Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, Cilt 7, Say 14, 2009, 275-295

Trk-slam Sanatnda Kitabeler

Kemal ZKURT*-Abdlhamit TFEKOLU**

Giri
BU MAKALEDE, Anadoluda Trk slam sanatnda yer alan kitabelere ilikin
almalar ele alnacaktr. Konuya ilikin ok sayda yayn olmakla birlikte,
kitabeleri dorudan ilgilendiren, birinci dereceden kitabe konulu, bavuru
kaynaklar niteliindeki eserler tercih edilecektir. Kitabelerin ksa tarihi verildikten sonra, Anadolu kitabeleri konusunda yazlan eserler tantlp bu alanda
hangi ihtiyac karladklar anlatlacak ve nihayet genel anlamda kitabeler
konusunda uzunca bir kaynaka verilecektir.
slam toplumu VII. yzyln banda, ilk fetihlerle birlikte, nceki ve ada
baz kltrlerin antsal mimarileri ile karlamt. Dinlerinin dier din ve kltrlere stn olduuna da inanlar, onlar hayatn dier alanlarnda da stn
olmaya zorluyordu. Bu anlamda, mimaride de onlarla yarmak ve onlar
amak gibi bir zorunluluklar vard.
Erken dnem slam toplumu iin dier kltrlerden mimari yap ve eleri
almak, o mimariye yeni bir ruh vermek ok zor olmamt. Ancak, mevcut
mimarinin gerek ana elemanlarnda, gerekse sslemede yardmc e olarak
oka kulland figr (resim/heykel), slam sanatsnn kanmak zorunda
olduu eydi. nk yeni din en azndan balangta- resim ve heykele karyd. Sanat tarihi evrelerinde tasvirden kan, yaz sanatnn geliimine,
dolaysyla mimaride kitabelerin oluumuna zemin hazrlad eklinde bir
kanaat vardr.
Kuran- Kerimde yaznn arac olan Kalemin ve bizzat yaznn kendisinin
vlmesi -her ne kadar burada fizik anlamda kalemin tesinde yaznn ilahi
kayna kastedilse de- dolaysyla kalem ve yazya olan sayg slam toplumu* Yrd. Do. Dr., Yznc Yl niversitesi lahiyat Fakltesi retim yesi, kozkurt@gmail.com.
** Prof. Dr., Yznc Yl niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm retim yesi,
atufekcioglu@yyu.edu.tr

276

TALD, 7(14), 2009, K. zkurt, A. Tfekiolu

nun karakteristii olmutur. Ayrca oku emri ve hadislerde Allahn yaratt ilk eyin Kalem olduunun ifade edilmesi1 bu durumu pekitirmitir.
Bylesi bir zihn alt yapdan beslenen slam yaz sanat, geliimini srdrerek bu dine inanan btn toplumlarn sanatlarndaki yerini almtr.
Kitabeler, bu toplumlarn sanatnda hem fonksiyonel (ina, onarm, bani,
usta, tarih gibi hususlarda bilgi verme) hem de estetik kaygnn sonucu olarak
ortaya kmlardr.
Kitabelerin Geliim ve erii
Kitabe, Arapa k-t-b kknden gelmekte, mastar olarak yazmak ve isim
olarak yaz anlamlarna kullanlmaktadr.2 Sanat tarihi terimi olarak kitabeyi, her trl yap ve sanat eserinde, cel sls, cel talk, kf, makl gibi yaz
trlerinden biriyle; yapnn veya sanat eserinin yapm ve onarm srecine katks bulunan kimseleri, sanat eserinin trn, yapl amacn, tarihini, dua
istekleri vb. duygular ifade etmek zere ta, tula, mermer, maden, ahap,
seramik gibi malzemeye oyma, kabartma, kakma gibi tekniklerle yazlan her
tr yaz olarak tanmlamak mmkndr.
Kitabeler genellikle sanat eserlerinin, insanlarn ilk bakta grebilecekleri
yerlerine konmaktadr. rnein bir caminin ana giri kapsnn zerine, mihrap bordrne, kubbe eteine, beden duvarlarnn st ksmna, minarelerin
gvdelerine, minberlerin korkuluklarna ve nihayet mezar talarna. phesiz
rnekler burada sralananlarla snrl deildir. Ayrca en byk yap trlerinden, ahap, seramik, maden ve tekstilden yaplan en kk el sanatlar rneklerine kadar birok objede kitabe bulunabilmektedir.
Kitabeler, yaplarda sz konusu olduu zaman, ilk ina, sonradan yaplan
onarmlar (tamr), geniletme (tevs), mekn ekleme veya yenileme (tecdd)
gibi faaliyetleri ifade etmek zere yazlrlar. zellikle el sanatlar rnlerinde
usta kitabesi veya usta imzas diyebileceimiz, ustann adn ieren ksa ifadelere de rastlanmaktadr.
Bat dillerinde yaz sanatna ilikin olarak calligraphy, paleography ve epigraphy kelimeleri kullanlmaktadr. Bunlardan kaligrafi, hangi dil ve alfabede
olursa olsun farkl trlerdeki gzel yazy; paleografi, el yazlarn ve bunlar
okuma becerisini ve epigrafi de farkl malzemelerin zerine yazlan yazlar ve
bunlar okuma sanatn ifade etmektedir.
Trk-slam sanatndaki kitabelerde kullanlan diller, Arapa, Farsa ve
Trke olarak sralanrlar. Bu durum genelde din ve bilim dili olarak Arap1 Ebu Dvud, Snen, Snnet XVI.
2 Ali Yardm, Alanya Kitbeleri, Tesbit, Tescil, Tasnif ve Deerlendirme, stanbul, 2002, s. 9; ayr.
bkz. Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri Szl, c. II, stanbul, 1946, s. 284; C. Esat
Arseven, Sanat Ansiklopedisi, c. II, stanbul, 1966, s. 1101.

Trk-slam Sanatnda Kitabeler

277

ann, edebiyat dili olarak Farsann kabul edilmesiyle izah edilir. Ancak XVI.
yzyln ikinci yarsndan itibaren kitabelerin ounun Trke ve manzum
olduu grlr.
Trk-slam epigrafisinde yaz trlerini, kf, makl, cel sls, cel muhakkak, cel talk, rika eklinde sralamak mmkndr. Bu yaz trleri iinde en
ok tercih edilenlerin cel sls ve cel talk olduu grlmektedir.
Kitabelerin ta, mermer, tula, ini, ahap, al, metal, tekstil vb. malzemeler zerine, kabartma, kakma, oyma veya kazma yntemlerinden biriyle veya
ayn zamanda birden ok teknikle yazld grlmektedir.
Trk tarihinin en erken yazlar, Trke olarak Trk kelimesinin getii ilk
rnekler VI. yzyla, Gktrk Hkmdar Bilge Kaan devrine aittir. Gnmzde Moolistan snrlar iinde bulunan yaztlar, farkl blgelerdeki 6 adet
dikili tatan olumaktadr. 1889 ylnda Rus tarihi Yardinstev tarafndan
bulunan yaztlar zerine sonradan ok sayda aratrma yaplmtr.3
Seluklular dneminden gnmze farkl yap trlerinin zerinde ok
sayda kitabe ulamtr. Burada dilin Arapa olduu grlmektedir. zellikle
Osmanl dnemi kitabelerinde yaygn kullanm alan bulan ebcedle tarih
drme yntemi, Arap alfabesinin ilk sralanmas ve her harfin rakamsal
deerine dayanan bir sistemdir. Bu sistemde rnein elif harfinin deeri 1, sin
harfinin deeri 60, ayn harfinin deeri ise 1000dir. Hz. Muhammed (s.a.v.)
dneminde de kullanlan harflerin ebced eklinde sralanmas, Emev Halifesi
Abdlmelik b. Mervn zamannda (685-705) deitirilmitir.4 Kitabede, iir
veya herhangi bir ifade ile rakamlarn matematik toplamnn o yapnn ina, o
sanat eserinin yapm veya mezar ise medfun olann lm tarihini vermesi
hedeflenir. Bu yolla kitabede tarih, rakamla verilmek yerine edeb bir ifadeyle
verilmi olmaktadr.
Kitabeler, sadece bn, usta, tarih vb. bilgileri barndrmakla kalmaz, ayn
zamanda ssleme repertuarna da ciddi bir katkda bulunurlar. slam sanatnda, dinen yasak olduu dnlen figrden ka dolaysyla, figr d sslemelere younlama olduu eklindeki kanaat ksmen dorudur. Trk-slam sanatndaki eserlerin ounda bulunan ssleme ekilleri geometrik ssleme, bitkisel
ssleme ve yazdr. Uygulandklar esere gre farkllk gstermekle birlikte,
yaplarda ounlukla geometrik ve bitkisel sslemeye, mezar talarnda daha
ok yaz sanatna yer verilmitir. Ancak bu durumun istisnalar yok deildir.
rnein Bursa Ulu Camide yaz tm sslemeye hakim durumdadr. Ssleme
tr ne olursa olsun yaz, ssleme repertuarnn vazgeilmez esidir.
Kitabeler dnem, blge, yap trne ve sanat eserine gre farkllk gstermekle birlikte, geni anlamda:
3 Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, stanbul, 1983, s. 4 vd.
4 Mustafa Uzun, Ebced, DA, c. X, stanbul, 1994, s. 68-70.

278

TALD, 7(14), 2009, K. zkurt, A. Tfekiolu

1- Yapm kipi,
2- Yap tr,
3- Hangi hkmdar zamannda yapld,
4- Kimin yaptrd,
5- Ne zaman yapld gibi bilgileri ihtiva ederler.5
6- Kimin iin yapld,
7- Yaptrana (mezar ise, iinde yatana) dua istei,
8- Ayet, hadis, gzel szler, iir vb. ierirler.6
Trk-slam Kitabelerinin Kaynak Eserleri
Bu blmde, Anadolu kitabeleri alannda ilk almalara, belli bir blge
veya dnemi ele alan geni kapsaml eserlere yer verilecektir. Ayrca son yllarda saylar artmaya devam eden mezar talar konulu yksek lisans ve doktora
almalar da ele alnacaklardr. Mezar talar, zellikle yaz arlkl olan
rnekleri, kitabelerin en yaygn ve fazla miktarda bilgi tayan uygulama alanlar olarak grlmelidir.
Trk-slam epigrafisinin iinde yer ald slam epigrafi alannda ilk ciddi
alma Max van Berchem tarafndan balatlmtr. Max van Berchem,
1863te Cenevrede domutur. Leipzig niversitesinde yapt doktora tezinde slam vergi sistemini inceleyen Berchem, Sm dillerine ilgi duymaya balayp Arapaya younlat. Msrda ok sayda Arapa kitabeyi inceledi.
Filistin ve Suriyede almalarn srdrd.Yapt almalar ve toplad
fazla miktardaki malzeme onun salnda ve ldkten sonra yaynlanmaya
devam etti. Matriaux pour un Corpus Inscriptionum Arabicarum, Jerusalem
(tp., Ville, td., Haram, tt., Planches) adl ciltlik eseri 2001 ylnda
yeniden baslmtr.
1973 ylnda adna kurulan vakf, ok sayda slam lkesinde kaz, yzey
aratrmas ve epigrafik alma projelerini desteklemektedir. Vakf merkezinde, Berchemin okuduu kitabelerin fotoraflar, kitabelerin el yazs zmleri vb. malzemeler aratrmaclara sunulmaktadr.
slam sanatnda kitabelerin yaygnlna ramen, dorudan kitabeleri
konu alan almalarn says olduka snrldr. Burada bu almalardan bir
ksmn ksaca aklanacak, dierlerine kaynakada yer verilecektir.
smail Hakk Uzunarl, Anadolu Trk Tarihi Veskalarndan Tokad, Niksar,
Zile, Turhal, Pazar, Amasya Vilyet, Kaz ve Nhiye Merkezlerindeki
Kitbeler, stanbul, 1927.
5 Yardm, a.g.e., s. 32.
6 Seluklu rnekleri iin bkz. Duran Remzi, Seluklu Devri Konya Yap Kitbeleri (na ve Tamir),
Ankara, 2001, s. 21-22.

Trk-slam Sanatnda Kitabeler

279

160 sayfadan oluan kitap, 46 adet fotorafla grsel adan desteklenmitir. Osmanlca baslm kitapta Amasya ve Tokat yresindeki mimari eserlerin
kitabeleri, Arap harfli metinleri ve anlamlaryla kaydedilmitir.
smail Hakk Uzunarl, Afyon Karahisar, Sandkl, Bolvadin, ay, sakl,
Manisa, Birgi, Mula, Milas, Pein, Denizli, sparta, Atabey ve Eirdirdeki
Kitbeler ve Sahip, Saruhan, Aydn, Mentee, nan, Hamit Oullar
Hakknda Malmat, stanbul, 1929.
Kitap, 289 sayfa metin ve 74 sayfalk fotoraf ksmndan olumaktadr.
Kitapta, ad geen yerleimlerdeki tarih yaplar hakknda bilgi verilmektedir. Bu yaplarn var olanlarnda, kitabelerinin Arap harfli metinleri ile birlikte,
sadece kitabeden karlan bani, tarih, usta vb. bilgiler zetlenmektedir. Kitabn
son ksmnda, yaplarla birlikte kitabelere ait fotoraflar da bulunmaktadr. Son
yllarda yaplan ok sayda tezde, paralar halinde bu eserde ad geen yerleimlerin kitabeleri genie ele alnmakla birlikte bu eser uzun yllar derli toplu
yapsyla kaynak kitap olma zelliini srdrmtr. Eser, dorudan kitabeler
hakknda yaplm en erken yaynlardan biri olmas asndan nemlidir.
smail Hakk Konyal, Erzurum Tarihi, stanbul, 1960.
Erzurum hakknda geni tarih malumatla balayan eser, Erzurumda kesilen paralar ve tarih eserlerdeki kitabelerle devam etmektedir.
Kitap toplam 594 sayfadr. Ele alnan kitabelerin bir ksmnn Arap harfli
metin ve transkripsiyonlar birlikte verilmitir. Baz kitabelerin metin ve anlamlar verilmi, bazlarnn ise sadece transkripsiyonlar verilmi ve karlan
sonulara deinilmitir. Baz kitabelerin fotoraflarna yer verilmitir. zellikle
zamanla anarak okunamaz hale gelen, hasar gren, doal veya beer sebeplerle yok olan kitabeler bakmndan nem tamaktadr.
brahim Hakk Konyal, Abideleri ve Kitbeleri le Konya Tarihi, Konya, 1964.
Konyann tarihesini ele alan eser, zellikle Seluklu ve Karamanoullar
dneminde bakent oluuna dikkat eker. Osmanllar devrinde kazand
neme vurgu yapar. Konyada kesilen paralar ve mimarinin farkl trlerdeki
rneklerini ele alr. Bunlar arasnda ne kanlar, cami, kla, trbe, medrese,
tekke, eme, han, hamam, kpr, deirmen, ktphane gibi yaplardr.
Ele ald eserlerin tarihi ve yaps hakknda bilgi veren yazar, baz rneklerde yaplarn fotoraflarn vermektedir. Kitabelerin Arap harfli metnini yazd baz rneklerde fotoraflar da yer almaktadr. Kitabelerin bir ksmnda
hem asl metin hem de transkripsiyonu verilirken, baz rneklerde transkripsiyonu verilmeyip sadece kitabede ne kan bani, usta, tarih vb. bilgilerle yetinilmitir. Toplam 1213 sayfa olan kitabn sonuna 44 sayfalk bir de yap, yer ve
ahs adlar dizini eklenmitir.

280

TALD, 7(14), 2009, K. zkurt, A. Tfekiolu

brahim Hakk Konyal, bideleri ve Kitbeleri ile Karaman Tarihi, Ermenek ve

Mut bideleri, stanbul, 1967.
800 sayfalk bir hacme ulaan kitapta, nce genie Karaman hakknda tarih
kaynaklardan alnan bilgilere yer verilmitir. Daha sonra bu ehirlerdeki yaplarda bulunan kitabeler ele alnmtr. Kitabelerin Arap harfli metinleri ile birlikte tercmeleri verilmitir.
brahim Hakk Konyal, Abideleri ve Kitbeleri le skdar Tarihi, I, II, stanbul,
1976-1977.
ki ciltten oluan almann birinci cildi 459, ikinci cildi ise 548 sayfadan
meydana gelmektedir. skdardaki abideler anlatlrken kitabelere arlkla
yer verilen eserde, kitabelerin Arap harfli metinleri verilmi, kitabeden karlan bilgiler ise zetlenmitir.
Recep Gn, Amasya ve evresindeki Mimari Eserlerde Yaznn Kullanm,Yksek Lisans tezi, Ondokuz Mays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Samsun 1993.
95 sayfadan oluan tezde, ad geen dnemlerdeki yaplar, cami, medrese,
darifa, han, trbe, eme ve hamam eklinde trlerine gre ele alnarak
kitabeleri incelenmitir. Ayrca kitabeler epigrafik yn arlkl olan ve ssleme yn arlkl olan eklinde iki gruba ayrlmtr. Kitabelerin fotoraflar
metin iinde transkripsiyonlar ile birlikte verilmitir.
F. Th. Djkema, The Ottoman Historical Monumental Inscriptions in Edirne,
Leiden 1977.
Kitap, Osmanl Devletinin ikinci bakenti Edirnede bulunan mimari eserleri incelemektedir. Kitabelerin, Arap harfli metinleri ile birlikte anlamlar da
verilmitir. Ayrca kitabeden karlan bani, sanatkr, tarih dnem ve tarihlendirme gibi nemli bilgiler vurgulanmtr.
Suphi Saati, Mimar Sinann Yaplarndaki Kitbeler, stanbul, 1988.
Klasik dnem Osmanl mimarisinin bamimar Sinan tarafndan ina edilen eserlerdeki kitabeleri deifre eden yazar, 164 sayfadan oluan bu almasnda kitabelerin teknik bilgilerinin yan sra Arap harfli metinlerine, okunularna ve anlamlarna yer vermitir.
Beyhan Karamaaral, Ahlat Mezar Talar, Ankara, 1992.
Kitap, Anadoludaki en erken tarihli mezar talarndan bir ksmn incelemesi asndan nemlidir. almada btn Ahlat mezartalar olmasa da
gnmze salam halde gelen, okunabilen rneklerden ok sayda kitabe ele

Trk-slam Sanatnda Kitabeler

281

alnm, bunlarn metinleri ve anlamlar verilmitir. Buradaki rnekler,

Anadoluda mezarta kitabelerinin seyrini takip etme bakmndan deer tamaktadr.
Murat Yksel, Gmhane Kitbeleri, stanbul, 1997.
Eser 258 sayfadr. Girite Gmhanenin ksa tarihine yer verilen kitapta,
genel anlamda kitabelerin deeri ve kitabeleri oluturan eler ele alnmaktadr. Gmhane kitabeleri yerleim merkezlerine gre ele alnarak nce Arap
harfli metin, sonra transkripsiyon ve nihayet Trke anlamlar verilmektedir.
Kitapta, kitabelere ait fotoraflara da yer verilmitir.
Recep Gn, Anadolu Seluklu Mimarisinde Yaz Kullanm, Doktora tezi,
Ondokuz Mays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Samsun 1999.
ki ana blmden oluan almann birinci blmnde kitabeler biim,
ekil ve konum asndan, ikinci blmde ise ierik asndan incelenmektedir.
Birinci blmde yazlar, konum, boyut, teknik, dil, karakter ve sslemeler; ikinci blmde kitabelerin ierikleri, yaz trleri, unvan ve lakaplar, kitabe kliesi,
ayet, hadis ve hikmetli szler, dualar ve isimler balklar altnda ele alnmtr.
258 sayfa metin ve 249 fotoraftan oluan tezde, kitabelerin transkripsiyonlarna ve Trke anlamlarna yer verilmitir.
Abdlhamit Tfekiolu, Erken Dnem Osmanl Mimarisinde Yaz, Ankara:
Kltr Bakanl Yaynlar, 2001.
Doktora tezi olarak hazrlanan alma 2001 ylnda yaynlanmtr. Toplam
768 sayfa olan kitapta 434 adet fotoraf bulunmaktadr. Yaznn geliimi ve
trleri ile balayan almada, Seluklu ncesi dnemde mimari yaplardaki
kitabeler hakknda zet bilgilere yer verilmitir. Anadolu Seluklu ve Beylikler
dnemi mimarisindeki kitabelerden rneklerle devam eden alma, erken
Osmanl mimarisindeki yazya odaklanmaktadr.
Bu dneme ait 134 adet yapnn ele alnd kitapta, bu yaplara ait ok
sayda kitabe incelenmitir. Her bir yapnn nce ksaca tarihesi ve bu gnk
durumu ele alnmakta akabinde yaznn yapdaki konumu ve kitabenin boyutlar hakknda bilgi verilmektedir. Daha sonra kitabelerin Arap harfleriyle
metni, transkripsiyonu ve anlamyla devam etmektedir. Son blmde de, kitabedeki yaznn dil ve gramer zellikleri, yaz tr, hattat, malzeme ve teknii
belirtilmekte ve nihayet her bir yapdaki yaznn hat sanat bakmndan deerlendirilmesi yaplmaktadr.
Son yllarda, kitabelere ilikin tezlerde bir art gzlenmektedir. Burada
birka rnei ele alnan almalar, bu tre sadece bir rnek oluturacak
mahiyettedir. Bu anlamda yaplan almalara kaynaka blmnde yer verilecektir.

282

TALD, 7(14), 2009, K. zkurt, A. Tfekiolu

Remzi Duran, Seluklu Devri Konya Yap Kitbeleri (na ve Tamr), Ankara,
2001.
Eser 76 sayfa metin, 18 sayfa izim ve fotoraf olmak zere toplam 94 sayfadan olumaktadr.
Eserde, Seluklu devri Konya kitabelerinin fiziki zellikleri (konum, malzeme, teknik, tezyinat, yazlar) ve kitabelerin muhtevalar (yap emri, yap tr,
bani, ayet ve dua cmleleri, tarih) gibi bilgilere yer verilmitir. Son olarak
Konya kitabeleri, Anadolu Seluklularnn dier nemli ehirleri olan Kayseri
ve Sivas kitabeleri ile mukayese edilmitir. Kitabelerin metinlerine ve tercmelerine yer verilmitir.
Ali Yardm, Alanya Kitbeleri (Tesbit, Tescil, Tasnif ve Deerlendirme), stanbul,
2002.
Kitap 535 sayfadan olumaktadr. Alanyann ksa tarihesiyle balayan
kitap, kitabe, kaligrafi, paleografi ve epigrafi terimleri hakknda bilgilerle
devam eder. Kitabelerin yer ald yap trleri, hat eitleri ve kitabelerde kullanlan dillere ayrca kitabelerde geen ayet, hadis, hikmetli szlere vb. yer
verilmitir.
Yazar kitabeleri nce metin, sonra transkripsiyon ve sonunda da kitabeden karlan bani, usta, tarih bilgi vb. eklinde ele almtr.
Eserde ok sayda kitabe ve yap fotoraf ile birlikte baz izimlere de yer
verilmitir. Eklenen tablolarla yararlanlmas daha kolay hale gelmitir.
zellikle, kitabelere ilikin baz problemleri tartmas ve bu alanda alma yapacak aratrmaclar uyaran bilgiler iermesi bu eseri farkl klan ynlerin banda gelmektedir.
F. Glsm Ersoy (Top), stanbuldaki Selatin Camilerinin Kitbeleri, Yksek
Lisans tezi, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, zmir, 2002.
Toplam 234 sayfadan oluan tezde 74 adet fotoraf kullanlmtr. Tez,
stanbulun imar, kitabe ve ebcede ilikin ksa bir bilgi ile balamaktadr.
kinci blm katalog eklinde dzenlenerek stanbuldaki 29 camiye ait kitabelere yer verilmitir. nce caminin tarihine deinilmekte, daha sonra camide bulunan ina kitabesinden balayp dier kitabelere doru bir seyir izlenmektedir. Kitabelerin nce Arap harfleriyle metinleri daha sonra tercmesi
verilmekle ve son olarak kitabenin deerlendirmesine geilmektedir.
Mezar talar yaplar gerei, kitabelerin en ok kullanld alan olarak
grlmektedir. Bu anlamda, kitabe haricinde figrl, nesneli vb. ssleme
ncelikli mezar talar dndaki tm almalar, bu makalenin konusu iinde
ele alnabilir. Ancak burada zellikle kitabe ncelikli almalara yer verilmitir.

Trk-slam Sanatnda Kitabeler

283

evket Beysanolu, Antlar ve Kitabeleri ile Diyarbakr Tarihi, III c.,

Ankara, 2003.
cilt ve toplam 1221 sayfadan oluan eserin 1. cildi, Balangtan
Akkoyunlulara Kadar, II. cilt, Akkoyunlulardan Cumhuriyete Kadar, III.
cilt ise Cumhuriyet Dnemi alt balklaryla ele alnmtr.
Yazar bu almasnda kronolojik srayla Diyarbakr tarihini anlatrken,
sras geldike o dnemlere ait mevcut kitabelere yer vermi, kitabelerin Arap
harfli metinleri ile birlikte, anlamlar da verilmitir. Eser, Anadoludaki uzun
bir zaman dilimini kapsayan farkl hkimiyet dnemlerine ait en eski rnekleri de ieren kitabeleri barndrmak bakmndan ayr bir neme sahiptir.
Orhan Altu, Afyonkarahisar Yap Kitbelerinde Hat Sanat, Yksek Lisans
tezi, anakkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, anakkale, 2006.
Tezde, il merkezindeki Seluklu, Beylikler ve Osmanl devirlerine ait yaplarda yer alan, ina ve tamir kitabeleri hat sanat bakmndan deerlendirilmitir. Bu almada, Seluklu dnemine ait drt, Beylikler dnemine ait be,
Osmanl dnemine ait ise krk dokuz kitabe ele alnmtr. rneklerde yaz,
ierik, malzeme ve teknik olarak tanmlanm, kitabenin Arap harfleriyle birlikte transkripsiyonuna ve anlamna da yer verilmitir.
Sebiha Grleyik, Sivas Mezar Kitbeleri zerine Bir nceleme, Yksek Lisans
tezi, Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Sivas, 2008.
Drt blm halinde ele alnan tezin birinci blmnde, mzedeki mezar
ve yap kitabeleri, ikinci blmde Sivasta mevcut mezarlklardaki kitabeler,
nc blmde hazirelerdeki mezar kitabeleri incelenmitir. Drdnc
blmde, kitabeler kronolojik olarak, dil, cinsiyet, meslek, unvan vb. ynlerden tasnif edilmitir. Kaynakadan sonra, EK 1 balyla, kitabelerin Arap
harfli metinleri ile birlikte transkripsiyonlarna ve aklamalarna yer verilmi,
EK2 balyla da kitabelerin fotoraflar sralanmtr.
Fatma Zehra Dumlupnar, Yeni Vlide Camii ini Kitbeleri Bezemeleri,
Yksek Lisans, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul,
2008.
Toplam 136 sayfadan oluan tez iki ana blmde ele alnmtr. Birinci
blmde, yapda bulunan kitabelerin fotoraflar, kitabelerin transkripsiyon
ve anlamlar, ikinci blmde ise yazlardaki bezeme trleri incelenmektedir.
kinci blmde bezeme ana bal altnda yapraklar, iekler, sap kmalar,
ortabalar, serberkler, mnhaniler ve rumiler alt balklarna yer verilmitir.
Tez, kitabelerin ini malzemeye uygulan bakmndan nem tamaktadr.
Trk-slam sanatnda epigrafiye ilikin makale eklindeki almalar da
bulunmaktadr. Konuyla ilgili terminoloji ierikli bir rnee yer verelim.

284

TALD, 7(14), 2009, K. zkurt, A. Tfekiolu

Kemal zkurt, Trk-slam Epigrafisinde mar (Yap) ve Mimar (Usta)la

likin Terimler, Atatrk niversitesi Gzel Sanatlar Enstits Dergisi, yl
2006, sy. 16, s. 73-110.
Makale iki blmden olumaktadr. Birinci blmde ina, onarm, geniletme ve yeniden ina anlamnda kullanlan amelu, ceddede, sht vb.
Arapa, Farsa, Trke toplam 29 terim incelenmitir. kinci blmde, al
yedi, bn, mimr, nazar, shib gibi, ustadan hayr sahibine, denetleyiciden ina srecindeki yardmc hizmetlere kadar ina srecinde grev alan
kiileri ifade eden toplam 23 terim ele alnmtr. Her terimin nce szlk
anlam, sonra o terimin getii yap ve kitabesi, son olarak da, sanat tarihi terminolojisinde bu terimin neyi ifade ettii vurgulanmtr.
Sonu
Trk-slam sanatnda kitabeler, erken slam sanatndan itibaren deerini
artrarak varlklarn srdrmlerdir. zellikle Osmanl dneminin son yzyllarnda repertuara dahil edilen edeb metinlerle birlikte kitabeler, adeta edebiyat ortam olarak deerlendirilmeye balanmtr.
Anadolu kitabelerine ilikin problemleri birka madde halinde ylece sralamak mmkndr:
1- Kitabe yazmnda bir yntem birlii bulunmamaktadr. Baz almalarda
kitabelerin sadece transkripsiyonlar, bazlarnda sadece Arapa metinleri
bazlarnda ise kitabelerin sadece anlamlar verilmektedir.
2- Baz almalarda kitabeler, sadece zerinde bulunduu eserin bani, ustas
ve tarih bilgisi olarak alglanmakta, bilimsel yntemlerle ele alnmadan,
kitabenin rnein Ta Vakfiyemi, Vergi Kitabesi mi olduu gibi bilgilere
yer verilmemektedir.
3- Kitabelerde geen ayet, hadis, dua, iir vb. metinler, kitabe kapsam iinde
ele alnmamakta, zme tabi tutulmamaktadr. Hlbuki bu metinlerde, o
yapy btnleyen ierikler bulunmaktadr. rnein bir rasathanede gkle
ilgili, medresede eitimle ilgili bir ayet veya hadis bizleri yapnn anlam
btnlne tayacak elerdendir. zellikle planndaki deime, zamanla yaplan ilavelerle kullanm farkllamasna urayan eserlerde, bazen kitabelerdeki ayetler veya dier metinler yap trne iaret edebilir. lm, ticaret vb. ile ilgili ayetler bize yapnn kimlii hakknda bilgi verebilir.
4- Baz almalarda, kitabelerin dilini bilmeyen aratrmac ya sadece isim
tarih gibi ilk bakta anlalacak bilgilerle yetinmekte veya konunun uzman olmayan ancak sadece o dili ksmen bilen kimselere tercmeler yaptrmakta ve son derece yanl sonulara ulalmaktadr.
5- Hatal yaplan bir tercme, kaynaktan kaynaa aktarlarak bu hatann on
yllarca tekrarlanmasna yol amaktadr. Bu durumda hatal tercmelerle
ilgili bal bana bir almann yaplmas ve bunlara dikkat ekilmesi
gerekmektedir.

Trk-slam Sanatnda Kitabeler

285

Trk-slam Kitabeleri Literatr

Bu blmde, yazarlarn soyadlarna gre alfabetik olarak sralanan, kitap,
tez, makale vb. almalara yer verilecektir.
Acar, M. inasi, stanbulun Son Nian Talar, stanbul, 2006.
Akgzolu, Ahmet Sacit, Hattat Sami Efendinin Mezar Ta Kitbeleri, Gemiten
Gnmze Mezarlk Kltr ve nsan Hayatna Etkileri Sempozyumu,
stanbul, 1998, s. 128-139.
Akgzolu, Ahmet Sacit, Eyp Sultan Civarnda mzal Mezar Ta Kitbeleri,
Yksek Lisans tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1995.
Akgzolu, Ahmet Sacit, Eyp Sultanda Ketebeli Mezar Talar, Tarihi Kltr ve
Sanatyla II. Eyp Sultan Sempozyumu (9-11 Mays 1997), stanbul, 1997, s.
202-205.
Ademolu, Beyhan, Karacaahmed 7. Ada Mezar Talar, Yksek Lisans tezi,
Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2002.
Akarsu, Kamil, Celvetiye Tekkelerinde Bulunan Mezar Talar ve Kitbeler, Yksek
Lisans tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1985.
Akda, M., Ankara Sultan Aleddin Camii Kapsnda Bulunan Hicr 763 Tarihli Bir
Kitbenin Tarihi nemi, Tarih Vesikalar, 1963, 1/18, s. 366-374.
Aksel, Tibet, Yenikap Mevlevihanesi Haziresi, slam Dnyasnda Mezarlklar ve
Defin Gelenekleri, Ankara, 1996, c. 1, s. 223-281.
Aktu, Fatma Nur, XIII-XVI. yzylda Bursa Mezartalar, Yksek Lisans tezi,
Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1981.
Allan, J. W., Islamic Metalwork: The Nuhad es-Said Collection, London, 1982.
Alparslan, Ali, Mimari Yaplarn Yaz Sanat Bakmndan nemi, Boazii
niversitesi Dergisi, 1976-1977, sy. 4-5, s. 1-14.
Alparslan, Ali, slam Yaz Sanat, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi,
stanbul, 1993, c. 14, s. 441-522.
Amari, M., Le Epigrafi Arabiche di Sicilia, Inscrizione Edili, Palermo, 1971.
Arba, Hamit, anakkale Yal Camii Haziresi Mezar Talar, Arkeoloji ve Sanat
Tarihi Dergisi, 2003, sy. 2, s. 1-23.
Arslan, Ayegl, Edirne erefeli Camii Haziresi Mezar Talar, Yksek Lisans
tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2007.
Aslanapa, Oktay, Bursa Yeniehirinde Reyhan Paann 734 Tarihli Mezar Ta ve
Lahdi, Sanat Tarihi Yll, 1969-1970, sy. 3, s. 59-67.
Atacan, Veysel, Rize Hemin Yresi Osmanl Mezar Talar ve Kitbeleri, 2001.
Ayanolu, Fazl smail, Fatih Devri Ricali Mezar Talar Ve Kitbeleri, Vakflar
Dergisi, 1958, sy. 4, s. 193-208.
Ayday, Cedide, Gebzede Bulunan Osmanl Dnemi Mezar Talar, Yksek Lisans
tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2001.
Aydodu, Gnnur, Amasya Mezar Talar, Yksek Lisans tezi, Gazi niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, 1997.

286

TALD, 7(14), 2009, K. zkurt, A. Tfekiolu

Ayverdi, E. H., Fatih Devri Hattatlar ve Hat Sanat, stanbul, 1953.

Barn, Sevgihan, XV-XVI. Yzyllarda Edirne Mezar Talar, Yksek Lisans tezi,
stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1982.
Bakan, Seyfi, Karamanoullar Dnemi Konya Mezar Talar, Ankara, 1996.
Bayburtluolu, Zafer, Anadoluda Seluklu Dnemi Yap Sanatlar, Erzurum, 1993.
Berchem, Max van, and Halil Edhem, Matriaux pour un Corpus Inscriptionum
Arabicarum III: Asie Mineure I, Mmoires de lInstitut Franais Archologique
du Caire 29, Cairo, 1910-17.
Berchem, Max van, Matriaux pour un Corpus Inscriptionum Arabicarum II: Syrie du
Sud, Mmoires de lInstitut Franais Archologique du Caire 43-45, Cairo,
1920-22.
Bergeret, Jean and Ludvik Kalus, Analyse de dcors pigraphiques et floraux
Qazwin au dbut du VIe/XIIe sicle, Revue des tudes Islamiques, 1977, sy. 45,
s. 89-130.
Berk, Sleyman, Zaman Aan Talar: Zeytinburnunun Tarihi Mezar Talar,
stanbul, 2006.
Berk, Sleyman, Hattat Mustafa Rkm Efendi, stanbul, 2003.
Berk, Sleyman, stanbul Sur Kap Kitbeleri, Eypsultan Sempozyumu, stanbul,
2004, sy. 7, s. 300-304.
Beygu, Abdrrahim erif, Ahlat Kitbeleri, stanbul, 1932.
Beygu, Abdrrahim erif, Erzurum: Tarihi, Antlar, Kitbeleri, stanbul, 1936.
Bvar, A.D.H. and Ehsan Yarshater (eds.), Corpus Inscriptionum Iranicarum, Part 4,
Persian Inscriptions Down to the Early Safavid Period, vol. VI, Mazandaran
Province, London, 1978.
Blair, Sheila S., Legibility versus Decoration in Islamic Epigraphy: The Case of
Interlacing, World Art: Themes of Unity in Diversity: Acts of the XXVI th
International Congress of the History of Art, Penna, 1989, s. 329-334.
Blair, Sheila S., The Inscriptions From the Tomb Tower at Bastam: An Analysis of
Ilkhanid Epigraphy, Art et Socit dans le Monde Iranien, Paris, 1982, s. 263288.
Blair, Sheila S., The Monumental Inscriptions from Early Islamic Iran and
Transoxiana, Leiden, 1992.
Bombac, Alessio, The Kufic Inscription in Persian Verses in the Court of the Royal
Palace of Masud III at Ghazni, Rome, 1966.
Boran, Ali-Tfekiolu, Abdlhamit-Erdal, Zekai-Yldz, rfan, Siirt ve evresi 2003
Yl Yzey Aratrmas, Kozluk Mezar Talar, 26. Uluslar Aras Kaz,
Aratrma ve Arkeometri Sempozyumu, Ankara, 2005, c. I, s. 241-254.
Burgoyne, Michael Hamilton, and Amal Abul-Hajj, Twenty-four Medieval Arabic
Inscriptions from Jerusalem, Levant, 1979, sy.11, s. 112-137.
Canyurt, Filiz, Kastamonu ehri smail Bey Klliyesi, Saray Camisi, Hep Kebirler
Camisi, Muzafferiddin Gazi Trbesi Hazirelerinde Bulunan Mezar Talar,
Yksek Lisans tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2007.
Cavit, M., Akehir Kitbeleri ve Tetkikat, Mula, 1934.
Cengiz, mer, skece Kavalada Bulunan Mezar Talar ve Kitbeler, Yksek Lisans
tezi, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1999.

Trk-slam Sanatnda Kitabeler

287

Cevdet, M., Bursada Gazi Umur Bey Camii Kitbesi ve Bir Ka Mhim Kitap, Trk
Tarih Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, 1934, sy. II, s. 258-261.
Huart, Cl., Epigraphie arabe de lAsie Mineure, Paris 1895.
Colin, G., Corpus des Inscriptions Arabes et Turques de lAlgerie: Dpartement dAlger,
Paris, 1901.
ada, Cevdet, Kbrsta Osmanl Devri Mezarlar; Mezar Talar, Ankara, 1971.
alttncgil, Ersel, Kuzey Azerbaycandaki Trk Dnemi Yaplarnda Bulunan
Usta Kitbeleri zerine Baz Dnceler, Turkish Studies International
Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic,
2008, 3/7, s. 210-219.
al, Halit, Gynk (Bolu) ehri Mezar Talar, Vakflar Dergisi, 2007, sy. 30, s. 307395.
al, Halit, Kastamonu Mzesindeki Trk Mezar Talar, Konya Kitab X, Prof. Dr.
R. Ark ve Prof Dr. O. Arka Armaan, Konya, 2007, s. 199-224.
ayrda, Mehmet, Kayseride Kitbelerinden XV ve XVI. Yzyllarda Yapld
Anlalan lk Osmanl Yaplar, Vakflar Dergisi, 1981, sy. XIII, s. 542-580.
ayrda, Mehmet, Kayseride Seluklu ve Beylikler Dnemine Ait Baz Kitbe ve
Mezartalar, Tarih Dergisi, 1984, sy. XXXIV, s. 495-532.
elik, idem, Bitlis Groymaktaki Tarihi Mezar Talar, Yksek Lisans tezi,
Yznc Yl niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1998.
oktan, Ekrem, Karacaahmet 9. Ada Mezar Ta Kitbeleri, Yksek Lisans tezi,
Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1996.
David-Weill, J., Les Bois pigraphes jusqu lpoque Mamlouke, Cairo, 1931.
Demir, etin, Tokat Erenler Tarihi Mezarl ve Mezar Talar, Yksek Lisans tezi,
Yznc Yl niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, 2008.
Derman, Uur, Edirne Hattatlar ve Edirnenin Yaz Sanatmzdaki Yeri, Edirne
Edirnenin 600. Yl Fethi Yl Dnm Armaan Kitab, Ankara, 1965, s. 311321.
Derman, Uur, Trk Hat Sanat, Balangcndan Bugne Trk Sanat, Ankara,
1993.
Derman, Uur, Mezar Kitbelerinde Yaz Sanatmz, Trkiye Turing Otomobil
Kurumu Belleteni, 1975, 49/328, s. 36-47.
Deverdun, G., Inscriptions Arabes de Marrakech, Rabat, 1956.
Dijkema, F., The Ottoman Historical Monumental Inscriptions in Edirne, Leiden
1977.
Duran, Remzi, Seluklu Devri Konya Yap Kitbeleri (na ve Tamir), Ankara, 2001.
Edhem, Halil, Anadoluda slam Kitbeler, Trh-i Osmn Encmeni Mecmas,
1331-1332, sy. V-VI, s. 735-753.
Edhem, Halil, l-i Germiyn Kitbeleri, Trh-i Osmn Encmeni Mecmas,
1329, sy. I, s. 118-127.
Edhem, Halil, Kitbeler Nasl Kayt ve Zabt Olunmaldr, Ankara, 1940.
Edhem, Halil, Trabzonda slm Kitbeler, Trh-i Osmn Encmeni Mecmas,
1334, sy. 48, s. 332-334.

288

TALD, 7(14), 2009, K. zkurt, A. Tfekiolu

Edhem, Halil, Yrg Paa ve Evldna Aid Birka Kitbe, Trh-i Osmn Encmeni
Mecmas, 1327, sy. 9, s. 1-10.
Elisseff, Nikita, La titulature de Nur al-Din aprs ses Inscriptions, Bulletin des
tudes Orientales, 1952-4, sy. 14, s. 155-96.
Elker, Selahattin, Kitbelerde Ebced Hesabnn Rol, Vakflar Dergisi, 1942, sy. III, s.
17-26.
Erba, A., Fatih ve II. Byezid Devrinden Gnmze Ulaan stanbul Camilerinin
Kitbe ve Cel Yazlar, Yksek Lisans tezi, Marmara niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, 1990.
Erdal, Gltekin, Sultan II. Beyazd Cami Haziresindeki Mezar Talarnn Sanatsal
ncelenmesi, Yksek Lisans tezi, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, 1998.
Eren, Naci, Antalya Mzesinde Bulunan Eski Trk Mezar Talar, Trk Etnografya
Dergisi, 1982, s. 17, s. 115-133.
Flury, S., Bandeaux Ornements Inscriptions Arabes, Amida-Diarbekr IXe [sic]
sicle, Syria, 1920, sy. I, s. 235-249, 318-328; Syria, 1921, sy. 2, s. 54-62.
Flury, S., Das Schriftband an der Tre des Mahmud von Ghazna (998-1030), Der
Islam, 1918, sy. 8, s. 214-227.
Flury, S., Le dcor pigraphique des Monuments Fatimides du Caire, Syria, 1936,
sy. 17, s. 365-376.
Flury, S., Le dcor pigraphiques des monuments de Ghazna, Syria, 1925, sy. VI, s.
61-90.
Flury, S., Ornamental Kufic Inscriptions on Pottery, A Survey of Persian Art,
London, 1939, sy. 1, s. 743-769.
Galib, Mbarek, Ankara, Camiler, Mezarlklar, Kitbeler, Ankara, 1996.
Galib, Mbarek, Ment ee Oullar Devletine Ait Baz Kabir Talar, Trkiyt
Mecmuas, 1928, sy. II, s. 347-369.
Galitekin, Ahmed Nezih, Osmanl Dnemi Glck Mezar Talar, Glck, 2000.
Gaube, Heinz, Arabische Inschriften aus Syrie, Beirut: Beiruter Texte und Studien,
1978.
Ghouchani, Abdallah, Khatt-i Kufi Maqili dar Masajid-i Bastani-yi Isfahan, Tehran,
1985.
Gktrk, Mehmet, Tarihi ve Antlar Inda Krehir Mezar Talar, Krehir, 2009.
Grohmann, A., Arabische Palographie, Wien, 1967.
Grohmann, Adolf. The Origin and Development of Floriated Kufic, Ars Orientalis,
1957, sy. II, s. 184-213.
Grohmann, Adolf, Arabische Palographie, c. I-II, Vienna, 1971.
Gler, Mustafa, Afyon Karahisarda Eski Mezarlklar ve Geriye Kalanlar, Afyon
Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1999, sy. II, s. 71-87.
Gmda, Gkhan, Kastamonu ehri Nasrullah Camisi, Ylanl Camisi, Yakupaa
Camisi, Ahmed Dede Camisi Hazirelerindeki Mezar Talar, Yksek Lisans
tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2007.

Trk-slam Sanatnda Kitabeler

289

Gn, Recep, Amasya ve evresindeki Mimari Eserlerde Yaz Kullanm, Yksek

Lisans tezi, Ondokuz Mays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1993.
Gn, Recep, Samsun aramba Rdvanpaa Camii Haziresindeki Mezar talar (Celi
Talik Kitbeli Olanlar), 19 Mays niversitesi Dergisi, 2006, sy. XXII, s.103143.
Gn, Recep, Anadolu Seluklu Mimarisinde Yaz Kullanm, Doktora tezi, Ondokuz
Mays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1999.
Gnay, Yasemin, 16. Yzyl Osmanl Mezar ve Mezar Talar (stanbul), Yksek Lisans
tezi, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2002.
Gne, Burhanettin, Van Gl Havzas Trk Mimarisinde Yaz Sanat, Doktora tezi,
Yznc Yl niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2003.
Gn, Fevzi, XV-XX. Yzyl Dn Mimarsinde Cel Sls Hatt Uygulama ve
Teknikleri, Doktora tezi, Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, 1991.
Grlevik, Sabiha, Sivas Mezar Kitbeleri zerine Bir nceleme, Yksek Lisans tezi,
Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2008.
Gven (Karamrsel), A. Alm, 15. Yzyl Osmanl Mezar Talar (znik-Bursa-Edirnestanbul), Yksek Lisans tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
1995.
Hanaway, William L., Corpus Inscriptionum Iranicarum, Part IV: Persian Inscriptions
Down to the Early Safavid Period, vol. 2: Khorasan Province, Portfolio I:
Khorasan I, London, 1977.
Hanolu, Canan, Erzurum Merkezde Cami Hazirelerinde Bulunan XVIII.-XIX. yy.
Mezar Talar, Yksek Lisans tezi, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, 2006.
el-Hawary, Hassan M. and Gaston Wiet, Matriaux pour un Corpus Inscriptionum
Arabicarum IV: Arabie, Mmoires de lInstitut franais archologique du Caire,
Cairo, 1985.
Herzfeld, Ernst, Matriaux pour un Corpus Inscriptionum Arabicarum II: Inscriptions
et Monuments dAlep, Mmoires de lInstitut Franais dArchologie Orientale
du Caire, Cairo. 1954-5.
Hillenbrand, Robert, Quranic Epigraphy in Medieval Islamic Architecture, Revue
des tudes Islamiques, 1986, sy. 54, s. 171-187.
Horovitz, J., A List of the Published Mohammedan Inscriptions of India, Epigraphia
Indo-Moslemica, 1909-10, s. 30-144.
Hussain, M. A., A Record of All the Quranic and Non-Historical Epigraphs on the
Protected Monuments of the Delhi Province, Memoirs of the Archaeological
Survey of India, Calcutta, 1936.
ltar, Gazanfer, Giresun li Sahil eridindeki Osmanl Mezar Talar, Yksek Lisans
tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2005.
nci, Veysi, Cizre Mezar Talar (18.-19.yy.), Yksek Lisans tezi, Yznc Yl
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2008.

290

TALD, 7(14), 2009, K. zkurt, A. Tfekiolu

li, Emin Nedret, stanbulda Gml airlerin Mezar Kitbeleri, Yksek Lisans
tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1991.
li, Necdet, Edirne Mezarlar ve Talar, Edirne: Serhattaki Payitaht, stanbul,
1998.
Karaa, Demet, Bursadaki 14-15. Yzyl Mezar Talar, Ankara, 1994.
Kara, Hacer ve erife Dank, Konya Mezarlklar ve Mezar Talar, Konya, 2005.
Karaka, Mahmut, anlurfa Mezar Talar, anlurfa, 1996.
Karamaaral, Beyhan, Ahlat Mezar Talar, Ankara, 1992.
Karamrsel, Alm, Edirnenin En Eski Tarihli ve Yazl Mezar Ta, Tarih ve Toplum,
1990, sy. 74, s. 42.
Kaynak, Sadettin Nzhet, stanbul Meahirine Ait Mezar Kitbeleri, stanbul, 1932.
Kessler, Christel, Abd al-Maliks Inscription in the Dome of the Rock: A
Reconsideration, Journal of the Royal Asiatic Society , 1970, sy. 3, s. 2-14.
Komaroff, Linda, Persian Verses of Gold and Silver: The Inscriptions on Timurid
Metalwork, Timurid Art and Culture: Iran and Central Asia in the Fifteenth
Century, Leiden, 1992, s. 144-157.
Konyal, . Hakk, Abideleri ve Kitbeleri ile Konya Tarihi, Konya, 1964.
Konyal, . Hakk, Abideleri ve Kitbeleri ile Erzurum Tarihi, stanbul, 1960.
Konyal, . Hakk, Abideleri ve Kitbeleri ile Karaman Tarihi, stanbul, 1967.
Konyal, . Hakk, Ankara Abidelerinden Karacabey Mamuresi Vakfiyesi, Tarihi ve
Dier Eserleri, stanbul, 1943.
Konyal, . Hakk, Abideleri ve Kitbeleri ile skdar Tarihi, I-II, stanbul, 1976-1977
Kseolu, Neet, arki Karaaa Kitbeleri ve Mezar Talar, n, 1936, sy. 22-23-24,
s. 334-336.
Kunter, Halim Baki, Kitbelerimiz, Vakflar Dergisi, 1942, sy. II, s. 431-456.
Laqueur, Hans Peter, Hvel-Bk-stanbulda Osmanl Mezarlklar ve Mezar Talar,
stanbul,1997.
Mantran, Robert, Les Inscriptions Turques de Brousse, Oriens, Damas, 1959, sy.
XII, s. 118-121.
Mantran, Robert. Les Inscriptions Arabes de Brousse, Bulletin dtudes Orientales,
Damas, 1954, sy. XIV, s. 87-114.
Marzouk, Muhammad Abdel Aziz, The Evolution of Inscriptions on Fatimid
Textiles, Ars Islamica, 1942, sy. X, s. 164-166.
Mercier, G., Corpus des Inscriptions Arabes et Turques de lAlgerie: dpartement de
Constantine, Paris, 1902.
Meri, Rfk Mell, Akehir Trbe ve Mezarlar, stanbul, 1936.
Miles, George C., Early Islamic Inscriptions Near Taif in the Hijaz, Journal of Near
Eastern Studies, 1948, sy. VII, s. 236-242.
Miles, George C., Epitaphs from an Isfahan Graveyard, Ars Islamica, 1939, sy. VI, s.
151-157.

Trk-slam Sanatnda Kitabeler

291

Moaz, K., and S. Ory, Inscriptions Arabes de Damas: Les Stles Funraires. I. Cimetire
dal-Bab al-Sagir, Damascus, 1977.
Molla, Salih, Gmlcne Ve evresindeki Kitbe ve Mezar Talar, Yksek Lisans
tezi, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1997.
Moritz, B., Arabistan (Yaz), slam Ansiklopedisi, stanbul, 1993, c. I, s. 498-512.
Mutlu, Mehmet, Siirt Mezar Talar, Yksek Lisans tezi, Yznc Yl niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, 2006.
Nefes, Eyp, Samsun Yresinde Bulunan Mezar Talar, Yksek Lisans tezi,
Ondokuz Mays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1996.
Neymat, M. S., Korpus Epigrafieskih Pamyatnikov Azerbaydjana Arabo-PersoTyurkoyaznie Nadpisi Baku i Apserona XI - Naala XX - Veka, c. I-III, Baku
1991.
Nuholu, Mehmet, Koca Mustafa Paa (Smbl Sinan) Camisi Haziresi Mezar
Talar zerine Bir Aratrma, Yksek Lisans tezi, Marmara niversitesi
Trkiyat Aratrmalar Enstits, stanbul, 2003.
Nzhet, Saadettin, Mezar Kitbeleri, stanbul, 1932.
Ocaa Jimenez, M., Repertorio de nscripciones Arabes de Almera, Madrid, 1964.
Onur, Oral, Edirne Trk Tarihi Vesikalarndan Kitbeler, stanbul, 1972.
Oral, Zeki, Anadoluda Sanat Deeri Olan Ahap Minberler, Kitbeleri ve
Tariheleri, Vakflar Dergisi, 1962, sy. V, s. 23-77.
lay, Hlya, Trabzon Slkl ehir Mezarl 19. Yzyl Kadn Mezar Talar,
Yksek Lisans tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2004.
nkal, Hakk, stanbuldaki Selatin Camilerinin Kitbeleri Hakknda Baz
Dnceler, VI. Orta a Ve Trk Dnemi Kaz Sonular Ve Sanat Tarihi
Sempozyumu, (8-10 Nisan 2002), Kayseri, 2002, s. 579-585.
zcan, Ali Rza, Trk Kltr ve Medeniyet Tarihinde Fatih Klliyesi II-III Hazre,
stanbul, 2007.
zcan, Ali Rza, Topkap Saray Bab- Hmayun Yazlar, Eypsultan Sempozyumu,
stanbul, 2004, sy. VII, s. 292-300.
zcan, Ali Rza, (ed.), Hat ve Tezhip Sanat, Ankara, 2009.
zergin, M. Kemal, Trkiye Kitbeleri, Sanat Tarihi Yll, stanbul, 1972, sy. IV, s.
61-64.
zkurt, Kemal, Trk-slam Epigrafisinde mar (Yap) ve Mimar (Usta)la likin
Terimler, Atatrk niversitesi Gzel Sanatlar Enstits Dergisi, 2006, sy. 16,
s. 73-110.
zsayner, Zbeyde Cihan, Mimar Sinann stanbuldaki Cami ve Trelerinde Yaz
Dzeni ve Anlam, Doktora tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, 1993.
Pancarolu, Oya, Serving Wisdom: The Contents of Samanid Epigraphic Pottery,
Studies in Islamic and Later Indian Art from the Arthur M. Sackler Museum,
Harvard University Art Museums, Cambridge, 2002, s. 59-75.
Pekta, Kadir, Bitlis Tarihi Mezarlklar ve Mezar Talar, Ankara, 2001.

292

TALD, 7(14), 2009, K. zkurt, A. Tfekiolu

Pfister, R., Toiles Inscriptions Abbasides et Fatimides, Bulletin dtudes

Orientales, 1945-6, sy. 9, s. 46-90.
Rice, D. S., Studies in Islamic Metalwork, Bulletin of the School of Oriental and
African Studies, 1952, sy. 14, s. 564578.
Rifaiolu, Mert Nezih, Yap Kitbelerinin Konya linin Seluklu Dnemi Kentsel
Geliiminin Belirlenmesinde Kaynak Olarak Kullanlmas, Yldz Teknik
niversitesi Mimarlk Fakltesi, e-Dergisi, 2006, sy. 2-3, s. 99-111.
Rogers, J. M., Calligraphy and Common Script: Epitaphs from Aswan and Akhlat,
Content and Context of Visual Arts in the Islamic World, Penna, 1988, s. 105137.
Roy, B. and P. Poinssot, Inscriptions Arabes de Kairouan, Paris, 1950-8.
Saati, Suphi, Mimar Sinann Yaplarndaki Kitbeler, stanbul, 1988.
Sauvaget, Jean, Glanes pigraphiques, Revue des tudes Islamiques, 19416, sy. 6, s.
17-28.
Schneider, Madeleine, Deux Etudes dpigraphie Arabe, Journal Asiatique, 1987,
sy. 275, s. 223252.
Schneider, Madeleine, Les Inscriptions arabes de lensemble architectural de ZafarDi Bin (Yemen du Nord), Journal Asiatique, 1985, sy. 273, s. 61137, 293369.
Serdarolu, Vildan, Multi-Dimensional Functions of Ottoman Poetry, slam
Aratrmalar Dergisi, sy. 17, 2007, s. 79-101.
Serin, Muhittin, Hat Sanatmz, stanbul, 1982.
Serin, Muhittin, Hattat eyh Hamdullah, Hayat, Talebeleri, Eserleri, stanbul, 1992.
Sharon, Moshe, An Arabic Inscription from the Time of Abd al-Malik, Bulletin of
the School of Oriental and African Studies, 1966, sy. 29, s. 36972.
Sharon, Moshe, Corpus Inscriptionum Arabicarum Palaestinae, Leiden-Boston, 2007.
Sharon, Moshe, Un Nouveau Corpus des Inscriptions Arabes de Palestine, Revue
des tudes Islamiques, 1974, sy. 42, s. 185191.
Siddiq, Mohammad Yusuf, An Epigraphical Journey to an Eastern Islamic Land,
Muqarnas, 1990, sy. 7, s. 83109.
Suba, M. Hsrev, Hat Sanat ve Tarih Asndan Eyp Mezar Ta Kitbeleri,
Eypsultan Sempozyumu, stanbul, 1997, sy. 1, s. 181-198.
Snmez, Zeki, Balangcndan 16. Yzyla Kadar Anadolu Trk-slam Mimarisinde
Sanatlar, Ankara, 1989.
erif, Abdrrahim, Ahlat Kitbeleri, stanbul, 1932.
Tademir, Meral, Kastamonu eyh aban- Veli Camisi ve Trbesi Haziresinde Yer
Alan Mezar Talar, Yksek Lisans tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, 2003.
Tevhid, Ahmed, Bursada Umur Bey Camii Kitbesi, Trh-i Osmn Encmeni
Mecmas, 1329, sy. 3, s. 865-872.
Tevhid, Ahmed, Bursada En Eski Kitbe, Trh-i Osmn Encmeni Mecmas,
1330, V/29, s. 318-319.
Tevhid, Ahmed Mentee Oullarndan Ahm ed Gazi Beyin Hayrat Kitbeleri,
Trh-i Osmn Encmeni Mecmas, 1331, sy. III-IV/18, s. 1146-1152.

Trk-slam Sanatnda Kitabeler

293

Top, Mehmet, Hakkride Tarihi Mezarlklar ve Mezar Talar, VI. Orta a Ve Trk
Dnemi Kaz Sonular Ve Sanat Tarihi Sempozyumu, (8-10 Nisan 2002),
Kayseri, 2002, s. 745-759.
Tunel, Gl, skp Mustafa Paa Camii Haziresindeki Mezar Talar, Dini
Aratrmalar, 2005, sy. 21, s. 277-287.
Tunel, Gl, Bat Anadolu Blgesinde Cami Tasvirli Mezar Talar, Ankara, 1989.
Tfekiolu, Abdlhamit, Osmanlya Ait En Erken Tarihli Kitbe zerine Bir
Deerlendirme, Ortaada Anadolu -Prof. Dr. Aynur Durukana Armaan-,
Ankara, 2002, s. 473-484.
Tfekiolu, Abdlhamit, Kitbelerin Diliyle Samsun Kalesi, Vakflar Dergisi, 2004,
sy. XXVIII, s. 283-291.
Tfekiolu, Abdlhamit, Medeniyet Tarihimizde Ta Vakfiyeler, Yznc Yl
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 2000, sy. 1, s. 33-53.
Tfekiolu Abdlhamit, Edincikte Trk Devri Mimarisi ve Mezar Talar, Bursa, 2005.
Tfekiolu, Abdlhamit, Trk Mimarisinde Yaz, Yeni Trkiye Dergisi, Ankara,
2002, sy. 46, s. 616-635.
Tfekiolu, Abdlhamit, Trk-slam Dnemi Trbe ve Mezar Ta Kitbelerinde
Tarih bareleri, Gemiten Gnmze Mezarlk Kltr ve nsan Hayatna
Etkileri Sempozyumu, stanbul, 1999, s. 394-404.
Tfekiolu, Abdlhamit, Erken Dnem Osmanl Mimarisinde Yaz, Ankara, 2001.
Trkmen, Kerim, Karamanoullar Devri Kitbeleri, Doktora tezi, Seluk niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, 1991.
Ttnc, Mehmet, Turkish Jerusalem (1516-1917), Ottoman Inscriptions from
Jerusalem and Other Palestinian Cities, Haarlem, 2006.
Uluam, Abdsselam, Eski Erci-elebiba Mezarl ve Mezar Talar, Ankara, 2000.
Uzunarl, smail Hakk, Anadolu Trk Tarihi Vesikalarndan Tokad, Niksar, Zile,
Turhal, Pazar, Amasya Vilayet, Kaza ve Nahiye Merkezlerindeki Kitbeler,
stanbul, 1927.
Uzunarl, smail Hakk, Afyon Karahisar, Sandkl, Bolvadin, ay, Isakl, Manisa,
Birgi, Mula, Milas, Pein, Denizli, sparta, Atabey ve Eirdirdeki Kitbeler ve
Sahip, Saruhan, Aydn, Mentee, nan, Hamitoullar Hakknda Malmat,
stanbul, 1929.
lker, Necmi, Balkesir - eyh Ltfullah Camii Haziresi Mezar Kitbeleri (XVIII - XX
Yzyl), VIII. Aratrma Sonular Toplants, (28 Mays - 1 Haziran 1990,
Ankara), Ankara, 1991, s. 457-476.
lker, Necmi, Selukta Bulunan Osmanl Dnemi Mezar Kitbeleri, I. Uluslar Aras
Gemiten Gnmze Seluk (4-6 Eyll 1997), zmir, 1998, s. 367-373.
Volov, Lisa, Plaited Kufic on Samanid Epigraphic Pottery, Ars Orientalis, 1966, sy. 6,
s. 107-34.
Walker, J., Six Kufic Inscriptions, Le Muson, 1951, sy. 54, s. 151156.
Wiet, Gaston, Notes dpigraphie Syro-musulmane, Syria, 1924, sy. 5, s. 21653.
Wiet, Gaston, Nouvelles Inscriptions Fatimides, Bulletin de lInstitut dgypte, 1941
2, sy. 24, s. 14555.

294

TALD, 7(14), 2009, K. zkurt, A. Tfekiolu

Wiet, Gaston, Une nouvelle Inscription Fatimide au Caire, Journal Asiatique, 1961,
sy. 249, s. 1320.
Williams, Carolyn. The Quranic Inscriptions on the Tabut of al-Husayn in Cairo,
Islamic Art, 1987, sy. 2, s. 314.
Yaman, Bahattin, Isparta Glc Mezarl Mezar Talar, Erdem, 2007, sy. 48, s. 170201.
Yapar, Berrin, Yunanistandaki Trk Eserlerinde Kitbeler (Dedeaa, Dimetoka,
skee, Gmlcine, Selanik, Kavala, Yenice-Karasu), Yksek Lisans tezi,
Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2007.
Yardm, Ali, Tokat ve evresi Mimari Eserlerindeki Hadisler, Trk Tarihinde ve
Kltrnde Tokat Sempozyumu, Ankara, 1987, s. 466-476.
Yardm, Ali, Alanya Kitbeleri: Tesbit, Tescil, Tasnif ve Deerlendirme, stanbul, 2002.
Yazcolu, Emrah, Nevehir-Hac Bekta-i Veli Klliyesi Haziresinde Yer Alan
Mezar Talar, Yksek Lisans tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Ankara, 2004.
Yazr, Mahmud Bedreddin, Medeniyet Aleminde Yaz ve slam Medeniyetinde Kalem
Gzeli, (nr. M. Uur Derman), c. I-III, Ankara, 1972-1990.
Yer Kader, Trabzon Slkl ehir Mezarlndaki 18. Yzyl Mezar Talar, Yksek
Lisans tezi, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 2004.
Yksel, Murat, Trabzonda Trk-slam Eserleri ve Kitbeleri, c. I-V, stanbul 1991.
Yksel, Murat, Gmhane Kitbeleri, stanbul, 1997.
Zbiss, S. M., Inscriptions de Gorjani, Corpus des Inscriptions arabes de Tunisie,
Tunis, 1962.
Zbiss, S. M., Inscriptions de Monastir, Corpus des Inscriptions arabes de Tunisie,
Tunis, 1962.
Zbiss, S. M., Inscriptions de Tunis et de sa banlieue, Corpus des Inscriptions arabes de
Tunisie, Tunis, 1955.
Zeybek, Recep, Denizli Kabristanlnda 18. Ve 19. Yzyllardan Kalma Mezar
Talarnn Tahlili, Yksek Lisans tezi, Sleyman Demirel niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, 2001.

Trk-slam Sanatnda Kitabeler

295

Trk-slam Sanatnda Kitabeler

Kemal ZKURT-Abdlhamit TFEKOLU
zet
Kitabeler sadece Trk sanatnn deil tm slam sanatnn en nemli elerinden
biridir. slamn resim ve heykele mesafeli duruu yaznn gelimesine ve bal bana
bir sanat dal haline gelmesine zemin hazrlamtr. Bunun tesinde Kurann bizzat
Kalemi ve yazy vmesi ve hadislerde farkl bir balamda da olsa kalemin ilk yaratlan ey olarak gsterilmesi, yaz sanatnn yaygnlamasna katkda bulunmutur.
Trk-slam sanatnda, zellikle mimaride yaz, yapnn ina sreci ve ilevine ilikin
bilgiyle birlikte, zerinde yer ald eserin ssleme repertuarnn nemli bir blmn de oluturmaktadr.
Bu makalede Trk-slam sanatnda kitabe konulu farkl almalardan ne kanlar
ele alnp ksaca deerlendirilmekte ve geriye kalan ok sayda alma ise kaynaka
eklinde tasnif edilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Kitabe, Mimari, na Kitabesi, ahide, Sls

Inscriptions in Turkish Islamic Art

Kemal ZKURT-Abdlhamit TFEKOLU
Abstract
Inscriptions are key elements of not only Turkish but also Islamic art. The nonfigurative character of the Islamic art and particularly the glorification of the pen in the
Quran have contributed to the development of writing itself as a form of art.
Together with the knowledge of the construction process and the function of the
buildings, inscriptions in Turkish-Islamic art and architecture constitute a significant
part of the decorative repertoire.
This essay reviews some of the leading works on inscriptions in the Turkish-Islamic
art and categorizes the rest in the form of a bibliography.
Keywords: Inscription, Architecture, Gravestone, Thuluth