfizm tarafndan evcilletirilmesi aada
3. blmde t.art!mtr.
26

Toplumsal Sapknlk Yoluyla Zahidlik

lumdan Tannya doru ekildiine inanlr, bu ekiliin toplumsal sonulanna ba

klmazd. Tannsal olarak ekilenler (meczublar) , Tannrun ltfu ve istenci ile za
hidliin an trlerini, dini hukukun (erf'at) karanlk alanlarnda ilemek demek
olsa bile yaama geirebilirdi. B
Ancak dervi dindarl, kendi z olarak, uzlamaz bir toplum reddi tayor.
isyanc dervi iin zahidlik, gerek dindarla toplumsal yaamn koyduu buka
lar krma savamnda kanlmaz ise de, ancak bir aletti. insan etkileiminin
dini tehlikeleri, toplumdan zahidce bir kala nlenemezdi. Dervi, toplumsal ko
numunu bir yalnzn yaamn yaamak iin brakmyordu. Onu toplumsal gemi
irden ancak dorudan doruya insan toplumunu ama alm etkin bir yokuluk
koparabilir ve kurtulua yaklatrabilirdi. Dinsel savamnn baan ans, ancak
zahidliini manevi gcn ibanda snamasn salayacak anarist eylemlerle
birletirirse vard. Dolaysyla dervi dindarlnn teki yz, uzlamaz bir kural
kartldr.

Kural-Kartlk
Sapkn derviler, grn ve davran bakmndan batan sona kural-kart
idi. Btn toplumsal kurallan ayn rahatlk ve kaygszlkla ykyor bile bile adet
olmayan ve toplumsal olarak eikteki adetlere kucak ayorlard.
Yeni zhdn belki de en gl kural kart yz, kukusuz en ok konuula
n ve yerileni, farz olan slami ayirlere kar ak ilgisizlikti. eitli gruplarn eit
li zamanlarda farz olan ibadetlerini ne lde serdiklerini kestirmek olanaksz. Ge
ne de sapkn dervilerin namaz klmadklan, oru da tutmadklan zerine, ister
dman isterse dost olsun birok kaynakta bulunan sylentilerin doruluundan
kukulanmak iir pek bir neden yok. Bu balamda, dost metinlerin bu konudaki
suskunluu zellikle anlaml. rnein Cemfeddin'in Mendkib'inde namaza an
cak iki rastgele gnderme var, bu bakmdan Otman Baba'nn Veldyetndme'si an
cak birazck daha iyi.9 Barak Baba'nn mritlerinin dini farzlan yerine getirmeleri
iin denekle krk denek vuruu gerektiinin sylentisi ise dervilere bu ileri
yaptrmann gln gsteriyor. o stelik hi olmazsa kimi gruplar, zellikle
8 Richard Gramlich, "Madidh1b," El iinde, 5 : 1 029; Michael W. Dols, Majnn:

dieval Islamic Society. ed. Diana E. Immisch, 388-41 O.

The Madman in Me

Ffuisi, Yazc'nn edisyonu, 33, 3. satr (Cemfileddin ve Celfil Derguzin} , 7 , 1 7.

satr Muhammed

Belhi) ; Zerrinkb'un edisyonu, srayla 708 ve 1 389. dizeler; Abdal. namaza birka gnderme, r
nein yapr. 54a.
1 0 Algar, "Baraq Baba", 754.

27

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

namaz basit kalplam deyilerle dei toku etmi grnyor. Kendi aralarnda
"Allahu Ekber"

(tekbir)

kalbnn sylenmesinin aka bir ibadet ilevi gnlk

namazlann yerine gemi olabilecei Kalender ve Rum Abdfillannda durum by

leydi. 1 1 Dervilerin gnlk namaz ve orucu umursamazlklar, muhtemelen ze
kat ve hac gibi dini grevlere de uzanyordu. Birincisi malsz-mlksz dervilere

farz deildi, babo dervilerin Mekke'ye doru yollandklar stne bir sylenti
olmamas ise haccn zahidlik gndeminde olmadn akla getiriyor.
Derviler, dini farzlar yerine getirmemenin yan sra, aka rezil ve topluma
kar adetler edirerek erl'at'e, her zaman harfiyen deilse de ruhen, daha da kar
geliyorlard. Bunlarn en nemlisi, ok gze arpan doas dolaysyla tuhaf bir
genel grn yelemeleri idi. Dervilerin btn sa dzeni, kyafet ve taknlan
tiksindirici bir biimde tuhaft. D grnmn amaz bir toplumsal kimlik imi
olarak ilev grd bir ortamda yasal olarak kabul edilen giyim biimlerini be
nimsemeyi reddetmek ve bunlarn bile bile irkin giyimlerle deitirilmesi, aka
trenin protesto ve reddi anlamna geliyordu.
Derviler kendilerini giyim bakmndan, trl yollardan btn toplumsal tip
lerden ayryordu. Kimileri btnyle plakt, tekileri ise bellerine yalnzca basit
bir kuak dolard. Daha baka derviler de eskilii dolays ile saygnlk kazanm
toplumsal inziva giysisi yn ya da kee aba giyerdi, ancak Sufi rengi maviden ka
nlr ak ya da kara yelenirdi. Cemaleddin zaman Kalenderleri dz yn uvallar
giyer, bu yzden de Cavlak ya da Cavlak! diye bilinirdi. Rum Abdallar, yaratc
bir toplum kart davranla, tek giysileri olarak hayvan gn brnrd. Dervi
ler protestolarn balkla da gstermilerdir; ya hi giymeyerek ya da apayn ba
lklar yaparak. Dervilerin ou galiba yalnayakt . 12

1 Kalenderi yazar Hatib-i Farisi. Mena.ki.b'in her blmn "Gel bu dnyadan el ekelim! kalenderce
bir tekbir getirelim"

(bi-ya ta dest ez fn 'alem bi-u'im / kalenderv<ir tekbiri bi-gii 'im)

nakarat ile

bitiriyor. Abdfillar ise "be vakit namaz zamanlannda drt tekbir getirir, abdest almaz ezan bekle
mez ya da imama aldrmazd" ('Ak, yapr. 75a). Tekbfr btn slam ibadetlerinde nemli bir yer
tutuyorsa da burada sz edilen, aka, ayakta durarak eilip bklmeden klnan drt tekbfm ce
naze namazdr.

1 2 Snnete onaylanm giyim kurallan hakknda baknz, rnein, Muhammed el-Buhan, Sahih, Mu
hammad Muhsin Khfu tarafndan Arapa-Ingilizce iki dilli edisyon, 7:454-551 (72. Kitap: Giysi Ki
tab). Genel olarak lslfun giyimi hakknda baknz: Yedida K. Stillman, Norman A. Stillman ve T.
Majda, "Libas" El iinde, 5:732-53. Uygun giyim hakknda tartmalar belli bal sfi kitapklannda
vardr; baknz, rnein, 'Ali ibn 'Osman el-CU!lfili el-Hucviri,

sian Treatise on Sism by al-Hqjwirf,

17e Kas/Jfal-MahjUb: 17e O/dest Per

ev. Reynold A. Nicholson, 45-57; aynca Suhrevercfi, 3 18-

24 (44. blm) ; Almanca eviri, 306-1 . Sfi balklan hakknda baknz, John Brown, The Dar
visches or On'ental Spiritualism, ed. H.A. Rose, 57-62; ve Theodor Menzel. "Beitrage zur Kenntnis
der Dervisch-ta", Festschrjft Georg/acob, iinde ed. Theodor Menzel, 1 74-99. Sfi ve dervi giyim
kuamnn kkenlerini bulmak iin yaplan bir giriim iin baknz, Geo Widengren, "Harlekintracht
und Mnchskutte, Clownhut und Derwischmtze,"

28

Orientalia Suecana 2 ( 1 9530: 4 1 - 1 1 1 .

Toplumsal Sapknlk Yoluyla :lahidlik

Sa bieminde en kkl yol, "drt vuru"

(ahar darb)

denen drtl tra,

sa, sakal, byk ve kalarn tra idi. Drtl tra Kalenderlerin ayrc imi olup
Rum Abd.allan, ems-i Tebriziler ve Celalilerce de benimseniyordu. Haydarilerle
Camiler ise sakallarn kestiriyor ama byklarn uzatyordu. Bu uygulamalarn
ikisi de Hz. Muhammed'in, sakal ve byk braklmasn buyuran, rneinden

(snnet)

ak uzaklamalar idi. 3 Ortaa Mslman toplumlarnda sa kaybnn

onur ve toplumsal konum kaybn temsil ettii yerleik toplumsal rfe de kar
kyorlard. 1 4 Derviler tipik bir zhdc davranla toplumca irkir bulunan tam t
ra adetini benimseyerek ona yeni, olumlu bir anlam verdiler. 1 5
Dervilerin stlerinde tadklar donanmlar da acayipti. Bildik dilenci ana
ve dervi deneinden baka ok acayip donanmlar vard. Haydarilerin demir
halka, tasma, bilezik, kuak, buka ve zincirlere dknlkleri vard. Rum Ab
dallar zel baltalar, deri torbalar, byk tahta kaklar ve ak kemikleri tard.
Bu donanmlarn bazlarnn ideolojik ve pratik anlamlan makul bir biimde belir
lenebilirken (rnein demir takmlar kesin olarak nefs ya da hayvani ruhu dene
timde tutmay temsil ediyordu) , (ak kemikleri gibi) tekilerin anlam belirsizlii
ni koruyor.
Derviler, toplumsal ve yasal kurallar, zenle rezil bir d grn edinmenin
yannda yasal bakmdan kukulu ve tre-d adetler edinerek de bozuyordu.
Bunlarn belki de en gze arpan esritici ve sanntc kullanm idi. Esrar kullanma
"kefi" hem Kutbeddin Haydar hem de Cemfileddin Savi'ye yaktrlyor, te yan
dan da esrarn hem Kalenderler hem de Rum Abdallar iin tad nemi gste
ren eitli kaytlar var. 1 6 Kenevir yapra tketiminin derviler arasnda ayin bo1 3 Baknz, rnein, el-Buhful, Sahih, 7 : 5 1 4 ve 5 7 (72. Kitap, srasyla 63. ve 65. had1sler) .

14 Sakal nrann hilekar adamlarca uyuturucu alm rakiplerine bir tahkir olarak yapldnn rnek

lerine, ortaa Arap halk edebiyanndaki (S"ret tt::mza, S"ret Baybars, ve S"ret Ziiti 'l-Himmet) aynca

Bedi'z-Zarnan el-Hemedani'nin (. 39811008) Seymere Makame'sindeki gndermeler iin bak

nz,

M.C. Lyons, "A Note on the Maq<ima Form," Pembroke Papers

( 1 990): 1 1 7. Kar. Widen

gren, "Harlekintracht," 5 1 , n.3.

15 Sfizmde

nra iin baknz Grarnlich, 1 :88, ve orada anlan kaynaklar. Derviler Farsa yetmi be
Ter<in<ime adl ksa bir kitap brakmlarsa da yazannn kimlii hakknda arannclar an
lam deil. E.E. Bertels, "Le Tara-nama: Un poeme didactique des dervishes Jalfil'i." Comptes
Rendus de l'Academie des Sciences des /'URSS ( 1 926): 35-38, bu kitab Gramlich'in (bibliyograf
beyitlik

ya) dediine gre, galiba Celfili dervilerine yaknnyor. Glpnarl ise, 1 40, yaptn ems-i Tebrizi
air ahidi (. 957/1 550) tarafndan yazld dncesinde. Birok yazmada bulunan

Terrindme

(rnein, Sleymaniye Ktphanesi [istanbul] , Yazma Hac Mahmud 3843/3, yapr. 7a-9b), nra
hakknda yeni bir ey sylemiyor.
16 Kenevir yapraklannm "ykseltici" etkisinin Kutbedn tarafndan bulunduunu 'lnadedn Ebu el
Fadl el-Hasan (olas . 690/ 1 2 9 1 ) bildiriyor, Kitibu's-sev<inihi'l-edebfyefi'l-medd'ihi'l-Knnabi
ye, Rosenthal, 51 -53. Muhammed ibn Bahadur ez-zerkei, zehru'l- 'arifi ahkdmi' (ya da tahri
mi) 1-haf 'te Ahmed es-Saveci el-Kalenderi olarak Cemfiledd"n'in de anld ayn anlamda daha
ksa bir kayt var, metin iin Rosenthal, 1 77.

29

Tanrnn Kuraltanmaz Kullan

yutlanna varm olmas epeyi olanakl ise de bu san, bu konu zerinde ayrntl
bilgi eksikliinden tr pekitirilemez. 1 7 Ancak sanntc ve esriticilere ak ba
vurunun (kaytlar hi olmazsa camiler ve ems-i Tebriziler gibi kimi dervilerin
iki de kullandklarn gsteriyor) dervi gruplarn toplumsal saygrlk snrlan d
na koyduundan da kuku duyulamaz. 1 8
Dervi zahidler, buna benzer bir biemde sema' ve dans ok gze arpc ola
rak ibadet konumuna ykselterek, toplumsal duyarllklar da incitiyordu. Sufilik
tarafndan byk lde evcilletirilmi olsa da sema' ve dans ilk Orta Dnem
Mslman toplumlarnda dini evrelerde, hukuk bakmndan kukulu bir iti . 1 9
Adetleri olduu zere derviler bu konuda da kendilerini an bir davrana sal
vermekte bir ekince gstermediler. Her zaman def, davul ve nefir tayor; akta
yaplan trenlere sema' ve dans sokuturuyorlard. Kalender ve Haydarilerin de
ayn ii yaptklar zerine kaytlar varsa da, iinde mzik ve dansn nemli bir yer
tuttuu geni apl toplantlaryla zellikle Rm Abdallar ve camilerin ad ktye
kmt.
ada bir bak asndan zellikle anlalmaz baka bir toplum kart dervi
adeti de kendi kendini yaralama ve dalama idi. Rum Abdfillan, vucutlanna kaz
yarak ad yazmak ve resimler izmekte an bir gayret sergilerdi; bu, baka dervi
gruplan hakknda kaytlarda bulunmayan bir adet. Bu belki de Abdallarn ateli
iilikleriyle aklanabilir. Bylesi bir davran, ardndaki dini ve psikolojik gd
ne olursa olsun, Osmanl Anadolusu ve Balkanlar'daki yerleik dini rften aka
sapyor ve Abdal dindarl ile toplumsal tre arasndaki uzakl arttryordu.
Kalender ve zellikle Abdallar yerenler onlan irkin cinsel zgrlk biimleri,
zellikle livata ve hayvanseverlik ile sulard. Byle ucuz sulamalar, ihtiyatla
karlanmalar gerekirse de toptan bir yana atlamazlar. Evlenmeye , hatta dii
cinse kar olmak cinsel etkinlikten btnyle uzak durmay gerekli klmaz. Yal
nz yaamak, bu balamda, birincil olarak toplumun cinsellik yoluyla yeniden
retiminin reddi demek olup retici olmayan cinsel etkinlikleri dlamyordu. Do
laysyla toplumkart cinsel doyum yollarnn kimi dervilerin kastl olarak redci
gndemine sokulmu olmalar olasdr. Abdallar iinde (Farsa "gen olan" anla1 7 Bir tren ortamnda dervilerin esrar imelerinin en ak betimlenii Menavino'nun Rfm Abdallan

anlatsnda, Menavino, 76-79; bu anlatnn tam bir evirisi iin baknz: 6. blm.

18 arabn yasal yasakl hakknda baknz Arent Jan Wensinck, "Khamr, 1. Juridical Aspects," El
iinde 4:994-97. Sannlatc kullanmnn yasal ve toplumsal anlamn Rosenthal tartyor.
1 9 Jean-Louis Michon, "Sacred Music and Dance in Islam," Islamic Spirituality: Manffestations iin

de, yay. Seyyid Hossein Nasr, 469-505; Jean During, Musique et extase: L 'Audition mystique
dans la tradition so!fie; Marijan Molt\ "La danse extatique en Islam," Les danses sacrees'de, 145280; Fritz Meier, "Der Derwischtarz: Versuch eines berblicks," Asiatische Studien 1 -4 ( 1 954) :
1 0 7-36.

30

Toplumsal Sapknlk Yoluyla ZBhidlik

mndaki kuek'ten bozma") Kek diye bilinen zel bir olanlar grubunun varl
bu bakmdan kukusuz ok anlamldr.2 0
Dervilerin yerleik toplumsal ve dini dzenden uzaklama eilimleri tart
maldr; bu eilim an inan ve retiler benimsemelerinde de gze arpar. Bura
da dervilerin stratejisi, nemli dini kavramlara, zellikle benin yoklua kavu
mas flend') , yoksulluk flakr') , tanrnn grnmesi (tecell) ve ermilik (velayet)
gibi tasavvufi kavramlara kkten yorumlar getirmekti. Gerekten de eylemlerinin
kuralkartl, dervilerin kendilerince bu kavramlann "doru" yorumunun doal
sonucu olarak grlyordu. Dolaysyla sapkn zhd, lm diliyle belirtilen benin
yok oluuyla hakl kanlyordu. Dervi, lm gnll olarak seen ve "lmeden
nce len" bir kiiydi. Hadfs (Hz. Muhammed'in sz) olduu sylenen muta

kable en temuta "lmeden nce lnz" cmlesi bu tutum iin peygamber onay
salyordu. 2 1 Yasal olarak dervi kendini l bir kii konumunda grrd. O, bu
kannn kesin olarak ciddi olduunu fiziksel olarak mezarlklarda kalarak sk sk
gsterirdi. 22 Bundan kan sonu, anlaml bir biimde, derviin toplumsal ve hu
kuki kurallarla bal olmad idi. Kurallar, ak toplumsal saygnlkl "tzel kiile
re" uygulanrd. Toplum snrlarn darmadan etmi olarak derviir toplumsal bir
rol yoktu.

Yoksulluk, tanrnn dnyada grn ve evliyalk kavramlarnn zhde da

yal benzer yorumlan her zaman ayn redci sonucu veriyordu. Yoksulluk mutlak
yoksulluk demekti. Tanrnn bu dnyada grn, Tanrnn btn yaratsnda
varln, bylece de btn yasal buyruk ve yasaklarn anlamszln gsteriyor
du. Evliyalk, toplumsal ve yasal dzenlemelerin dnda olan velilerin, yani der
vilerin kendilerinin varl demekti. Temel ileti her zaman aynyd: dervi, top
lumsal gemiinden mutlak olarak kopmak, geleceini de an bir zhd aracl
ile yalnzca Tanrya balamak zorundayd.
Bu yzden anarist dervilerin, byk bir olaslkla redci gndemlerini g
lendirmek iir, kolaylkla "aykr" grler benimsemeleri artc deildir. Otur20 slam tarihinde livata ve ecinsellik hakknda baknz, "Liwat" El iinde, 5:776-79 (editrler yaz
m) .

21

Muta kable en temutU hakknda baknz 'Ali Ekber Dihhuda, Kitab- emsal ve hikem, 4: 1 753;
di'z-zamfu Furzfufer, Ehadis-i Mesnevi, 1 1 6, no. 353 ve Ritter, 583.

Be

22 eitli kaynaklarda kaytl olduu biimiyle Cemfileddl'in yaamyks bu mezarlk eilimi iin
pek ok kant ieriyor. zellikle menkabevi yaamyksnde bu konu stne

yid der bdb- anki g1ristdn niesten [rd} mertebe ist"

"Delflg!ften-i Sry

balkl koca bir blm var: baknz Ffuisl,

Yazc edisyonu. 82, . sanrdan 85, 5. sanra kadar; Zerrink1b edisyonu 1 609-68 dizeler. Kahire ve
Kuds'te Kalender ocaklannn mezarlklann iinde ya da yaknlannda olnas, hi

kukusuz, Cema

leddin'den kalna bir mirast. Mezarlklarda yalnzla ekilmek Kalenderlere zg deildi, kuku

suz; Cemfileddin'in bir ada olan lbn-l-'Arabi bu adete uymakla nldr; baknz Michel Chod
kiewics, Le sceau des saints: Prophetie et sainteti dans la doctrine d'ibn Arabi, 1 6.
31

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

duldan koyu Snni kltr alanlarnda Rum Abdfillan ve Celfililerin byk bir gs
terile sergiledikleri ateli iiliinde durum byle idi. Bu balamda, zellikle "drt
l tra" olan derviler arasnda yaygn olan insan yznn tanrsal gzellii
yanstt inanc dikkate deer idi. Bu, besbelli, Sufilerin "tysz olanlara bak
ma" adetinin bir devam, Sufilerin kendilerince ok kez yerilmi bir adet idi.23 n
san yz sevmek, ayn zamanda sekizinci/ondrdnc yzyl sonlarna doru
ran'da ve Anadolu' da ortaya km yeni bir dini hareket olan Hur1filiin etkisini
de yanstyor olabilir, nk Hurufi retilerine gre irsan yz, insanlarda Tan
rnn

balca srekli grnme yeridir.24

zetle, dervilerin iddetle zahidce ve kaygszca kural-kart eylemleri, ger

ek anlamlarn ancak toplumun yadsnmas balamnda grldklerinde kazanr.
Yoksulluk, dilencilik, gezgincilik, bekarlk ve bedensel ikence gibi zahidlik ilkele
rinin dini grevleri bolama, irkin d grnm ve uygunsuz eylemle birleimi ve
an inanlarn benimsenmesi zahidlik dirgili boyunca yeni bir dirdarlk biemi
nin douuyla sonuland. Bu yeni reddedici dindarln temeli, toplumsal dze
nin aka ve iratla reddi idi. Derviler var olan toplumsal yapy btn boyutla
nyla inkar ediyordu. Bu irkar, gze en ok, bireycil dervi dirdarl ile din bilgin
lerinin kurduu ve sfilerin, nemli deiiklerle de olsa kabul ettii kural-koyucu
sistemin atmasnda arpard. Toplum karsnda l gibi duran derviler, yasal
yaptnmlan da tnmyordu. erf'atzn yap ve yapma buyruklarnn yerine iinde
dini hukuktan kamann nemli bir rol oynad baka bir davran yasas koyma
yolunda neeyle yryorlard. Bylece dini ibadetleri ve teki er'l farzlar yerine
getirmeyi nerdeyse bsbtn brakp er'! yasak ve buyruklara zgrce kar k
yorlard. 25
Ancak derviler yalnzca toplumu irkarla durmadlar. rnein gene bir o ka
dar toplumun irkar zerine kurulu bir lde kei yaam onlara ekici gelmiyor
du. nziva, hibir zaman ciddi bir seenek deildi. Buna karlk derviler yadsy23 Arapada nazar ild'l-murd ve Farsa'da dhid-bdzf diye geen "tysz olanlara bakma" hak.kn
da baknz Ritter, 459-77. Bu iin bir Siifi tarafndan kesin olarak knanmas hak.knda baknz el
Hucviri, Kaslf al-Mahj1b, 4 6- 1 7; Siifi olmayan bir karl iin baknz 'Abdurrahman ibn
ibn el-Cevzi,

'Ali

Telbis iblis, 264-78. Kar. Peter Lambom Wlson, Scandal: Ess<zys in Islamic Heresy,

93- 1 2 1 .
24 Alessandro Bausani, "Huriifiyya," El iinde, 3:600-78; ve Abdlbaki Glpnarl, Hunlfilik Metin/e
n

Katalou.

25 Toplumu yadsma yolu, tinsel aydnlanma elde etmenin dndaki nedenlerle de edinilecek bir seim
olarak kalmnr. Digby'nin gzlemledii gibi "bir Kalenderin kl ve grnm, eitimli bir adam
tarafndan bir seim, zenti bile denebilir, sonucu benimsenebilir" (Digby, 7 ) . Bu balamda
Digby'nin verdii Melik Sa'deddin Mantki rneine, nl bir mantk ve matematik bilgini olan

Mevlana Mir Cemal Cemfil'inki de eklenebilir: Nakbendi eyhi Hoca 'Ubeydullah Ahrar ile olan e
lendirici karlamalarnn yksn Fahreddin 'Ali ibn Hseyn Vaiz Kaifi anlatyor,

'ayni'l-h<zydt,
32

yay. 'Ali Asgar Mu'iniyan, 2:643-45.

Reeh<itu

Toplumsal Sapknlk Yoluyla :lahidlik

c dindarlklannn kurtanc gcn dnyadaki eylemleriyle snamak zorunda idi

ler. Toplumun yadsnmas, ancak toplumu aka ve srekli olarak hedef aldn
da etkili bir dindarlk biemi olarak ilev grrd. Bu, tek tek derviler iin zhd
seeneine balanmak ve onu gze batan bir toplumsal sapknlkla srekli koru
mak demekti.

33

nc Blm
TOPLUMUN YADSINMASI, SAPKIN BREYCLK VE
TASAVVUF

Bu blmn amac, slamda zhd incelemek ve Son Orta Dnem'in dnya

yadsyan dervi gruplannca sergilenen dervi dindarl biemi ile nceki ya da
ada slam dindarl arasndaki ortak noktalan belirlemek iin geni bir ereve
salamaktr. Batan sona ne srlen sav, toplum-tanmaz dervi dindarlnn,
tasavvufun en gl iki alt akm olan zhd ve babo bireyciliin yeni bir birei

mi olarak tasavvufun iinden km olduudur.

Zhd
slamn ilk iki yzyl boyunca slam dindarlnn geliiminde ok nemli bir
atma, dnyay kabul ve reddeden davranlar arasndaki savat. Dnya tesi
bir Tann kavram ve bir "tert dnya savnda ikin olan gl bir dnya yadsma
eilimine kar kurtuluu toplum iinde ahlaka doru davranma kouluna indir
geyerek, gene bir o denli gl dnya benimseme eilimi her yerde direniyordu.
slam dininin kaynaklan

ve "Hz. Muhammed'in rnei"

(snnet)- hem
bu-dnyalk hem de te-dnyalk yorumlara uygun dyor. Kur'an, Mslman
-Kur'an

lara bu dnyay brrakp baklann te-dnyaya evirmeye aran ikirciksiz ola1 Burada esin kayna Max Weber, "Religious Rejections of the World and Their Directions," From
Max Weber: Essqys in Sociology, ev. ve yay. H. H. Gerth ve C. Wright Milis, 323-59. Max Weber'in
tarnmas hakknda aydnlaoc gzlemler iin baknz: said Amir Arjomand, 11ze Shadow efGod and
the Hidden imam: Religion, Political Order, and Societal Change in Shi'ite Iranftom the Beginning
to 1890, 16-18.
35

Tannnn Kuraltammaz Kullan

rak zhdden yana pek ok ayet veriyordu.2 Gene bir o kadar ok sayda, anlamca
da ak baka ayetler, inananlar dnyalk iler bataklna atarak te-dnyadaki
kurtuluun toplumsal alandaki makbul ilere bal olduuna hibir kuku brak
myordu. 3 Snnetin z olarak zhdc iini altrarak dnyay benimseyen Ms
lmanlara meydan okumak olanakl idiyse, Hz. Muhammed'in imgesini zenle
ssleyerek dnyay benimseyen bir dindarlk biemi onaylayan bir yant vermek
de o derece olanaklyd. 4 Sonu, din ierisinde, dnyaya kar atkl tutumlar
babo brakan derin bir yapsal gerilimdi; gene de bu tutumlarn her biri ak

Kur'an ayetleri ve salam hadis rivayetlerine dayanlarak slami bakmdan me

ru' klnabilirdi.

Erken slam tarihinde dnyaya onayc ve yadsyc yaklamlann grece ar

ln kestirmek g ise de, dnya-benimseyen eilimlerin, Yakmdou'da bir s
lam imparatorluu kurulmasyla nemli bir hz kazandnda ok az kuku var.
Bu imparatorluun temelini atan fetihlerin kendileri, yeryznde slamn stnl
n salamak dim grevini (cihad) yansttklar lde, ou Mslmann bu
tr asken eylemleri. yeryzndeki meru kurtulma etkinlii olarak grp kabul
ettiinin somut kann idiler.5 Cihad retisinde ikir olan eylemcilik, bu dnyay
la ilgili hzla, aka dile getirilen siyasi gndemlere dnyor, bu sre de siyasi
ideoloji dzeyinde siyasi eylemciliin egemenliinde zirvesine ulayordu. Murci'i
akm biiminde eylemsizlik [quietism] de gze arpacak lde temsil ediliyor
duysa da, bu akm "topluluun geneli zerinde ayrmclk kart bir vurgu" ile
hareket ettiinden, dnyay inkar edecek kadar ileri gitmiyordu.6 Topluluun bir
lii ve dnyadaki stnl iin duyulan kayg siyasa alannda dnya-benimser
fikirlerin egemen olmasn salyordu.
Benzer bir sre de iktisadi etkinlik alannda etkindi. Mslmanlarn ellerin
de, bu dnyalk yneliin bal bana bir gstergesi olan byk bir iktisadi g
toplanm olmas, bu dnyadan yana iktisadi tutumlarn salam bir yer edinmele
rini byk lde kolaylannyordu. Bu, Yksek Hilafet slaml toplumunun do2

Kur'an,

1 0: 7-8 ve 1 1 : 1 5- 1 6; 1 3:26; 1 4:3; 1 6 : 1 07; 1 8:45-46; 20: 1 3 1 ; 2 7:60; 29:64; 40:39; 42:34;

57:20. Bu ayetler tedeki yaamn geici bir elence ve oyun olarak betimlenen bu dnyadaki yaa
ma stnln vurguluyor.
3 Sz konusu ayetlerin listesini burada sayp dkmek ok uzun i. Kur'an iletisinin bu-dnyalk doa
snn ksa ve ak bir ak.lamas iin Fazlur Rahman, Mqjor 11emes efthe Qur'an, 37-64.
4 Leah Kinberg, "Compromise of Commerce: A Study of Early Traditions conceming Poverty and We

alth," Der Islam 66 ( 989): 93-2 12, snnet'in esnekliini ok iyi gsteriyor.
s Emile Tyan, mmact" El iinde, 2:538-40.

6 Michael Cook, Ear{y Muslim Dogma: A Source-Critical Stuqy, 43. Ancak, Wlferd Madelung, "Murd::
ji'a," El iinde 7:605, Murci'a akmnn siyasi eylemsizlii mutlaka gerektirmediini, birok Mur
ci'inin siyasete karldn hakl olarak belirtiyor.

36

Toplumun Yadsnmas, Sapkn Bireycilik ve Tasavvuf

u ve evriminde ok gze arpar. 7 Adm adm ve byk bir kartlkla birlikte

dnya-benimseyici bir iktisadi ahlak, kural-koyucu oldu.
Ancak dnyann siyasi ve iktisadi olumlannn dini bakmlardan meru' k
lnmas gerekti. Burada irsan toplumunu kurtulu etkinliinin gerek alan olarak
gren Mslmanlarn en gz kamatrc baarlan, toplumsal yaamn kurtulu
retisi ile

ilikili kural koyucu bir ereve iinde dzenlenerek kurtuluu kolayla

trmak iin tasarlanm korkun bir hukuk aygt, erf'at, gelitirmeleriydi. en' atta
dnya olumlanmasnn belki de en ak gstergesi, uyuum
liimi idi. Bu reti, mminler topluluunun

(mmet)

(icma}

retisinin ge

uyumasnn [mmet ic

ma'] balayc doasn dile getiriyordu; reti, gerekte, topluluun Snni dnya
s iinde tek meru' dini yetke olarak kabuln temsil ediyordu. Biraz deiik ola

rak sylendikte icma' retisi, topluluu, Kur'an ve snnetin tek gerek kab, ta
ycs ve datcs, dolayl da olsa Tanryla tek temas noktas olarak tanyordu. B
Topluluun Kur'an ve snnetten sonra nc yasal yetke kayna olarak tann
mas, dini yaamda zel olana kar anlamnda topluluk zerine srekli bir vurgu
gerektiriyordu. Bu vurgu, gerek yaamda, toplu ibadet ve dince onaylanm ku
rallarn

(eri'at)

zel dindarlk ve ahlaktan nde gelmesi demekti. Toplumda kut

saln btn alanlarnda d

(zahit') ,

ie

(batn)

stn klnmt; genel gzetime

gizil olarak toplum kart

olma san olurdu. Kiisel olan, kt yenilik (bid'at- se.;;yi'e) ve kural-kartlna
ak olmayan kiisel dindarlk durumlar kendiliinden

kap aarak, yalnz toplumsal trdelii bozmaz, Tanrya kiisel yaknlk iddialan
retmeye yatknl ile en sonunda topluluun nceliini de ihlal edebilirdi. Dolay
syla "topluluk yanllan"nn gznde topluluun dinin zn koruma ihtiyac, te

kil mminin Tanr ile dolaysz bir iliki isteklerini tatmin edebilecek, gene o kadar
nemli dindarlk biemleri gelitirme ihtiyacn bir yana itiyordu. 9
7 Mahmood brahim, Merchant capital and Islarn: Maxirne Rodinson, Islan and Capitalism, ev. Brian
Pearce: Shelomo Dov Goitein, "Tie Rise of the Near-Eastem Bourgeoisie in Early Islamic Times," fo
umal ef Wor/d History 3 ( 1 956): 583-604. Dinsel bilginlik iin tccar sermayesinin nemi Hayyim
J. Cohen tarafndan gsterilmitir, "Tie Economic Background and the Secular Occupations of Mus
lim Jurisprudents and Traditionist in the Classical Period of Islam (until the Middle of the Eleventh
Century) ," fouma/ efthe Economic and Social History efthe Orient 3 ( 970): 1 6-6 1 . lsiam kent
lerinin kuruluunda ticaretin roln Hughes Kennedy incelemitir, "From Polis to Medina: Urban
Change in Late Antique and Early Islamic Syria," Past & Present 1 06 ( 1 985): 3-27.
8 Muhanmad Hashim Kamali, Principles ef!slamic furisprudcnce, 1 68-96; George F. Hourani, "The
Basis of Authority of Consensus in SUnnite Islarn," S4 1 6 ( 962): 1 3-40, yeni bas Reason and Tra
dition in s/amic Ethics iinde, 1 90-226; M. Bemand, "ldjma'. El iinde, 3: 1023; Wael B. Hallaq,
"On the Authoritativeness of Sunni Consensus, lntemational /oumal qfMiddle East Studies 1 8
( 1 986): 42 7-54. Snni lsJam'da yetke hakknda aynca baknz : Hamid Dabashi, Authority in lslam:
From the Rise efMuhammad to the Establishment ef the Umrzyyads, 71 -93: ve George Makdisi,
Dominique Sourdel, ve Janin Sourdel Tiomine yay. La notion d'autoriti iindeki ilgili blmler.
9 Hanbeliliin topluluu kayran davrann simgesi olduunu ileri srmek olanakl: baknz George
Makdisi, "Hanbalite Islarn," Studies on slam iinde, yay. Merlin L. Swartz. 2 1 6-74, zellikle 2 5 1 -64.

37

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

Ancak, icmd' n salam temeline dayanan ve Mslman topluluunun siya

si ve iktisadl baanlanndan g alan topluma ynelik kant ne denli etkin olursa
olsun, inanan bireylerin kurtulu kayglarn yok etmek bir yana, azaltmyordu
bile. Bu kayglar ancak bireysel vicdan merkezine koyan bir dindarlk biemiyle
yattnlabilirdi. Dolaysyla dnyay red (zhd) eilimleri, Mslman topluluun
da ykselmekte olan bu-dnyahlk dalgasyla ezamanl, hi kukusuz ncelikle
ona bir tepki olarak ortaya kyordu. Zhd, Tanr ile zel bir iliki kurmak iin te
kil Mslmann abasn ne karan dini bir tutumdu. Zahidlerin eletirisi, din
darln Tanr-insanlk dingili zerine kurulu olup dini denklemde bireyi, Tan
n'dan sonra, en nemli deiken kabul ediyordu. Bu eletiri, her Mslman m
minin ta kalbine ulayordu. Bir din olarak slamn znde bireysel vicdann bu
lunduunu kimse inkar edemezdi. aresiz ve zayf mmin, son zmde saltk
lye'yi tek bana karlamak zorundayd.
Zhdn itici gc balangta Tanr korkusu ya da kiinin br dnyadaki yaz
gs iin duyduu derin kayg idi. Baat zellii, Tanr-korkusu ve ebedi kurtulu
nnde bir engel olarak grlen dnyaya kar gl bir tiksintiydi. Byle olumsuz
bir dnya deerlendirmesi, esiz yaama, yalnzlk, an oru, sebze yeme, kamu
oyuna kar ilgisizlik ve zahidce eylemler iin hatta mezarlklara snmak gibi tipik
zahidlik ilkelerinin benimsenmesine yol ayordu. 1 o "Yn [su giyen" zahidler her
yerde sofu Mslman bireylerin kaygl dini vicdann temsil eder oldu.
Dnya-benimseyen ve reddedenler arasndaki atma, nc/dokuzuncu
yzyln ilk yansnda dorua kt. Birinciler, toplulua dayanan hukuk dizgeleri
ne son ayrntlar koymakla megulken (e-afi'i'nin 1 50-205/ 767-820 etkinli
i) , ikinciler "Tanr'ya tam gven" ( tevekk retisi ile zahidlii doruuna ta
yordu. ilk kez akik Belhi'nin ( . 1 94/809- 1 O) dncesinde ortaya kan ve
nc/dokuzuncu yzyl yansna dek baat kalan gven retisinin ayrcalk
kazanmas, olumsuz dnya reddinden olumlu ve mnhasran Tann'ya ynelie
ince ama son derece anlaml bir vurgu kaymas ile ilgiliydi. Tanr korkusu ve te
dnya yaam kaygsnn yerine Tarn istencine tam teslim olu geiyordu. Zahid
lik dneminin cinsel ilikiden kanma gibi kimi zellikleri "tevekkl dnemi"nde
yok olmaya balad; ancak kazan amal almay red, gerek tevekkl' n en
nemli pratik gstergesi olarak kalmtr. 1 1 Muhammed e-eybanl'nin Kitdbu 'l
o ilk lsam zahidliinin aynnnl bir tammas iin baknz Ignaz Goldziher, "Asceticism and Sufism,"
Introduction to Jslamic Theology and Law iinde, ev. Andras Hamori and Ruth Hamori, 1 1 6-34;
Tor Andre, in the Garden of Myrtles: Studies in Early lslamic Mysticism, ev. Birgitta Sharpe, 337 1 ; Arthur John Arberry. Sufsm: An Account of the Mystics of Islam, 3 1 - 4 4 ; ve Leah Kinberg,
"What Is Meant by Zuhd?" SA 61 ( 1 985) : 2 7-44.

1 1 Tevekkl dnemine gei hakknda baknz: Benedikt Reinert, Die Lehre

sischen Sffik.

38

vom tawakkul in der klas

Toplumun Yadsnmas, Sapkn Bireycilik ve Tasawuf

Kesb'i gibi kazanl alma sorunu zerine aratnc hukuki risaleler, ncelikle
para yapmaya kar derinlere kk salm nyarglar, dilenci zahidlerin halk ara
snda yaygnlatrd kanlar ortadan kaldrmak iin, ok anlaml olarak bu d
nemde yazlyordu. 12 Zhd kart nl hadislerin ounun da, sekin zahidlerin
arpc zahidlik baanlannda bulunan dnyevi ilikilere ynelik keskin yergiye
yant olarak bu dnemde dolama karlm olmas da olas. 3 Yergiciler, tart
malarnda bunun yam sua zahidlerle Hristiyan keileri arasndaki benzerlikleri
kendi yararlarna kullanmlardr. 4 Zahidlik seenei, kendisine kar btn g
l eletirilere karn, zhd konusu ile tanmlanan bir iir tr zhd[yat'n bu d
nemde ortaya kmasnn gsterdii gibi zellikle kltrl sekinleri bylemeyi
srdryordu. 1 5 iki yaklam arasndaki kopukluk korkutucu dzeylere varmt.
Tasavvuf, bireyci) dnya-dlayc dindarlk ile topluma ynelik legalist dn
ya-olumlamas arasndaki uurumu birletiren bir dindarlk biimi olarak ite bu
bunalml ortamda boy gsterdi. Bunu, birlik (tevhid) retisine her bakmdan
gl bir yeni yorum getiren yaratc bir bireim yoluyla baard. nce Erken za
hidliin "bu dnya I te-dnya" ikilemesinin yerine yava yava "Tann/Tan
n'dan baka her ey" kar-sav geti; sonra da bu, birlik retisinin uygulanma
syla dnyann olumlu deerlenmesine yol at. Tanr ne yarattysa, zellikle bu
dnya, kabul edilmeliydi. Bu, bir rpda dnyann zahidce deersizletirilmesini
etkisiz brakan ve Tann'y bireyin menziline getiren son derece verimli bir manev
ra idi. Dnya, Tanr'nn bir yaratmas olarak, olumsuz zelliklerinden anndnl
yor, kurtulma etkinliinin meru alan oluyordu. Toplumdaki yaam, artk ne pa
hasna olursa olsun kanlmas gerek kt bir tuzak olarak deil de, insanl
Tann'ya gtren yolda korkun ama almaz olmayan bir snama olarak grl
yordu. Bir anlamda te-dnya gibi bu dnya da Tanr ile doluydu. bu da Tanry
toplumda yaayan birey iin eriilebilir klyordu. Bu grn kuramsal ilenii
birka yz yl srm, doruuna ancak Tasavvuf kurguculuunun felsefi gelenek
ile tohumlanmasndan sonra ibnu'l-'Arabi'nin (. 638/ 1 240) dncesiyle ula
mtr. iek kendini douran tohumda oktandr vard ve Tasavvufun klasik ev
resinin yaratc bireiminin etkisi, nc/dokuzuncu yzyldan sonra slam kl 2 Goitein , "Rise of the Near-Eastern Bourgeoisie," 586-87.
13 Kinberg, "Compromise and COmmerce, " "dnya maln reddetmenin slamda her zaman ana akm
olduunu, mal ve servet kayran hadislerin ancak burjuvazinin ykselen iktisadi gcne bir dn
olarak ortaya ktn" ileri sryor, ( 1 95).
4 Goldziher, "Asceticism and Sufism," 1 30-3 1 . )ulian Baldick'in yeni aratrmas Mystical tslam: An
lntroduction to Sl!fism, uzun bir tarihi olan d etkilere ilginin hala gndemde olmay srdrd
n gsteriyor.
15 Andras Hamori. Ascetic Poetry (Zuhdiyat) . " The Cambridge History of Arabic Literature: 'Abbasid
Belles-Lettres iinde, yay. )ulia Ashtiany vb . 265-74.

39

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

trnn btn alanlarnda hissedilir oldu. "Dnya-ii mistisizmi" tslam'da gerek

bir g oldu. 1 6
Dnyevi varln olumlu deerlendirilmesi, bamsz bir dindarlk biemi ola
rak zahidlie, klgsal tevekkfe kar sergilenen yeni bir horlamann gsterdii
gibi, ar bir darbe indiriyordu. Kendileri ounlukla kazanl ilerde alan sufi
ler, iktisadi etkinlik reddini genellikle onamyordu. 1 7 Yalnzlk (halvet, 'uzlet) , a
kalmak (cu '.J ve suskunluk (samt) gibi teki zahidlik ilkeleri, srf tinsel renim
yntemlerine dnt. 8
Tasavvuf ve ana-akm dindarl, ar ar ama kesin olarak birleiyordu. Ta
savvufun Snni cemaatilii ile birlemesi, yalnzca Sufi da'ilerinin ii olmayp bir
ittifakn sonucu olarak ortaya kmtr. Bir yanda Sufiler, nceki bireycil dindar
lklarnn kaba yanlarn trpleme gereini anlamlard ve bu, drdnc/onuncu
ve beinci/onbirinci yzyllarda yazlm cemaati Sil.fi kitapklannn says ve
gze arpclna bakarak sylersek, ok ciddiye aldklar bir iti. te yanda da
Irak'ta afi'iler ve Hanbelilerce ok gze arpar bir biimde temsil edilen "snnet
ve topluluk yandalar" [ehl-i snnet ve cema'at] , Tasavvufun te-dnyalk za
hidliin uzlamaz bir biimde bireycil dindarlnn oluturduu tehdidi emecek
zengin gizil gcn fark etmeye balyordu. Bu balamda iki dindarlk biemi
arasndaki yaknlk dolaysyla Tasavvufta ikin olan i'i seeneinin yerini alma
gcnn topluluk yandalannn gznden kamam olmas da olas. Sonu, do

um yeri Irak'n dnda slam dindarlnn geliiminde nemli bir rol oynayan,
slam dnyasnn baka bir yresi Horasan'a tandnda bile etkililiini koruya
cak olan gl bir kuvvetler birlii idi.
Dnyaya kucak aanlar ve arkalarn dnenler arasndaki atk Horasan'da
Irak'takinden kabaca yzyl sonra, drdnc/onuncu yzylda kzt. zahidler bu
rada byk bir toplumsal ve dini g elde etmiti. Zhd hareketi, Horasan ve Dou
iran'da bilindii adla Kerramiye, bu blgede batan baa stnlk salam gr
nyordu. Hareket iyi rgtlenmiti ve zamanla, sonradan dnm bir Sufi dal
altnda tslfun dnyasna yaylan zel bir kurum, tekke (hdnk<ih) gelitirdi. 1 9 Kerra
miliin kazanl iten irenme olarak simgelemi toplum-kart eilimlerine, yerel
dzeyde gene yerli bir hareket olan Melfunetiliin dnyevi klglan kar kyordu.
Melametilik, kendi temeli olarak dindarlk ve takvann toplumsal yaamda bulunan
1 6 i-dnya mistisizmi deyimi iin baknz: Weber, "Religious Rejections," 325-26.

7 Kazanb i konusu, yoksulluk ve zenginliin grece deerleri hakknda tartmalar eitli balklar

altnda belli bal btn Sufi elkitaplannda vardr. Burada iaret edilen bu-dnyal eilimin iyi bir
rnei iin baknz: el-Cullabi Ke/el-MahcJ, 1 9-29 ve 58-6 1 .
1 8 Baknz. rnein, yalnzlk stne tartma, Herrnann Landolt, "Kta!wa," El iinde, 4:990-9 1 .
1 9 )acqueline Chabbi, "Khankllh ," El iinde, 4 : 025-26.
.

40

Toplumun Yadsnmas, Sapkn Bireycilik ve Tasawuf

mesleklerden bir tekine indirgenmeyip her yanna yaylmas gerektii inanc stne
kuruluydu. insan yaamnn bu dnyada salt dindarlkla doldurulmas ancak kii
nin i tinsel duraklarnn gizli tutulmas ile olabilirdi,

nk sergilenmeleri bireyi ka

nlmaz olarak bir din uzmannn ayncalklanna hak iddiasna iter, dolaysyla da
toplum yaamnda ayn ayn din yollarnn ortaya kmas sonucunu verirdi, bu ise
beddualyd. Ortak yaamn bu ak onan birey dzeyinde,

kiinin kendi yaam

n kazanma kuralna dnyordu: Byk bir olaslkla zanaatlar ve kentli "deli

kanllk"

ifiitwet)

rgtleriyle esel balan olan Melametilerin, Kerramilerin

asalak toplumsal varlklarna kar bir msamahalar yoktu . 20

Drdnc/onuncu ve beinci/onbirinci yzyllarda Horasan'a Irak Sufiliinin
gelii ve yava yava stnlk kazanmasyla te-dnyac Kerramclarla i-dn
yac Melametiler arasndaki karlamann doas deiti. Sufilik, bireyci ve top
lumcu eilimlerden yapt gl bireirninin etkinliiyle Kerramclk ve Melamet
iliin ikisini de, tinsel glerini ekerek ve kurumsal zelliklerini emerek ayrca
lklarndan yoksun brakt. lkinden hankah kurumunu, ikincisinden isefiitwet
bilgi ve adetlerini alyordu. Bu sre iinde Snnllerin de iddetle kar olduu
Kem1milik, sapknlk kitaplarnda tarihi bir grup olarak nemsiz bir rol oynamaya
gnderildi, Melametiler ise derin Tasavvuf denizinde bir alt-akma dnt. Ta
savvufun toplumsal ve tinsel stnl ok salam olarak kurulmutu. 2 1

Sapkn Bireycilik
Toplum kart dervi dindarl, tarihi kklerini Sufilik iinde evcillemi bii
miyle ncelikle zhd geleneinden almtr. Ancak dervi ziihidler zhdn yans
ra gene Tasavvufta bulunan baka bir dindarlk biiminden, yani uzlamaz ok
kez de iddetle grenek d olan bireycilikten de esinleniyordu.
Weberci szlerle dedikte "dnya-ii mistisizmi" kendi tipolojik karl "d
nceye dalarak dnyadan kama" ile yakndan balantldr. Zahidlii benimse20 Melamilik hakknda baknz Hamld Algar, Frederick de Jong, ve Colin Imber, Malamatiyyah," El
iinde, 6:223-28; ve Sara Sviri, "Hakim Tirmldhi and the Malimati Movement in Early Sufism,"
Classical Persian Sufism: From Its Origins to Rum! iinde, ed. Leonard Lewisohn, 583-613. Kerra
milik hakknda baknz Clifford Edmund Bosworth, "Karramlyya," El iinde, 4:667-69; ve Wilferd
Madelung, Religious Trends in Early Islamic Iran, 39-53. Ftvvet stne en kapsaml alma,
Frarz Taeschner, Z!Jfie und Bruderscheften im Islam: Texte zur Geschichte der Futuwwa.
2 1 Melameflik, Kerramilik ve "Irak" Sfifizminin karlanrmal incelemesi iin baknz: Jacqueline
Chabbi, "Remarques sur !es developpement historique des mouvements ascetique et mystiques
au Khurasan," SA 46 ( 1 977): 5- 72; ve idem, "Reflexions sur le soufisme iranien primitif," four
nal Asiatique, 266 ( 1 9 78): 37-55. Kar. Richard W. Bulliet, The Patndans qfNishapur: A

Study in Medieval Islamic Social History, 41-46.

41

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

yerek ve evcilletirerek bu-dnyallnn inanlrln gsteren Sufilik, te-dn

yaya dnk dnce seeneinin toplum-kart ekimine hala akt. Bu eilimin
evcilletirilmesi an g, nerdeyse olanaksz bir iti. Bireyci irfan, Sufiliin ta
znde ikindi. Benlikten gemek Jfena'

'ani'n-nefs) ve Tann'da yok olmak Jfe

na'fi'lldh) gibi Sufi yaantsnn en yksek dzeyleri, benliin toplumsal bir var
lk olarak yokluu anlamna geldii srece babo bir toplum-kart bireycilie
yuvarlanma tehlikesi ok gerekti. Bu eilim, byk lde beka', sufinin "yeni
den olumu benlii" toplumla var olmaldr fikri zerine yaplan ciddi vurgu sa
yesinde durduruluyordu.22 Gene de bu-dnyalk Sufi eilimlerini te-dnyalk
olanlarndan ayran dingildeki fay hatt her zaman canl kalmtr. Mutasawflar
tanrsal ekimin

(cezbe) etkin kiisel aba, yani "yolda yrme" (su!Uk) stnl

n kabul etme zorunluluu hissediyordu. Yetenekli bir tinsel liderin hem tanr
sal ekim hem de suluk yaantsnn olmas gerektii dorudur, nk tek bana
hibiri iyi yetimi bir usta yaratamazd. 23 Gene de Sufiler zel mistik yaant d
zeyinde cezbeyi en st noktada gryordu.24 Dnceye dalarak dnyadan ka
Sufizme yn vermeyi srdryordu.
Sufzm iindeki te-dnyac bireyci kolun tarihi burada verilemez. Byle bir
tarih, bir yanda,

ibaha (antinomianism) , hu!Ul (incamation) ve ittihad (birle

me) gibi kavranlan kapsaml olarak incelemek te yandan da ana Sufi inan ve
adetlerinin toplumsal sonularna duyarllk gstermek gerektirecektir. 25 Bununla
birlikte burada dervi dindarlna ilikin olan bir tek belli uzlamaz bireyciliin
grnm, Kalenderlerin Cemaleddm Savi'nin yaratc etkisi altnda ayn bir zahid
dervi grubu olarak ortaya kmalarndan nce bile

kalender szcnden tre

yen szlerin imledii dindarlk biemi dikkatimizi istiyor. 26

22 Bu kavranun kesin olarak "sosyolojik" bir yorumu, ancak Sufilerin bekd' anlaynda da vard. Ge
erli yaantsal yorumlar iin baknz: Gerhard Bwering, "Baqa' and Fana'," EIR iinde, 3:722-24.
23 Shreverdi, 84-86; Almanca eviri, 93-94 ( 1 0. blm, 1 6-20) .
24 "Kiisel geliim bakmndan, ... Peygamber'in sz geerlidir 'Tann'nn tek bir ekimi insan ve cinle
rin etkinliklerine denktir' (Gramlich. "Madjdhb, 5: 29".
25 Cari W. Ernst'in kitab Worcls' efEcstasy in Sf.fism, bu dorultuda, konuya athiyat (vecd hi'li sz
leri) prizmasndan yaklaan ok gzel bir giriim.
26 Qalandar szcgnn kken ve anlam gnmze kadar belirlenmi deil. En sk anlan, ger
ekten imdiye dek nerilen akla yatkn tek trev, szcg "kaba srk; kaba, yontulmam
adam" anlamndaki Farsa kalandar szcgnn deiik bir biimi sayan Muhammed Hseyn
ibn Halef et-Tebriz1 ile 'Abdurreid et-Tettevi adl szlklerinkidir. Et-Tebrizi, kef'in kaf'a d
nmn bir Arapalama olarak gryor (Burhdn- kdt', yay. Muhammed Mu'in, 3: 1 540 ve
1 680) ; et-Tettevi ise "zaman ak ve dil deiiklii"ne balyor (Ferheng-i Reidi, yay. Zlfiki'r
'Ali ve 'Aziz er-Rahman, 2 : 1 64). Kar. Murtaza Sarraf, "Ayin-i kalenderi, " Amagdn 52 -dev
re i si yu nuhum-(1 349/ 1 970) : 705- 1 5 ve 53-devre-i ihilum ( 1 350/ 1 9 7 1 ) : 1 5-2 1 . Yedin
ci/onnc ve sekizinci/ondrdnc yzyl kaynaklarnda harf deiiklikleriyle qarandal bii
minde de bulunan qalandar szcg Arapada hibir zaman "dilenci dervi"ten daha fazla bir
ey anlamna gelmie benzemiyor, bu da Arapa bir kken olanakl deil demek ve Arapa bir
"

42

Toplumun Yadsnmas, Sapkn Bireycilik ve Tasawuf

Kalenderliin, dini bir davran olarak, yedinci/onnc yzyldan epeyi

nce var olduunu gsteren ok kant var. Bu tr kantlar, biri ran edebiyatn
da Kalender konusu zerinde duran, teki de Sufi kuramsal yazlarna yansd
biimiyle Kalenderlik eilimi zerine odaklanan iki ayn balk altnda topla
nabilir.

ran Edebiyatnda Kalenderler

ran edebiyatnda bir tip olarak Kalenderin erken tarihi karanlk.2 7 Kalender
szcnn kullanld bir drtln Baba Tahir-i 'Uryan'a (. beinci/onbirinci
yzyln ilk yans) yaktnlmas hakl bir nedene dayanyorsa (ancak bunun ka
ntlanmas gerek) drdnc /onbirinci yzyl sonuna gelindiinde Kalenderin,
ran edebiyatnda oktan grlm olduu ileri srlebilir.28 Ebu Sa'id-i Ebf'l
Hayr'n (35 7-440/96 7- 1 049) azndan kt sylenen iki drtlk Baba Tahir' in
bu dizelerini tamamlar gibi olacakt ama drtlklerin kimin olduu bu durumda da
daha sorunsuz deil. 29
Biraz daha sonra Abdullah Ensan'nin (. 48 1 / 1 088-89) ksa Ris<ile-i Kalen

demdme 'si var. Yazan gene kesin belli olmayan bu risale gen

Ensari'nin bir Ka

lenderi piri ile bir konumasna yer veriyor. Konumann ana konusu dnyay ,
tercihan dilencilik ederek, srekli gezerek v e mezarlklara giderek brakma gereketimoloji, dilbilimsel nedenlerle epeyi olaslk d; baknz: Mu'in'in notu. et-Tebriil, Burhdn-
kat ', 3 : 1 540: Meier, 500-50 1 , 1 83 - 1 8 7. notlar; ve Yazc, " Kalandar," 4 72 - 7 3 . Akla uygun
Hinte bir etimoloji hiila ne srlmemise bile bir Hind kkeni olana toptan bir yana atlamaz.
Bana btnyle anlalmaz gelen Sanskrite bir etimoloji iin baknz: Sadeddin Kocatrk, "Der

bilre-i frka- kalenderiye ve kalendername-i Hatib Farisi, mana-y kelime-i kalender," Dou Dil
len (Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dou Dii ve Edebiyatlar Aratrmalar

Enstits) 2 ( 1 9 7 1 ) : 89. Szck kaygsz. basit, bohem ya da gelenek d kii ya da davranlar

anlamnda bugnn Trkesinde kalender ve Farsa ile Urdu dilinde kalandar, ya da daha sk
kalandaraneh olarak yayor. Kalender szc Kuzey Hindistan'da genelllkle dilenci daha sk
da maymun ya da ay oynatcs demektir; baknz Digby, 65; Aziz Ahmad, An lntellectual His
tory efIslam in India, 4 5 ; ve Annemarie Schimmel. Islam in the Indian Subcontinent, 34-35 ,
n. 7 1 (Digby'e dayanyor) . Kalender szc Pakistan'da kuralkart dervilerden sz etmek
iin kullanlan meleng ile byk lde ayn anlamda kullanlr (bu bilgiyi )amal Elias'a borlu
yum) .
27 Genel bir bak iin baknz: ).T.P. De Brujin, "Qalandariyyat in Persian Mystical Poetry, from Sa
na'i Onwards, " Legacy efMedieval Persian Sefism iinde, yay. Leonard Lewisohn, 75-86.

28 "Kalender denen o gezici benim;/Evim malm mutfam yok. I Gn dounca dolanrm dnya
y/Geceleyin korum bam taa" (Baba Tilhir-i uryan-i Hemedani, Divan- Baba Tahir-i ur
yan-i Hemedani, ed. Menihr Ademiyet, 8) . Kar. Muctebil Minovi, "Ez haza'in-i Turkiye , "
Mecelle-i D<inikede-i Edebiyat (Tehran) 4 ( 1 335/ 1 9 5 6 ) : 5 7 . Drtln ngilizce evirisi:
Digby, 6 1 .

2 9 Ebu Sa'id-i Ebi'l-Hayr, Suhendn-

manzm- Ebi'l-Hayr, ed. Sa'id Nefisi. 4 1 ve 58. 2 8 1 ve 397.

43

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

!ilii. Bu ideallerin hepsi Kalenderilikle

ilgili;

bu balamda zellikle arpc olan,

Cemaleddln'in mezarlk dknl.30

Ancak sonraki yzyl iin yaznsal tanklk daha kapsaml olduu gibi daha
da kesin nitelikte. Ahmed Gazan (. 520/ 1 1 26 ) , 'Ayn'l-Kuzat Hemedan (.
5251 1 1 30-3 1 ) , Sena'i (. 545/ 1 1 50-5 1 ) , ve Hakani (. 595/ 1 1 98-3 1 ) gibi air
lerin hepsi, sonradan kimi yazmalarda Kalenderfy<it olarak snflandlm yazlar,
yani arap-ime, kumar, bedensel ak ve din reddi hakknda iirler yazmtr. ran
Sufi iirinin bu ilk aamasndaki zellikleri henz belirlenenmi olan Kalender tipi
bu altnc/onikinci yzyl air ve yazarlarnn yaptlarnda nerdeyse tam olarak
gelimitir;

kalender szcnn kendisi

pek ok nedenle yaptlarnda geer. 3 1

Gene de Kalender tipinin gerek bir yaznsal konuya dnmesi, 'Atrar'la (.

6 1 8/ 1 22 1 -2 2 'den sonra) balayp raki (. 688/ 1 289) ve Sa'di (. 69 1 / 1 29 1 92) ile sren, Hafz'la da dorua kan lran Sufi iirinin daha ge bir evresinde idi.
Smsk rl bir imgeler karm olarak bu konu tek tek iirlerde, genellikle ga
zellerde, baka konularla sarma dolatr, bununla birlikte Enlr Hseyni'nin (.
7 1 8/ 1 3 1 8- 1 9) yazd elli alt beyitlik ksa Kalendem<ime'de olduu gibi yalnzca

Kalender imgesine adanm iir derlemelerine de rastlanr. 32

30 'Abdullah Ensfui-yi Herevl. Ris<ile-i Kalendem<ime, Res<i'il-i c<imi'-i 'irjf-i kam- eh<irum- hicri
Hoca 'Abdull<il Ens<irf iinde, yay. Vahid Destgirdi, 92-99. Yazarlk sorunu hakknda kar. Meier,
495; ve De Bruijn, "QalandaTi..Y.J1<it," 78. Aynca kar. Kalendem<ime'nin zelliklerinin belimlenme
si, Yazc, "Kalandariyya," 4:4 73: "i huzuru, bilginin nemsizlii, her tr gsteriten kama, geici
dnyay ve iindeki her eyi kmsemeyi savunan bir dnce dizgesi.
31 Bir Kalenderfy<it liste ve zmlemesi iin baknz Helmut Ritter, "Philologika XV: Fariduddin 'Attar
III. 7. Der Divan Oriens 1 2 ( 1 959) : 1 -88; Ritter, index, s. v. "Qalandariy<it," aynca De Bruijn,
"QalandarfY.y<it, "; ve Johann Christoph Brge!, "The Pious Rogue: A Study in the Meaning of Qa
landar and Rend in the Poetry of iqbal," Edebiyat 4 ( 1 979): 43-49.
32 Emir Hseyni hakknda baknz l.ebihulliih Sara, Taril-i Edeb{yrit der inin, 3, :751 -63 (pek ok kay
nakla birlikte) ; ve N. Mayil Herevi, erh-i hal ve <is<ir- EmfrHseynf-yi Glrf--yiHerevi, mutevffe 718.
Kalendem<ime'nin metni iin baknz Sadeddin Kocatilk, "lran'da lslfuniyetten sonraki yzyllarda fikir
akmlanna toplu bir bak ve 'kalenderiye tarikao ile ilgili bir risale," Ankara niversitesi Dil ve Tarih
cogrqfya Fakltesi Dergisi 28 ( 1 9 70) : 227-29. Hem Meier hem de Herevi, Rza Kull Han Hidayet,
Mecma'u'lfitsah<i, 2:1 5'te bulunduklan biimiyle yalnua on drt dizeye dayanyor. Bu on drt dize
nin hepsi tam metinde var. Kocatiirk, Londra ve Tehran'daki yazmalara dayanyor ve. Glpnarl tara
fndan eitli yaptlannda (rnein 100 Soruda Trk{ye'de Mezhepler ve Tarikat/er Tarihi, 259) 1 9 1 4
ve 2032 olarak verilen nunaralanru vermeden lstanbul Ayasofya'da (imdi Sleymaniye'de) iki ns
hann daha olduunu sylyor. Paris'te beinci bir nsha var diyor Ahmed Munzevi, Fihrist-i nushah<i
y hatti-yi FdTSI 4:3049. Emir Hseyni'nin 54. dizede and "ihfil>.. Mille ve Din"in ok byk olas
lkla, Hseyni'nin kendi eyhi Bahaeddin l.ekeriya' Multiii araal ile balannl olduu ihabeddin
Eb'l-Hafs 'mer es-Shreverdl olduu da burada sylenmeli. Emir Hseyni'nin yazs, Kalender konu
su stne bamsz tek uzun iir olduundan, burada balca konulan zetlemek yararl olacaktr: hem
bu dnyaya hem teye ilgisizlik; gnahlann kabul edip ibadetlerini reddetmek; gezmek; Kalenderlerin
yaradln gizinin koruyuculan olarak ve Tann'nn inayeti ile donandklan iin yaradln "kayna" ol
duuna inanmak; zevk, elence, dans ve vecd, arap imek, tysz olanlara bakmak; nifak, dolanclk
ve aldatmaktan beri olmak; akl bir yana atma noktasna dek aka gven; Tann'ya giden tek yolun Ka
lenderinkinin olduu. Burada Osmanl yazan Viihidi'nin Hseyni'nin yaptna eritiini ve birok dizesi
ni yaklak Trke evirileri ile Mendkb'na aldn belirtmeye deer (Vahidi, 54, n. 40) .

. "

44

Toplumun Yadsnmas, Sapkn Bireycilik ve Tasawuf

Yaznsal Kalender'in ba zellii, "gerek" dini ak uruna toplumsal gele

neklere kar kasdi ve ak saygszlktu. Bu toplumsal anaristlik,

harabat (mey

hane, kumarhane, genelev) ziyareti, arap imek, kumar oynamak ve dinsizlik

gibi Kalender konusu imgelerle da vuruluyordu. Konunun bundan daha ince i
lenmesi iin, ilgili metinlerin tam bir i zmlemesine gerek var. 33 Ne olursa ol
sun yaznsal tanklk, Kalenderi hareketi denilebilecek herhangi bir olgu gstermi
yor. Metinlerimizde ortalkta dolaan Kalender gruplanndan aka sz edilmiyor;
bu aamada iirdeki Kalender, szcn davranlan deil de kiileri imlemesi gz
nnde tutulursa, genellikle [toplumdan] ayrlm yalnz bir bireydir.34 Ancak bu
yaznsal Kalenderi gerek karlklan ile ilikilendirmeyi olanakl klan birtakm
d kantlar var.

Kuramsal Sufi Yaznnda Kalenderler

ran iirinde Kalender geleneinin entelektel kkleri karanlklarda gml
olduu iin Kalenderlik davrannn gerek anlamnn aratnlmas iin kuramsal
Sufi yaznna bavurmak Met olmutur. Bu konuda en nemli bavuru yeri, Sfi
yeden olmayp onunla yalnzca balantl olan teki gruplann yan srra Kalender
lerin tartld

'Avarjf'l-ma'arj/inin dokuzuncu blmnde Eb Hafs 'mer

es-Shreverdi'nin (. 632/1 234) aada dedikleridir:
33 Profesr J. T. P. De Bruijn erken lran ri Kalenderiyat hakknda kapsaml bir alma hazrlamak
ta (zel konuma Mays 992).
34 Digby, 62 (n. 4) bu konuda unlan sylyor: "Gezginci Kalender gruplanrun geliip yaylmasna
'Attar'n, 573/l 1 77'den daha sonra yazlmam nl ri, Mantku't-tzyr'daki bir yk tanklk
ediyor. Acem'e (lran ve yaknlanndaki Farsa konuulan alanlar) gelen bir Arap, lkenin garip t
releri karsnda arm. Yolda giderken, daha nce hi grmedii birtakm kiilere, tral bir Ka
lender grubuna rastlam. Onlara katlp san kaztm ve onlarla aka anlanlmayan ama byk
olaslkla iretlik yaannlara kanlm, ancak kendi yurduna dnmeden nce onlardan kt muame
le grm, saldnya uram ve soyulmu. yk, onikinci yzyln nc drdnnde gezginci
Kalender gruplanrun Horasan'da bir manzara olduuna iaret eder gibi; ancak o zaman Arap Orta
dou'suna daha ulam deillerdi. O zamanlar, bu yazda tartlan onnc yzyl yklerinde
kilere benzer vahi ve kural kart davranla da niteleniyorlard, ka ve yz kllann tra etme
adetini edinmilerdi."
Ferideddln Muhammed 'Attar-i N"apiri'nin Mantku't-tqyr {ed. Sadk Govherin, 1 9 1 -92) metnin
de Kalenderlerin balann, kalann ya da yz kllann kaztt ya da Arabn, onlara katldnda
kendi san kendiliinden kazd hakknda bir iaret yok (3437. satrdaki 'r-ser, "plak-bal"
deyimi daha ok balk yokluunu gsteriyora benziyor) . Arabn Kalenderlerle "byk olaslkla...
iretlik yaannlara kanld" iddias da bir o kadar temelsiz. Bu yorum iin olas tek kant, 3435 sa
trdakigum ud merdiye "erkekliini yitirdi" deyimi, ancak bunun da daha masum (rnein, eref
kayb gibi) baka aniarnlan var. Kalenderler Araba kt davranp saldrmadlar ve onu soymadlar;
ama ilerinden birine harbi kumarda para kaptrd: burd ez- deryek nedeb "(Kalender] bir oyunda
ondan kazand." Burada benimsenen yoruma dayanak olarak baknz Ritter, 381 , burada sz ko
nusu parann Almanca zeti var.
45

Tannnn Kuraftanmaz Kullan

Kalenderiye sz, adetleri tahrip enne ve kalplerinin dinginlii bahesinde do

laarak toplumsal iliki balarn skp atma noktasna kadar, kalplerinin din
ginliinin (yaratt] esrikliin ynettii insanlan imler. Farz olduk.lan kada
ryla namaz klp oru tutarlar ve kendilerini eriara izin verilen dnya zevk
lerine brakmaktan ekinmezler; bu kadar da deil, kendilerini mbah olann
snrlan iinde tutmakla yetinip yasal zorunluluklann gerekliklerini aratr
mazlar. Gene de [servet] istifleme ve biriktirmeyi ve daha ok edinme isteini
reddennekte srar ederler. Zfiltid, oruu ve sofularn ibadetlerine uymaz, kalp
lerinin Tanryla barklyla yetinirler. Kendilerinde daha nce olan bu kalp
dinginliini arttrmakta gzleri yoktur. Melfuneti ile Kalender arasndaki ay
nn, birincinin tapnma eylemlerini saklamaya ikincisinin ise tre ykmaya a

balamasndadr... Kalender d grnle ilgili olmayp bakalannn kendi du

rumu hakknda bildikleri ya da bilmedikleri ile de ilgilenmez. Tek varl olan
kalbinin dinginliinden baka hi bir eye bal deildir. 35

Shreverdi'nin dedikleri birka nedenle nemli. nce, el-Makrizi ve Cam13 6

gibi sonraki pek ok yazarca hemen hemen szc szcne yinelenen bu ra
porda -Shreverd1 yaarken- am ve Dimyat'ta Cemaleddin Sav! nderliinde
epeydir biim almakta olan olduka kurumlam Kalenderlik ile bir tanklk a
ntracak hibir ey yok. rnein Cemfiledd'in'in etkinlikleri stne bilgisi olan bir
kimsenin Kalenderler "zahid, oruu ve sofulann ibadetlerine uymaz" szn et
mesi son derece olaslk ddr. stelik es-Shreverd1 ahar zarb [drt vuru] ve
zel Kalender klndan hi sz etmiyor. Onun iir 'Avarjf'l-ma'arjfi. yazmay
bitirdii srada (bu yaptn yazlnn terminus ad quem'i [bitim noktas]
624/ 1 22 7dir) es-Shreverdi'nir am'da domakta olan Kalender hareketi stne
hibir ey bilmedii belli oluyor.37
kircisi, es-Shreverdl'nin yaad sre iirde Kalenderlik diye tannan belli
bir dini davrantan sz etmenin olanakl olduu apak. 38 Gerekten de, es-Sh
reverd'i'nin bu davran betimleyii ok kuvvetli olarak ran iirindeki Kalender
35 Shreverdi, 66; Almanca eviri. 85 (9:23); parann daha nceki bir Almanca evirisini Ritter veri
yor, "Philologika XV," 14- 1 6. lngilizce eviriler eitli ikincil almalarda bulunuyor (rnein, Tri
mingham, 257).
36 Ahmed ibn el-Maknzi, el-Mevd'iz ve'l-i'tibdr bi-zikri'l-hitat ve'l-ds<ir, 4:30 1 ; 'Abdurrahman ibn
Ahmed-i cami, Nefahtitu'l-uns min hazardti'l-kuds, ed. Mehdi Tevh'ldi'Pr, 1 4 - 1 5 . 'Avdrjfu'l
ma'drjften alnn yapan baka kaynaklar iin baknz, Kprl 1 , 298, n. 3.
37 'Avdrjfu'l-ma'drffin yazl tarihi iin baknz Gramlich'in kendi yapn Almanca eviriye yazd
giri, 14-15. Cemfileddin'in evresindekilere Kalender adnn bu erken aamada daha taklmam
olmas hi kukusuz olanakldr.
38 Meier, 5 1 2 , es-Shreverdi, Kalenden hareketinin daha nceki bir aamasn betimliyor olmal saru
snda.
46

Toplumun Yadsnmas, Sapkn Bireycilik ve Tasawuf

konusunu hatrlatyor. Yaznsal Kalender ile es-Shreverdi'nin "gerek" Kalen

derlerinin kasdi tre-kartl, bu bakmdan zellikle arpcdr. stelik es-Shre
verdi' nin Kalenderlerin kalp yatknlyla bylenmilikleri zerinde durmas,
daha anlaml olarak da Kalenderlerin dini yasa hakknda asgari bir anlaylar ol
duu stne gzlemi, bu birlemenin olasln amnyor. 'A vdrjf 'l-ma 'drjfte
Kalenderiye stne olan blm, bu yzden, onnc yzyl ncesi lran rinde
ki Kalender konusunun yalnz bir iir gelenei olmayp toplum iinde gerek Ka
lenderler tarafndan sergilenen dini bir davrana iaret ediyor.
ncs, es-Shreverdl'nin Sfiye ve Kalenderiye arasnda bir aynn yap
mas anlaml. Bu ayrmn geerlilii kukulu. Shreverdi'nin savnn temeli, ne
pahasna olursa olsun kendi i huzurunu ileri srmekten baka bir amac olmad
iir, Kalenderin tam tanmyla mistik bir araya katlmaml imi gibi gr
nyor. Ancak byle bir tanm ayn derecede pek ok Sufiyi, zellikle edilgen mec
zfip tipleri betimlemekte kullanlabilir. Es-Shreverdl, Kalenderlerin toplumsal ba
kmdan mbah olann snrlarn amakta tereddt etmemesi, daha da kts ya
saya sayglannn asgari olmas gereinden rahatszlk duymu olabilir. Onun iin
es-Shreverdi'nin Kalenderiye ve Sfiye arasndaki ayrmnda, toplumsal kayg
tayan son derece bu-dnyal Sufi pirinin Sffizm iinde aka toplum kart bir
akm olan birincisiri son derece "i-dnyal" toplumsal bakmdan saygn bir din
darlk biimi olan ikincisiyle ilikisini kesmek iin gsterdii biraz yanl abasn
grmek olanakl.
Drdnc ve son nokta: es-Shreverdi'nir Kalenderleri Melametiye, belki de
balangta Sufi olmayan dini bir hareketle, birlikte tartmas dikkat ekici. Belli
bakmlardan Kalenderlerin Melametilerden aka ayrldn ileri sryor. Melame
ti'nin ba kaygs, gsterili bir dindarlk sergilemesinin benlie an dknle
neden olup en sonunda da kendirden memnun olmaya yol aaca. dolaysyla da
mmiri Tann'dan uzaklatraca korkusundan tr i durumunu bakalarndan
gizlemekti. Toplumsal ve yasal kabul edilebilirlik snrlarn bile bile geerek kendi
ni toplumun knamasnn ardndan gitmek istemesi, dindarlnn gerek doasn
gizlemek iir gsterdii zenli abadan tr idi. Ancak, Melameti'nin baskn kay

gs kendi evresirde bir tannmazlk rts rme abasyla toplumla kaynamak

olduundan bu tr snr amann da snrlan vard. Bu bakmdan Melametilerin ay
n giyim, donarm, ayir ve adetler edirmeyi reddetmesi ok anlamlyd. Gene bu
nun gibi Melameti kendi yaamn kazanmaya zen gsterir, yalnz sadaka ve ze
katla yaayan Sufilere kmseyerek bakard. Dolaysyla Melameti, an durum
larda toplumsal bakmdan Kalender kadar sapkn olabilirken dini iran ile, tek tek
irananlann uygulad biimiyle, amelin doa ve anlamnr teki inananlarn alg47

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

lamas ile belirlendii bir "kln kipi" iinde davranrd. Ancak Kalender bu kipi
toptan atn savlyordu. O da yalnzca kendi i durumu ile ilgiliydi; gene de Me
lamen'nin temel ncln. en iyi dinleyici Tann'dan baka bir dinleyicinin nemi
ni kabul etmeyerek reddediyordu. Bu bakmdan Kalenderin toplumsal ve yasal su

u, onun ilk abasnn Tanr ile ilgili olarak kalp yatknln elde etmek ve koru
mann, yalnzca arzi bir sonucudur. Kalenderi bu amaca varmaktan alkoyduu
srece her tr toplumsal iliki bir engel olarak grlyor ve atlyordu.

Cemaleddin' den nce Kalenderiye ve Dervi Dindarl

Onnc yzyl ncesi Kalenderle Son Orta Dnem yeni zahidlik arasndaki
tarihi iliki ne idi? En ak balant hi kukusuz Cemfileddin'in izleyicilerini be
lirtmek iin Kalender adnn kullanlmasdr. Bu dervilere bu adn nasl ve tam
olarak ne zaman verilmeye baland bilirrniyor. Hatib-i Farisi'nin pirin menk
bevi yaamyksn yazd sekizirci/ondrdnc yzyl ortalanna gelindiinde
kendilerinden kesin olarak Kalender diye sz ediyorlard ama bu adet Cemfiled
dln 'in yaad zamana gidiyor muydu, yoksa daha sonraki bir gelime miydi bil
mek olanaksz. Zaman hakkndaki gerek ne olursa olsun Kalender adnn Cav
laklar iin kullanlmas, Cemfileddin ncesi Kalenderi eilim ve sonraki Kalenderi
ye arasnda adsal olmaktan te bir devamlln varln gstermesi bakmndan
nemlidir. Cemaleddin tr Kalenderlerin ilk kua, uygulamada eski Kalender
idealini kasden gerekletirmeye kalkmamlarsa bile, bu ideal zamanla sonraki
Kalenderiye'nin etkinliine biim vermitir. Onbirinci/onyedinci yzyl ortalar
Osmanl toplumu gzlemcisi Sir Paul Rycaut tarafndan betimlenen biraz bu-dn
yal Kalenderlerin ortaya kn aklamak, baka trl ok zor olurdu:
[Kalenderler] zamanlarn yemek imekle geirir; bu oburluu sr
drmek iin de kemerlerinin talarn, kpe ve bileziklerini satarlar.
Herhangi zengin bir adam ya da nemli bir kiinin evine geldikle
rinde onlarn suyuna gider; btn aileye, onlar cmert ve bedava
bir len vermeye ikna etmek iir ho szler ve neeli deyiler sy
lerler. Onlar meyhaneyi cami gibi kutsal sayar ve Tanrya sefahatle
ya da onun yarattklarn istedikleri gibi kullanmakla bakalarnn
sertlik ve ile ile yaptklar kadar ibadet ettiklerine inanrlar.39
39
48

Paul Rycaut, The History efthe Present State efthe Ottoman Empire, 260.

Toplumun Yadsnmas, Sapkn Bireycilik ve Tasawuf

slam topluluklannn hem i hem de d gzlemcilerinin yapt bu tr gz

lemlerin ne dereceye kadar gerei yanstt, sorgulamaya doal olarak aktr.
Bu tr snrlamalar bir yana Cemaledd1n'den nceki Kalenden eiliminin anarist
bireyciliini anarist dervi gruplarnn, zellikle ak toplumsal sapknlk zerine
vurgulanyla sreklilie kavuturduklar belli.
Dnya-yadsyc dindarlk biimlerinin lslam dininin tarihi geliiminde derin
ve salam kkleri vard. slamn ilk yz ylnda Mezopotamya'da, nc/do
kuzuncu, drdnc/onuncu ve beinci/onbirinci yzyllarda da ran'n ii ve ev
resinde almak bir yaam biimi olarak gl te-dnya zhd akmlar vard.
Bylesi eilimler eninde sonunda "i-dnyac" Sfizm tarafndan zmsenmi ve
evcilletirilmitir ama tamamen yok edilmemitir. Ancak mistik bir dindarlk bie
mi olarak Sfizm kendi iinde dnceye dalarak dnyadan kamaya doru g
l eilimler de ieriyordu. Sonu olarak Sfzm, srekli anarist bireycilik patla
malarnn kayna idi. Bu tr bireycilik belirtilerinin en nemlisi ve bizim amac
mza en uygunu en ok ran kltr evresinde gelimi olan Kalenden eilimdi.
Dervi dindarl bu eilimin gl bir canlan ve gl te-dnyal akmlarla bi
reimi olarak Mezopotamya ve ran'da ilk Orta Dnemin sonuna doru gelimi
ve yedirci/onnc yzyln balarnda su yzne kmtr.

49

Drdnc Blm
USTA ZAHDLER

Yeni zhdn ortaya k toplumsal olarak sapkn zhd hareketlerinin oluu

munda nemli roller oynam tek tek zahidlerin meslek yaamlarnda ok ak
olarak grlr. Zhd ustalarnn rnek dindarl, her yerde zahid eyhlerin biim
verdii idealleri byk bir lde kurtarc toplumsal eyleme dntren topluluk
lann olumas iin bir katalist olarak hizmet grmtr. Bu yzden bu yeni zhd
tarihi incelemesine en nemli dervi eyhlerinin yaamyklerinin betimlemele
riyle balamak yerinde olacaktr.

Cemaleddin Savi: Kalenderlerin Piri

Kalenderler yeni ve ayr bir dervi grubu olarak am ve Dimyat'ta yedin
ci/onnc yzyln ortalanndan nce kmtr. Kalenderi yolunun oluumu, pi
ri Cemaleddin Savi'nir (kimi kaynaklarda Saveci) etkirliiyle ayn anda ve onun
evresinde younlayordu. Ayn kimliklerini Cemaleddin ya da yakn evresinde
ki yandalar tarafndan savunulan eylemlere balanarak koruyan Kalenderlerin
ortaya kmasnda onun kiisel rnei kesin bir rol oynamtr. Bu eylemlerin en
kendine zgs daha sonra "drt vuru"

(ahdr zarb)

olarak bilinen sa, sakal,

byk ve ka (kimileyin kirpiklerin de) tra, kesin olarak Cemaleddin'in kendisiy

le balamtr. yi ki yaam ve kiiliinin ana izgilerini yeniden kurma olana
var.
am'da Kalenderi plri Muhammed-i Buhara'i'nin elli bir yanda bir mridi i
razl Hatib-i Farisi (d. 697/ 1 29 7-98) 748/ 1 34 7-48 ylnda Farsa dizelerle Cema51

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

leddin'in yaamyksn yazd. l Byk pirin lmnden yaklak yz yl sonra

yazlm menakb, en azndan, sekizincilondrdnc yzylda o kentteki belli bir
Kalender grubunca anlald biimiyle Cemfileddin'in iletisini yanstyor.
Hab-i Farisi'nin ba ilgisi, Cemfileddin'in Sufilikten Kalender yoluna geiine
yneliktir. Cemfileddin yaptn balannda zenli bir biimde ok sayg gren ama
gen bir Sufi piri olarak gsteriliyor. Yazar Cemaleddin'i Bayezld-i Besraml'nin
ada ve sevgili bir dostu yapyor, teki kaynaklarda sz birlii ile Cemaled
dln'in Sufi piri olarak gsterilen COsman-i Rml'nin gerekte onun mridi olduu
nu ileri sryor.2 Bayezld tarafndan Cemfileddln'in eline braklan cosman-i Ru
mi onu rak'ta bir hanka'da kalabalk bir yanda topluluuna, kymetli ta kak
mal altn bir mihraptan Kur'an ve hadis hakknda hutbe verir bulur. Tasavvuf
stne grleri sradanm gibi grnyo r. Necmeddin Razi Daye'nin ( .

654/ 1 256) Mirsadu'l- 'ibdd min el-mebde' ile'!- ma 'dd'ndan malzeme kullanan
uzun bir blmde Cemaleddln, rnein, "byk filem" ve "kk filem" szlerinin
gerek anlamlan zerinde btnyle nceden grlebilir ve tutucu bir biimde
duruyor.3 Cemaleddin' in kariyerinin bu evresi stne yaamyks yazarnn
verdii snrl bilgide, onun gr asnda kaytszlk kavramna zel bir vurgu
sezmek olanakl.
Cemfileddin, cosman-i Rumi onun yanna geldikten hemen sonra, seyahatin
deerleri zerine kapsaml bir sylev verir ve sylediini uygulamaya koyarak,
cosman-i Rumi de iinde olmak zere dervilerinin krknn eliinde lkeyi dola
maya balar. am'n Bab's-Sagir mezarlnda (beinci c imam Zeynelcabi
d'in'in kz) Zeyneb'in trbesinde Celaleddin ed-DerguzW'yi grp tanyncaya dek
sren bu geziler onu Kalenderi yoluna girmeyi hazrlar. Mahrem yerlerini rten bir
ka yaprak saylmazsa tamamen plak olan, ottan baka bir ey yemeyen ve bir
1 Farisi. Aadaki tartmada bu yapt anldnda sayfa ve saur gndenneleri Yazc'nn, beyit numa
ralan da Zerrinkfb'un basklannadrr: buna gre 6.5/82 Yazc'nn metnindeki 6. sayfa, 5. satrr ve
Zerrinkb'undak.i 82. beyittir. Metinde yapnn ad verilmiyor. Yazann mahlas olan Hatib-i Farisi,
6.5/82, 55. 1 4/1068. 89. 1 1 1 746, ve 90.3/1 768de geiyor. Pilinin adn 5.!58'de verir. 697/129798 ylnda doduu, yaptn sonunda kitabn bitirdii zaman elli bir yanda olduunu belirten sz
den kartlabilir, 90.3/1 768.
2 Hat'b-i Farisi Cemfileddin'in doum ve lm tarihlerini 382/992-93 ve 463/1070-71 olarak veriyor.

Bayezid'in en ge 260/870'lerde, Cemfileddin'in szde doum tarihinden yz aan yl sonra dodu

una gre Farisi'nin tarihi dorulukla ilgili bir yetenei yoktu besbelli. Bayezid hakknda bak. Hel
mut Ritter, "Abu Yaztd al-Bistami," El, 1 : 1 62-63; ve Gerhard Bwering, "Bestami, Bayazid", EIR,

4: 1 83- 1 86.
3 Farisi, 1 8 .4/3 1 9-25. 2 1 /468: Mirsdd'daki benzerlikler Zerrink1b'un 1 2 1 -25'te metne koyduu
notlarnda belgelenmitir. Necmeddin-i Razi ve Hat'b-i Farisi tarafndan bu ortak malzeme kullan

mnn kkenini incelemek olanaksz doal olarak ama sonuncunun (ya da Cemfileddin'in kendisi
nin) birinciden almas olas.

52

Usta Zfilidler

yerde sessiz ve hareketsiz duran Derguzini Cemaleddin zerinde derin bir etki ya
par. ki dnyadan da kurtulsun ve yolu zerindeki btn engeller kalksn diye
Tanrya dua eder. e Tanrnn karmasyla ba ve bedeninin btn kllan dklr.
Bu Cemfileddln'ir duasnn kabul edildiinir ve imdi "lmnden nce l oldu
unun" imidir. Bundan sonra Cemfileddin, tpk Celfileddir ed-Derguziru'nir d g
rn ve klyla, kalender olur. Cemfileddin'ir aracl ile Derguzirll'nin vcu
dunun kllan da yok olur. Cemaleddin bu yaanty "lmeden nce ln"

kable en temiitil)

(mum

hadisi ile dile getirir ve savunur: Kalender, Tanrya srekli ya

knlk elde etmek maksadyla kendi istenciyle lerek

(mevt-i irddf )

kendini iki

dnyadan kurtaran kiidir.4 zellikle Kalenderi olan yalnzca beli rten yapraklar
la dolamak, btn vcut kllanr yok etmek, uykusuz ve ottan baka yiyecei ol
madan, konumakszn ve kmltsz mezarlarda oturmak gibi adetlerin hepsi bu
"lm ncesi" lmn dolaysz sonulan olarak grlyordu.5 Kalender l bir
kii gibi grnr ve deyim yerindeyse, yle davranr. Dolaysyla cenaze namazna
bilerek yaplan bir gnderme olan drt tekbfr getirme Kalenderi adeti, Kalender'in
gerek durumunun srekli bir uyancs olarak ilev grr: ''iki dnyaya da l. ' '
Ksacas, Kalender toplumu toptan reddeder, kendiri toplumsal yaamn haklann
dan da grevlerinden de kopanr. Kazanl i, evlilik, hatta dostluk gibi her trl
toplumsal ilikiye tekme atarak kendini tam bir yalnzlkla, yalnz Tanrya verir.
Hatib-i Farisi, Cemfileddin'ir kariyerinir gerisiri yalnz kalmak iir verilen bir
savam olarak betimliyor. ir garibi, bu bakmdan Cemfileddin'e belki en ciddi
meydan okuma evresirde kendi kiisel rneine dayanan bir Kalender toplulu
unun belirmesiydi. Balangta Cemaleddin ve mritten (Celal-i Derguzini,
Muhammed el-Belhi ve Ebu Bekr-i Isfaharu ama aralannda Cemfileddin'ir byk
ln kabul etmekle birlikte C:Osman-i Rumi yok) oluan ana grup ksa bir sre
sonra ok daha geni bir Kalender yoluna girmiler halkasnca evrilmitir. Yeni
ye bulmak iir allmamtr. Cemfileddin rneini yayma onuru, ya da yerinde
bir deyile suu, pirin kendinir deil yakn mritlerinir, zellikle Ebu Bekr-i Isfa
hani'nirdir. 6 Cemaleddin, balangta, nderlik zorunluluunu isteksizce kabul
4 Bu hadis hakkndaki kaynak iin bak bl. 2 not. 2 .
5 Cemfileddin'in menakbnda btn bu adetler zerinde uzun uzun durulmutur. Mezarlklarda kalma
hakknda zellikle 82-84/1 609- 1 688'deki delil geften-i Se,xyid der brib- anki dergiristdn nies
ten[rdj mertebe ist balkl blme baknz (Cemfileddin am'da da Dimyat'ta da yalnz mezarlklar
da kalr) : plaklk hakknda 3 1 .5-7/567-69, 3 2 . 0 - 1 4/593-97, 4 2 . 61796; sessizlik hakknda
33.2/607, 4 1 . 9 7778, 4 2 . 6/796, 46.3/875, 80.2-3/1 565-66, 80. 6/ 1 5 79 ve 84 (btn say
fa)/1 646/63; yemekten uzak durma hakknda 33.5-6/6 1 0/ 1 1 , (haftada yaklak bir kez ot yemek
hakknda) 36. 7-1 5/672-80, (pimi yemei!bakalanrun yemeini red) 37.20, 4 1 .9/778, 42.202 1 19 1 0- 1 1 ; geceleri uyank kalma hakknda 4 . 9/778, 42.6/796; kln nemi hakknda 3 1 .5/588,
zellikle der hikmet ve mevCize ve tahsfn balkl blm: 46. 7/879'dan 4 7.1 6/907'e dek.
6 Ebu Bekr-i Isfahani'nin fun'daki kerametleri 47. 1 8/908-53. 5/1026'da anlatlyor.
53

Tannnn Kuraltanmaz Kullar

eder, belli bir dereceye kadar da an yalnzcln toplu yaama uydurur bile. r
nein mridlerinin dindar mminlerin getirip sunduu yemekleri yemelerine izin
verir ama kendisi bakalarnn yemeine dokunmaktan kanr. Sknt veren ar
yn gmlek giyimini

(cavlak) balatmas da insan toplumuyla artan temas kabul

etme dorultusunda bir dnm gibi grnyor. Bununla birlikte Cemaleddin'in

iki dnyadan da uzak kalmak iin verdii kesin sz, en sonunda, yandalanna
kar, eyhleri olarak tad sorumluluktan daha ar basar. Yetkisini en nemli
mridine aktararak eski yalnzlk grevine sadk kalmak iin am' dan ayrlp M
sr, Dimyat'a gider. Dimyat'ta bir sakal karma mucizesiyle ermiliini kantlar
ve orada, kentin kads da iinde olmak zere hibir mrit kabul etmeyerek alt
esenlikli yl geirir. 7 ldnde ayn kentte gmlr.
Hatib-i Farisi'nin anlats, am Kalenderlerinin Cemfeddin'in dnya-yadsy
c yalnzcln, bu kentteki etkinliinden kabaca kuak sonra canl bir ideal
olarak barlanna bastklann aka gsteriyor. Mrid/yaamyks yazan bu
ideali yoksulluun

!.fakr ) ateli bir savunmas biirrirde yeniden yaratyor. An

latnn asl kendisi "Yoksulluun Erdemleri stne" (der sJfat-Jazilet-iJakr )
balkl bir blmle balar ve ayn konu btn metnin urasnda burasnda boy
gsterir. Bu balamda verilen ana iletiler, btn yaratklann en iyisi ve iki dnya
nn iyesi Hz. Muhammed'in kendisinin mutlak yoksulluu setii ve Cemaled
d!n'in yoksulluk ah olduudur.8 Hatib-i Farisi kendi zamannn Kalenderi hare
keti stne zel bilgi vermiyorsa da btn imler, Cemaledd!n'e yaktmlan bu
yoksulluk idealini dervi yoldalarnn o naylamakla kalmayp ona sayg
duyduklarn da gsteriyor.
Cemaledcfin'in yaamnn tarihi zn Arap, ran ve Trk kaynaklanndaki y
nla ykye dayanarak yeniden kurmak olanakl. Cemaleddin altmc/onikinci
yzyl sonlarna doru, muhtemelen bugnk Tahran'n hemen gneybatsnda
yer alan tran kenti Save'de dodu. Genlii stne hemen hemen hibir ey bilin
medii halde bir din bilgini olmak iin okumu olabileceine dair birtakm belirtiler
7 Sakal karma mucizesi Battlta'da da aadaki gibi yazldr, 1 :6 1 -63. Cemaleddin Dimyat'a gel
dikten ve mezarla yerletikten bir zaman sonra, Cemfiledn'i sakal kesme bidatndan tr yer
mek iin hi vakit kaybetmeyen lbn el-cAmid adl biri olan, kentin kads ile ksa bir atmas olur.
Cemaleddin, mezarlkta katra bindiine bakarak lbn cAmid llerin yaayanlar kadar saygya de

er olduklann herhalde bilmiyor diye kady cahilin biri ilan eder. lbn CAmid sakal kesmenin daha
ar bir su olduu yaruuru verir, Cemfileddin "Demek istediin bu mu?" deyip keskin bir lk ata
rak kapkara bir sakal kanr. ikinci bir lkta bu sakal beyaza dner, ncsnde ise btnyle
yok olur. Bu mucizeden sonra lbn CAmid sadk bir Cemfileddin yanda olur ve onun adna bir za

v{ye yaptnr, Cemfil ed-Din lnce oraya gmlr.

8 Der SJfat-Jazilet-fakr'n balang blm, 6. 7/85-8. 1 1 'dedir. Muhammed.in yoksulluk tercihi

iin bak, 3.2-4/1 7- 1 7 ve 6 . 1 2-7.1 1/9- 105; yoksulluk ah olarak Cemfileddin iin bak 1 0. 1 8/ 1 72
ve 1 1 . 13-15/1 90-92.
54

Usta Zahidler

var. rnein Delhi iti evrelerinde canl tutulan szl bir gelenee gre Cema
ledclin, hibir kitaba bavurmadan fetva verdii iin, "ayakl ktphane" diye bili
nirdi. 9 Kendisi Kalender olan bilginlik iddial bir derleyici tarafndan aktanldn
dan bu haberin gvenilirlii sorguya aktr. 1 o Bunda, yine de, Memlk kaynak
lannda Cemaledclin'in Kur'an'n yan sra din bilimleri dersi ald ve hi olmazsa
yann yamalak bir Kur'an yorumu yazd sylendiine gre bir gereklik pay
olabilir. 1 1 Gen bir adamken almalann srdrmek iin am'a giderek, cos
man-i Runl'nin kentin kuzeydousundaki Kasiyn dann dibinde olan tekkesi
ne girdi . 1 2 cosman-i Rumi, hemen hemen kesin olarak, Kasiyn'daki Rmiye
tekkesinin 684/ 1 285'te len yneticisi erefeddin Muhammed-i Rumi'nin babas
idi. ada bir kaynaa gre snnete sk ball ile nl olan baba hakknda
hemen hemen hibir ey bilmiyoruz. 1 3 Oluysa, ksa lm yazsnda "inanlmaz
derecede cmert ve alakgnll, semaca da ok dkn' ' olarak betimleniyor. 1 4
Cemaleddin'in, COsman-i R1mi'ye balanmasnn gsterdii gibi, saygn S1fizm ile ilikisi olaanst gen zahid Celaleddin ed-Derguzini ile karlamasyla
an zhd yoluna girmesine yol at. 1 5 Bir aynlk ve yalnzlk rnei olan Derg
zini, Cemaledan'in dindarlnda derin bir dnm yaratt. Bir zhd ruh haliyle
ezilen Cemaleddin yzn ve ban kazd; zamann yz Mekke ynnde kzb9 Kalender, 1 30-32 (meclis 37). iti eyhi Nasireddin ra- Dihli'nin (. 757/1 356) "szlerini"
(me!fzit) kaydeden bu yapt. 754/ 1 235ten sonra yazlmtr; bak Digby, 96, 1 1. ve 2 . notlar.
"Ayakl ktphane" nitelemesini ieren yk, Cemfeddin'in ad anlmakszn daha ksa bir halde
Nasireddin'in piri Nizameddin Evliya'nn (. 725/ 325) konumalarnda da grndne gre.
geleneksel iti bilgisinde hazu duran bir fkra olabilir; bak Emir Hasan Siczi, Fevi'idu'lj'u'id, 3;
lngilizce eviri: Nizim ad-Din Awl{ya: MoralsJor the Heart, ev. Bruce B. Lawrence, 84.
10 Hamid Kalender'in ocukken Kalender yoluna girdiinin yks ve Kalenderlere ballna verdii
deer hakkndaki kendi szleri iin bak, Kalender, 6; aynca Digby, 7 1 -72. iti me!fzit yazn
iinde H({YTU'l-mecilis'in konumu hakknda yenilerde bir tartma kmtr. car! W. Ernst, Etemal
Garden: Mysticism, History, and Politics at a South Asian Sj/i Center, 68-7 1 . burada Hamid'in
bilginlii zerinde de duruluyor.
1 1 emseddin Muhammed el-Cezeri tarihinde Cemfeddin'in kendi el yazs ile birka Kur'an tefsiri
cz' grdn yazyor; bak Zehebi, 398 (ez-Zeheb! 748/ 1 348 ya da 752/1 352-53te ld; ez-Ze
hebi'ye dayanarak Safedi, 293 (ez-Safedi 764/1 363te ld); Nucaymi, 2:2 1 0- 1 2 (an-Nucaymi
927/1520-2 1 'de ld). emseddin Muhammed el-Cezeri iin bak cari Brockelmann, Geschichte der
Arabischen Litteratur. Suppl. 2:33 ve 45; kar. A. S. Bazmee Ansari, "Al-Djazari," El, 2:522-23.
12 Zeheb!, 397; Safedi, 292; Hatib, (683/1 284-85'te yazl), S l b.
1 3 Hatib, 5 1b.
4 Alnt, emseddin Ebu cAbdullah Muhammed ibn COsman ed-Dimeki ez-Zehebi. e/-C/berji haber
men gaber, hazrlayan Eb1 Hacir Muhammed es-Sacid ibn Bisyuni Zaglul, 33:357den. Aynca
bak. lbn el-Kesir, cmacteddin tsmac ibn Cmer (yakla. 700-774/1 300- 1 373) , el-Bidiye ve'n
nilu{ye, 1 3 :307; Nucaymi. 2 : 1 97; lbn el-ctmact. cAbdulhayy ibn Ahmed, ezeritu'z-zehebji ah
bir men zeheb ( 1 080/ 1 670'e dek), 5:389.
15 Hatib gen zahidin adn Gerbed olarak veriyor. Kaynaklar arasnda yalnz Kalender, 3 1 . Cema
leddin'in [zahid] olmasn "demir-takanlar" diye bilinen bir grupla karlamasna veriyor. Bu ka
nt demir takan Haydarilerin Cemfileddin'in zfillidlie gemesinde gerekten etkileri olabilecei ger
eine dikkat etmemize yanyor.
55

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

le'ye dnk, konumakszn ve tek yiyecei ot olduu halde mezarlarda hi hare

ketsiz oturarak geirmeye balad. 1 6 Baka bir haber geleneine gre Cemaled
din'in zahidlik yoluna girii, Kur'dn'n Yusuf yksnn bir blmn

1 2 :2 1 -35)

(Kur'an,

hatrlatrcasna, iffetini korumak iin gsterdii titiz abas sonunda

kolay olmutur. Cemaleddin'in sakal ve kalarn kazma adeti iin almak bir
aklama getiren bu gelenee gre Cemaleddin, yznn ve biiminin gzelliin
den dolay kendisine ak olan bir kadn tarafndan srekli rahatsz ediliyordu.
Kadn, Cemaleddin'i ayartma abalarnda balangta baarsz idiyse de, sonunda
onu kandrarak evine sokmay becerdi. Cemaleddin'in kaacak yeri yoktu, kendi
ni kurtarmak iin son bir abayla tesadfen yannda olan bir usturayla sakaln ve
kalarn kazd. akna dnen ve ok kzan kadn onu fena halde azarlayarak
evinden dar attrd. Tra olarak gnah yenen Cemaledclin bundan sonra yz
n her zaman tra etmeyi adet edindi. ! 7 erdii gereklik ne olursa olsun Cema
leddin 'in tra olma adetinin aslnn bu "inanlmas g" aklamas menakb ki
taplarnn genel bir zellii olarak gvenle bir yana atlabilir. 8
Cemaleddin'in kariyerinin gerisinin yks kutsal yaamyksnde bulunan
bilgiyle uyuuyor. Yandalarnn artan saysyla yalnzlnn yara almas yzn
den Cemaledclin gruptan aynlp hi tannmad bir yere gitmeye karar vermitir.
Yetkisiri en ileri mridi Muhammed el-Belhi'ye vererek am'dan ayrld ve yaa
mnn son yllarn Dimyat'ta bir mezarlkta zenle korunan toplumsal bir yalnz
lk iinde geirdi; burada trbesi evresinde sonradan bir zaviye yaplmtr. 1 9
Cemaleddin her eyden nce uzlamaz bir zahiddi. Bu dnyay reddinde, hem
am'da hem de Dimyat'ta mezarlklarda kalma dknlnn yan sra, ban
1 6 Farisi, 30-34/546/629. Zeheb!; 397; Safedi, 292; ve NuCaym!, 2 : 2 1 0- 1 2 bu ykde Celal-i Derg
zini'nin yan sra aynca COsman Kiihl el-Ffuisi diye birinden sz ediyor.
1 7 Battiita, 1 : 6 1 -63: Ebfi'l-Hayr Rumi, Saltukn<ime, haz. Fahir iz, 363b-69a: Firite diye tannan Mu
hammed Kasm Hindfi'ah Esterabadi, Glen-i lbr<ilimi, genellikle T<irfh-i Firite deniyor, 2:407-8;
Kasm Gam. Bahs der<istir ve efktir ve ahv<il-i H<!fiz, 2:442-43.
1 8 iin anlaml yan, Cemfileddln'in, sonraki yandalanndan birince yazlan men<ikb'nda bu yk
den sz edilmiyor. yknn yeri ve zaman hakknda kaynaklarn uyumamas doruluundan
kukulanmak iin baka bir nedendir. stelik ayn motif baka menkbevi malzemede de var: esas
olarak ayn yk, bir erken yedincilonnc yzyl Arap kaynanda ve iki erken dokuzuncu/on
beinci yzyl kaynanda tra olay olmadan ve deiik bir sonla akran ibn cubeydullah adnda
biri hakknda syleniyor; bak Christopher Schurman Taylor, "The Cult of the Saints in Late Medie
val Egypt," 1 58-59.
19 Dirnyat'ta bir Kalender zaviyesinin olduundan Battiita'da sz ediliyor, 1 : 6 1 . Yukardaki tartmada
anlan kaynaklardan baka, kaynaklarda Cemfileddin'e kimi baka, daha dolayl gndermeler var.
Hamdullah Mustevfi Qazvini, The T<irikh-i Guzidah (730/ 1 329-30), yay. Edward G. Browne,
1 : 790'daki not gerekten Cemaleddln adnda baka bir eyhe deil de gerekten Cemfileddin Si'
vi'ye iaretse lm tarihi 4 ewfil 65 1 /27 Kasm 1 253 olur. Aynca Muhammed ibn Bahadiir ez
Zerkei, Zehru'/-Carifl ahkam (ya da tahrim)i'l-haf adl kitabnda esrarn "bulucusu" olarak
eyh Haydar'la birlikte Ahmed [sic] es-Saveci el-Kalenden'yi de anyor; bak 2. blm 1 6. not.
56

Usta Zahidler

ve btn yz kllann kazmak, yn uval giyinmek, yaamak iin almay red

gibi eylemlerle kendini toplumsal yaamn yerleik btn kalplanndan koparmak
iin gsterdii an zenden belli olduu gibi, ok skyd. Aynca muhtemelen tek
[esiz] yaard. Mrid edinmeye bsbtn kar, gereksinmelerine de ilgisiz deil
ise de her tr ilgiden kaar, tam bir yalnz yaam srdrmeyi yelerdi. Dini yasa
ya kar tutumunun niteliini belirlemek olanakl deil. Farz olan dini trenlerden
bilerek katnn ya da dini yasaklan aka ihlal ettiinin bir belirtisi yoksa da
yaam hakknda bilinenler, ericata uymann mesleinde nemli bir konu olma
d izlenimini veriyor. Kiisel rneinin ak iletisi, dnya-yadsyc yalnzclkt
ve bu iletinin temsil ettii g ve zahid biemi dindarln ekicilii, Kalenderi yo
lunun kurulmasna yol amtr.

Kutbeddin Haydar: Haydarilerin Piri

Demir gerdanlk, bilezik, kuak, halhallar, kulak ve reme organlarna takl
halkalara zellikle dkn Haydari dervii yedinci/onnc yzyldan balaya
rak slam dnyasnn birok blgesinde tandk bir grnm olmutur. Bu ok
acayip dilenci dervi grubunun piri, Kutbeddin Haydar adl biriydi. Bu nemli kii
liin tarihsel yaam sylence ile rtl ise de, dini merebi mucizevi baarlarnn
yklerinde hala aka grnyor.
Kutbeddin Haydar, Kuzeydou tran'da Horasan'n, bugnn Trbe-i Hayda
riyesi, zave20 kentinde ve evresinde yaamtr.2 1 Mezar bugn hara ayn yer
de duruyor.22 Bu kiinin uzun meslek yaam btn altnc/onikinci yzyl kap
sayp Moollarn Zave'yi yakp ykt 6 1 7/ 1 220 dolaylarnda sona ermitir.23
20 zave kenti hakknda bak Dihhda, "zave."
2 1 Haydar'n lke lke dolatn yalnz MuCUeddin Muhammed zemeci-yi isfizfui, yazyor, Ravza
tu'l-cennat.ft evs4fi medine Herat (897/1491 -2'de yazlm) , yay. s. M. Kazm imam, 229, teki
kaynaklar bu konuda suskun.
22 Ludwig Adamec, yay. Historical Gazetteer efIran, c. 2, Meshed and Northeastem Iran, 653-55.
23 Aadaki kaynaklar Kutbedcfin'in lm tarihi olarak 6 1 7 ya da 6 1 811 220-22 yllanru veriyor ve
ld zaman yz yanda olduunu da sylyor: el-cukbari (. belki, 690/129 1 ) , Kitabu's-seva
nih, Rosenthal, 51-53; Kazvini, 382-83; Hamdullfil Mustevfi, Tdrfh-i Gzide, 792-93; idem, The

Geographical Part qfthe Nuzhat-al-Qu!Uh Composed by Hamd-Alkih Mustaw.ft qfQazwfn in 740

(1340) , yay. Guy Le Strange, 1 5 1 - 1 54; Gyaseddin Humamedcfin Hiindenir, Tdrih-i habibu's-si
yer.ft ahbari'l-beer, yay. Celfileddin Huma'i, 3:332; Kerbela'i 1:444. Ancak Devlet'iih ibn CAfa'
ed-Devle Bahti'iih el-Gii.zi es-Semerkandi, Tadlkirat al-shuCara', yay. Edward G. Browne, 1 92,
Kutbedcfin'in 597/1200-1201 ya da 602/1205/6 ylnda ldn iddia ediyor, Fasih el-Hafi diye
bilinen Fasiheddin Ahmed ibn Muhammed ise, Mucmel-i Fasfhf (8451 1 4 4 1 -42) , yay. Mahmud
Farruh, 2:288, onu 6 1 3/ 1 2 1 6-1 Tde ldrtyor. zave 6 1 7/1220 ylnda Moollarca yaklm, otu
ranlan da kltan geirilmitir; baknz CA!ii 'eddin 'Ata Melik Cveynl, The History efthe World
Conqueror [Tdrih-ifahan'gush<ij , ev. john Andrew Boyle, 1: 144.
57

Tannnn Kuraltanmaz Kullar

Galiba Trk beylik soyundand ve Trk dilli topluluklar arasnda zellikle ekici
bulunuyordu. 2 4 Bu yzeysellikler dnda Kutbeddin'in yaamyks hakknda
ok az gerek kesin olarak bilinebiliyor. 2 5 Genliinde byk olaslkla bir Sufi
evresinden geti . Kimi kaynaklarda Zave'ye yakn Serahs kentinde etkin olan
eyh Lokman'n ya da nl Turk Sfisi Ahmed Yesevi'nir (. 562/ l 1 66) eski
rencisi olarak gsteriliyor. 2 6 Bu tr ballklarn varln saptamak olanaksz.
Yalnz ge kaynaklarda anlan ve Yesev1 geleneinin kendisinde apak yok olan
Ahmed Yesevi ile ilikisi, zellikle Kutbeddin Haydar'n dnya yadsyan zhd
iin pek yerinde olmayaca Yesev1 tasavvufunun eriata bal doas dnlr
se, kukulu. Ancak Kutbeddin Mevdd- iti'nin bir mridi, belki de Kutbeddin
iin bir drtlk yazm olan ah- Sencan'a (. 527/ 1 200- 1 2 0 1 ya da 599/1 202-

3)

yakn olduu sylentisi dolaysyla Kutbeddln'in gerekten birtakm Sufi ba-

24 Fasih el-Hafi.

Mucmel-i Fasihi,

2:288, Kutb ed-Din'in tam adn Kutb ed-Din ibn Timr ibn Ebf

Bekr ibn Sultan'ah ibn Sultan Han es-Salri olarak gsteriyor. Devlet'ah,

Tezkiretu'-uCara',

1 92, babas ahver tarafndan Haydar'n Trkistan sultanlan soyundan olduunu iddia ediyor.

CAJi lr Neva'i de cami'nin Nefahatu'l-uns'unun aataycaya geniletilmi evirisinde Kutbeddin

Haydar'n bir Trkistan hannn olu olduunu sylyor; baknz Nesayim'l-mahabbe

mdyimi'l:fiitvve

min e

(deri. 90 1/1 495-96) , yay. Kemal Eraslan, 383-84. Kerbela'i, 1:444, Kutbeddin

Haydar'n Trkl hakkndaki szleri yineliyor. lsfizari,

Ravzat 'l-cenn<it,

2 1 6, Kad emseddin

Muhammed-i Zizen'in Nesebn<ime'sinde Kutbedd'in Haydar'n soyaacnn kaydn grdn

sylyor, ancak bu yapt bugne kalm deil; editrn notuna baknz,

Ravzat'l-cennat,

2 1 7,

n. 4. nl kozmorafyac ve corafyac Zekeriya' el-Kazvini'nin tankl ile Trkler arasnda Kut

beddin Haydar'n zel bir ekiciliinin olmas olasl ortaya kmtu: Kazvini, (aa yukan Kut
beddin'in lmnden yann yzyl nce, herhalde zave'de) yalnayak ve kee giyinmi an g
zellikte Trk kleler grm, kendisine bunlarn Haydar yandalar olduunu sylemiler (Kazvi
ni, 382-83 ) .

25 Kutbedan Haydar hakknda sonraki kaynaklar bilgilerini yukarda anlan daha ncekilerden kan

yor ve onlara hibir biimde de bir ey katmyor; rnein, baknz, Ahmed Emin-i Mii , Heft iklim,
yay. Cevad Fazl, 2: 1 88; Zeyn el-CAbidin-i irvani, Biist<inu 's-siy<iha, yay. Seyyid cAbdullah
Mustevfi, 2 1 9; Macsim CAJi ah ibn Rahmet CAJi NiCmetullahi e-irazi, Tara'iku'l-haka'ik, yay.
Muhammed caCfer Mahcfb, 2:642. Daha baka kaynaklar Kutbeddin Haydar' Tebriz'de yaam

ve 830/ 1 426/27'de orada lm, Kutbedcfin olarak da bilinen, Sultan Mir Tfni adl biri ile kartr
yor: rnein baknz, Nurullah ibn Seyyid erif Hseyni-yi MarCai-yi uteri,

nin.

Mec<ilis'l-mu'mi

36 ve 267; Dihhuda, s.v. "Kutbeddin Tfni" ve "Haydar Kutbeddin." lki Kutbeddin'i kartran

baka kaynaklara Hseyn Mir caCferi iaret etmi, "Haydari ve NiCmeti," Ayende 9 ( 1 362/1 983) :
742-45 (daha nceki ngilizcesi: "The Haydari-Nic meti Conflicts in Iran, " Iranian Studies 1 2

( 1 9 79] : 6 1 - 1 42 ) . Haydar hakknda en gvenilir anlat Kerbela'i'ninki gibi grnyor. bn Yusuf

irazi'de,

Fihrist-i Kitdbhdne-i Medrese-i CA/f-i Sipahs<ilir,

kayt 564, Medrese-i Sipahsfilar K

tphanesi'nde olduu sylenen Divan- Kutbeddin, Kutbedd'in Haydar Tfni'ninki olacak; baknz
Sacid Nefisi, Custuc der ahvdl ve <is<ir- Ferid ed-Dfn CAttar- N"
<ipuri, mirnldfil-mirnlhe, bunun
la birlikte Nefisi burada iki Kutbeddin 'i karnnyor.

26 Kalender, 1 74-76, Kutbeddin Haydar' bir eyh Lokman rencisi yapyor, ancak Neva'i, Nesayi
m'l-mahabbe, 383-84; Kerbela'i, 1:579; ve Vilqyetname: Mandkb- Haa Bekt<i- Velf, yay. Ab
dlbaki Glpnarl onu Ahmed Yesevi'nin bir izleyicisi olarak gsteriyorlar. Yesevi hakknda ksa
bir yaz Mehmed Fuad Kprl, "Ahmed Yesevi," Is/dm Ansiklopedisi, 1:2 1 0- 1 5 . Bu makale Kp
rl'nn Yesevi stne daha nceki

Trk Edeb{yatnda ilk Mutasavvflar adl incelemesinden son

raki grlerini ierir. Kutbedcfin Haydar'n Cemfileddin 5avi'nin bir rencisi olduu gr (rne

in baknz: Triningham,
58

39; ve Digby, 82) dayanaksz olup bir yana atlmaldu.

Usta Zahidler

lantlannn olduu ileri srlyor. 2 7 Kimileri nl air Ferideddin CAttar'n babas

brahim shak CAttar-i Kedkeni'in bir Kutbeddin mridi olduunu, ocukken Kut
beddin'in duasn alm Ferideddin CAttar'n kendisinin de ilk yaptlarndan biri

Haydamdme'yi zahid pire adadn savlyor. nl air gerekten Kedken'de

domutu ama bu iddiann aynntlann teyid etmek, zellikle gnmze kalm
byle bir Haydamdme olmadndan olanakl deil. 2 8
Haydari pirinin dini yaamyks geni fra darbeleriyle izilebilir. Uygar ya
am krda yalnz bir yaam iin bir yana brakt besbelli. zahidlie geiinin bir
yks ( 754/1 353 'ten sonra derlenmi) Hayr'l-mecalis'te bulunuyor, Burada
derleyici Hamid Kalender Haydar hakknda eyh Nasireddin Mahmud irag-i Dih

li' den (. 757/1356) duyduu bir ykye yer verir. Haydar, daha gen bir ocuk
ken, bir vecd halinde iken daa km, bir daha da dnmemi. Yllar sonra yap
raklardan yaplm bir giysi iinde dii bir gazelin stn saarken bir yolcu tara
fndan grlm. Yolcudan olunun yaadn renen Haydar'n babas onu
dalarda aram bo yere. Umutsuzluk iinde eyh Loknan'dan yardmistemi.
Gerekten de dan eteine eyh Loknan'n kendisi gelince Haydar kendiliinden
kagelmi. eyh ona kente gidip vaktini halk Tann yoluna armakla geirmesi
ni tleyince Haydar kendisinin artk kn brakmasnn olanakl olmadn sy27

Handemir,

Tarih-i habibu's-siyer, 2:332.

Sz konusu ruba Ci aadaki gibi: " rindi didem nieste

ber huk-i zeminine kufr u ne islam u ne dnya u ne dinine hakk ne hakikat ne tarikat ne ya
kin/ender d cehan ki ra buved zehre-i in." Bu ayn rubac Kerbela'i'de, bir iki deiiklikle Fahred

din er-Razi'ye (.

606/1209) 1:444 yaknrlyor;

onu Baba Ferec iin yazmm (Ferec iin bak

nz Dihhudf, s.v. "Baba Ferec") . Ayn sayfada el-Kurra'i, drtln Hayyama (.

526/ 1 1 3 1 )

ya

knnlan kimi derlemelerde grndne dikkat ekiyor; rnein baknz: Hayyam diye nl C
mer ibn lbrahim N"apri,

Teranehd-y Hayyam, yay.

Sadk Hidayet,

1 02,

not.

1 04.

Bu mnase

betle ah- Sencan'n Kutbedcfin Haydar'a yukardaki drtl yaktrmasn gerek bir olanak kla
cak kadar ona hem zaman hem de mekan bakmndan yakn olduu dikkate deerdir. ah- Sen
can hakknda baknz: Dihhudf, s.v., "3h- 5encan," ve orada gsterilen kaynak listesi. Haydar-
zave ve ah- sencan'n ikisinin de eyh Lokman'n mritleri olduunu syleyen Kalender,

76, bu listeye eklenmelidir.

28 Devlet'fh, Tezkiret'-Eara' , 1 92 .

1 74-

CAtrar'n hi Haydamdme yazp yazmad bilinmiyor.

"Dass CAtrar ein Haidamamma verfasst hat, steht durch sein selbsterzeugnis im Lisan al-gaib
fest," (cAt:ar'n bir Haydamame yazd Lisan'l-gqyb'deki kendi ehadetinden anlalyor) diye
yazyor Ritter,

1 39, gene de daha sonraki makalesinde

CAt:ar," El, l:

754, Lisan'l-gqyb' CAt

tar'a yaktnlan ama kesinlikle onun yazmad bir grup uydurma yaptn iine sokuyor. Benedict
Reinert, CAt:ar, Ferid-al-Din" EIR, 3:25, Haydamame'ye dokunmakszn bu son yargya katlyor.

Custuc, 97 ve 1 1 0 not. 1 6, yalnzca CAt:ar'a bir Hqydamdme yaktran en eski kaynan

Tezkiret'-Eard'snn olduunu, Katib elebi'nin de (baknz Katib elebi diye n
l Mustafa ibn CAbdullfh, Ke/ez-zunln, yay. erefettin Yaltkaya ve Kilisli Rifat Bilge, 1:694, bu
Nefisi,

Devlet'ah'n

rada yazarn ad gsterilmemi) bir Haydamame'den sz ettiini ve byle bir Hqydamame'nin or

taya kmadn sylyor. BecfiC az-Zaman Fufu.fufer, erh-i ahval ve tahlil-i isdr- eyh Ferf

deddin Muhammed 'Attar- Niapfiri, 3 1

ve

76,

Devlet'ah'n CAt:ar hakkndaki kaydn genel

olarak gvenilmez buluyor ve CAt:ar'n bir Hqydamame yazma olasln yok sayyor. Yalnz Ne
fisi'ye dayanan Saf'nn,

Tdril-i Edebiyat der inin, 1:861-62, konu hakknda syleyecek yeni bir
4:2777, n. 293 15.

eyi yok. Kar. Munzevi, Fihrist-i nshahd-y hatti-yi Farsi,

59

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

lemi, fakat ana ve babasn gelip dan eteine yerleirlerse her gn grmeye raz
olmu. Haydar'n anne babasnn yerletii yer sonradan zave ky olmu.29
Demek Kutbeddin Haydar'n doa ile kaynamas, son derece tamd. Gr
nte gvdesini rtmek iin yalnz yaprak kullanyor, yemek imek iinse yalnz
doaya dayanyordu. Bu yzden onun adnn kenevir yapraklannn esritici etkisi
ni bulmakla ilikilendirildiini grmek tuhaf deil.30 Kutbedclin'in n ve baka
lan zerine etkisi, insan kltrnden uzlamaz ekilii ve esran bulmasndan bile
ok hayvans nfeini denetime almak iin gsterdii arpc abalanna dayanyor
du. Sonraki kuaklann en ok zerinde durduklan mucizevi gsterileri, kn buz
lu suya, yazn da atee girmesi idi. 3 Demir halka ve bilezikler yapmak iin erimi
demiri "mummu gibi" ellemesiyle de ok nlyd.32 Bu mucize ykleri, Hay
darilerin iyi bilinen, byk olaslkla da Kutbeddin'in kendi rneinden tremi,
reme organlanna demir halka takma adetiyle birlikte ele alndnda, bize Kut
beddm'in an zhdclnn nemli bir blmne cinselliini evcilletirmek iin
gsterdii abasnn neden olduunu dndrr. Ar demir donanmla ok
aka sergilenen zel olarak cinsi ilikiden kanmak ve genel olarak sert zveri,
Kutbeddm Haydar'n mritlerine brakt zel mirast.

Otman Baba: Rum Abda.narnn P"rri

Kalender ve Haydarilerin kurucu babalan Cemaleddin Sav ve Kutbeddin
Haydar'dan farkl olarak Otman Baba Rum Abdallannn kurucusu saylamaz. Bu
grubun yedinci/onnc yzyla kadar giden inili kl bir tarihi vardr. Bu
nunla birlikte Rum Abdallarnn zel inan ve treleri olan ayn bir dervi toplulu
u olarak ortaya kmalar ancak dokuzuncu/onbeinci yzyln ikinci yarsn
dadr. Bu dnemin Abdfil dramnda Otman Baba kukusuz ba oyuncuydu.
29 Kalender, 1 76.
30 El-cukbari. Kitdbu's-sevdnih, Rosenthal'da dendii biimiyle, 5 1 -53. Burada, eJ-CUkbari'nin
658/ 1260 ylnda Tuster'te rastlad eyh caCfer ibn Muhammed e-'razi diye birinin dediklerine
dayanlarak esrarn esritici olarak kullanmnn ilk kez, N"apfr ve Zave arasnda bir dada olan
kk bir zaviyede bir mnzevi yaam gderken eyh Haydarca "bulunmu" olduu yazl. Esra
rn bulunuunun bu yks zet olarak, buluun 550/1 1 55-56 yl dolaylarnda olduu ek bilgi
siyle bilece Muhammed ibn Bahadur el-Zerkei'nin Zehru'/-Cariji ahkam (ya da tahrim)i'l-hai
adl kitabnda yinelenmektedir.
3 1 Kazvini, 382.
32 Siczi, Fevd'idu'l;fu'dd, 1 2 ; lngilizcesi: Moralsfor the Heart, 1 0 1 -2 , bir de 360. Farsa baskda
"Haydar- zave" yerine "Haydarzade" bulunuyor. Ayn okuma Hamdullah Mustevfi'nin, Tdrih-i
Guzfde; ve Handenlr'in, Tdrih-i habib's-s{yer, 3:332, kitaplarnda da var, Kalender, 76 editr
ise "Haydar- zaviye" okunuunu yelemi. Burada bunlarn hepsi "Haydar- zave" olarak dzel
tilmitir. Kar. Digby, 1 05, n. 76.
60

Usta Zahidler

Otman Baba, genellikle Kk Abdfil adl bir mridinin piri ldkten be yl

sonra, 888/1 483'te yazd, kutsal yaamyks ile biliniyor.33 Bu yapta gre
Otman Baba'nn gerek ad Hsam ah idi. Yakn mritlerinin bile onun gerek
kkenini bilmemelerine karn Anadolu'ya muhtemelen Horasan'dan Timur'un
( 7 7 1 -807/ 1 3 70- 1 405) bu yarmadaya seferi srasnda ya da hemen sonrasnda
gelmitir. ahar zarb tral tam bir zahid ve esrik olup birka yz dervi eliinde
ounlukla Kuzeybat Anadolu'nun da ve yksek yaylalar ile Balkanlar'da do
lanrd. lm tarihi 883/ 1 4 78-79 olarak gsteriliyor; 780/ 1 3 78- 79'da doduu
sylendiine gre 1 00 yana dek yaam olmal. 34
Otman Baba'nn dini grleri son derece ilgi ekiciydi. Kantlanm bir Sfi
geleneine uyarak veliliin (vekryet) ayn anda peygamberliin

(nbvet)

i bo

yutu ve kefili olduuna iranrd.35 Otman Baba'nn dile getirdii biimiyle velilik
peygamberliin "oban" idi. Velilik, peygamberliin geerliliini ebediletirme ve
teyid etme grevi yapt iin inkar, kfr ilanna denkti.36 orman Baba bu gr
leri, muhtemelen,

Kur'an'daki nl

ilk anlama ayetinin ( 7 : 1 72) zel bir yoru

muna dayandryordu. Tann Adem'ir belinden gelecein insanln karp onlara

"Ben sizin Rabbiniz deil miyim?" diye sormu. Olumlu yant verenler Otman Ba
ba'nn iddiasnca inanl ve gerek birleyiciler; olumsuz yant verenler kafir; tann
ile ilikileri bakmndan ok gvenli olduklarndan anlamaya gereksinimleri ol
madndan, hi yant vermeyenler ise veli idiler.37

Hz. Muhammed'in kiiliiyle peygamberlik dngs sona erdikten sonra da

mad ve amcaolu Ali bin Ebi Talib tarafndan velilik dngs balatlmtr. Veli33 iki yazma Veliyetnime-i Otrnan Baba var: ( 1 ) Abdfil; (2) Adnan tken il Halk Ktphanesi
yazmas (Ankara), no. 494 (tarihi 1 3 6/ 1 899), mstensih Hasan Tebrizl) . ieriinin zeti iin
baknz: Hasan Fehmi, "Otman Baba ve velayetnamesi," Trk Yurdu 5 ( 1 92 7) : 239-44 (Fehmi,
yanl olarak 1 073/ 1 663 tarihi verdii 1 . yazmay kullanyor) ; ve Ahmet Yaar Ocak, Bektii
Menikbnirnelerinde lslim ncesi inan Motj/leri, 1 6- 1 7 (Ocak 2. yazmay kullanyor) . Yapt
tan bir seme ( 1 . yazma, yaprak, 1 0b- 1 5a) Fahir lz'de, Eski Trk Edebiyatnda Nesir: XJv. Yz
yldan XIX. Yzyl Ortasna Kadar Yazmalardan Se1mi Metinler, 330-36. Yazl tarihi Abdal,
yaprak 1 29a'da.
34 Otman Baba'nn ad Abdfil. yapr. 2 lb'de, Anadolu'ya gelii ve ilk etkinlikleri yapr. 9b- 1 1 b'de tart
lyor; lm tarihi YemW'de de yazl, 83. Aynca baknz ( 1 . yazmaya dayanan) Ocak, 99- 1 02.
35 Sufilere gre velilik ve peygamberlik arasndaki ilikiler hakknda baknz: Hemann Landolt, "Wa
layah." J1e Encyclopedia efReligion iinde, 1 5:316-23, zellikle 32 1 -22; ve Bemd Radtke, "The
Concept of Wilaya in Early Sufism. " Classical Persian S!fism: From Its Origins to Rumi, iinde,
yay. Leonard Lewisohn, 483-96; aynca Chodkiewics, Le sceau saints.
36 Abdfil, yapr. 5b-6b.
37 ayn eser, yapr. 32b. Yusuf Ali'nin eviri.si J1e Meaning qfthe Glorious Qur in dan (Londra: Na
dim and Company, 1 9 75) ufak tefek deiikliklerle alnan Kur'in'n ilgili blm 227-28 yle:
"Rabbin Adem ocuklar soyundan kard dlleri kendilerine "Ben sizin Rabbiniz deil miyim"
diye tanklk ettirdiinde "Evet tanz" dediler. Bu ayetin yaranc yorumu ilk evrelerinden balaya
rak Sufi dncesinin bir zellii olagelmitir; baknz: Gerhard Bwering, Mystical Vision efExis
tence in Classical Islam: The Qur'inic Hermeneutics qf the Slj/i Sahi At-Tustarf (d. 283/896) ,
1 53- 1 5 7.
'

'

61

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

lik kurumu bundan sonra bir veliler a ile korunmutur. Otman Baba velileri do
alarndaki baat gelerin ate ve hava ya da toprak ve su olmalanna gre "deli"

(divane ) ve "yasal" (merf1 c) olarak iki geni snfa ayryordu. iki tr de makbul
ise de "deli" veliler eri'at ile bal olanlara aka stnd. Birincilerin yani tan
nsal olarak ekilmi (meczzlb) velilerin anlklan onlara yasal olarak mubaht. 38
Otman Baba gerek velilerin insanlardan gizli kaldnda da srar eder, bu g
rn kant olarak da Kur'an-d nl "Benim dostlanm Benim adrlanm [ya
da Benim cbbem] altndadr" kutsal szn sylerdi.39 Bu yzden mritlerin
eitim ve irad zerine tekelci hak iddia eden Sufi eyhlerini ok ar olarak ye
rerdi. Sufi eyhlerine takt adla "tekkeciler"in gizli plan dnya mal biriktirmek
ten daha te birey deildi. Kendisi mal mlk edinmeye btnyle karyd ve her
tr annaan, zellikle boka benzettii paray reddederdi. Saltk yoksulluk, dini
kurtulua gtren tek toplumsal durumdu. 40
Otman Baba'nn kendi dini plam iki yanl

imi gibi grnyor. Velilik etkinlii

nin ou, bir yandan "tekkeciler"in ak ve kkl eletirisine ynelikti. Genel olarak
zamammn ya da gemiin, Sultan cac ile Hac Bekta dnda, hibir velisini say
mazd. 4 l Otman Baba'nn Bektailere zellikle kt davranmas, bu yzden biraz
gln. Otman Baba velayetnamesinin birok uzun blmleri M'min Dervi adl
biri ile eyhi Bayezid Baba'nn acmasz yergisine aynlm; bunlarn ikisi de "tekke
velileri" olup muhtemelen Bektai idiler ya da hi olmazsa Hac Bekra'a ok byk
sayg gsterirlerdi. Daha zel olarak Otman Baba bir kezinde stanbul'da Bektai ba
bas Mahmud elebi'yi ylesine korkutmutu ki ad anlan kii ondan kurtulmak
iin yaknlardaki bir Edhemi tekkesine snmak zorunda kalmtr. 42
Otman Baba te yandan kendi meslek yaamnda Tann'nn her eyde, zel
likle de her insanda grnr olduuna inand bir varlk birlii retisini uygula
maya koymutur. Bu gre uygun olarak Muhammed, csa ve M1sa'yla (kimile
yin Adem'le de) ya da Tann'nn kendisiyle bile zde olduunu iddia ederdi. Ay
n dnceyle kullanlm hamam suyu ier ve btn eyler ayn derecede Tann
yansttna gre pis hibir nesnenin olmadm sylerdi.43 Kendi velilik iddias38 Abdfil, yapr. 8 1 ve SOb.
39 Ayn eser, yapr. 6b. bu, evl{ydi tahte kbdbi (kdbd'i) l<iyaCrjfuhum gayri. kutlu hadisi hakknda
baknz: Furiizanfer, Ehddis-i Mesnevi, 52, no. 1 3 1 ; ve Nr al-Din cAbd al-Rahman-i sferayini,
Kdshjfu'l-esrdr, yay. Herrnann Landolt, 1 04 , n. 1 44.
40 Abdal, yapr. 6b, 23a-b ("tekkeciler hakknda"), 20a, 21 b, 54b, 5 7b (hediyelerin reddi hakknda) .
4 1 Sultan cac ve Hac Bekta hakknda kaynaklar iin baknz: srasyla, 5 . Blm, 62. not ve 6.
Blm 7 1 . not.
42 Hac Bekta ve Sultan cac Abdfil, yapr. 7b"de anlyorlar. Bayezid Baba ve M'min Dervi hak
knda baknz: yapr. 1 1 2b- 1 l 3a.
43 Ayn eser, yapr. l lb ve 32b.
62

Usta Zahidler

nn temelini, galiba bu ikinci gr oluturuyordu, ancak kendisini gizli veliler

den biri ya da gerekten evrenin "Kutbu" sayp saymad belli deil.
Otman Baba Osmanl sultan 11. Mehmed (855-86/ 1 45 1 -8 1 ) ile zel bir iliki
kurmutur.

Mehmed'in daha ehzade iken tahta kacan bilmi, daha sonra

da sultan Belgrad' almak iin yapaca baarsz sefer hakknda uyarmtr. Sul
tanla ilikilerindeki amac kendi stnln gstermekti ve gene de yaamy
ksnn yazan Kk Abdal'a gre

Il.

Mehmed "gerek" sultann Otman Baba

olduunu kabul ediyordu. 44

Otman Baba'nn zhdnn en nde gelen zellii toplumsal eylemcilii idi.
Kendisini mezarlklara kapatarak dinleyicisi olarak Mslman bireylerin dini vic
danlann hedefleyen Cemaleddin Savi'nin tersine ve vahi doada yok olarak in
san dinleyicilerden btn btn kamaya kalkan Kutbeddin Haydar'a daha ok
ters olarak Otman Baba, kartlk gndemini kurumlara, ncelikle Sufi iletmele
re, ama politik ve Sufi-olmayan dini sekinlerinkine de yneltiyordu.

44 Ayn ese r, yapr. Ob

ve

1 9b-2 1 b.
63

Bir kalender. (Nicolas de Nicolay'dan

Bir Rum Abdal. (Nicolas de Nicolay'dan)

Bir Haydari (Nicolas de Nicolay'dan)

Bir Cami. (Nicolas de Nicolay'dan)

Fahreddin Irakl ve Kalenderler Hindistan yolunda.

( 1 552 tarihli Mecdlis'l-Udk adl yazma eserden)
(Oxford, Bodleian Ktp.)

Bir Kalender portresi ( 5. yzyl Tim urlu dnemi resmi)

(Metropolitan Sanat Mzesi, New York; Cora Timken Bumett Kol. 5 7 . 5 1 .30)

 Kalender enlikte. ( 1 6 . yzyl ba Safevi minyatr)

lfogg Art Museum, Haf\"ard niversitesi, ABD)

Beinci Blm
DERV GRUPLARININ AILIP SERPLMELER
1 200- 1 500

Zhd ustalannn rnek dindarlklar, pirlerin zahidce ideallerini dince anlaml

toplumsal eylem ilkelerine dntren toplumsal bakmdan sapkn dervi gruplan
nn etkinlikleriyle sreklilik kazanm ve slam dnyasnda batan baa yaylm
tr. Kalender, Haydari ve Rum Abda.ilan Cemaleddin Sav, Kutbedd'in Haydar ve
Otman Baba'nn yaamlanyla gelimi ya da en gzel temsil edilmi zel dindarlk
biemlerini korumak ve yinelemeye alyordu. Bu zhd hareketleri tarihinin ince
lenmesi glklerle dolu. Buna amann gerei yok. Bir yandan, bu-dnya bilimi
nin reddi gndemlerinin mantki bir paras olduundan, yaam biemlerini dervi
lerin kendilerinin yazyla "belgeleme" olasl yoktu. Bu onlar sapkn zahidlik
hakknda, zellikle zahid pirlerin menakbleri trnde yazl kantlar retmekten
alkoymamtr. Bu anlatlar, herhalde, dervi topluluklarnda i tketime ynelikti
ve geni bir evreye yaylmyordu. te yandan dervilerin ak bir toplumsal sap
knlkla toplumu yok saydklar gerei, doal olarak yalnzca sapkn zhd iletisini
yanl temsil etmek iin nedenleri olan aleyhtarlarnn dikkatini ekmelerini sal
yordu. Kltrel sekinlerin geri kalan, dervileri, eylemleri geici olarak tarihi, bi
yograf, din reformculan ve edebiyatlarn bilimsel ve edebi gndemlerinin alanna
kenardan girmedike bilmezden geliyordu. Dolaysyla yaamyks yaznna
nemli zhd kiiliklerinin ancak ksa ykleri alnr ve dervi topluluklan tarih ki
taplan ile oylumlu edebi derlemelerde arcak stnkr anlrken, Muhammed el
Hat'ib ve Vahicfi trnden gnll sapkn zahidlik yergicileri konu hakknda daha
uzun ve bamsz almalar yapmtr. Sapkn dervilerin kendilerinin i anlatla
nyla birletirildiinde btn bu malzeme, paral ve yanl da olsa, Son Orta Dnem
sapkn zahidlik hareketlerinin ana izgilerini yeniden kurmamza olanak salyor.
65

Tanrnn Kuraltanmaz Kullar

Arap Ortadou'su
Suriye'nin en nemli kenti am. yeni zahidliin slam dnyasndaki ilk mer
kezi idi. Cemaleddin Sav! Dimyat'a gitmek iin kentten ayrldktan sonra gen
Kalender topluluunun nderliini, nce Celaleddin ed-Derguzini sonra da Mu
hammed el-Belhi olmak zere, pirin en nde gelen iki mridi stlenmitir. El
Melik el-Kamil 635/ 1 238 ' de am' ele geirip hkmdar olunca grubu kentten
srd. Bu Kalenderler iin ksa mrl bir srgnd besbelli. El-Melik ez-Zahir
(h.658- 76/ 1 2 60- 77) hkmdarl sresince am Kalenderlerinin nderi olan
Muhammed el-Belhi'ye sayg gsterdiine gre ksa bir sre sonra kente dn
m olmallar. Muhammed el-Belhi Kalenderlere ar cavlak giyme koulu getir
mi ve galiba ez-Zahir ynetimi srasnda, dervileri iin kamu hazinesi kaynak
laryla bir tekke yaptrmtr. Ez-Zahir, bir am ziyaretinde sultan tekkelerinde
arlayan Kalenderlere bin gm dirhem ve birka hal hediye etmitir. El-Bel
hi'nin ez-Zahir'in Msr'a armasn geri evirmesine karn ez-Zahir Kalen
derler iin yllk otuz uval buday ve gnde on dirhem harlk ba ayarla
mtr. !
Belhi'nin zamannda Kalenderler am'daki tek sapkn dervi grubu deildi.
Kente 655/ 1 25 7'de Haydariler geldi. n ak rahat cppeler Jferacfye) ve yk
sek brkler

(tartur)

giyerlerdi; sakallarn keser, byklarn ise brakrlard. Bu

adet, sylendiine gre, lsmacmerin elinde tutsakken kendisini ele geirenlerce

sakal tra edilen eyhleri Haydar'n rneinden geliyormu. cAvniye mahalle
sinde onlar iin bir tekke yaplmt.2
Haydarilerin ama geldii ayn on yl iinde, Haleb 'in kuzeydousu Har
ran'da bir grup Kalender grld. Bunlar 658/ 1 2 59-60 ylnda nl bilgin Nasi
reddin'in (. 6 72/ 1 2 74) elik ettii Mool hkmdar Hlagu'nun huzuruna k
tlar. Hlagu bu adamlarn kim olduunu renmek istiyordu. Nas!reddin'in
" [Bunlar] bu dnyann artklklandr" ksa ve ak yant, Kalenderlerin Hla
gunun buyruuyla idam edilmeleri iin yetmiti.3
Zehebi, 398; ayn yaz.ar, ef-C/berjf haber men gaber, yay. Selaheddin Muneccid, 5: 4 ; Safedi, 293.

2 tbn el-Kesir.

el-Biddye ve'n-nihqye,

1 3: 1 96; Nucaymi, 2:2 1 2 .

Vildyetndme,

9- 1 1 'de, Kutbeddin Hay

dar'n yaamnda bir tutsaklk dneminden de sz ediliyor. Bu yapta gre Kutbeddin "Bedehiin

kafir

leri" sanldna gre ismaC--!iler, tarafndan tutsak edilmi ve Hac Bekta tarafndan kurtanlmt.
3 ibn el-Fti CAbdurrezzak ibn Ahmed.

el-Havddisu'l-cdmFa

(Badat, 1 35 1 / 1 932 ) , 342, alntlayan

Michel M. Mazzaoui, Origins efthe Sefavids: hsm, S}fism and the Guldt, 43, n. 3; aynca Meier,
500. Ayn yknn biraz deiii iin cubeyd-i zakiini , Hecviydt ve hezliyat, 39; aynca baknz Ed
ward Granville Browne, A Literary History efPersia, 3:25 1 ; ve George Morrison, julian Baldick, ve

ShafiCJ Kadkani

sent Day,
66

66.

History efPersian Literature.from the Beginning qfthe !slamic Period to the Pre

Dervi Gruplarnn Alp Serpilmeleri, 1 200-1 500

Daha nce Kahire' de Kalenderiler iin bir tekke kuran Hasan el-Cevalaki el
Kalenderi, Sultan Kitbua (694-96/ 1 2 95-9 7) ile am'a gitti. Kitbua orada Mizze
dandaki Kalenderleri ziyaret etti, Hasan ise Kitbuga'dan ald bin altn
sayesinde el-Hariri tekkesinde ok byk bir dervi toplants

(vakt)

(dfnar)

dzenledi.4

Hasan Msr'a geri gitmedi, am'da kalp 722/ 1 322 'de orada ld.s Hatib-i Farisi
zamannda am'da Muhammed Buhi'lra'i'nin nderlik ettii hala olduka byk
bir Kalender grubu vard. Kalenderlerin zgn tekkesi almay srdryordu ve
onaltnc yzyl balarnda hala vard. 6
Kalenderler, am ' da ortaya kmalarnn hemen ardndan Arap Yakndo
u' sunun teki kentlerine yaylmlardr. Msr'n Dimyat kentinde bn Batt1ta'nn kenti ziyaret ettii 72 5/ 1 32 5 ylnda e-eyh Feth et-Tekrfri adl birinin
ynettii Cemfeddin tekkesinde bir Kalender grubu vard. 7 Msr' da bir teki Ka
lender tekkesi Kahire'deydi. Bu tekkenin kurucusu Hasan el-Cevalaki idi. Hasan
Kalender yollarn ranl eyhlerden

ifukara' '/-cacem)

renmi, Kahire'ye de

Kitbua'nn saltanat srasnda ya da hemen ncesinde yerlemiti. ok gemeden

bir hret olmu, zenginlemi, "trbe ve mezarlklar" ynnde Bab el-Mansr
dnda bir zav(ye kurmutur. Bu tekke, bir pirin ynetiminde her zaman byk
sayda Kalenderin olduu Kahire'deki Kalenderler iin bir merkez olmutur. Yak
lak yarm yzyl sonra 76 1 / 1 359-60'ta el-Melik en-Nasir el-Hasan Kalenderle
rin ranl ve Mecusiler

(el-mecas ve'/-a 'acim)

gibi tra olmalarn ve giyinmeleri

ni yasaklad bir buyruk kard. Buyruk Kalenderlerin Kahire'deki eyhlerinin

kendisine teslim edilmiti, ancak sultan pirin duasn istemeyi de unutmamt. 8
Kuds'te Mamila mezarlnn ortasnda Deyr el-Ahmer diye bilinen eski bir
kiliseyi, sekizinci/ondrdnc yzyl sonuna doru eyh brahim el-Kalenderi ad
l biri bir Kalenderi tekkesine evirdi. brahim, Tonsuk binti cAbdullah el-Muzaffe
riye adl bir kadnn sevgisini kazanm, kadn tekkenin bitiiine 794/ 1 39 92 'de onun iin bir kubbe yaptrtmt. Tekkede bir grup Kalender kalyordu. Tek
ke 893/ 1 48 7-88'de kt, onuncu/onaltnc yzyl balarnda hala yknt halin
deydi. 9
4 El-Hariri hakknda aada

5
6

bn el-Kesir.

1 7.

nota baknz.

el-Biddye, I: 344; el-Makrizi, el-MevciCiz, 4 :301 -2 .

NuCeymi, 2:209-1 O. fun'daki Kalender v e Haydariler iin aynca baknz: Pouzet, 228-29.
7 Battta, :6 1 . Tekrr zellikle bugnn Moritanya ve Mali'sine verilen add, ancak daha genel ola
rak Nil'den Atlantik'e uzanan Sahra blgesini anlatmak iin kullanlrd; baknz Chouki El-Hamel,
"Fath ash-Shakfr: Hommes des letters, disciples et enseignement dans le Takrr du xve au debut

du xxe siecle, " 7 4- 7 5.

8 Af-Makrizi, el-MevciCiz. 4:301-2.
9 Mucireddin el-culeymi el-Hanbeli, el-Unsu'l-celfl bi-tdrihi'l-kuds ve'l-halil,
nz: Huda Lutfi,

cuments, 1 1 5

2 : 4 3- 1 4. Aynca bak

Al-Quds al-Mam!UkiJya: A History efMam!Uk femsalem Based on the Haram Do

(Zawyat al-Shaykh Ibrahim) .

67

Tannnn Kurattanmaz Kullan

Yedinci/onnc yzyln ilk yansnda Kalenderlerin Mezopotamya'da ne

ktklarn gsteren baka tr bir kant, sakal kesme "irkin yenilik"ini (bidCat)
onlara ykleyen ve okuyucularna bu dervilerin oru tutmadklann, namaz da
klmadklann syleyen CAbdurrahman el-Cevberi tarafndan getiriliyor. 1 0 El-Cev
beri Haydariler hakknda da bilgi veriyor. Bu derviler sakallarn kazyor ve de
mir halkalar takmak iin cinsel organlarn deliyorlard. Kzgn demir tutmaya al
klard. El-Cevberi'ye gre sadece sahtekar idiler ve hibiri esrar imeden tek bir
gn yaayamazd. 1 1 Kalenderleri knamaya kat ahlak bn Teymiye de frsat
bulmutur. Onlar sakallarn kazyan, oru ve namaz seren, Kur'dn'n yasaklar
n delen kafirler olarak yererdi. lbn Teymiye'ye gre bunlar Farsa konuan ba
"Kalender"lerine Hz. Muhammed'in birka zm verdiine inanrlard. 1 2 Bundan
baka Badatl Takiyeddin ibn el-Maribi (. 684/1285-86) ksa bir Kalender ii

ri yazmtr. 1 3 Bu iirdeki Kalender imgesi, hileli yollarla bir yaam kazanan ah

laksz bir zevk dkn imgesidir. Ba kazldr ve dpedz plak deilse ya ke
eden bir cppe ya da koyun ynnden bir gmlek
suyu

(beng)

(delk!delek) giyiyordur.

Esrar
1
4
ier, araba da pahal diye el srmez. Farsa dilenir.
Aynca Kut

beddin Haydar'n bir mridinin Badat'ta Eb Hafs cmer es-Shreverdi'nin (.

6321 1 234) hankahn ziyaret ettii sylenir. s Arap lkelerindeki nlerinin apa
k bir imi olarak Kalenderler balan kazl, tek gzl dervi biiminde Binbir

Gece Masallan' nda da boy gsteriyor. 1 6

1O

Cevberi, yapr. 1 8a, satr. 4-6. Cevberi hakknda baknz Brockelmann, Geschichte derArabischen Lit
teratur, 1 : 655 (497) ve Ek, 1 : 9 1 0. Yaptn ieriinin betimlemesi iin Clilford Edmund Bosworth,
The Mediaeval lslamic Underworld: 11ze Banu Sdsin in Arabic Society and Literature, 1 : 06- 8.
El-Cevberi'nin kendi adn CAbdurrahmfu olarak verirken Brockelmann'a uyuyorum; Sleymaniye

11

yazmasnda CAbdurrahim yazl.

Cevberi, yapr. 1 7a. Bu yazma nshada "Haydariye" yerine RifCjye" var (Bosworth buna uyuyor,
The Mediaeval slamic Underworld, 1 1 3) , yine de Ke/u'l-esrarn, daha ok nshaya dayanan

Franszca evirisine "Haydariye" adn veriyor: Le voile arrache:

L 'autre visage de l'!slam, ev.

Rene R. Khawam, 83.

12 Taklyeddln Ahmed ibn Teymiye, MecmUC<itu'r-res<i'il ve'l-mes<i'il, 1 :33 ve 64-65. Kar. Muham
mad umar Memon, /bn Taimfya's Struggle against Popular Religion, with an annotated Transla
tion efHis Kitab iqtida' as-siriit al-rnustaqim mukhfilafat ashab al-jahim, 61 -62 ve 65-66.
13 Muhammed ibn akir el-Kutubi, Fev<itu'l-vef<iy<it, cilt 3, yay. Ihsan cAbbas, 36-37; ve Meier,
505-6, r burada Almanca eviriyle verilmitir.
1 4 Bu szc Meier gibi cilink (Farsa ciling bir tr ipek kuma) deil, culnek/celnek/cilnek diye
okuyor ve Trke gnlek "gmlek"in Arapalam olarak anlyorum. Bu balamda cilink okumak
pek anlaml olmuyor. Metnin okunuu: nelbisu civada haza 1-kettan culnek rnin sf el-hirf"
an ev

dalak ev nusbihu Curyan."

1 5 VaCiz Kaifi, Reah<itu Cayni'l-hqy<it, 2:460-61 .

1 6 Kit<ib e!fleyle ve leyle, yay. Muhsin Mahdi, 137; lngilizce eviri: The Arabian Nights, ev. Husain
Haddawy, 76 ("The Story of the Porter and the Three Ladies"). Yukanda belgeleri verilen edebi kant
lara Eb Hafs Cmer es-Shreverdi'nin cAv<irj/U'l-maCari
fadl, yukanda 3. blmde tartlan nl
Sfi el-kitabndaki Kalenderler hakknda tartmas da eklenebilir. Kalenderler Msr'da onuncu/onal

tnc yzyla girildikten sonra hfila yayordu; baknz rnein Michael M. Wnter, Society and Religi
on in Ear{y Ottoman Egypt: Studies in the Writings jCAbd al-Wahh<ib al-ShaCrinf, 2 l , n. 52.
68

Dervi Gruplarnn Alp Serpilmeleri, 1 200-1500

Kalenderliin geliimi, demek, yedinci/onnc yzyln ilk yansnda Meza

potamya'nn baat olarak Arap blgelerinde ve Msr' da olmutur. Ancak bu aa
mada hareketin nderleri -belki yeleri de- Arap olmayp genellikle ranlyd.
Grubun baskn ranl doas, nce Kalenderlerin kaynaklarda belirlenen adlaryla
sergileniyor. Cemaleddin'le ilk "mridi" Celal'in kendileri, srayla, Save ve Dergu
zinli ranllard. teki nemli mritleri de ranl ve Anadolulu idiler, ancak kay
naklarmzda onlara (Muhammed-i Belhi, Muhammed-i Krdi, ems-i Krdi, Ebu
Bekr-i Isfahani, Eb Bekr Niksati gibi) deiik adlar veriliyor. Kalenderilik yedin
ci-sekizinci/onnc-ondrdnc yzyllar boyunca Suriye ve Msr kltrel
evrelerinde genellikle bir ranl grup olarak srm grnyor. Muhtemelen bir
Arap ye olan Hasan el-Cevalaki' nin Kalender yollann ranl pirlerden rendii
sylenir. air Takiyeddin ibn el-Maribi ve bn Teymiye'nin verdii daha baka
kantlar Kalenderlerin doal olarak Farsa konutuunu gsteriyor. Gerekten de
Cemaledcfn'in yaamyks am Kalenderlerinin ranl nderi Muhammed-i Bu
hara'i'nin ynetiminde irazi Hatib-i Farisi tarafndan Farsa yazlmtr. Dolay
syla Arapa konuanlar arasnda Kalenderliin, belki daha az ayrntl bildiimiz
Haydariliin de, yabanc, daha ok bir ranl olgu diye grlmesi olasdr.
Arap Ortadou'sunda toplumsal olarak sapkn zhde yaklaan yerli dervi
hareketleri vard. Bunlann Suriye, Irak ve Msr'da en nemlisi RilliCUik idi. Adn
tadktan pirleri Ahmed er-RifCl'nin etkinliklerinden esinlenen Rif.Cl dervileri
atete yrmek, ylan yemek, kl ya da uzun ve keskin demir ubuklarla vcut
delmek gibi eylemlerle yerleik dindarlk biemlerine meydan okuyordu. Byc
ln gelitirilmesi, aka, RfCUiin ksa bir zaman iinde btn yrede ve te
sinde hzla yaylmasna yol aan ve am'da Eb el-Hasan CA}I el-Hatiti'nin (.

6 4 5/ 1 2 4 7-4 8 ) yolu, Haririye ve Msr Tanta' da Ahmed el-Bedevi'nin ( .

675/1 2 76) yolu, Bedeviye gibi bal yerel versiyonlar yaratan retken bir davra
nt. 1 7 Bu kark hareketin yrede yaylmas ayn alanda zhdc dervi dindarl
nn gelimesiyle bir arada oluyordu, (Haydarilerin de RfC"ler gibi ate zerinde
raksetmesi, RfC"lerin de Haydatiler gibi demir gerdanlk takmas gibi) ortak adet-

1 7 El-Hariri hakknda bir kaynak listesi iin bak Meier, 507, n. 226. Aynca baknz Kprl 1 , 30 1
(not 2 'nin s. 300'ten devam) ; Louis Massignon, "Haririyya" El, 3:222; Pouzet, 220-2 1 ; Eflfilti,
2:640-41 (4/32), 2:677-78 (4/79); am'daki teki ilgili dervi hareketleri, zellikle muvellehn
hakknda baknz Pouzet, 222-26. Ahmed el-Bedevi hakknda baknz K. Vollers ve E. Littmann,
"Ahmad al-Badawi," El, :280-8 1 . Yaam hakknda en nemli derleme, cAbdussamed Zeyned
din, el-Cevdhiru's-sen{ye.fi'l-ker<fnuiti'l-ahmed{ye, birok kez baslmtr; hakkndaki iki yeni a
lma, cAbdlfettfil CAfir, es-Seyyid Ahmed el-Bedevi: eyh ve tarikatuh; ve cAbdlhalim Mah
mud, es-Seyyid Ahmed el-Bedevi. ada Msr'daki klt zerine bir alma iin baknz Edward
B. Reeves, The Hdden Govemment: Ritual, Clientalism, and Legitimation in Northem Egypt.
Kar. Alfred Le Chatelier, Les coTJfiries musulmanes du He4faz, 1 6 1 -82.
69

Tanrnn Kuraltanmaz Kullar

!ere gre hkmedersek bu deiik dervi gruplar arasnda belli lde bir etkile
im vard. Rf%k ve ona bal olduu dnlen dallarnn eski tarihleri ayrnt
l olarak incelenmemise de bu hareketlerin, zamanla, kural-kart toplum red
diyle deil de byclk vurgulamas ile sivrildikleri ak. RfC"Jer, sapkn zahid
lerden farkl olarak, toplumsal uzlamadan ancak mucize gsterme oturumlarnda
sapm grnyor; baka zamanlarda toplumun, gnlk toplumsal ilikiler a
iinde alan "dzgn" yeleri idiler. Ancak izlenimden doan bu grn, tarih
sel kantlarn yakndan incelenmesiyle snanmas gerek. 1 8

ran
Kalenderlerle Haydarilerin ikisi de yedinci/onnc yzyldan beri iran'da
etkindiler, ancak bu dnem tran' stne kaynak malzemesinin azl yznden
ilgili kant ok az. 1 9
ran airi Fahreddln-i CJrakl'nin (. 6881 1 289) anonim yaamyks, Kalen
derler stne birtakm bilgiler ieriyor. CJrakl (yak. 627/ 1 229-30, doduu kent He
medan'n 6 1 81 1 22 1 'de Moollarca yklmasndan on yl kadar sonra) onyedi yala
rndayken Hemedan'da bir grup Kalender boy gsterdi. crakl bu gruptan bir gence
ak oldu. Sevdiinden ayn kalmaya dayanamayp Kalenderlerin ardndan Isfa
han 'a gitti, orada sakaln kaztt ve onlardan biri olarak gezilerine katld. Beraberce
Hindistan'da ta Delhi ve Mulran'a kadar gidip, onlara kucak at sylenen Ba
ha'edan zekeriyay, herhalde baka eyhleri de ziyaret ettiler. Bir frtna nedeniyle
biri dnda btn arkadalannn iziri kaybettii birtakm daha baka maceralardan
sonra gen air Baha'eddin'in mridi olmaya karar verip Mulran'a yerleti. 2 0
Baka bir yerde de, CJrakl'nin nl ynla adandan biri olan ems-i Tebri

zi'nin lmne crak- CAcem'de dzenlenen bir meclisteki semac srasnda kendi18

Ahmed er-RfCi hakknda baknz: D.S. Margoliouth, "Al-RifCi"

rhe Encyclopedia qfIslam, ilk

Tiryd

edisyon, 6: 1 1 56-57; yaam hakknda rnek kaynak, Takiyeddin cAbdurrahman el-Vasiti,

ku'/-muhibbinfi tabakdt hrkdti'l-medyihi'/-Carjfin. RifCilerin demir gerdanlk takt saptan

mtr, bak lbn Teymiye, MecmUCatu'r-resd'il, 1 : 1 3 1 - 1 54 . Yedinci/onnc yzyl boyunca
am'da RifCilik hakknda baknz Pouzet, 227; genel olarak RfCfk hakknda baknz Triming
ham, 37-40.

19 Bu vesile ile balardaki Mool msamahaszlnn Kalenderleri teki Mslman lkelere ge zor
lad ve Mool topraklanna girme cesaretlerini genellikle krd grn kabul etmek olanakl.
rnein Muhammed el-Hatib, doal olarak "sapknlara"

(zenddika)

kar an dmanlnn ne

den olduu epeyi bir abart ile "Mool ordularnn gc olmasayd dnyann btn blgeleri bu din
sizlik eteleriyle dolard" diye yazyor (Hatib, 53b ) . Daha da arpcs Harran'da 658/ 1 259-60'ta
Hlagu'nn buyruu zerine bir grup Kalender'in idamdr; baknz blm 1 .
20 Fahreddin lbrahim-i Hemedani-yi craki, KulliYdt- divdn- eyh Fahreddin lbrdhim-i Hemeddni

mutehallas bi Cfrdkf,
70

yay. M. Dervi, "Mukaddime-i camiq divan," 2 1 -23.

Dervi Gruplannn Alp Serpilmeleri, 1 200- 1 500

ne yer amayan dncesiz bir Kalenderinin neden olduu sylenir. 2 1 Ebu el

Fadl el-Hasan el-CUkbari, 652/ 1 2 60'de Tuster'de iken, cacfer ibn Muhammed e
iraii adl bir Kalenderi eyhinden esrarn kkenleriyle ilgili bir yk iitmi . 22
Biraz daha sonra bir grup Kalenderin, ilhanl hkmdar Ahmed Tegder
(680-8311 282-84) zerinde epeyce etkisi olan Hasan (ya da ian) Mengli'nin pi
ri Babi Yackubiyan'n evresinde toplandn iitiyoruz.23 Grne baklrsa ay
n zamanlarda irvan ve Gllan'da da Kalender vard. nl Safyeddin-i Erdebi
li'nin (. 7351 1 334) piri eyh ibrahim-i Gilani (. 7001 1 30 1 ) mritlerini onlara
kar uyarrd. Daha da somutu, birtakm Kalenderler, Zahid Gilani'yi irvan'day
ken ldrmeye kalkmt. Gerekten de katil adaylar, daha sonra, yrenin Trk
valisinin buyruuyla cezalandrlmtr; birounun kulak ve burunlar kesilmi,
biri ise hemen idam edilmitif.24
Musul ve Hemedan arasnda yar yolda bulunan gneybat ran kenti
ehrizr'da yedinci/onnc yzyl kmadan nce Kalenderlerin varl tescil
edilmitir. nl Sufi Evhadedan-i Kirmani'nin (. 635/ 1 23 7-38) bir mridi, eyh
Kadi zahireddin Muhammed, geceyi geirmek iir ehrizr'a yakn bir kyde bir
camiye girmi. Akam ktkten sonra camiye on kadar cavlak gelip kapy arka
larndan kilitlemiler. Kendilerini yalnz sanarak -Zahireddin soluunu tutup dik
katle saklanm- nce bir eyler yemi sonra da haha-suyu hazrlayp imi ve
sema yapmlar. Bunun ardndan Zahiredan'in anlatmay uygun bulmad baka
ilere girimiler. Korkuya kaplan Katli, Cavlaklar uyur uyumaz kam.25
Yedinci/onnc yzyl boyunca tran'da Haydariler de etkindi. Kutbeddin
Haydar daha yaarken evresinde yeni domu bir dervi topluluunun var olma
s ok olasdr. Kaynaklarda Kutbeddin Haydar'n iki dorudan mridi olan Ebu
Halid ve Hac Mbarek'ir adlan kaytl.26 El-Kazvini, ibn Battta ve Emir Hasan-i
Siczi'nin dedikleri, Kutbeddin'in lmnden yarm yzyl iinde Zave'de bir grup
mrit olduunu teyid ediyor ve yedinci/onnc yzyl balarndan kaynaklar
2 Eflak.i, 2:631 (4/28)
22 Rosenthal, 5 1 .
23 Tevekkli bin lsmacil, ibn el-Bezzaz,
Fazlallah,

Sefvetu's-sqfd' (Bombay , 1 32 91 1 9 1 1 ) , 63; ve Reideddin

Geschichte der !!hane Abaga bis Gaihatu 1265-95 (s'Gravenhage, 1 957) , 47 ve 56,

Hanna Sohrweide'de zikredildii gibi, "Der Sieg der Safaviden in Persien u. seine Rckwirkung auf

der Schten Anatoliens im 1 6. Jh. , " Der Islam 4 1 ( 1 965): 1 03-4.

24 Tevekkli bin lsmaCiJ, lbn el-Bezzaz,

Sefvetu 's-sqfd', 3 1 , Sohrweide'de alntland gibi,

"Der Sieg

der Safaviden in Persien," 1 03; aynca Meier, 498, n. 1 65; ve Jean Aubin, "Shaykh brahim Ziihid
Gilani ( 1 2 1 8?- 1 30 1 ) , "

Turcica

( 1 9 9 1 ) : 4 1 -43. Sohrweide, Sefvetu's-sqfd', 1 20, 2 1 4 ve 258'e

iaretle eyh Safi'nin de Kalenderleri kk grdne dikkat ekiyor.

25 Hatib, 52a-b. Evhadeddin Kirmaru'nin kendisi Kalenderleri iyi bilirdi; baknz Meier, 500, n. 1 79 .
2 6 Ebf Halid, Rosenthal'in dedii gibi,

Kitabu's-sevanih.

5 1 -53'te; Haci Mubarek d e Eflaki 1 : 2 1 5

(31123) ve 467-68 (3/437) 'de anlyor.

71

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

demir gerdanlk, kpe ve bilezikler takp taknran tipik Haydari dervii grnt
syle de zaten tanknr. zave'yi 732/1 33 1 -32 ve 73411 333-34 arasnda ziyaret
eden bn Battta, gerdanlk ve bileziklerin yan sra kulaklarna ve cinsel organlar
na demir halkalar takan Haydari dervilerinin Kutbeddin Haydar'n yandalar ol
duunu sylyor.2 7 zave evresindeki blgede Haydarilerin varl, 667/ 1 269 y
lnda ran airi Pfr-i Baha'nn (. 685/1 286-87) yazd ksa bir yaptta bir Hay
dari derviinin grlmesiyle belgelidir. Bu dervi zave'nin hemen gneydousun
daki Haf dolaylarnda bir kyde yayordu. Tra edilmi bir enesi, cinsel organn
da bir halka ve yannda gen bir tysz olan vard.28 Bu ilk yandalarn etnik
kkenleri karanlk; ancak, el-Kazvinl'nin gzlemleri daha genel bir eilim yanst
yorsa Kutbedcfin'in olas Trklnn Haydari yelii zerinde etkisi olmu gz
kyor. Kle ve hkmdarlarca ayn derecede sevildii sylendiine gre Kutbed
din'in sevilirlii belli bir toplumsal grupla snrl kalmam gzkyor.29
Blgenin Muzafferliler, Celayirliler, Timurlular, Karakoyunlular ve Ak.koyunlu
lar arasnda politik olarak blnd somaki iki yzyl boyunca Kalender ve Hay
darileri izlemek daha zor ise de, bu onlarn iran'da toptan ortadan kalktklarn gs
termez. Kutbeddin Haydar'n zav(yesi, grnd kadaryla, etkin bir Haydari
merkezi olmay srdrm. Baba Resfil diye birinin "tarikat"a girdii ve Timur (h.

771 -807/ 1 3 70- 1 405) zamannda bu zav(yede aylar ve yllar geirdii sylenir.30
Baka kantlar Karakoyunlu Kara Yusuf (h. 79 1 -823/1 389- 1 420 Timur'n istila
s dolaysyla uzun bir aralk) ve olu lskender (h. 823-4 1/1 420-38) zamannda
Tebriz'de Haydari varlna iaret ediyor. Konunun ana kaynaklan ibn el-Kerbela'I
ile Nrullah-i uteri bu Haydarileri hi anlatmyor. Bu denenlerin, grdmz
Haydari gruplarndan btnyle ayn ve Kutbedcfn Haydar Tm adl birinin nder
liinde toptan yeni bir Haydari hareketi hakknda olabilecei gibi sinir bozucu bir
olaslk var.3 1 Ayn belirsizlik, daha kk lde olmakla birlikte, Karakoyunlu Ci
hanah'a kar 8 72/1 467 utkusu ardndan Tebriz'i almasndan sorra Akkoyunlu
Uzun Hasan'n (h. 857-82/ 1 453-78) (886/ 1 4 8 1 'de II. Bayezid olarak Osmanl
27
28
29
30

Battta, 3: 79-80.
tacedam ibn Bahaeddin-i cami'nin (Plr-i Baha) Kamame-i evkifadl yapt.
Kazvlni, 382-83.
[Baba Res1l] Timur seferi strasnda Anadolu'dan srlen bakalan ile birlikte lran'a gitmi orada
kalmt. Bu topraklarda uzun bir dini eitimden sonra bir Sffi tarikatna [girmek] istemi ve Kut
beddin Haydar'n zaviyesinde aylar yllar geirerek Abdal olmutur (Helvacbazade Mahmud Hul
vi, Lemezit- hulviye ez lemeCat- Cu/viye, Yazma Sleymaniye Ktphanesi, Halet Efendi 28 1
[tarihsiz] , ypr. 1 86b.
31 Kerbela'i, 1 :467-68, ancak burada Tfni'nin Kalender olduu syleniyor; ve uteri, Mecalisu'l
mu'minin, 36 ve 367. Tebriz Haydarileri ve byk Iran kentlerinde sonraki Haydari-NiCmeti at
mas hakknda iki deiik gr iin baktruz Zerrlnkfb, 85-87; Mir caCferi, "Haydari ve Nicmeti,"
745 vd.

72

Dervi Gruplarnn Alp Serpilmeleri, 1 200-1500

tahtna kan) ehzade Bayezid'e yazd bir mektupta da sryor. Uzun Hasan'n
Kalenden ve Haydariler gibi sapkn gruplan bastrd stne szleri aynntdan
yoksun olup bu Haydarilerir kimlii hakknda kukuya dyorsunuz. 32
Bu dnemde Kalenderler de var olmay srdrd. rnein Zengi-i cAcem-i
Kalenden (. 806/1 403-4) adl birinin Kirman'da bir tekkesi vard ve kentte bir
yanda grubu olmu olabilir.33 Dou iran'da Timurlulann hakim olduu blgeler
de dokuzuncu/onbeinci yzylda sakal tral, gmleksiz ve i donsuz bir kee
paras giymi tek bir Kalender'den sz ediliyor.34 Ayn yzyln sonunda Sultan
Hseyin Baykara (h. 8 75-9 1 2 1 1 4 70- 1 506) Haf ve Baherz kadsna yazarak
ona birtakm genler ve Kalenderler arasnda yaygnlam drtl tra

zarb)

yeniliine

(bid'at)

(ahdr

son vermesini buyuruyordu.35 Bundan baka Cam

(81 7-98/ 1 4 1 4-92) de Nefahdtu'l-uns'unda Kalenderleri tartyor.36 iran'da Ka

lenderler hakknda Safevi dnemine kadar srekli haber var.37

Hindistan
Kalender ve Haydaruer hakkndaki tanklklar, yedinci-sekizincVonnc-on
drdnc yzyllar Mslman Hindistan'nda lran'la karlatrldnda, hem da
ha ok hem de daha retici. Kalenderlerin Hindistan'da boy gstermeleri (Lac
ahbaz Kalender diye tannan) eyh cosman-i Merendl, eyh Hzr-i R1m1 ve Pani-

32 Tadzade sacdi elebi, Mne'it, yay. Necati Lugal ve Adnan Erzi, 28; Mir cacferi, "Haydari ve
NiCmetl," 746.
33 Meier, 509 (dayana, Mihrabi, Mezirat- Kirman, yay. Hseyn Khi Kirmani [Tehran, 1 330] ,
54-60; ve Fasih el-Hafi, Mucmel-i Fasihi, 3: 1 4 7) .
3 4 Jean Aubin, "Un santon quhistani de l'epoque timouride," Revue des Etudes Islamique 3 5 ( 1 967) :
208; Meier, 51 o, n. 24 . Aubin, sayfa gstermeksizin cAII b. Ebiverdi Krani'nin, Nakbend'i CAJa
edan Muhammed Abiji (. 892/148 7) yaamyks, Ravzat's-silikin'inden alnt yapyor.
35 CAbdulhuseyn Neva 'i, Esnid ve mukitebit- tirfhi--yi lr<in ez liin1r ta ih ismfiCfl, 4 10- 1 1 ; Mei
er, 505, n. 2 15.
36 Cfuni, Nefahitu'l-uns, 1 4- 1 5. Ancak Cilrni'nin tartmasn genel olarak Shreverdi'nin cA virjfu'l
maCirj/i zerine kurduu unutulmamal. Aynca baknz Necmeddin cAbdullah ibn Muhammed
Razi "Daye," The Path efGod's Bondsmenfrom Origin to Retum, ev. Hamid Algar, indeks, s.v.
"qalandar."
37 Safevi dnemi ve sonras lran'da Kalenderler tarihi iin baknz, lskender Beg Mni, flistory ef
Shih CAbbis the Great, ev. Roger M. Savory, 1 : 1 95; Adam Olearius, Vermehrte Newe Beschrei
bung der Muscowitischen und Persischen Reyse, yay. Dieter Lochmeier, 685; Raphael Du Mans,
Estat de la Perse en 1660, yay. Ch Schefer, 2 1 6; Muhammed Tahir-i Nasrabadi, Tezkire-i Nasri
bidi, yay. Vahid Destgirdi, 264 (Baba Sultan Kalender hakknda aynca baknz Meier, 509, n. 2);
MaCsfm CAJi'ah, Tari'iku 'l-hak<i'ik, 2:354, Zeyn el-CAbidin ibn lskender-i irvani' nin
( 1 23 7/1821-22'de derlenme) R(yizu's-s(yiha'smdan alnt; bu parann Almanca evirisi Mei
er'de, 510. lran'da bugnn Haksilr dervilerinin ilk tarihlerini izlemeye alan Gramlich'e de da
nlmal, 1 : 70-82; kar. Zerrinkb, 92 vd.
73

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

patl B CAJl Kalender'in kiilikleriyle ilikili. Cosman-i Merencli (. 673/ 1 2 74) Ba

ha'eddm Zekeriya"nn nde gelen bir mridiydi, krmz giyirmek adetirden dola
y "Yakut" (LaCl) diye nlenmiti, ek "yiit. ahin" (ahbaz)

san

ise ona eyhi ta

rafndan verilmiti. Ona yaktnlan birka r kitab var. lnce Sind'de doum
yeri Sihvan'da gmlm, trbesi nl bir ziyaret yeri olmutur.38 ah Hzr- Ru
mi hakknda iti piri Kutbeddln Bahtiyar Kfki (. 633/ 1 235) yaarken Delhi'de

olduunu ve bu eyhle bir tr ilikisi bulunduunu ileri srmek olanakl yalnzca.

Herhalde ana yurdu Anadolu ' da ld . 3 9 Panipatl B CAli, lm tarihinin
724/1 324 olarak gsterilmesi doru diye kabul edilirse, Lac ahbaz'dan da ah

Hzr'dan da sonra muhtemelen biraz daha yaamtr. eyh Kutbeddm Bahtiyar ve

eyh Nizameddin Evliya ile temasta olduu iddia edilmitir ama bunlar, Kutbeddm
B CAli'den ok daha erken yaad ve Nizameddln hakkndaki dnemin iti
kaynaklan Panipatl eyhten hi sz etmediinden, B CAli'nir etrafnda sonradan
kurulan sylenceler olarak grlmeli. Doum yeri Panipat'ta sonradan Kalender ve
ilgili gruplar iin bir ziyaret merkezi olmu bir hdnkdh kurmutur. 40
Yedinci/onnc yzyl Hindistan'nda, bu nl kiilerden baka, anonim
Kalenderlerin varlna sfi edebiyatnda ve tarihi kitaplarda bulunan eitli fkralar
tanklk ediyor. Shreverdi Baha'eddin Zekeriya"nn Mulran'daki, iti Ferideddin
Genc-i eker'in (. 664/ 1 265) de Acozan'daki hankahlanna, zaman zaman yerle
ik Sufilere kar, dorudan doruya dmanca deilse bile kkrtc davran ta
knmaktan ekinmeyen. yalnz ya da gruplar halinde Kalenderiler gelirdi. 4 1 Biraz
38 Laq ahbaz hakknda baknz Bereni, 67-68; Gulam Server Llhfri. Hazfnetu'/-asfiyd', 2:46-4 7; Riz
vi, 306 (Gulam MuC!neddin CAb<fullah Hagi'nin MaCdneu /-vi/qye sine dayanyor) ; Digby, 70-71 ,
78. 1 00 (dayand yaptlar: Bereni 67-68; ve Tezkire-i med'ih-iSivistdn, yay. S . H . Redl [Mihran,
1 9 74]. 205); Gramlich, 1 : 78 (n. 48, dayana: Llhi, Hazfnetu'l-as
fiyd', 2:46-47); Zerinkb, 89:
Meier, 508-9; ve N. B. G. Qazi, Lal Shahbaz Qalandar: cuthmdn Marwandi, Laq ahbaz'a yaknn
lan Farsa birka iir buraya konmu (39-44) . Bir de Qalandar Lal Shahbaz adl Sind Hkmeti Ka
'

39

'

muyla ilikiler Bakanl tarafndan yaymlanan yarardan yoksun olmayan bir bror var.
Baknz Nizami, 295; Rizvi, 304; ve Digby, 63, 84-85. aratrmac da cAbdlhak ibn Seyfeddin

et-Trk ed-Dihlevi'nin (. 1 052/1 642-43) Ahbdru'l-ahydrfi esrdri'l-ebrdr'na ( 1 065/ 1 654 'te

derlenmi) dayanyor; Rizvi, cAbdurrahman e-iti'nin ( 1 065- 1 654 derlemesi) Mir'dtu 'l-esrdr'n
da kullanyor; ngiliz Ktphanesi yazmas, bunun hakknda da baknz Charles Rieu, Catalouge ef

the Persian Manuscnpts in the Bnlish Museum, 1 : 359b. Storey, 1 035-37, no. 1 3 78 (2) de alnt
land biimiyle Turab CAfl Kakrevl'nin (. 1 2 75/1 858) Usi.l '/-maksd' u da bunlara eklenebilir.
40 Baknz Khaliq Ahmad Nizami, "Ab CA]j Qalandar, araf-al-Din Panipatl, " E!R, 1 :258; Rizvi, 305;
ve Digby, 1 00-102.
4 1 Bahii'eddin bir grup Kalendere sadaka vermeyi reddedince Kalenderler, hankahnn kapsna tula
frlatmaya balamlar; baknz Digby, 87: ve Nizami, 295. Yalnz bir Kalender esrarl ikisini rahat
iememesine kzp nce Baba Ferid'in Bedreddin ishak adl bir mridine dilenci anayla vunnak is
temi ancak Baba Ferid'in kendisinin araya girmesiyle anan duvara vurmakla yetinmiti; baknz
Kalender.

1 30-3 1 ;

Digby,

88-89,

ve Nizami,

296.

Ayn Baba Ferid'in Kalendere benzeyen biriyle

baka bir can skc karlamas olmutu, baknz Digby. 92-93. Digby bu olay ana kaynanda di
le getirilen gre uyarak Baba Ferid'e yaplan kanl bir hcum diye gsteriyorsa da olay, hi kuku
suz bir derviin-byk olaslk.la bir Haydarinin- masum bir ziyareti olarak yorumlanabilir.

74

Dervi Gruplarnn Alp Serpilmeleri, 1 200-1 500

daha sonra Sultan Dervi adl bir Kalender ve arkadatan, Bengal'in asi valisi Tu
rul'un koruyuculuunu elde etmie benziyor; vali Kalenderlere zel metal dona
nmlann yapmak iin men altn vermi. Bu Kalenderler Turul'un teki yan
dalanyla beraber, isyan bastrmas zerine, 677-78/1 2 79'de Sultan Balaban (h.
664-86/ 1 266-87) tarafndan idam edilmilerdir.42 Yzyln bitiminde ve sonraki
on yllar iinde Kalenderler Delhi'de iti piri Nizameddin Evliya' ve Nasireddin i
rag- Dihli'nin hankahlanna gidiyordu.43 Sekizinci/ondrdnc yzyl Hindista
ru'nda, rnein eyh Muhammed Gisfderaz'n Kalenderlerle iliki kurmaya kar
yapt sk uyanlardan karmak gerekirse, gezginci Kalender topluluklan kentlerde
olduu gibi krlarda da tandk bir grnm olmay srdrmtr. 44
Haydarilerin Hindistan'a yayl da iyi kantlanmtr. Celaleddin Firuz ah'n
(689-95/ 1 2 90-96) hkmdarl zamannda Delhi'de Ebu Bekr Tsi Haydan adl
nemli bir Haydari eyhi vard. Dervilerinden Bahri adl biri sultann huzurunda
Sidi Muvellih'in ldrlmesine kanmt. Ebl Bekr'in Jemne rma kysnda bir
hankah vard, tutunmu pek ok Slfi eyhinin ve saygn alimin dostluunu ka
zand sylenir.45 bn Battlta Hindistan'da Haydailerle iki mnasebetle kar
lamtr. Birincisi kuzey Hindistan'da tbn Battlta ve yoldalannn balannda ka
ra bir eyhin olduu bir grup Haydariyle bir gece geirdii Amroha yaknlannday
d. Haydariler, bn Battlta'nn arkadalannn kendilerine bulduu odunlarla bir
ate yaktktan sonra, ate snnceye dek yanan odunlar zerinde raksettiler. n
l gezgin, raks balamadan eyhlerine verdii bir gmlei kendisine tertemiz geri
verildiini grp akna dnmt; ate kumata hibir iz brakmamt. bn Bat42 Bereni, 9 1 -92; Digby, 63 ve 7 1 ; ve Rizvi, 304. Metal donanm Kalenderlerin deil de Haydan der
vilerinin ba zellii olduuna gre Beren!'nin burada Kalender sz kullanmas herhalde yerinde
deil.

43 Kalender, 6, 74. 1 1 2 - 1 3. 1 30-3 1 , 250, 286-87; Digby, 7 1 -72. 94-97. Hamid Kalender'in kendisi
Nizameddin Evliya zamannda "dnm" bir Kalenderdi. Nasireddin rag- Dihll, muhtemelen bir
Kalenderin kanl bir saldnsna maruz kalmt ancak saldrgana biilen Kalender kimlii (Digby'nin
tersine grne karn) epeyi sorunsal olmay srdryor.

44 Digby, 69, 79-80. Digby'nin bu almasnda yedinci-sekizinci/onnc-ondrdnc yzyllar

Mslman Hindistan'nda Kalenderlerin daha kapsaml bir betimlemesi var. Hindistan'da Kalen
derlerin sonraki tarihi iin Digby, 69-70. 77, 99 dnda Storey'de anlan aadaki yaptlara bak
nz: Turab

CA]j Kakrevi, Us1/u'l-maks1d (der.

225-26/1 8 1 0- 1 1 ) , Storey, 1 036, no. 3 78; Taki

er-Ravzu'l-ezherji maCisin''/-kalender, Storey, 1 046, no. 1 399;

Veclheddin Eref, Bahr-i zahkrir (der. 1 20311 788-89) , Storey, 1 0 3 1 -32, n. 1 374; CA]j Enver Ka
lender ibn CA][ Ekber, Tahriru'/-enverji tefSfn"'l-kalender, Storey, 1 04 7, no. 1 400 (2) .
4 5 Bereni, 2 1 2 . Ebu Bekr Tsi hakknda baknz Bruce B . Lawrence, "Abu Bakr Tsi Haydari," E!R,

CAJi Kakrevi

(. 1 290/ 1 873),

:265. Daha sonraki kaynaklar ve Sidi Muvellih olaynn aynntl ilenii iin baknz Digby, 9 1 92; Nizami, 288-90; Rizvi, 307-9. Hint-ran Sufi yaznnda Haydanler hakknda baka bilgiler iin
baknz Ahmad, !ntellectual History, 45. ve Nizami, 286. Nizami. Hamid ibn Fazlallah Cemal1'nin
S(Yeru l-CAiffen 'nden (Delhi, 1 3 1 1 / 1 893 ) . 67, aktararak Haydarilerin siyekten kurun yzk ge
'

irme adetine sfh

muhr "i ya da mil mhr" dendiini bildiriyor. Cemal1 hakknda baknz Storey,

968-72.
75

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

tta Malabar Goga'da baka bir Haydari grubuna rastlam, bunlann banda da
bir eyh varm.46
Kalender ve Haydarilerin rnei dokuzuncu/onbeinci yzylda Hindistan'da
en azndan iki ayn sapkn dervi grubunun olumasnda etkili olmu gzkyor:
Medan ve Celaliler. Medari hareketi, belirgin biimini Mslman Hindistan'n en
nl velilerinden biri olan BecfCedcfn Kutb el-Medar'n (. yak. 844/ 1 440) etkin
likleri evresinde almtr. Dervileri, dilenci idiler; her tr giyime kar olup plak
gvdelerini klle ovarlard. Keelemi uzun salarlarla dolar, balan ve boyun
lanna demir zincir dolar, kara sank giyer ve kara sancaklar tarlard. Dini grev
lerin yerine getirilmesini aka reddetmeleri ve an esrar tketimleriyle nl idi
ler. Medariler Kemir ve Nepal'in yan sra Sind'den Bengal'e dek kuzey Hindis
tan'n btn blgelerine yaylmt. 4 7 Celaliler ise Sind'de nl U'lu veli, Mah
dfm-i Cehaniyan Cehanget ( 70 7-85/1 308-84) diye bilinen, Celaleddin Buha
ri'ye bal olduklann ileri sryorlard. Grnm olarak Medarilere ok benziyor
lard ama

ahdr zarb

(sa, sakal, byk ve ka tra) yaparak ne kyorlard.

Mahdm- Cehaniyan'n belgeli Snniliine karn yandalarndan bu zel grup,

ylan ve akrep yemek gibi tuhaf Metler de edinmi ateli N idi. 4 8 Medari ve Ce
lalilerin zellikle Hintli hareketlerinin tarihi karanlk ve Mslman Hindistan'n
toplumsal bakmdan sapkn btn zahitleri arasndaki etkileimi, Hindu kartlan
nnkiler bir yana, saptamak an g. Ancak dokuzuncu/onbeinci yzyl sonu
geldikte apak toplumsal sapknlk yolu ile toplumu red, Hint toplumlannda gze
arpan bir seenek olmutu.

46 Battfta, 2:6-7, 3:439, ve 4:6 1 ; aynca baknz 3:309- .

4 7 A . S . Nazmee Ansari, "Badic al -Din, El, :858-59; cAbdurrahman el-iti, Mir'at- Medari,
1 064/1 654 'te yazlm eksiksiz bir kutsal yaamyks, baknz Rieu, Persian Manuscripts,
1 361a, 3:973a; ve Storey, 1006; [Keyhsrev sfendiyar,] Debistan- Mezdhib, yay. Rahim Rza
zade Melik, 1 : 190-9 1 ; H. A. Rose, yay., A Glossary efthe Tribes and the Castes efthe PurJjab
and the North-West Frontier Province, 3:43-44; Rizvi, 3 1 8-20; M.M. Haq, "Shah BadiCaJ-Din Ma
dar and His Tariqah in Bengal," /oumal qfthe Asiatic SOdery qfPakistan 1 2 ( 1967): 95-1 1 0. Ya
kn zamanlardaki Medariler hakknda baknz Marc Gaborieau, Minorite musulmanes dans le ro
yaume hindou du Nepal, 1 22-27; ve Kathy Ewing, "Malangs of the Punjab: Intoxication or Adab
as the Path to God?" Moral Conduct andAuthority: The Place ef (Adab) in South Asian lslam,
iinde, yay. Barbara Daly Metcalf, 35 7-7 1 . Kar. )amini Mohan Ghosh, Sannyasi and Fakir Rai
"

ders in Bengal.

48 A. s. Bazmee Ansari, malfil al-Din Husayn al-Bukhart," El, 2 :392; Uhfri, Hazinetu'l-asfiya',
2 :35-38; Debistan- Mezdhib, 1 : 1 9 1 -92; irvani, Biistanu's-siyaha, 1 52-53; Rizvi, 8, 2 7 782, ve 320; Ahmad, lntellectual History, 4 4 ; Zerrinkfb, 9 1 -92; Battfta, 2 :282; Gramlich,
1 :7 1 -73.
76

Dervi Gruplarnn Alp Serpilmeleri, 1 200-1 500

Anadolu
Kalender ve Haydariler yedinci/onnc yzyl balannda ortaya kmala
rndan birka on yl sonra, slam dnyasnn teki blgelerinde olduu gibi,
Anadolu'ya da girdiler. Kalenderler, daha Cemaleddin yaarken, Antalya hatta
stanbul'da bulunmu olabilirler. Birka on yl sonra Ebu Bekr Niksari adl bir Ce
maleddin mridinin Konya'da varl daha kesin biliniyor.49 Celaleddin Rml'nin
lmnde (672 - 1 2 73) Niksari yayordu, bu kentte de iyi tannyordu. Rmi'nin
cenaze alayndaki yedi boadan biri daha sonra hibe olarak "ilam bilge eyh Eb
Bekr Cevlaki Niksari" tekkesine

(lengef"J gnderilmitir. 50 Rml'nin kendisi Ka

lenderler hakknda bilgili idi ve bir kezinde berberine onlar sakallan olmad iin
kskandn sylemitir.51 rl Sufi air, Kutbeddin Haydar'n dorudan mridi
olup Konya'da oturan ve R1mi'ye ok byk sayg gsteren Hac Mbarek Hay
dar ile de tanr ve konuurdu.52 Kalenderler, Konya dnda, byk olaslkla
Anadolu'nun birok yerlerinde varlard. rnein nl Hac Bekta (olas .

669/ 1 2 70-7 1 ) Horasarl bir Kalender grubunu Krehir, Sulucahyk'teki konu

tunda arlama benzer. 53 Muhammed ibn Muhammed el-Hatib'in dirl sapkn
lklar dkmleyen, Kalenderlerin ortaya knn da bilinen ilk yksn ieren

Fustdtu'/_caddlefi kav<J.cfdi's-saltana adl kitab Kastamonu'da yerel bir okuyucu

kitlesi iin 683/1 2 84-85 ylnda yazlmtr, bu da bu yrede Kalenderlerle genel
bir tankln olduunu gsteriyor.
Sekizinci/ondrdnc yzylda, ran'da olduu gibi, yanmadada da Kalender
ve Haydari varlnn ok az imi var. Ancak sapkn zahitlik yolu, Trk kltrel
alannda Sufi dindarlk biemleri geliimi zerinde izini brakmtr. Bu sreteki
nemli oyuncularn hepsi dervi dindarlnn ekiciliini hissetmi, ekimine de
ou kaplmtr. Bu sonuncu seimin kimi nemli rnekleri Barak Baba, Kaygu
suz Abdal ve Sultan cac idi.
Barak Baba, Orta Anadolu'daki Tokat'n yerlisi idi. Babas bir ordu komutan,
amcas ise rl bir memurdu. Sava veli San Saltuk'un ateli bir mridi olmutu;
49 Ebu'l-Hayr Rumi, Saltuluuime, yapr. 364b-6Sb. bu kentlerde Sultan cAla'edd'in Keykubad (h.
61 6-34/ 2 1 9-3 7) zamannda Kalenderlerin varln bildiriyor.
50 Eflaki, 2: 596 (3/58 ) . Ebu Bekr derhal boann kesilip muhtalara danlmasuu buyurmu.
5 1 Ayn eser. :412 (3/355). Aynca Mevlana diye nl Celiileddin Muhammed ibn Muhammed Belhi
Rumi, Meevi-yi maCnevi, yay_ Reynold A. Nicholson, 1 : 1 8. Rumi'nin yaptlannda Kalenderlere
baka iaretler iin baknz Abdlbaki Glpnarl, Mevlana Celaleddin: Hqyat, Felsefesi, Eserleri,
Eserlerinden Semeler, 6 1 -63.
52 Eflaki, :2 5 (3/123) ve 467-68 (3/437) . Efiiiki, Hac Mbiirek'in bir mridi Muhammed Haydari
hakknda bir yk de kaydediyor, 2:773-74.
53 Vildyetname, 64.
77

Tannnn Kuraltammaz Kullan

San Saltuk, kustuu lokmay mrid istekle yiyince ona Barak "kll kpek" adn
verdi.54 Barak Baba, yedinci/onnc yzyl sonlarna doru iran'a gidip orada
tlhanl Gazan Han ve ardl Muhammed Hudabende Olcaytu'nun gvenini kazan
d. Barak ve dervileri 706/ 1 306'da Olcaytu adna bir grevle Suriye ve Msr'a git
ti. Barak Baba, am'a renkli bir giriten sonra Kuds'e gitti ancak Msr'a girmeyi

baaramad. lran'a geldikten sonra 70 7/ 1 30 7-S'de Gilan'a yaplan bir sefer sra
snda ldrld. Kemikleri, yandalar iin Mool hkmdarnca bir tekkenin yap
trld Sulraniye'ye gtrld. Mevlevi eyhi Ulu cArif elebi 7 1 6/l 3 1 6'da tekke
yi ziyaret ettiinde Barakl dervilerin plri Hayran Ern1rci diye biri idi. 55
Barak Baba ok acayip grnm olan ve sk sk vecde giren bir tipti. 56
Dans, trk ve anlalmaz deyiler syleme eilimi vard. Cezbeye kaplmken
syledii deyilerden kimileri 756/ 1 3SS'te Kutb el-CAlevi adl birinin yazd bil
gince bir aklamada gnmze kalmtr.57 Deyiler bugnn okuyucusu iin
hemen hemen anlalmaz ise de el-CAlevi'nin ustalkl ve bilgili yaptnn srf var
l bile Barak Baba 'mn ilerdeki kuaklara etkisinin az buz olmadn gsteriyor.
Bu balamda Barak Baba'dan Taptuk Emre yoluyla nl Trk Sffi airi Yunus
Emre'ye (olas . 720/ 1320-2 1 ) uzanan tarikat zinciri de anlamldr. 58
Kaygusuz Abdfil sekizinci/ondrdnc yzyln ikinci yarsyla sonraki yzyln
ilk drdnnde yaamtr. Kendisi aka yeme imeye dkn neeli bir kii olup

bir denekle dolaan ve dervilerine Abdfil diye hitap eden Abdfil Mfsa'nn mridi
idi. Abdal Mfsa'mn mritleri hayvan gn giyer, anak tar, Muharrem ay bo
yunca da kanlarm aktrlard.59 Kaygusuz Abdfil'n kendisi genel olarak yersiz ve
54 Barak szcnn anlam hakknda baknz Robert Dankoff, "Baraq and Buraq," Central Asian /o
umal 1 5 ( 1 9 7 1 ) : 1 1 1 . Saltukname'nin adand San Saltuk'a gndenneler iin Machiel Kiel, "The
Trbe of San Saltuk at Badabag-Dobrudja: Brief Historical and Architectonical Notes," Gneydou
Avrupa Aratrma/an Dergisi 6-7 ( 1 977-78) : 205-25; San Saltuk'un ksa bir yaamyks iin
Ahmet T. Karamustafa, "Early Sufism in Eastem Anatolia," Classical Persian Slfism: Prom its Ori
gins to Rmf. yay. Leonard Lewisohn, 1 93-96.
55 Algar, "Baraq Baba," 3:754-55. Algar pek ok kaynak veriyor, bunlara Abdlbaki Glpnarl, Yu
nus Emre: Hayat, 39-47; ve Donald P. Little, "Religion under the Mamlfks," Muslim World 73
( 1 983): 1 75-76 eklenmelidir; Glpnarl da Little da Algar'n anmad ek Memlfk kaynaklann
kullanyor.
56 Barak Baba ve dervilerinin bir betimlemesi yukarda 1 . Blmde verilmitir.
57 Kutb ei-CAJevi'nin erhi tam bir evirisiyle birlikte Abdlbaki Glpnarl'da, Yunus Emre ve Tasav
vef, srasyla, 457-72 ve 255-75.
58 Yunus Emre hakknda baknz, Taptuk Emre'nin de tartld, Glpnarl, Yunus Emre ve Tasav
vef, 4 1 -43.
59 Abdal Mflsa dervileri hakkndaki bu bilgi Kaygusuz Abdfil'n nl bir iirindedir; baknz Sadeddin
Nzhet Ergun, mrk airleri, : 1 66; ve Abdlbaki Glpnarl, Kaygusuz Abdal, Hatay; Kul Him
met, 34-35. Kar. Kaygusuz Abdal, Kaygusuz Abdal'n Mensur Eserleri, yay. Abdurrahman G
zel, 23. Bu, rnein (Kaygusuzun yurdu Antalya'daki bir gl iin) allm "elvan gln" yerine
"Alvan gln" gibi birka daha iyi okunulu biraz deiik bir versiyon ieriyor. Pek retici olma
yan ksa bir efsanevi yaamyks de Ergun, Trk air/en', 1 : 1 66-69 da.
78

Dervi Gruplannn Alp Serpilmeleri, 1 200-1 500

yakasz keeden bir cppe

(kepenek)

giyer, drtl tra

(ahdr zarb)

olur ve bir

boynuz tard. Aka esrar ierdi, ve piri gibi onun da yeme ime dknl var
d. 60 Yazlan, ikili bir merkezi konu zerine kurulu renkli gelitirmelerdi: her insan
bir kk-evren oluturur, buna ters olarak da evren ulu-insandr. 6 1
Sultan cac Kaygusuz Abdal'n adayd. Daha Osmanl sultan I. Bayezid
(h. 79 1 -8051 1 389- 1 403) dneminde bir Abdal piri olup dokuzuncu/onbeinci
yzyln ilk yans boyunca etkin olmay srdrm, Hurufi air Nesimi' nin (.
yak. 820/1 429-30) yan sra Hac Bayram (. 833/ 1 429-30) ve mmi Kemal
gibi nl Sufilerle iliki kurmutur. Dendiine gre Tirnur ile Anadolu seferi (804-

51 1 402) srasnda grm ve tek hediyesini kabul etmemitir.62 Sultan cac,

san, kan, kirpiklerini ve sakaln kazr, hibir ey giymez ve yazn iki yz
Abdalla dolar, klan da bir maarada geirirdi. cac adna Edime'de bir camic
yaptrd bilinen Osmanl sultan II. Murad'n (h. 824-55/ 1 42 1 -5 1 ) galiba dik
katini ekiyordu. 6 3
Daha kolay tannabilen ve apayn Rum Abdallannn, pirleri Otman Baba'nn
yapc etkisi altnda, onaltnc yzylda iinden ktktan asl kaynan, Barak Ba
ba, Kaygusuz Abdal ve Sultan cacn kiilikleri evresinde belirginleen sapkn
zahidlik hareketleri oluturuyordu.

60 Baknz Kaygusuz'un iirleri, Glpnarl, Kaygusuz Abdal, zellikle 6 (40-42) , 7 (42-43) , ve 9

(46-48) numaral iirler.
6 Kaygusuz Abda!'n yaptlarnn bir listesi iin Abdurrahman Gzel, Kaygusuz Abdal (Alaaddin
Gaybf Bibliyogref.yas. Grlerinin zeti, yaymlanm dz-yaz yaptlarna dayanyor: baknz
Kaygusuz Abdfil, Mensur Eser/en.
62 Orhan Kprl, velayet-nfune-i Sultan caeddin," Trkiyat Mecmuas 1 7 (1 9 72 ) : 1 7 7-84, bu
rada Sultan cfC hakknda baka bilgiler de bulunabilir. Bunlara Abdal, yapr. 7b eklenmeli. Hac
Bayram hakknda baknz Fuat Bayramolu, Hac Bqyram- Veli: Yaam, Soyu, Vz.o/i. mmi Ke
mal iin William Hickmann. "Who Was mmi Kemal?" Boazii niversitesi Dergisi 4-5 ( 1 97677) : 57-82. Nesimi hakknda bakn Kathleen R. F. Bumill, 11e Quatrains QfNesimi: Fourteenth

Century Turdc Huri/fi.

63 eyh cfC klliyesinin ayrntlar iin Ayverdi, 2:420-2 1 ; aynca Tayyib Gkbilgin, XV-XV!. Asr
larda Edime ve Paa Livis: VakJflar, Mlkler, Mukataalar, 34.
79

Altnc Blm
OSMANLI MPARATORLUGU'NDA
DERV GRUPLARI
1 450- 1 550

Toplumsal olarak sapkn zfilidlik hareketlerinin Arap Ortadou'su, lran, Hin

distan ve Anadolu'da yaylma ve oalmasnn nceki blmde sunulan genel g
rnm, daha snrl bir dnemde belirgin bir dervi grubu zerinde odaklanarak,
aranrma alann daraltmay olanakl klyor. Dokuzuncu/onbeinci yzyl sonlar
ile onunculonalnnc yzyl balan Osmanl kltr alan bu amaca ok uygun. Bu
zaman boyunca Anadolu ve Balkanlar'da olaanst yksek bir sayda dervi
grubu etkinlik gsteriyordu. Her yere yaylm Kalender ve Haydarilerden baka,
daha belirgin biimde Osmanl olan Rum Abdfillan, Bektailer, camiler ve ems-i
Tebriziler gibi topluluklar imparatorluk topraklarnda babo dolap duruyordu.
Daha da nemlisi, bu gruplar kaynaklarda, her zaman kapsaml olarak deilse de
aka gsterilmitir. Sonu olarak Osmanl Gneydou Avrupa ve Anadolusu'n
daki sapkn zhd hareketlerinin, bu dev imparatorluun "klasik dnemi" sresince
genel grnmn ortaya karmak olanakl. 1

Kalenderler
Osmanl tmparatorluu'ndaki Kalenderlerin gerekten betimleyici ilk yks
n, Osmanl imparatorluu'nda dervi gruplarn betimleyen ilk Avrupal, Kanta Konu stne nceki incelemeler iin baknz Ocak ve Colin H. Imber, "The Wandering Dervishes, "

Mashriq: Proceedings efthe Eastem Mediterranean Seminar, University efManchester, 1977-78,

3 6-50.

81

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

kuzenos Theodoros Spandounes (talyancas Theodoro Spandugino) salamtr.

1 5 1 0- 1 5 1 9 arasnda yazd Trk tarihinde Spandugino'nun "torlacchi" (torlak,
"tysz, gzel olan") dedii Kalenderler hakknda aadaki para var:
Torlacchi... en byk saydalar. [Bu dinin] kurucusu, sa Mesih'in doas
bakmndan Tanrsal olduunu ve canl olarak yandn syleyen biri idi.
Torlacchi plaktr, omuzlarna da ya koyun ya da birtakm baka [hayvan]
derisi giyer. Aynca byk bir ounluu herhangi bir astan olmayan kee
(cppeler] giyer, bylelikle de an souk havada korkun nezlelere yakala
nrlar. Bu nedenle akaklarn dalarlar. Sakal ve byklann kazrlar ve ok
kt tabiatl adamlardr. Keiler gibi manastrlarda kalmazlar, hrsz, alak
ve katildirler.. .. Balarnda kanatl bir brk tar; Hristiyan, Yahudi ve Trk
lerden byk bir srarla sadaka isterler. Her biri uzun sapl bir ayna tar ve
herkese doru tutarak "Bak ve ne kadar ksa bir srede imdi olduundan
baka olacan dn, yleyse alakgnll ve dindar ol, ruh[un]un iyilii
ni

dn" der. Byle konutuktan sonra [dinleyiciye] bir elma ya da porta

kal verir, bu da kiiyi karlnda ona bir ake sadaka vermeye zorlar. Gn
dzn Tarn adna dilenirken eee binerler, geceleyin de bu [ayn eeklerle]
kadrmlarcasna iftleirler.2

Menavino (yaptnn ilk talyanca basks 1 548'e vanp dayanr) da Kalender

lerden torlaklar diye sz eder. Spandugino'nun dervilerin grn ile ilgili be
timlemesini pekitirmi, knanas cinsel eylemler sulamasn yinelemitir. Aynca
Kalenderlerin zellikle kadnlara bavurduklarna dikkat ekiyor ve bu dervilerin
halktan sadaka almak iin maharetli hileler gelitirdiklerini iddia ediyordu. 3
Spandugino ve Menavino'nun betimlemelerinde bulunan ayrntlar Osmanl
tarafnda onuncu/onaltnc yzyl balanndan olaanst bir kaynak olan, Vahi
di'nin kitab Menakb-i Hoca-i Cihan ve Netice-i can (derl. 929/ 1 522) ile uyuu
yor. Vahidi'ye gre Kalenderlerin tertemiz tral yzleri vard. Altn sans ya da
kara yn cppeleri dnda plaktlar. Kldan yaplm sivri brk giyerlerdi. Davul,
def ve sancak tayarak dua okur-nee ve coku ile ahenkli havalar sylerlerdi.

Fena' dnyasnda beka' haline ulatklarn iddia ederlerdi. Gerekte kendilerinin

"Tann yaratklarnn kayma" olduuna inanrlard: btn evren onlarn yz
2 Theodoro Spandugino, commentari di 71eodoro Spanvgino COntacvsano Gentilhuomo Constanti
nopolitano, dell'on;gine de'pnncipi turchi et de' costumi di quella natione, 1 93- 1 94; ada Fran
szca eviri: Petit traicte de /'origine des Turqz par 11eodore Spandol{)'Tl Cantacasin, ev. Balarin de
Raconis, yay. Charles Schefer, 224-28.
3 Menavino, 79-82; Almanca eviri, 36b-3 7b. ilgili para yukarda . Blmde tam olarak evrilmitir.
82

Osmanl mparatorluu'nda Dervi Gruplan 1 450-1 550

suyu hnnetine vard. Kanmlk ve kendini koyvennenin bir Kalenderin balca

nitelikleri olduunu, bylece yaamn kazanma gereksiniminden kurtulup yal
nzca sadaka ile yaadn ileri srerlerdi. Kalender Tanrsal Gerekle perde ve rtye gerek kalmadan yz yze gelebilirdi, temiz trala temsil edilen bir gerek.
Kalender, Tann ile sk sk karlamas nedeniyle, kendini ou kez vecd iinde
raks etmeye esinlenmi bulurdu. Gene bunun gibi, tek bir yerde yerlemek iste
meyii de, Tannsalla temas sonucu kendisine verilen, bu geici dnyaya balan
mak gerekmedii anlaynn belirtisi idi. Tersine insan, kkenlerini aramak iin
srekli hareket halinde olmalyd; bu btn yaratlm varlklarn ortak isteiydi.
Vahidi, Kalenderlerin k yeri olarak Hemedan' gsteriyordu.4
Spandugino, Menavino ve Vahidi'nin gz ac anlatlan Osmanl kaynakla
nrdan derlenen tamamlayc bilgilerle daha da zenginleir. 11. Mehmed'in saltana
t dneminde istanbul'da Kalenderhane diye nl bir zciv(ye vard.5 Birka on yl
sonra 929/ 1 522-23 tarihli bir

(tahrir) defteri, Karaman ilinde Larende'de baka

bir

kalenderhane daha gsteriyor.6 Bu haberler, Birgi, Bursa, Erzincan ve Kon

ya'daki pek kesin olmayan baka kalenderhane haberleriyle birletirilince, bu tr
tekkelerin pek seyrek olmad izlenimi veriyor. 7 Kalenderlerin kendilerinin varl
Osmanl edebi kaynaklarnda kaydedilmitir. ok nemli bir din alimi olan
Mevlana Erefzade Muhyidd1n Mehmed, bir Kalender grubuna katlmak iin filirn
lii braktna gre kentin fethinden hemen sonra lstanbul'da ve imparatorluun
baka yerlerinde kesinlikle var idiler. 8 Buna benzer biimde, Halveti eyh Snbl
Sinan Efendi (. 936/ 1 529-30) ile ilgili bir fkrada, bilgi ve bilgelik aray nede
niyle kimi Kalenderlerle kamak istemi olduunu bildiren bir delikanlnn yks
4 Vahidi, yapr. 28a-31 b. Vfilidi"nin kendisinin Kalender yolunu onamayan saygn bir Sufi olduu be
lirtilmeli.
5 Fatih Mehmed il Vaijiyelen", faksimile, 1 75-77; eviriyaz metin, 259-60 (323-28 paragraflar) . Ya
kndan baklnca bu yapnn Mevlevilerin bir tekkesi olmas olanakl grnyor. Her neyse, yap ok
gemeden bir din okulu (medrese) ve cfuniye evrilmiti; baknz Ayverdi"deki yorum, 3:428 (45658. maddeler) . Aynca Nejat Gyn. "Kalenderhane camii." Tarih Dergisi 34 ( 1 984) : 485-94; ve
Wolfgang Mller-Wiener. Bildlexicon zur Topographie lstanbuls: Byzantion-Konstantinopolis-ls
tanbul bis zum Beginn des 17. Jahrhundert, 1 53-58.
6 Tayyib Gkbilgin, "XVI. Asrda Karaman eyaleti ve Llrende (Karaman) vakf ve messeseleri,"' Va
k!flar Dergisi 7 ( 1 968): 38, no. 40.
7 Birgi ve Konya'daki, tarihleri belirsiz kalenderhaneler iin baknz mer Ltf Barkan. "Osmanl im
paratorluu'nda bir iskan ve kolonizasyon metodu olarak vakflar ve temlikler: . istila devirlerinin
kolonizatr Trk dervileri ve zaviyeler," Vak!flar Dergisi 2 ( 942): 327: ve Semavi Eyice, "Kre
hir'de Karakurt (Kalender Baba) llcas, lstanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tanl Enstits
Dergisi 2 ( 1 9 7 1 ) : 247-48, no. 40. Bursa'daki kalenderhdne Evliya'da anlyor, 2 : 1 8, Erzincan'daki
de 93711 530 tarihli bir vaky"belgesinde kaytl; baknz ismet Mirolu, Kemah Sanca ve Erzincan
Kazas (1520-1566) . 1 52.
8 Edirneli Mecdi, Hadd'ik'-akd'ik. yay. Mehmed Reca'!, Terceme-i akd'ik-i nuCmdn[ye, 225,
adyla.
83

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

var. 9 Kalenderler, 949/ 1 542'de Edime'de var idiler, kente gelen Sultan Sley
man' karlayan kalabala katlmlard . 1 0

Haydariler
Spandugino ile Menavino, Kalenderler rneindeki gibi, Haydarilerin de aynntl
betimlemelerini vermitir. Spandugino, calendieri adn verdii bir dervi grubu be
timlemitir, ancak aklnda gerekte Haydarilerin olduu ak. Bu dervilerin uzun sa

kal ve salar vard. uval, kaba kee ve koyun postlaryla rtnyorlard. Kulak, bo
yun, bilek ve cinsel organlarnda demir halkalar olurdu, Spandugino'ya gre, trleri
nin teki yelerinden daha erdemli ve saygya deer idiler. 1 1 Daha ok aynnt veren
Menavino da Haydarilere calender diyordu. Ona gre bu grubun yeleri, ourlukla,

tekke denen kk kiliseleri

olan bekarlard. Bu tekkelerin kaplarnda Menavi

nonun "dinimize ginnek isteyen bizim gibi yaamal ve cinsel ilikiden kanmaldr"
diye evirdii caedanormac dilresin

cuscuince alchachecciur deyimi grnrd. 1 2

9 Yusuf ibn Yackb, Mendkb- erjfve tarfkatndme-i pirdn

ve meqyih-i tarfkat- 'al[ye-i halveti

ye, 39-39.

Geschichte Sultan Sleyman Kdnnis von 1520 bis

1557 oder Tabakdt l-memdlik ve derecdt l-mesdlik von Celdlzdde Mustqfd genannt Koca Ni

1 O Koca Nianc diye nl Celfilzade Mustafii ,

anc, yay.

Petra Kappert, 348b. Kalenderler Osmanl lmparatorluu'nda onuncu/onaltnc yzyl

ortalarndan sonra var olmay srdryordu. Daha sonraki anlatlar genellikle Menavino'ya daya
nyor, bu teki dervi gruplar bakmndan da doru. 1 5 5 1 'de istanbulda olan Nicolas de Nicolay
(Nicolas, 1 89-9 1 ; ngilizce eviri. 1 04-5: Ocak 1 578-Mays 1 58 1 aras lstanbul'da olan Salomon
Schweigger

(Ein newe Reyssbeschreibung auss Teutschland nach Constantinopel und /erusalem,

195-97): ve yapt ilkin l 625'te kan Michel Baudier de Languedog (Histoiregeneral de la religi
on des Tvrcs, 386-96) hepsi zet ya da uzun biimleriyle Menavio'yu yineliyor. IV. Mehmed'in
(1 058-99/1 648-87) saltanat srasnda Anadolu'da olan Sir Paul Rycaut (258-60) , betimlemesin
de galiba kendi gzlemlerine dayanyordu. Barthelemy d'Herbelot,

(Bibliotheque Orientale,

244)

Kalenderler hakknda genel ve bulank. Yzyl sonra, Kalenderlerin szde kurucusu diye "Yousso
uph Endeloussy" adl birinden ilk sz eden Mouradja d'Ohsson

man,

c. 4, bl. l , 684-85)

(Tableaugeneral de l'Empire Otto

imi gibi grnyor. D'Ohsson'un iddias sonraki birka yazarca benim

senmitir; rnein baknz, Rose'un Brown'un metnine notu John Brown, Darvisches, 169-72, n. 1
(bu kitabn 1 1 blm d'Hossons'un dervilerle Sufi tarlkatlan anlatsnn ayndr. ) ; aynca baknz
Le Chatelier, Les coefriries musulmanes du He4faz, 253-56: ve Trirningham, 268-69. Osmanl ta
rafnda, son zamanlann en nemli kayna Harmzade Mehmed Kemfileddin, Tibydnu vesd'ili'l-ha
kd'ik.fi beytini seldsili't-tard'ik, Yaz. Sleymaniye Ktphanesi, lbrahim Efendi, 430-32 (1 3.11 9 .
yzyl sanlan), 3: 74b-77a, Kalenderlie Cfuni'nin Nifahritu'l-uns, Tebizi'nin Burhdn- kd. lbn
Battta'nn seyahatnamesi ve el-Makfizi'nin el-Mevd'iz'inden paralarn zikredildii birka sayfa
aynyor. Yazann kendisi ise Kalenderlii, Mevleviliin Divane Mehmed elebi tarafndan kurulan

bir kolu sanyor. Bu kii hakknda aynnnl bilgi iin baknz Glpnarl, 1 0 1 -22. Mehmed elebi ga
liba Kalender deil de ems-i Tebrizi idi; baknz bu blmde ems-i Tebriziler kesimi.
1 1 Spandugino,

12
84

Commentari,

1 92 ; Franszca eviri: Petit traicte, 220 (Franszca evirideki "Dynami

es" yerine "Calenderi" okuyunuz).

Bu cmlenin zgn Trkesini skmek g, "Geda olmak dilersen zini alack gr" (dilenci olmak
istersen alakgnll olmalsn) burada yapabileceimin en iyisi.

Osmanl l mparatorluu'nda Dervi Gruplan 1 450-1 550

Yn ve at klndan yaplma ksa yensiz cbbeler giyinmi ve genellikle kaznm ba

l bu derviler, Rum papazlannki gibi evresine bir el uzunluunda at klndan erit
astklar kee brklerden giyerlerdi. Byk demir kpe, gerdanlk ve bilezikler aynca
da cinsel ilikiye girmekten korunmak iin cinsel organlarna deiik byklk ve
arlkta demir ve gm halkalar takarlard. Dinlerinin ilk kahraman olarak grdk
leri "Nerzimi"nin (Nesmi) iirlerini okuyarak ortalkta dolarlard. iirler ho uyakl
idi; birkaru okuduunu iddia eden Menavino'nun fikrince Hristiyan etkileri yanst
yordu.13 Vahicfi'nin ayrntl betimlemesi Spandugino ve Menavino'nun aklamala
rndan daha kapsaml. 14 Vahicfi'nin betimlediine gre Haydariler slk gibi eneye
sarkan, ancak yukan kulaklara doru dnen byklar dnda yzlerini tral tutard;
byn dudaklar stndeki ksm karides gibi ie kvnk olurdu. Alnlann tek kvnk
sa lleleri rterdi (salar muhtemelen kaznmt) . Teneke kpelerin yan sra bo
yun, bel, bilek, ayak bilei ve cinsel organlan etrafna demir halkalar takarlard. Yan
larnda demir anlar aslyd. Kee cbbelerle rtnr, balarna on iki dilimli sivri k
lahlar giyerlerdi. eitli byklkte davullar, def ve sancaklar tar, dualar syleyerek

Tarr'ya vgler dzerlerdi.

Vahidi'ye gre Haydariler insan yznn Peygamberlik Ruhunu yanstan bir
ayna olduuna inanrd. zellikle bir Haydarinin yznn evreni tan gnee
benzediini, dolaysyla da tozsuz tutulmas gerektiini ileri sryorlard; sakal
kazmak da bundan kma. Bya ise, Haydarilere gre byn hi kesmemi ya
da dzeltmemi olan Hz. CAli'nin rneine uyarak hi dokunmazlard. Kvrk sa
lleleri hayvans nefse kar direnci temsil ediyordu. Gene bunun gibi halkalar da
genel olarak hayvans nefse basky gsteriyordu. zel olarak, kpeler deersiz
sze kulak asmamay; gerdanlklar, Hz. CAli'ye tam boyun emeyi; kuaklar, if
fetsizlikten azadelii; bilezikler harama el srmekten ekinmeyi; halhallar, gnah
yollarndan kanmay temsil ediyordu. Demir anlar, topluluu bir arada tutma
ya, aynca da alabilenlere gizli iletiler gndermeye yaryordu. eriata farz dini
ameller Haydariler iin, Tann'nn inayeti ile kutsanm olduklar ve Cennet'e gir
me gvenceleri saland iin gereksizdi. Bu yzden yalnz dilli grevleri deil
(nk namaz klmaz, oru da tutmazlard) toplumsal davran kurallarn da bir
yana atyorlard: yaamlarn kendileri kazanmyor, srekli geziniyor, aka da
gen olanlarn dostluu ardnda kouyorlard.
Spandugino, Menavino ve Vahidi'nin betimlemeleri ayrnt noktalarnda ner
deyse tamamen uyuuyor. Yalnz Haydari bal ile ilgili bir iki belirsizlik var. Va1 3 Menavino. 75-76; Almanca eviri, 35a. Menavino'nun betimlemesini Nicolas hemen hemen sz
ck szck aln, 1 82-83; ngilizce eviri, 1 0 1 .
14 VfilidI, yapr. 53b-58a.
85

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

hidi'nin inand gibi gerekten de tci Safevi ahlannn "Kzlba" diye bilinen g
ebe Trk destekileri gibi on iki dilimli sivri balklar giyiyor olabilir miydiler?

Kz

zzlbalann krmz balklannn onlara ilk kez eyh Haydarca yaplm, o yzden
de "Haydar bal" (tdc-z Haydan} diye tannm olmas, bu soruyu yantlamay
daha kolay klmyor. I S Haydarilerin eyh Haydar zamanndan nce bile bir eit
yksek brk giydiklerine kant varsa da, (yukarda 5. Blmde en-Nucaymi'nin an
lattklanna baknz) Menaviro Haydarilerin bsbtn deiik bir balk giydiklerini
sylyordu. Daha ok bilgi yokluunda Haydarilerin nceki on iki dilimli sivri ba
lklann Vahidi yaptn bitirdikten bir zaman sonra, byk bir olaslkla kendilerini
Osmanl imparatorluu'nda bask gren kz/balardan uzak tutmak istedikleri iin
Menavino nun betimledii trden balklarla deitirdikleri savlanabilir ancak. 1 6

Yukanda verilen betimlemeler, onuncu/onaltnc yzylda Osmanl lkelerinde

Haydarilerin varl zerine baka tr kantla tamamlanyor. Grld gibi Mena
viro Haydari tekkelerinden sz etmiti, gerekten de bu dnem iinde Osmanl m
paratorluu' nda en az Haydari tekkesinin olduu kesin. Bunlardan biri

92 1 1 1 522-23 tarihli Karaman vergi defterinde (tahrir) kaytl, bir bakas da

937/1530 tarihli bir Erzincan vakf listesinde. istanbul'daki teki tekke stanbul ka
dsna gnderilen 992/1584 tarihli bir padiah ferman ile belgeli. 7 Kaddan sakin
lerinin dini hukuku ineyen eylemleri srdrp srdrmediklerini belirlemek iin
Haydari tekkesini tefti etmesi isteniyordu. Haydari dervileri iin, sylentiye gre,

11. Mehmed tarafndan kurulan bu Haydari zaviyesinin, sakinlerini Safevi ran ile te
mas halinde olan dinsizler diye ihbar eden kimi kentlilerin ikayetleri uyannca daha
nce padiah ferman ile kapanmasnn emredildii bu belgenin ieriinden
anlalyor. Derviler ise bir dileke yazarak sulamalar arsasna yeni bir yap dik
mek iin ziv{yeyi ele geirmek isteyen birka kiinin uydurmas olarak reddedip id
dialann semtlerinde oturanlann tanklklanyla kantlamtr. Sultann 99211 548 ta

rihli fermanyla stanbul kadsndan aratrmasn istedii, bu kank konuydu. 1 8

1 5 Tdc- Haydan hakknda baknz lskender Beg Mni. History /Shah cAbbds the Great. 1 :3 1 ; ve
Abdlbaki Glpnarl, "Kzlba" /sldm Ansiklopedisi iinde, 6 : 789. Aynca kar. Adel Allouch, "The
Origins and Development of the Ottoman-Safavid Conflict (906-962/ 1 500- 1 555)," 1 1 8 , n. 94.
16 Colin H. Imber, "The Persecutions of the Ottoman Sh!Cites according to the Mhimme Defterleri,
1 565- 585," Der!slam 56 ( 1 979): 245-73.
1 7 Gkbilgin, "Karaman eyaleti," 38, n. 4 1 , burada 3,265 akelik toplam gelirli "vakf- zaviye-i hay
derhane der nezd-i Alacasoluk" (Larende'de) olarak gsterilmi; ve Mirolu, Kemah Sanca, 1 52 .
1 8 Ahmed Refik. Onuncu Casr- hicride /stdnbal hayat (961 - 1 000) , 2 0 9 ; Suraiya Faroqhi, Der Bek
taschi-Orden in Anatolien (vom spaetenfiiefzehnten jahrhundert bis 1826) , 3 1 -32. Faroqhi'nin ta
rihlerini izliyorum. Burada Larende"deki Haydarhane'nin belki Haydari dervileri iin bir tekke olma
yp yalnzca kurucusu olan Haydar adl birinin adnn verilmi olabileceini belirtmek gerek. Bu tr

olaylann rnekleri iin baknz Hafz Hseyin ibn lsmac Ayvansarayi, Hadfkat'l-cevdmF. 1 : 88,
89, 94, ve 95; aynca, kendi adna bir tekke (dergdh) kurduu sylenen "Hayder Hseyin Aa" hak
knda baknz Mehmed Sreyya, Sic:ll-f CQsmdni Yahud Tezkire-iMedhfr-i COsmdniye. 2:442.

86

Osmanl mparatorluu'nda Dervi Gruplan 1 450-1 550

Osmanl lmparatorluu'nda Haydari etkinliinin baka izleri de var. il. Baye

zid'i 897/1 492 ylnda Manastr yolunda ldrmeye kalkan dervi, Oru ibn cA
dil ' in ada tarihinde Haydari olarak gsteriliyor. 1 9 Fakl'rl' nin

Ta 'rffat'

(94 1 / 1 543-35) , bu konuda her zamankinden daha az retici ise de, Haydariler
stne dize ieriyor.20 Bundan baka, Kk Nianc'nn (. 9791 1 572) tari
hinde en az bir para, hi kukusuz Haydarilere ilikin.2 1 cAk elebi'nin Med
cfr -ucara snda Hayali Beg blmnde olan bir para daha retici ve renkli.
'

'

cAk elebi'nin betimlemesinden Hayali Beg'in piri Baba CAli Mest'in Haydari ol
duu ak. Kulana kpe, boynuna bir gerdanlk, gvdesine zincir, kuann al
tna "evren bal" bir engel takyor, giyecek diye de bir uval

(cavlak) giyiniyor

du.22 Hayali Bey'in kendisi pek uzun sre Haydari kalmad, ancak az tannm
kimi airler, Hayderi ve Merebi rneklerinin gsterdii gibi, yaamlarn gezginci
Haydari olarak geirmie benziyor. 23

Rum Abdallar
Vahidi, Menavino ve Nicolas de Nicolay'n salad geni kapsaml betimle
yici ykler, onuncu/onaltnc yzyl balan ve ortalar Osmanl lmparatorluu'n
da belirgin giyim ve (balta, denek, deri torba, ak-kemii ile kak gibi) dona
nmlar, (kendini dalama, dvme yapma gibi) acayip adetleri ve Eskiehir'deki
1 9 Oru ibn CActil, Tevdrih -i il-i cosmin, yay. Franz Babinger, 1 38; Almanca eviri: Der Fromme

Sultan Bayezid: Die Geschichte seiner herrschef't (1481-1512) nach den altosmanischen Chroni
ken des Oru und des Anonymus Hanivaldanus. ev. Richard F. Kreutel. 59-6 1 . Oru, saldrgann

20

21

22

23

kpe ve boynunun etrafnda demir bir halkayla Haydari grnmnde olduunu yazyor; keeden
bir cppe giyiyordu. Sohrweide'de "Der Sieg der Safaviden," 1 38, listesi verilen sonraki Osmanl ta
rihleri ak deil, saldrgandan da yalnzca bir Kalender diye sz ediyorlar.
"Ne drr Haydari bildn mi yaran?/ Olub terklb-i esrarile hayran/ iderler seyr-i ehr get-i ba
zar/ Okuyub dfm ebyatile eCar/ Cihanun tekyesinden frigu'l-bal/ Kimisidir bengi kimisi abdal."
(Faklr'i. TaCrffdt, Yazn. stanbul niversitesi Ktphanesi, TY 305 1 [tarihsiz] , yapr. 1 3b
Nianc, 234-37. Kk Nianc'nn betimledii derviler, kulaklanna ve boyunlarna demir halka
lann yan sra omuz ve barlanna da kk anlar takard.
CAk, yapr. 2 70b. Hayali Beg hakknda teki kaynaklarda yazlanlar CAk elebi'ninkiler kadar
retici deil; baknz Sehl Beg, Het bihit. yay. Gnay Kut, yapr. 1 1 2a-b; Lafi, 1 50-5 1 ; KnalzfJ.de,
1 :354-60; CAhdJ Ahmed elebi, Glen-i uCarri. Yazn. British Library, Add. 7876 (tarihsiz) , yapr.
72b; Mustafa CAJi, Knh'l-ahbdr, Yazn. British Library, Or. 32 (tarihsiz), yapr. 2 78b; ve Riyazi
Mehmed, Riydz'-uCari, Yazn. British Libray, Or. 1 350 1 ( 1 3371 1 9 1 8 - 1 9 tarihli, mstensih
Ahmed Cizzet) , yapr. 65b.
Hayder'i iin baknz Ergun. 2, 1 : 73-76; ve CAk. yapr. 90a. Kar. KmalzfJ.de, 1 :3 1 4 . ancak Kna
lzade'nin ayn Hayderi hakknda yazp yazmad belli deil. 962/1 554-55'te len MerebI'nin
Hayali'nin piri ayn Baba CAfi Mest'in mridi olduu syleniyor; baknz Sehi, Het bihit, yapr.
1 6b; Latifi, 3 1 1 - 1 2 ; CAk, yapr. 1 24a; ve Knal.zade, 2:903.
87

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

Seyyid Battal Gazi tekkesine zel ballklanyla baka benzer gruplardan aynk,
genel olarak "Abdfil" ya da "Ik" ad verilen zel bir dervi grubunun olduunda
hi kuku brakmyor. 24
Vahidi'nin betimledii Abdallann fiziksel grnm gerekten arpc. 2 5 Yn
bir kuakla balanm keeden bir giyit

(tennure)

dnda btnyle plaktlar.

Ba ve yzleri kaznm, ayaklan ise yalnd. Bir omuzda "Ebf Mslimi" balta,
tekinde de "cact" denek tarlard.2 6 Her Abdaln, biri esrar teki akmakta
dolu, herhalde kuaa takl iki deri torbas

(cur'adan)

vard. Byk san kaklar,

ak kemikleri ve dervi anaklan tarlard. Gvde ve akaklarnda yank yerler

vard. Barlanna Hz. CAli'nin klcnn (zlfikar)bir resmi izili ya da ad yazl idi;
pazulanndaki ylan resimleri de gze ok arpard. Fener tar, ayn zamanda ba
rarak def, davul ve boru alarlard. Genellikle esrarla esriktiler (kan hayran) .
Vahidi'ye gre Abdallar eylemlerinin ou iin Adem Peygamber'in kendileri
nin rnekleri olduunu ileri sryordu. Abdallar Adem'in, Cennet'ten kovulduu
zaman, mahrem yerlerini rtmek iin kulland bir incir yaprandan baka ta
mamen plak olduunu, yalnzca "yeil yaprak" yiyerek yaamn srdrmek
zorunda kaldn sylyordu. Bunun gibi Abdallar da, Adem'in incir yapran
simgeleyen bir

tennure dnda

bir ey giymeyerek plak gezer ve ok byk

miktarda hai [esrar] ("yeil yaprak") tketirlerdi. plaklklar, "ten giyitini yrt
ma"nn ve bu dnya hiliinin simgesi idi. Esrar, zaman ve mekan yalan grn
gsnden kurtulmak ve gizli gerek hazinesine kavumak iin bir arac idi. Ab
dallar sa, sakal ve byn, "yz gzgs"n parlak klmak iin kaznmas gere
ken arazi eyler olduuna inanrd. Yemee ok dkndler (uzun bir yemek lis
tesi verilmi) . Yemekten sonra esrar iilir ve mzik dinletileri

(semde)

olurdu. Ge

nel olarak yerde uyur ve melek israfil'ir surunun simgesi olan bir borunun sesi ile
uyanrlard: dolaysyla her sabah uyan yeniden-dirilie benzetilirdi. Abdallar,
24 Sufilikte kullanld biimiyle Arapa abdfil (bedel'in oulu, szlk anlam: eit) szc hakkn
da baknz Ignaz Goldziher, "Abdfil" El iinde :94; ve Kprl, 2, 23-29. Trke k ("parlak, p
nldayan, parlaklk, pnlnl"; kar. Clauson, Etymological Dictionary, 977, stn. 1 .) szcnn ola
s kkenleri ve anlam hakknda baknz Abdlbaki Glpnarl, Yunus Emre Divan: Metinler, Sz
lk, Alama, 677-79. Bu szn kullanmnn, hi deilse balangta, "gnein yani yz"n "b
tn parlaklyla masna" neden olan ahar zarb adetiyle ilikisiz olmadn dnmek mm
kn. Ancak Kprl 2, 3 6 Trke k szcnn kknde Arapa eyh szcn gren batan
baa deiik bir etimoloji nermitir. Seyyid Battal hakknda baknz M. Canard ve . Melikoff, "Bat
tfil" El, 1 : 1 1202-4; ve Pertev Naili Boratav, "Battal" lsldm Ansiklopedisi, 1 :344-5 1 .
2 5 Vfilidi, yapr. 4 1 4 7a.
26 Trk-ran kltr alannda Ebu Mslim baltasnn anlam hakknda baknz !rene Melikoff, Abu
Muslim, le "Porte-hache" du Khorassan dans la tradition tpique turco-iranienne. (Szlk anlam
"ylan-gibi" ya da "kahramanla ilgili, kahramanlk demek olan) c<i'i szc ok byk bir ola
slkla Abdfil eyhi Sultan caCn onur ve ansna kullanlmn; 5. blmde Anadolu kesimine ba
knz.

88

Osmanl mparatorluu'nda Dervi Gruplan 1 450-1 550

gerekten hibir biimde bu dnyada olmadklar iin, farz olan btn dini grev
lerden azade idi. Gerek yol gstericileri CAli idi, Ebu Mslimi baltann gsterdii
gibi de Hz. CAli dmanlarnn dman idiler. Hasan, Hseyin ve on iki imam da
pek severlerdi. Ancak k<ibeleri tadklan belirgin fenerlerin simgeledii gibi, Sey
yid Battal Gazi tekkesi idi.
Menavino'nun, burada btnyle verilen Abdallar hakkndaki yazs da bir o
kadar ayrntl ve retici:
Derviler iyi huylu adamlardr. Giyim olarak mahrem yerlerini rtecek [bir bi
imde] omuzlarndan sarkttklar gnete kurumu koyun derileri var, bir
nde bir de arkada. Gvdelerinin kalan btnyle plak, gvde klndan da
yoksun. Ellerinde uzun kaln ve dm dolu denekleri, balarnda, bir el
yksekliinde sivri brkler var. Kulaklan delik, buraya deerli tal ve yeim
li kpe takarlar. Trkiye'de yolcularn doyurulduu ve barndrld eitli
yerlerde kalrlar. Yazn evlerinde yemez, scaimir daneschine

[dh- merddn

Cakna] szleriyle dilendikleri sadakayla, yani, Muhammed'in damad olan

CA11 adl o yiit adamn akna sadaka dilenerek yaarlar. . .

Anadolu'da Tr

kiye fethirin en byk ksmndan sorumlu olduunu syledikleri Scidibattal

[Seyyid Battal/Seydi Battal] adl baka bir [yiid] in trbesine hakimler. Be
yzden ounun kald ve ylda bir de sekiz binin stnde kiinin katld
yedi gn sren nee ve coku ile genel bir toplant yaptklar bir evleri var.
Bakanlarna, babalar babas anlamna gelen, Assambaba [Nzam Baba?]
diyorlar. Aralarnda, dizlerine kadar gelen beyaz gmlek giyen birok bilgili
gen vardr. [Seyyid Battal tekkesine] geldikleri zaman ilerinden biri [dei
ik] blgelerde yolculuklar srasnda grlen mucizevi eylerin [betimlemesi
ni] ieren bir yk anlatr, bunu sonradan yazarn adyla beraber yazp ba
kana sunarlar. Onlarn Pazan olan Cuma gnleri gzel bir yemek hazrlayp
evlerine yakn aklktaki ayrda yerler. Yemekten sonra bakanlar ayaa
kalkar, tekiler de. Tarn'ya dua eder, sonra da yksek bir sesle hepsi A !aca

bu eilege [Alldh kabul tYltYe] yani Tanr bu duamz kabul etsin, diye ba
n.

lerinde, birtakm tepsilerde, yendiinde kiiyi arap imi gibi neelendi

asseral [esrar] denen toza dntrlm bir ot tayan cuccegler [k

ekler] denen genler de var. nce bakan sonra da btn tekiler bunu elle

ren,

rine alr ve yer, bunu yaptktan sonra yeni yknn kitabndan okurlar. Son
ra evlerine daha yakn, yz akn yk odunla byk bir ate yaktklar bir
yere geerler. Birbirlerinin ellerini tutar, bizim kyllerimizin bayramlarnda
kadn erkek bir dans halkas yapma adetleri gibi, tarikatlarna vgler dze89

Tannmn Kuraltammaz Kullan

rek [atein etrafnda] dnerler. Dans bitince baklann kanp keskin ucuyla,
npk aa oyar gibi; kol, bar ya da baldrlanna dal, yaprak, iek ve yaral
kalp resimleri izerler. Bunlar ak olduklarnn adna izerler. Sonra atee
yaklar, yaralann stne kzgn kor basar, sonra da hazrladklar sidikle s
latlm pamuk [bezlerle] rterler; pamuk [bezler] kendi kendilerine dt
nde yaralar kapanm olur. Akamleyin, bakanlannn iznini aldktan son
ra, askerler gibi kol kola bir blk oluturur, ellerinde sancak ve defler olduu
hfilde yol boyunca dilenerek evlerine dnerler. ilerinden biri [cppesinin] al
tnda tad bir klla Ulu Trk' (padiah) ldrmeye kalkt iin
lstarbul'da onlara pek msamahayla bakmazlar. Ama gene de onlara kendi
yerlerinde yolculara baknklan iin sadaka veriyorlar. 2 7

ou kez Menavino'yu yorumlam ise de Nicolas de Nicolay da birtakm ek

leme ve deiiklikler yapmtr. Derius dedii Abdallar, ona gre ak bal olup
kuaklarnn altnda denek yerine ufak balta tarlard. Nicolas, yedikleri ota

matslach (mas/k) dendiine ve kendilerinde atklar yaralarn belli bir otla iyi
letirildiine iaret etmi. Bir derviin yaamna kasdettii sultan yanl olarak .
Mehmed olarak gstermi, stelik te Abdallar hrszlk, lutllik ve benzeri baka
ktlklerle sulamtr. 2 8
Vahidi ile Menavino'nun bir araya getirilmi tanklklar bize, 1455ten 1 463'e
kadar Yenierilik yapan Konstantin Mihailovi'in ok daha eski anlatsnda epeyi
ayrntyla betimlenmi "derwissler"i Abdallar ile zde grme olana veriyor:
[Dervilerin] aralarnda yle bir adet var: plak ve yalnayak dolap yal
nz geyik derisi ya da baka hayvan derileri giyerler. Kimilerinin, adetlerine
gre keeden yaplm eteklikleri de var. Ve aprazlama olarak zincir sannr
lar. Ba ak dolarlar. Aletlerini, teki adyla s.k, demirle kaplarlar. Kollar
n atele yakar, kendilerini usturayla keserler. Neyle geziyorlarsa onunla
uyurlar. arap imezler, kvas aldklar da hi olmaz. le yemei iin dile
nirler. Yemein arta kalann sadaka olarak yoksullara datlsn diye geri
verirler. Akam yemei iin de aynn yaparlar. Kendilerinin hibir zaman
bireyleri olmaz yalnzca kentlerde deliler gibi gezinirler. .. Bir de akamlan,

[bir daire] etrafnda dolanarak dans ederler. Ellerini bir birbirlerinin omuzla
rna koyarak, balarn sallayarak ve ayaklan zerinde zplayarak yksek
27 Menavino, 76-79; Almanca eviri, 35b-36b. il. Bayezid'e kar sz konusu ldrme giriimi
897/492 ylnda Haydari diye gsterilen bir dervi tarafndan yaplrnn; baknz bu blmde, yu
kanda, Haydarilerle ilgili yer.
28 Nicolas, 1 58-88; lngilizce eviri, 02-3.
90

Osmanl mparatorluu'nda Dervi Gruplar 1 450-1 550

bir sesle, bizim dilimizde "Tanr adna Tann ve Tannlar Tanrs" anlamnda

Lay lachaylla lach [la ilahe illallah] diye banrlar. ylesine iddetli dans
edip lk atarlar ki uzaklardan -biri alak teki yksek- sanki kpekler
havlann gibi iitilseler gerek. Bu danslarna samach [semaC] deniyor, ona
bir tr kutsal ey ve dindarlk olarak bakyorlar. Ve o denli iddetli dnyor
lar ki su akar stlerinden. Kendilerini ylesine yoruyorlar ki biri uraya b
r oraya dp kalr. Sonra bu lgn yorgunluun stesinden gelip her biri

kendi inine ekilir. 29

Osmanl tarafnda tanklklar hibir trl Vahid1'nin Mendkb'yla snrl de

il. cAkpaazade (. 1 0081 1 484 sonras) , Fakiri, Kk Nianc ve Mustafa
cAi gibi Osmanl yazarlarnn yaptlarnda uraya buraya sepili gndermeler,
Rum Abdallannn tannm ve belirgin bir dervi tipi olduunu imliyor. 30 Daha
da anlamls; onuncu/onaltnc yzylda, yaamlannn ancak bir dneminde bile

olsa, Abdal ya da hi deilse Abdal-mereb olan pek ok air vard. Adlanna en

ok bir iki iirle ancak ad olarak gelecee kalm Hasan Rumi, Seher Abdal, iri,
Muhyiddin Abdal ve Feyzi Baba gibi hepsi nemsiz airler byk olaslkla Ab
dald. 3 1 Edirneli cAskeri, Kelami, Yetimi, Yemini ve Seferihisarl emsi gibi daha
tannm airler kesin olarak Abdald. rnein CAskeri, Seyyid Battal Gazi tekke29 Konstantin Mihailovi, Memoirs ef a fanissary, ev. Benjamin Stolz, 69. Mihailovi Abdallarla

Haydadleri ( "Ve aprazlama olarak zincir sarnrlar" ve "Ve instrumentumlann, teki adyla s.kle
rini, demirle kaplarlar" tmcelerinde) iki yerde kartrmsa da "derwissler"inir Abdiil olduu ak.
30 CAkpaaziide Abdiilan- Rum'dan, nl bir parada, Anadolu'daki drt gezgin grubundan yalnz
biri olarak, laf arasnda sz ediyor: Die Altosmanische Chronik der CAkpaazcide, yay. Friedrich
Giese, 201 . Fakiri, TaCrjfcit, yapr. 1 3a, k iin aadaki tanm yapyor: "Ik oldur ki ola [doru]
mezhebden hiiric/ Kamu luti ve bengi ve haviiric/ cAli Cknda yanub yle pimi/ Cihanda on se
kiz kez don demi/ Yanunda curCadan yancuklandr/ Sanasn Kerbela kancuklandr." Fakiri,
baka beyitte, kekler (yukarda alnt yaplan Menavino'nun yazsnda anlan genler) hakknda
ek bilgi veriyor: "Cihanun tekyegahnda kekler/ ulardr kim Baha yann bekler/ [Babadan] ni
yaz indke ehl-i hfil olurlar [cirsel ilikiye im]/ Bu miskinlikle Abdiil olurlar/ Olardur tekye-i deh
run erag/ Baba postdur anlarn yata" Kprl 2 , 3 , ilk tanmn ilk msraC iin "k oldur
k'olamaz hep de hiiri" yanl okunuunu veriyor; doru okunu "k oldur k"ola mezhebden ha
ric"dir. Nianc iki ayn beyitte Abdiillann balarn kazttklarn ve balk giymediklerini bildiriyor.
Kar. Kk Niiinc'nn ilk beyti ile Hayali Beg, Hqycili Beg Divan, yay. Ali Nihat Tarlan, 446,
MukattaCat 9. Mustafa CA11, Hulcisat'l-ahval, yay. Andreas Tietze "Poet as Critique of Sodety: A
1 6th Century Ottoman Poem, "de Turcica 9 ( 1 9 77): 1 38-39 beyitler klar hakknda: "Ik olmaa
kalkarsan/ batan ayaa hummaya kaplr irlersin/ yaz k yaln ayak ba kabak dolanrsn/ afyo
na esrara mptelii olursun.
31 Hasan Rumi hakknda baknz Latifi, 1 3 1 . Seher Abdfil hakknda baknz Ergun 1 . 1 :88-95; ve Ab
dlbaki Glpnarl, Alevi-Bektai Nefesleri, 18. "ri iin baknz Ergun 1 , 1 : 1 1 6-25; ve Glpnarl,
Alevi-Bektai Nefesleri, 1 77-78. Seher Abdiil ve iri'nir onuncu/onaltnc yzyldan sonra da ya
am olmalar mmkn gzkyor. Muhyiddin Abdiil, Akyazl Sultan'm mridi idi, Feyzi Hasan
Baba da Otman Baba'nn (Akyazl hakknda baknz bu blmde R1m Abdfillan ile ilgili yer) ; bak
nz Ergun 1 , 1 : 1 4 1 -55; ve Glpnarl, Alevi-Bektai Nefesleri, 1 6.
n

91

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

si gibi onuncu tsna cAerl imam Hasan el-CAskerl'nin (. 254/868 Samarra)

trbesini sk sk ziyaret ederek -mahlas buradan- ksa bir evlilik sayesinde hat
r saylr miktarda mal mlk edinene dek Abdal olarak yaamtr.3 2 Kelami,
Kerbela'daki, Abdallar tekkesinden Hseyin Dede diye birinin mridi olmua
benziyor, burada byle bir Abdal etkinlik merkezinin varlnn tek kant bu
dur. 33 Germiyanl Yeml'nin Seyyid Battal Gazi tekkesinde kald aka syle
niyor.34 CAl! ibn Ebi Talib'in yaam ve mucizeleri stne "nananlarn Beyi cA
li'nin Erdem Kitab" (Fazfletname-i emfr'l-m'minfn cA/i) balkl kapsaml bir
manzum yapt yazan Yemini, Otman Baba'nn sekin mridi Abdal piri Akyazl
Sulran'n mridi idi.35 Kendisini Sultan . Selim'in (h. 9 1 8/ 1 5 1 2-20) dikkat
alanna getiren "On Ku" (Deh murg) adl yaptn yazan Seferihisarl emsi de
Abdal imi gibi grnyor, gerekten de Ik emsi olarak tannrd. Deh
murg'un (iirde kularn Abdal') akbabann diline ayrlan blm, Vahidi ve
Menavino'nun dedikleriyle dikkate deer uygunluklu doru bir rnek Abdal be
timlemesi ieriyor. 36
lerinde en nemli air, belki de iirinde birok nedenle Rlm Abctalarna de
inmekle kalmayp maksatl olarak yazlm ayn iirlerde onlar betimleyen ve
ven Vardar Yenicesi'nden nl Hayreti (. 94 1 / 1 535) .3 7 Bu iirler, zellikle bu
ok yerilmi dervi grubuna olan sevgisini, bir kez de olsa aka dile getiren bir
airce yazldklar iin, Abdallar hakknda bilgimizi gerekten arttrmasa da pek
ok bakmdan pekitirmeye yaryor. Hayretl'nin tankl, bu yzden, Abdallarn
32 Latifi, 4 I-43; CAk, yapr. 1 75a; ve Knalzade. 2:632. Kar. Ergun 2, 2:505-8.
33 CAhdi. Glen-i tEarri, yapr. 1 49a; Ergun 1, 1:81-83, cAhdl'den alnt. Keiami, cAhdl onun hakkn
daki fkrasn yazdnda, yayor ve Kerbela tekkesinde kalyordu; bu, Glen-i uCara'nn ilk bitii
971/1 563 ve cAhdi'nin yaptna son eklemesinin tarihi OOl/1 592 arasnda herhangi bir zaman
olabilir; baknz Agah Srn Levend, Trk Edebtyat Tan'li, c. 1 , Giri, 2 70-7 1 . Grne baklrsa Ge
libolulu Mustafa CAJ1 Kelami'yi Kerbela'daki kendi vakfna ynetici atamt; baknz Comell H. Fle
ischer, Bureaucrat and lntellectual in the Ottoman Empire: The Historian Mustqfa Ali (15411600), 1 24, n. 8.
34 CAk, yapr. 95b.
35 Yemini. Fazfletname'nin ieriinin ksa bir betimlemesi iin baknz Charles Rieu, Catalogue qfthe
Turkish Manuscripts in the British Museum 1 73-74, ms. Add. 1 9805. Akyazl Sultan hakknda
baknz aada, bu ksm.
36 emsi iin Latifi, 2 09- 1 0; CAk, yapr. 205a; ve Kna!zade, 1:52 1 . Latifi'ye gre . Selim'in salta
natnn bitiminden nce lm. Deh murgun ilgili dizeleri iin baknz emsi, Deh murg, ( 1) Yazn.
British Library, or. 7 13, yapr. 130b-50b (998/1 589-90, mstensih cAbdlkerim ibn Bakir lbra
him ibn lskender ibn cAbdullah) , yapr. 1 40a-b; ve Yazn. British Library, Or. 7203, (tarihsiz) ,
yapr. 1 2b-14b; ancak grlen iki nshada da ancak ok yanll bir metin var. i . G . Kaya'run yaz
sn gremedim: "Dervi emsi ve 'Deh Murg,"' sesler 19 (1983): 1 03- 1 7.
37 Hayreti hakknda baknz divannn tenkitli basm Hayreti, Dfvan: Tenkidli Basm, yay. Mehmed
avuolu ve M. Ali Tanyeri, X-XVII. Abdfillarla ilgili olarak en nemlileri "Der beyan- seyr s
lk-i abdal- Hda ve Cuak- bi-ser pa." balkl kaside no. 8 ( 19-22) ve 1 1- 1 5 numaral mu
sammatlar (9 1-99) .
92

Osmanl l mparatorluu'nda Dervi Gruplan 1 450-1 550

ateli c: olduunu, bedenlerinde gerekten yara atn, esrar ve arap tketme

ye ok dkn olduunu her trl kukunun tesinde saptyor. 38 Hayvans ruhu
tamamen bastrdklarn ve "lmden nceki lm" haline ulatklarn iddia edi
yorlard. 39
Halveti Yiitba Ahmed'in (. 9 1 011 504) mridi olduu sylenen Vehhab-
mmi diye nl CAbdlvehhab adl birinin tankl baka bir havada. Vehhab-
mmi bize, Abdallar sulayarak yazd iki iirde, olumsuz havasnn yansra
Hayreti'ninkine ok benzer bir grnm sunuyor.40
Ancak Seyyid Battal Gazi Ocann kendi Abdfillan stne daha ayrntl bilgi,
kendisi Abdal olmayan CAk elebi'nin tezkiresinde, ctreti maddesinde buluna
caktr. ctreti, velinimeti ehzade Bayezid'in (. 969/1 562) arln koymas ile
Eskiehir kads atanmas zerine, Osmanlnn 960-62/1 553-55 ran seferinden
ksa bir sre sonra Seyyid Battal Gazi tekkesini denetime gitmi, gzlemlerini Sul
tan . Sleyman'n kendine sunmutur.41 ctreti'nin sunusu, ierike muhtemelen
CAk elebi'nin, her zaman renkli olan kendi gzlemlerine benziyordu:
Anadolu vilayetindeki Seyyid Battal Gazi tekkesi, ktlk ve ahlakszla
arka kard. Ana ve babalarndan ipini kopann serseriler [ve] mzik alet
leri ile uyum iinde trk syleyerek inan ss olan sakaldan yoksun yz
ler ve kalarnn kaznmasyla gizlenmi [alnlarna yazl] kara kaderleri ile
bir tekkede bir yer ardnda koarak, Ik olmu kaaklar[la doluydu] . Na
mazlarnn oktan klndn ve kefenleri oktan dikilip balandn syle
yerek be vakit namazlarnda yalnzca drt tekbir getirir, ezan beklemez,
imama da aldrmazlard. Sultanlarn zekat ve iyiliksever kiilerin sadakas
ile yaayan birtakm obur eektiler. Sultann'nkinden baka bir sancak
kaldrarak evre alanlar basar, ne zaman sancak ve davul sesleriyle askeri
bir alay grseler gln boruyu ttrrlerdi. Ky ve kent halk [Abdfillarn
koyduu] rnee uysalard Deccfil gibi onlar da klarna uyar [yani hereyi
tersten yapar] , grdkleri gen kzlan soyar kendileri gibi giydirirlerdi. -

38 Baknz, zellikle "Der keyfiyyet-i beng ve hfilet-i esrar gyed" balkl ve "CurCadan getr abdfil
yine hayran olalun" nakaratl musammat no. 1 3 , Hayreti, Dfvdn, 94-95.
39 Hayreti, Dfvdn, 1 9, srasyla 8 ve 4 numaral dizeler. Kar. 6 ve 7. dizeler. Burada buna ek olarak
yukarda anlan Abdfil airlerin kimilerine ilk kez dikkat eken Kprl'nn, Latifi, 1 32, tarafndan
iaret edilen, Rumelili Hseyni'nin de Abdfil olduu grnde olduu sylenebilir. Ancak bu air
hakkndaki daha ayrntl fkra, Hseyni'nin yalnzca bir iir hrsz olduunu kantlyor, baknz
CAk, yapr. 88a.
40 Sz konusu iki iir iin Ergun 2, 1 :234-39.
41 Baknz cAra'ullah ibn Yahya NevCizade, Hada'ik'l-haka'ikfi tekm1eti'-aka'ik, yay. Mehmed
Reca'!. 56.

93

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

retmeni ile kavga eden renci, aasndan kopan eyalet sipdhisi, babasna
kzan sakalsz [gen] , [hepsi] "Seyyid Battal Gazi tekkesi nerede?" diye ba
nyor; oraya gidiyor, giyimlerini karyor, kanayan kazanlarn [bana ge
iriliyor] ; ve Iklar onlan bunun sfi mzii dinleme [sema l) [ile demek is
tenilenin] olduunu iddia ederek, kendi havalarn oynatr. Yllardan beri
din ile dinlinin ve bilgi ile bilginin dman olagelmilerdir. nanlarna gre
Hukuk adamlarna dmanlk gstermezlerse, Gerek'e sadk olmaz ve ka
dlar kk drmezlerse mijfred 42 olmaya deer grlmezlermi. 43
Seyyid Battal Gazi trbe ve tekkesi hakknda ek bilgi, ariv belgeleri ve ok
sonra onbirinci/onyedinci yzyl ortalarnda Evliya elebi'nin gezi ykleri ile
salanmtr.4 4 Tekkenin, rgtlenii ve toplumsal-ekonomik etkinlikleri bak
mndan Mevlevilik ve Halve(lik gibi daha byk ve yerleik tarikatlarn kurumla
nndan hi de farkl olmad grlyor. cami, mihmanevi, zaviye, imaret ve trbe
olarak

935/1 528-29 tarihli bir belgeye gre iki yz hizmeti ve dervi barndran

tekkeye, merkezi hkmetin mali yardm hibir zaman kesilmemi grnyor. 45

Sapkn eylemlerin nn kesmek iin eitli abalarla alnm cezai nlemler tek
kenin etkinliklerinin hibir zaman toptan durmasna yol am grnmyor. r
nein cireti'nin yukarda anlan sunusuna . Sleyman'n tepkisi, yola gelmez
sapknlarn srlmesi ve

tekke topraklarnda bir medrese kurulmasn emretmek

ti. 46 Yine de kurulu, onuncu/onaltnc ve ertesi yzyln ilk yans boyunca ile
meyi srdrmtr. 4 7 Bu zamana geldikte, tekkenin, hkmetin kuruma kar
cezai nlemlerinden48 ok genel tann ekonomisindeki ini eilimi ile balantl
ekonomik k dnda en nemli gelime, kdemli Abdal etkinlik merkezinin
bir Bektai merkezine dnm idi. Evliya elebi kurumu

1 0581 1 648 dolayla

rnda ziyaret ettiinde batan baa bir Bektai kurumunda arlanmt. Yeterli ka42 Vfilidl. yapr. 28b, .8 ve baka yerlerde mijfred szcn srekli "prin altnda oturan yani 'ikin
ci sorumJu'" mrid olarak tanmlyor. Szcn bu anlam iin baknz Dihhudii, "Mfred"'.

43 CAk, yapr. 75a-b.

44 Ayrntlar ve daha nceki incelemelere gndermeler iin baknz bu belgelerin tke! incelenmesi Su

45

46
47
48
94

raiya Faroqhi. "Seyyid Gazi Revisited: The Foundation as Seen through Sixteen Century Docu
ments," Turcica 13 ( 1 9 8 1 ) : 90- 1 22. Denildiine gre tekkeyi 9 1 7/ 1 5 1 l 'de Mehmed ibn cAli Mi
hal kurmu, baknz Theodor Menzel, "Das Bektdf-Kloster Sefjia-i Ghdzi, " Mittei!ungen des Semi
nars.fr Orientalische Sprachen 28 ( 1 925): ve 1. Aydn Yksel, il Bayezid-Yavuz Selim Devri,
(Ayverdi'nin devam) . 3 1 7. Evliya elebi'nin yks iin Evliya, 3 : 1 3-14.
Faroqhi, "Seyyid Gazi Revisited," 94. Sz konusu belgede kurumun krk sekiz grevlisinin a d ve
makamlar var. Faroqhi belgeden kurumda "kaltsal bir ryh yok" anlamn kanyor ve (srasyla
937/1530 ve 938/1531-32 tarihli) iki baka belgeye dayanarak tekkede srekli kalan "dervilerin
kendi ryhleini seme haklar vard," diye devam ediyor (95) .
CAk, yapr. 1 75b; NevC'ziide, Hadti'ik'l-hakaik, 56; Niiinc, 234-3 7; ve Kprl 2, 32.
Faroqhi, "Seyyid Gazi Revisited," 1 0 1 -5.
Ayn eser, 1 1 3.

Osmanl mparatorluu'nda Dervi Gruplar 1 450-1 550

nt yokluunda bu ilgin dnmn deiik aamalannn izini srmek olanakl

deil, ancak bu sre Abdallarn son yazgsn yeterince yanstyor: resmen kabul
edilmi Bektailiin byyen ve daha gl anda adm adm kaybolma. 49
zini srmek zor ise de ayn yazg teki Abdal merkezlerinin de bana gelmi
grnyor. Kerbela'daki tekkeden baka, nce, Seyyid Gaz'i'ye ok yakn olan iki
tekke anlmal: Yazdere kynde curyan Baba'nn, Aslanbey kynde de Sultan
cac'nki. Onuncu/onaltnc yzyl balannda Seyyid Gazi ve sultan cac tek
keleriyle ayn zamanlarda yaplm grnen, curyan Baba'nn trbesine bitiik
tek bir odadan oluan, gsterisiz bir yap olan birincisi hakknda ok az bilgi
var. 50 Vahid1'nin Menakb 'nda " [imdiki] p'irin p1ri"nin ad, anlaml bir biimde,
curyan Baba olarak veri!ir.5 Sz konusu teki tekke 92 1 / 1 5 1 5- 1 6 ylnda Sul
tan cac adna yaplm.52 Abdallar'n etkinlii, Seyyid Gazi' deki ana merkezleri
evresinde younlayorduysa da hibir anlamda orta-bat Anadolu'yla snrl de
ildi. Gerekten de, tarihi kiilii olduka belirli olan, grubun piri Otman Baba ya
amnn byk blmn Balkanlar'da geirmi gzkyor.

1.

Sleyman (h.

926-74/1 520-66) zamanna dek geri gtrlebilen, ancak muhtemelen daha n

ce yaplm zaviyesi Bulgaristan'da Hasky (Haskovo) ile Harmanl arasndaki
Uzuncaova'ya yakn bir yerde bugn hala duruyor.53
Otman Baba'nn hi deilse kimisi yaamnn sonlanna doru verdii dervi
lerinin tekke kurup yerleik yaam gtmesi dn tutan birtakm mridleri
49 Tek tek Abdfillar onbirinci/onyedinci yzyl boyunca ve sonrasnda var olmay srdyordu. rne
in 1670 ile 1 679 arasnda Trkiye'de bulunan Dr. John cavel'in aadaki raporuna bakn: "Vner
[adl gemi]de iki Kalender hatrlyorum... ; balarnda gezginci dervi balklan vard, ama baka her
ey bakmndan, Mr. Rycaut["nun kitabndaki] Kalenderilerin kl gibi. (Rycaut] onlan kei yapyor
ama, ciddi olarak, bunlar yalnzca grltc adamlar. Biri omuzlarna (vahi bir keininki gibi ama
daha uzun) bir boynuz balamt; boynuzu bizim domuz idi edicilerimiz gibi bir tiz bir pes perdeden
flyordu. Kocaman bir el kavanozu, korkun bir yenge-aac sopas, belinde de deri gibi bir ceketi
vard, st ve alt plak. O zaman Mays ya da Haziran idi. Kaba bir amavut amurluu vard. Ona
boynuzunu flesin diye verdiimiz arab (balk su ier gibi) iti" O Theodore Bent, yay., Eariy Voya

ges in the Levant: 1. The Diary efMaster 71omas Da/lam, 1599-1600; 2. Extactsfrom the Diaries
efDr. fohn Covel, 1670-1679, 1 53). 1 637 ylnda lran'da yolculuu srasnda orada iCi Abdfillar g
ren Adam Olearius'un gzlemleriyle karlatrn (Newe Beschreibung, 684-85). Sieur du Loir'n
1 640'ta lstanbul'dan yazd bir mektubundaki kafa karrtran tanklna dikkat ekilebilir (Les vo
yage du Sieur du Loir, 1 49-59) . ok daha yeni bir rapor iin baknz Brown, Darvisches, 93.
50 Menzel, "Das Bektai-Kloster, " 120-35; Yksel, il Bqyezid-Yavuz Selim Devri, 2 1 2 .

5 1 Vahidi, fol. 42b, saur . Ancak, curyan Baba aka Otman Baba ve Sultan c:ac a ballk gste
riyor: yapr. 42b, satr, 7-8.
52 Filiz Aydn, "Seyitgazi Aslanbey kynde 'eyh caeddin' klliyesi," VakJflar Dergisi 9 ( 1 971) :
2o -25.
53 Bu tekkenin bir resmi iin baknz Semavi Eyice, "Vama ile Balk arasnda Akyazl Sultan Tekke
si," Belleten, 31 (1967) :551-600, resim 20; yer iin ayn eser, 562. Tarihi tanklklar iin baknz
Barkan, "Trk dervileri," 340-41 , no. 1 78; Ayverdi, 4:45, no 669; Evliya, 8:766; ve Sevim llg
rel, "Hibri'nin 'Enis'l-msamirin'i," Gney Dou Avrupa Aratlnnalan Dergisi 2- 3 ( 973-74):
1 46, no. 53 (Hibri'nin 1046/1 636-37'de yazlm EnS'l-msdmirin'inden) .
95

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

vard. Bu tr mridlerin en nls, kendi mridi (yukarda anlan air) Yemini'nin

tanklna gre 90 1 / 1 4 9 5 - 9 6 ylnda Abdallarn nderi olmu ve Yemini

9251 1 5 1 9 Fazfletndme'sini yazdnda hfila bu orunda bulunan Akyazl Sultan

idi.54 Bugn Bulgaristan'da Varna kuzeyinde hara duran Akyazl Sultan Tekkesi
besbelli etkileyici bir yap imi. Onbirinci/onyedinci yzylda ya da daha nce bile
Balkanlar'daki en byk Bektai merkezlerinden biri olmutur.55 Otman Ba
ba'nn bir baka mridi, Amasya'nn Osmanck'nda bir zaviye aan Koyun Baba
idi. Koyun Baba, Otman Baba velayetnamesinde Ark oban olarak anlyor ve

8 73/ 1 468-69'da ld sanlyor.56 Kaynaklarn yakndan taranmasnn grubun

daha birok yesini ortaya karaca kesifi.5 7
Onuncu/onaltnc yzyl sonunda Osmanl lkelerindeki sapkn zahid gruplar
yalnz Rm Abdallar, Kalenderler ve Haydariler deildi. Daha bakalar da vard,
bunlar iinde kaynaklarda izlenmesi en kolay olan cami grubudur.

camiler
Camiler hakknda ilk yazl bilgi d grnlerinin Haydarilerinkilerle ayn ol
duunu ancak reme organlarna demir halka takmadklarn syleyen Spandugi
no 'nun yaptnda bulunuyor. Herkesten sadaka dilenir ve ilahi sylerlerdi.5 8 Va
hidi'nin betimlemesi, ne dedii belirsiz bu szlerle karlatnlnca ok daha renkli
oluyor. camilerin dizlerine kadar ulaan ok uzun, keelemi ve ylan gibi evrili
salar vard. Sakallan tertemiz tra edilmi, byklan ise dokunulmam olurdu.
Kee kuma giyinir ve sa kulaklarna am demiri kpe, bileklerine demir halka
lar takarlard, bellerine ise an kakmal kuaklar. Yalnayak dolarlard. Vahidi
54 Yemini, 83.
55 Mimari bir degerlendirme ve Evliya elebi de iinde olmak zere birincil kaynaklara yaplan gn
dermeler iin baknz Eyice, "Akyazl Sultan Tekkesi," aynca Ayverdi, 4: 6-1 8, resim 7-12. Akya
zl Sult:an'n kendinin (muhtemelen Glpnarl'nn yazd) ksa bir yaamyks "Akyazl Sul
tan," TA, 1 : 3 95 'te kmtr. Tekkesi Bulgaristan, Kalugerevo-Nove Zagora'da hfila duran Kdemli
Baba'nn da ya Otman Baba'nn ya da Akyazl Sultfn'n mridi oldugu kesin gibi. Bu bakmdan,
Kdemli Baba trbesinin tam da Akyazl Sultan'nki gibi yedigen bir yap olmas anlaml.; baknz
Machiel Kiel. "Bulgaristan'da eski Osmarl mimarisinin bir yapt: Kalugerevo-Nova Zagora'daki
Kdemli Baba Sultan Bektai tekkesi." Belleten,35 ( 1 97 1 ) :45-60.
56 Frarz Babinger, "Koyun Baba," El iinde, 5 :283; Faroqhi, Bektaschi-Orden, 1 34 , n. 3; Evliya,
2: 1 80 vd. orum Merkez Ktphanesi'nde, Yazn. 1 2 1 7, Manzlme-i tercme-i men<ikb- f(f)yun
Baba adl bir Koyun Baba menakbnamesi var, ancak bu yapta zamannda bavurulamad iin
eldeki almada yer verilemedi.
57 rnein baknz Klaus Kreiser, "Deniz Abdfil-ein Derwisch unter drei Sult:anen," Wiener Zeischrjft
fr die Kunde des Morgenlandes 76 ( 1 986) : 1 99-207.
58 Spandugino, Commentari, 1 92; Franszca eviri, Petit traicte, 220, burada "calender" yerine "Di
uami" okunmal.
96

Osmanl l mparatorluu'nda Dervi Gruplan 1 450-1 550

okuyucusuna camilerin mzikte ok usta olduklarn yeminle sylyor. ok ho

ve dokunakl sesleri olup davul ve def eliinde Tanrya dua ve vg ezgileri sy
lerlerdi. Byk miktarlarda arap da ierlerdi.
camiler, hfila Vfilidi'nin tanklna gre ve uzun, keelemi san, dervileri
te-dnyada Ahmed-i cam katna kartan kesintisiz cam geleneini simgelediine
inanrlard. Uzun sa, ayn zamanda Hz. CAli'den tinsel gelilerinin imi idi. te yan

dan, kvrk sa lleleri, fitil; kalp, ya kab; gvde de lamba diye anlanacak olursa, o
zaman camilerin balarnn ak atei ile tututuu sylenebilirdi. Gerekten de ca
miler kendilerinin, zellikle ak atei ile yanan yzlerinin, btn evren iin k kay
na olduuna inanrlard. Bu nedenle, gnei lekeleyen bir buluta benzeyen sakaln
kaznmas gerektiini ileri srerlerdi. Byk ise, Cennet ahalisi byk brakt iin
uzatlmalyd. Kpeleri, camileri Hz. CAli'ninkinden baka kimsenin szn dinle
memeleri iin uyaryordu. Demir bilezikler Cfunilerin lblis ile hibir ilikilerinin olma
dn gsteriyordu. Demir kuak varlk gemisinin (yani gvdenin) demiri ilevini
gryordu, anlarsa mzik uyumu demekti. Mzik sanatnda gerekten de, ok us
taydlar; Davudi sesleri Tanr vergisi bir armaand. Son olarak camilerin geimle
riyle ilgili tek kayglan yoktu nk Tanr onlara nzklanru her zaman veriyordu. 59
Menavino'nun, burada tm verilen, camiler stne dedii de bir o kadar ay
rntl ve retici:

Giomailerin [camiler] dini, bu dnyadan ok uzak degil. ounlukla etkile

yici konumda adamlar olup genellikle dnyann ilerini grmek ve anlamak
iin Kuzey Afrika, ran, Hindistan ve Trkiye gibi lkelerde yolculuk etmeyi
severler. ounluu mkemmel zanaatkfudtrlar. Gittikleri yerin adetlerini
anlatabilirler ve her eyi yantlayabilirler; yolculuklannn yazl kayttlann
da tutarlar. Genellikle soylu kiilerin oullandtrlar, mal mlk olarak zengin
likleri soyluluklarndan daha az degil, renimlerine gen bir yata bala
dklarndan hepsi mkemmel okur yazar. Dikisiz ve ou kez pembe kah
verengi olan elbiseleri omuzlara sanlarak giyilir. Batan baa altn ve ipek
ilemeli, ularna baka metallerle kark uzaktan da yakndan da pek ho
bir ses karan anlar asl ok gzel kuaklar taknrlar; her biri yalnz belle
rinde degil dizlerinde de bu anlardan be altLsn tarr. Omuzlarnda bacak
lar n tarafta bal aslan, leopar, kaplan ya da panter gibi bir hayvan gn
olur. Gm kpeleri ve bizim kadnlanrnznki gibi omuzlanna dek gelen
salar var; salarn daha uzun yapmak iin eitli hileleri var, neft ya ve
59 Vahidi, yapr. 66a-70a.
97

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

cila kullanarak kendilerinkine (kamelotun yapld) baka tr bir sa ekler

ler; yle ki salar belli bir uzaklktan olaanst gzel ve uzun grnr.
Buna kendi ilerine olduundan daha ok zaman verirler. Ellerinde genellik
le Farsa yazlm ve kendi adetlerine uyakl olarak dzl ak trk ve iir
leri ieren bir kitap tarlar. Balarna bir ey giymezler, ayaklannda ipten
yaplm terlikler vardr. Birka bir arada olunca anlar, dinleyiciye byk
zevk veren ok ho sesler kan. Sokakta bir delikanlya rastlarlarsa arala
rna alarak ona yle gzel bir konser verirler ki halk dinlemek iin toplanr
ve biri ince tekiler de baka seslerle ark sylerken ilerinden biri ahenkle
bir an alar, sonunda da hepsi kuaklan ve dizlerindeki anlan hep birlikte
alar. Hi ayrmadan btn esnaf ziyaret ederler, bunlar da her birine bir
ake verir. Kadn ve gen adanlan kendilerine kar tutkulu bir aka kkr
tan hep onlardr. Canlannn istedii her yerde dolarlar. Muhammetiler on
lara "ak dini erleri" diyor ve onlan amelsiz gryor, hakllar. 60
Vahidi ve birka deiiklikle Nicolas de Nicolay tarafndan yinelenen Menavi
no' nun canl ykleri ile karlatrdkta teki kaynaklardaki bilgiler nemce s
nk kalyor.6 1 Ancak ilgili kantlar, birikmi olarak, Camilerin onuncu/onaltnc
yzyl Osmanl nfusunca ayn bir dini grup olarak tanndm gstermeye kesin
yetiyor. Bu dnem boyunca Cami hareketinin ana izgileri bylesine aka sap
tanmken tarihi kkenleri karanlkta kalyor. camilerin kendilerinin tinsel nderi
diye iddia ettikleri, Jende'Pil ( 4 4 1 -536/ 1 049- 1 1 4 1 ) diye bilinen, kiinin yani i
habeddin EbU Nasr Ahmed ibn Ebi'l-Hasan en-Namaki el-cami'nin yaam ve dini
kiilii epeyce ayrntl olarak incelenmitir.62 Onun olduu kesin dzyaz yapt
larndan Ahmed Caml'nin, dindar bir Snni, hemen hemen el-Kelabazi ( .

380/990 ya da 384/994) ve el-Kueyri (. 465/1 0 72) gibi Sufilii salam bir bi

imde Kuran,

snnet ve erf cat zerine

kurmaya istekli olduU grnyor. An-

60 Menavino, 72-74: Almanca eviri, 34a-b.

61 Nicolas, 1 78-80: ngilizce eviri, 99- 1 00. Nicolas'n, resmi levha 4 'e konan izimi dnda, tek
nemli katks Cfunilerin giysilerinin "Bir diyakoz elbisesi gibi yaplm, ancak dizlerin stne gele
cek kadar ksa. . . kolsuz kk bir cppe" olduunu sylemesidir. Camilere yaplan baka, daha az
retici gndermeler iin baknz Fakiri, TaCrffdt, yapr. 1 3b: Nianc, 235: ve Celatzade Mustafa,
Geschichte sultan Sleyman Kdnunfs, 348b.
62 Fritz Meier, "Ahmed-i Djam," El 1 :283-84, en nemlileri Wladimir vanow, "A Biography of
Shaykh Ahmad-i Jiim, "foumal qfthe Royal Asiatic Society ( 9 7) : 291 -365: ve Fritz Meier, "Zur
Biographie Ahmad-i Gam's und zur Quellenkunde von Gami's Nafahatu'l-uns," Zeitschrjft der De
utschen Morgenlandischen Gesellschqft 9 7 ( 1 943) :4 7-67 olan nceki incelemeleri ksaca zetli
yor. imdi Ahmed-i camn aada verilen yaymlanm yaptlarnn girilerine bavurulmaldr:
Mjftdh'n-necdt, yay. CAfi Fazl; ve Ravzat'l-muznibfn ve cennet'l-mutdkin, yay. CAJi Fazl.
Kutsal yaamyks de basldr: Hace Seyyideddin Muhammed-i Gaznevi, Makdmdt- fende'Pil,
yay. Himetallah Mu'eyyed Senendeci.
98

Osmanl mparatorluu'nda Dervi Gruplar 1 450-1 550

cak ortalkta onun adyla dolaan Farsa bir r derlemesi, onu nerdeyse vahdet-i
vcutu grler besleyen vecd halinde bir Sufi yapyor, dolaysyla da iirlerin
onun olduu kukulu. 6 3 Ahmed Cami'nin yaarken bir grup yanda vard ancak
pirin lmnden sonraki yazglan karanlk. Buna ramen Ahmed Cami'nin so
yundan gelenler nemli dini kiilikler olarak sayg grmeyi dokuzuncu/onbeinci
yzyl sonuna dek srdrd. 64 Dolaysyla Osmanl imparatorluu'nda daha son
raki Cami dervilerinin ne zaman ve nasl ortaya ktklann aklamak ok g.
Ahmed'e son derece cokulu rler yaktnlmasna yol aan eilimlerin onu tin
sel nderleri olarak benimseyen belirgin bir biimde kural kart bir dervi grubu
nun douunda da etkin olduu fikri ileri srlebilir ancak.

ems-i Tebriziler
Onuncu/onaltnc yzyl balan Osmanl dervi sahnesinin esiz gzlemcisi
Vahidi, Menakb'na ems-i Tebrizilerin, bu adla baka bir yerde rastlanmam bir
grup derviin ksa bir betimlemesini almtr. 6 5 erns-i Tebrizilerin ba ve yzleri
tral idi. Dz tepeli kee balklar tekrar, kara ve beyaz kee cbbe giyinir ve ya
lnayak olurlard. Sk sk arapla sarho olur, davul ve def alar, raks eder ve ar
k syleyerek Tann'ya dua ederlerdi. Sevgili ile birlik'i baardklarn iddia eder,
salann da "vuslat klcnn" kestiini sylerlerdi. Gezici ve dilenci olup, erkek
kadn herkesin kendi gerek zn grebilecei ayna ilevini grdklerine inanr
lard. Bylece dnyay gne gibi aydnlatyorlard.
Celaleddin R1mi'nin (.

672/ 1 2 73) macnevi mridi olan Tebrizli ems (.

645/ 1 24 7) kendi adyla macnevi bir yol balatm olarak bilinmiyor. Ancak, R1mi'nin rnek dini etkinlii evresinde gelien adn da ROmi'nin san "Mevla
na"dan ("efendi") alan SOf tarikat Mevleviye'nin kimi dervilerinden zellikle
sayg grrd. Mevlevilik, herhalde son dnem Osmanl tarihinde Osmanl sara
y ile nemli Mevlevi eyhleri arasndaki iyi ilikilerden dolay, genellikle Osman
l yksek kltr ile aynlmaz biimde birlemi, bu yzden de erf cat 'a bal sa63 Bu iir derlemesi (divan) hakknda baknz Ahrned-i cam, Ravzat'l-muznibfn, 25-57; ve Gazne
vl, Makdmlit-/ende'Pfl, 24-37. Mjftrih'n-necdt editr Fazl yaptn byk blmnn gvenilir
olduuna inanyor. Ancak Meier, "Ahmad-i Djam"; Makim:it- /ende'P7 editr H. Mu'eyyed; ve
Zerinkb. CUstucl, 83, btn dtvan'n Ahmed'e yaktnlmasna ok kukulu bakyorlar. Ahmed
i CTm'n fazlasyla vecd iinde bir resmi iin Kalender. 77.
64 Ahmed-i camn soyundan gelenler hakknda baknz Ahmed-i cam, Ravzat'l muznin, 25-57;
ve Gaznevl, Makim:it-/ende'Pfl, 37-38. Ahrned'in torunlar Lawrence G. Potter tarafndan ince
lenmitir: "Kart Dynasty of Heart: Religion and Politics in Medieval Iran."
65 vahidi, yapr. sob-84a
.

99

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

nlr. Gerekte ise tarikat, bannda ta balangcndan beri atan iki tinsellik bi
emi banndnyordu. tiki Rlmi'nin vecd halindeki dindarln ericata kabul edi
lir yollara yneltmeye alan uyumcu yaklamd. Uyumcular, hakl olarak bu
tr dindarln balatcs olarak grlen, Rlmi' nin olu Sultan Veled' in (.
7 1 2/ 1 3 1 2 ) adn alarak topluca "Veled kolu" diye bilinir oldu. ikinci yaklam
vecd halinde tinsel yaant zerinde herhangi bir denetim uygulamasnn reddi
etrafnda olumutur. Toplumsal sapknlar, bu yzden "ems kolu" olarak bilin
mitir. Vahidi'nin ems-i Tebrizileri, Mevlevilik iindeki ems yanllarndan ba
ka bir ey deildir.
ems kolu, Mevlevi tarikatnn ilk evrelerinden beri gz nndeydi. Rlmi'nin
torunu ve yolun piri Ulu cArif elebi, aka arap ier, toplumsal ve dini adetleri
yerine getirmez, aralannda Barak Baba'nn da mridlerinin olduu toplumsal ola
rak sapkn dervilerle de iyi ilikileri srdrrd. Denetimsiz vecde an deer ver
me, Vahidi ems-i Tebriziler hakkndaki yksn yazdnda onuncu/onaltnc
yzylr ilk yansnda Yusuf Sineak (. 953/ 1 546) , Divane Mehmed elebi (yz
ylr ikinci yansnda ld) ve bu sonuncunun mridi ahidi'nin (950/ 1 550) kii
likleri etrafnda dorua km gzkyor. Bu "emsiler", zellikle Divane Meh
med, erfcat aka ihlal etmek ve umursamamakla nl idi. Ba ve yzlerini ka
ztr, dz tepeli zel balk giyip arap ier, genellikle de aka uygunsuz toplum
sal davranlanyla dikkat ekerlerdi. Vahidi onlan, ems-i Tebrizi ile ericat ve
snnete uymalanndan tr vd Mevlevilerin ayn betimlemeleriyle, iki ayn
grup olarak aldna gre bunlar ve toplumsal olarak saygdeer Mevlevilerle ara
sndaki uurum epeyi derin olmalyd.66 Tinsel ikilik onuncu/onaltnc yzyldan
sonra da tarikatn bir zellii olarak kalm ve Mevlevilik "emsi" eilime yatak
lk etmeyi modern zamanlara dek srdrmtr. 6 7

Bektailer
Osmanl tarihi aratrmaclan, Bektaileri Osmanl lkelerinde nemli bir Slfi
tarikat olarak ok iyi tanrlar. Tarikat onuncu/onaltnc yzylda olumu ve sonAyn eser, yapr. 89a-94a.
67 Baknz Glpnarl, 204-43. Ulu CArif elebi 65-95'te, Divane Mehmed elebi 1 0 1 -22'de, (bu b
lmde Rm Abdfillanyla ilgili yerde tartlan Abdfil airi Hayre'nin kardei) Ysuf S"neftk 1 242 7'de, ahidi ise 132-40'ta tartlyor. Glpnarl'nn incelemesinin bir zeti iin baknz Victoria

66

Rowe Holbrook, "Diverse Tastes in the Spiritual Life: Textual Play in the Diffusion of Rurni's Or
der," 17e Legacy efMediaeval Persian S/fism, iinde, yay. Leonard Lewisohn, 99-120. Mevlevilik
hakknda genel olarak aynca baknz Tahsin Yazc, D.S. Margoliouth, ve Frederick De Jong, "Maw
Jawiyya," El iinde, 6:883-88.

1 00

Osmanl mparatorluu'nda Dervi Gruplar 1 450-1 550

raki iki yzyl boyunca Osmanl yaamnn her dzeyine byk bir etkisi olmu
tur. 68 Ancak onuncu/onaltnc yzyl balarnda Vahidi Mendkb 'n (bitimi
929/ 1 522) yazdnda Bektailer, Slfi tarikat olmak yle dursun, Osmanl snr
lan iinde etkinlik gsteren toplumsal bakmdan sapkn ynla dervi grubundan,
en by bile olmayan yalnz biri idi.
Vahidi' nin Bektailer stne yazs bu grubun ilk belgeleniidir. 69 Vahi
di'nin betimlemesine gre Bektailerin kafa ve yzleri tral idi. ki el eninde ve
iki el boyunda beyaz keeden on iki dilimli sivri kavuk giyiyorlard. Bu kavuk
lar nden ve arkadan yarlm tepede "Seyyid Gazi ta"ndan (lleta?) yapl
ma omuzlarna kadar inen uzun yn psklleri olan bir dme ile sslenmiti.
Kavuk kvrmnn drt yanna ( 1 ) "Lii ilahe illallah, " (2) " Muhammed Resulul
lah" (3) "CAfi Mrteza" ve "Hasan ve Hseyin" yazl idi. Derviler ksa, basit
kee cbbe ve gmlek giyerdi. Davul, def ve sancak tar, ilahi syler ve dua
okurlard. Bektailer, Vahidi'nin bidirdii gibi, bir aacn tepesinde krk yllk
zhd ilesi sonucu yz ve bandaki btn kl yitirdiine inandklar tinsel n
derleri Hac Bekta'n rneine uyarak kafa ve yzlerini tral tutard. Kavukla
rn Hac Bekta'a boyun emiliklerinin simgesi olarak da giyerlerdi. Gene bu
na benzer bir biimde kavuklardaki yazlar Peygamber, CAli, Hasan ve Hse
yin'i ululama arac olarak tasarlanmt. Kavuktaki dme insan kafas simgesi
idi, nk Bektailer "kafalar kesik ller"

(ser-brfde mrde) idi: lmeden n

ce lmlerdi.
Onuncu/onaltnc yzyl sonu ve tesi Bektaileri, hem inan hem de uygula
mada Vahidi'nin betimledii onuncu/onaltnc yzyl balar Bektailerinden z
olarak deiikti. 7 0 Bu deiiklikler, karmak bir sre sonucu ortaya kt. Os
manl devleti, onununcu/onaltnc yzyl boyunca eitli nedenlerle toplumsal a
dan sapkn derviler zerine gittike artan bir bask uyguluyordu. Sonu olarak,
Bektai dervi grubu sapkn zahidlik mirasna arka kmay srdren tam bir Sufi
tarikatna dnrken Kalenderler, Haydariler, Rm Abdfillan, Camiler ve ems-i
TebriZler canllklarn yitirip bamsz toplumsal birimler olarak var olmay brak
tlar. Bektailerin baarsnn nedeni, Osmanl askeri sistemi ile olan salam ba
lantlar idi: Yenieriler, eskiden beri sregelen bir gelenekle, Bektai grubunun pi68 Tarikatn kurumsal tarihini aynntl olarak Faroqhi incelemitir: Der Bektaschi-Orden, bu kitap
kapsaml bir modem almalar bibliyografyas ieriyor. Bektai inan ve treleri stne en kap
saml inceleme hara John Kinsley Birge, Tle Bektashi Order qfDervishes. Aynca kar. "Bektailik"
TA iinde, 6:34-38 (muhtemelen A. Glpnarl) .
69 Vahidi, yapr. 74a-80b.
70 Farklar Ahmet T. Karamustafa, "Kalenders, Abddls, Hqyderfs: The Formation of Bektaiye in the
Si.xteenth Century," Sleymin the Second [byle} and His lime, yay. Halil inalck ve Cemal Kafa
dar iinde, 1 2 1 -29'da belirtilmitir.
1 01

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

ri Hac Bekta' a ballk gsteriyordu. 7 1 Bu stnlk ile donanm durumdaki

Bektai ball, zhdn ayrcalkl ideolojik sylemi olmu ve onuncu/onaltnc
yzyl boyunca, ana rgtleri Mevlevilik iinde gvenli bir snaklar olan
"emsiler" dnda, teki dervi gruplarnca hararetle benimsenmitir. Daha son
raki Osmanl dnemlerinin "klasik" Bektai tarikat, dolaysyla, zgn Bektaile
rin yan sra eski Kalenderler, Haydar'iler ve Rm Abdallannn inan ve uygula
malarnn bir kaynam olarak ortaya kmtr. 72

71 Yenieri-Bektai ilikilerinin aynnnlan iin baknz Kprl, 1 , 405-9; ve lsmail Hakk Uzunarl,
Osmanl Devleti Tekilatndan Kapkulu Ocaklan, 1 . 1 4 7-50. Yeni bir deerlendirme iin Jrene

Melikoff, "Un ordre des derviches colonisateurs, les Bektachis: Leur rle social et leurs rappors avec
le premiers sultans ottomans," Memorial merLffi Balkan iinde, 149-5 7. Hac Bekta hakknda
baknz Karamustafa, "Early Sufism in Eastern Anatolia," 1 86-90. Hac Bekta'a Yenierilerin bey
Carnn ilk kesin kann, ancak il. Mehmed (Hk. 855-86/ 1 45 1-81 ) zamanna kadar geri gidiyor;
baknz Abdfil, yapr. 93a, burada il. Mehmed'in buyruuyla Otman Baba'ya lstanbul'a kadar elik
eden asker, balnn Hac Bekta'nkine gre yapldn aklyor.
72 Bektai tarikannn burada betimlendii gibi kurulduunun kannn Karamustafa, "Kalenders, Ab
dfils, Hayderis"te aynnnl olarak sunuyor.
1 02

Yedinci Blm
SON ORTA DNEMDE ZAHiDLK

Sapkn zahidlik hareketleri, zel toplumsal ve kltrel koullar altnda olu

mutur. Kalenderlik ile Haydarilik nce Arap Ortadou'sunda yedinci-sekizin
ci/onnc-ondrdnc yzyllarda doup serpilmi, douda Mslman Hindis
tan'a, batda da Anadolu'ya ezamanl olarak yaylmtr. Rum Abdallar ise do
ruklarna dokuzuncu/onbeinci yzyln ikinci yans ile onuncu/onaltnc yzyln
ilk yarsnda ulatlar. stelik Anadolu ve Balkanlar'daki Osmanl lkelerine
yaylmlard. Bu zellikle Osmanl grubun ne kna, ayn dnem ve corafya
alannda ok anlaml olarak eski Kalenderlik ve Haydarilik hareketlerinin canlan
elik etmitir.
Ancak Kalender, Haydari ve Rum Abdallar, tarihi kaynaklara yansd ka
daryla yaygnlk ve sreklilik bakmndan Son Orta Dnem zahid dervi gruplar
nn yalnzca en nde gelenleriydi. Pek ok bakalar da vard. Yedinci/onnc
yzyl sresince Kalenderlik ve Haydariliin kuruluundan sonra Anadolu'da ve
Bat lran'da ayn bir dervi topluluu olarak ortaya Barak Baba yandalar kyor
du. Daha sonra, Abdallar Osmanl lkelerinde etkinlik gsterirken, -Camiler,
erns-i Tebriziler ve ilk Bektailerle Celfililer ve Medariler gibi- teki dervi grupla
r varlklarn srasyla Anadolu' da ve Hindistan' da hissettiriyordu.
Yedinci-sekizinci/onnc-ondrdnc yzyllarda Arap Ortadou'su ve
Mslman Hindistan'm dokuzuncu/onbeinci yzyl sonlar Osmanl Anadolu
su'yla paylatklar ey, kurumsal Sufiliin gnlk yaamn toplumsal dokusuna
salam ve kesin olarak girmesine olanak tanyan toplumsal koullarn varl idi.
Seluklularca oktan harekete geirilen kurumsal Sufizrnin Mezopotamya'da yay
gnl, kesin olarak, saysz tekkenin yapm ve Sufiler iin her boydan vakf ku
rulmasndan sorumlu olan ynetici Eyyubi sekinlerinin sadakatli koruyuculuu
1 03

Tannnn Kural Tanmaz Kullan

ile ilikiliydi. Ardllar Bahri Memlfiklerince srdrlen Eyyuberin tutumlar ile,

iti, Shreverdi ve Kadiri tarikatlarnn byk bir hzla Hint Mslman kltrne
sklmemecesine kk sald Hindistan'da Delhi Sultanl'nn ynetici snflan
nnkiler koutluk gsteriyordu. Ancak, -rnei grlmemi toplumsal ve kltrel
istikrarszlk ve politik paralanmalarn izledii Mool istilalar gibi- toplumsal bir
altst olutan dolay Sfi tarikatlarnn yayl Anadolu' da, bir lde de tran'da,
epeyi gecikmiti. Dokuzuncu/onbeinci yzyln ilk drdnden sonra Horasan ve
Maverannehir'de Timurlular, Anadolu ve Balkanlar'da da Osmanllar ynetimi
alnnda dikkate deer lde bir politik ve kltrel birlik kurulunca, tarikatlar Ti
murlularda Nakbendiye, Osmanllarda ise, yalnz en nemlilerini anarsak, ba
langta gevek Bayramiye sonralan da Halvetiye ve Zeyniye grnmnde ken
dilerini gsterdiler.
Sapkn dervi gruplarnca temsil edilen kar-kuralc toplum reddi, toplum ka
tnda saygn tarikatlarn rgtl Sfifizmi ile birlikte, ncelikle de ona tepki olarak
geliiyordu. Birincisi ikincisinin admlarn izliyor, kanlmaz olarak da kurumsal
Sfizmin kk sald yerlerde boy gsteriyordu. Ancak rgtl Sfizm ile toplum
sal olarak sapkn zahidlik arasndaki kark ilikiyi incelemeden nce Sfizm ku
rumlamasnn tipolojik bir yks yararl olacaktu.

Kurumsal Sufilik
Daha nce grld gibi Sufilik, nc-drdnc/dokuzuncu-onuncu yz
yllar sresinde slam iindeki dnya-onaylayan ve dnya-yadsyan eilimlerin
parlak bir bireimi olarak ncelikle Irak'ta gelimiti. Tasavvuf zhd zmseye
rek ve onu daha kapsaml bir tinsel anrum sreci iinde bir aamaya dntrerek
o yrede etkin olan gl zahitlik hareketini hzla ve baaryla evcilletirmitir.
Sufi dindarl, biraz bu baardan tr biraz da toplumsal anlamda evcil olan bi
reyciliinin ekici gc yznden, gittike yksek sayda "ehl-i cemaatin" zel
likle din bilginlerinin houna gitmeye balyordu. Sfzm ile dini culemann ba
tan sona poplist dindarl arasnda domakta olan bu, ilkin zayf ittifak, top
lumsal etkililiini drdnc-beinci/onuncu-onbirinci yzylda Irak'tan sonra s
lam dnyasnn kltrce en gelimi blgesi Horasan'daki Melamilik ve Kerrami
lik eilimlerini btnyle zmsedii ya da etkisizletirdii zaman gstermitir.
Yksek Hilafet zamanlan sonlar ve (drdnc-beinci/dokuzuncu-onuncu
yzyllar ieren) llk Orta Dnemin ilk yzyl boyunca Sfizm, cAbbasi imparator
luu'nun yklndan sonra kurulmakta olan uluslararas yeni slam toplum dze1 04

Son Orta Dnemde Zahidlik

ninin nemli bir yapta olmaya hazud. 1 S1fizmin i-dnyaya dnk bak as,
artk byk lde yerlemi kendine zg kavramsal yaps ile, bu yeni dnya
grne uygun yollar boyunca toplumu dntrmek iin toplumsal alana adm
atmak zereydi. Sufizmin toplumsal grevi, kabaca dedikte toplumsal yaamn b
tn dzeylerine Sufi dnce ve adetleri alamakt; bu grev de
k ve Tanr dostlar,

tarfkatm ortaya
evliya, etrafnda yaygn kltlerin gelimesi gibi birbiri ile

yakndan ilikili iki srecin hi durmakszn alp serpilmesiyle baarlmtr.

tk Orta Dnem srasnda Sufi dnce ve treleri, dnemin sonunda yeni bir
toplumsal kurumun,

tarfkatn, doup yaylmasna yol aan, geni kapsaml bir

rgtlenme ve dzenlenme srecinden getiler. S1fizmin toplumsal bakmdan bu

en nemli evresinin, imdiye dek ancak en gze grnr yanlaryla incelenmi,
evrimi, birok ayn politik ve kltrel gelerden oluan slam dnyasnn deiik
blgelerinde deiik programlar izlemitir. 2 Ancak tarfkatn ana izgileri her yer
de bir olup dnemsel ve ezamanl dingiller boyunca betimlenebilir.
Tarikat'in, dnemsel dzeyde en nemli zellii bir silsile kurumu idi; bir pirin
retisinin kesintisiz bir yetke zinciri biiminde zaman iinde yayl.

Silsile tinsel

bir araclar zinciri olarak gz nne getirilebilir. Silsile ayn anda belli bir Sufi eyhi
rneini ebedi klmaya ve "yol"unun evresinde tek bir tinsel aile yaratmaya yar
yordu.

Silsileler, daha sonralan zaman iinde kurucu eyhlerden aile yeleri yolu

ile Hz. Muhammed ya da ilk halife Hz. Ebu Bekr'e dek gtrldklerinde, Sufi yol
larna onlan dorudan snnete balayarak dinl merfCluk salyordu. 3
Tarim bir kiinin dini rneini kuaklar tesi erk orununa ykseltmek hibir
biimde Sufizme zg deildi. Tanr ve topluluk arasnda dindar bir atalar takm
biiminde bir arac snfnn ortaya k, lk Orta Dnem dini renim alanlarnn
hepsinin paylat bir zellikti.

c geleneinin her zaman dipdiri tuttuu bu ara

clk dindarlk biemi, yalnz drt Snni hukuk okulunun gelimesi ve yerine
oturmasnn deil, bu dnemin sonunda aka dile getirilmi entelektel grler
biiminde belirginlemi, eliindeki dindar atalara yknme

(taklfd) olgusunun

da arkasnda idi. Arac din adamlar yaratmaya Sufiliin de canla bala katlmas,
grevinin gittike artan toplumsal doasnn bir iaretiydi. Sufi eyhleri imdi k
stl alanlarndan karak genel Mslman topluluunu kucaklyor, tinsel ve fizik
sel varlklar, slam dnyas manzarasnda hep artan sklkla nokta nokta yaylan
byk sayda trbe-klliye biiminde belli oluyordu.
Dnemsel dzeyde arac kuramlarn (hiyerari) yaratlmasna ezamanl d Hodgson 2: s ; Lapidus, A History qfIslamic Societies, 3 7-224.
2 Konunun bamsz tek zgn lekli incelenmesi hfila Trimingham'n. Kar. Hodgson, 2:201 -54.
3 Trimingham. 0-1 6.
1 05

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

zeyde, "geleneksel Sufiliin gevek retmen-renci ilikisinin yerine yava ya

va mrid ve mrid ilikisinin gemesinde yansyan arac yaplarn kurulmas
elik ediyordu. Bu sre drt ge ieriyordu.

. Mrid ve mridlerin (hankah, zaviye, tekke, dergah gibi) bir tek konutun

snrlan iinde fiziksel olarak toplanm olmalan.

2. Tarikatn i yeleri iin ayn tren ve trelerin gelitirilmesiyle zenli bir grup
kimlii betimlemesi. Bunlann en nemlileri, (a) yn giysi giyinmek ve sa kesmek
gibi belirli ayinlerle gruba katlmay simgeleyen giri treni; (b) mistik dua (zikt') '
kimileyin trensel raksn elik ettii mistik mzik dinlemek (semdC) , ve dzenli yal

nzlk (halvet) gibi zel tinsel disiplin ve tekniklerin zorunluluu; (c) zel giyim ve
donanm koulu; (d) mritlerin yaamnn, ahlaki tre ve ekonomik davran gibi,
btn teki yanlarn dzenleyen bir dizi buyruun benimsenmesi.

3. Btn mritlerin geecei ve onlara eyh tarafndar dayatlacak tinsel bir

yolun aka dile getirilmesi.

4. eyhin retisini merkezden dalgalanan grup kimlikleri biiminde topluma

yaymak. Bu grup kuram tam gerekletiinde, ynetici

(eyh, pfr, mricl) ,

ikin

cil nder (halife, mukaddem) , rak (mn"d) , ikincil ya da halk arasndaki yeler
ve sempatizan aamalarn ieriyordu.

Tarikatn

i merkezi eitli dzeylerde

bylece toplumsal gruplarla kuatl idi. 4

Kurumsal Sufiliin oluumu,

tarfkat'n tam olarak gelimesiyle tamamlanm

yordu. Sufilik, evliya ya da Tanr dostlar evresinde halk inancalannn gelime

siyle, toplumda daha derin kurumsal kkler salyordu. "ideolojik ve tresel bir bi
leim" olarak tanmlanan

evl(yd'

inancasnr "bir dini birlik tr" olarak tarikat

tan zmsel bakmdan ayn tutulmas gerekiyor ise de iki olgu arasndaki dn
sel ve eylemsel ortaklk dikkate deer. s Bu alma asndan nemli olan ise evli

ya'

inancasnn Sufi dnce ve uygulamalarnn, kabul edildii gibi deiiklie

uram bir biimde yaylmas iin verimli alan olduudur.

ermilik

(velayet) ,

Evl(yd'

inancasnn -

ve toplu zikr ve/ya da semde gibi- btn ideolojik gesi Sufi

likten alnmtr. teki yapc gelerin, zellikle ziyaretin (trbe ve benzeri kutsal
yerleri grmeye gitmenin) kkenleri gerek Sufiliin dndadr.

Evl(yd'

inancasnn kark tarihi hala yazlmadan duruyor. 6 Ancak geni bir

alanda yaylmasnn altnc-yedinci/onikinci-onnc yzyllarda Sufi tarikatla-

4 Ayn eser, 1 66-2 1 7.

5 Reeves, 77e Hidden Govemment, . Kar. Hodgson, 2:2 7-18. Tiningharn'n Sffizmin rgtsel ta

rihindeki son aamasn -ti'.ifelerin oluumu- betimlemesinin tarikat ve ermi inancas arasndaki
zmsel aynn gizleme kusuru var; Tiningham, 6 7-1 04.
6 slamda ermi inancas hakknda iki yeni alma var: Taylor, "The Cult of the Saints"; ve Vincent
Comer, "Mirrors of Prophethood: The Evolving Image of the Spiritual Master in the Western Maghrib
from the Origins of Sufism to the End of the 1 6th Century."
1 06

Son Orta Dnemde ZAhidlik

rnn kurulmasyla birlikte olduu kesin. Bu iki sre arasndaki ilikinin gerek
doas ne olursa olsun birbirleriyle yakndan sarma dola olduklarnda bir kuku
yok. Sufizm evl(yi' inancasnn dayanan salyor, inanca ise tarikatlarn btn
toplumsal katmanlarda yerlemesini salama alyordu. Tarikat ve ermi inancas
ayn madalyonun iki yan gibi ilev grmeye balyordu.
Sufi tarikatlannn ve evrelerindeki yaygn evliya inancalarnn evrimi slam
dnyasnn deiik blgelerinde deiik yollar boyunca olmusa da bu srecin bel
li bal zellikleri her yerde ayn idi. Yasal vakJkurumu, Sufi toplumsal iletmeleri
nin yaratlmasnda en nemli aralard. Zengin st snflar, zellikle politik sekin
ler, Sufilerin yaranna birok bina vakfetmitir. Suriye, Irak ve Msr'da Eyybiler
ve Bahri Memlkleri, btnyle devlete denetlenen, genellikle yabanc Sufileri
barndrmak iin kullanlan gsterili kurumlar olan "hanlk tekkeleri" (hankah)
fikrine bal idiler, ancak tarikat Sufilerinin gsterisiz kiisel ziv(yeleri bandan
beri bunlarn karsnda denge oluturmu, dokuzuncu/onbeinci yzyl sonundan
bu yana da yerlerini almtr. 7 Hindistan'da politik sekinler koruyuculuklarn
Shreverdilie, zamanla da devletle ilikinin her trnden ekinen bir tarikat olan
itilie bile baanyla sundular.8 Sufilere hep saygl olan Osmanllar, Anadolu'da,
eski Mevlevilik, yeni gelimekte olan Halvetilik ve Zeynilie dokuzuncu/onbeinci
yzyl sonlar ve onuncu/onaltnc yzyl balarnda kapsaml bir lde yardm
etmeye balad. 9 Ancak, politik sekinlerin koruyuculuu ilk Orta Dnem slam
toplumlannda Sufi dindarlnn yaylnn yalnzca en gze arpan gstergesiydi.
Sufilik, genel olarak, kltrel sekinler arasnda yava yava saygdeer hatta iste
nen bir dindarlk biemi oluyor ve slam yksek kltrnn btnleyici, belki de
anahtar esi olarak ortaya kyordu. Kentli st snf toplumu ve kltrnde sa
lamdan da te bir yer edindikten sonra alt kentli ve krlk kltre byk bir kolay
lkla uyarak btn toplumsal ve kltrel katmanlara hzla yayld. Dolaysyla Sufi
lik, "uluslararas toplumsal dzenin bir dayana" olarak ortaya kyordu." o
7 Eyy1bi Sfi koruyuculuu hakknda baknz Ramazan een, Saldhaddin Devrinde EyyUbiler Dev

leti, 263-66; Memluk Msn'ndaki hankahlar hakknda baknz Leonor Fernandes, The Evolution
efa Sjfi Institution in Mamluk Egypt: 11e Khanqah; Kar. Pouzet, 2 1 0- 1 3 ; ve Donald P. Little,
"The Nature of Khlinqdh s, Riblits, and Zdwjas under the Mamlks," Islamic Studies Presented to
Charles f Adams, iinde, yay. Wael B . Hallaq and Donald P. Little, 9 1 - 1 05 .
Ernst, Etemal Garden, 200-26, sekizinci/ondrdnc yzyl ortalanndan sonra Deccan'daki Hul
dabact iti trbelerinin eitli politik rejimlerle nasl iliki kurduklarn gsteriyor. Ayn sre, onbi
rinci/onyedinci yzyl boyunca Bicapur'daki iti ve Kadiriler bakmndan da belgelenmitir: Ric
hard M. Eaton, Stfis efBfjapur 1300-1700: Soda! Roles efStfis in Medieval India, 203-42.

9 Glpnarl, 1 53-54; Hans Joachim Kissling, "Einiges ber den Zejnije-Orden im Osmanischen Re
ich," Der Islam 39 ( 1 964) : 1 43-79; idem, "Aus der Geschichte des Chalvetijje-Ordens," Zeitschrjft
der Deutschen Morgenlandischen Gesellschqft 1 03 ( 1 953): 233-89.
1 0 Hodgson, 2 : 220.

1 07

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

Kurumsal Sufilie Kar Bir Protesto Olarak

Sapkn Zfilidlik
Kurumsal Sufiliin gelimesi hakln politik ve kltrel sekinlerle hatr saylr
bir uzlama salayan

tarikat ve ermi inancasnn artan bu-dnyallna kar

kendi saftan ierisinde gl tepki yaratt. Gitgide artan kurumsallama zengin ve

gl snflarla yakn balar kurulmasn ve korunmasn gerektiriyordu. Bu tr
dnyevi balantlar Sufizm iindeki cemaati eilimleri bireyci zn zararna g
lendiriyor, dnya kucaklayan ve yadsyan yanlan arasndaki gerilimi arttryordu.
Slfilike iselletirilmi ve evcilletirilmi redci zahidlik imdi bu gerilimin yaratt

atlak izgisi boyunca zmsenmi Sufiliin kkl bir yergisi olarak yeniden
ortaya kyordu. Bu srete, Slfizm iinde gizli ama gl bir akm olan anarist
bireycilikle g birlii yapyordu.
Dnya-yadsyc dervi gruplar, genel ortaa slam toplumuna, ama daha
zgl olarak ayn soydan gelme ancak toplumca sayg gren
ynelik kkl protesto hareketleri idi. Dervi grubu ve Sufi

tarikat kurumuna
tarikati arasndaki

gerilim kaynaklarda iyi belgelenmitir. Kalenderliin kurucusu Cemateddin' in

kendisi, Sufilikten koparak kesin olarak bir zahidlik yoluna atlrken, eyhi cos
man-i Rfmi ynetiminde ald kendi eski Sufi eitimine kar tepki gsteriyor
du. Zahidlik yoluna giriinin yks, yalnzca Sufi gemiini deil, btn belirti
lere gre bir Sufi eyhi olarak baarl bir gelecei de reddettiinde hibir kuku
ya yer brakmyor. Kimi kaytlar da bu sre iinde cosman-i Rfmi tarafndan
sulandna iaret ediyor. Ayn ey, Kutbeddin Haydar'n Sufi eyhi Lokman-
Perende ile ilikisi bakmndan da doru olabilir. Sonraki kimi Kalenderlerin,
oturmu Slfi tarikatlerinin, Suhreverdi Baha'eddin Zekeriya ve iti Ferideddin
Genc-i eker gibi nl eyhlerine kar dmanca ve saldrgan davranlar; Na
sireddin irag- Dihll ve ibrahim-i Gilani rneindeki gibi bunlara kar suikast
giriimleri; Abdal Otman Baba'nn btn Slfi eyhlerine kar aka kmseyi

ci davran dervi zahidlii ile kurumsal Sufilik arasndaki gerilimin patlamaya

hazr doasn gsteriyor. Madalyonun arka yz, hi kukusuz, sapkn dervi
ler stne kitap byklnde bir sulama yazm olan Osmanl yazan Vahidi

bir yana cosman-i Rumi, ibrahim-i Gilani ve Muhammed Gisfderaz gibi orta-yol
Sufileri tarafndan zahidlerin toptan, ou kez de kzgn bir biimde bir yana itil
mesiydi.
Ancak, Sffi sofuluu ve dervi dindarl arasndaki atmay karlkl basit

1 1 Kar. Eaton'n onbirincilonyedinci yzyl sonu Bicapur'undaki "toprakl" sufilerle mecz1b derviler
arasndaki iliki hakkndaki almas: Slffis efBfjapur, 203-8 .
1 08

Son Orta Dnemde lahidlik

dmanlk olarak nitelemek yeterli deil. Bu ilikiyi "topluma uyumlu" ana-baba

larla "isyanc" ocuklar arasndaki karmak bala karlatrmak daha doru
olacaktr. Dolaysyla derviler kurumsal Sufiliin ana zelliklerini grltl bir
biimde reddediyorlarsa da en sonunda z olarak Sufi olan inan ve eylemleri b
rakmak ellerinden gelmiyordu. Tarikat kendi glge karl olan dervi toplulu
unun genel rnek ve biimini kendisi belirliyordu. Sonuncusu, olumsuzlamasy
la, birincinin aynadaki imgesiydi.
Advericisi eyhi, gerek nderi, kendine zg giyim ve donanmn yansra
acaib adetleriyle dank dervi topluluunun genel yaps, bylece, tarikatn ya
psn yanstyordu. Sufi tarikat yelerinin tinsel soyaalann kurucu pirlere g
trmeleri gibi derviler de Cemfiledcn, Kutbeddin ve Otman Baba gibi rnek kii
liklere dnyordu. Haydariler, Camiler, ems-i Tebriziler ve Celfililer rneinde ol
duu gibi kimileyin kurucu pirlerin adyla bile biliniyorlard. Gene bunun gibi b
tn byk dervi gruplan zhd yolunda deneyimli yaWarca ynetiliyordu, dola
ysyla da tarikatlarda o denli nemli olan ynetici-mrid ilikisi bir biimde dervi
topluluklar iinde yeniden yaratlyordu. Derviler, zel giyim ve acaib donanm
lar edinerek, kendileri iin toplumsal olarak grnr bir grup kimlii kurmaya da
kar deildi. Yn giysi ve dervi bal (tcic) gibi eskiden beri saygn Sufi see
neklerini bile, doal olarak ancak kkten deitirerek de olsa kullanyorlard. Bu
rada ayn grup ballklar gelitirme ve koruma eilimleri kesin olarak Sufilerin
belli tarikatlara beycat etme eilimlerine kouttu. Son olarak, dervi ayin ve t
renlerini iyi bilmiyorsak ta, burada adetlerinin, yalnzca zt olarak bile olsa, tarf
katiannkilerini yanstyor olmas olas.
Fikir alannda da Sufizmin babal bir o kadar ak. DervilerJakr (yoksul
luk) ,Jena' (ben'in yok oluu) ve velayet (ermilik) gibi kavramsal Sufi kar
mlarn benimsemi ama bunlara arlk ve kktenci yorumlar getirmilerdir.
Gerekten de zhd, toplumu red ve uzlama tanmaz bireycilik gibi dervi din
darlnn z zelikleri, her zaman pratik bakmdan deilse de kuram bakmn
dan bu trden kktenci yorumlara geri gtrlebilir. rnein ilk Kalenderler,
muhtemelen de Haydariler, yoksulluk kavramn grnrde mantki sonular
na dek iletiyorlard. Sonraki Abdallar ise, onlara kendi gzlerinde Sufilerin
Tanr dostu olduu savn reddetme ruhsat veren kendi velayet anlaylaryla
megul idiler. Pek ok Sufi gibi ou dervi de Tann'nn inayeti ile dolu oldukla
r inancn tam grnyor, bu ayrcalk iin tipik Sufi aklamalan ileri sr
yordu.
Dikkatimizi zhd yoluna ye alma sorusuna evirirsek, baba-oul benzet
mesi daha bile ileri gtrlebilir. nde gelen dervilerin yaamyklerinin ya1 09

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

kndan incelenmesi tipik bir rnek sergiliyor: (Sufzmin genel olarak adam ald
ayn toplumsal katman) kltrel sekinler snfndan, hala gense nnde parlak
bir gelecek ya da orta yal veya yalcaysa ardnda ne km bir meslei olan
yetikin bir erkek ye, kltrel konumunu reddedip dervi olur. Apak bir r
nek, Cemaleddin Savi'ninkidir. Dervilie gemeden nce gen bir adam olarak
sergiledii menkbevi yaamyksnde nemle vurgulanan bilgi dzeyi, kendi
sine "ayakl ktphane" denmesinin yan sra kaytlara gemi, hi olmazsa ks
mi bir

Kur'an tefsiri yazma

giriimiyle de kantl. Onyedi yalannda mkemmel

eitimli gen bir adam olarak Kalenderlere katlan nl ran airi Fahreddin-i CJ
raki; delikanllnda Kalender olan yazar ve air Hamid Kalender (. 754/ 1 353
sonras) ; din alimlii yaamn brakarak bir Kalender grubuna katlan Osmanl
Mevlana Erefzade Muhyiddin Mehmed (il. Mehmed dnemi) ; ve Osmanl airi
Hayali Beg (onuncu/onaltnc yzyln ilk yans) rneklerinin hepsi bu rnee
uyuyor. Sekin snf yaam bieminden dervi yaam biemine bu tr (zellikle
genken) geilerin baka rnekleri, babas bir ordu komutan, amcas da nl
bir katip olan Barak Baba, yerel bir beyin olu olan Kaygusuz Abdal (. doku
zuncu/onbeinci yzyln ilk drdn) gibi n-Abdallann; bir Trk sultannn
olu olduu sylenen Kutbeddin Haydar; bilgelik ve tinsel aydnlanma ardnda
koan gen bir adam olarak Kalenderlik yoluna giren Kalender Hatib-i Farisi (.
748/ 1 34 7-48) ; ve Abdal yolunu genliinde seen air Hayreti'nin yaamyk
lerinde buluyoruz.
Dolaysyla kantlanmz dervi dindarlnn mimar ve anahtar kiiliklerinin
oklukla sekinler snfndan gen muhalifler olduuna iaret ediyor. Saylan r
neklere gre hkmetmek gerekirse dervi olmann n-koulunun yksek kltre
eriebilirlik ya da giri garantisi olduu grlecektir. Yksek kltrle dervi din
darl arasndaki dorudan balant, hem nemli dervilerin sekin toplumsal
gemileriyle hem de aralannda usta airlerin varl ile sergileniyor. Gene bunun
gibi, pek ok politik nderlerce dervilere gsterilen sayg da dervi zahidlii ile
sekinler kltr arasndaki yakn balann baka bir kant olarak grlmeli. Ka
lender nderleri Muhammed el-Belhi ve Hasan el-Cevalaki'ye an sayg gsteren
Memluk hkmdarlan el-Melik ez-Zahir ve Kitbuga ile Hindistan'da, Ebu Bekr
Tsi Haydari ile aka iliki kuran Halad hkmdan il. F'lrz'ah ve ad bilinme
yen bir Kalender ve yoldalanna armaanlar sunan asi Bengal valisi Turul ve
Anadolu' da Sultan cac adna bir cami yaptran Osmanl sultan il. Murad'n r
nekleri, sapkn dervilerin g sahibi snflar zerine, olaslkla ortak kltrel k
ken dolaysyla, bir lde etki uyguladn gsteriyor. Sapkn zahidlik, kltrel
ve politik sekinler snfndan kopanlann belirleyici etkinlikleriyle olumu gr110

Son Orta Dnemde lahidlik

nyor. Derviler, ok gerek bir anlamda, toplumsal saygnlkl Sufilerin dl

icii . 1 2
Bu noktada genlerin dervi anlanna olaanst bir biimde kulak vermesi
ya da dervilerin kendilerinin delikanl ya da gen adamlara kar, galiba zel bir
ilgi duymalan artk kimseyi artmasa gerektir. Bu bakmdan havay Cemaled
dln'in gen bir adam olarak Celaleddln ed-Derguzin:i adl ok acayip bir olann et
kisi altnda dervi oluu belirliyor. Bundan sonra Kalenderler, rnein iti Mu
hammed Gisderaz'n kendilerine ynelttii ar kfrlerin gsterdii gibi ok sk
olarak ocuktan kendi yaam biimlerini benimsemeleri iin ayartmakla sulan
mtr. Yukanda saylp dklen dervi yoluna girme meklerinir hemen hepsi bu
savn doruluuna tanklk ediyor. Zahidliin gen erkekler zerindeki direnilmez
ekicilii sacdi'nin dizelerinde de yazl:
Kalenderlerle dp kalkyorsa ocuk
Syleyin babasna ummasn artk ondan hayr
ztilmesin helakine telefine
Yedir lse babadan nce reddedilmi oul! 1 3

ok daha sonra Osmanl Anadolusu'nda Abdallar arasnda esrar ikramnda

uzmanlam nemli sayda eitimli gen ve erginler vard, kendileri ounlukla
sekin ailelerden gelen gen camiler ise ayn yataki erkeklere zel bir ilgi gsteri
yordu.
Bu yzden yeni zhd, szcn btn anlarnlanyla kurumsal Sfizmin ocu
u idi. tki dindarlk biemi birbiriyle srekli karklkl dmanlk iinde var ola
mayacak kadar ok iten balantl idi. Bu dnyal tarikatlar kayg uyandracak
12 Dervi dindarlna geiin ncelik.le kltrel sekinlerin gen erkekleri arasnda olduu sonucunu
karmak kesinlik.le hakl grlmekle birlikte, bu konuda tarihi belgenin ok yetersiz olduu kabul
edilmelidir. Kaynaklar, doal olarak, oklukla toplumsal gemileri nemli olan dervilerden sz et
mitir. Ancak gelecekte sapkn dervilerin toplumsal bileimi hakknda herhangi bir kesin kantn
kmas son derece olaslk d. Bu koullara bakarak karlatnnal sosyolojik gzlemin burada
benimsenen grn geerliliini desteklediine dikkat etmek gerekiyor. rnein Avrupa'daki
Fransisken hareketi bize yakn bir benzerlik sunuyor: " [Fransiskeler] btn toplumsal gruplardan
ye topluyordu ama anlalaca gibi olan en ok eken daha zengin olan orta snflar ve ruhban
entelijansiyas idi" (Cliford H. Lawrence, Medieval Monasdcism: Forms efReligious Life in Wes
tem Europe in the Middle Age, 200) . Bundan biraz deiik bir bakmdan, Birleik Devletler'de
1 960lar kar kltr hareketi zerine aadaki yapttan karlatnnz: Tirnothy Miller, The Hippies
and Amencan Values; Edward P. Morgan, The Sixties Experience: Hard Lessons About Modern
America; ve Peter Clecak, America's Questfor the ideal 5e!f: Dissent and Fu!ftllment in the 60s

and 70s.

13 sacdi adyla bilinen Eb cAbdutlah Merrifeddin ibn Muslih, Bustan, yay. Muharnned CAIJ Fur
gi, 1 96. lngilizce eviri Morals Pointed and Ta/es Adomed: The Bstan efScCdi, ev. G.M. Wic
kens'den alnmtr (blm. 7, yk. 129).

111

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

denli toplum-kart olan karlklarn, kimileyin yalnz politik yarardan dolay

deil gerek yaknlk ve sevgi dolaysyla da kendi saflarnda barndrmaya hazr
idiyseler; sapkn derviler de, ilk gnlerinden beri nemli lde bir kurumlama
sergilemi olduklarndan, belli lde bir toplumsal kabulle gl olmaya her za
man isteksiz deildiler. Yalnz Hindistan'da itilik-Kalenderlik gibi alt-tarikatlarn
deil Osmanl imparatorluu'nda Bektailik gibi kuraltanmaz tarikatlarn ortaya
knn ardnda yatan da bu iki etmenin bir bireimi olabilir. Dervi dindarln
kurumsal Sfizmle uzlatrma iareti Baha'eddin Zekeriya', Ferideddin Genc-i e
ker ve Nasireddin irag-i Dihli gibi nemli tarikat eyhlerinin, kendilerine aka
dman olanlar da iinde olmak zere, Kalenderlere kar serimli (msamahal)
davranlaryla oktandr veriliyordu. Arap, Fars ve Trk Sfi iirindeki saysz

Kalenderiydt rneklerinin gsterdii gibi nl Sfi airlerin Kalenderi konularnn

bysne kaplmas, sapknlarn toplumu reddinin Sufilerin gnl ve kafalarna
uygulad ekici gc yeterince gsteriyor. SaCdi'nin dizelerine karn Sfi anne
babalar ocuklarn btn btn reddedemezlerdi. Oullarsa zel olarak Sfizm,
genel olarak da Mslman toplumlar iinde etkili olan kurumlamann acmasz
ekimine zor direnebilirdi. erfcati koruyarak egemenliklerine dini merCluk sa
lama kaygsndaki politik glerden gelen korkun arya uymak iin gl top
lumsal basklar vard. Dervi gruplarnn ar devlet basksndan kamak iin ye
terli saygnlk kazanmak ihtiyacn duyduklar Osmanl mparatorluu'nda durum
kesinlikle byleydi. Grne bakarsak bu sorun c inanlarn, muhtemelen im
paratorluk iindeki Sfi-Snni ittifakm bozma giriimleri sonucu olarak, aka
belirten Abdallar iin zellikle sanclyd. Bu yzden ya bile bile, ya da zamanla
Osmanl ordusunun belkemii Yenierilerle kopmas olanaksz balantlarndan
tr resmi onay verilen Bektailerin saflarna katlm olmalar akla yakn. teki
dervi gruplar da, zellikle Kalenderlerle Haydariler bu rnee uydular. Onun
cu/onaltmc yzylda byk blgesel, Osmanl, Safevi, zbek ve Mool byk
imparatorluklarnn kesin kurulular, savurgan olun deilse de, asisinin aileye
dnmesine yol amtr.
Son Orta Dnem, tarikat ve medrese diye bilinen yeni slami toplumsal ku
rumlarn yaygnlama ve yerlemesine tank olmutur. Bu kurumlarn kendileri
tk Orta Dnem'de slam dnyasnda olan son derece nemli toplumsal dnm
lerin rnyd. Bu almann bak asndan slam tarihinin bu son evresinin
genel zellii. bu-dnyal dindarln, gl bir Snni-Sufi ittifak biiminde, kesin
yengisi idi. Sfzm iindeki cemaati eilimin kesin utkusu, tarikatlarn kurulma
syla sergilendii gibi, te-dnyal boyutlarnn zayflamasn iaret ediyordu. Bu
dnyal dindarla doru bu gl dn, uyuyan zahidlik gizil-glerini yeniden
112

Son Orta Dnemde Zahidlik

depreterek Sufzm iinde kuvvetli bir te-dnyal tepki dourmutur. Zahid ve

anarist bireycilik eilimleri yeniden canllk kazanm ve toplumsal bakmdan
ayn bir sapkn zahidlik hareketi olarak ortaya kmtr. Bylece tarikatlann ku
rumsal Sufzmi dervi topluluunu dorudan doruya yaratyor, uzun srede de
doa ve biimini belirliyordu. kincisi, tam da olumsuzlamasyla, yalnzca alay
ederek bile olsa birincisinin nerdeyse btn yanlann yanstyordu. Btn bunlara
karn tarikat ve dervi topluluu arasndaki iliki yalnzca karlkl dmanlk
deildi. Sufzmin kurumlamas dnyadan dnc! ka seeneine kar Sufi
sayg ve sevgisinin btnyle deer yitirmesi demek olmuyor nemli pek ok Su
fi dervilere anlay ve sevgiyle bakyordu. Derviler ise, kendilerini Sufzme ba
layan gbek ban hibir zaman btnyle kesememilerdir. ki dindarlk biemi
arasndaki ba, aralanndaki ilikinin atkl doasna karn iler kalmtr.

113

SEKZNC Blm
SONU

Son Orta Dnem slam dnyasnn giyini, davran ve dindarlk biemiyle

son derece merak uyandran ama toplumsal ve hukuksal olarak ularda olan di
lenci dervileri modern slam tarihi aratrmaclar iin anlalmaz kiiler olarak
kalmtr. Onlara az bilimsel dikkat yneltilmitir. Aratrclar, onlar, genellikle
basit slam dindarl modellerinin uygulanmasna direnli dini olgular geitiri
vermek iin kullanlan, her eyi kapsayan ve kt tanml bir kavram olan, gere
i arptan "halk din'i" prizmasndan bakma ekiciliine kurban etmitir. Byle ih
mal ve zensizliin sonucu olarak dervi dindarl tannmann tesinde bir ka
ranla gmlm ve "ana" dini olgu aratrmas yelenerek genel olarak gr
mezden gelinmitir.
Burada yeniden kurulduu biimiyle yeni zhdn tarihi, uzaktan kark ve
biimden yoksun bir dervi hareketi olarak grnebilecek eyin gerekte ayn
kimliklerini zaman ve mekan iinde srdren aka ayrm bir dini topluluklar
takmndan olutuunu aka gsteriyor. Adlanma bakmndan epeyi yksek
akclklanna karn Kalender, Haydari, R1m Abdallar ve tekiler ayr dervi
gruplaryd. R1m Abdallannn denetim altna alnmayan vecdi Camilerin bilgili
neelerinden fazlasyla aynlyordu, te yandan bu gruplarn ikisi de Haydari ve
ilk Kalenderlerin ateli zhdnden epeyi uzakt. Gze arpacak kadar ayn dervi
dindarlk akmlarnn varln kabul etmek, deiik gruplar arasndaki ayrma
izgilerinin btn Son Orta Dnem boyunca ve geni bir an kltrel eitlilik
corafyasnda deimeden kaldn gstermez. Denmek istenen gruplar arasnda
etkileim, birbirinir iine girme ya da birlemeyi nleyen kavuturulmaz bir ayr
ln olduu deil. Gerekte belgelemek olanaksz ise de dervi gruplarnn birbiri
ni ok etkilemi olmas son derece olas. Burada ileri srlen sav, daha ok, za1 15

Tannnm Kuraltanmaz Kullan

man ve mekan bakmndan belli herhangi bir kltrel alanda toplumsal ve d

nsel olarak birok ayn dervi dindarlk trlerinin var olduudur. Mslman ol
sun olmasn dervi dindarlna yabanc olanlar bu rnekleri pek sk kantnyor
lard, ancak ayn ey, kendi ayn grup kimliklerinin son derece bilincinde grnen
dervilerin kendileri iin sylenemez.
Dervi dindarlnn belirleyici zellii, toplumsal olarak sapkn zahitlikti. K
sacas yoksulluk, dilencilik, gezgincilik, evlenmemek ve kendine ac vermek gibi
kkten zahidce adetlerin benimsenmesi doru drst ancak dervilerin temel ku
rumlarn te-dnyadaki kurtulua uymaz ve yneltmez grdkleri toplumu reddi
balamnda anlalabilir. Kurtulu, bylece, toplumun uzlama tanmaz biimde
toplum kart eylemlerle etkin ve toplumsal olarak gze batar biimde reddedil
mesinde idi.
Toplumun reddi slam Son Orta Dnemine zg deildi. slam tarihinin genel
likle ve doru olarak iddetli bir biimde bu-dnyal evresi olarak gsterilen Yk
sek Hilafet zamanlan da btn ilk Orta Dnem boyunca etkin kalm, gl te
dnyal zhd hareketleri yaratmtr. slamn Mezopotamya'daki ilk iki yzylnn
ilk zahidlik hareketini en ok Dou tran'da yaylan Kerramllik izlemitir. Bu iki
hareket te zamanla Sufi dindarlk biemince etkisizletirildi. Ancak etkisizletiril
me yok olmay gerektirmiyor ve zahidlik miras, Sufilik iinde gl olarak kal
yordu. Aynca Sfizmin kendisi, ilikili de olsa, baka tr zhd -anarist birey
cilik- tohumlan tayordu. -dnyaya dnk tasavvuf etkinlii ile dnc! ka
arasndaki eii ama ekicilii Sufiler iin yzeye hep yakn kalmtr. imdi, so
runsuz deilse de, sk bir ittifak iinde olan Sufilik ve Snnilik 11k Orta Dnem s
rasnda evrenselci CAbbasi dzeninin zlnden sonra ortaya kan yeni slam
toplumsal dzeninin belli bal geleri olmutur. Sufi tarikatnn ve Sufilie bula
m evl(yd' inancasnn douuyla Sfizmin bu-dnyal gizil-gc btn slam
dnyasnda tam g ve hzla gerekleiyordu. Sufizmin her yerde hazr ve nazr
toplumsal kurumlar biiminde topluma kk salmas, Sufizm iinde uyuyan te
dnyal zahidlik ve anarist bireycilik eilimlerini yeniden zgr klyordu. nce
anarist bireycilik, yaznsal ve idealletirilmi Kalender-konulan biiminde yze
karken; te-dnyal eilimler, anaristlik ve zahidlii redilikten yana kullana
rak ok gemeden sava kazand. Sapkn zahidlik bylece kurumsal Sufizmin et
kin olumsuzlamas olarak slam dindarl listesindeki yerini yeniden alyordu.
Kurumsal Sufizm ile dervi hareketleri arasndaki iliki bir aile ilikisiydi. kin
cisi, olumsuzca olsa da, baba tarikatlar yanstan asi bir ocuk olarak birincinin
barndan kmtr. Dervi gruplar ideoloji ve rgtlenme bakmndan, yalnzca
bilinli bir alayclkla da olsa Sufi tarikatlarna yakndan benziyordu. ki geni top116

Sonu

lumsal grubu bir arada tutan ba, deyim yerindeyse, organik olduundan tarihsel
yrngeleri srekli birbiriyle sarma dola kalmtr. Tarikatlar nerde ve ne zaman
slami toplum yapsna yerlemilerse te-dnyal derviler onlara kanlmaz ola
rak uymutur. stelik Sufi ve dervi dindarl arasndaki iliki ok-boyutlu idi.
Her iki yanda da dmanla sayg, kimileyin hatta hayranlk elik ediyordu.
zellikle Sufiler, gerek bu-dnyal biimde, blgesel byk imparatorluklar d
nemi srasnda dokuzuncu/onbeinci yzyl sonrasnda bile asi kardelerini arala
rnda barndracak kadar esnek kmtr.
Bu alma boyunca ortaya km belli de en belirgin sorun "etniklik balan
ts" denebilecek olandr. Dolaysyla yeni zahidlik hareketlerinin ncelikle ran,
Trk ve Hint kltr evrelerinde km olmas ve baat olarak Arap olan blge
lerde nemli hibir "yerli" dervi hareketinin olmamas dikkat ekici. Mezapotam
ya'da olumasna karn Kalenderlik bile, hi olmazsa yedinci-sekizinci/onn
c-ondrdnc yzyllar boyunca, Arap olmayan genellikle bir ran dindarlk bi
emi olarak kalmtr, bu dnem iinde Haydarilik iin de hemen hemen ayn ey
sylenebilir. Benzer gruplar daha sonra Osmanl mparatorluu ve Hindistan'n
Arap olmayan halklan arasnda etkinlik gsteriyordu. Bu yzden yeni zhd slam
dnyasnn Arap kltrel evrelerinde egemen olan dindarlk biemlerinde bir
yank bulmam grnyor. Yzeydeki benzerliklere karn RifCfk, Bedevilik
adl Arap Sufi hareketleri ve Magrib'de ctsave, sapkn zahidliin temel ilkelerine
destek vermemitir. Bunlar srekli olarak zahidlik ve kural kartl yapmayan
normal tarikatlarm gibi grnyor ve genel olarak slam toplumuna ynelik
kkl protesto hareketleri deil. Deiik kltrel alanlar iinde bylesine eitli
dindarlk geliiminin ardndaki nedenler, bu almada aklanmadan kalmak zo
runda. Son Orta Dnem Arap durumunun daha yakndan incelenmesinin burada
iziktirilen resmi deitirmesi ve daha da gelitirmesi, hi kukusuz, olanakldr.
ikinci bir soru da, kurumsal Sufizmin iinden sapkn zahidlik hareketlerini dour
tan ayn glerin ayn dnem iinde slam dindarlnn baka yanlannda da ile
yip ilemediidir. Daha akas, tarikatinki gibi, medresenin ykseliinin cu/emd '
arasnda medrese-dindarlnn artan ya da en azndan gizil-gl bu-dnyaW
na kar bir tepki yaratp yaratmadn aratrmak merilc gzkyor. Bu bak
asndan bn Teymiye'nin (. 728/1 328) yaam boyu dini etkinliinde, ok da
ha sonra Osmanl karl Mehmed Birgivi'nin (. 98 1 / 1 573) dini kaltnda tam
da byle bir tepki grmek ok ekici. ki kiilik de cu/emd'nn toplumca zmsen
me derecesinin lleri olarak grlebilecek (halk dini, zellikle

evliya' inancas

gibi) konular ve cu/emd'nn toplumsal ve politik bakmdan duyarl konularda a

n "esneklik" gstermeye gnll olmas yznden toplumsal olarak saygn poli117

Tannnn Kuraltanmaz Kullar

tik olarak iyi-konumda cu/emd' ile ok sk atmtr. 1 Burada denmek istenen

bir yanda entellektel bir akm olarak banaz reformculuk ile te yanda din alim
leri arasnda bu-dnyal dindarln tmden egemen oluu arasnda bir balant
olabileceidir. Bu konunun kesinlikle daha da gelitirilmesi ve bamsz olarak s
nanmas gerek. Bu balamda slam toplumunda medresenin kk salna din
alimleri arasnda eletirici tepkiler arama dncesi zerinde durmaya deer.
nc ve yntem bakmndan ok ilgin bir sorun da yeni zahidlik hareket
lerinin k ve yayllarnn ardndaki toplumsal ve ekonomik etmenlerle ilgili.
Genel bir dzeyde modernlik ncesi toplumlardaki zahid dnya-yadsmasn, kr
sal toplumun kart anlamnda, kent toplumuyla ilikilendirmek olanakl. Zhdc
idealler kesin olarak kent uygarlnn rn idi. 2 Ancak daha da anlaml soru,
bylesine basit bir ilikinin tesine giderek bir yanda yoksulluk kavram zerine
kurulmu dini ideallerin toplumsal stnl ile te yanda kent ekonomileri iin
de tecimsel kapitalin ykselii arasnda yakn bir balant olduunun iddia edilip
edilemeyeceidir. 000 ve 1 300 dnemi Avrupa tarihi iin bu dnce izgisinde
gl bir sav gelitirilmitir. 3 slam toplumlar ekonomileri iinde tccar kapitali
nin grece gc slam ekonomi tarihinin genellikle kabul edilen bir yan olduun
dan, btn slam tarihi boyunca "gnll yoksulluk" ile "kar ekonomisi" arasn
da ayn balantnn alr olduunu grmek olanakl. Ancak bu, bir kez daha, bu
noktada en ok muvakkat bir neri olarak kalmaldr.
Son olarak Avrupa'da dilenci tarikatlerinin, zellikle Fransiskenlerle Domini
kenlerin, ortaya k ile slam dnyasnda dervi gruplarnn, zellikle Kalender
lerle Haydarilerin ortaya k arasndaki zaman uygunluu, bu iki kout gelime
arasnda bir balant olup olmadn merak ettiriyor. Soru ok ilgin; yine de sz
konusu dnemde slam dnyas ekonomik tarihi hakknda yeterli bilimsel yaptn
yokluu yantlamay, olanaksz deilse de g klyor. Bununla birlikte dnya tarihi
stne son almalar, hi olmazsa ekonomik dzeyde deiik kltrel alanlar ara
snda bu tr balantlar bulma olanann gerek bir olanak olduuna ve bu konuya
ynelik gelecekteki aratrmalarda aklda tutulmas gerektiine iaret ediyor. 4
Son Orta Dnem sresinde o kadar ok Mslman birey gerekten dervi ya
am biemine gemise modem din tarihisinin bu olguya gerek zen ve saygy1 bn Teymiye hakknda baknz Hemi Laoust, "Ibn Taymiyya," El, 3:95 1 -55 iinde, Birgivi hakknda
baknz Kasm Kufrevl, "Birgewl," El, 1 : 1235 iinde.
2 Kar. Richard F. Gombrich, Theravdda Buddhism: A Social Historyfrom Ancient Benares to Mo

dem Colombo, 49-59; ve Patrick Olivelle, Samnyisa Upanisads: Hindi Scriptures on Asceticism
and Renunciation. 29-33.
3 Lester K. Little, Religious Poverty and the Pr!{/it EconoTI?}' in Medieval Europe.
4 Baknz Janet L. Abu-Lugod, Before European Hegemony: The World ystem A.D. 1250-1350.
118

Sonu

la yaklama sorumluluu vardr. Dervi dindarln, kolayca, slam toplumunun

"az yetenekli" yelerine zg olarak yorumlama ekiciliine kar direnilmeli. Bu
alma, baka hibir ey yapmamsa bile, tarihi incelemenin insan konularna
bu trden saygnn kanlmaz olarak yeni ve verimli aratrma yollan atn
aka sergiliyor.
Dervi gruplarnn tarihsel yrngelerini izleme giriimi, bizi Son Orta Dnem
slam dnyasnn btn nemli kltr evrelerine gtrd. Kalenderlerle Haydari
lerin yan sra Rum Abdallar, Camller, Medariler ve Celaliler gibi kltrce daha
zgl gruplarn gerek doa ve anlamlan ancak byle geni bir karlatrmal
kltr aratrmasndan sonra ortaya kt. Kltrel ve blgesel olarak snrl olan
olay incelemelerinin son derece nemli rollerine karn modernlik ncesi slam di
ni tarihinin incelenmesinde btncl kapsaml grlerin besimsenmesi iin belir
gin bir ihtiya olduu artk apak olmal.
Gene buna benzer biimde dervi dindarlnn yakndan incelenmesi, genel
olarak "u" dini olgu olduu varsaylan eyden kanma bilimsel eilimine kar
gl bir uyan ieriyor. "U" dervi gruplar hakkndaki bu aratrma, genel ola
rak slam dini tarihindeki zel olarak da S1fizm iindeki zahidlik eilimlerinin ye
ri hakknda yeni anlaya yol ayor. Aynca, imdi artk slam iinde bu-dnyal
mistik bir dindarln baarl geliimi olarak grlebilecek olan S1fizmin kendine
yeni bir k tutuyor. Dinler tarihinde galiba hibir ey u deil.

119

KISALTMALAR

Abdfil
' Ak

Kk Abdal. Velayetname-i Sultan Otman Baba. Yzm. Adnan tken ti Halk

Ktphanesi (Ankara), no. 495,

tarih 1 3 1 6/ 1 899. Mstensih Hasan Tebrizi.

Ak elebi. Mea'ir '-u'ar<i or Tezkere ef '.Ak elebi. Ed. G.H. Meredith

Owens.
Ayverdi

Ekrem Hakk Ayverdi. Osmanl Mimarisinin ilk Devn'.

Barani

Ziya'eddin Barani. Tarih-i Ffriiz 'rihi. Ed. Saiyid Ahmad Khan.

Batt1ta

lbn Batt1ta. Voyl.{g"eS d'!bn Batoutah [Tuhfttu'n-nuzzar.figara'ibi'l-emsar ve

Cevberi

'Abdurrahman ed-Dimekl el-Cevberi. Kitabu'l-muhtar.fi kefi'l-esrar ve het

'acabi'l-efsar] . ed. c. Defremey ve B.R. Sanguenetti.

ki'l-estar. Yzm. Sleymaniye Ktphanesi (stanbul) . Karaelebizade 2 53, tarih
71 7/1 3 1 71 1 8.
Digby

Dihhuda
Eflaki

El
EIR
Ergun

Simon Digby. "Qalandars and Related Groups: Elements of Social Deviance in

the Religious Life of the Delhi Sultanate of the 1 3th and 1 4th Centuries." !slam
in South Asia, cilt 1 , South Asia iinde, Yohanan Friedmann, 60- 1 08.
'Ali Ekber Dihhuda. Lu,gatname.
emseddin Ahmed el-' Arifi el-Eflaki. Mendkbu'/- 'aTj/in. Ed. Tahsin Yazc.
The Encyclopaedia qfIslam, yeni edisyon.
Encyclopaedia lranica...
Sadeddin Nzhet Ergun. Bektdi Edebiyat Antolqjisi: Bektai airleri ve Nefes
ten.

Ergun 2

Sadeddin Nzhet Ergun. Trk airleri...

Evliya

Evliya elebi. Evliya elebi Seyahatnamesi. Ed. Ahmed Cevdet ve Necib Asm.

Farisi

Hatib-i Farisi. Menakb- Cemaleddin Savi. Ed. Tahsin Yazc. Sonraki bir edis
yon: Kalendemame-i Hatib-i Fdrisiya Siret-i Cemaleddin-i Saveci. Ed. Hamid
zerrinkib.

Glpnarl

Abdlbaki Glpnarl. Mevlanadan Sonra Mevlevilik .

..

Gramlich

Richard Gramlich. Die Schiitischen Derwischorden Persiens.

Hatib

Muhammed ibn Muhammed el-Hatib. Fust<itu'l'adlile.fi kav<i 'idi's-saltana. Ed.

Osman Turan. "Seluk Trkiyesi din tarihine dair bir kaynak: Fustf ul-'adfile fi
kava'id is-saltana, 553-64 (Farsa metin) 60. Doum Ylt Mnasebetyle Fuad

Kprl Annaan iinde, 53 1 -64.

1 21

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

Hodgson

Marshal G.S. Hodgson. The Venture qfslam: Conscience and History in a

Kalender

Hamid Kalender. Hayr el-meailis: Me!fiizit- Hazret-i eyh Nasfreddfn Mah

Kazvlnl

Zekeriya' Muhammed el-Kazvlnl. Asaru'l-bilad ve ahbdru'l- 'ibdd.

Kerbela'i
Knalzil.de

ibn Kerbela'i, Hafz Hseyn-i Kerbela'i-yi Tebizi. Ravzatu'l-cinin ve cennitu'l

cenan. Ed. cafer Sultan el-Kurra'l.
Knalade Hasan elebi. TezkiretU'-u'ara. Ed. brahim Kutluk.

Kprl 1

Kprlzade Mehmed Fuad. "Anadolu'da slamiyet: Trk istilasndan sonra

World Civilization.
mud, irig- Dihlf. Ed. Halik Ahmed Nizami.

Kprl 2

Latifi
Meier
Menavino

Anadolu tanh-i dfuisine bir nazar ve bu tarihin menba'lan." Dar'/.::fiinfin Edebi

yat Fakltesi Mecmu'as 2 ( 1 922-23) : 2 8 1 -3 1 . 385-420, 457-86.
Mehmed Fuad Kprl. Trk Halkedebiyatz Ansiklopedisi.
'Abdllatif elebi. Tezkire.
Fritz Meier. AbU Sa'fd-i Abu !-Hayr (357-440/967-1049): Wirklichkeit undLe
gende.
Giovan Antonio Genovese da Vultri Menavino. Trattato de costumi et vita de
Turchi. Almanca eviri: Tiirkische Historien: von der Trcken Ankun.Jft, Regie
rung, Knigen und Kaisem, Krieggen Schlachten, Victonen und Siegen, wider
Christen und Heiden . . . eviren Heinrich Mller.
Nicolas de Nicolay Daulphinoys, Seigneur d'Arfeuille. Les Navigations, peregri
nations et voyages,Jaicts en la Turqie, par Nicolas de Nicolay.. . ngilizce eviri:
The Nauigations, Peregnnations and Voyages, Made into Turkie by Nicholas
Nicholay Daulphinois.... eviren T, Washington the Younger.
Kk Nianc diye nl Ramazanzade Nianc Mehmed. Tirih-i Niana Meh
med Paa.
Khaliq Ahmad Nizami. Some Aspects qfReligion and Politics in India during
the Thirteenth Century.
'Abdulkadir en-Nu'aymi. ed-dirisjf tirfhi'l-mediris. Ed. (a'fer
.

Nicolas

Nianc
Nizami
Nu'aymi

el-Hasan!.
Ocak

Ahmet Yaar Ocak. Osmanl imparatorluunda Marjinal Sz!filik: Kalenderiler

Pouzet

Louis Pouzet. Damas au V!f?/X!If? siecle: Vie et structures religieuses d'une

Ritter

Helmut Ritter. Das Meer der Seele: Mensch, Welt und Gott in den Geschichten

Rizvi

Saiyid Athar Abbas Rizvi A History qfSefism in India. Cilt. 1 , Ear{y Sefism and

(XIV-XV!l Yzyllar ) .
metropole islamique.
des Fariduddin 'Attar.

Rosenthal

SA
SafadI

its History in India to 1600 A.D.

Franz Rosenthal. The Herb: Hashish versus Medieval Muslim Society.
Studia Islamica.
Salah al-Din Khalil ibn Aybak al-SafadI. al-Wqjf bi'l-wefayit. Cilt. 5 . Ed. Sven
Dedering.

Storey

Charles Ambrose Storey. Persian Literature: A Bio-bibliographical Survey. Cilt.

Suhreverdi

ihiibeddlr Eb1 Hafs 'mer es-Suhreverdi. 'Avarjfu'l-ma 'irjf Almanca eviri:

, blm. 2, Biography.

Die Gaben derErkenntnisse des 'Umar as-Suhrawardf ('Awirjfal-ma 'arjf) . e

viren Richard Gramlich.
122

Ksaltmalar

TA

Trk Ansiklopedisi.

Trimingham

J. Spencer Trimingham.

Vahidi

Vahidi.

Yemini

Yemini.

Zehebi

emseddin Ebu 'Abdullah Muhammed ibn 'Osman ed-Dimekl

11e 51//i Orders in Islam.

Mendkib- Hoca- Cihan ve Netfce-i Cdn. Ahmet T. Karamustafa, Vdhi
df's Menikb-i Hvoca-i Cihdn ve Netice-i Cin: Critical Edition and Analysis
iinde, 88-293.

Fazfletndme-i emirl-m'minin 'Ali. Ed. Ahmed Hzr.

ez-Zehebi.

Tdrihu'/-/sldm, Blm 63 (62 1 -30 yllar) . Ed. Bear 'Avar Ma'rf,

u'ayb el-Arna't, ve Sfilih Mehdi 'Abbas.

Zerrinkb

'Abdlhuseyn Zerrinkb. "Ehl-i melamet ve rah- Kalender." Mecelle-i Ddnike

de-i Edebiyat ve 'Ulm-i /nsdni (Tahran) 22 ( 1 354/l 975) : 6 1 - 1 00.

1 23

KAYNAKA

Birincil Kaynaklar
Ris<ile-i Kalendem<ime. Res<i'il-i c<imi'-i 'arff-i kam- eharum-
hicri Hace 'Abdull<ih-i Ensarf iinde, yay. Vahid Destgirdi, 92-99. Tahran: Mecelle-i Ar

'Abdullah Ensari-yi Herevi.

magan, 1 34 7 /l 968.
'Abdlkadir en-Nu'aymi.

ed-d<insfi t<irfhi'/-med<ins. Yay. cafer el-Hasani. 2 cilt. am: Mekte

bet es-Sakafat ed-Diniye, 1 988.

'Abdurrahman ed-Dimekl el-Cevberi.

Kitabu'l-muhtarfi ke/i'l-esrar ve-hetki'l-estar. Yzm. S

leymaniye Ktphanesi (stanbul) , Karaelebizade 253, tarih 7 1 7/ 1 3 1 7- 1 8 . Franszca

eviri:

Le vo1e a"achi. L 'autre visage de l'Islam. ev. Rene R. Khawam. Paris: Phebus.

1 9 79.
'Abdrreid et-Tettevi.

Ferheng-i Reidi. Yay. Zlfikar 'Ali ve 'Aziz er-Rahman. 2 cilt. Kalkta:

Asiatic Society of Bengal, 1 8 75.

'Ahdi Ahmed elebi.
Ahmed Emin-i Razi.

Glen-i u 'ara. Yzm. British Library (Londra) . Add. 7876, tarihsiz.

Heft iklim. Yay. Cevad Fazl. 3 cilt. Tahran: Kitabfurfi-yi 'Ali Ekber lmi
'

1 340/l 96 1 .
Ahmed-i Cam, ihabeddin Ebu Nasr Ahmed ibn Ebi'l-Hasan en-Namekl el-cami, )ende'P'l diye
nl.

Mj/tahu 'n-necat. Yay. 'Ali Fazl. No. 40. Tahran: Bnyad- Ferheng-i lran,

1 347/ 1 968.

__. Ravzatu'l-muznibfn ve cennetu'l-mut<ikin. Yay. 'Afi Fazl. Tahran: tntiarat- Bnyad-

Ferheng-i 1ran, 1 355/1 976.
Ahmed Refik.

Onuncu 'asr- hicrfde stanbl hayat (961-1000) . Tarih-i osmani Encmeni

Klliyat. lstanbul: Matba'a-i Orhaniye. 1 33 1 / 1 9 1 5 .

'Ali lr Neva'i. Nesdyim'l mahabbe min emdyimi'ljiitvve. Yay. Kemal Erarslan. stanbul: s
tanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayrlan, 1 979.
Ak elebi. Mea'ir -u'ara or tezkere ef "Ak elebi. Yay. G.H. Meredith Owens. E.).W. Gibb
Memorial Series, new series, Cilt 24. Londra: Luzac and Co., 1 9 7 1 .
Akpaazade, Dervi Ahmed.

Die Altosmanische Chronik der 'Aikpaazade. Yay. Friedrich

Giese. Leipzig: Otto Harrassowitz, 1 929.

'Attar, Ferideddin Muhammed-i Niapfri.

Mantku't-tayr. Yay. Seyyid Sadk Govherin. Mec

mf'a-i mutn-i Farsi, no. 1 5. Bungah-i Terceme ve Ner-i Kitab, 1 342/ 1 963.

1 25

Tanrnn Kuraltanmaz Kullar

Baba Tahir-i 'Uryan-i Hemedam. Divdn- Bdbd Tdhir-i 'Urydn-i Hemeddni. Yay. Menihr Ade
miyet. Tahran: Sazman- ap ve intiarat- ikbat, 1 36 l /1 982.
Baran, Ziya'edcfin. Tdrih-i Finlz'dhi. Yay. Saiyid Ahmed Khan. Kalkta: Bibliotheca Indica, 1 862.
Baudier de Languedoc, Michel. Histoire generale de la religion des Tvrcs. Rouen: Jean Bethelin
(dans la Cour de Palais) , 1 64 1 .
Bent, J. Theodore, yay. Early Voyages in the Levant: 1. The Diary efMaster Thomas Dallam,

1599-1600; 2. Extractsftom the Diaries qfDr. fohn Covel 1670-1679. Series 1 , no. 87.
Londra: Hakluyt Society, 1 893.
el-Buhfui, Muhammed. Sahih. Arapa-ngilizce iki-dilli bask, yay. Muhammed Muhsin Han. 9 cilt.
Beyrut: Dar el-'Arabiye, 1 405/1985.
Cami, 'Abdurrahman ibn Ahmed. Nefahdtu'l-uns min hazardti'l-kuds. Yay. Mehdi Tevhidi Pr.
Tahran: Kitabfuri-i Sa'dl, 1 337/ 1 958.
Ce!a!zade Mustafa, Koca N'anc diye nl. Geschichte Sultan Sleyman KdnWfs von 1520 bis
1557 oder Tabdkdt t-memalik ve derecat l-mesalik von Celalzade Mustqfa genannt
Koca Nfdnc. Yay. Petra Kappert. Verzeichnis der orientalischen Handschriften in De

utschland, Supplementband 2 1 . Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1 98 1 .

el-Cullabi, Ali 'Osman el-Hucviri. The Kas/Jfal-Maflifib: The O/dest Persian Treatise on Sefism
'

by al-H!fwiri. ev. Reynold A. Nicholson. Londra: Luzac and Co., 1 9 1 1 .

Cveyni, 'Ala'eddin 'Ata Melik. The History qf World Conqueror [Tarih-ifahan 'gushd ] . ev.
John Andrew Boyle. 2 cilt. Manchester: Manchester University Press, 1 958.

Debistan- mezdh. [Keyhsrev sfendiyar?] Yay. Rahim Rzazade Melik.

2 cilt. Tahran: Kitab

hane-i Tahri, 1 326/l 983.

Devlet ah ibn 'Ala' ed-Devle Bahfi ah el-Gazi es-Semerkandi. Tadhkirat al-shu'ara. Yay. Edward
G. Browne. Persian Historical Texts, Cilt 1 . Londra: Luzac and Co.; Leiden E. J. Brill, 1 90 1 .

d'Herbelot, Bartelemy. Bliotheque Orientale. Paris: la Compagnie des Libraires, 1 967.

d'Ohsson. Mouradja. Tableaugenerale de l'Empire Othoman, Cilt 4, bl. 1 . Paris: l'Imprirnerie de
Monsieur, 1 79 1 .
Du Mans, Raphael. Estat de la Perse en 1660. Yay. Ch. Schefer. Publications de l'ecole des lan
gues orientales vivantes, 2 . seri, Cilt 20. Paris: Emest Leroux, 1 890.
Ebu'l-Hayr Rumi. Saltukndme. Yay. Fahir iz. 7 cilt. Sources of Oriental Languages and Literatu
res 4, Turcic Sources 4. Cambridge, Mass.: Harvard University, Office of the University
Publisher, 1 9 74-84.
Ebu Sa'id-i Ebi'l-Hayr. Suhendn- Ebii Sa'fd-i Ebi'l-Hqyr. Yay. Sa'id Nefisi. Tahran: Kitabhane-i
ems, 1 334/l 955.
Edirneli Mecdi. Hada'ik'-akd'ik. Terceme-i dka'ik-i nu'manfye ad ile yaynlayan Mehmed
Reca'i. stanbul: Dar't-Tiba'ati'l-'Anire, 1 2 69/1852-53.
el-Eflaki, emseddin Ahmed el-'Arifi. Mendkbu'l- 'drj/in. Yay. Tahsin Yazc. 2 cilt. Ankara:
Trk Tarih Kurumu, 1 956-6 1 .
Emir Hasan-i Siczi. Fevd'idu'l:fu'dd. Delhi: Matba'a-i Hindu Press, 1 2821 1 865. ngilizce eviri:

Nizam ed-Din Awliya: Moralsfor the Heart. ev. Bruce B. Lawrence. Classics of Wes
tem Spirituality. New York: Paulist Press, 1 992.

Evliya elebi. Evliya elebi Seydhatndmesi. Yay. Ahmed Cevdet ve Necib Asm. 6 cilt. stanbul:
kdam Matba'as, 1 3 1 4- 1 8/ 1 896- 1 90 1 .
Fakiri. Ta'rffat. Yzm. lstanbul niversitesi Ktphanesi, TY 305 1 , tarihsiz.
Fasiheddln Ahmed ibn Muhammed, Fasih el-Hafi diye nl. Mucmel-i Fasihi. Yay. Mahmud
Ferrh. 3 cilt. Mehed: Kitabfuri-i Bastan, 1 34 1 /1 962.
1 26

Kaynaka

Fatih Mehmed il Valefiyelen'. Ankara: Vakflar Umum Mdrl, 1 938.

Gaznevi, Hace Seyyidedclin Muhammed. Makdmat- fende'Pil. Yay. Himetallah Mu'eyyed Se
nended. Tahran: Bungah-i Terceme ve Ner-i Kitib, 1 340/1 96 l .

Giyaseddin ibn Humameddin Handemu. Td.rih-i habibu's-s(yer.fi ahbdn ,l-beer. Yay. Celiileddin
Huma'i. 2 . edisyon. Tahran: Hayyam. 1 354/ 1 9 75.
Hafz Hseyn ibn tsma'il Ayvansarayi. Hadikat'/-cevdmf'. 2 cilt. stanbul: Matba'a-i 'Amire.
1 28 1 / 1 864.
Helvacbazade Mahmud Hulvi. Lemezdt- hulviye ez leme'<it- 'ulviye. Yzm. Sleymaniye K
tphanesi (stanbul) , Halet Efendi 2 8 1 , tarihsiz.
Hamdullah Mustevfi Kazvint. The Geographical Part efthe Nuzhat-al-Qulfih Composed hy

Hamd-Allah Mustavrfi efQazwin in 740 (1340) . Yay. Guy Le Strange. E.G.W. Gibb
Memorial Series. Cilt 23. Londra: Luzac and Co .. 1 9 1 5.
__ .The

Tarfh-i Guzfdah. Yay. Edward G. Browne. 2 cilt. E.J.W. Gibb Memorial Series, cilt 1 4 .

Londra: Luzac and Co., 1 9 1 5.

Hamid Kalender. Hayru'l-mecalis: Me!fUzdt- Hazret-i ryh Nasireddfn Mahmud, rrig- Dihlf.
Yay. Khaliq Ahmad Nizami. Alighar: Muslim University, 1 959.
Haririzade Mehmed Kemaleddin. JYbydnu vesa'i/i'l-hakd'ik.fi brydni selisili't-tard'ik. Yzm. S
leymaniye Ktphanesi (stanbul) , brahim Efendi 430-32 ( 1 3./ 1 9. yzyl sonlan) .
Hatib-i Farisi. Menakb- Cemdleddin Sdvf. Yay. Tahsin Yazc. Ankara: Trk Tarih Kurumu,
1 972. Sonraki bir edisyon: Kalendem<ime-i Hatib-i Farisiya Sfret-i Cemaleddfn-i Sdve
cf. Yay. Hamid Zemnkub. Tahran: lntiarat- Ts. 1 362/1 983.
Hayyam, 'mer ibn tbrahim N"apuri. Teranehd-y Hayyam. Yay. Sadk Hidayet. 5 . bas. Tahran:
Kitabha-y Perest. 1 352/l 973.
Hayali Beg. Hayali Bry Divan. Yay. Ali Nihat Tarlan. stanbul: stanbul niversitesi, stanbul:
Edebiyat Fakltesi Yaynlan, 1 945.
Hayreti. Divan: Tenkidli Basm. Yay. Mehmed avuolu ve M. Ali Tanyeri. stanbul: stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlan, 1 9 8 1 .
raki. Fahreddin lbrahim-i Hemedani. Kll(ydt- dfvdn- ryh Fahreddin lbrahfm-i Hemed<ini

mutehallas bi"lraki. Yay. M. Dervi. Tehran: sazman- ap ve lntiarat, tarihsiz.

bn Battt.a. Voyes d'!bn Batoutah [TuhJetu'n-nuzz<ir.figar<i'ibi'l-ems<ir ve ac<i i'/ efdr] .
'

'

Yay. C. Defremery ve B.R. Sanguinetti. 4 cilt. Paris: Sociere Asiatique, 1 853-58.

bn el-'mad, 'Abdlhayy ibn Ahmed. ezar<itu'z-zehebfi ahban men zeheb. 8 cilt. Kahire:
Mektebet el-Kudsi, 1 350-5 1 1 1 93 1 -32.
tbn el-Cevzi, 'Abdurrahman ibn 'Ali. Telbfs lfs. Beyrut: Dar el-Kutb el-'llmiye, 1 368/1 948-49.
lbn Kerbela'i, Hafz Huseyn-i Kerbela'i-yi Tebrizi. Ravzatu'/-cindn ve cenndtu'l-cendn. Yay.
Ca'fer Sultan el-Kurra'l. 2 cilt. Mecmua-i Mutn-i Farsi, no. 20. Tahran: ntiarat- Bun
gah-i Terceme ve Ner-i Kitab, 1 344-49/1 965-70.
lbn el-Kesir, 'madeddin lsma'il ibn 'mer. e/-Biddye ve'n-nihdye. 1 4 cilt. Kahire: Matba'at es
Sa'ade, 1 35 1-58/1 932-39.
lbn Teymiye, TakJyedcfn Ahmed. Mecmii'at'r-resd'l ve'/-mes<i'i/. 5 cilt 2 cilt halinde. Beyrut:
Dar el-Kutub el-'llmiye, 1 403/ 1 983.
lsferayini, Nureddin 'Abdurrahman. K<ishjfu'/-esrdr. Yay. Hermann Landolt. Lagrass: Editions
Verdier, 1 986.
lskender Beg Mni. History qfShdh 'Abbas the Great. ev. Roger M. Savory. 2 cilt. Persian He
ritage Series, no. 28. Boulder, Colo.: Westview Press, 1 978.
1 27

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

Kaygusuz Abdfil.

Kaygusuz Abd<il'm Mensur Eserleri. Yay.

Abdurrahman Gzel. 1 000 Temel

Eser Dizisi, no. 97. Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlan (no. 545) , 1 983.
el-Kazvini, Zekeriya' Muhammed.

As<iru 'l-bil<id ve-ahb<iru 'l- 'ib<id.

Beyrut: Dar Sildir,

1 380/ 1 960.
Knalzacte Hasan elebi.

Tezkiret'-uar<i. Yay. brahim Kutluk. 2

cilt. Ankara: Trk Tarih Ku

rumu Yaynlan, 1 9 78-8 1 .

Kit<ib a/flaylah wa-laylah.

Yay. Muhsin Mahdi. Leiden: E.J. Brill, 1 984. ngilizce eviri: The

Arabian Nights. ev. Husain Haddawy. New York: w.w. Norton and Co., 1 990.
el-Kutubi, Muhammed ibn akir.

Fev<itu'l-vef(.f)l<it.

Cilt 3. Yay. hsan 'Abbas. Beyrut: Dar Sadir,

1 9 74.
Kk Abdal.

Vel<iyetn<ime-i Sultan Otman Baba. ( 1 ) Yzm. Adnan tken il Halk Ktphanesi

(Ankara) , no. 643, tarih 1 1 73/1 759. Mstensih e-eyh 'mer ibn Dervi Ahmed. (2)
Yzm. Adnan tken il Halk Ktphanesi (Ankara) , no. 495,

tarih 1 3 1 6/ 1 899. Msten

sih Hasan Tebriii .

Lahuri, Gulam Server.

Hazfnetu'l-efiy<i'. 2 cilt. Laknov: 1 290/ 1 8 73-74.

Tezkire. stanbul: kdam Matba'as. 1 3 1 41 1 896-97.
Ahmed bin 'Ali. el-Mev<i 'iz ve'/-i'tib<ir bi-zikri'l-hitat ve'f-<isar.

LatYfi, 'Abdllatif elebi.

el-Makriii,

4 cilt. Kahire: Mat

ba'at en-N"l, 1 324-26/1 906-8.

Ma'sm 'Ali ah ibn Rahmet 'Ali-yi Ni'metullahi e-irazi.

Tar<i'iku'l-hakd'ik.

Yay. Muhammed

ca'fer Mahcb. 3 cilt. Tahran: Kirabhane-i Barani, 1 339-45/l 960-66.

Mehmed Sreyya.

Sicill-i 'Osmdnfyahud Tezkire-i medhfr-i 'Osmdn{ye.

4 cilt. stanbul: Mat

ba'a-i 'Amire, 1 308- 1 4/ 1 890-97.

Menavino. Giovan Antonio Genovese da Vultri.

Trattato de costumi et vita de Turchi. Florence,

Trkische Histon'en: von der Trcken AnkUTlfft, Regierung, Kni
gen und Kaisem, Kriegen, Schlachten, Victonen und Sigen, wider Chn'sten und Hei
den. . . . eviren Heinrich Mller. Franfurt am Mein, 1 563.
Mihailovi, Konstantin. Memoirs qf a /anissary. eviren Benjamin Stolz. Ann Arbor: Uriversity
1 548. Almanca eviri:

of Michigan, 1 9 75.
Muhammed Huseyn ibn Halef et-Tebriii .

Burh<in- k<it'.

Muhammed Mu'in. 5 cilt. Tahran: lbn

Sina, 1 342/l 963.

Muhammed ibn Bahadur ez-Zerkei. Zehru'l- 'aTijf ahktimi

(ya tahrim) '/-hai. Franz Rosenthal,

Med'eval Muslim Society iinde, 1 76-97. Leiden: E.J. Brill, 1 97 1 .
Muhammed ibn Mansur Mubarek ah, Fahr-i Mudebbir diye nl. Adabu'l-harb ve'-ec<i 'a.
The Herb: Hashish

versus

Yay. Ahmed Suheyll Hansari. Tahran: lntiiirat- kbfil, 1 346/1 967.

Muhammed ibn Muhammed el-Hatib.

Fust<itu'l- 'addlejf kavd'di's-saltana. Yay. Osman Turan,

60.
Doum Yl Mnasebet{yle Fuad Kprl Armaan iinde, 53 1 -64. stanbul: Ankara
"Seluk Trkiyesi din tarihine dair bir kaynak: Fustat ul-'adfile fi kava 'id is-saltana,"
niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, 1 953.

Muhammed Kasm Hindf'ah-i Esterabadl, Firite diye nl.

Glen-i lbrtihfmf oklukla T<irfh-i

Firite deniyor. Laknov: Nawal Kishore, 1 2 8 1 / 1 864-65.
Mu'ineddin Muhammed Zameci-yi sfizan. Ravzatu'l-cennatjf evs4fi medfne Her<it. Yay. S.M.
Kazm imam. No. 535. Tahran: lntiiiriit- Danigah- Tehran. 1 338/l 938.

Mucireddin el-'Uleymi el-Hanbeli.

el-Unsu'l-celfl bi-tdrihi'f-kuds ve'f-halil. 2

cilt. Kahire: Mat

ba'at el-Vehbiye, 1 283/ 1 866-67.

Mustafa 'Ali.

Hul<isat'l-ahvdl. Yay. Andreas Tietze "The Poet as Critique

Turcica 9 ( 1 977): 12-60 .

Century Poet" iinde,

1 28

of Society: A 1 6th

Kaynaka

__

. Knh'/-ahbdr. Yzm. British Library (Londra) . or. 32, tarihsiz.

Mustafa ibn 'Abdullah, Katib elebi diye nl. Kefez-zunfin. Yay. erefeddin Yaltkaya ve Kilis
li Rifat Bilge. 2 cilt. stanbul Maarif Matbaas, 1 94 1 -43.
Nasrabadi, Muhammed Tahir. Tezkire-i Nasrdbddi. Yay. Vahid Destgirdi. Tahran: aphane-i Ar
magan, 1 3 1 7/1 938.
Necmeddin 'Abdullah ibn Muhammed Razi "Daye." The Path 91God's Bondsmen.from Origin ta Re

tum. eviren Hamid Algar. Persian Heritage sertes, no. 35. Delmar, N.Y.: caravan Books,
1 982.
Neva'!, 'Abdulhuseyn. Esndd ve mukdtebdt- tarfhf-yi ran ez TfmJr ta dh lsma 'f/. Mecm'.i'a-i
iraninasi, no. 22. Tehran: intiarat- Bungah- Terceme ve Ner-i Kitab, 1 34 l /1 962.
Nev'izade, 'Ata'ullah ibn Yahya. Hadd'ik'/ hakd'ik.fi tekmileti'-ekd'ik. Yay. Mehmed Reca'!.
stanbul: 1 268/1 8 5 1 -52.
Nicolas de Nicolay Daulphinoys, Seigneur d'Arfeuille. Les navigations, peregrinations et voya

ges,Jaicts en la Turquie, par Nicolas de Nicolay... Anvers: Guillaume Silvius. Imprimeur

du Roy, 1 576. ngilizce eviri: The Nauigations, Peregrinations, and Voyages, made in
to Turkie by Nicholas Nicholay Daulphinois... ev. T. Washington the Younger. Londra:
Thomas Dawson, 1 585. Tpkbasm, Amsterdam: De Capo Press and Theatrum Orbis
Terratum, 1 968.
Nurullah ibn Seyyid erif Huseyni-yi Mar'ai-yi uteri. Mecdlisu'l-mu'minin. Tehran: Seyyid
Huseyn Tehrani, 1 26811852.
Olearius Adam. Vennehrte Newe Beschreibung der Muscowitischen und Persischen Rtyse. Yay.
Dieter Lohmeier. Tbingen: Max Niemeyer Verlag, 1 9 7 1 .
Oru ibn 'Adil. Tevdrfh-i dl-i 'Osman. Yay. Franz Babinger. Hannover: Orient-Buchhandlung
Heinz Lafaire, 1 925. Almanca eviri: Der Fromme Sultan Bayezid Die Geschichte seiner
Herrscheft (1481-1512) nach den altosmanischen Chroniken des Om und des Anony
mus Hanivaldanus. ev. Richard F. Kruetel. Graz: Verlag Styria, 1 9 78.
Pr-i Baha, Taceddin ibn Bahaeddin-i cami. Kdmdme-i evkrif. Birgitt Hoffman, "Von falschen
Asketen und 'unfrommen' Stiftungen" iinde, 409-85 (metin 422-83'te). Proceedings 91
the First European CoTJference 91Iranian Studies Held in Turin, September 7th-11 th,
1987 by the Sodetas Iranologica Europaea, Blm 2 , Middle and New /ranian Studies
iinde. Yay. Gherardo Gnoli ve Antonio Panoino, Roma: Istituto Italiano per il Medio ed
Estremo Oriente, 1 90.
Ramazanzade Nianc Mehmed, Kk Nianc diye nl. Tdrfh-i Nianc Mehmed Paa. stan
bul: Tab'hane-i 'Amire, 1 2 79/1 862-63.
Rza Kuli Han Hidayet. Mecma 'u/fesehd. Tahran: yaymlayan belli deil, 1 295/1 8 78.
Riyazi Mehmed. Riyriz'-u'ard. Yzm. British Library (Londra) . Or. 1 350 1 , tarih 13371 1 9 1 81 9. Mstensih Ahmed 'zzet.
Rumi, Celfileddin Muhammed ibn Muhammed-i Belhi, Mevlana diye nl. Mesnevi-yi ma'nevi. Yay.
Reynold A. Nicholson. 1 . cilt. E. J. W. Gibb Memorial Series, new series, no. 4. Londra:
Luzac and Co., 1 925.
Ruy Gonzales de Clavijo. Clavjjo: Emb to Temerlane 1403-1406. ev. Guy Le Strange. Londra:
George Routledge and Sons, 1 928.
Rycaut, Paul. The History 91the Present State 91the Ottoman Empire. 4. bas. Londra: john
Starkey and Henry Brome, 1 675.
Sa'di, Ebu 'Abdullah Muerrifeddin ibn Muslih. Bfistdn. Yay. Muhammed 'Ali Furgi. aphane
ve Kitabfuri-i Burhim, 1 3 1 6/1 937. ngilizce eviri: Morals Pointed and Ta/es Ador1 29

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

ned: 11e Blstdn qfSa'di. ev. G.M. Wickens. Persian Heritage Series no. 1 7. Toronto:
University of Toronto Press, 1 974.
es-Safad!, Saladdill Halil ibn Aybek.

el-W<j/i bi'l-vefayrit. cilt 5. Yay. Sven Dedering. Wiesbaden:

Franz Steiner Verlag, 1 970.

Ein newe Reyssbschreung auss Teutschland nach Constantinopel und

/erusalem. Nuremberg: Johann Lantzberger, 1 608. Yeni basm. Graz: Akademische

Schweigger Salomon.

Druck- und Verlagsanstalt, 1 964.

Sehl Beg.

Het bihit. Yay. Gnay Kut. Sources of Oriental Languages and Literatures 5, Turcic

Sources 5. cambridge, Mass. : Harvard University Printing Office, 1 9 78.

emsi.

Deh murg. ( 1 ) Yzm. British Library (Londra) , Or. 7 1 1 3 , yapr. 1 3 0b- 1 50b, tarih
998/1 589-90. Mstensih 'Abdlkerim ibn Bfilur ibn lbrahim ibn lskender ibn 'Abdullah.
(2) Yzm. British Library (Londra) , Or. 7203, tarihsiz.

irvani, Zeynel'abidill.

Blstrinu's-siyrila. Yay. Seyyid 'Abdullah Mustovfi. Tahran: yaymlayan

belli deil. 1 3 1 5/1 897-98.

voy'{ge de Sieur du Loir. Paris: Franois Clouzier, 1 554.

I commentan di 11eodoro Spandvgino Cantacvscino Gentilhuomo Cos
tantinopolitano, dell'origine de' principi turchi, & de' costumi di quella natione. Flo
rence: Lorenzo, 1 55 1 . Franszca eviri: Petit traicte de /'origire des Turqz par 11eodore
Spandouyn Cartacasin. ev. Balarin de Raconis. Yay. Charles Schefer. Paris: Emest Le

Sieur du Loir. Les

Spandugino, Theodoro.

roux:, 1 896.

'Avarjfu'/-ma 'arjf. Kahire: Mektebet

el-Kahire,
Die Gaben der Entkenntnisse des 'Umar
as-Suhrawardf

es-Shreverdi, ihabeddin Eb Hafs 'mer.

1 9 73. Almanca eviri:

('Awdrjfal-ma 'arj/) . ev. Richard Gramlich. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1 9 78.
Tacizade Sa'di elebi. Mne'dt. Yay. Necati Lugal ve Adnan Erzi. stanbul: stanbul Fetih Derne
i. stanbul Enstits Yaynlan, 1 956.

Terandme. ( 1 ) Yzm. Sleymaniye Ktphanesi (stanbul) , Hac Mahmud 3843/ 3 , yapr. 7a-9b.
(2) Yzm. Sleymaniye Ktphanesi (stanbul) , zmir 794/5, yapr. 90a-92a. (3) Yzm.
Sleymaniye Ktphanesi (stanbul) , Pertev Paa 635/3, yapr. 22a-24b.

zakani. Hecvfyat ve hezliyat. Tebriz: ntiarat- ibn S"na, 1 34 7/ 1 968.

Menakb- Hoca-i Cihan ve Netice-i Can. Ahmet T. Karamustafa, Vrilidf's Menakb-i
Hvoca-i Cihan Netfce-i Car: Cn'tical Edition and Analysis iinde, 88-293. Sources of

'Ubeyd-i
vahidi.

Oriental Languages and Literatures 1 7, Turkish Sources s . Cambridge, Mass.: Depart

ment of Near Eastem Languages and Civilizations, Harvard University, 1 993.
Va'iz Kaifi, Fahreddin 'Ali ibn Huseyn.

Reeldtu 'ayn"l-layrit. 2 cilt. Yay. 'Ali Asgar Mu'lni

yan. Silsile-i intiarat- Bunyad- N'kkari-yi Nriyani, 1 9 77.

Vildyetndme: Mandkb-i Haa Bektd Veli. Yay. Abdlbaki Glpnarl. stanbul: inkilap Kitabevi,
1 958.
el-vasin, Takiyeddln 'Abdurrahman.

Tiryaku'l-muhibbfnjf tabakati hrkati'l-meyili'/- 'arfftn.

Kahire: Matba'at Muhammed Mustaia, 1 305/ 1 888.

Yemini.

Fazfletndme-i emir'/-m'minin 'Alf. Yay. Ahmed Hzr. stanbul: Cihan Matba'as,

1 32 7/1 909.

Mendkb-i erffve tarikatname-i pfrdn ve me<{yil-i tarikat- 'dliye-i lalve

tje. stanbul: yaymlayan belli deil, 1 2901 1 8 73-74.

Yusuf ibn Ya'kGb.

1 30

Kaynaka

ikincil Kaynaklar
Abu-Lugod, Janet L. Before European Hegemony: The World System A.D. 1250-1350. New
York: Oxford University Press, 1 989.
Adamec, Ludwig, yay. Historical Gazetteer qf!ran. Cilt 2. Meshed and Northeastem Iran. Graz:
Akademische Druck-und Verlagsanstalt, 1 98 1 .
Ahmad, Aziz. A n Intellectual History qfIslam in India. Edinburgh: University o f Edinburgh
Press, 1 969.
Ahmad Muhammad Tagi. "Who is a Qalandar? foumal qfIndian History. 33 ( 1 955) : 1 55-70.
"

Algar, Hamid. "Baraq Baba," Enqyclopaedia Iranica iinde, 3:754-55.

Algar, Hamid, Frederick de Jong, ve Colin Imber. "Malamatiyya, " The Enqyclopaedia qfIslam
iinde, yeni basm, 6: 223-28.
Allouche, Adel. "The Origins and Development of the Ottoman-Safavid Conflict (906-96211 500-

1 555) ." Doktora tezi, University of Utah, 1 980.

Andrea, Tor. in the Garden qf the Myrtles: Studies in Early Islamic Mysticism. ev. Birgitta
Sharpe. Albany State University of New York Press, 1 987.
Ansari, A. S . Bazmee. "Badi' al-D'in. " The Enqyclopaedia qfIslam iinde, yeni basm, 1 :858-

859.
__ . " Djala! al-D'in Husayn al-Bukhari," The Enqyclopaedia qf Islam iinde, yeni basm,

2:392.
__. "al-Djazari, " The Enqyclopaedia qfIslam iinde, yeni basm, 2:522-23.
Arberry, Arthur John. Sefism: An Account qfthe Mystics qf!slam. Londra: George Allen and Un
win, 1 950.
Arjomand, Said Amir. The Shadow qfGod and the Hidden imam: Religion, Political Order, and

Sodetal Change in Shi'ite Iranftom the Beginning to 1890. ikago: University of Chica
go Press, 1 984.
'Ar, Sa'id 'Abdulfettah. Es-Seyyid Ahmed el-Bedevi: eyh ve tarfkatuh. Kahire: ed-Dar el-Ms
riye li't-Telif ve't-Terceme, 1 966.
Aubin, Jean. "Un santon quhistan'i de l'epoque timouride . " Revue des Etudes Islamique 35

( 1 967) : 1 85-2 1 6.
__. "Shaykh Ibrah'im zahid G'ilani ( 1 2 1 8?- 1 30 1 ) . " JUrdca 2 1 -23 ( 1 99 1 ) : 39-53.
Aydn, Filiz. "Seyitgazi Aslanbey kynde ' eyh caeddin' klliyesi." Vak!flar Dergisi 9

( 1 97 1 ) : 2 0 1 -25.
Ayverdi, Ekrem Hakk. Osmanl Mimarisinin ilk Devri. 4 cilt. stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti,

1 966-74.
Babinger, Franz. "Koyun Baba. " The Enqyclopaedia qfIslam iinde, yeni basm, 5:283.
Baldick, Julian. Mystical Islam: An Introduction to Sllfism. New York University Press, 1 989.
Barkan, mer Ltfi. "Osmanl lmparatorluu'nda bir iskan ve kolonizasyon metodu olarak vakflar ve temlikler: I, stila devirlerinin kolonizatr Trk dervileri ve zaviyeler." Vak!flar
Dergisi 2 ( 1 942): 2 79-386.
Bausani, Alessandro. "Hurufiyya. " The Enqyclopaedia qfIslam iinde, yeni basm, 3:600-60 1 .
Bayramolu, Fuad. Hac Bayram-i Vel'. Yaam, Soyu, Vaiji. 2 cilt. Arkara: Trk Tarih Kuru
mu, 1 983.
Beli, Catherine. "Religion and Chinese Culture: Toward an Assessment of 'Popular Religion' . "

History qfReligions 29 ( 1 989) : 39-57.

Bernand, M. "Idjma'." The Enqyclopaedia qfIslam iinde, yeni basm, 3: 1 023-26.
131

Tanrnn Kuraltanmaz Kullan

71e Bektashi Order efDervishes. Hartford, Conn.: Hartford Seminary Press,

Birge, John Kinsley.

1 937.
Boratav, Pertev Naili. "Battal." !skim Ansiklopedisi iinde, 1 :344-5 1 .
Bosworth, Clifford Edmund. " Karramiyya. "

71e Encyclopaedia efIslam iinde, yeni basm,

4:667-69.
__ .

71e Mediaeval Islamic Underworld: 71e Banu Sisin in Arabic Society and Literature.
2 cilt. Leiden: E. J. Brill, 1 976.

Bwering, Gerhard. "Baqa' and Fena'." Encyclopaedia Iranca iinde, 3:722-24.

. "Bestami, Bayazid." Encyclopaedia ranca iinde, 4: 1 83-86.

71e Mystical Vision efExistence in Classical Jslam: 71e Qur'inic Hermeneutics efthe
S(jfi Sahi At-Tustari (d 283/896) . Berlin: Walter de Gruyter, 1 980.
Brockelmann, car. Geschchte der Arabischen Litteratur. 2 cilt. (2. yay.) ve 3 ek cilt. Leiden: E.

__

__ .

J. Brill, 1 93 7-49.
Brown, John.

71e Darvisches or Oriental Spiritualism. Yay. H.A. Rose. Londra: Oxford Univer

sity Press,
Brown. Peter.
__ .

1 927. Yeni basm, Londra: Frank Cass, 1 968.

71e Body and Society: Men, Women, and Sexual Renunciation in Ear{y Christia

nity. New York: Columbia University Press, 1 988.

71e Cult efthe Saints:Its Rise and Function in Latin Christianity. ikago: University of
Chicago Press, 1 98 1 .

Browne, Edward Granville.

A Literary History efIran. 4 cilt. Cambridge: cambridge University

Press, 1 928.
Bulliet, Richard W.

The Patricians efNishapur: A Study in Medieval Islamic Social History.

Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 972 .

Brgel. Johann Christoph. "The Pious Rogue: A Study i n the Meaning o f Qalandar and Rend in
the Poetry of lqbal. " Edeb{yat 4 ( 1 979): 43-64.
Burrill, Kathleen R. F.

71e Quatrains efNesimi: Fourteen Century Turcc Hurufi. The Hague:

Mouton. 1 9 72.
canard, M . , v e Melikoff, . "Battal."

11e Encyclopaedia qfIslam iinde, yeni basm. 1 : 1 1 02-4.

71e Encyclopaedia qf!slam iinde, yeni basm, 4: 1 025-26.
. "Reflexions sur le soufisrne iranien primitif. " foumal Asiatique 266 ( 1 978) : 3 7-55.

Chabbi, Jacqueline. "Khankah. "

__

. "Rernarques sur le developpernent historique des rnouvernents ascetique et rnystiques au

__

Khurasan." Studia Islamica 46 ( 1 977) : 5-72.

Chodkiewicz, Michel. Le sceau des saints:

Prophetie et saintete dans la doctnne d1bn Arabi.

Paris: Editions Gallimard, 1 986.

Clauson, Gerard.

An Etymological Dctionary efPre-71irteen Century Turkish. Oxford: Oxford

University Press.
Clecak, Peter. Amenca's QuestJo the ideal Selfi Dissent and Fu!fillment in

the 60s and 70s. Ox

ford: Oxford University Press. 1 983.

Cohen, Hayyim J. "The Econornic Background and the Secular Occupations of Muslim Jurispru
dents and Traditionists in the Classical Period of Islarn (until the Middle of the Ele
venth Century) . " fournal

qf the Economic and Social History qf the Orient. 1 3

( 1 9 70): 1 6-6 1 .
Constable, Giles.

Attitudes toward Sejf-ITJflicted Sl!/fenng in the Middle Ages. Brookline, Mass. :

Hellenic College Press. 1 982 .

Cook, Michael. Ear{y Muslim Dogma: A
Press. 1 981 .

1 32

Source cntical Study. Carnbridge: cambridge University

Kaynaka

Comell, Vncent. "Mirror of Prophethood: The Evoving Image ofthe Spiritual Master in the Westem
Maghrib from Origins of Sufism to the End of the 1 6th Century." Doktora tezi, UCLA,
1 990.
Dabashi, Hamid. Authon"ty in lslam: From the Rise efMuhammad to the Establishment efthe

Umcryyads. New Brunswick, N.J.: Transaction Publishers, 1 989.

Dankoff, Robert. "Baraq and Buraq." Central Asiaticfoumal s ( 1 9 7 1 ) : 1 02- 1 7.
De Bruijn, J.T.P. "The Qalandariyyat in Persian Mystical Poetry, from Sana'! Onwards." The Le

gacy efMediaeval Persian Sllfism iinde, yay. Leonard Lewisohn, 74-86. Londra: Kha
niqahi Nimatullahi Publications, 1 992.
Digby, Simon. "Qalandars and Related Groups: Elements of Social Deviance in the Religious Life
of the Dehli Sultanate of the 1 3th and 4th Centuries." slam in south Asia, cilt . SOuth
Asa iinde, yay. Yohanan Friedmann, 60- 1 08. Jerusalem: Magnes Press/Hebrew Uni
versity, 1 984.
Dihhuda, 'Ali Ekber. Kitdb- emsal ve hikem. 4 cilt. Tahran: Matba'a-i Meclis, 1 3 o 93 1 .
__

, Lugdtndme. Tahran: Danigah- Tehran, Danikede-i Edebiyat, Sazman- Lugatname,

1327-60/l 948-8 1 .

Dols. Michael W. Mqjnn: The Madman in Medieval slamic Society. Yay. Diana E. mmisch.
Oxford: Clarendon Press, 1 992.
During, Jean. Musique et extase: L 'Audition mystique dans la tradition soefie. Paris: Albin Mic
hel. 1 988.
Eaton, Richard M. Sllfis efBjjapur 1300-1700: Socal Roles efSllfis in Medieval lndia. Prince
ton: Princeton University Press, 1 978.
Ergun, Sadeddin Nzhet. Bektdi Edeb(yat Antolqjisi: Bektdi air/en ve Nefeslen. 2. yay. 3 cilt
2 cilt halinde, lstanbul: Maarif Kitaphanesi, 1 955-56.

. Trk airleri. 3 cilt. lstanbul: Bozkurt (ve bakalar ) , 936-45.

Emst, Cari W. Etemal Garden: Mystdsm, History, and Politcs at a South Asitn Sefi Center.
__

Albany: State University of New York Press. 922.

__.

Words efEcstasy in Sllfism . Albany: State University of New York Press, 1 985.

Esin, Emel. " 'Eren': Les derv!s heterodoxes turcs d'Asie central et peintre sumomme 'Siyah-Ka
lam'." Turdca 7 ( 1 985) : 7-4 1 .
Ewing. Kathy. "Malangs of the Punjab: Intoxication or Adab as the Path to God?" Moral Con

duct and Authority: The Place efAdab in South Asian Islam iinde. yay. Barbara Daly
Metcalf, 357-71 . Berkeley: University of California Press, 1 984.
Eyice, Semavi. "Krehir'de Karakurt (Kalender Baba) Ilcas. " lstanbul niversitesi Edeb(yat

Fakltesi Tarih Enstits Dergisi 2 ( 1 97 1 ) : 229-54.

__. "Vama ile Balk arasnda Akyazl Sultan Tekkesi." Belleten 3 1 ( 1 96 7) : 5 5 1 -600.

Faroqhi, Suraiya. Der Bektaschi-Orden in Anatolien (vom spiiten.fnftehnten Jahrhundert his

1826) . Wener zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes, Sonderband 2. Vienna: Ver
lag des Institutes fr Orientalistik der Universit:at Wien, 1 98 1 .
__

. "Seyyid Gazi Revisited: The Foundation as Seen through Sixteen Century Documents."

Turcca 1 3 ( 1 98 1 ) : 90- 1 22.

Fehmi, Hasan. "Otman Baba ve Vlayetnamesi." Trk Yurdu 5 ( 1 927) : 239-44.
Femandes, Leonor. The Evolution efa Sefi Institution in Mamluk Egypt: The Khanqah. Islam
kundlische Untersuchungen, 1 34 . Bertin: Klaus Schwarz Verlag, 1 988.
Fleischer, Comell H. Bureaucrat and lntellectual in The Ottoman Empire: The Historian Musta

Ja Ali (1541-1600). Princeton: Princeton University Press, 1 986.

1 33

Tanrnn Kuraltanmaz Kullan

Fun1zanfer. Bedi'ez-Zaman. Ehadfs-i Mesnevi. Tahran: tntiarat- Danigah- Tehran,

1334/ 1 955.
__

. erh-i ahval ve tahlil-i dsar-i eyh Ferideddin Muhammed 'Attar-i Niapfiri. No. 4 1 .
Tahran: tntifuat- Encmen-i Asar- Milli. 1 339-40/ 1 960-6 l .

Gaborieau, Marc. Minorite musulmanes dans le royaume hindou du Nepal. Paris: Klincksieck,

1 977.
Gellner, Emest. "Flux and Reflux in the Faith of Men." Muslim Sodety iinde 1 -85. Cambridge
Studies in Cultural Antriopology, no. 32. cambridge: cambridge University Press, 1 98 1 .
Gani, Kasm. Bahs der asar ve efkar ve ahval-i H<!fiz. 2 cilt. Tahran: Matba'a-i Bank- Milli-yi
kan, 1 32 l -22/ 1 942-43.
Ghosh, Jamini Mihan. Sannyasi and Fakir Raiders in Bengal Kalkta: Bengal Secretariat Book
Depot, 1 930.
Goitein, Shelomo Dov. "Rise of the Near-Eastem Bourgeoisie in Early Islamic Times. " Joumal of
World History 3 ( 1 956) : 583-604.
Goldziher. Ignaz. "Abdfil ". Tize Encyclopaedia efIslam iinde, yeni basm, l: 94-95.
__.

"Asceticism and Sufsim." Introduction ta Islamic Theology and Law iinde, ev. Andras
Hamori ve Ruth Hamori, 1 1 6-34. Princeton: Princeton University Press, 1 98 1 .

__. "Veneration of Saints." Muslim Studies iinde, yay. S.M. Stem, ev. C.R. Barber ve S.M.
Stem, 2 :255-34 . Londra: George Ailen and Unwin, 1 9 7 1 .
Gkbilgin, Tayyib. XV-XVI. Asrlarda Edime ve Paa Livas: VakJflar, Mlkler, Mukataalar. s
tanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlan, 1 952.
__

. "XVI. Asrda Karaman eyaleti ve Ulrende (Karaman) vakf ve Messeseleri." VakJflar

Dergisi 7 ( 1 968) : 29-38.

[Glpnarl, Abdlbaki.] "Akyazl Sultan." Trk Ansiklopedisi iinde, 1 :395.
Glpnarl, Abdlbaki. Alevi-Bektai Nefesleri. stanbul: Remzi Kitabevi, 1 963.

"Bektailik." Trk Ansiklopedisi iinde, 6:34-8.

Hun!filik Metinleri Katalou. Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1 973.
"Kalenderiye. Trk Ansiklopedisi iinde, 2 1 : 15 7-6 .
Kqygusuz Abdal Hatayi, Kul Himmet. 2 . yay. stanbul: Varlk Yaynevi, 1 962.
. "Kzlba. lsl<im Ansiklopedisi iinde, 6: 789-95.
. Mevlana Celaleddin: Hayat, Felsefesi, Eserleri, Eserlerinden Semeler. lstanbul: lnkilap

[Glpnarl Abdlbaki.]
__.

__.

__.
__

__

Kitabevi, 1 952
__. Mevlanadan Sonra Mevlev1ik. lnkilap Kitabevi, 1 953.
__. Yunus Emre Divan: Metnler, Szlk, Alama. 3 cilt 2 ciltte. lstanbul: Ahmet Halit Kitabevi, 1 943-48.

. Yunus Emre: Hqyat. stanbul: Bozkurt Basmevi, 1 936.

. Yunus Emre ve Tasavvef. Remzi Kitabevi, 1 96 1 .
__. 1 00 Soruda Trkiye'de Mezhepler ve Tarikat/er. stanbul: Gerek, 1 969.
Gombrich. Richard F. Theravada Buddhism: A Soda! History.from Andent Benares to Modem
Colombo. Londra: Routledge and Kegan Paul, 1 988.
Gyn, Nejat. "Kalenderhane camii . " Tarih Dergisi 34 ( 1 984) : 485-94.
Gramlich. Richard. "Madjdhb. " Tize Encyclopaedia efIslam iinde, yeni basm, 5: 1 029.
__ Die Schiitischen !Jerwischorden Persiens. 3 cilt. Deutsche Morgerlandische Gesellschaft,
__

__

Abhandlungen fr die Kunde des Morgenlandes, nos. 26. 1 -4 ve 45.2. Wiesbaden: Franz
Steiner. 1965-8 1 .
Gzel, Abdurrahman. Kqygusuz Abdal (Alaaddin Gaybi) Bibliyogref.yas. Kltr ve Turizm Ba1 34

Kaynaka

kanl Milli Folklor Aratrma Dairesi Yaynlan 7 1 , Biyografile r-Bibliyografyalar Dizisi

1 3. Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl, 1 986.

Hallaq, Wael B. "On the Authoritativeness of Sunri Consensus. " Intemational/oumal qfMiddle

East Studies 1 8 ( 1 986) : 427-54.

Hamel, Chouki El. "Fath ash-Shakfr: Hommes de lettres, disciples et ensegnement dans le Tak
rfr du debut du xxe siecle." Doktora tezi, Universire de Paris I-Pantheon-Sorbonne,

1 992.

(Zuhdiyydt ) . " The Cambridge History efArabic literature:

'Abbasid Belles-Lettres iinde, yay. Julia Ashtiany ve b., 265-74. carnbridge: cambidge

Hamori, Andras. "Ascetic Poetry

University Press, 1 990.

Haq, M. M. "Shah Badi'al-Dln Madar and His Tariqah in Bengal." /oumal qfthe Asiatic Society

qfPakistan 1 2 ( 1 96 7) : 95- 1 1 0 .
Herev1, N. Mayii. erh-i hdl ve dsdr- Emir Husrynf-yi Giiri-yi Herevi,

mutev<!lfd 718. Kabil: Vi

zfret-i lttila'at ve Kultr, 1 344/ 1 965.

Hickmann, Wlliam c. "Who Was mmi Kemal?" Boazii niversitesi Dergisi 4-5 ( 1 9 76-77) :

57-82.
Hodgson, Marshall G. S.

The Venture efIslam: Conscience and History in a World Civilization. 3

cilt. ikago: University of Chicago Press, 1 9 74 .

Holbrook, Victoria Rowe. "Diverse Tastes i n the Spiritual Life: Textual Play in the Diffusion of
Rumi's Order."

The Legay efMediaeval Persian Sl!fism iinde, yay. Leonard Lewisohn,

99- 1 20. Londra: Khaniqahi Nimatullahi Publications, 1 992.

Hourani, George F. "The Basis of Authority of Consensus in Sunni Islarn."

Studia Jslamica 1 6

( 1 962) : 1 3-40; yeni basks Reason and Tradition in Islamic Ethics iinde, 1 90-226.
cambridge: cambridge University Press, 1 985.
Ibrahim , Mahrnood. Merchant Capital and Islam. Austin: University of Texas Press, 1 990.
Imber, Colin H. "The Persecution of the Ottomann Shl'ites according to the Mhimme Defterleri,

1 565- 1 585." Derlslam 56 ( 1 9 79): 245-73.

_.

"The Wandering Dervishes." Mashriq: Proceedings qfthe Eastem Medite"anean Seminar,

University efManchester, 1977-78 iinde, 36-50. Manchester: University of Manches

ter, 1 980.
Ivanow, Wladimir. A Biography of Shaykh Ahrnad-i Jam." /oumal ef the Raya! Asiatic Society

( 1 9 1 7) : 2 9 1 -365.
lbn Ysuf iraz!.

Fihn'st-i Kitdbhdne-i Medrese-i 'Ali-yi Sipehsdl<ir. 2 cilt. Tahran: aphane-i

Meclis, 1 31 3- 1 8/1 934-39.

llgrel, Sevim. "Hibri'nin 'Enls'l-msfunirin ' i'."

Gney Dou Avrupa Aratrma/an Dergisi 2-3

( 1 973-74): 1 37-58.
lz, Fahir.

Eski Trk Edeb(yatnda Nesir: XJV. Yzyldan XJX. Yzyl Ortasna Kadar Yazmalar
dan Se1mi Metinler. stanbul: Osman Yaln Matbaas, 1 964.
Kamali, Muhammad Hashim. Principles efIslamic /urisprudence. Revised edition. cambridge:
Islamic Texts Society, 99 1 .

Karamustafa, Ahmet T. "The Antinornian Dervish as Model Saint." Modes de transmission

de la
culture religieuse en Islam iinde, yay. Hassan Elboudrari, 2 4 1 -60. Kahire: Institute
Franais d'Archeologie Orientale, 1 993.

__ . "Early Sufism in Eastern Anatolia. "

Classical Persian Sl/fism: From its Origins to Rumi

iinde, yay. Leonard Lewisohn, 1 75-98. Londra: Khaniqahi Nimatullahi Publications,

1 994.
1 35

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

. "Kalenders, Abdlils, Hayderis: The Formation of the Bekt<ifye in the Sixteenth Century. "
Sleyman the Second [byle} and His Time iinde, yay. Halil inalck v e Cemal Kafadar,

__

1 2 1 -29. stanbul: sis Press, 1 993.

Kennedy, Hughes. "From Polis to Medina: Urban Change in Late Antique and F.arly Islamic Syria. "

Past & Present 1 06 ( 1985): 3-27.

Kiel, Machiel. "Bulgaristan'da eski Osmanl mimarisinin bir yapn: Kalugerevo-Nova zagora'daki
Kdemli Baba Sultan Bektai Tekkesi. " Belleten 35( 1 9 7 1 ) : 45-60.
. "The Trbe of San Saluk at Babadag-Dobrudja: Brief Historical and Architectonical Notes. "

__

Gney Dou A vrupa Aratmnalan Dergisi 6-7 ( 1 977-78): 205-25.

Kinberg, Leah. "Compromise and Commerce: A Study of Ear!y Traditions concerning Poverty and
Wealth." Der Islam 66 ( 1 989): 1 93-2 1 2.
. "What Is Meant by Zuhd?" Studia Jslamica 61 ( 1 985) : 2 7-44.

__

Kissling, Hans Joachim. "Aus der Geschichte des Chalvetijje-Ordens." Zeitschrjft der Deutschen

Morgenlandischen Gesellscheft 1 03 ( 1 953) : 233-89.

. "Einiges ber den lejnije-Orden im Osmanischen Reich." Der Islam 39 ( 1 964) : 1 43-79.

__

Kocatrk, Sadeddin. "Der bare-i frka-i kalenderiye ve kalendername-i Hatlb-i Farisi, ma'na-y
kelime-i kalender." Dou Dilleri (Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Do

u Dil ve Edebiyatlar Aratrmalar Enstits) 2 ( 1 9 7 1 ) : 89-1 2 1 .

__. "ran'da slamiyetten sonraki yzyllarda fikir akmlarna toplu bir bak ve 'kalenderiye
tarikat' ile ilgili bir risale."

Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corqfya Fakltesi Dergisi

28 ( 1 970) : 2 1 5-3 1 .
Kprl, Mehmed Fuad. "Ahmed Yesevi." islfim Ansiklopedisi iinde, 1 :2 1 0- 1 5 .
__.

"Anadolu'da slamiyet: Trk istilasndan sonra Anadolu tarih-i dinisine bir nazar ve b u ta
rihin menba'lar."

D<ir'lflimln Edebiyat Fakltesi Mecm'as 2 ( 1 922-23) : 2 8 1 -3 1 1 ,

385-420, 4 5 7-86. Ingilizce eviri: Islam in Anato/ia efter the Turkish Invasion (Prole

gomena) . Bir girile yay. ve ev. Gary Leiser. Salt Lake University: University of Utah
Press, 1 993.
__

. I!Jfluence du chamanism turco-mongol sur /es ordres mystiques musulmans. stanbul:

Memoires de l'Institut de Turcologie de l'Universite de Stanboul, 1 929.

__.

Trk Edebiyatnda ilk MutasawJflar. stanbul: Matba'a-i 'Amire, 1 9 1 8.

. Trk Halkedeb{yat Ansiklopedisi. stanbul: Trkiyat Enstits Yaynlan, 1 935.
Kprl, Orhan. "Velayet-name-i Sultan caeddin." Trk{yat Mecmuas 1 7 ( 1 9 72 ) : 1 77-84.
Kreiser, Klaus. "Deiiiz Abdfil -Ein Derwisch unter drei Sultanen." Wiener Zeitschrjftfr die Kunde des Morgenlandes 76 ( 1 986) : 1 99-207.
Kufrevi, Kasm. " Birgewi. " '!1e Encyclopaedia efJslam iinde, yeni basm, 1: 1 235.
Landolt, Hermarn. "Khalwa." rle Encyclopaedia efJslam iinde, yeni basm, 4:990-9 1 .
. "Walayah." Encyclopedia efReligion iinde, 1 5: 3 1 6-23.
Lane, Edward Wlliam. Manners and Customs efthe Modem Egyptans. Londra: J. M. Dent and
__

__

sons, 1 908.
Laust, Henri. "Ibn Taymiyya. "

rle Encyc/opaeda efIslam iinde, yeni basm, 3:95 1 -55.

Lapidus, Ira M. A History efIslamic Societes. Cambridge: Cambridge University Press, 1 988.
Lawrence, Bruce B .

..

Ab Bakr Tsi Haydari." Encyclopaedia Iranica iinde, 1 :265.

Lawrence, Clifford H.

Medieval Monasticism: Forms efReligious Ljfe in Westem Europe in the

Middle Ages. Londra: Longman, 1 984.
Le Chiitelier, Alfred. Les coefrertes musulmanes du He<!faz. Bibliotheque Orientale El.zevirienne,
no. 52. Faris: Ernest Leroux, 1 887.
1 36

Kaynaka

Levend, Agah Sm. Trk Edebiyat Tann". Cilt 1 . Giri. Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1 9 73.
Little. Donald P. "The Nature of Khanqahs, Ribats, and Zawiyas under the Maml1ks." Islamic
Studies Presented to Charles f. Adams iinde, yay. Wael B. Hallaq and Donald P. Little,
9 1 - 1 05. Leiden: E.J. Brill, 1 99 1 .
__. "Religion under the Mamliiks. " Muslim

World 73 ( 1 983) : 165-8 1 .

Little. Lester K. Religious Poverty and the Prqfit Economy in Medieval Europe. Ithaca, N.Y.: Cor
nell University Press, 1 9 78.
"Liwat." The Encyc/opaedia efIslam iinde, yeni basn, 5: 776-79 (editrlerin yazs).
Lorenzen, David N. The K<ipdlikas and K.lrimukhas: JWo Lost Saivite Sects. Berkeley: Univer
sity of Califomia Press, 1 978.
. "Saivism: Kapfilikas." Encyclopedia efReligion iinde, 1 3 : 18-20.
Lutfi, Huda. Al-Quds al-Mamlkiyya: A History efMamlk ferusalem Based on the Haram Do
cuments. Islamkundliche Untersuchungen, no. 1 1 3. Bertin: Klaus Schwarz Verlag, 1 985.

__

Lyons, M. C. "A Note on the Maqama Form." Pembroke Papers 1 ( 1 990) : 1 1 5-22.
Macdonald, Duncan Black. "Darwl.sh." The Encyclopaedia efIslam iinde, yeni basn, 2: 1 6465.

Madelung, Wlferd. " Murdj.i 'a." The Encyclopaedia qfIslam iinde, yeni basm, 7:605-7.
. Religious Trends in Early Islamic Iran. Columbia Lectures on Iranian Studies 4. Albany:

__

Bibliotheca Persica, 1 988.

Mahmud, 'Abdulhalim. Es-Seyj1"d Ahmed el-Bedevi. Kahire:Dar e-a'b, 1 38911 969.
Makdisi, George. "Hanbalite Islam." Studies in Islam iinde, yay. Merlin L. Swartz, 2 1 6-74.
Makdisi, George, Dominique Sourdel ve Janin Sourdel-Thomine, yay. La notion d'autherite au
Moyen Age: Islam, Bizans, Occ"dent. Paris: Presses Universitaires de France, 1 982.
Margoliouth, D. S. Al Rif !
"

'

."

The Encyclopaedia efIslam, ilk basm, 6: 1 156-57.

Masignon, Louis. "Haririyya. " The Encyclopaedia qfIslam iinde, yeni basn, 3:222.
Mazzaoui, Michel. The Origins efthe SaJawids: i'ism, Sl!fism and the Gulrit. Wiesbaden: Franz
Steiner Verlag, 1 9 72.
Meier, Fritz. Abu Sa'fd-i Abu 1-Hqyr (357-4401967-1049) : Wirk/ichkeit und Legende. Acta ranica, cilt. . Tehran:Bibliotheque Pahlavi, 1 976.
. "Ahmad-i Djam."

__

The Encyc/opaedia efIslam iinde, yeni basm, :283-84.

__. "Der Derwischtanz: Versuch eines berblicks." Asiatische Studien 1 -4 ( 1 954) : 07-36.
__

. "Zur Biographie Ahmad-i Gam's und zur Quellenkunde von Gam'i's nafahat'l-uns. " Ze-

itschrjfr derDeutschen Morgenlandischen Gesellschqft 9 7 ( 1 943) : 4 7-6 7.

Melikoff, Irene. Abu Muslim, leuPorte-Hache du Khorassan dans la tradition ipique turco-ira
nienne. Paris: Adrien Maisoneuve, 1 962.
__

. "Un ordre des derviches colonisateurs, les Bektachies: Leur role social et Jeurs rapports
avec les prerniers sultans ottomans." Memorial mer Ltfi Barkan iinde 1 49-57. Bibli
otheque de l'Institut Franais d'Etudes Anatoliennes d'Istanbul, no. 28. Paris: Librairie
d'Amerique et d'Orient Maisonneuve, 1 980.

Memon, Muhammad Umar. Ibn Taimiya's Struggle against Popular Religion, with an Annota
ted Translation efhis Kitab iqtida' as-sirat al-mustaqim mukhalafat ashab al-jah!m. Re
Jigion and Society, no. 1 . The Hague: Mouton, 1 976.
Menzel, Theodor. "Beitrage zur Kenntnis der Derwisch-tag." Festschrjfr Georgfacob iinde, yay.
Theodor Menzel, 1 74-99. Leipzig: Otto Harrassowitz, 1 932.
__. "Das Bekta'i-Kloster Sejjid-i Ghaz'i." Mitteilungen

des Seminarsfiir Orientaliche Sprachen

28. ( 1 925) : 92-1 25.

1 37

Tannnn Kuraltanmaz Kullar

Michon, Jean-Louis. "Sacred Music and dance in lslam. " Islamic Spirituality: Manjfestations
iinde, yay. Seyyid Hossein Nasr, 469-505. World Spirituality: An Encyclopedic Histoy
of the Religious Quest, cilt. 20. New York: Crossroad, 1 99 1 .
Miller, Timothy. 11e Hippies and Amencan Values. Knoxville: University of Tennessee Press,

1 99 1 .
M'inuv'i, Mucteba. "Ez haza 'in-i Turk'iye. " Mecelle-i Ddnikede-i Edebiyat (Tahran) 4

( 1 335/1956) : 42-75.
Mir cafen, Huseyn. "Haydari ve Ni'meti." Ayende 9 ( 1 362/1 983): 74 1 -54. nceki Ingilizcesi:
"The Haydarl-Ni'meti Conflicts in Iran." Iranian Studies 1 2 ( 1 979) : 6 1 - 1 42.
Mirolu, smet. Kemah Sanca ve Erzincan Kazas ( 1 520-1 566) . Ankara: Trk Tarih Kurumu
Yaynlan, 1 990.
Mole. Marijan. "La <lanse extatique en Islam. " Les danses sacrees iinde, 145-280. Sources Ori
entales 6. Paris: Editions du Seuil, 1 963.
Morgan, Edward P. 11e Sixties Experience: Hard Lessons about Modem Amenca. Philadephia:
Temple University Press, 1 99 1 .
Morison, George, Julian Baldick, and Shafi'i Kadkani. History 9fPersian Literaturefrom the Be

ginning qfIslamic Period to the Present day. Handbuch der Orientalistik, Blm 1 , Cilt
4. ks. 2, no. 2 . Leiden: E. J. Brill, 1 98 1 .
Munzevi, Ahmed. Fihnst-i nushahd-yi hatti-yi Fdrsi 6 cilt. Tahran: Mu'essese-yi Ferheng-i

mntka'i, tarihsiz.
Mller-Wiener, Wolfang. Bildlexicon zur Topographie Istanbuls: Byzantion- Konstantinupolis

Jstanbul bis zum Beginn des 17. /ahrhunderts. Deutsches Archiiologisches Institut. T
bingen: Verlag Ernst Wasmuth. 1 977.
Nefisi, Sa'id. Custucu der ahval ve asar- Ferideddin 'A ttdr- Nidpuri. Tehran: kbal,

1 320/ 1 94 1 .
Nizami, Khaliq Ahmad. "Abf ' Ali Qalandar, araf al-Din Panlpati." Encyclopaedia Iranica iin
de, 1 :528.
. "Fakir." 11e Encyclopaedia qfJslam iinde, yeni basm, 2:757-78.

__

__.

Some Aspects qfReligion and Politics in Jndia during the 11irteenth Century. Bombay:
Asia Publishing House, 1 96 1 .

Ocak, Ahmet Yaar. Bektdi Mendkbndmelerinde lsldm ncesi inan Motjfleri. stanbul: Ende
run Kitabevi, 1 983.
__

. "Kalenderiler ve Bektailik." Doumunun 100. Ylnda Atatrk'e Armaan iinde, 297-

308. stanbul: stanbul niversitesi Yaynlan, 1 98 1 .

__.

Osmanl imparatorluunda Marjinal Slilik: Kalenderiler (XIV-XVll Yzyllar) . Ankara:

Trk Tarih Kurumu Yaynlan, 1 992.

. "Quelques remarques sur le rle des derviches kalenderis dans les mouvements populaires
et !es activites anarchiques aux x.ye et xve siecles dans l'empire Ottoman." Osmanl

__

Aratrma/an 3 ( 1 982) : 69-80.

Olivelle, Patrick. Samnyasa Upanisads: Hindi Scriptures on Asceticism and Renundaton. New
York: Oxford University Press, 1 992.
Potter, Lawrence G. "The Kart Dynasty of Herat: Religion and Politics in Medieval Iran." Doktora
tezi, Columbia University, 1 992.
Pouzet, Louis. Damas au XVIJC/XJJJC secle: Vie et structures religieuses d'une metropole islami

que. (L'Universite Saint Joseph, Beirut) , yeni seri, A. Langue Arab et pensee islamique,
cilt. 1 5. Beyrut: Dar al-Machreq Sari Editeurs, 1 988.
1 38

Kaynaka

Qalandar Lal Shahbaz. Department of Public Relations, Govemment of Sind. Karai: Ferozsons,
tarihsiz.
Qazi, N. B. G. Lal Shahbaz Qalandar: 'Uthmdn Marwandi. No. 26. Lahor: R.C.D. Cultural nsti
tute Publications, 1 9 7 1 .
Radtke, Bemd. "The Concept o f Wilqya i n Early Sufism." Classical Persian Slflism: From Its Ori

gins ta Rumi iinde, yay. Leonard Lewisohn, 483-96. Londra: Khaniqahi Nimatullahi
Publications, 1 994.
Rahman, Fazlur. Islam. 2. yay. Chicago: University of Chicago Press, 1 979.
. Mqjor Themes qfthe Qur'dn. 2. yay. Minneapolis: Bibliotheca Islarnica, 1 989.

__

Reeves, Edward B. The Hidden Govemment: Ritual Clientalism, and Legitimation in Northem

Egypt. Salt Lake City: University of Utah Press, 1 990.

Reinert, Benedikt. '"Attar, Farid-al-Dm." Encyclopaedia Iranica iinde, 3:2 1 -25.
__

. Die Lehre vom tawakkul in der klassischen Sefik. Bedin: Walter de Gruyter and Co. ,

1 968.
Rieu, Charles. Catalogue efthe Persian Manuscripts in the British Museum. 3 cilt. ve bir ek cilt.
Londra: British Museum, 1 8 79-95.
__ .

Catalogue qf Turkish Manuscn'pts in the British Museum. Londra: British Museum,

1 888.

Ritter, Helmut.

"Abu Yazid al-Bistfuni." Tize Encyclopaedia qf!slam iinde, yeni basm, 1 : 1 62- 63.

. '"Attar." The Encyclopaedia qfIslam iinde, yeni basm, 1 : 752-55.

__

__ .

Das Meer der Seele: Mensch, Welt und Gott in den Geschichten des Fariduddin 'Attar.
Leiden: E.J. Brill, 1 955.

__. "Philologika XV: Faridudn 'Attar lll. 7. Der mwan."

Oriens 12 ( 1 959) : 1 -88.

Rizvi, Saiyid Athar Abbas. A History efSlflism in India. Cilt 1 . Early Slflism and its History in

India ta 1600A.D. New Delhi: Munshiram Manoharlal, 1 9 78.

Rodinson, Maxime. Islam and Capitalism. eviren Brian Pierce. New York: Pantheon Books,

1 9 73.
Rose, H.A., yay. A Glossary qf the Tribes and Castes qf the Pul/fab and North- West Frontier

Province. 3 cilt. Pencap: Languages Department, 1 970.

Rosenthal, Franz. The Herb: Hashish versus Medieval Muslim Soa'ety. Leiden: E.J. Brill: 1 97 1 .
Rossi, Ettore. " 'Torlak' kelimesine dair." Trk Dili Aratrma/an Yll-Belleten ( 1 955): 9-1 O.
Sata, Zeblhallah.

T<irih-i Edebfydt der lrdn. 5 cilt 7 cilt halinde. Tahran: tbn Smiiltntiarf- Da-

nigah- Tehran/irket-i Mu'elliran ve Muterciman- lran, 1 332-62/l 953-83.

Sarraf, Murtaza. "Ayin-i kalenderi." Arm({g"dn 52-devre-i si-yu nuhum- ( 1 349/1971 ) : 1 5-2 1 .
Schirnmel, Annemarie. Islam in the Indian Subcontinent. Leiden: E.J. Brill, 1 980.
Shoshan, Boaz. "High Culture and Popular Culture in Medieval Islam. " Studia Islamica 73

( 1 99 1 ) : 76- 1 07.
Sohrweide, Hanna. "Der Sieg der Safaviden in Persien u. seine Rckwirkung auf die Schiiten
Anatoliens im 1 6. Jh." Der Islam 4 1 ( 1 965) :95-223.
Stillman, Yedida K., Nonnan A. Stillman, ve T. Majda. "Libas." The Encyclopaedia qfIslam iin
de, yeni basm, 5:732-53.
Storey, Charles Ambrose. Persian Literature: A Bio-bibliographical Survey. Cilt. 1 , Blm 2. Bi

ography. Londra: Luzac and Co., 1 953.

Sviri, Sara. "Hakim Tinnidhi and the Malamati Movement in Early Sufism. " Classical Persian

Slflism: From its Origin to Rumi iinde, yay. Leonard Lewisohn, 583-6 13. Londra: Kha
niqahi Nirnatullahi Publications, 1 994.
1 39

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

een, Ramazan . Sal<ihaddin Devnnde EyyUhiler Devleti. No. 2864. stanbul: stanbul niversi
tesi Edebiyat Fakltesi Yaynlan, 1 983.
Taeschner, Franz. Zefte

und Bruderschqften im lslam: Texte zur Geschichte der Futuwwa.

Zurich: Artemis Verlag, 1 9 79.

Taylor, Christopher, Schurman. "The Cult of the Saints in Late Medieval Egypt. " Doktora tezi,
Princeton University, 1 989.

rle Slffi Orders qflslam. Oxford: Oxford University Press, 1 9 7 1 .

rle Encyclopaedia qfislam iinde, yeni basm, 2:538-40.
Uzunarl, tsmail Hakk. Osmanl Devleti Tekilatndan Kapkulu Ocak/an. 2 cilt. Ankara:
Trimingham, J. Spencer.

Tyan, Emile. "Djihiid. "

Trk Tarih Kurumu, 1943-44.

Vollers, K. ve E. Littman. "Ahmad al-Badawi."

rle Encyclopaedia iinde, yeni basm, 1 :280-8 1 .

Weber: Essf.f)ls

Weber. Max. "Religious Rejections of the World and Their Directions." From Max

in Sociology iinde, ev. ve yay. H.H. Gerth and C. Wright Milis, 323-59. New York: Ox
ford University Press, 1 946, 1 977.
wensinck, Arent Jan.

".!Qamr.

. Juridical Aspects. "

rle Encyclopaedia qflslam iinde, yeni ba

sm, 4:994-97.

Onentalia
Suecana 2 ( 1 953) : 4 1 - 1 1 1 .
Wilson, Peter Lambom. Scandal ESSf.fYS in Jslamic Heresy. Brooklyn, N.Y.: Autonomedia, 1 988
Widengren, Geo. "Harlekintracht und Mnchskutte, Clownhut und Derwischmtze. "

sulannda.

Society and Religion in Early Ottoman Egypt: Studies in the Wn"tings qf

'Abd al-Wahhdb al-Sha 'r<ini. New Brunswick: Transaction Books, 1 982.
Yazc, Tahsin. "Kalandar." rle Encyclopaedia qflslam iinde, yeni basm, 4:4 72-73.
__ "Kalandariyya. " rle Encyclopaedia q/Islam iinde, yeni basm, 4:473-74.
Yksel, 1. Aydn. il Bayezid-Yavuz Selim Devri [Ekrem Hakk Ayverdi'nin Osmanl Mim<irisinn
ilk Devri adl kitabnn devam, 4 cilt (stanbul: tstanbul Fetih Cemiyeti, 1 966-74)) . s
Winter, Michael M.

tanbul: lstanbul Fetih Cemiyeti, 1 983.

Mecelle-i Ddnikede-i Edebfy<it ve

'Ulum-i lnsdnf (Tehran.) 22 ( 1354/1975) : 6 1 - 1 00. Yeni basm CUstuca der tasavvef
iran iinde, 335-79. Tahran: Emir Kebir, 1 357ll 978.
__ . eustuca der tasavvef lrrin. Tahran: Emir Kebir, 1 35 7/l 978.
Zerrinkilb, 'Abdlhuseyn. "Ehl-i Melamet ve rah- Kalender."

1 40

DZN

Abdal Musa 78

Baba CAJi Mest 87

Abdallar 25, 88-90, 92, 93, 95, 96, 1 09,

saba Resl 72

1 1 1 , 1 12

Baba rahir-i 'Uryan 43

Abdullah Ensari 43

Babi Yackbiyan 7 1

Abdurrahman el-Cevberi 1 5 , 68

Badat 68

Acozan 74

Baha'eddin Zekeriya 70, 74, 1 08, 1 1 2

Adem Peygamber Hz. Adem 24, 62, 88

Baherz 73

Afganistan 1 1 , 1 2

Balaban (Sultan) 75

Ahmed el-Bedevi 69

Balkanlar 1 03, 1 04

Ahmed er-RifCJ: 69
Ahmed Gazali 44

Barak Baba 1 1 , 1 2 , 1 3 , 2 7, 7 7 , 7 8, 1 00,

1 10

Ahmed Tegder 7 1

Bayezid (ehzade) 93

Ahmed Yesevi 58

Bayezid Baba 62

Ak.koyunlular 72

Bayezid . 79

Akyazl Sult:an 92

Bayezid . 72, 8 7

Akyazl Sultan Tekkesi 96

Bayezid-i Bestami 52

Ali bin Ebi Talib / Hz. Ali 1 2 , 6 1 , 85, 88,

89, 92, 9 7

Bayramiye 1 04
Bedeviye/Bedevilik 69, 1 1 7

Amasya 96

BeffiCeddin Kutb el-Medar 76

Amroha 75

Bektailer/Bektailik 1 3, 8 1 , 95, 1 00, 1 0 1 ,

Anadolu 1 03 , 1 04, 1 07
Antalya 7 7

1 02 , 1 1 2
Belgrad 63

Aslanbey ky 95

Bengal 75, 76, 1 1 0

cAskeri (Edirneli) 9 1

Birgi 83

cAk elebi 8 7

B CAJi Kalender 74

cAkpaazade 9 1

Bulgaristan 95, 96

At:ar 44

Bursa 83

cAyn'l-Kuzat Hemedani 44

1 41

Tannnn Kuraltanmaz Kullar

cacfer ibn Muhammed e-iraz! 7 1

cami 4 6 , 73
Camiler 1 3 , 1 4 , 2 9 , 3 0 , 8 1 , 9 6 , 9 7 , 9 8 ,

1 0 1 , 1 03, 1 09, 1 1 1 , 1 1 5, 1 1 9
Cavlak! 28
Celaleddin Buhar! 76
Celaleddin ed-Derguzini 52 , 5 3 , 5 5 , 6 6 ,

111
Celaleddin f'n1z ah 75
Celaleddin Rlmi 77, 99
Celaliler 1 3, 1 4 , 29, 32, 76, 1 03, 1 09, 1 1 9
Celayirliler 72
cemateddin Sav! 1 3 , 2 4 , 2 5 , 2 7- 2 9 , 4 2 ,

46, 48, 49, 5 1 -56, 60, 63, 6 5 , 6 6 , 69,

77, 1 08- 1 1 0
Cihanah 72
irag- Dihli 1 08
itilik 1 4 , 55, 74, 75, 1 04 , 1 07, 1 1 2
Delhi 55, 70, 74, 75, 75
Delibaba 1 2
Delilarkent 1 2
Dervi (Sultan) 75
Deyr el-Ahmer 67
Dimyat 46, 5 1 , 56, 66, 67
Divane Mehmed elebi 1 oo
Ebu Bekr Niksar! 69, 77
Ebl Bekr Tlsi Haydari 75
Ebu Bekr, Hz. 1 05 , 1 1 0
Ebl Bekr-i Isfahan! 53, 69
Eb el-Fadl el-Hasan el-CUkbari 7 1
Ebu el-Hasan CAli el-Hariri 69
Ebu Hafs ' mer es-Shreverdi 45
Ebl Halid 7 1
Ebu Sa'id-i Ebu'l-Hayr 4 3

Eskiehir 25, 87, 93

Erefzade Muhyiddin Mehmed 83, 1 1 0
Evhadeddin-i Kirmani 7 1
Evliya elebi 94
Eyybi 1 04
Fahreddin-i craki 70, 1 1 0
Fakiri 87, 9 1
Fazlu'r-Rahman 1 7
Fendeddin CAttar 59
Ferideddin Genc-i eker 74, 1 08, 1 1 2
Feth et-Tekrlri 67
Feyz! Baba 9 1
f'rlz ah . 1 1 o
Gazan Han 78
Gazne 1 1
Gilan 7 1 , 78
Hac Bayram 79
Hac Bekta 62, 77
Hac Mbarek 7 1 , 77
Haf 72, 73
Hafz 44
Hakani 44
Halvetilik 94, 1 04, 107
Hamid Kalender 59, 1 1 O
Hanbeliler 40
Harlriye 69
Harmanl 95
Harran 1 5
Hasan el-CAskeri 92
Hasan el-Cevfilaki 67, 69, 1 1 0
Hasan Mengli 7 1
Hasan Rumi 9 1
Hasan, Hz . 89
Hasky (Haskovo) 95
Hatib-i Farisi 48, 5 1 , 52-54, 67, 69, 1 1 0

Edime 79

Hayfi Beg 87, 1 1 0

Emir Hasan-i Siczl 7 1

Haydar (eyh) 86

Emir Hseyni 4 4

Haydariler/Haydarilik 1 3- 1 5, 29, 30, 57,

Erzincan 8 3 , 86

65, 66, 68-73, 75-77, 8 1 , 84, 85, 8 7,

Erzurum 1 2

96, 1 0 1 - 1 03, 1 09, 1 1 2 , 1 1 5, 1 1 7- 1 1 9

1 42

Dizin

Hayderi 8 7

Karakoyunlular 72

Hayreti 9 2 , 1 1 0

Karaman 83, 86

Hemedan 70, 83

Kasiyfin 55

Hzr-i Rumi (eyh) 73, 74

Kaygusuz Abdal 77-79, 1 1 0

Hindistan 1 3 , 2 0 , 7 3 - 7 6 , 8 1 , 1 03 , 1 04 ,

Kazvini 7 1 . 72

1 0 7, 1 1 0, 1 1 2

Kelabazi 98

Horasan 40, 5 7, 6 1 , 77, 1 04

Kelami 9 1

Hurufi 32

Kerbela 92, 95

Hlagu 66

Kerramiler/Kerramilik 4 1 , 1 04, 6

Hsam ah 6 1

Kemir 76

Hseyin Baykara 73

Krehir 77

Hseyin Dede 92

Kirman 73

Hseyin, Hz. 89

Kitbuga 67, 1 1 o
Konya 77, 83

Irak 69

Koyun Baba 96

Irak! 44

Kprl, Mehmed Fuad 1 7, 1 8

Ik emsi 92

Kuds 67, 78

bn Battfita 67, 7 1 , 72 , 75

Kutb el-cAlevi 78

tbn el-Arabi 39

Kutbeddin Bahtiyar Kiikl 74

bn el-Kerbela'i 72

Kutbeddin Haydar 1 3 , 24, 25, 26, 29, 5 7 ,

Kueyri 98

lbn Teymiye 68, 69, 1 1 7

58-60, 63, 65, 68, 7 1 , 7 2 , 7 7 , 1 08- 1 1 0

brahim el-Kalenderi 6 7

Kk Abdal 6 1 , 63

brahim ishak CAttar-i Kedkeni 59

Kk Niiinc 87, 9 1

lbrahim-i Gilani 1 5 , 7 1 , 1 08
csa 62

Lac ahbaz Kalender 73

ran 7 7 , 78, 8 1 , 86, 1 04 , 1 1 6

Lane, E.W. 1 6

stanbul 62, 77, 83, 86

Urende 83

C!reti 93, 94

Utifi 1 6

Jende'Pil 98

Lokman- Perende 108

Kadiri 1 04

Mahdm-i Cehaniyan Cehanget 76

Kahire 6 7

Mahmud elebi 62

Lokman (eyh) 58, 59

Kalenderhane 8 3

Makrizi, el- 46

Kalenderler/Kalenderilik/Kalenderiye 1 3 -

Malabar Goga 7 6

1 7, 24, 25, 28-30, 42-45, 4 7-49, 5 1 -

Manastr 8 7

5 4 , 6 5 , 6 7- 7 7 , 8 1 -8 4 , 9 6 , 1 0 1 - 1 03 ,

Medariler 1 3 , 76, 1 03 , 1 1 9

1 09- 1 1 0 1 1 1 , 1 1 5 , 1 1 7- 1 1 9

Mehrned Birgivi 1 1 7

Kamil, el- 66

Mehrned . 63, 83, 86

Kantakuzenos, Theodoros Spandounes 82

Mekke 28, 55

Kara Yusuf 72

Melameflik 40, 4 1 , 4 7

1 43

Tannnn Kuraltanmaz Kullan

Melamilik 1 04

cosman-i Rumi 52, 53, 55, 1 08

Menavino, Giovan Antonio 1 6, 82, 83, 84,

Otman Baba 2 4 , 2 7, 60, 6 1 , 6 2 , 6 3 , 6 5 ,

85, 86, 8 7, 89, 90, 9 7

79, 92, 95, 96, 1 08 , 1 09

Merebi 8 7
Mevdd- iti 58

Panipat 74

Mevlevilik 94, 99, 1 00, 1 02 , 1 0 7

Pr-i Baha 72

Mihailovi, Konstantin 90
Msr 1 3 , 1 6, 66, 69, 78

RifC"lik 69, 70, 1 1 7

Moollar 1 5

Rm Abdallar 1 3 , 1 4 , 2 4 , 28, 29, 30, 3 2 ,

Mu'izzu'd-devle Husrev ah 1 1
Muhammed el-Belhi 53, 56, 66, 69, 1 1 0

60, 65, 79, 8 1 , 8 7, 96, 1 0 1 , 1 02 , 1 03 ,

1 1 5, 1 1 9

Muhammed el-Hatib 1 5 , 65, 7 7

Ruy Gonzales 1 2

Muhammed e-eybani 38

Rycaut, Paul 48

Muhammed Gisderaz 1 5 , 75, 1 08, 1 1 1

Muhammed, Hz. 2 4 , 3 1 . 3 5 , 3 6 , 5 4 , 6 1 ,
62, 1 05

Muhammed-i Buhara'! 5 1 , 6 7, 69

SaCdi 44, 1 1 1 , 1 1 2
Safiyeddin-i Erdebili 1 5 , 7 1
samarra 92

Muhammed-i Krdi 69

San Saltuk 77, 78

Muhyiddin Abdal 9 1

Save 54, 69

Mulran 70

Seher Abdal 9 1

Murad il. 79, 1 1 0

Selim I. 92

Musa 62

Sena'i 44

Mustafa cAli 9 1

Serahs 58

Musul 7 1

Seyyid Battal Gazi 93, 95

Muzafferliler 72

Seyyid Battal Gazi Tekkesi 25, 88, 89, 9 1 -

M'min Dervi 62

94

Sldi Muvellih 75
Namaki el-Cami, en- 98

Sihvan 74

Nasir el-Hasan, en- 6 7

Sind 74, 76

Nasireddin Mahmud irag-i Dihli 5 9 , 7 5 ,

Spandugino, Theodoro 82-85, 96

1 12

Sultan Veled 1 00

Nasireddin Tsi 1 5 , 66

Sultaniye 78

Necmeddin Razi Daye 52

Sulucahyk 7 7

Nepal 76

Suriye 1 1 , 1 2 , 1 3 , 1 5 , 66, 69

Nesirni 85

Shreverdi 46, 4 7, 68, 1 04

Nicolas de Nicolay 8 7, 90, 98

Shreverdi Baha'eddin Zekeriya 74

Nizameddln Evliya' 74, 75

Shreverdilik 1 0 7

Nucaymi, en- 86

Sleyman . 9 3 , 94, 95

Nrullah- uteri 72

Snbl Sinan Efendi 83

Olcaytu 78
Osmanck 96
Cosman-i Merendi 73, 74

1 44

afi'i 38
afi'iler 40

Dizin

ah- sencan 58

Ulu cArif elebi 78

ahid.I 1 00

curyan Baba 95

akik Belhi 38

Uzun Hasan 72, 73

am 46, 5 1 , 54, 55, 56, 66, 67, 69

Uzuncaova 9 5

ehrizr 7 1
emsi (Seferihisarl) 9 1 , 92
ems-i Krdi 69

Vahicli 1 5 , 1 6, 65, 82, 83, 85-88, 90, 9 1 ,

9 5- 1 0 1 , 1 08

ems-i Tebrizi 70

Vama 96

ems-i Tebrizller 1 3, 2 9 , 30, 8 1, 99, 1 00,

Vehhab- mmi 93

1 0 1 , 1 0 3 , 1 09

erefeddin Muhammed-i Rumi 55

Yazdere ky 95

ihabedd.In Ebu Nasr Ahmed 98

Yenlni 9 1 , 96

n 9 1

Yetimi (Germtyanl) 92

irvan 7 1

Yetimi 9 1

cac (Sultan) 62, 77, 79, 95, 1 1 0

Yunus Emre 78
Yusuf Sineclk 1 00

Tahran 54
Takiyedcfn ibn el-Maribi 68, 69

zahir, ez- 66, 1 1 o

Tant.a 69

Zlhireddin Muhammed 7 1

Taptuk Emre 78

zave 25, 5 7, 5 8 , 60, 7 1 , 72

Tebriz 72

Zeng1-i cAcem-i Kalenderi 73

Timur 6 1 , 72 , 79

Zeynelcabidin 52

Timurlular 72, 73, 1 04

Zeyniye/Zeynilik 1 04, 1 0 7

Tokat 7 7
Tonsuk binti CAbdullah el-Muzafferiye 6 7
Turul 75, 1 1 0
Tuster 7 1

1 45