IV 4a Leonardova Madona U Spilji

1
IV
smisao poesisa materijalnosti
monokromni, kolorirani crte i tonsko slikanje
4. Leonardova Madona u spilji UVOD
4.
Leonardova Madona u spilji
4.2
4.3.
4.1.
Uvod
Blie odreenje Leonardovog boanstva - SJENE maniere chiaro scuro
Kljune steevine, spoznaje i saznanja o Leonardovom chiaro scuro slikanju
Leonardo: Madona u spilji
4.1.
UVOD
4/ 1.
LEONARDO DA VINCI: Madona u spilji
Paris, Louvre ; stigla je u Francusku preko Sforze; izmeu 1483/1486; 198 x 123 cm; TEHNIKA: ulje na drvetu.
Slika je prenesena na platno u Parizu 1806. godine ( Haquin).
Kod Leonarda se ponovo budi Zeuxidova inventivnost, metoda gradnje, u kojoj, pored crtakih prvina dolaze sve vie
do izraaja i slikarske pasae
On e ponovo otkriti novi chiaro-scuro, slian onom koji primjeujemo, gotovo 1700 godina ranije, ve na
originalnim fragmentima u Delosu:
IV
4/2.
4/3.
4/ 2. Friz u Delosu, detalj; studija prema originalu

Original: Delos Museum; studija prema originalu: GVA; V.J.Bruno ; nain rada ukazuje na metodu koju pripisuju Zeuxidu Iako neki misle da je Plinius
izrekompinxit et monochromate ex albo htio rei da je Zeuxid koristio tamne boje na bijeloj osnovi... Sauvani su fragmenti iscrtanih kentaura crvenom bojom na
bijelom mramoru. Na drugim fragmentima iz istog vremena evidentno je i bijelo slikanje na tamnim osnovama , dakle bijeli impastoZato je, moda, blie tumaenju
da je koristio svijetli impasto ...jer bi inae bijela boja bila nedovoljno pokrivna preko tamne osnove : variranjem debljine bijelog impasta mogao je postizati gradaciju
...
4/ 3. Leonardo: La Vergine della rocce, detalj
IV
flora se nalazi u obliku pentimenata ; naime, na stijeni spilje je naslikana naknadno,

djelomino pokrivno
tako se kod Leonarda ponovo budi Zeuxidova inventivnost, nain gradnje u kojem , pored
crtakih prvina, dolaze sve vie do izraaja i znaajsjena,
koje Leonardu nisu ..samo nauka, ve boanski misterij
Vana je, dakle, chiaro scuro tonska gradacija
4/ 4. Leonardo: La Vergine della rocce, makro detalj

To Leonardo objanjava i u svom TRAKTATU1, sljedeim rijeima:
...Slikarstvo se deli na dva glavna dela NA LINIJE koje okruuju figure prikazanih tela, a
one se nazivaju CRTEOM
drugi deo se zove SENKA.
Ali je toliko izvrstan, i svim umetnostima koje su delo ruku pokazuje koji je njihov savreni
zavretak...
On ( chiaro - scuro) je ne samo nauka, ve boanstvo
Smatrao je da mora crtati kao da slika i slikati kao da crta ...
... 2del disegno come pittura e della pittura come disegno.
Naime, Leonardo slika i crta intelektualnim saimanjem - preciznou, kao posljedicom
dubokog promiljanja. Kako je zapisao Giulio Carlo Argan ... u to vrijeme ...
jedini je on smatrao umjetnost istraivanjem, razliitim od naunog, ali paralelnim
naunom istraivanju i zasnovanom na dosljednoj kritici ...
Njegov potez kista usmjerava intelekt3dalla mente alle mani !
1
2
Leonardo: Trattato della Pittura, Beograd, 1964, str. 82.

Art dossier; Carlo Poedretti: Leonardo, Firenze, 1992/ str. 8
IV
4/ 5. Leonardo: Annunciazioni,
detalj i makro detalj
Firenze, Uffizi; 1472/75; 104 x 217 cm; tempera i ulje na dasci...
Na detalju njegove slike Annunciazioni naglaen je kontrast u prvom
planu i dubina pozadine sve do pejzaa Postoji i kontrast u taktilnom
smislu:
- pojedine partije su glatke i smekane , pogotovo na licu
anela,
- dok su ljiljani gotovo reljefno strukturirani
On ne razmilja kao njegov uitelj Verrocchio ili Pollaiuolo i Botticelli
...4
o konturama i detaljima ...
ve o trodimenzionalnim tijelima koja bivaju vidljiva, u veem ili
manjem stepenu, zahvaljujui svjetlosti koja ih obavija u blagom
milovanju svjetlosti ...
Huyghe, promiljajui o samom intelektu i Maestrovoj opsesiji
boanskim misterijima chiaro -scura, smatra da Leonardo intelektu
suprotstavlja jednu drugu tajnu onu u prirodi samoj. Kako je zapisao
Maestro, sam ...
5
... sjena je nadmonije snage od svjetla !
Marco Cianchi: Leonardo, GIUNTI, Firenze 1996/ str. 5.

Karamehmedovi: LIKOVNA UMJETNOST, Sarajevo 2006/ str. 232
5
Ren Huyghe: Dialoge avec la visible, Paris, 1955, str. 330.
4
IV
4.1.1.
VANIJI IZVORI (uvod)
-
A.Hauser: Socijalna historija umjetnosti i knjievnosti, Zagreb, 1964.

Art dossier; Carlo Poedretti: Leonardo, Firenze, 1992.
Bruno V.J.: Form and Colour in Greek Painting, London, 1977.
Dragan Jeremi: Doba antiumjetnosti, Beograd, 1970.
Eastlake : Methods and Materials of Painting of great Schools and Masters
by Sir Charles Lock Eastlake, prvi puta publicirano 1847.
Elie Faure: Povijest umjetnosti- renesansa, Zagreb 1955, str. 41-44.
Giorgio Vasari: Lives of the Artists, Penguin Books 1980.
Javier Sierra: Tajna veera, Zagreb 2006, str. 141.
Karamehmedovi: LIKOVNA UMJETNOST, Sarajevo 2006.
Leonardo: Trattato della Pittura, Beograd, 1964.
Leo van Puyvelde: La Renaissance flamande de Eyck Metsus, Bruxelles,
1968.
Marco Cianchi: Leonardo, GIUNTI, Firenze 1996.
Maurice Busset: La Technique moderne du Tableau, Paris 1929. str.173.
Oto Bihalji-Merin: predgovor prijevodu Leonardovog Traktata ( Beograd,
1964).
Ren Huyghe: Dialoge avec la visible, Paris, 1955.
Sgolne Bargeon: Science et patience ou la restauration des peintures,
Paris 1990;
Taubes: The mastery of oil painting, New York, 1953.
Wolf: Rojstvo novega veka, Ljubljana 1968, str. 61.
4.1.2.
IZVORI SLIKA (uvod)
4/1. Rizzoli/ Milano 1967/ Tav. XXVII.
4/2. V.J.Bruno: Form and Colour in Greek Painting, London, 1977 ; 16a.
4/3. Rizolli: Leonardo...Milano 1967/ Tav.XXXII.
4/4. , 12. Taschen, Leonardo, Mnchen, 2010.
4/5. defirenze. Wordpress.com.
4/6. www.florence-tourisme.com.
4/7. arthistoryresources.net.
4/8, 36, 37. Metka Kraigher-Hozo: Metode slikanja i materijali, Sarajevo, 2007 / str. 44.
4/9, 20. Le muse du Louvre, Paris 1996; st. 7.
4/10. Metropolitan Museum, New York; Pariz, 1960.
4/11, 39, 40. R.E.Wolf: Rojstvo novega asa, Ljubljana, 1969.
4/13, 24. Salvini / apparati critici.... Antonello Messina / Rizzoli, Milano 1971 / Tav. VII-VIII /21
4/14, 15, 17, 21, 22, 29. Rizzolli: LEONARDO, Paintings and Drawings, Milano, 1971.
4/16,18, 23, 31, 47. Marco Cianchi: Leonardo, GIUNTI, Firenze 1996/ str. 15.
4/19. Ludwig Goldscheider: LEONARDO, Paintings and Drawings, New York, 1969 / Plates 39.
4/25, 28. www.telegraph.co.uk.
4/26. Das grosse Brockhaus , Oldenburg 1953/57; Atlas
4/27. Janson: istorija umetnosti, Beograd 2006 / str. 457 , sl.599.
4/32, 34.
Galleria Borghese, Rim, Novara, 1970.
4/33.
W.Alpatow: Die Dresdner Galerie/ Alte Meister,Dresden 1966 / T.52.
4/35, 46. MUZEJI SVIJETA; National Gallery ,London; str. 49.
4/38.
www.lavalleevillage.com.
4/41.
Enrico Castelnuovo: Artifex bonus, Roma/Bari, 2004, sl XII .
4/42. Hans H. Hofsttter: Pozni srednji vek, Ljubljana, 1968 / str.145.
4/43. Bert Bilzer: Das grosse Buch der Kunst, Braunschweig, 1958/ str.218 .
4/44. Huyghe: Louvre, New York, 1951/ sl. 61.
4/47. PROPILEJI; 16.st. sl. XXXIV .
IV
4.2.
Blie odreenje Leonardovog boanstva - SJENE

maniere chiaro scuro
4.2.1. Leonardo i njegovo vrijeme
4.2.2. Rana Leonardova manira
4.2.3. Zrela Leonardova manira
4.2.4. Suvremenici i sljedbenici
4.2.1.
Leonardo i njegovo vrijeme
Vasari6 zapisuje da je u Firenzi postojala zdrava klima za stvaranje. U izvanrednim prilikama su se svi ujedinili i pravili udesne dekoracije
...
On smatra da kreativnost stimulira kod umjetnika:
- jaka i stalna kritika ( sloboda duha),
- nemogunost opstanka ako stalno i neumorno ne radi,
- elja za slavom.
Ideal univerzalnog ovjeka stvorio je univerzalne umjetnike, kao to su bili Leonardo, Piero della Francesca, Michelangelo i drugi.....To je
vrijeme kada je dvor Lorenza da Medicia predstavljao neku vrstu platonske akademije:
- sa Marsiliom Finiccinom i Picom della Mirandola, zanima se Lorenzovom filozofijom, zajedno s Angelom Aolicianom i
Luigianom pjeva sonate i narodne pjesme,
- s Verrocchiom, Boticellijem i Ghirlandaiom izmilja zadatke na uljepavanju dvoraca i samog grada...
Istina, Leonardo stoji po strani. On je Lorenzov vrnjak, ali nije blizak firentinskom dvoru.
4/ 6. Firenze: Palazzo Medici

Leonardova univerzalnost
Osnova Leonardovih naunih zanimanja bila je vjera u vrijednost eksperimenta. Ipak, nije Leonardo prvi koji istrauje i eksperimentira ...
6
Giorgio Vasari: Lives of the Artists, Penguin Books 1980
IV
Scientiu experimentalis propagira ve Roger Bacon davne 1245. godine... Poznato je, da su samo istraivanje vie usporile predrasude
intelektualaca prema manualnom radu, nego samo raspoloenje crkveAli, u renesansi postaje vrijednost eksperimenta sve znaajnija i u
umjetnosti.
Roger Bacon ( 1212 1294) , bio je pripadnik franjevakog reda, izumitelj, teolog i filozof; predava na univerzitetu u Parizu ; samo
istraivanje su vie usporile predrasude intelektualaca prema manualnom radu, nego raspoloenje crkve... Autor je traktata De secretis artis et
naturae operibus u kojem navodi dvanaest razliitih naina skrivanja poruke u umjetnikom djelu. Na razvoj nauke uticali su arapski prijevodi
( Pisa, Monte Casino,...) . Prvi spomen seciranja naveden je ve 1275. ( Bologna; Giulielmo di Siliceto). Bacona mnogi smatraju nekom
vrstom Leonarda trinaestog stoljea.
Prije Leonarda, ve Leon Battista Alberti razmatra u svom traktatu Del pictura ( 1435. godine) neka opa pravila likovnog oblikovanja:
tamo gdje elim neto naslikati, iscrtam najprije veliki pravokutnik, koji mi znai
OTVORENI PROZOR
kroz koji gledam ono to bi trebalo naslikati
slikarska umjetnost podrazumijeva znanje, kojim na ravnoj povrini stvaramo trodimenzionalnu iluziju
Definicija, prema kojoj je primjena geometrijske projekcije kljuna za istinitost slike,
povezana je sa sedam vrsta kretanja prema Albertiju
Svaki predmet koji se pomie moe se kretati na sedam naina:
na dolje, na gore, lijevo, desno, iz udaljenosti prema nama ili obrnuto, a sedmi nain je kruenje
4/ 7. Alberti: Del pictura

uvid u renesansne teoretske i strune rasprave
U to vrijeme je bilo na raspolaganju niz starijih traktata i manuskripta
meu onima koji datiraju u srednji vijek, tu su i:
ANDREA DI CRETA iz VIII stoljea: stariji teoretski bizantski tekstovi , prije svega rukopis
djelo: Trattato sulle sante immagini ;traktat razmatra svete likove koji su nastali al vivo od Kristovih suvremenika;
VENECIJANSKI MANUSKRIPT ( XIV stoljee)
(danas u British Museumu ); pored ostalog spominje emulzije sa smolama: ... uzmi jednake dijelove umanjka jajeta i vernice liquida i pomijeaj ih dobro i nanosi sloj mjeavine kistom. Otporan je na
vodu i bilo to drugo ...
IV
CENNINI, CENNINO DI DREA (XIV stoljee) djelo: IL LIBRO DELLARTE, nastalo 1390. godine ( ali postoji njegov potpis: Finito libro referamus gratia Christi 1437 a di 31 di juglio ...),
kasnije tampano pod imenom TRATTATO DELLA PITTURA. (Cennino Cennini je slikar, uenik Gaddia, poznatiji kao pisac koji je u svom traktatu prikazao slikarske nazore, tehnike i nain rada
Giottovih uenika)
Javljaju se i nove rasprave, studije i traktati
- DELLA PITTURA LIBRI TRE - ve spomenuta teoretska i struna rasprava i rukopis arhitekte, muziara , arheologa i pisca LEONA BATTISTE ALBERTIJA: ( I452. godine), Alberti
opisuje i proces kod kojeg crte prenose pomonici mreom; sve je tono definirano fazama ...tako je radio ve Masaccio; na drugom mjestu spominje boje i refleksiju: ... ko se ee po
osunanom travnjaku, djeluje u lice zelen... spominje i zranu perspektivu: ...to je vea udaljenost neke plohe, toliko vie e njena povrina djelovati fusca (bezbojna, bez svjetlosti);
- GTTINGER MUSTERBUCH; Traktat ; upute o inicijalima, minijaturama, ornamentima; modeli sa svim fazama slikanja od izvlaenja kontura, odnosno stavljanja prvog sloja boje i dalje;
- BOLOGNESE MS, Segreti per Colori (XV stoljee) manuskript na papiru; 392 upute od raznih autora ( svrstani u osam knjiga);
- MANUSKRIPT STRASSBURG (XV stoljee) original je izgorio u poaru ali je sauvana kopija, koju je objavio Berger 1897. godine; sadri tri knjige; mnoge informacije o bojama i drugim
slikarskim materijalima; autor manuskripta nije poznat, ali zato autor navodi od kud je crpio informacije, navodei za prvu knjigu, do govori o bojama o kojima me je nauio Meister Heinrich
von Luebegge, u drugoj, o onome to me je nauio Meister Andres von Colmar, dok su u treoj razliiti tekstovi prepisani iz ranijih rukopisa ( prijepis sauvan u Londonu komentirao je Eastlake
i podcrtao da je oito rije o uputama Theophila i Cenninija).
- TRE LIBRI DELLA PITTURA: ANTONIO AVERLINO FILARTE ( iz 1464. prireeno i tampano u Beu 1896); Iako djelo ima slinosti sa Albertijevim ( o teoriji, perspektivi...) u treoj
knjizi ima uputa o slikanju uljenim bojama za koje se pretpostavlja da imaju neke veze sa metodama brae Van Eyck
- COMENTARII , djelo LORENZA GHIBERTIJA ( poetak XV stoljea) L'uomo universale nije samo Leonardo. To je svakako mnogo ranije ve Lorenzo Ghiberti ( Lorenzo di Cione di
ser Buonaccorso (*Firenza, 1378 1455), kipar ( Porta del Paradiso), zlatar, graditelj, slikar ( vitrai katedrale) i pisac
- djelo: historijsko-teorijski traktat o arhitekturi, optici, nauci o proporcijama u tri djela; Vasari je zapisao da je slikao na staklu ...
- FILARTE ANTONIO AVERINO ( 1464; prireeno i tampano u Beu 1896. godine) djelo: Trattato dellArhitettura gdje, izmeu ostalog, kritizira skolastiku i preporuuje da se u opem
obrazovanju vie panje posveuje umjetnosti spretna vjeba ruku je takoer potrebna, kao i ope obrazovanje ( prava, medicina, retorika, poezija, ali i slikanje, obrada srebra, mramora,
drveta, apotekarstvo, staklarstvo, keramika, maevanje, muziciranje...).
- MARCIANA MS ; Segreti diversi (datiran u 1527. godinu; nalazi se u biblioteci sv.Marka u Veneciji); pisan u toskanskom dijalektu obuhvata , pored slikarstva i oblast medicine, veterine,
kemije...; sadri preko 100 uputa, izmeu ostalog i o tamparskim bojama, uljenim bojama i lakovima;
- PIERRO DELLA FRANCESCA u svom traktatu De Quinque corporibus , nastalom 1492. godine ponovo afirmira Platonovo ushienje nad univerzumom ...
Naime, poznato je Platonovih pet osnovnih pravila : Platon hvali dodekaedar, gdje je 12 likova ugraeno u trodimenzionalni pentagon;
preneseno, sa ushienjem, na univerzum, on u tome vidi matematiki simbol harmonije svijeta ...
kao i Leonardo, koji je prouavao pravilnosti u prirodi, onaj postojei unutarnji red, nazvan misterija reda, u isto vrijeme, i Pierro ...
7vidi u univerzumu matematiki simbol harmonije svijeta:
... Bog nije uinio nita drugo, nego je samo aplicirao mreu univerzuma !
To je u umjetnosti primjenljivo na svaki detalj !
kasnije, 1505. godine , na osnovu traktata Pierra della Francesca, Fra Luca Pacioli je definirao osnove reda u djelu sa naslovom De divina proportions ...
Rene Huyghe: Louvre, New York, 1951 , str. 173.
IV
TRATTATO DELLA PITTURA : LEONARDO DA VINCI (XV stoljee) ; (komparira slikarstvo sa drugim umjetnostima i detaljno pie o likovnom prikazivanju ovjeka, draperija,
svjetla i odsjeva, o perspektivi i t. d.; djelo je prije svega teoretsko, slino Albertijevom, ali ipak se u ovom Traktatu nalazi i vie natuknica o konkretnim slikarskim problemima ( o verdigrisu, o
aloi, o gumi, o tutkalu ...); Leonardo je inae u zanatskom smislu bio sklon eksperimentiranju na samim djelima; nije potovao do kraja ranije upute i prirunike ali je oito da je problematiku
izbora materijala, pogotovo pripremanje boje i slino, preputao svojim prijateljima medicinarima i apotekarima;
Djelo u rukopisu uva Biblioteca Vaticana kao CODEX URBINAS 1270, publicirano je prvi put 1651. godine)...
8
nauka o vanjskom izgledu stvari
Leonardo, primjer univerzalnog ovjeka renesanse. U druenju sa Macantoniem della Torre, profesorom anatomije prouavao je anatomiju i Galenovo uenje iz oblasti medicine.
Kasnije je dizajner geografskih mapa, a za Borgiu radi u funkciji ratnog inenjera Bio je slikar, kipar, naunik, inenjer, muziar i, ne na kraju, improvizator ... Naime
Leonardo je slikarstvo smatrao naukom o vanjskom izgledu stvari ...
Njegove znanstvene teorije i umjetnike inovacije bile su bazirane na paljivom promatranju i preciznom dokumentiranju. Njegove teorije sadrane su u mnogim biljenicama, a veina ih je sauvana u
rukopisima. Budui da se ne moe lako deifrirati, potrajalo je izvjesno vrijeme do objavljivanja, nakon njegove smrti. Tada je to dovelo do revolucije u znanosti ( meteorologija, hidraulika, strojarstvo,
aerodinamika, geologija, magnetizam mjeseca ...
Suprotno od prijanjih tenji ka variranju i razvijanju tradicionalnih tema, tehnika i stilova, sada se umjetnici trude da budu originalni, da imaju prepoznatljiva vlastita izraajna sredstva, drugim rijeima,
svaki njihov rad je pronalazaki.
Svojim TRAKTATOM Leonardo je zacrtao i osnovne elemente teorije likovnih umjetnosti, ali je poznato da je pored teoretskog aspekta veliku panju posveivao i tehnolokoj gradnji slike.
Za Leonarda se ...
...nauka o slikarstvu prostire na sve boje povrina, na njihovu blizinu i udaljenost sa odgovarajuim stupnjem smanjenja prema stupnju udaljenosti ...
Leonardovo naukovanje
LEONARDO DA VINCI roen je u Vinciu,1452. godine ( umre 1519. u Amboisu; dvorac Clou); dijete Piera di Antonia i Caterine... madre naturale , di buon sangue ...
( kako je zapisao djed Antonio, kada je ... Lionardu bilo pet godina Caterina je ve bila supruga drugog ...
dok je prva supruga Piera, svega 16 godina starija od Leonarda, bila Albiera , a druga supruga Francesca mu je rodila i sina, Leonardovog polubrata);
dakle, svoje prave majke sjea se Leonardo kao kroz san, ali je kasnije imao jo dvije pomajke ... to se kasnije povezuje sa Leonardovom psihom, kao i sa temom njegove nikada zavrene slike
SantAnna ...
Leonardovo djetinjstvo na selu uticalo je na njegovu ljubav do prirode; bio je i veliki ljubitelj i vrstan poznavatelj konja.
Dragan Jeremi: Doba antiumjetnosti, Beograd, 1970, str. 21.
IV
10
1469. Leonardov otac i stric nalaze se ve u Firenzi ( upisani u knjigama svilarskog ceha); Piero je
opunomoenik samostana della Santissima Annunziata, a kasnije notar Signorie...1470. Leonardo zapoinje
naukovanje kod Verrocchia u Via dellAngelo (Verrocchio je u to vrijeme za L. di Medicia restaurirao antika
djela).
Rani Leonardov crte, nazvan Valle dell'Arno , ima ve sve karakteristike disegna u novom znaenju:
DISEGNO kao ...
9obrazac umjetnikog stvaralatva,
poto on daje najjasniji mogui izraz onom fragmentarnom,
nedovrenom i ne dovrivom elementu
koji u krajnjoj liniji ostaje na svakom umjetnikom djelu ...
DISEGNO znai na talijanskom CRTE ( ali ima i znaenje inventivnosti...);
u vrijeme renesanse, kada se likovna umjetnost uzdigla iz ARS MECHANICA u ARS LIBERALIS, dobiva kao
termin ovo dvostruko znaenje ...
4 / 8.
Leonardo da Vinci: Pejza sa rijeke Arno; Valle dell'Arno
Danas u Firenci, u galeriji Uffizi ; Gabinetto dei disegni e delle stampe , datiran 5.august 1473; 19 x 28,5 cm;
prikazuje pejza, kasnije su prepoznali da se radi o Pistoii Vinci;
TEHNIKA: crte perom ; mladi Leonardo ima tada 21. godinu; na crteu je tekst: di Santa Maria della Neve al
di 5 d'agosto 1473.
Leonardo stie iz svog rodnog Vincija u Firenze 1469. godine.
Samo tri godine kasnije ve je lan bratstva Compagnia dei pittori (Compagnia di San Luca) di Firenze ( zanimljivo je da je ovo drutvo spadalo u ceh lijenika i farmaceuta ije se sjedite nalazilo u
bolnici Santa Maria Nuova ; tu je ugrabio i svoju prvu priliku da se bavi anatomskim seciranjem). Idue godine nastaje i ovaj prvi datirani crte. I dalje ostaje u Verrocchijevoj bottegi kao suradnik. Tek
pet godina kasnije se osamostalio, ali nema narudbi jer ga Mediciji u to vrijeme ne prihvaaju ...
Zahvaljujui svom ocu, koji vodi pravne poslove redovnicima augustinskog samostana San Donato, dobiva 1481. narudbu za izradu velike oltarske slike pod nazivom Poklonstvo kraljeva...
Afirmacija UMJETNIKOG CRTEA u vrijeme renesanse posljedica je nove kulturne klime. Javljaju se prvi kolekcionari, koji su pored antikih fragmenata skupljali i skice, studije, crtee velikih
majstora svog doba ... Vasari10 napominje da je Uccello ostavio za sobom...toliko crtea da su oni ispunjavali cijele kovege ... a bili su izvanredni ... crtei figura, perspektive, ptica, izvanredno finih
crtea ivotinja, ali prije svega studija za MAZZOCHIO ...(
9
10
A.Hauser: Socijalna istorija umjetnosti i knjievnosti, str. 322)

Giorgio Vasari: Lives of the Artists, Penguin Books 1980, str. 103.
11
IV
Nasuprot tome, iz srednjeg vijeka nije sauvano mnogo crtea. Razlozi su mnogostruki: pored toga to srednjovjekovni umjetnik svojim trenutnim idejama nije pripisivao toliku vanost kao kasniji
majstori i to, vjerojatno, nije smatrao vrijednim truda da zabiljei svaku prolaznu zamisao, razlog za mali broj sauvanih crtea moglo bi biti i to to se crte poeo javljati u veoj mjeri tek kada se
pojavio i u Evropi po cijenama pristupaniji papir.
Leonardo u svom Traktatu11 crte ograniava na linije i konture objekta
...to jest predstavljanje svakog tela ... ali, za njega ...iz ovog ( sve) proizlazi !
Prirodu Firentinca, strastvenog crtaa zaokupljenog prirodom samom, onim ...valovitim krugovima breuljaka, ispruganim vodoravnim linijama ... lijepo je uoio Elie Faure u svom eseju o
renesansnom crteu:...12kao da su nacrtane elinim bodeom, linijama, to ih okomitim crtama prekidaju iste kronje empresa i borova ...
...Na blijedim maslinama otro se ocrtavaju njihovi gotovo crni tonovi ...
...Firentinac je bio strastven crta, on je tako rei ivio sa samom svojom izraajnom linijom ...
...Upravo ta strastvena ljubav prema liniji nije mu dala, ak ni onda kad je doao da Vinci, da se posve oslobodi nekog intelektualnog primitivizma ...
Leonardo, pravi Firentinac strastveni crta, oito je ve mlad shvatio da mora crtati kao da slika i slikati kao da crta . Dakle ...
... 13del disegno come pittura e della pittura come disegno.
Verrochijeva bottega
Andrea del Verrochio se kolovao najprije kod Giuliana del Verrocchia, zlatara, a kasnije kod Donatella, u vrijeme kada je tu bio i Pallaiolo. U mladosti se Verrochio bavio i naukom (posebno
geometrijom), kasnije je bio poznat po svojoj radinosti , kako je zapisao Vasari ...nikada nije mogao biti bez posla, makar prelazio sa jednog posla na drugi, da bi mu ista stvar bila manje dosadna.
Bio je sposoban da poduava crte i anatomiju, ali kao slikar nije cijenjen
Njegova radionica je bila sve prije nego kruta kola. Prije bi se moglo rei da je bila eksperimentalna radionica u kojoj su traili nove mogunosti rada i sam majstor i njegovi uenici: pored Leonarda i
Nani Grossi, kipar, Agnolo di Polo, glina, Lorenzo di Credi, Ghirlandaio, a moda i Botticelli Ovi umjetnici su u svojoj konanoj fazi pokazali tako razliite orijentacije da to
potvruje da je Verrocchijeva radionica bila sve prije nego kruta kolska ustanova.
Prvo profesionalno naukovanje poeo je Leonardo stjecati u Verrocchijevoj bottegi 1469. godine, kada mu je ve 18 godina. Njegov uitelj Verrocchio bio je pod utjecajem velikih renesansnih skulptora
i sposoban da poduava prije svega crte i anatomiju Vladao je i ostalim likovnim tehnikama prema potrebi, ali ne toliko dobro Nije na odmet i na ovom mjestu naglasiti renesansna pravila ceha,
koja spominje Vasari14 - da
majstorska radionica odgovara za sve radove
od dekorativnog, ukraenog dugmeta do oslikanog oltara ili mramornog groba
11
Leonardo da Vinci: Traktat o slikarstvu, Beograd 1955/1964, glava 44/str. 29.

Elie Faure: Povijest umjetnosti- renesansa, Zagreb 1955, str. 41-44.
13
14
Vasari: Lives of the artists, Penguin Classics, str. 107.
12
IV
12
Kao to smo ve napomenuli, starim majstorima uvoenje u slikarski zanat bilo je olakano samim postojanjem majstorskih radionica, gdje su dugogodinjim egrtovanjem postepeno ulazili u
tajanstveni svijet slikarskih vjetina. Izbor tehnike, kao i nain rada, bio je unaprijed zacrtan.
Slikar je pripadao odreenoj koli koja je radila u odreenoj tehnici, te nije imao ni velikih tehnolokih ni kreativnih problema, jer je uvijek slijedio ve uhodani put svog uitelja. Evidentno je da se
u vrijeme renesanse zanat irio i putovanjem slikara, odnosno stvaranjem sve vie novih centara u Evropi ( tako je, na primjer, evidentan direktan utjecaj Bizanta i prije renesanse na njemaku umjetnost
11. stoljea enidbom Otona II sa bizantskom princezom stvorivi tako neposrednu vezu izmeu dva carska dvora).
Evidentan je i utjecaj Siene preko Avignona na Pariz ili utjecaj Siene na eku ( rezidencija Karla IV polovinom XIV stoljea bila je kulturno meunarodno sredite kome je prednjaio jedino Pariz), kao
i utjecaj Flamanaca na francusku iluminaciju ( braa Limbourg, porijeklom Flamanci, ali nastanjeni u Francuskoj unijeli su u francusku iluminaciju flamanski naturalizam, ali je oito da su se na svojim
putovanjima upoznali i sa toskanskim slikarstvom)
4/ 9.
Verrochio: David ( mnogi pretpostavljaju da je model bio mladi Leonardo)
4/ 10.
Verrochio: Madona i dijete, detalj ; New York, MOMA, tempera na platnu ( prenesena sa drvenog nosioca); 26'' x 19''.
4/ 11.
Verrochio i Leonardo: Krtenje Krista; Firenca, Galleria degli Uffizi,; izmeu 1472-1475; drvo; 151 x 177 cm; klasino pod-slikanje temperom sa minimalnim uljenim lazurama;
ali, aneo je slikan drukije
IV
Krtenje Krista slikano je klasinim pod-slikanjem temperom, sa minimalnim uljenim lazurama; ali, aneo je slikan drukije !
4/ 12.
Verrochio i Leonardo: Krtenje Krista; makro detalj
Evidentna je gradnja u vie slojeva, iako su to , uglavnom, crtaka dotjerivanja kovri

Leonardo je kao slikar brzo nadmaio VerrocchiaVe u godinama izmeu 1470. i 1500 studira flamanski nain slikanja uljenim bojama.
To je vrijeme kada se fama o flamanskoj maniri ve proula ... Vjerojatno je prvo ulje Jana van Eycka stiglo u Napulj ve krajem prve polovine 15. stoljea. Napulj je u to vrijeme stjecite
mnogih slikara; mnogi sugeriraju da je tu boravio i Jean Chapus maestro dellAnnunciazione di Aix u vrijeme izmeu 1438-41.
4/ 13.
Antonello da Messina: SALVATOR MUNDI, detalj
London Nat.Gall.; 1465; 39 x 29,5 cm; ulje na dasci ; na samom parapetu pie atribucija: ...millesimo .....antonellus/ messaneus me pinxit , i koliko znamo to je prvo djelo koje je potpisano i datirano
od majstora. Prema rukopisu oit je utjecaj anuvinskog francuskog gotskog pisma; utjecaj vladavine Renja dAnjouja u Napulju; ikonografski ima slinosti sa jednim radom Memlinga pa se
pretpostavlja utjecaj Petrusa Christusa ...
Da li je Messina, nakon enidbe 1455. godine boravio i u Milanu ? Spominje se vezano za plaanje nekih rauna; moda sami slikari nisu prisutni, nego se kupuju njihove slike?... ... un reclamo alla
camera ducale degli Sforza.... per sollecitare un pagamento dei provviesionati Antonellus Sicilianus e Petrus de Burges?
13
IV
injenica jeste da i Leonardo, ve na slici Krtenje Krista, iz 1473.

godine, ( iako tek 1475. godine, kada dolazi Messina u Veneciju,
dolazi i ovdje do inauguracije flamanskog naina slikanja ...)
uspjeno koristi ulje ...
Ne zaboravimo da u to vrijeme nastaje i M. di Senigallia, Piera
della Francesca (danas u Urbinu, Galleria nazionale delle Marche;
nastala oko 1472/74. godine; tempera i ulje na drvetu).
U Leonardovim oima nova metoda ima dvije velike prednosti:
- omoguava korekture u svim fazama rada,
omoguava i reljefnu imitaciju prirode: :
4/14. Verrocchio i Leonardo: Krtenje Krista; Il

Battessimo di Cristo, detalj i makro detalj
Vasari napominje da je ... lijevi aneo zaista takav kao da je doao
sa nekog drugog svijeta a i pejza nekako drukije bljeti. U daljini
je vidljiva zrana perspektiva ...
Radiografijom je utvreno da je slikano i uljem , pored anela, i na
pejzau u pozadini.
Kau da je Verrocchio ...
...vidjevi Leonardovog anela odluio da vie ne slika ...
Leonardo je u Verrocchijevoj bottegi sve do 1476. godine. Uestvuje
u svim poslovima i stie profesionalno iskustvo. Prema Vasarijevim
zapisima tada je izradio i jedan karton u akvarelu. Karton je trebao
ii za Flandriju, za nekog Portugalca ...
To je vrijeme kada je dvor Lorenza da Medicia predstavljao neku vrstu platonske akademije: sa Marsiliom Ficinom i
Picom della Mirandola zanima se Lorenzo filozofijom, zajedno s Angelom Aolicianom i Luigianom pjeva sonate i narodne
pjesme, s Verrocchiom, Boticellijem i Ghirlandaiom izmilja zadatke na uljepavanju dvoraca i samog grada...( Marsilio Ficino roen je 1433. bio je istaknuti intelektualac, lijenik, glazbenik i
propovjednik svog vremena; prvi je na latinski preveo Platonova djela i traktate o magiji Egipana poznate kao Hermeticum corpus; kao mladi filozof, uz podrku svog mecene Cosima de'Medicija
utemeljio je platonsku akademiju u Firenci u kojoj se rodila renesansa; kasnije ga zadri u slubi i unuk Cosima Starijeg, Lorenzo de'Medici)
Istina, Leonardo stoji po strani. On je Lorenzov vrnjak, ali nije blizak firentinskom dvoru.
14
IV
15
Leonardovi eksperimenti sa novim medijem evidentni su i na slici Madonna del Garofano nastaloj oko 1478. godine, gdje je oito koristio previe uljenog veziva na ne upijajuem pod-slikanju:
Ve pet godina ranije, na slici Krtenje Krista, iz 1473. godine, Leonardo uspjeno koristi ulje ...
Ali, Madonna del Garofano oito je slikana klasinim pod-slikanjem uz izdane uljene slojeve:
boja je sadravala previe masno vezivo ...medium troppo ricco di olio ...
4/ 15. Leonardo da Vinci: Madonna del Garofano, crte, detalji i cjelina

Palazzo Vecchio di Firenze (Pala daltare per la Cappella di San Bernardo ; danas je slika u Mnchenu , Alte Pinacothek ; 62 x 47 cm; analogije izmeu ovog crtea i slike Madonna del Garofano
potvruju i atribuciju same slike. Ve 1475. je zapisao da koristi medij sastavljen od 1 dijela lanenog ili orahovog ulja i 2 dijela venecijanskog terpentina. Gustoa ovog medija utjecala je da se na licu
Madone moe primijetiti smeuranje boje
Crte: Paris, Biblioteque nationale;za crte je potvrena atribucija;carbonicino ripassato a punta di pannello, su carta rosata; 225 x 265 mm;
16
IV
4.2.2.
Rana Leonardova manira
Leonardu pripisan detalj na Verrocchievoj slici Krtenje Krista, iz 1473. godine, ve predstavlja tipian
primjer LEONARDOVE RANE MANIRE ...
Prema mnogim zapisima sliku nije naslikao Verrochio ve njegova radionica. Sam Verrocchio ostao je slavan
prije svega kao uitelj Leonarda, Ghirlandaia, Perugina i Lorenza di Credija, a moda i Botticellija. Bio je,
kako kazuje Vasari skulptor i ...
...rukovao je kistom samo prema potrebi i ne jako struno
ali je bio sposoban da poduava prije svega crte i anatomiju ...
4/ 16. Leonardo da Vinci: Pejza sa rijeke Arno; Valle del'Arno, detalj

Firenze, Uffizi. na crteu je tekst: di Santa Maria della Neve al di 5 d'agosto 1473...
Umjetnici koji su izali iz njegove radionice i u svojoj konanoj fazi pokazali tako razliite orijentacije,
svjedoe da je ova radionica bila sve prije nego kruta kolska ustanova. Vie je nalikovala eksperimentalnoj radionici u kojoj su traili nove mogunosti i sam majstor i njegovi uenici.
Oito i pejza u daljini ...15 bljeti kao ni jedan drugi, jo najmanje Verrocchijev !
Oito je da se pojavio umjetnik, kojem se linearna perspektiva uinila zastarjelom,
te je radije upotrijebio nove mogunosti zrane perspektive.
U Firenci, u vrijeme oko 1470. to je mogao biti samo Leonardo da Vinci !
Mnogo kasnije, u svojim zrelim godinama u svom Traktatu, nastalom oko 1500. godine, Leonardo savjetuje kako se moe slikati pejza pomou stakla:
uzmi staklo dobro ga uvrsti izmeu svojih oiju i stvari koje eli da naslika.
Zatim se udalji od pomenutog stakla
( toliko da moe ispruenom rukom crtati po staklu) uvrsti glavu nekom spravom, tako da se nikako ne moe pokrenuti.
Iza toga zatvori i pokrij jedno oko i kiicom ili pisaljkom obiljei na staklu ; prenesi na dobru hartiju i boji je
Komparacijom ovog pejzaa na Verrocchijevoj slici i Leonardovog ranog crtea prosto se nameu analogije ... Ova slinost se zapaa i prostim okom
Kako zapisuje Vasari ...dio pejzaa u pozadini, donekle je ve obiljeen sfumatom, magliastim ublaavanjem kontura, zbog kojeg se priinja,
kao da izmeu gledaoca i naslikanog objekta stvarno postoji atmosfera:
15
Wolf: Rojstvo novega veka, Ljubljana 1968, str. 61.
17
IV
4/17.
4/ 17. Leonardo: Krtenje Krista,detalji
4/ 18. Leonardo da Vinci: Pejza sa rijeke Arno; Valle del'Arno, detalj
Firenze, Uffizi. na crteu je tekst: di Santa Maria della Neve al di 5 d'agosto 1473...
4/18.
IV
On ne razmilja kao njegov uitelj Verrocchio ili

Pollaiuolo i Botticelli16o konturama i detaljima,
ve o trodimenzionalnim tijelima
koja bivaju vidljiva,
u veem ili manjem stepenu, zahvaljujui svjetlosti
koja ih obavija u blagom milovanju ...
Sa velikom briljivou prouava Leonardo i crtake
mogunosti chiaro scura ...
Primjer njegovih Studija draperija ukazuje i na
njegov autentian slikarski rukopis:
4/ 19. LEONARDO DA VINCI:

Studija draperije
Roma, Corsini Gallery; oko 1477; srebrenka i bijelo
uzdizanje na specijalno prepariranom, crvenom
papiru za srebrenku;
4/ 20. LEONARDO DA VINCI: Studija

draperije, detalj
Louvre, Pariz;1470.
za vrijeme studija kod Verrocchia; grizaj na platnu;
na sivo laviranje naneseno je bijelo uzdizanje;
vidljivo je i polu suho bijelo rafiranje; (sline
studije nalaze se i u opusu Lorenza di Credija);
analizom je utvreno da je kasnije ovu studiju
koristio za odjeu Djevice na slici Blagovijesti...
U njegovom prvom firentinskom periodu, tokom
sedamdesetih godina, Leonardo slika u razliitim
tehnikama.
16
Karamehmedovi: LIKOVNA UMJETNOST, Sarajevo 2006/ str. 232
18
IV
Tako postoje dvije slike Navjetenja: minijaturna slika, danas u Louvreu , graena u tehnici tempere i ranija verzija u ulju i temperi, koja se danas nalazi u Firenzi u galeriji Uffizi
4/ 21. Leonardo da Vinci: Annunciazioni , Uffizi, detalj

Firenze, Uffizi; 1472/75; 104 x 217 cm; tempera i ulje na dasci;
4/ 22. Leonardo da Vinci: Annunciazioni, ; Louvre,detalj

Paris, Louvre; iz Coll.Campana; 1478.; 14 x 59 cm; tempera na dasci;
Detalj anela ( kojeg vidimo na detalju ( 4/21.) je vjerojatno i ovdje pod-slikan slino kao na Louvreskoj slici ali je prisutna i
modelacija uljenom bojom; ova slika je najprije pripisana Ghirlandaiu ali je nakon komparacije sa jednim Leonardovim
crteom ( mali Leonardov crte ruke anela, iscrtane sanguinom danas se nalazi u Oxfordu u Christ Church (; 85 x 95 mm),
pripisana njemu;
laboratorij u Louvreu je radiografijom utvrdio postojanje bijele preparacije, vrste i tanke, onakve kakvu su prakticirali jo
gotski majstori; sam nain rada je tipian stil minijaturista. Luovreska verzija - tempera na dasci ukazuje na arhaian
pristup gradnji (laboratorij u Louvreu je radiografijom utvrdio postojanje bijele preparacije, vrste i tanke, onakve kakvu su
prakticirali jo gotski majstori; sam nain rada je tipian stil minijaturista)...
Naime, tehnika slikanja temperom nanosila se kratkim pokrivajuim potezima TRATTEGIARO, PUNTEGIARO ... koji su
osuili ve za nekoliko minuta ... Ove boje su obogaivali jedino dodatnim lazurama ...
19
IV
20
Mnogi pigmenti su se ve kod iluminacija nanosili lazurno, neki iskljuivo sa uljem odnosno smolastom olifom ...
U to vrijeme je Leonardo bio jo kod Verrocchia. Sa bratovtinom Compania di san Luca putuje sve do Kaira i zaokruuje svoje univerzalno obrazovanje !
Sve do 1476. godine Leonardo je smatran Verrocchijevim asistentom. Tek krajem 1476. godine Leonardo seli u svoj atelier ( iz knjiga rauna njegovog oca vidi se da mu je on, ne samo to mu je naao
atelier i kao imuan ovjek mogao nai naruioce, za njega plaao i takse i to sve do 1480. godine.
Leonardo se, dakle, ne odrie svih onih briljivih iscrtavanja i pod-slikanja temperom ni u sluajevima kada sliku nastavlja obogaivati uljem. Ali, kako smo ve napomenuli, u njegovim oima nova
metoda je imala dvije velike prednosti: omoguavala je korekture u svim fazama rada, ali i reljefnu imitaciju prirode. Dakle, injenica jeste da i Leonardo, u godinama izmeu 1472. i 1500. studira
flamanski nain slikanja uljenim bojama ...
Zapoinje eksperimentiranjem na kovrama anela na slici Battessimo di Cristo i uporno
istrauje tokom svog prvog firentinskog perioda, kao i tokom djelovanja u Milanu na dvoru Il
Mora. Iako Leonardo studira flamanski nain slikanja uljenim bojama njegov odnos do slikanog
sloja kao materije sve do kraja je blii klasinoj Giottovskoj gradnji sa minimalnim izmjenama u
funkciji materijalizacije slikarskog izraza...To je suprotno flamanskoj tradiciji, koja je ipak
utemeljena na slikarskim principima minijaturista.
Leonardov opus je u cjelini skroman. Naslikao je relativno mali broj djela, koja su na nesreu
veoma postradala zbog tehnikih istraivanja o kemiji boja, novim medijima, osnovama, novim
metodama slikanja ...
Njegov portret muziara raen je na flamanski nain, interpretiran kao portreti Antonella da
Messine:
4/ 23. Leonardo: Ritratto di musico

Milano, Pinacoteca Ambrosiana, 1485/90;43 x 31 cm; portret muziara; vjerojatno je u pitanju bio
Franchino Gaffurio ( maestro di cappella del duomo di Milano) ... u ruci dri partituru... tempera
i ulje na platnu;
4/ 24.
Messina: Condottiero
Paris, Louvre; 1475.; 35 x 28 cm; ulje ; slika prenesena sa daske na platno 1865, kada je stigla u
Louvre; gotovo je sigurno da je Messina, na putu za Veneciju proao kroz Milano te 1475. godine,
te je tako uticao na portretiste Milana, posredno i na Leonarda ...
IV
Portrete su slikali i Leonardovi uenici.

1488. ima Leonardo bottegu u Firenci.
Kako opisuje njegov tadanji trinaestgodinji uenik Bernardino Luini
...17Metar me smjestio u golemu i zaputenu kuu .
Izvana je bila crna i izgledala strano. Iznutra je, naprotiv, bila svjetla i gotvo bez zidova.
Njezine su sobe bile sruene kako bi oslobodile mjesto velikom prostoru ispunjenome najzaudnijim artefaktima
koje ste mogli zamisliti.
U prizemlju, pokraj predvorja, nalazile su se itave zbirke rasadnika, lonaca za cvijee, krletki sa evama, fazanima,
ak i sokolovima.
Pokraj njih bili su nabacani kalupi glava ...
Posvuda su se nalazila zrcala. kao i svijee.
Da biste doli u kuhinju, morali ste proi kroz hodnik ispunjen drvenim kosturima i propelerima,
koji bi svakomu utjerali strah u kosti ...
U kui su stanovali i drugi maestrovi uenici ...
Uenje nije ukljuivalo samo slikovnu znanost:
... nauio me i itati i pisati klasini latinski i grki ...
Dunosti su se vremenom utrostruile te su ukljuivale i uenje drugih znanosti kao botanike ili astrologije ... Tih je godina
maestrova krilatica bila ...
Lege, lege, relege, ora, labora et invenies
( itaj, itaj, poovo proitaj, moli se, radi i nai e)
4/ 25. Leonardo: Studija
17
Javier Sierra: Tajna veera, Zagreb 2006, str. 141.
21
IV
4.2.3.
Zrela Leonardova manira
Leonardova zrela faza poklapa se sa njegovim prelaskom u Milano kod Ludovica il Mora. Vjerojatno je Ludovica il Mora upoznao prilikom posjete ovoga Lorenzu delMediciju nakon ubojstva
Giuliana 1478. Tada je Leonardo, sa Verrochiem u vrtovima Medici. Moro ga, u poetku cijeni, prije svega kao zabavljaa i vrsnog vojnog inenjera. Iako je bio snaan protivnik rata koji je nazivao
pazzia bestialissima , bio je oaran ratnim strojevima koje je smiljao.
Vojvoda ga je pozvao na dvor najprije zato to je uo da izuzetno pjeva a kasnije je poruivao i slike...To je vrijeme njegovog velikog uspona i slave.
Vasari posebno naglaava da je Leonardo , pratei se na liri, boanstveno pjevao ... Bio je, kako navodi Fritjof Capra u svojoj knjizi Leonardova znanost ( Zagreb, 2010.)
...umjetnik izvanredne tjelesne ljepote, koji je izraavao neizmjernu gracioznost u svemu to je radio
i koji je njegovao svoje veleumlje ...
Posjedovao je veliku snagu i spretnost, bio je to ovjek kraljevskog duha i goleme irine uma ...
Bio je vrlo svjestan svojeg jedinstvenog genija i svojih vjetina, no time se nikada nije hvalio ...
Paolo Giovio je zapisao da je ...
predivno pjevao pratei se na liri na veselje cijelog dvora ...
I sam Leonardov opis priroene uglaenosti svojstvene svakom slikaru, otkriva nam puno toga:
Slikar vrlo oputeno sjedi pred svojim djelom, dobro odjeven, rukujui vrlo laganim kistom i njenim bojama.
Kiti se odjeom koja mu se svia , njegov je dom ist i ispunjen ugodnim slikama,
a esto ga prate glazba ili oni koji itaju razliita predivna djela ...
Kako je zapisao Anonimo Gaddiano ...
...u svojim je mlaim danima bio i odlian jaha ...
Prema Vasariju, u mladosti je bio ...
... tjelesno toliko jak da je mogao odoljeti bilo kakvom nasilju,
svojom je desnom rukom mogao saviti eljezni obru kucala na vratima ...
Mnogi smatraju da je Verrocchijev kip Davida portret mladog Leonarda ...
4/ 26.
Leonardovo vrijeme: Historijska karta
22
IV
23
Leonardo je sada uven i kao umjetnik i kao naunik. Njegove znanstvene teorije i umjetnike inovacije, bile su bazirane na paljivom promatranju i preciznom dokumentiranju. Njegove teorije sadrane
su u mnogim biljenicama, a veina ih je sauvana u rukopisima. Budui da se ne moe lako deifrirati, potrajalo je izvjesno vrijeme do objavljivanja, nakon njegove smrti. Tada je to dovelo do
revolucije u znanosti ( meteorologija, hidraulika, strojarstvo, aerodinamika, geologija, magnetizam mjeseca... Sa Marcantonijem della Torre, izvanrednim filozofom koji je tada radio u Paviji, izuavao je
anatomiju ljudskog tijela; prouavali su Galenovo uenje...( ve 1085. godine Konstantin Afrikanac prevodi u Monte Cassinu arapska i grka medicinska djela; prvi pomen seciranja ostavio je Gulielmo
de Saliceta u djelu Chirurgia , Bologna, 1275).
Tada e zapoeti i svoju prvu verziju uvene Madone u spilji; Vergine delle rocce. Ali, jo uvijek se ne libi ni dekorativnih projekata: realizira sve pripreme oko dvorskih vjenanja; 1489. vjenanje
Gian Galeaza Sforze i Isabelle d'Aragon , kasnije i vjenanje Ludovica il Mora i Beatrize, te Anne Sforza i Alfonza d'Este. Tih godina bavi se i poslovima za Isabelli d'Este.
To je i vrijeme njegovih ambicioznih projekata, izmeu ostalog i na podruju skulpture, kasnije i radova na slici Posljednja
veera, te vrijeme osnivanja Accademie Vinciane.
Accademia Vinciana je prva slikarska kola sa nazivom akademija . ( Akademija Sv. Luke koju je poetkom XIV vijeka
osnovao Bernardo Daddi u Firenzi nije jo imala karakteristike renesansne obrazovne ustanove).
Leonardo je osniva u Milanu 1494. godine. U stvari, to je suvremena majstorska radionica, koja pored edukativne funkcije sadri
ve i elemente i atribute koje e ovaj termin sadravati u budui vremenima: okupljanje vrhunskih talenata ( umjetnika i naunika)
koji u diskusijama rjeavaju probleme umjetnosti ( i nauke).
Ujedno je to bio i zajedniki studij i sigurno nije sluajnost da je i glavni dio TRAKTATA Leonardo napisao u ovom milanskom
periodu, koji se, na alost, prekida ve 1500. godine U Traktatu komparira slikarstvo sa drugim umjetnostima i detaljno
govori o likovnom prikazivanju ovjeka, draperija, svjetla i odsjeva, o perspektivi itd.
Tada je sa matematiarom Luccom Paziollijem, koji dolazi u Milano 1496. napisao i traktat Divina proportione. Konstruirao je
ve i neku vrst optike komore ... u kojoj su se slike pokretale ...
Sa Marcantoniem della Torre, izvanrednim filozofom, koji je u vrijeme njegovog boravka u Milanu predavao u Paviji, izuavao je
anatomiju ljudskog tijela. Prouavali su i Galenovo uenje, pitanja iz oblasti medicine ...
4/ 27. Leonardo da Vinci: Zaetak u materici , detalj

Dvorac Vindsor; kraljevska biblioteka; oko 1510; crte perom; 30,4,5 x 21,5 cm.
Meu njegovim uenicima poznatiji su i Marco d'Oggione, te Giovanni Antonio Boltraffio ( naslikao nagu Mona Lisu ).Tu
su i njegovi uenici Ambrogio de Predis, Bernardino Luini ( 1475 ? 1532?; pripisuje mu se najvei stepen originalnosti;
najvanije djelo: freske u Monostero Maggiore i oltarske slike u Breri ...), Giampietrino (Giovanni Pedrini), , Cesare da Sesto,
Salaiano i Gian Giacopo Caprotti ( Salaianu se pripisuje jedan rad u ulju ; neka njegova djela je sam Leonardo dotjerivao).
IV
24
Od 1506. godine dalje tu je i njegov vjerni uenik i suradnik Francesco Melzi ( roen u Milanu,1493-1570; sin aristokrata Lombarda; minijaturist ; pripisuje mu se ENSKI PORTRET ; d. Ermita; iz
1520; ulje na platnu ali preneseno sa drvenog nosioca);po oporuci Leonarda je i njegov batinik - vjerni).
Ve 1490. godine u njegovu radionicu je uao i Gian Giacomo Caprotti da Oreno, zvan Salai ili Salaino
Leonardo ga je naslikao kao Ivana Krstitelja :
4/ 28.
Leonardo: Sveti Ivan, baptist
Louvre, Pariz; 1513/16; ulje na drvu; 69 x 57 cm. Izmeu 1510/15 nastaje i slika San Giovani (Bacchus) prema nekim miljenjima
djelo njegove radionice Pretpostavlja se da je kao model koristio svog uenika Salaia ...
Invazijom Louisa XII godine 1499. prekida se ovaj plodan period. U Milano ulaze gaskonjski strijelci ( rue i model Leonardovog
spomenika ( Francesco Sforza na konju). Il Moro bjei u Insbruck, a Leonardo sa Melzijem u Vaprio, zatim, na putu za Veneciju
ostaje i kod Isabelle d'Este u Mantovi. Iste godine je u Firenci.
Nakon toga Leonardo je putovao, djelovao u Firenci ( gdje 1499. crta karton Sv. Ana Samotrea.... U tom periodu bavi se i
teoretskim radom, naunim istraivanjima... Prijatelj mu je i Niccolo Machiavelli ( pribavi mu narubu za oslikavanje sale u Grand
Consiglio u Palazzo Vecchio...uvenu bitku kod Anghiaria ); tu zapoinje i La Giocondu koju nikada nije zavrio ( tokom jednog
istraivanja otkriveno je da se ispod ove slike nalazi druga, jako slina gospoa , ali ozbiljna i bez smijeka; ime Mona Lisa dao joj je
vjerojatno kasnije Vasari).
24. rujna 1513. Leonardo odlazi u Rim, gdje je tada i Michelangelo ( izmeu njih je postojala velika netrpeljivost).
U Rim putuje iz Milana, nakon smrti svog mecene Giuliana de'Medicija, brata pape Leonea X ( Giovanni diMedici postaje papa
Leone X 1513. godine) , kako je sam zapisao ...
...sa Giovannijem , Melzijem, Lorenzom i Faugojom, sa nekoliko svojih najdarovitijih uenika.
Oni su u Milanskom periodu i vie nego to je dobro uestvovali u nastajanju njegovih slika ...
U Rimu je Leonardo dopustio Rafaelu da kopira Lisin portret koji je tada vidio u kui Lisinog oboavaoca iz djetinjstva ( vjerojatno i
naruioca portreta) Giuliana de Medicia. Kasnije ga je sam Giuliano vratio Leonardu da ga zadri, jer se oenio, prihvata
gostoprimstvo francuskog kralja... Za francuskog kralja, u prvoj fazi ( 1507-1513) radi u Milanu, najprije na dvoru namjesnika
Charlesa d'Amboisea, ali je 1507. godine i sam Louis XII u Milanu. D'Ambois je na odreen nain vratio slavu nekadanjem
Sforzzinom dvoru. Ustvari, Leonardo do 1513. boravi povremeno u Milanu i Firenzi, gdje esto posjeuje svoju polumajku i
polusestre, skrbei se za njih. Definitivno gostoprimstvo francuskog kralja prihvata 1517, kada u pratnji Melzija odlazi u, dodijeljen
mu dvorac Cloux, u neposrednoj blizini dvora Franje I. u Amboisu na Loari.
IV
25
Za veinu njegovih radova bi se moglo rei da su non finito. Tako i sliku Giocconda nije nikada zavrio. Ponio ju je sa sobom u Francusku. Jednostavno nije htio da je fiksira do kraja...Beskonanost
izraava svojim sfumatom ... Dakle, kako napominju mnogi njegovi kroniari ...
...oigledno je da je Leonardo, zbog svog shvaanja umjetnosti, zapoeo mnoga djela a da nijedno nije nikada zavrio.
uvenu studiju za sliku SantAnna, La Madonna, il bambino e suo Giovannino, Leonardo je zapoeo kasnije, nakon slavnog povratka iz Milana u Firencu. Tema je biblijska Bezgranina enja
koju slika izraava, prema mnogim teoretiarima, predstavlja kasnu kompenzaciju za nedokuivo materinstvo. Sam je proveo djetinjstvo bez prave majke uz dvije pomajke...Naime, Leonardo je imao
majku i dvije pomajke: Caterina... madre naturale , di buon sangue ( kako je zapisao djed Antonio, kada je Lionardu bilo pet godina Caterina je ve bila supruga drugog ...dok je prva supruga Piera,
svega 16 godina starija od Leonarda, bila Albiera , a druga supruga Francesca mu je rodila i sina, Leonardovog polubrata). Dakle, svoje prave majke sjea se Leonardo kao kroz san, ali je kasnije imao
jo dvije pomajke... to se povezuje sa Leonardovom psihom, kao i sa temom ove nikada zavrene slike ...
Ovaj karton najzornije ukazuje na neizmjerno bogatstvo izraajnih mogunosti.
Moda je tipian Leonardov rukopis oit na ovom studijskom crteu, ak i izraajnije nego na nekim zavrenim slikama. Ovu maniru modo secco
razmotrili smo u prvom eseju
Na konanoj verziji slici u Louvreu - je izostavljen lik sv. Ivana; moda je neke dijelove do slikao Melzi Iako su kardinali Antonio de Beatis i
d'Aragona vidjeli ovu sliku u Clouxu, kasnije ju je Melzi vratio u Italiju. Kardinal Richelieu ju je naao 1629/30; kasnije je stigla u Louvre. Sliku je vjerno
opisao u pismu Isabelli dEste otac Pierr da Noerall. ak i njeno simbolino znaenje:
Marija prua ruke prema Djetetu jer hoe da ga odvoji od janjeta, simbola rtve, dok Ana zadrava kerku (ovaj lik je gotovo ravnoduan)
i ona moda simbolizira Crkvu, koja ne eli da sprijei Kristovo stradanje ...
4/ 29. Leonardo da Vinci: SantAnna, La Madonna, il bambino e suo Giovannino

London, National Gallery; zapoinje oko 1498. godine; karton je Pietro de Novellara vidio kod Maestra u Firenzi 1501.; papir, formata 159 x 101 cm; karton
za sliku raen u tehnici Il modo di colorire secco
Zapisano je da je narudbu za sliku SantAnna... preuzeo od Filippina ...
... koji je uljudno prepustio posao Maestru sliku za oltar Svete blagovijesti. Fratri iz reda deServi primili su ga kod sebe, izdravajui i njega i cijelu
njegovu porodicu. Dugo ih je drao u iekivanju, a da nita nije zapoeo.
Konano je napravio crte koji je zadivio ne samo umjetnike ...
Mnogi smatraju da je inspiracija za ovu sliku bila Masacciova freska Sv. Ana sa bogorodicom i djetetom. Karton, kao i kasniju sliku ( koja nikada nije
zavrena do kraja) nosio je sa sobom sve do Francuske, i nalazile su se kod njega i u asu smrti Dokumenti pouzdano potvruju da je postojao jo jedan
karton, o kojem se pisalo da je poslan francuskom kralju ( ostalo je zapisano da ga u francuskoj kralj zamolio da oboji taj crte Sv. Ane, ...
...ali sve je to, po njegovom obiaju, dugo ostalo na rijeima ....
U meuvremenu je boravio izvan Firenze, u Mantovi, Veneciji, kasnije Milanu ( u to vrijeme, izmeu 1507-1511. esto posjeuje u Firenzi svoju polu majku i
polu sestre, skrbei se za njih ...), Rimu ... Karton, kao i slika SantAnna, ... izraava bezgraninu enju i, prema mnogim teoretiarima, predstavlja kasnu kompenzaciju za nedokuivo materinstvo (
IV
26
sam je proveo djetinjstvo bez prave majke uz dvije polu majke). Postoji bitna razlika izmeu kartona u Londonu u Nat. Gallery i verzije
nedovrene slike u Parizu u Louvreu; zato se pretpostavlja da je londonski karton nainjen u Milanu za prvu izvedbu djela, koje je danas
izgubljeno ( o firentinskom kartonu nema danas ni traga ali o njemu govori Vasari ; bio je izloen u samostanu u Firenci , kao priprema
za palu).
ak ima pretpostavki da je postojao i trei karton ( neki Vasarijevi opisi jednog od kartona, ne podudaraju se ni sa nezavrenom slikom, ni
sa londonskim kartonom, ni onim drugim; po svjetskim muzejima postoje neki fragmenti koji su moda pripadali tim izgubljenim
kartonima).
U svom treem dijelu Vite Vasari je definirao znaaj pojedinih umjetnika za razvoj talijanske umjetnosti...
Prema njemu Leonardo da Vinci dao je, nakon Giotta i Masaccia, onu treu maniru...
...koju naziva moderna, onu snagu i odvanost crtea, ali, sa druge strane,
suprotstavljajui tome, izrazio i svu suptilnost i senzibilnost,
za sve one sitne detalje prirode, uz stalno harmoniziranje.
Svojim boanskim osjeajem za mjeru uspio je svojim figurama
udahnuti ivotnost, pokret i dah trenutka.
Zato Vasari18 , kako smo ve napomenuli, Leonarda naziva OCEM CRTEA ...
... Padre del disegno : on uspijeva, pravilnim shvaanjem bitnog,
to su Grci nazivali intelektualnim saimanjem - preciznou - kao
od nokta jednog lava dall'unghia un lione
objediniti, kako spontanost , tako i prepoznatljivu autentinost.
Leonardo je, dakle, oito ve mlad shvatio da mora crtati kao da slika i slikati kao da crta
del disegno come pittura e della pittura come disegno ...
4/ 30.
18
Leonardo da Vinci: Studija glave
IV
27
Kako smo ve napomenuli, Leonardo je crte SantAnna, La Madonna, il bambino e suo Giovannino ponio sa sobom u Cloux. Tako je njegov stil uticao i na
mnoge flamanske majstore. Kako navodi Puyvelde19...crte su mogli vidjeti prilikom boravka na francuskom dvoru. Kruili su i crtei napravljeni prema
njegovim portretima ... Tek kasnije poruuju i slike ...
U svom Traktatu sam Leonardo je zapisao:...Slikanje je uvjetovano sa deset atributa vida:
tame i svjetla, tijela (mase) i boje, forme i crtea, daljine i blizine, kretanja i mirovanja.
...Mladi student mora nauiti sve o perspektivi kako bi mogao svaki objekt da smjesti na odgovarajue mjesto.
Nadalje je potrebno da pod vodstvom dobrog majstora postepeno ui crtati pojedine partije ljudskog tijela.
Dalje mora da studira prirodu kako bi njezin unutranji red fiksirao u njegovom pamenju i shvatio njena razliita pravila.
Mora utroiti i vrijeme na promatranje radova drugih majstora20...
4/ 31. LEONARDO DA VINCI: Autoportret

Torino, Biblioteca Reale; 1512. ; 333 x 213 mm; sanguina;
Sve do kraja ivota Leonardo je ostao bie neutaene radoznalosti. Ostavio je pored evidentiranih 5.000 strana crtea i spisa, biljeaka ... Izuavao je obojenost
sjena, napravio mranu komoru, otkrio pojavu kontrakcije zjenice, izuavao svjetlost i zvuk, oko i soivo ...
Njegov zadnji Autoportret nastao je prije zadnjeg boravka u Rimu. Njegovu vidovitost Oto Bihalji Merin21 ita u njegovim ...
...bezvremeno starim oima, oima koje su sve videle i u ijim tamnim dupljama ve svetlucaju senke usamljenog rastanka.
Nema umetnika toliko obavijenog legendom, tako tajanstvenog i tako bliskog stvarnosti kao to je Leonardo da Vinci !
10. listopada 1517. Leonarda posjeuje u njegovom francuskom domu, u dvorcu Cloux, kardinal Louis d'Aragon, kojeg tajnik je opisujui taj dogaaj, spomenuo i
tri Leonardove nedovrene slike:
Djevica i Dijete sa Anom, Sv. Ivan, Firentinska gospoa. ( Mona Lisa je raena u kontinuitetu etiri godine ; zapoeta 1503.); ali nije nikada zavrena; poznato je da je Leonardo za ovu sliku uradio i
bezbroj skica dok je samo djelo blisko alla prima slikanju, ali, sa stalnim ponovnim vraanjem na crte; slikana je na dasci od topole. Intenzivne poetne seanse su trajale te prve godine od aprila do juna;
sliku je kasnije ponio u Rim; nalazila se u kui Lisinog oboavaoca i naruioca Giuliana di Medicia; tu je dopustio Rafaelu da je kopira; kasnije je ovaj portret Giuliano vratio Leonardu, da ga zadri,
jer se oenio ...). Zapisano je takoer da je tada ve imao problema sa pokretljivou ruke. Ipak, kako je zapisao biljenik Antonio de Beatis,...i dalje se sluio prstima a rukopis mu je itak i siguran.
Umro je u dvorcu Cloux, 2. maja 1519. godine.
Zna se da je ...crtee i rukopise ostavio je vjernom prijatelju Francescu Melziju. Za svog ivota Melzi je ljubomorno uvao radove ali na alost, u svojoj oporuci nije odredio nasljednika. Kako njegov
sin Orazio nije pokazivao ni najmanju sklonost prema umjetnosti i znanosti, neprocjenljiva se zbirka rasula, a njezini su dijelovi nestali, bili ukradeni ili upravo zloinaki uniteni.
19
Leo van Puyvelde: La Renaissance flamande de Eyck Metsus, Bruxelles, 1968, str. 11.
Leonardo: Traktat o slikarstvu; 499; O deset funkcija ...; s.197
21
Oto Bihalji-Merin: predgovor prijevodu Leonardovog Traktata ( Beograd, 1964).
20
28
IV
4.2.4. Suvremenici i sljedbenici

4.2.4.1. Suvremenici i sljedbenici u Firenci
4.2.4.2. Fontainbleau
4.2.4.1. Suvremenici i sljedbenici u Firenci

dovrenost Lorenza di Credija
direct painting Fra Bartolommea
procd Andrea del Sarta
dovrenost Lorenza di Credija

Vremenom i Verrocchijeva bottega, koju uspjeno nastavlja voditi Lorenzo di Credi, Verrocchijev uenik u vrijeme kada je u bottegi uio i
Leonardo, poinje sve serioznije prouavati novi medij ( djelo Huga van der Goesa Adorazione dei pastori su 1480. godine mogli prouavati
ve u Firenzi)...
Lorenzo dAndrea dOderigo, di CREDI roen je u Firenzi, 1456. godine ( umire 1537.). Ui kod oca zlatara a kasnije je kod Verrocchia
zajedno sa Leonardom, Peruginom i Pierrom de Cosimom. Kasnije vodi sve slikarske radove u bottegi Verrocchia ( pod utjecajem Savonarole
spalio je mnoga svoja djela). Bio je i restaurator. Tokom svog istraivanja uljenog medija takoer proao onaj uhodani put od tradicionalnog
pod-slikanja temperom, sa tipinim rafurama, do slobodnije gradnje uljenim bojama22 Taubes daje kao primjer njegov Portret dame , gdje je
na svim dijelovima slike, osim samog lica vidljivo grisaille temperno pod-slikanje, dok je samo lice mekano modelirano uljenom bojom u
tankom polu lazurnom sloju
Da ponovimo jo jednom: u njihovim oima nova metoda ima dvije velike prednosti: omoguava korekture u svim fazama rada, omoguava i
reljefnu imitaciju prirode. To je metoda direktno preuzeta od flamanskih majstora. Credi je sliku definitivno dovravao u tolikoj mjeri da je, kako
su primijetili mnogi ...
...bilo koja druga slika, slika drugih autora iz istog perioda, djeluje nedovrena:
4/ 32. Lorenzo di Credi: Madona col Bambino e San Giovanino

Galeria Borghese; ulje na dasci; 90cm.
U svaku fazu tehnoloke pripreme uloio je maksimum truda:

- u trvenje boja,
- u ienje i destiliranje orahovog ulja,
- u izbor pigmenata
22
Taubes: The mastery of oil painting, New York, 1953.
IV
Kvaliteta ovako koncipirane nove tehnike moe se dobro uoiti i na sljedeoj slici:
4/ 33. Lorenzo di Credi: Marija sa djetetom, sv. Sebastijanom i Ivanom Evangelistom,vei i makro detalj
Die Dresdner Galerie/ Alte Meister; prva treina 16. st.; 175 x 176 cm; ulje na dasci ( topola).
Na detalju, iako crno bijelom, vidljiva je perfekcija izrade: na slici vie nema rafiranja ni na jednom dijelu, a boja inkarnata je smekana... Boje na njegovoj paleti su brojne, tako da su
omoguavale sve gradacije:...ponekad je imao ak dvadeset ili trideset boja na stolu, a za svaku je uvao poseban kist23.
Kako navodi Busset24, u to vrijeme se jo uvijek rjee koriste slikarske palete:...na pravokutnim ploama se sloe lonii sa pripremljenim bojama ...
kod Lorenza di Credija ak ...25 lonia za razliite nijanse, prethodno pripremljene ...
23
24
Eastlake II, str.172.

Maurice Busset: La Technique moderne du Tableau, Paris 1929. str.173.
29
30
IV
direct painting Fra Bartolommea

Metoda slikanja Firentinaca, pogotovo Andrea del Sarta i Fra Bartolommea, koji su djelovali u vrijeme Leonarda i Michelangela, ali i
kasnije, najee nije osloboena utjecaja ova dva velika majstora Firenze. Fra Bartolommeo, iako eklektik ( utjecaj perspektive Rafaela,
monumentalnosti Michelangela i konture od Leonarda) , obogatio je svojim iskustvom, ne samo firentinsko, ve i venecijansko slikarstvo proirenjem tematike i novim tehnikim dostignuima ... Pravim imenom Bacio della Porta, ovaj dominikanac, bio je suvremenik Lorenza di
Credia, sljedbenik Michelangela.
Na sam kolorit , uticao je i njegov boravak u Veneziji 1509. ; tada Tizian ima 30 godina;
u pitanju je obostrani utjecaj ! Kasnije, za boravka u Rimu, Bartolommeo je bio pod utjecajem Michelangela...
Mnogi pretpostavljaju da je i na Girgioneovu invenciju, pogotovo kada je u pitanju slobodna gradnja, znaajno utjecao dolazak Fra
Bartolommea u Veneciju preuzimanje njegovog uvenog direct paintinga ...
4/ 34.
Fra Bartolommeo: Adorazione del Bambino
Galleria Borghese, Rim; oko 1500; tondo; premjer 1,12 m; ulje na drvu (drvo preparirano bijelom ili ukastom osnovom ...
Za ovaj tondo je karakteristina maksimalna dovrenost svakog detalja od najmanjih travki u prvom planu
- do vegetacije na zidinama u pozadini ...
Na tehnike karakteristike Fra Bartolommea osvrnuo se ve Eastlake 25 navodei da je , za svoje vrijeme, Fra Bartolommeo vrstan majstor
uljene tehnike tankih sonih gradacija sa moda jedinom grekom da ponegdje koristi prekrivajuu lamp-crnu i tako gubi prozranost u
sjenama Ali, najbolji radovi su bez ovog nedostatka. Evidentna je tehnoloka solidnost ove uljene tehnike U sluajevima kada slikar
zapoinje rad a prima vista , ali kasnije estim korigiranjem, preslikava odreene partije uvijek nanovo, te je tehnoloki poremeen proces suenja, a sama metoda gradnje nema nita zajedniko sa
klasinom gradnjom u slojevima kao ni sa neposrednim al prima slikanjem. Kod Fra Bartolommea se to nije nikada deavalo. Egzaktan transparentni sistem gradnje!
Eastlake26naglaava da je ak teko govoriti o pod-slikanju kod djela koje ima tako malu debljinu bojenog sloja.
Bijeli ili ukasti grund je vidljiv na svijetlim partijama sve do kraja, a vidljiv je ponegdje i crte ...
Zato se i spominje njegova gradnja kao jedan od prvih primjera direct paintinga ..., odnosno slikanju od prve ruke alla prima. Slojevi na slici prisutni su na ovim radovima samo na odreenim
mjestima bez planirane gradnje i razgranienja odreenih crtakih, valerskih i slikarskih problema na razliite slojeve kao to se deavalo esto u postupcima klasine gradnje uljene slike. Ova tehnika
predstavlja u stvari kompromis izmeu klasinog i modernog pristupa uljenim tehnikama. Kod klasinih majstora ovakvi kompromisi nisu imali negativan predznak, jer se uvijek striktno potovala
specifinost odreene materije: odgovarajue vrijeme suenja, pravilo postepenog prelaska sa posnog prema masnijem sloju, kao i od tanjeg sloja ka debljem, i t. d ...Posebna panja posveivala se izboru
medija za odreeni sloj na slici.
25
26
Methods and Materials of Painting of great Schools and Masters by Sir Charles Lock Eastlake, prvi puta publicirano 1847. ; o Bartolommeu: II knjiga, str. 172.
Eastlake II, str. 84., prema Vasariju.
31
IV
procd Andrea del Sarta

ANDREA DEL SARTO; Andrea d'Agnolo, Andrea Angeli, Andrea Vanucchi roen je u Firenci, 1486. godine ( umire 1530.). Njegov otac,
Agnolo di Francesco, bio je kroja ( sarto = kroja); Andrea je ve 1508. godine upisan u ceh Arte dei medici e Speziali. Deset godina kasnije ve je u
Fauntainbleauu. Franois I dao mu je znatnu sumu novca da u Italiji nakupuje slike za francuski kraljevski dvor ( kralja je iznevjerio i od toga novca
sebi u Firenci gradio kuu...). Kasnije bjei iz Firence pred kugom.
Andrea del Sarto je zbog svoje egzaktne i besprijekorne tehnike, nazvan Andrea senza errori ...
Stoljeima je njegova slika La Charit smatrana za remekdjelom
Delacroix u Journalu zapisuje :...ova slika zaista me dira vie nego Sveta porodica Rafaelova.Moe se uiniti neto dobro na razliite naine ...
Htio bih imati vremena da je kopiram !
U tehnolokom smislu, njegov doprinos je sam zanatski procd. Za razliku od manierizma brae Carracci, koji se razvijaju pod utjecajem Raffaella,
Andrea del Sarto je suptilniji. Iako pokuava potencirati Michelangelovu plastinost bez odricanja od Leonardovog chiaro-scura, njegova se ulja
istiu, prije svega, tehnikom i bojom u kojoj je, od svih Firentinaca, najblii Giorgioneu i Tizianu. Ima srodnosti i sa Correggiom. Kod njega su, naime,
evidentni ve poetni elementi baroka.
Andrea del Sarto kolovao se kod Piera di Cosima, ijim posredstvom je upoznao i nain rada Huga van der Goesa. Kasnije su na njega utjecali Fra
Bartolommeo, Leonardo i Michelangelo.
U svom burnom ivotu djelovao je u vie kulturnih sredita. Pored Firence i Rima, znaajan je i njegov boravak u Fontainbleauu. Bio je uitelj
Domenica Puliga, Giorgia Vasaria i Jacopa Pontorna. Njegovi uenici i sljedbenici izgradili su umjereni manirizam.
4/ 35. Andrea del Sarto: Caritas; La Charit; procd u gradnji slike

Nat.G.Washington, coll.Kress , Washington; 1518; 1,200x0,927 m ; original - ulje na drvetu; 1751. slika je doivjela transpoziciju na platno; ; sama
kompozicija podsjea na Leonardovu Sv. Anu ...; u svom burnom ivotu Andrea del Sarto je djelovao u vie kulturnih sredita; pored Firence i Rima,
znaajan je i njegov boravak u Fontainbleauu... tu nastaje i ova njegova uvena slika; ( na slici se na jednom papiru, lijevo dolje nalazi signatura: Andrea sartus Florentinus me pinxit MDXVIII ).
analizirano je i pod-slikanje slike Caritas : nema imprimiture olovno bijelom uljenom bojom, iako je slikano direktno uljem; na alost, zbog ovog direktnog slikanja na posnu osnovu danas su vidljiva
zatamnjenja ( (kalcijum rezinat );plave boje su pod-slikane azuritom izmijeanim sa olovnom bijelom , ponegdje se nasluuje i zelenkasta gama; posebno je zabiljeena njegova prigodna grisaille
tehnika, realizirana za proelje crkve Santa Maria del Fiore ( ovaj prikaz pria i legendi doarao je bareljefe na fasadi proelja); dekoracija je upriliena prigodom sveanog doeka pape Leona X (
Medicia); proelje crkve je bilo napravljeno iz drveta na kojem je Andrea slikao ...
Zahvaljujui iscrpnoj studiji Bergeona27, danas imamo dodatne podatke o ovoj slici:
27
Sgolne Bargeon: Science et patience ou la restauration des peintures, Paris 1990;
IV
32
nosilac:
drvena ploa od etiri hrastove daske vertikalne orijentacije vlakana, prekrivene bijelom osnovom sa tutkalom i gipsom ( Gesso
Cenninija); 1751. godine slika je doivjela transpoziciju na platno ali se danas vide na oteenjima tragovi starih oteenja karakteristinih
za drveni nosilac ( ovo je pogotovo dolo do izraaja nakon skidanja laka i preslikavanja ...);
iscrtavanje:
briljivi crte vidljiv je ponegdje i na gotovoj slici;
ali, oito su, samom iscrtavanju na platnu, prethodile i briljive studije: naime, pripremni crtei, tipini za renesansu, bili su uobiajeni
proced prije samog zapoinjanja rada na slici, kako u zidnoj, tako i u tafelajskoj tehnici
primjer je studija Andrea del Sarta Glava mladia sa kovravom kosom studija za fresku u Poggio a Caiano, a jo briljiviji primjer
je studija Lorenza di Credija izraena u tehnici crtea srebrenkom ( metalnom pisaljkom sa srebrnim iljkom sa kojim se izvodi crte
na specijalno prepariranoj podlozi; daje poteze hladnog prizvuka, ali kasnije, kemijskim procesom starenja potamni i dobije topliju gamu
... srebro prima sumpor iz zraka, a eventualno i iz podloge - papirne mase i preparacije, i prelazi u sumporno srebro koje je crno; stari
majstori su koristili tople podloge na kojima su sitni djelii srebra reflektirali smei ton ...; poto je u ovoj tehnici onemogueno i najmanje
razmazivanje kao i intenzivniji potez veim pritiskom, sjene se postiu samo gusto poloenim paralelnim i unakrsnim potezima
discipliniranom tonskom gradacijom koja stvara grafiki ritam i dramatinost ...)
na sivom i crvenkasto toniranom papiru srebro ostavlja na papiru, kao i na pergamentu jo slabiji trag
od olova. Zato nalazimo u starim zapisima upute kako treba pergament premazati mjeavinom
kotanog praha ili kotanog pepela ( a spominju se i izmrvljene ljuske od jajeta) i pljuvake; slino
se koristio i gips; crvenkasto toniranje je posljedica nanoenja one tipine Leonardove tutkalne
preparacije ( sa gipsom i crvenim bolusom ...);
4/ 36. Andrea del Sarto: Glava mladia sa kovravom kosom

Paris, Louvre; 1521.; 33,5 x 25,5 cm; crvena kreda na oker toniranom papiru; crvena kreda u
literaturi se spominje kao Grafio rosso, Lapis rosso, lapis Amatita, Pierre rouge, Sanguine, a u
sjevernim zemljama Rttel ...
Andrea del Sarto ovom studijom ukazuje na onu tipinu zanatsku odgovornost, iskazanu ve u
pripremnim radnjama ( u ovom sluaju briljivom iscrtavanju i studiranju svakog detalja za buduu
fresku);
4/ 37. Lorenzo di Credi: Portret mladia

Dsseldorf, Kunstmuseum; 19,1 x 13,9 cm; srebrenka na sivom i crvenkasto toniranom papiru.
Lorenzo di Credi je majstor renesansnog okruenja (pomonik Verrocchijev kod kojeg je egrtovao zajedno sa Leonardom), poznat po svojoj izuzetnoj zanatskoj
odgovornosti; svi njegovi radovi su tehniki brino i savjesno uraeni pa mu tako ni srebrenka ne stvara potekoe; ova tehnika potencira suptilnost linije, strogu i
discipliniranu gradnju forme pomou linija i ploha u linearnom rasteru ...
33
IV
4.2.4.2.
Fontainbleau
Znamo da je Leonardo svoje zadnje godine ivota proveo u Fontainbleauju, dvoru francuskih kraljeva, i tako sudbonosno uticao na
procvat renesansne umjetnosti u Francuskoj.
Pored Leonardovog doprinosa Fontainbleauju , pogotovo slikarstvu, iz Italije dolaze i drugi uveni majstori:
- Cellini, kada je u pitanju skulptura, kao i primijenjena umjetnost, te
- Rosso Fiorentino koji je prenio, prije svega svoja zanatska iskustva na podruju zidnih dekoracija i tuka,
- tu je neko vrijeme i Andrea del Sarto, ali samo na kratko, dok je Michelangelo poziv odbio ...
4/ 38. Lara: Dvorac Fontainbleau

Cellini se divi Leonardu ve u Firenzi, u vrijeme kada nastaje ambiciozna kompozicija Bitku za zastavu ...
Mnogi smatraju da je ova studija svojom dramatinou i uznemirenjem nagovijestila barok ...
Benvenutu Celliniju, talijanskom zlataru, kiparu i piscu ( 1500-1574, Firenza) otac je bio arhitekta, dobar crta i strastven muziar ( izraivao je violine i neke instrumente u slonovai, znao je latinski i
pisao stihove ...); i sam Benvenuto svira flautu i rog, odlian je crta, zlatar, graver, kipar, livac, inenjer, oruar, strojni strunjak ,
odlian strijelac ...a uz sve to je imao buran ivot pun sukoba, kraa, ubojstava i tamnovanja ...
Kako je zapisao Cellini ...studija je postala prava kola svijeta - prikaz ogorene borbe ... Cellini je sam izuzetan crta. Zato je
njegov sud o Leonardovom kartonu toliko znaajniji.
4/ 39. Benvenuto Cellini : Perzej s Meduzinom glavom, detalj

Vezano za vjetinu crtanja - Cellini u svojoj Autobiografiji zapisuje i sljedee: ...dobrog crtaa prepoznajemo po umijeu crtanja
golog mukarca ili ene i zato je neophodno da se zapoinje zlatarskim ili kiparskim zanatom ...
Ruke zlatara i kipara su pipale formu, klizile po krivini linija i osjetile usaenost kostiju ...
Kako zapisuje Vasari, Rosso Fiorentino je doao u Faontainebleau kod Franoisa I , na preporuku Aretina 1530. godine i ubrzo
postao Prvi slikar Kralja.
Iako je radio i uljane slike, poznat je po zidnim dekoracijama i tuku
Kasnije je Francesco PRIMATICCIO, jedan od najznaajnijih manirista, osniva Fauntainbleuske kole ... PRIMATICCIO ; Le
Primatice roen je u Bologni 1594 ( umire 1570. u Parizu ) slikar, kipar, dekorater i graditelj. Mnogi pretpostavljaju da je uio kod
Giullia Romana ( sa kojim je zajedno radio freske i tuk); bio je dvorski slikar Franoisa I.
34
IV
Ali, da krenemo redom !
Prethodnici Fontainbleauja
Sjeverozapadno od Alpa, na podruju dananje Francuske, razvija se, u okviru gotske iluminacije , prije svega Il de
France, gdje nastaje i uveni Molitvenik Jeane dEvre
Evidentan je i utjecaj Siene preko Avignona na francusko
slikarstvo u cjelini. U minijaturama Simone Martinija osjea
se spontana slobodna kompozicija suprotna strogim
dekorativnim gotskim shemama njegovih oltarskih slika.
Dakle, tehnika iluminacije prisutna je u opusu veine slikara
gotike i renesanse i predstavlja nezaobilaznu kariku u
sazrijevanju vlastitog rukopisa velikih majstora 15. stoljea. Zato
je znaajan i utjecaji Simone Martinija, preko Avignona:
4/ 40. Jean Pucelle : Izdaja Krista i Blagovijesti,

Molitvenik Jeane dEvre ; Il de France; danas:Metropolita
Museum, New York; 1325/28 ; 8,9 x 6,2 cm;
tempera i zlatni listii na pergamentu; slikan u stilu grisaille ima plastinost koju drugi umjetnici nee koristiti jo iduih pedeset godina ...
Na marginama se javljaju takozvane Drolleries ... i to ak itavo stoljee prije Pucellea ... ali su jo uvijek prisutne ...u ukrasnim okvirima na
iluminacijama ...
4/ 41. Simone Martini: Allegoria Virgiliana

Pergament se danas nalazi u Milanu: Bibliotteca Ambrosiana, ms. Ambrosiano S.P. 10.27,f.1v ;Simone Martini je lino poznavao Petrarchu (130474).
Detalj frontospisa Petrarchine kopije Virgila Allegoria Virgiliana Simone Martinija, minijatura na pergamentu, naslikana 1340/42. godine u
Avignonu, kada je tamo bio i Petrarca, nagovjetava onaj vid umjetnosti iluminacije koji kasnije procvjeta na Sjeveru ...
IV
35
Sazrijevanju vlastitog rukopisa majstora 15. stoljea pridonijeli su braa Limbourg.

Porijeklom Flamanci, ali nastanjeni u Francuskoj unijeli su u francusku iluminaciju flamanski
naturalizam, ali je oito da su se na svojim putovanjima upoznali i sa toskanskim slikarstvom.
Sa sjevera prodire narativnost:
Flamanci se raduju pripovijedanju, prikazivanju dogaaja u pejzau; u njihovim radovima osjea se
nesputana ovozemaljska radost:
dakle, Braa Limbourg u Pariz donose flamanska iskustva, te tako utjeu na Jeana Fouqueta, koji je i
sam boravio u Italiji ...
4/ 42. Braa Limbourg: Horarij vojvode berryjskog, detalj

Chantilly, Muse Cond; 1416. (rad na polju i etai ispred parikog Louvrea); minijatura na
pergamentu; zanatska perfekcija u kontekstu slikarskog izraaja i tehnoloke gradnje.
4/ 43. Jean FOUQUET: Horarij Etiennea Chevaliera; Sv.Martin i prosjak
Realistiki prirodni pristup u minijaturnom slikarstvu bitno je uticao i na druge oblasti slikarstva: javlja se konkretan prostor u ovom sluaju okolina
Pariza. Pokuaji izvoenja perspektive u pejzau posljedica su utjecaja Italije: Fouquet je boravio u Italiji 1445. godine. Napulj je u to vrijeme stjecite
mnogih slikara. Mnogi sugeriraju da je tu boravio i Jean Chapus, maestro dellAnnunciazione di Aix, u vrijeme izmeu 1438-41. Alfonso Prvi
dAragon je bio kolekcionar i imao je niz djela Jana van Eycka i Rogiera van der Weydena . Mnogi misle se da je Rogier van der Weyden kod
njega i boravio 1442. godine , kao i Jean Foquet izmeu 1443/47. Kako je zapisao Faure ...
28
Jean Fouquet pripada istoj dobi kao Jeanne dArcOn je otac i uitelj francuskog slikarstva ...
U mladosti putuje Italijom ali to ne ostavlja vei dojam To je izrazito francusko slikarstvo
Uvijek je vie paljiv no zanesen, vie zainteresiran no uzbuen; uspjeno se odupire zavodljivom individualizmu Italije
To je evidentno i kod ostalih slikara tog perioda - pomno obraena i zbijena materija tvrde i guste harmonije
28
Elie Faure: Povijest umjetnosti /III/ , Zagreb, 1955 , str. 140.
IV
36
vicarsko, njemako i francusko slikarstvo bilo je i inae u cjelini pod utjecajem novog realizma flamanskih majstora, pogotovo nakon 1430. godine.
Ustrajno slijede zaudne eksperimente iz Bruggea i Genta , to moemo primijetiti i kod Matre de Moulinsa
Matre de Moulins ( djeluje u drugoj polovini 15. stoljea). Znaajan je kao zadnji francuski majstor koji slijedi tekovine flamanskog slikarstva. Njegov
opus, koliko ga poznajemo, razapet je izmeu dva iznimna ostvarenja: Roenje iz Autuna i Triptihon iz Moulinsa
Djela Matre de Moulinsa, odnosno Matre des Bourbonsa, u zadnje vrijeme se pokuavaju pripisati slikaru zvanom Jean Hay.
Inae, u to vrijeme francuski majstori ue u Sieni i u Francusku putuju preko Avignona ...
Djela nastala krajem 15. stoljea slijede daljnju razvojnu liniju umjetnosti Jeana Fouqueta.
Jean Fouquet roen je u Toursu 1420. godine ( umire 1481). Smatran je glavnom linou u francuskom slikarstvu X V. Stoljea. 1444 do 1448. boravi u
Italiji i utjee na Fra Angelica i Piera della Francesca . U Italiji je itao Albertijev Traktat Della Pitura; tu je radio i Portret pape Eugena IV. Oito
ima kolu, odnosno radionicu za izradu minijatura i portreta. U minijaturama je prisutan izraziti osjeaj za prirodu istiniti pejza...Zna se da je
Fouquet bio priznati francuski iluminator , ali kasnije zaboravljen i ponovo otkriven kada je pronaeno 40 njegovih minijatura iz Breviara - Livre
dheures dtienne Chevalier .
Posredno je evidentan i flamanski utjecaj (na temelju analize i komparacije pripisuju mu se i neka druga djela, koja podsjeaju na Huga van der Goesa).
4/ 44.
Matre de Moulins: Sveta Marija Magdalena i darodavac
Louvreska slika Sveta Marija Magdalena i darodavac je dio triptiha, vjerojatno lijevi dio sa strane; ostali dijelovi su izgubljeni; nastao izmeu 1480 i
1500.; prema nekim podacima oko 1495. godine; 53 x 40 cm; ulje i tempera na drvetu (hrast); flamanski utjecaj Huga van der Goesa evidentan je
pogotovo u nainu slikanja lica, u samom tonalitetu inkarnata; ipak, sama kompozicija i gesta je tipino francuska; sami portreti su jednostavni, slikani
hladno i znalaki, s realistikim obiljejima; faktura podsjea na minijaturno slikarstvo;
Matre de Moulins slika ve mijeanom tehnikom tempera - ulje: u tom sluaju detalje izvode, nakon pod-slikanja i lazura kao imprimitura, konanim nanoenjem poneto pastoznijih nanosa uljene
boje.
Strunjaci pokuaju Majstora iz Moulinsa identificirati i pod imenom Jean Peral, slikara koji je djelovao na francuskim dvorovima za vrijeme Louisa XI , Charlesa II de Bourbon, duc de Savoie, a
1502. godine je pratio Charlesa VIII u Italiju
Jean Peral roen 1455. godine ( umire 1528. ) je slikar koji se spominje u Lionu 1483. godine. Bio je uenik Jeana Fouqueta, ali je u Parizu i pod utjecajem flamanskih majstora
Ve tada je vjerojatno sreo i Leonarda, koji ga spominje kao inventora slikanja suhim bojama Njegova tehnika slikanja suhim bojama podrazumijevala je upotrebu tri krejona: sanguine, crnog lapisa
i bijelog lapisa na toniranom papiru.
Kasnije je Jean Preal bio i dvorski slikar Francoisa I
IV
Jean Prreal (roen je 1483.godine ( umire 1530. u Parizu). Djelovao je i u Lionu, posjetio Italiju i druge zemlje. Neki historiari
umjetnosti zastupaju tezu da je Prreal slikar poznat kao Matre de Moulins no za to nema sigurne potvrde. Svakako je znaajna linost
francuske renesansne umjetnosti, dvorski slikar i pouzdanik nekoliko vladara ( Charlesa VIII, Louisa XII, kojeg prati na putovanjima po
Italiji, a napose Franoisa I. Radi slike u ulju i portrete u kredi. Pretpostavlja se da je izveo i neke portrete koji se pripisuju krugu J.
Cloueta. Radio je i iluminacije, nacrte za vitraille i drugo.
Fontainebleau u vrijeme Leonarda

Znamo da je Leonardo svoje zadnje godine ivota proveo u Fontainbleauxu i tako sudbonosno uticao na procvat renesansne umjetnosti u
Francuskoj, izmeu ostalog i na pridavanje znaaja tehnici, tek kasnije nazvanoj pastel ... Ali, mnogi smatraju da su zaetnici pastela
Jean Cloueti njegov sin Franois Clouet, u smislu afirmirane tehnike koja nema vie samo studijski karakter. U svojim portretima
parikih dvorskih linosti, kombinirali su crnu kredu, sangvinu i bijelu kredu, te tako postizali dojam plastinosti, ali i duh nizozemskoflamanske objektivnosti. Tako se sa sigurnou tvrdi da je Jean Clouet autor 130 portretnih crtea uraenih u periodu izmeu 1514-1540,
raenih crnom kredom i sangvinom.
Naime, Leonardo je crte SantAnna, La Madonna, il bambino e suo Giovannino ponio sa sobom u Cloux.
Tako je njegov stil uticao i na mnoge flamanske majstore. Kako navodi Puyvelde ...
29
...crte su mogli vidjeti prilikom boravka na francuskom dvoru.
Kruili su i crtei napravljeni prema njegovim portretima ...
Na ovom KARTONU moda ak i izraajnije nego na zavrenim slikama, moemo uoiti njegov tipian rukopis onaj tipian
Leonardov smekani potez: posebnu panju posveuje konturama; ostalo je zapisano, da je upozoravao da se treba 30
...vie nego ita drugo ... uvati jakih i grubih kontura !
U glavi 60. svoga Traktata savjetuje mlade slikare:
Slikar prvo treba da vjeba ruku, precrtavajui crtee dobrih majstora,
I poto se po oceni svog uitelja izveba u tome, treba da se veba u slikanju reljefnih stvari, po onim pravilima o reljefnom slikanju
...
4/ 45.
LEONARDO: Sant Anna ...
U glavi 67. Traktata savjetuje kako se

...pre treba nauiti marljivosti nego brzoj praksi. Ako ti, crtau, hoe korisno i dobro da ui, uobiaji da polako crta,
da ocenjuje koje su svetlosti najjae, a isto tako koje su senke tamnije od ostalih,
na koji nain se meusobno meaju, i koliko ih ima;
29
30
Leo van Puyvelde: La Renaissance flamande de Eyck Metsus, Bruxelles, 1968, str. 11.
Maurice Busset: La Technique moderne du Tableau, Paris, 1929 /s.125
37
IV
dalje uporeuj jednu sa drugom i ocenjuj na koju se stranu pruaju konture,

a u pogledu linija koliki dio skree na jednu ili na drugu stranu,
i gde je senka vie ili manje vidljiva, a tako isto iroka ili uska;
i na kraju neka se tvoje senke i svetlosti slivaju na dim, bez poteza i znakova ...
Sam Leonardo pripisuje u svojim zabiljekama zaslugu za ovo otkrie slikaru, iluminatoru, kiparu i graditelju - Jeanu de Paris, zvanom Johannes Parisiensis ili Jean
Prreal kao tehniku nazvanu IL MODO DI COLORIRE SECCO
Kao Jean de Paris pratio je svog kralja Louisa XII na putu po Italiji. U to vrijeme, vjerojatno je upoznao Leonarda, koji je tada u toj tehnici, nazvanoj il modo di
colorire secco crtao svoj poznati karton St. Annu Samotreu ...
na minijaturi Alhemist u dijalogu sa prirodom pored prekrivajue boje na pergamentu evidentni su i suhi potezi kredom:
-
4/ 46. Jean Preal: Alkemiar u dijalogu sa prirodom

New York;1516.; 18,1 x 13,4 cm; prekrivajua boja na pergamentu ( evidentno je i suho slikanje)
Mnogi smatraju da su pravi zaetnici pastela u smislu afirmirane tehnike koja nema vie samo studijski karakter
- Jean Clouet; tako se sa sigurnou tvrdi da je Jean Clouet autor 130 portretnih crtea uraenih u periodu izmeu 1514-1540, raenih crnom kredom i
sangvinom ... te
- Franois Clouet, sin Jeana u svojim portretima parikih dvorskih linosti, kombinirali su crnu kredu, sangvinu i bijelu
kredu, te tako postizali dojam plastinosti, ali i duh nizozemsko-flamanske objektivnosti.
Takav je bio Fontainbleau u vrijeme kada je Leonardo ovdje provodio svoje zadnje godine ivota
Na Autoportretu, nastalom prije zadnjeg boravka u Rimu, njegovu vidovitost Oto Bihalji Merin 31 ita u njegovim ...
...bezvremeno starim oima, oima koje su sve videle i u ijim tamnim dupljama ve svetlucaju senke usamljenog rastanka.
Nema umetnika toliko obavijenog legendom, tako tajanstvenog i tako bliskog stvarnosti kao to je Leonardo da Vinci !
10. listopada 1517. Leonarda posjeuje u njegovom francuskom domu, u dvorcu Cloux, kardinal Louis d'Aragon, kojeg tajnik je
opisujui taj dogaaj, spomenuo i tri Leonardove nedovrene slike ... Zapisano je takoer da je tada ve imao problema sa
pokretljivou ruke. Ipak, kako je zapisao biljenik Antonio de Beatis,...i dalje se sluio prstima a rukopis mu je itak i siguran.
Umro je u dvorcu Cloux, 2. maja 1519. godine.
4/ 47. LEONARDO DA VINCI: Autoportret

Torino, Biblioteca Reale; 1512. ; 333 x 213 mm; sanguina;
31
Oto Bihalji-Merin: predgovor prijevodu Leonardovog Traktata ( Beograd, 1964).
38

IV 4a Leonardova Madona U Spilji

Cargado por

Información del documento

Título original

Derechos de autor

Formatos disponibles

Compartir este documento

Compartir o incrustar documentos

Opciones para compartir

¿Le pareció útil este documento?

¿Este contenido es inapropiado?

Copyright:

Formatos disponibles

IV 4a Leonardova Madona U Spilji

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

1

LEONARDO DA VINCI: Madona u spilji

4/ 2. Friz u Delosu, detalj; studija prema originalu

4/ 3. Leonardo: La Vergine della rocce, detalj

flora se nalazi u obliku pentimenata ; naime, na stijeni spilje je naslikana naknadno,

4/ 4. Leonardo: La Vergine della rocce, makro detalj

Leonardo: Trattato della Pittura, Beograd, 1964, str. 82.

Marco Cianchi: Leonardo, GIUNTI, Firenze 1996/ str. 5.

A.Hauser: Socijalna historija umjetnosti i knjievnosti, Zagreb, 1964.

Blie odreenje Leonardovog boanstva - SJENE

4/ 6. Firenze: Palazzo Medici

Giorgio Vasari: Lives of the Artists, Penguin Books 1980

4/ 7. Alberti: Del pictura

Rene Huyghe: Louvre, New York, 1951 , str. 173.

nauka o vanjskom izgledu stvari

Dragan Jeremi: Doba antiumjetnosti, Beograd, 1970, str. 21.

Leonardo da Vinci: Pejza sa rijeke Arno; Valle dell'Arno

A.Hauser: Socijalna istorija umjetnosti i knjievnosti, str. 322)

Leonardo da Vinci: Traktat o slikarstvu, Beograd 1955/1964, glava 44/str. 29.

Verrochio: David ( mnogi pretpostavljaju da je model bio mladi Leonardo)

ali, aneo je slikan drukije

Verrochio i Leonardo: Krtenje Krista; makro detalj

Evidentna je gradnja u vie slojeva, iako su to , uglavnom, crtaka dotjerivanja kovri

Antonello da Messina: SALVATOR MUNDI, detalj

injenica jeste da i Leonardo, ve na slici Krtenje Krista, iz 1473.

4/14. Verrocchio i Leonardo: Krtenje Krista; Il

4/ 15. Leonardo da Vinci: Madonna del Garofano, crte, detalji i cjelina

4/ 16. Leonardo da Vinci: Pejza sa rijeke Arno; Valle del'Arno, detalj

Wolf: Rojstvo novega veka, Ljubljana 1968, str. 61.

On ne razmilja kao njegov uitelj Verrocchio ili

4/ 19. LEONARDO DA VINCI:

4/ 20. LEONARDO DA VINCI: Studija

Karamehmedovi: LIKOVNA UMJETNOST, Sarajevo 2006/ str. 232

4/ 21. Leonardo da Vinci: Annunciazioni , Uffizi, detalj

4/ 22. Leonardo da Vinci: Annunciazioni, ; Louvre,detalj

4/ 23. Leonardo: Ritratto di musico

Portrete su slikali i Leonardovi uenici.

4/ 25. Leonardo: Studija

Javier Sierra: Tajna veera, Zagreb 2006, str. 141.

Leonardovo vrijeme: Historijska karta

4/ 27. Leonardo da Vinci: Zaetak u materici , detalj

Leonardo: Sveti Ivan, baptist

4/ 29. Leonardo da Vinci: SantAnna, La Madonna, il bambino e suo Giovannino

Art dossier; Carlo Poedretti: Leonardo, Firenze, 1992/ str. 8

Leonardo da Vinci: Studija glave

4/ 31. LEONARDO DA VINCI: Autoportret

4.2.4. Suvremenici i sljedbenici

4.2.4.1. Suvremenici i sljedbenici u Firenci

dovrenost Lorenza di Credija

4/ 32. Lorenzo di Credi: Madona col Bambino e San Giovanino

U svaku fazu tehnoloke pripreme uloio je maksimum truda:

Taubes: The mastery of oil painting, New York, 1953.

Eastlake II, str.172.

direct painting Fra Bartolommea

Fra Bartolommeo: Adorazione del Bambino

procd Andrea del Sarta

4/ 35. Andrea del Sarto: Caritas; La Charit; procd u gradnji slike

Sgolne Bargeon: Science et patience ou la restauration des peintures, Paris 1990;

4/ 36. Andrea del Sarto: Glava mladia sa kovravom kosom

4/ 37. Lorenzo di Credi: Portret mladia

4/ 38. Lara: Dvorac Fontainbleau

4/ 39. Benvenuto Cellini : Perzej s Meduzinom glavom, detalj

Ali, da krenemo redom !