TRADICIN E POLTICA

Un fenmeno tan complexo como o relixioso ten moitas dimensins. A relixin un producto
cultural que a vez intervn na formacin e orientacin das diversas culturas e articulase con elas.
Hai catro dimensins fundamentais de calqueira fenmeno relixioso que teen moita influencia na
sociedade: o sistema de crenzas, a prctica relixiosa, a nocin de comunidade e as implicacins
ticas de calqueira relixin. A influencia , en ocasins, un elemento que reforza e estabiliza a
estrutura social, pero, noutras ocasins, pode ser tamn fonte de conflictividade e desestabilizacin
social.
a) O sistema de crenzas fai referencia aos contidos do credo de cada religin e doutrinas sobre
Deus, o mundo, o ser humano e as sas relacins mutuas. As crenzas son a base da vida relixiosa.
Son as que dan valor e significado aos ritos; as que xustifican o aspecto organizativo e dan contido
s normas morais. Nalgns casos este sistema de crenzas opnse a normas, usos ou costumes
socialmente aceptados, dando lugar conflictividade social.
b) A prctica relixiosa consiste no conxunto de ritos organizados e propostos pola comunidade
(xestos, palabras, smbolos), a travs dos que o ser humano manifesta as sas relacins con Deus.
Os ritos poden ter tres funcins bsicas: a expresin do sentimento relixioso, servir de mediador e
instrumento na comunicacin coa divinidade, potencir o sentido de comunidade e a percepcin de
pertenencia a un grupo. En ocasins os rituais poden plantexar conflitos con sectores da sociedade
que non acepta determinadas formas de expresin relixiosa, ben por ser excesivamente anticuadas,
ben por ofender os costumes ou o bo gusto socialmente aceptado.
c) O aspecto comunitario. O fenmeno relixioso ten como caracterstica constante a de producirse
comunitariamente. Todas as relixins se basan na adhesin e o compromiso do individuo coa
comunidade que se constite sobre un sistema de crenzas. Como a sociedade, no seu conxunto, un
proxecto comunitario a formacin de subconxuntos de comunidades pode plantexar un problema de
articulacin social, xerarqua e loita polo poder.
d) A dimensin tica. Toda relixin ofrece sempre valores e fins que constituen un proxecto de ser
humano e un modelo de sociedade. Deste proxecto dervanse, polo tanto, normas e obrigas para a
interaccin entre os seres humanos. O sistema de normas dunha relixin pode entrar en conflito
coas normas sociais, cando a sociedade evoluciona mis apresa ou de distinto xeito que a
comunidade relixiosa, pero tamn pode entrar en conflito con outras sociedades e outras relixins
con sistemas de crenzas distintos. Este ltimo problema ser de especial relevancia na sociedade
actual.

101

Para pensar.......
Se espertasemos unha ma e atopasemos que todos
somos da mesma raza, dredo e cor, atoparamos
algunha outra causa de prexuizo para o mediodia.
G. Aiken

ACTIVIDADE EMPRICA
ESQUEMA DE TRABALLO

As noticias e a realidade social

Anlise

Revisin e anlise crtico

Opinins e debate
Conclusins.

Mala a opinin que no puede mudarse.

Aulo Gelio, que nace cara o 130 despois de Cristo, redacta para uso dos seus alumnos un libro Noctes
Atticae, "As Noites ticas" que, segundo explica no prefacio, foi a distraccin que ocupou as sas noites de
inverno na terra do tic1. Despois de Fil2, a testumua de Aulo Gelio a mis antiga que posumos sobre o
escepticismo. A actitude escptica debe acompaarnos sempre, pois do escpticismo xurde a investigacin
autnoma sobre o mundo e a realidade. O escpticismo o oposto tradicin e autoridade. A actitude
escptica o punto de partida do librepensador que reflexiona sobre o seu entorno dende a posta en cuestin das
verdades asumidas colectiva e acriticamente.
Neste apartado pretendemos que se parta desta actitude e se revisen os feitos sociais, descritos a travs
da prensa, baixo a luz da autonoma do pensamento e coa premisa clara de que, como dicia Aulo Gelio, malas
son as opinins que non poden mudarse. Algns deste temas de actualidade poen de manifesto a
conflictividade social que pode orixinar o fenmeno relixioso:
a) O nacemento de novos cultos, ben derivados de relixins existentes ou como formas sincretistas
de diversas relixins. Estes novos cultos caracterizados pola rapidez da sa difusin e a
radicalidade dos seus plantexamentos, fixo entrar en crise relixins tradicionais, producindo
problemas de recoecemento social e legal de cultos
b) Da dialctica entre relixins e problemtica social, xurden movementos relixiosos que tentan
actualizar o contido das relixins (moi tradicionalistas) s novas realidades relixiosas. Estes
movementos poden ser recoecidos ou non polas relixins oficiais. Un exemplo pode ser a
Teoloxa da liberacin que fai unha reinterpretacin sociopoltica da relixin catlica.
c) A secularizacin que presenta a sociedade contempornea tanto a nivel poltico como
individual. O fenmeno da indiferencia relixiosa e a conversin da relixin e os seus ritos en
mero folklore.
1
2

102

Internacional 26 07 -2003

Aparheid na piscina
francesa.
A fixacin de horarios de bao s
para mulleres reabre en
Francia o debate sobre o
laicismo de Estado.
Joaquin Prieto. Pars
Hai momentos nos que algunhas piscinas pblicas da
Francia republicana e laica admiten s a mulleres.
hora convenida, cbrense as vents, os empregados
e o pblico masculino vnse e s se permite a
presencia de mulleres nos recintos, velados ao resto
das miradas.
Asociacins musulmns e xudeas loitan para extender
esa posibilidade, en ocasins con xito. As ocorre en
Lille, unha ciudade industrial do norte do pas, cunha
forte comunidade musulmn. Unha das catro piscinas
municipais foi habilitada para recibir s a mulleres os
venres pola tarde. Unhas trinta mulleres usa a piscina
mis ou menos regularmente. "Antes non ian nunca",
resaltan no centro social de Lille Sud, defensor da
iniciativa.

Internacional 26 07 -2003

Cultura aportar 405.000 euros

para restaurar patrimonio da
Igrexa catlica
Un convenio entre a Junta de
Andaluca e a dicesis de Guadix-Baza
permitir recuperar a parroquia de
Cortes de Baza
A Conselleira defendeu esta actuacin, que anda que non
competencia da Junta de Andaluca, resposta a unha
necesidade de conservar o patrimonio de todos os
andaluces, pese titularidade eclesistica do monumento.
Os feitos demostran que a Junta sempre esta ah e outras
administracins -en referencia ao Goberno central- nunca
aparecen, denunciou.
Pola su parte, Juan Garca agradeceu a vontade da
Consejera de Cultura para axudar dicese do norte da
provincia nas distintas restauracins de igrexas da comarca
acometidas ata o momento.

IDEAL, 19-07-2003 A. P. COLPISA/MADRID

martes 4 de noviembre de 2003

Os bispos ratifican que a clase de relixin foi

pactada co PSOE
Mentras o obispado asegura que existiu un acordo
verbal, os socialistas negan que se dise un
entendemento

A travs dunha nota, o presidente da Comisin Episcopal de

Ensinanza e Catequese, Antonio Caizares, informou de que o
11 de xaneiro do ano pasado unha delegacin composta polo
mesmo e o bispo auxiliar de Madrid Fidel Herrez
entrevistouse co secretario xeral do PSOE, Jos Luis Rodrguez
Zapatero; o presidente de Castilla-La Mancha, Jos Bono; e a
secretaria de Educacin da executiva socialista, Carme
Chacn. (...)
A pesar do incidente, que segue causando perplexidad nas
filas socialistas, a cpula dirixente do PSOE quere seguir
mantendo un dilogo fluido coa Conferencia Episcopal.
Chacn engdiu que a reaccin dos xerarcas da Igrexa
sorprendeu tamn a Zapatero, ao tempo que subliou que o
PSOE ten presentado 11 iniciativas parlamentarias cuio
propsito est radicalmente en contra do parecer dos bispos.

AFGANISTAN

Redactan a primeira constitucin

Agencias/Kabul

O presidente de Afganistn, Hamid Karzai, recibiu

un
proxecto de Constitucin para o pas, baseado "nos
principios islmicos". Este proxecto, o primeiro dende a
cada do rxime dos talibn en novembro de 2001, "procura
unha base unidade de todo Afganistn", afirma un
comunicado
do
Goberno
de
Kabul.
O proxecto, do que se entregaron copias ao presidente
Karzai, ao exrei e 'Pai da Nacin' Zahir Shah e ao corpo
diplomtico, "recoece especificamente que Afganistn
constitue un Estado nico e unificado, pertencente a todo o
seu pobo".
"O proxecto est baseado nos principios islmicos e
recoece que ningunha lei pode ser contraria ao Islam",
engade o comunicado. Este proxecto "autoriza tamn
especificamente aos fieis doutras relixins a proceder s
sas ceremonias relixiosas, nos lmites das provisins e dos
valores da Constitucin e das leis relativas seguridade e a
orde pblica", indica o texto da
Comisin Constitucional.

103

-Valora cada noticia por separado e da a ta opinin persoal ao respecto.

-Qu problemas sociais cres que plantexa cada un destes feitos
-Cales cres que son as razns de que temas coma estes sexan titulares dos perodicos na actualidade?
-Pensas que son temas sociais importantes realmente ou que s estn ah porque os periodstas o queren?
-Ante a afirmacin de que tdolos erros do sculo tian a sa orixe na relixin e no periodismo, o conde Arthur
James Balfour, estadista e filsofo escocs que se educara en Eton e Cambridge, que foi membro do Parlamento
e estreito colaborador de Winston Churchill, respostou: Que se orixinen na relixin algo que podo entender,
mis... por qu no periodismo? Qu opinas ti?
-Elabora unha pequena conclusin acerca do papel e a responsabilidade do periodismo na visin da realidade
que ten unha sociedade. Debes ter en conta o uso que se pode facer dende as distintas crenzas do periodismo
como un factor de propagacin e imposicin das ideas. Para preparala le o seguinte artigo:
Fai xa 25 anos Maxwell McCombs e Donald Shaw publicaron o artigo The Agenda-Setting
Functions of the Mass Media, en Public Opinion Quarterly, no que abordaban a influenza da
axenda dos medios noticiosos sobre a axenda pblica. Postulaban que os medios de comunicacin
-ao dar ou restar importancia a un tema, ao cubrir mis ou menos extensamente unha noticiatransmitan a relevancia e a xerarquizacin dos problemas que se perciben como importantes. Os
medios de informacin non determinan qu dicir sobre unha cosa, senn sobre qu cousas falar.
Nos ltimos anos, a teora evolucionou drsticamente. (...) vez, as como hai temas ms
relevantes, tamn hai atributos con maior xerarqua. Cando os medios de comunicacin describen un
acontecemento, dan mis importancia a certos atributos que a outros ou mencionan algns con mis
ou menos frecuencia. (...) As implicacins deste segundo nivel revelanse na posibilidade de que os
medios non s determinen sobre qu pensar, senn tamn qu e cmo pensar sobre algo.
-Se vostede fora elexido o xefe dos editores dun diario como The New York Times, qu
cambios fara para reter aos lectores e aumentar as ventas?
-Diminuira as noticias polticas. Cubrira ese tipo de situacins que impactan xente durante un da
comn e corrente. Como o trfico, as ras, etc. Ademis, cambiara o mtodo de reporteo. Non s
me baseara nas axencias de goberno, en conferencias de prensa, utilizara mis estudios, enquisas,
investigacin. Tamn cubrira aspectos normalmente esquecidos, como a relixin, por exemplo. A
relixin pblica non en trmos de poltica, senon de institucinss relixiosas; cles son as sas
preocupacins, as sas actividades. Hai temas fundamentais nesta rea que non se cubren anda.
Sen embargo, isto non ocurre na realidade. A travs de estudos descubriuse que os periodistas
escriben de acordo cunha parcialidade estructural. Por exemplo, en poltica, non se trata de
privilexiar aos demcratas ou aos republicanos, pero os periodistas dan mis importancia aos
elementos conflictivos dunha campaa electoral. Maxwell McCombs: Hay que reinventar el concepto
de noticia, Paulina Leiva Cuadernos de Informacin en www.cuadernos.info

104

Para pensar.......
Debemos repectar a relixin do outro, pero s no
mesmo sentido e na mesma mediad a en que
respectamos a sa teora de que a sa muller fermosa
e os seus fillos intelixentes.
H. L. Mencken

ACTIVIDADES TERICAS

Pensamentos
e opinins

RELIXIN E SOCIEDADE
O rol social das relixins

A relixin e os costumes

RELIXIN E POLTICA
Relacins Igrexa-Estado
Os conceptos

Laicismo

Atesmo de
Estad
o

Teocracia e
Fundamenta
lismo

Cultura e valores
racin
Tolerancia e
Solidariedade e
liberdade
humanitari
relixiosa
smo

Unha relixin, tal e como sinalaba Emile Durkheim na sa introduccin a As formas elementais da vida
relixiosa, non s "unha especulacin sobre o divino". Nas tradicins relixiosas atopamos tamn "os primeiros
sistemas de representacin que o ser humano constre para comprender o mundo e a l mesmo". Estas
representacins teen implicacins prcticas. Dicir de que forma apareceron o home e a muller, ou como se
diferenciaron, definir ao mesmo tempo, explcitamente ou non, as normas que deben rexir o seu
comportamento social e tamn a sa xerarqua. As crenzas relixiosas condicionan deste xeito a estrutra social, o
reparto de privilexios e tamn a estrutura de poder..
As crenzas relixiosas estn, pese aos fenmenos do atesmo e a indiferencia relixiosa, formando parte do
inconsciente colectivo da comunidade e xerando arquetipos que influn na toma de decisins e que, polo tanto,
son xeradores de conflitos no mundo actual.
Por outra parte a convivencia entre distintas relixins propia do mundo globalizado no que vivimos e tamn a
difcil convivencia entre crentes e non crentes, xera conflitos polticos e sociais que tentaremos analizar ao
longo deste tema.

105

Para pensar.......
A relixin o opio do pobo. K. Marx

RELIXIN E SOCIEDADE
O rol social das relixins
Toda sociedade humana unha empresa de construccin do mundo. O carcter inacabado do
organismo humano no momento de nacer obriga a este a modelar a sa personalidade mediante as sas
actividades. Este carcter inacabado fai do mundo humano un mundo aberto a multiples posibilidades. Pero
tamn certo que tdolos individuos nacen dentro dunha sociedade e esa actividade realizase dentro dela. A
sociedade producto do ser humano e este e producto da sociedade. A construccin do mundo que consite
a empresa colectiva dunha sociedade o que se denomina cultura. O propsito fundamental da cultura
proveer vida humana das estructuras estables das que, pola sa bioloxa carece. O termo cultura designa,
polo tanto, o conxunto das cousas e actividades realizadas polo ser humano (linguaxe, arte, tcnica,
instrumentos, obxectos fabricados...). A sociedade (estructuras interaccins, divisins do traballo....) un
producto cultural, no sentido de que unha produccin humana que non ten sentido fora desta actividade.
As estructuras sociais, distribuen e coordinan as actividades dos seres humanas e permiten que os productos
destas actividades (cultura) pervivan ao longo do tempo. A sociedade, polo tanto, como di Peter Berger un
producto cultural e, vez, unha condicin para que a cultura se produza.
O mundo que os seres humanos producen, convertese nalgo exterior a l, non s no que respecta aos
obxectos materiais, senn tamn aos inmateriais. Por exemplo a linguaxe ou a mitoloxa son produccins
humanas non materiais e, sen embargo non poden ser eliminadas despois de producidas e aceptadas
socialmente, convertense en realidades independentes da vontade humana.
O ser humano inventa unha linguaxe, pero logo descobre que tanto o seu pensamento como a sa
forma de falar quedaron dominados por unhas determinadas regras gramaticas. O ser humano
crea uns valores, para descubrir logo que se sinte culpable as que os transgrede. O home forxa
institucins, que en seguida se lle enfrontan como poderosas e anda ameazadoras constelacins
do mundo exterior. A relacin entre ser humano e cultura pode moi ben ser representada, pois,
pola historia do aprendiz de bruxo. Os poderosos baldes, maxicamente xurdidos da nada gracias
ao fiat do ser humano, adquiren movemento propio e independente. E desde este momento
seguen acarreando auga segundo a lxica inherente ao seu propio ser, ata que ao fin s moi
dificilmente poder ata certo punto controlalos o seu propio creador. Tal como nos conta esta
historia, tamn posible que o ser humano atope de novo baixo o seu control as vastas forzas que
desatou sobre a realidade. Pero este poder, con todo, non sera igual que aquel que primeiramente
puxo as forzas en movemento. E, por suposto, pode tamn ocorrer que o ser humano afogue na
inundacin que el mesmo provocou. P. L. Berger. Para unha teora sociolxica da relixin. Pp. 24.
Kairs.

A relixin unha das construccin culturais humanas que desempearon un papel importante na tarefa de
construccin do mundo. A relixin dota dun sentido trascendente o mundo dando explicacin a moitos dos
sucesos naturais e facendoos mis comprensible e soportables para o ser humano. Mesmo en ocasins
manipulables e utilizables (animismo, chamanismo, maxia...)
O mundo construido socialmente algo precario. As normas sociais, as institucins... estn continuamente
ameazadas por individuos que non aceptan a orde social establecida. Os procesos que buscan garantir a
orde establecida e o conxunto de crenzas bsicas dunha determinada cultura son dous: a socializacin e a
lexitimacin.
A socializacin consiste na interiorizacin polo individuo do conxunto de crenzas bsicas dunha sociedade
(linguaxe, normas, institucins, valores....). As relixins propoen sistemas de valoes e xerarquas que
reproducen a orde social existente e permiten ao individuo asumilos e interiorizalos dende unha
experiencia persoal.
106

A lexitimacin o proceso que serve para xustificar e explicar a orde social. A relixin unha das
creacins culturais que cumpren un papel neste sentido, convertindo en sagrados valores, institucins e
normas logran que o individuo as acepte como valores trascendentes, obxectivos e inmutables, isto ,
estables e permanentes.
Estas tres funcins da relixin, (constructora de cosmovisins, instancia socializadora e lexitimadora da
orde social) fan dela un instrumento poderoso da sociedade e a cultura. A vinculacin entre relixin e
sociedade vexe exemplificada nas relixin por exemplo na idea de salvacin inseparable da idea de
pertencer a unha comunidade (pobo elexido), a unha sociedade de fieis que en cada unha das relixins se
define dun xeito culturalmente distinto.
A relixin unha caracterstica definitoria bsica das civilizacins e, como dixo Chistopher
Dawson, as grandes relixins son os fundamentos sobre os que descansan as grandes
civilizacins. Das cinco relixins mundiais da que fala Weber, catro cristianismo, islam,
hinduismo e confucianismo- asocianse con grandes civilizacins. A quinta, o budismo non. A
que se debe esto? Como o islam e o cristianismo, o budismo pronto se escindiu en das ramas
principais e, como o cristianismo, non perviviu no seu pas natal. Iniciado no sculo II d.C., o
budismo mahayana foi exportado a China e posteriormente a Corea, Vietnam e Xapn. Nestas
sociedades, o budismo foi adaptado e asimilado diversamente cultura autctona (en China, por
exemplo, ao confucianismo e ao taosmo) e despois suprimido. De ah que, anda cando o
budismo segue sendo un compoente importante das sas culturas, estas sociedades non
formen parte dunha civilizacin budista, nin aceptaran identificarse como tales. O que se pode
describir lexitimimamente coma unha civilizacin budista theverada, sen embargo, existe en Sri
Lanka, Birmania, Tailandia, Laos e Camboya. Ademis, as poboacins do Tibet, Mongolia e
Bhutn suscribiron historicamente a variante lamasta do budismo mahayana, e estas
sociedades constituen unha segunda zona de civilizacin budista. En conxunto, sen embargo, a
prctica extincin do budismo na India e a sa adaptacin e incorporacin a culturas xa
existentes en China e Xapn indican que o budismo, pese a ser unha relixin importante, non foi
a base dunha gran civilizacin. S. P. Humtington. E Choque de las civilizaciones. P. 53-54. ed.
Paids.
Qu pasa coa civilizacin xudea? A maiora dos investigadores apenas a mencionan. Dende o
punto de vista numrico, est claro que o xudasmo non unha civilizacin importante. Toynbee
describea como unha civilizacin atrofiada que se desenrolou a partir da civilizacin siraca
anterior. Est historicamente emparentada co cristianismo e o islam, e durante varios sculos os
xudeos mantiveron a sa identidade cultural dentro das civilizacins occidental, ortodoxa e
islmica. Coa creacin de Israel, os xudeos teen tdolos riscos obxectivos dunha civilizacin:
relixin, lingua, costumes, literatura, isntitucins e unha ubicacin territorial e poltica. Pero qu
hai da identificacin subxectiva? Os xudeos que viven noutras culturas distribuironse ao longo
dun continuo que abarca, dende a identificacin total co xudaismo e Israel, ao xudaismo nominal
e a plena identificacin coa civilizacin dentro da que residen; isto ltimo, sen embargo, dase
principalmente entre os xudeos que viven en Occidente. M Kaplan, Judaism as a Civilization, p.
173-208 Reconstructionist Pres. En S. P. Huntington. E Choque de las civilizaciones. P. 53-54.
ed. Paids.

Cuestins:
- Segundo os textos Podera existir unha civilizacin sen relixin? e unha relixin sen civilizacin?
-Cales son os elementos definitorios dunha civilizacin?
Dada a sa intima relacin coa construccin e lexitimacin das cosmovisins, a relixin serviu con
frecuencia de factor aglutinante para movilizar homes e lexitimar a expansin dunha civilizacin (usando
as nocins de propagacin da fe e da civilizacin). Por exemplo no caso do Cristianismo coa colonizacin
de Amrica, ou o Xudasmo co restablecemento do Estado de Israel e a colonizacin de Palestina. A
relixin fundamenta, en ocasins, a loita contra o outro apoiandose en oposicins do tipo fieis/infieis,
Pobo elixido/Goyim...
107

Ttulo: The
Misin
1986
Director:
Roland Joff
Interpretes:
Robert De Niro,
Jeremy Irons,
Liam Neeson.

Recrea as misins que fundaron os xesutas

en territorios que hoxe pertenceran a
Paraguay, Brasil e Arxentina. Nas misins os
xeuitas instruan aos indios na fe catlica e
promovan organizacins de carcter
autoritario que ian contra os intereses dos
Estados colonizadores (Espaa e Portugal)
que usaban ao indios como excravos. A
Igrexa rematou por prohibir esa misins pero
non todos os xesutas acataron a decisin e
foron aniquilados na batalla de Caibale (1957)

Baseandose tanto na funcin que desempea a relixin dentro do

conxunto da cultura e na anlise histrica dos conflictos mundiais,
algns tericos ( como P.H. Huntington) afirman que a relixin
xoga un papel fundamental na construccin dunha civilizacin e
mesmo que o mis importante dela, de xeito que se poden
entender tdolos conflictos xeopolticos analizandoos dende a
perspectiva dun choque de civilizacins marcadas
fundamentalmente polas sas crenzas relixiosas.
Esta tese do choque de civilizacins ten sido rebatida por moitos
intelectuais dende das posicins bsicas:
1. A fronteira e delimitacin de civilizacins baseada na
estandarizacin das relixins non pode ser nunca precisa poi as
relacin interculturais son moitas e moi variadas e todas as culturas
e relixins estn intimamente relacionadas, en contacto e mesmo as
grandes relixins monotestas teen a mesma orixe.
2. Pensar o mundo en clave de civilizacins contrapostas pecha o
camio ao dilogo intercultural porque tende a ver civilizacin
alle como un perigo a combatir e non coma unha fonte de ideas
novas e enriquecedoras.

Occidental

Latinoamericana

Africana

Islamica

Ortodoxa

Snica

Hind

Xaponesa

108

Para pensar.......
A relixin dividiu xente. Non creo que haxa
diferencia entre o Papa usando o seu sombreiro
grande, paseando entre feligreses cun recipente
fumeando e un africano pintndose a cara blanca e
rezndolle a unha pedra
Howard Stern

A relixin e os costumes
As lexitimacins relixiosas nacen das actividades humanas, pero unha vez que son asumidas e
interiorizadas polo conxunto dunha sociedade e cristalizan en conceptos complexos conforman unha
tradicin relixiosa que pode influenciar todas as actividades da vida diaria e transformala radicalmente.
A relixin consolida a sa influencia e poder sobre a vida dos individuoa a travs da ritualizacin e
iso implica unha permanencia dos costumes. Por outra parte o antigo e ancestral sagrado. A propia
ritualizacin da vida relixiosa est ligada ao uso de determinadas ferramentas consagradas. Anda hoxe os
hindes acenden o lume do altar usando un artefacto primitivo e o cristianismo segue a usar veas como
sistema de iluminacin nas igrexas. Os sacramentos tamn insisten nesta tendencia a seguir costumes
arraigados: o pan sen levedar, os oleos, a purificacin con incienso (todos eles elementos sen manufacturar
e polo tanto primitivos) constiten bos exemplos desta tendencia relixiosa ao inmovilismo dos costumes.
Por iso as relixins son os factores que mis inflen hora de impedir ou retrasar un cambio social.
A relixin ten dificultado de moitas maneiras o desenvolvemento social e estorbado o desenrrolo
da civilizacin que tamn fomentaba e mantia. A relixin obstaculicou as actividades industriais e o
desenvolvemento econmico ( por exemplo a teora do traballo e acumulacin de capital como algo
indigno do home e castigo divino, propia do catolicismo, fixo que sociedades nas que se impuxo o
protestantismo, que no mantia esas ideas, se desenvolveran moito antes o capitalismo e os modelos de
benestar econmico). Noutras ocasins prohibiu a difusin do coecemento e o avance das ciencias,
chegando mesmo a perseguila. Tamn produciu durante moitos sculos un empobrecemento da vida e
unha negacin do ocio e a busca da felicidade, en aras dunha visin da morte como salvacion.
Pero tamn certo que deu orixe a moita cultura non relixiosa: a escultura que se orixinou na
fabricacin de dolos, a arquitectura na construccin de templos, a poesia e a msica nos rituais
relixiosos... E unha cuestin de punto de vista ver a relixin como un factor de cohesin social ou vela
como un factor de empobrecemento humano.
Para entender a relacin nai-filla ou a familia- na tradicin occidental, deberamos recordar que
todo o que vemos, dicimos e pensamos sobe as mulleres est baseado en arquetipos
profundamente arraigados na nosa sociedade: os iconos de Xess, Mara e Xos (non hai
ningn para a filla) Oculto, no trasfondo, est o outro arquetipo: o de Eva no xardn do Edn.
Tratariase pois dunha eleccin femenina adulta entre ser como Eva ou como Mara?
No primeiro arquetipo, a posicin materna especialmente extrana: Mara, a nai de Xess,
concebiuno sen o pecado da carnalidade, o que a fai mis perfecta que ningunha outra nai
terreal. Deberian todas, entn, ocultar os seus desexos e condutas sexuais aos fillos? Non dar
nin un bico apaixoado na boca ao seu marido diante dos nenos por temor a que vexan a
sexualidade?
Damonos conta sequera do absurdo de vivir nunha sociedade na que o principal icono feminino
concebiu ao seu fillo sen ter relacins sexuais, un modelo que ningunha muller, por natureza,
poder nunca cumprir? En cambio Eva, o icono menor, expulsada do Paraso por comer a
froita, por expresar a sa sexualidade, facendo que todas as sas descendentes resulten
sospeitosas, indignas de confianza....

109

Estes trasnoitados arquetipos producen a impesin de que a sexualidade feminina algo suxo,
indigno de respecto; anda que xa non creamos en nada disto, seguir influndonos igualmente.
Shere Hite, Mujeres sobre mujeres. Pp. 26-27 El Pas Aguilar.

Cuestins:
-Pensa os posibles arquetipos masculinos que tean a mesma orixe que os femininos.
-E noutras culturas que arquetipos funcionan para os roles masculinos e femininos.
-Pensa posibles costumes que estean baseadas nas crenzas relixiosas pero que tean unha proxeccin social,
cultural e politica importante.
Para ler:

Marvin Harris: Vacas, Cerdos, Guerras y Brujas. Alianza Editorial.

Por qu un tab relixioso prohbe aos xudeos e musulmns comer carne de
porco? Cl o motivo de que os hindes adoren s vacas? Por qu xurden os
movementos mesinicos? Cles son as razns da caza de bruxas que asolou
Europa renacentista? Cmo interpretar o machismo ou a belicosidade de certas
culturas?

110

Para pensar.......
Canto mis intensa foi a relixin en calqueira perodo
e mis profunda a crenza dogmtica, tanto maior foi a
crueldade e peor o estado dos negocios pblicos.
Bertrand Russell

RELIXIN E POLTICA
Relixin e Estado son das construccins culturais que percorren a historia da humanidade e seguen sendo
protagonistas de conflictos e alianzas entre pobos e nacins.
As relacins entre relixins e Estados teen pasado por distintas etapas ao longo da historia da humanidade e,
mesmo na actualidade presentan relacins diferentes nas distintas civilizacins mundiais. O proceso de
secularizacin, separacin entre relixin e estado, lvase a cabo a distintos ritmos en distintas partes do mundo e
a relixin, anda hoxe, segue a ter un papel importante na vida pblica e na accin poltica dos gobernos no
mbito estatal e supranacional.
Anda que a indiferencia relixiosa un fenmeno crecente nas sociedades occidentais e a relixin parece nestas
reducida ao mbito ntimo e separada dos poderes pblicos, polmicas como a dos velos islmicos nas escolas
francesas, a guerra contra os crucifixos nas escolas en Alemania ou os fundamentalismos de distintos signos,
poen relixin de novo no punto de mira da poltica e a reflexin cidadana acerca dos lmites entre crenzas
individuais e deberes e costumes pblicas, entre o espiritual e o poltico.
Relacins Igrexa-Estado
A forma de organizacin da convivencia que chamamos Estado xurde no Renacemento, xunto coa idea de
Nacin. Este nacemento dos Estados Nacins vai da man dunha separacin entre o poder poltico e o poder
relixioso.
Na Idade Media, na que a sociedade era fundamentalmente agrcola e as comunicacins eran case inexistentes,
o sistema feudal era a expresin poltica natural. En ausencia de comunicacins o goberno sempre est
descentralizado e os monarcas convertense meramente nun tribunal de apelacin ou nun poder mis que non
compite cos poderes mis cercanos dos seores feudais. Na xerarqua de clases da Idade Media cada grao deba
obediencia ao inmediatamente superior, e s en grado secundario ao mis alto. En teora o rei posuao todo, pero
na prctica a propiedade da terra estaba repartida entre os nobres, que sa vez a repartan entre os seus
subditos. O poder do rei era visto pola nobreza feudal como unha ameaza perigosa aos seus dereitos e
privilexios.
Pero anda que a descentralizacin do poder era a caracterstica mis importante do mundo medieval, exista
unha institucin mis universal e internacional: A Igrexa. A Igrexa posua o control da educacin, a arte, a
literatura, a filosofa e a ciencia, proporcionando unha cultura comn, aceptada por tdolos reis e seores
feudais. O home medieval era subdito dun seor, pero cidadn dunha civilizacin universal dominada pola
relixin.
O dominio da relixin e a sa vocacin de universalidade baseabnse na crenza de que existan leis naturais
outorgadas por Deus e que, polo tanto deba ser acatada polo conxunto dos seres humanos (reis e prncipes
includos). A lei era o marco dentro do que os prncipes e soberanos deban decidir os asuntos pblicos. Deste
xeito as autoridades relixiosas e polticas dividanse a autoridade e o poder. As primeiras actuaban como
supremo poder espiritual e as segundas somo supremo poder nos asuntos mundanos.

111

A posicins dos reis medievais era moi insegura posto que ademis de compartir o poder coa nobreza feudal, a
causa da descentralizacin e a falta de comunicacins, o seu poder estaba ameazado pola Igrexa. Pero o
enriquecemento paulatino dos reis gracias apertura comercial e aos avances cientficos fixo posible que
aumentara a capacidade dos reis para impoer a sa vontade aos seores feudais e comezar un proceso de
centralizacin do poder que non admitira xa intromisin de outros poderes como o poder relixioso.
Nicols Maquiavelo ser o pimeiro pensador en utilizar a palabra estado e concebilo como un sistema social e
poltico cunha fonte de poder centralizada e nica. Isto significa que ningn poder espiritual poda constituirse
en rival do Estado. Deste xeito a vella orde social da poca medieval desaparece. As igrexas subsistiron pero o
seu papel xa non sera o de rbritos do poder poltico senon institucins que deban obediencia ao poder dos
novos estados nacionais.
O primeiro servicio que debemos os italianos sede papal ter chegado a ser irrelixiosos e malos; pero anda
hai outra deuda maior, deuda que ser a causa da nosa ruina, a saber, que a Igrexa mantivo e mantn dividida
a Italia. Xamis existiu nin existir un pas unido e prspero se non se somete todo l obediencia dun
goberno, xa sexa repblica ou principado, como ocurriu en Francia e en Espaa. A nica causa de que Italia
non se atope no mesmo caso, de que non tea unha soa repblica ou un s prncipe, a Igrexa... As, pois,
non tendo sido nunca a Igrexa suficientemente poderosa para ocupar toda Italia e non tendo permitido a
ningunha outra potencia que o faga, foi a causa de que Italia non puidera unirse nunca baixo un s xefe e de
que estivese dividida sempre baixo unha multitude de prncipes e seores. De ah naceu a desunin e a
debilidade que a ten levado a ser presa non s de brbaros poderosos, senon de quenqueira que a invadiu.
Maquiavelo. Discursos sobre Tito Livio.

Cuestins:
-Segundo o texto de Maquiavelo Podera existir un estado relixioso? Cal sera a sa caracterstica principal?
-Estas de acordo en que a relixin un factor de desunin social? Pon exemplos.
Un Estado, no sentido contemporneo do termo, debe ter as seguintes caractersticas: territorio, poboacin e
poder. Calqueira tipo de Estado mantn estas caractersticas, pero segundo de que tipo sexa o poder
manifestarse dun xeito ou doutro.
Podemos distinguir dos tipos de Estados respecto posicin da Igrexa dentro deles: Os Estados relixiosos e os
Estados laicos. Os primeiros son aqueles nos que a autoridade relixiosa e civil son a mesma. Nos segundos a
Igrexa pode ter vnculos coa autoridade civil, pero a sa influencia non determina a accin poltica.
Nos estados relixiosos as crenzas relixiosas conlevan un sistema completo de vida que influe tanto nas
finanzas e economa do estado, como na creacin de normas lexislativas. As normas establecense seguindo a
vontade divina revelada ao ser humano e recollida nos libros sagrados e o seu cumplimento non est regulado
unicamente polas institucins polticas, senn polo conxunto da sociedade (crentes) que son os guardins do
cumprimento dos costumes sagrados. Algns Estados de tipo relixioso poden recoller como leis mesmo
directrices dietticas, normas de hixiene ou de comportamento social, prescritas pola sa relixin. Neste tipo
de estados os sistemas xurdicos estn baseados nun cdigo escrito que recolle os preceptos relixiosos e est
garantido polas autoridades relixiosas (exemplo: dereito islmico). Pero tamn poden non ter un cdigo
preciso e basear as sas prescripcins legais no dereito consetudinario (conxunto de tradicins) interpretadas
sempre pola autoridade relixiosa.
Nos estados laicos, as normas legais expresnse en cdigos que tentan respostar a un equilibrio de intereses
entre as distintas institucins e clases sociais. A sa vontade e expresar os intereses colectivos. En ocasins,
cando unha institucin ou clase social prevalece sobre as outras, estes intereses correspndense cos desa clase
ou institucin, sen embargo esa situacin pode variar ao longo do tempo conforme as sociedades evolucionan.
Isto quere dicir que un estado laico podera, de feito, recoller na sa lexislacin os principios dunha relixin
112

determinada cando esa relixin sexa aceptada por unha maiora suficientemente relevante. O debate xira en
torno cuestin de se o respecto s minoras fara necesario limitar esa influencia, anda no caso de que se
dira unha maiora deses tipo.

Cuestins:
-Compara os mapas mundi sobre sistemas xurdicos e de desenvolvemento humano. Despois comparos co
mapa de distribucin de civilizacins (segundo Huntington) e tira algunhas conclusin dende os datos que
ofrecen.
Para ler:
Kent Follet: Los Pilares de la Tierra. Debolsillo. Novela histrica ambientada na Idade
Media, que comeza co aforcamento pblico dun inocente e remata coa humillacin dun
rei. Describe a decadencia do sistema feudal e os albores da poca moderna, as loitas
entre o poder civil e o eclesistico nunha poca na que anda a Igrexa era o centro do
poder universal.
Para saber mis:
Atlas akal del estado de las religiones

113

Para pensar.......
Cando vieron deter a un comunista, non dixen nada ;
Cando vieron deter un liberal, non dixen nada ;
cando vieron deter un catlico, non dixen nada,
cando vieron determe xa non quedaban mis
victimas
Bertold Brecht

Laicismo
A palabra laico refirese a aquello que non ten carcter sacerdotal ou dependencia dunha relixin. O laicismo a
doctrina que defende a independencia da sociedade e o Estado que o fundamento, como vimos, do estado
moderno. O laicismo opnse as ao confesionalismo que consistira na declaracin dun Estado como sometido
aos principios dunha relixin en concreto.
Dende que xurdiu, como teora poltica, no sculo XVIII, ata os nosos das o laicismo sufru unha evolucin que
se pode enmarcar en tres etpas bsicas:
1. laicismo inicial, que xurde nas primeiras confrontacins entre os reis dos modernos estados-nacins e o
poder relixioso do Papa. Esta loita busca obter o control poltico da sociedade a travs de instrumentos
que non dependan de instancias alleas ao propio poder poltico. Nun principio o laicismo consistiu en
separar os poderes da Igrexa dos do Estado, deixando nas mns da Igrexa a aplicacin da xustiza aos
seus ministros. Os ministros da Igrexa non podan ser xulgados polos tribunais de xustiza ordinarios.
Posteriormente a Ilustracin francesa e Inglesa introduciron a nocin de cidadn que poa a tdolos
membros dunha sociedade, crentes ou non, ministros ou non, baixo a autoridade legal do Estado.
2. Nunha segunda etapa o concepto de laicismo xntase co concepto de tolerancia e dan p a unha visin
do Estado en loita contra o poder da relixin. Neste contexto inciase a loita polas leis laicas que se
recollen en documentos histricos como a Declaracin de Dereitos do home e o cidadn (1791) Ou a
proclamacin da liberdade relixiosa na Revolucin Francesa (1793). Neste contexto inicinse as
primeiras loitas por unha educacin non dependente do poder relixioso.
3. A terceira etapa e a da modernidade caracterzase por loitar non s contra os dogmatismos e imposicins
relixiosas, senn contra calquera forma de dogmatismo (poltico, ideolxico, cientfico...) Neste
momento o laicismo constite a busca do pluralismo e a democracia que require un fundamento
institucional exento de dogmatismo e no que se poidan ver representadas tdalas vontades.
Na actualidade o debate sobre o Estado Laico, as sas funcins e a regulacin que pode ou non pode facer das
expresins relixiosas, est de actualidade. O pluralismo relixioso das sociedades actuais pon de manifesto
incongruencias polticas que privilexian determinadas tradicins en detrimento de outras e poen en entredito a
pretendida laicidade do Estado. Por outra parte extndese a opinin, a raz do afundimento dos Estados que se
declararon ateos (os pases comunistas), de que a relixiosidade un feito que debe estar presente nas
manifestacins polticas e na conformacin social. Ambos elementos xuntos dan lugar aos conflitos que definen
boa parte dos problemas do sculo XX.
Hoxe en da entendemos que un Estado laico aquel que realiza unha separacin efectiva entre o espacio
pblico e as sas institucins, que son o patrimonio comn, e o mbito privado dos cidadns ao que pertencen.
Esta separacin o nico que garante a igualdade dos cidadns, calesqueira que sexan as sas conviccins. A
imparcialidade do estado garante a liberdade de conciencia, o librepensamento marxe ou non dos dogmas e,
polo tanto a liberdade e o progreso do pensamento en xeral. Un estado confesional, pola contra, reduce
categora de subcidadns a todos os que non profesan a relixin oficial ou a aqueles que defenden puntos de
vista disidentes coa relixin oficial. Nesta ltima posibilidade de estado non posible a democracia. A
democracia exise un estado laico.
114

O estado laico non rexeita os dogmas, que son manifestacins naturais do ser humano, senn que as considera
forzas motrices da sociedade pois constiten grupos sociais que comparten crenzas e ideas comns. Pero rexeita
que eses dogmas poidan ser asumidos polas institucins do poder, pois eso impedira a formacins de grupos de
pensamento alternativos a un dogma dado. Polo mesmo o Estado Laico non profesa unha ideoloxa relixiosa,
pero tampouco irrelixiosa. Garante en cambio tdalas confesins e relixins, mesmo a non relixiosidade, en
tdalas sas manifestacins (atesmo, agnosticsmo, indiferencia) e impide que a confesin dos gobernantes
sexan impostas ao conxunto da sociedade.
A forma social de relixin que nace nas sociedades industriais modernas caracterizase pola
posibilidade que ten o posible consumidor de acceder directamente a un surtido de
representacins relixiosas. O cosmos sagrado non esta mediado nin por unha esfera especializada
de institucins relixiosas nin por outras insititucins pblicas primarias. Este acceso directo ao
cosmos sagrado e mis exactamente a un surtido de temas relixiosos- o que fai que a relixin
sexa nos nosos das esencialmente un fenmeno da esfera privada. A forma social de relixin
nacente difire as dun xeito significativo das formas anteriores e mis antigas de relixins que se
caracterizaban ou ben pola difusin do cosmos sagrado a travs da estrutura institucional da
sociedade ou a travs da especializacin institucional da relixin.
A afirmacin de que o cosmos sagrado directamente accesible aos consumidores
potenciais precisa unha explicacin. Implica que o cosmos sagrado non est mediado polas
institucins pblicas primarias e que, por conseguinte, non se dispn de ningn modelo obrigatorio
de relixin. Non implica naturalmente que os temas relixiosos non sexan mediatizados socialmente
dalgunha outra forma. Os temas relixiosos teen a sa orixe nas experiencias no seno da esfera
privada. Baseanse principalmente nas emocins e nos sentimentos e son o bastante inestables
como para facer difcil calqueira articulacin. Son subxectivos en alto grao; dicir, non estn
definidos dunha maneira obrigatoria polas institucins primarias. Sen embargo poden ser e son,
efectivamente- sostidos por aquelas insitucins s que poderamos chamar secundarias e que
proveen expresamente s necesidades privadas dos consumidores autnomos. Estas
institucins tentan articular os temas que xurden na esfera privada e retransmitir os resultados
recollidos aos consumidores potenciais. Firmas periodsticas, literatura de inspiracin, que van
dende opsculos sobre o pensamento positivo revistas do tipo de Playboy, divulgacins de
psicoloxa ao Readers Digest, a lrica dos sucesos populares e outras as articulan o que de
feito son elementos dos modelos de significado derradeiro. Os modelos naturalmente, non son
obrigatorios e deben competir entre s no que de feito un mercado libre. A produccin, a
presentacin e a venta dos modelos de significado derradeiro estn determinadas polas
preferencias dos consumidores, e os produtores deben estar atentos s necesidades e
requerimentos dos individuos autnomos e da sa existencia na esfera privada.
Thomas Luckmann La religin Invisible Ed.Sgueme 1973 Pax. 114-115

Cuestins:
O texto propn a relixin como un producto de mercado mis nas sociedades desenvolvidas industrialmente.
Esta visin do fenmeno relixioso explicara o incremento das sectas e novas relixins. Razoao dende o texto e
pon exemplos.
Unha poltica que non estea involucrada con ningunha relixin en particular, Debe aceptar a todas por igual?
Onde estaran segundo ti os lmites. (Pensao no caso das chamadas sectas destructivas)
A subordinacin dos modelos relixiosos estratexias de mercado poden ter consecuencias para as relixins,
pero tamn para as insitucins. Pensa nalgunhas posibles.
Se o nmero de practicantes ou consumidores dunha forma de relixiosidade suficientemente alto nunha
sociedade isto podera significar que as polticas pblicas dun pas deberan respostar s doutrinas
especficas da igrexa maioritaria?

115

Para pensar.......
Tdalas relixins non son outra cousa que invencins
humanas para atemorizar e manter escrava
humanidade e monopolizar o poder e o dieiro.
Thomas Paine

Atesmo de Estado
A negacin de calquera relacin entre estado e igrexa e a eliminacin do mbito estatal de calquera forma de
crenza relixiosa deu orixe aos estados ateos. Anda que histricamente se xuntou atesmo de estado s formas
comunistas de estado non necesariamente o atesmo ten porque ir unido a este modelo de conformacin social.
O marxismo, o comunismo e o socialismo fan crtica dos mecanismo represores que establece a sociedade e a
relixin un deles. Os estados comunistas e ateos mis famosos foron instaurados durante o sculo XX:
URRSS, China, Cuba, Albania...
En todos eles subsisten fenmenos de relixiosidade pero sempre como manifestacins individuais e nunca como
institucins sociais que os estados non recoecen como asociacins lextimas.
Este Estado, esta sociedade, producen a relixin, unha conciencia do mundo invertida, porque eles
son un mundo invertido. A relixin a teora xeral deste mundo, o seu compendio enciclopdico, a
sa lxica baixo forma popular, o seu pundonor espiritualista, o seu entusiasmo, a sa sancin
moral, o seu solemne complemento, a sa razn xeral de consolacin e xustificacin. a
fantstica realizacin da esencia humana, porque a esencia humana carece de verdadeira
realidade. A loita contra a religin , polo tanto, indirectamente, a loita contra aquel mundo que ten
na relixin o seu aroma espiritual.
A miseria relixiosa , por unha parte, a expresin da miseria real, e, doutra parte, a protesta contra
a miseria real. A relixin o suspiro da criatura agobiada, o estado de nimo dun mundo sen
corazn, porque o espritu dos estados de cousas carentes de espritu. A relixin o opio do
pobo.
A superacin da relixin como a dita ilusoria do pobo a exisencia da sa dita real. Exisir
sobrepoerse s ilusins acerca dun estado de cousas vale tanto como exisir que se abandoe un
estado de cousas que precisa de ilusins. A crtica da relixin , polo tanto, en xerme, a crtica do
val de bgoas que a relixin rodea dun halo de santidade. (...)
A misin da historia consiste, pois, unha vez que desapareceu o mis al da verdade, en averiguar
a verdade do mis ac. E, en primeiro lugar, a misin da filosofa, que est ao servicio da historia,
consiste, unha vez que se desenmascarou a forma de santidade da autoenaxenacin humana en
desenmascarar a autoenaxenacin nas sas formas non santas. A crtica do ceo convertese na
crtica da terra; con iso, a crtica da relixin, na crtica do dereito; a crtica da teoloxa, na crtica da
poltica. K. Marx Critica de la filosofa del derecho de Hegel, Grijalbo, Mxico 1962, p. 21-22.

Cuestins
-Pensas que un estado ateo ten unha posicin anloga anda que contraria a un estado dominado pola Igrexa?
-Se a relixin produce un mal sociedade E obriga do Estado perseguila con todos os medios ao seu alcance?
Razoa a resposta

116

Para pensar.......
Debemos estar sempre dispostos a crer que o
blanco negro, se as o manda a xerarqua da
Santa Madre Iglesia...
San Ignacio de Loyola

Teocracia
A palabra Teocracia (do grego theokratia, goberno por un deus), refirese constitucin dun estado que
considera que Deus o nico sobern lextimo e as leis deste reino son consideradas coma ordes divinas.
Unha teocracia polo tanto un rexime confesional no que o control do poder poltico est en mans dos
representantes dunha confesin relixiosa. Consecuentemente non poden existir no mesmo estado outros cultos
e tdalas demis relixins estn prohibidas. Historicamente a teocracia estivo ligada aos cultos monotestas.
Un exemplo tpico de rexime teocrtico sera o imposto por Moiss tralo xodo de Exipto, no que se inspiran
hoxe en da tanto os modelos de Estado musulmns como o Xudeo.
Na actualidade o rxime teocrtico mis representativo o estado Vaticano, cun monarca que expresa
directamente a vontade de Deus. Pero tamn podemos sinalar a teocracia Iran cun partido nico e o Corn
como fonte legal, ou o desaparecido xa rxime do talibans en Afganistn. Asi mesmo, descendentes da
vocacin teocratica das relixins monotestas, podese nomear o Estado de Israel no que a relixin est
indisolublemente ligada existencia do Estado e no que a influencia dos sectores integristas fai que supere o
calificativo de estado confesional.
O certo que os xefes, as persoas revestidas de mando, disfrutaron sempre dun halo especial
de respeto e veneracin, como se non foran seres humanos como os demais. O costume de
obedecer todos a un tivemolo que adquirir a costa de moito sangue e tremendas presins
colectivas: por iso unha especie de santo temor rodea a todo o que ocupa unha xefatura... anda
que non sexa mis que un alcalde de pobo. Calqueira xefe ten algo de tab: no caso contrario, non
dura como xefe ni un momento. Por iso os xefes buscaron tanto parentesco cos deuses e s
veces foron considerados deuses terrenais. Algns reis da remota antigidade non s eran
considerados polos sbditos responsables da orde da sociedade senn tamn do da natureza: As
sas obrigas incluan tanto promulgar leis ou gaar batallas como garantr a choiva que fai posible
unha boa colleita. (...) A obriga de obedecer a un igual sempre se lle fixo inaguantable aos homes,
dende fai miles de anos. O xefe tia que ser algo que os demis non eran (un deus, por exemplo),
ou ter caractersticas excepcionais que os demis non tian, ou representar coas sas ordes algo
que est por riba dos individuos (a lei) e que tamn l debe respectar. Non hai nada mis humano
que a pretensin de que aqueles aos que obedecemos son mis que humanos ou encarnana algo
situado por riba das paixns e fraquezas humanas. Nada mis humano... nin mis perigoso, tanto
para o interesado como sobre todo para os restantes membros da comunidade. (...)
Como o poder provia da antigidade mtica e dos deuses, os sacerdotes converteronse en
personaxes importantes da loita poltica. Os sacerdotes eran os especilistas no pasado e os
portavoces dos deuses. O que quera chegar ao mando tia que levarse ben con eles e buscar o
seu apoio, a a sa consagracin... Tamn as leis estaban sustentadas en razns relixiosas, porque
tian sido reveladas por divinidades inapelables cuia vontade interpretaban os curas. Non haba
leis humans, todas provian do ceo e do pasado. Algns xefes, particularmente ambiciosos,
decidiron converterse vez en reis e sacerdotes supremos para asegurar mellor o seu poder.
Outros diron un paso mis al: proclamronse directamente deuses xa que os seus antepasados o
foran... ou polo menos iso era obrigado crer. Fernando Savater. Poltica para Amador Ed. Ariel.
Pax. 61-72

Cuestins:
Estn actualmente as relixins tratando de ampliar os espacios de liberdade relixiosa ou tentando moldear e
definir as polticas pblicas dos gobernos? Pon exemplos

117

Para pensar.......
O fanatismo supersticin o que o delirio febre, o
que a rabia clera. O que ten xtasis, visins, o que
toma os soos por realidades e as sas imaxinacins
por profecas un fantico novicio de grandes
esperanzas; poder pronto chegar a matar polo amor
de Deus. Voltaire

Fundamentalismo e integrismo
O termo "fundamentalismo", aparece constantemente nos medios de comunicacin xunto cos adxectivos
"relixioso" e "islmico". En ocasin tamn se vincula o termo a outros movementos como construccin do
Estado de Israel ou a determinados gobernos vinculados con determinadas confesins relixiosas. Pero a palabra
ten unha orixe cristiana. O fundamentalismo un movemento cristiano, milenarista pertencente relixin
evanxelista. O fundamentalismo predicaba nas primeiras dcadas do sculo XX a chegada do milenio (os mil
anos de reinado de Cristo). Este movemento iniciou unha serie de publicacins entre 1910 e 1915 que se
titulaban Os Fundamentos que recollian os cinco fundamentos da fe: 1) literalidade e infalibilidade das
Escrituras 2) concepcin da virxinidade 3) expiacin a travs das obras 4) resurreccin do corpo 5)
autenticidade dos milagres.
Fundamentalismo un termo que agora designa calquera movemento relixioso que mantea como
incuestionable a literalidade das escrituras e o retorno tradicin como fonte de saber. O fundamentalismo
opnse necesariamente a secularizacin. Todas as variantes de fundamentalismo buscan reestructurar as
institucins sociais seguindo s normas tradicionais e fundacionais da relixin. O fundamentalismo pode por iso
expresarse a travs dos medios de comunicacin ou tamn atravs da accin poltica (convencional ou violenta).
O fundamentalismo entndese coma un fenmeno que , vez, relixioso e poltico que pensa que as
circustancias obrigan a actuar politicamente para poder exercer s sas obrigas relixiosas.
Podemos atopar fundamentalistas en toda relixin histrica que se base en escrituras sagradas e
preceptos bsicos. Todos os fundamentalismos teen en comn que rexeitan sustituir a divinidade como fonte
de poder pola razn humana. O feito de que mentras en Occidente esta sustitucin ven promovida por un
cambio social e econmico desenvolvido polo propio crecemento intrnseco dos estados-nacin, noutras zonas
(como os estados Islmicos), sen embargo, este cambio foi imposto a travs de procesos imperialistas e de
colonizacin, fai posible entender o porque da virulencia deste movementos nesas outras zonas do planeta.
O fundamentalismo ten por caracterstica universal o rexeitamento do pluralismo e a conviccin da
superioridade da sa fe. O fenmeno da globalizacin, que case sempre implica unha imposicin dos valores
occidentais, provoca a reaccin dos grupos fundamentalistas que tentan recuperar os valores tradicionais
identificadores da sa civilizacin.
O fundamentalismo non necesariamente un fenmeno xerador de violencia, anda que si de
intolerancia. A actitude que algns crentes asumen cara a imposicin pola forza das crenzas fundamentalistas,
denominnse comunmente integrismo. O integrismo non patrimonio do Islam nin das civilizacins orientais,
senn que un fenmeno observable histricamente tamn en Occidente (O rexime nazi por exemplo).
Ventos de cambio estn soprando cara a pennsula arbiga. Xuro por Deus que Estados Unidos non
coecer nunca mis a seguridade, antes de que Palestina non a coeza e antes de que tdolos
exrcitos Occidentais ateos non marchen das terras santas".
Aqu est Estados Unidos golpeado por Al no seu punto mis vulnerable, destruindo, gracias a
Deus, as sas obras mis prestixiosas. Teen de volta o que merecen".
Aqu est Estados Unidos cheo de terror de norte a sur e de leste a oeste. Deus dirixiu os pasos dun
grupo de musulmns que destruiron Estados Unidos e imploramos a Al que eleve o seu rango e os
admita no paraso".
O que Estados Unidos soporta hoxe s unha nfima parte do que ns aguantamos den hai ducias
de anos. A nosa nacin padece dende hai mis de 80 anos esta humillacin, os seus fillos
asasinados e o seu sangue corre, o seus lugares sagrados son agredidos sen razn.
Estes feitos dividen ao mundo en dous campos, o da fe e o da incredulidade. As que moitos
musulmns apoiarn a sa relixin.

118

"Oh pobo desta nacin! A Jihad chmavos, a Jihad contra os xudeos e norteamericanos, a Jihad en
nome de Deus (Reproduccin de parte do discurso do Vdeo difundido desde Qatar, en rabe e
traducido sobre ao Ingls. Foi transmitido unha hora despois do ataque a Afganistn declarando a
represalia de Estados Unidos como o comezo da Guerra entre fieis e infieis.)

Cuestins
Qun son os infieis? Cl o alcance dunha guerra como a que se describe?
Qu debera facer un musulmn que adscribira a proposta de Ben Laden? un Occidental?.
(...) De parodia do Islam, nada, e ste o fondo do problema. Bin Laden e os talibans non
representan ao Islam, pero s a unha vella tendencia dentro do pensamento islmico que busca a
superacin dos retos plantexados polo cambio histrico forzando o regreso pureza das orixes.
Trtase dun impulso de natureza fundamentalmente relixiosa, cun slido arraigo no enfoque do
sunnismo, a crenza maioritaria do Islam, que se centra na doctrina fundacional de Al, contida
bsicamente no Corn e nas sentencias ou hadiths. A partir de ah, sempre estar presente a
tentacin de someterse a esa mensaxe inicial, rexeitando todo propsito de innovacin. o que
proporn sucesivamente a escola xurdica hanbal, tericos intransixentes como Ibn Taymiyya -un
home do sculo XIV moi presente no fundamentalismo actual- e, por fin, o puritanismo militante de
Abdul Wahhab e dos saudes dende o sculo XVIII. O percorrido non pura arqueoloxa, como
tampoco a evocacin dos textos cornicos que constiten a sa referencia, porque de ah xurden os
Bin Laden. Nesa traxectoria que culmina no wahhabismo, hoxe doctrina oficial da Arabia Saud,
unense unha postura rigorista que envolve aos usos e ao vestido, a obsesiva centralidade de Al,
que mesmo posterga o papel de Mahoma, e unha actitude agresiva contra todos aqueles que non
comparten as propias posicins, e a quenes, anda sendo musulmns, se califican de infieis dignos
de ser exterminados mediante a yihad. (...) Nos dous primeiros sculos de historia, o inimigo, os
infieis a eliminar polos wahhabes, son os demis musulmans que celebran ao Profeta case ao nivel
de Al, constren tumbas e minaretes, ou manteen costumes alleos austeridade do Islam
primitivo. Pero nos ltimos tempos, a ameaza procede da presencia hexemnica e dos costumes de
Occidente. Ademis, os ingresos procedentes do petrleo converten aos antigos beduinos en homes
enriquecidos, con acceso a unha tecnoloxa moderna, pero non menos entregados ao mito do Islam
das orixes. Nos anos oitenta e noventa, dous episodios favorecern o trnsito cara un pulso a morte
con Occidente (lase cos Estados Unidos): a guerra do Golfo, consagrando a presencia do infiel na
rexin, e a de Afganistn, que inesperadamente permite superar a secular fragmentacin do Islam
nunha guerra victoriosa, coa chegada de voluntarios de todas partes que ao regresar ern outros
tantos misioneiros da intransixencia da yihad. O resultado, ademis, supn a construccin polos
talibns dunha orde social e poltica salafi, dos piadosos antepasados, volto como o wahhabismo
cara o mito do Islam primitivo, cuia excelencia constite o nico antdoto fronte contaminacin da
modernidade importada polos infieis. Os dlares do petrleo fixeron o resto, creando o marco da
globalizacin a posibilidade de que un Soros antisistema plantexase dende o seu refuxio afgano,
como fixera no ano 1100 o vello da montaa, xefe dos asasinos, un asalto a ese mundo impo que
profana a terra santa do Islam e humilla aos crentes.
Palestina serve de referente lexitimador: a miseria das masas musulmns o seu exrcito de
manobra. Pero a motivacin de Bin Laden relixiosa, sempre tendo en conta que na sa frmula
orixinaria o Islam unha relixin do poder que compensa a sumisin total da unma ou comunidade
de crentes a Al, coa superioridade esencial desa mesma unma sobre calqueira outro colectivo
humano. E que, no caso de verse ameazada, como agora sucede, segundo os integristas, determina
a necesidade dunha loita sen cuartel nin lmites. (...)
No plano histrico, estamos ante un caso de resurreccin dun monstro do pasado, por efecto das
transformacin econmicas e tecnolxicas nun cadro de conflitos de alta intensidade. Bin Laden
propoase decapitar aos Estados Unidos; conseguiuno gracias conxugacin de elementos
modernos (aviacin, organizacin da rede terrorista) e tradicionais (exaltacin do que morre por
causa do Islam). Do Corn e os hadiths pode entresacar as referencias que precise para conferir o
marchamo de ortodoxia sa loita a morte contra Occidente e contra a tolerancia anda imperante
no Islam moderado. unha batalla en das frontes, declarada polo integrismo, non por Bush, e en
ningn deles pode o mundo civilizado actual, musulmns incluidos, permitirse a derrota.
ANTONIO ELORZA ( catedrtico de Pensamento Poltico na Universidade Complutense de Madrid)
La ignorancia infiel El Pas, 22 octubre 2001

Cuestins
- O artigo fala de integrismo e Islam como cousas diferentes. Explica porqu. Qu contradiccin describe no
integrismo
119

Para pensar.......
Cmo se poede ter orde nin estado sen relixin? a
relixin un formidable medio para ter quieta
xente... Napolen Bonaparte

Cultura e valores
En moitas ocasin escoitase argumentar que a relixin necesaria porque a nica instancia xeradora de
valores que permiten a convivencia humana. Algns tericos colocan a relixiosidade e as crenzas no centro da
actividade cultural e fan dela o elemento doador de sentido a toda a civilizacin.
O pensamento ateo, sen embargo, ven reivindicando, dende hai moitos sculos, o feito de que o ser humano
xera valores e se ben este estn condicionados, nalgns casos, polas sas crenzas relixiosas, noutros eses valores
morais son independentes de calqueira tipo de crenza ou fundamentacin en elementos sobrenaturais. De feito
eses seran os valores morais en sentido estrictos, porque dependen s da vontade libre do ser humano para
aceptalos ou non.
Tdalas relixins histricas e actuais conteen, ademis dun principios ou dogmas de crenzas un sistema de
cdigos de conducta para conseguir a unin coa divinidade e a felicidade que promete. Este cdigo de conducta
ten por funcin permitir que o ser humano realice esa fusin coa divinidade pero, tamn afecta ao resto da sa
vida e as sas relacin humanas, xa que un posicionamento ante a forma de vivir. Sen embargo, o
caracterstico destes cdigos morais propostos polas relixins que a sa prioridade est na unin coa
divinidade, privada ou colectiva, individual ou de todo un pobo elixido. A funcin que estes cdigos poidan ten
para a vida en sociedad , deste xeito, secundaria; importante para a vinculacin e implantacin da relixin
coma unha institucin social, pero secundaria no sentido de que non a sa funcin principal.
Nas sociedades multiculturais, isto , naquelas sociedades nas que se da a relacin entre varias culturas, case
sempre con formas de relixiosidade distintas os valores e cdigos de conducta que propoen as distintas
relixins chocan e entras, en moitas ocasins, en conflito. A solucin destes conflictos no pode vir da
imposicin dun s cdigo de conducta extrado dunha das relixins presentes, nen sequera da relixin
maioritaria, pois esa decisin non fara mis que aumentar a conflictividade social.
Debe existir, pois, un cdigo de conducta vlido para todas as formas culturais relacionadas que permita a estas
a convivencia pacfica e o desenrolo social subsiguinte. Estes cdigos de conducta deben buscar a sa
fundamentacin lonxe de calqueira opcin relixiosa.
Entre as posibles solucins estn as convencins morais ou acordos sobre que leis morais e/ou legais
necesario respectar para a convivencia. Este tipo de solucins caractersticas das sociedades democrticas
basense no dilogo e a tolerancia
Outra posible solucin e buscar e atopar un fundamento das normas de convivencia, non na convencin senn
no que hai de comn en todos os seres humanos, independentemente da sa raza, relixin, sexo, situacin...
Deste xeito o fundamento das normas sera universal e vlido para calqueira ser humano.
Ambas solucins que disinten na orixe e formacin da moralidade, acaban por estar de acordo nalgns
principios bsicos de convivencia, que case sempre coinciden cos principios xerais das relixins e constiten o
marco de interaccin entre elas.
Scrates - ... o que bo, aprobado polos deuses por ser bo, ou ben bo porque aprobado polos deuses?
(...) supoamos, querido Eutifron, que unha e a mesma cousa o que amado polos deuses e o que bo. Entn,
se o que bo amado por ser piadoso, tamn o que amado o polo seu carcter propio; e as ben, se o que
amado polos deuses o porque amado, do mesmo xeito o que bo o porque amado. Mis ves que ocorre

120

de xeito diferente, posto que se trata de das cousas completamente distintas. E unha obxecto de amor porque
se ama, en tanto que outra o porque a sa mesma natureza o esixe. Semella, pois Eutifron, que, invitado por
mn a definir o que o ben, non queres mostrarme a sa verdadeira natureza, limitandote nisto a referirte a un
simple feito, que o de que acontece ao que bo que amado por tdolos deuses. Pero nada dis en canto ao
seu carcter esencial. Polo tanto, se o cres oportuno, deixa xa de disimular e, tomando as cousas dende o
principio, dime o que realmente o ben, sen ter en conta para nada se amado polos deuses ou calqueira outra
circunstancia polo estilo. Porque non ser este o motivo da nosa discusin. O que importa que me probes de
bo grao cal a natureza do ben e do mal. Platn. Eutifrn. 10e1 Obras Completas. Aguilar.

Cuestins:
Segundo o texto existe relacin entre a vontade de Deus e o ben?. Xustifica a resposta. E entre a relixin e o
ben? Pon algn exemplo. Cales seran esas normas morais comns a tdolos individuos e sociedades? Pon
algn exemplo e, basendote nel tenta dicir cmo se xustificara dende as relixins e dende o atesmo.

121

Para pensar.......
A tolerancia a virtude do home sen conviccins. G.
K. Chesterton

Tolerancia e liberdade relixiosa

O marco legal do que falabamos ten que estar presidido polo valor da tolerancia. Tolerar non significa soportar
sen mis as conductas que resultn contrarias aos nosos valores, senn recoecer no outro os mesmos dereitos
que en recoecemos en ns, para expresar libremente os seus valores. Tolerar significa tratar de colocarse no
lugar do outro e constie a premisa necesaria do dilogo. Tolerar significa tamn que cando eses valores entran
en conflito estamos dispostos, por ambas partes, a levar a cabo a discusin pacfica que leve a un acordo que
satisfaga a tdalas partes. Este acordo presupn un marco comn dende o que discutir e, xa que logo, a asuncin
duns valores comn e non dependentes das crenzas que entran en conflito.
O principio de liberdade relixiosa imposta polo estado laico, presupn o exercicio da tolerancia por parte
tdolos seus cidadns, pois de non ser as sera un principio asumido s de xeito formal e no exercicio prctico
non se dara pois a conflictividade que xurdira de posturas enfrontadas condeara s crenzas minoritarias
clandestinidade.
Nos estados teocrticos a liberdade relixiosas non se da, pois o Estado o que asume unha determinada crenza
como oficial e a impn a tdolos cidadns. O estado non prctica a tolerancia, e a tolerancia individual sitase
deste xeito na clandestinidade.
No ocorre o mesmo nos estados que sendo confesionais (e dicir que asumen a sa vinculacin cunha crenza
relixiosa) sen embargo garanten a liberdade de cultos das relixins minoritarias pero sen a proteccin estatal.
Nestes estados o valor da tolerancia mis importante se cabe. Os estados ateos (que non son confesionais, pero
que sen embargo teen unha postura de oposicin relixin.) son a representacin desa orde social na que a
tolerancia unha exisencia que permite non vulnerar os dereitos privados e individuais. Nestas sociedade o
Estado debe tolerar a prctica privada ou individual dos distintos cultos, anda que persegua a sa
institucionalizacin. Un equilibrio difcil de conseguir.
Oracin a Deus
Xa non polo tanto aos homes aos que me dirixo, a ti, Deus de tdolos seres, de tdolos mundos e de
tdolos tempos: se est permitido a unhas febles criaturas perdidas na inmensidade e imperceptibles ao
resto do universo ousar pedirche algo, a ti que o tes dado todo, a ti cuios decretos son tan inmutables
como eternos, dignate mirar con piedade os erros inherentes nosa natureza; que eses erros non sexan
causantes das nosas calamidades. Ti non nos tes dado un corazn para que nos odiemos e mans para
que nos degolemos; fai que nos axudemos mutuamente a soportar a carga dunha vida penosa e
pasaxeira; que as pequenas diferencias entre os vestidos que cubren os nosos febles corpos, entre
todos os nosos idiomas insuficientes, entre todas os nosos costumes ridculos, entre todas as nosas leis
imperfectas, entre todas as nosas opinins insensatas, entre todas as nosas condicins tan
desproporcionadas aos nosos ollos e tan semellantes ante ti; que todos eses pequenos matices que
distinguen aos tomos chamados homes non sexan sinais de odio e persecucin; que os que encenden
cirios en pleno da para celebarche soporten aos que se contentan coa luz do teu sol; que aqueles que
cubre o seu traxe cunha tea branca para dicir que hai que amarte non detesten aos que din a mesma
cousa baixo unha capa de lan negra; que dea o mesmo adorarte nunha xerga formada dunha antiga
lengua ou nunha xerga mis moderna; que aqueles cuias vestiduras estn tinxidas de vermello ou
morado, que mandan nunha pequena parcela dun pequeo montn de barro deste mundo e que posen
algns fragmentos redondeados de certo metal, gocen sen orgullo do que chaman grandeza e riqueza e
que os demis miren sen envexa: porque Ti sabes que non hai nestas vaidades nin nada que envexar
nin nada de que enorgullecerse.
Oxal todos os homes recorden que son irmns! Que odien a tirana exercidas sobre as sas almas
como odian o latrocinio que rouba forza o froito do seu traballo e da industria pacfica! Se as azoutas
da guerra son inevitables, non nos odiemos, non nos destrocemos uns a outros no seo da paz e
empreguemos o instante da nosa existencia en bendicir por igual, en mil linguas diversas, dende Siam a

122

California, a ta bondade que nos ten concedido ese instante. Voltaire. Tratado sobre la tolerancia, en
Opsculos satricos y filosficos. Alfaguara, Madrid 1978, p. 90-91.

Cuestins:
-Cales destes rogos suscribira un non crente? E un crente?
-Como xa sabes Voltaire un desta Qu importancia ten isto ora de escribir esta oracin? Cal o deus ao
que se dirixe Voltaire.
-Cal o valor que se require para cumprir este desexo de Voltaire?

123

Para pensar.......
Si tivera necesidade de vivir moi tranquilo, sen
preocuparme da desgracia allea, crera en deus, pois
as tera a seguridade de que l se ocupara de resolver
as desgracias humanas. Desgraciadamente a mesma
existencia da desgracia humana, da inxustiza e a dor,
dinme que non hai tal deus. Fiodor Dovstoyevsky

Solidariedade e humanitarismo
Solidariedade e humanitarismo tamn foron dous valores historicamente reivindicados polas relixins. Ambas
teen relacin coa necesidade que ten a nosa convivencia pacfica, de poernos en lugar do outro. A capacidade
humana de empata universal e non est vinculada a ninguna crenza especfica. De certo que as relixins
tentan practicar estes dous valores pero a fundamentacin desa empata pasa por recoecer que a igualdade dos
seres humanos est supeditada sa relacin con Deus. No cristianismo, por exemplo, todos merecemos o
mesmo trato e dbese axudar ao prximo porque todos os seres humanos son creados por Deus. Agora ben que
a solidaderiedade e o comportamento humanitario tean que ter un fundamento deste tipo deu lugar a dou tipos
de problemas histricos:
a) que a posibilidade de empata se reduza a unha comunidade concreta, como ocorre coas relixins do
pobo elixido (xudeos e musulmns) ou mesmo a un sector desa comunidade (homes e non mulleres
como ocorre na relixin musulmn ou entre castas sociais como ocorre no Hinduismo).
b) Que as accins humanitarias e solidarias exercidas polas institucins relixiosas se convirtan en
mecanismos de imposicin dun conxunto de crenzas a sociedade ou conxuntos humanos que as aceptan
porque se vinculan directamente coa mellora na sa calidade de vida. Deste xeito a solidariedade e o
humanitarismo convertense en instrumentos de colonizacin cultural (como ocorreu durante a conquista
de America co cristianismo e as sas misins)
Solidariedade e humanitarismo son dous valores que contriben a garantir un reparto xusto de bens e dereitos
entre todos os seres humanos, pero poden converterse en instrumentos de imposicin de ideoloxas en canto se
institucionalizan. Unha das formas desta institucionalizacin a relixin, pero tamn o son outras institucins
que se fan dependentes de formas culturais establecidas (por exemplo as ONGs dependentes do sistema
capitalista).
O nico xeito de evitar esta dexene racin de mbos valores est en practicar a tolerancia no sentido de
respecto, dialogo e aceptacin de normas interculturais dende a que exercer esas accins humanitarias.
Suxerencia de lectura
Vivir ligeramente sobre la Tierra. Premios nobel alternativos. Propostas
dende distintos mbitos de relacionarse cos mis desfavorecidos. Petra
Kelly, Leopold Kohr e un longo etc de propostas humanitarias e solidarias

124

Para pensar.......
A mellor forma de gaar cartos creando a ta propia
relixin. L. Ron Hubbard

ACTIVIDADE CULTURAL
ESQUEMA DE TRABALLO
RELIXIN E SOCIEDADE
en
Aplicacin
POLTICA

OCIO

HUMOR

EDUCACIN

CINE
Creacin

CONCLUSINS

O debate sobre o papel que debe xogar a relixin na sociedade e nas decisins polticas volve a estar de
actualidade. A desvinculacin dos mbitos relixiosos e o proceso de secularizacin que acompaou ao
xurdimento das sociedades modernas industrializadas (tal como describe Luckmann na Relixin Invisible)
semella non ser un fenmeno tan universal. As guerras recentes nas que o factor relixioso se puxo de manifesto
(ben sexa como un instrumento poltico ou como causa real do conflito), os actos terroristas cometidos en nome
duns ideais e valores relixiosos, a chegada ao poder de partidos polticos con claras influencias relixiosas
(chmense demcratas, social-democratas, conservadores....), entre outros acontecementos, fan que se volva a
abrir o debate ao redor das relacins Igrexa Estado.
Dende algunhas esferas reclmase para a Constitucin Europea a integracin dos valores cristins, flase de
choque de civilizacins para explicar os conflitos armados e chamar a pechar filas coas propias tradicins e
crenzas, vnculanse de novo valores e relixins e introdcese de novo a relixin na escola laica.... Todo elo
semlla un retroceso nesa conquista que para a tolerancia supuso o Estado Laico.
Por outra parte, e cada vez mis gracias globalizacin, o tempo de ocio est copado por actividades que teen
moito de interculturais. Nos video xogos, nos xogos de rol, nos comics, estn presentes elementos relixiosos e
polticos que transmiten moitas desas nocins de relacin Igrexa-Estado dunha forma non consciente pero que
infle decisivamente na formacin de valores dos adolescentes.
A travs destas actividade de aplicacin tentaremos revisar alguns destes conceptos e valores dun xeito crtico.

125

Para pensar.........
Coidate do home dun s libro. Santo Tom de Aquino

A POLTICA
Europeos e cristins? Un debate sobre a constitucin europea.

EL PAS | Opinin - 04-07-2003

As nosas races cristianas

TRIBUNA: FERNANDO SAVATER
A polmica en torno a si debe ou non mencionarse
destacadamente dentro da nova Constitucin europea o papel
xogado por "as races cristianas" na nosa cultura pode suscitar
diversas consideracins de ndole poltica, histrica e mesmo
filosfica: sen dbida, a mis melanclica de todas a
constatacin de ata qu punto xeral a ignorancia acerca de en
qu consisten tales races..., sobre todo entre quenes as
defenden con maior entusiasmo. Por iso, a actitude mis
prudente e benvola recomendar non meterse en lios, apelar
ao que nos une e non ao que nos separa, aconsellar que non se
convirtan os prembulos dun corpo legal xa controvertido por
outros motivos en area de confrontacin teolxica e, en fin,
deixalo correr. Europa non ter que ocuparse man de
emprender novas guerras de relixin, senn en curarse dunha
vez por todas da relixin da guerra, cousa, por certo, ben difcil.
(...)
Os pagns perseguiron aos cristianos por motivos relixiosos:
acusabannos de atesmo, nin mis nin menos. Sentan irritacin e
desconcerto ante a secta irreverente que non se limitaba a
proclamar ao seu Deus, senon que negaba validez a todos os
demis e derribaba con impiedade altares alleos, que eran
precisamente onde se celebraban os cultos oficiais da ciudade.
Dende logo, os cristianos non eran relixiosa nin polticamente
correctos: o multiculturalismo pagn resultaballes alleo, mesmo
pecaminoso. E que os cristians introduciron en Europa a paixn
terrible e excluinte pola verdade. S a Verdade digna de
crenza, de fe: unha novidade magnfica e feroz. Aos pagns non
se lles ocorrera "crer" nas sas divinidades do xeito exhaustivo
logo inaugurado polos cristins(...).
Agora semella que oigo algunha voz indignada que me pregunta:
"E entn qu deberiamos poer, segundo vostede, no prembulo
da Constitucin para ilusionar trascendentalmente aos europeos
que van a acollerse a ela?". Pois nada que mire cara o pasado,
senn mis ben algo que apunte anda que sexa con certa
inverosimilitude- cara o futuro que podamos compartir. Por
exemplo, o que propn James Joyce no Ulises por boca dun dos
protagonistas da novela: "Nada de patriotismo de cervecera ni
de impostores afectados de hidropesa. Cartos gratis, alquileres
gratis, amor libre e igrexa laica libre, e Estado laico libre". Todo
iso co boas races cristianas, por certo, segundo o meu modesto
criterio.

Europa sen Deus?

Alfredo Casquero

17 de julio. Nas ltimas semanas presentouse o borrador da

Constitucin europea diante da Cumbre de xefes de Estado e
de Goberno. Na redaccin do texto da Constitucin na sa
primeira fase, silenciouse a aportacin do cristianismo propia
esencia de Europa.
Dito texto fai unha mencin xenrica aportacin das relixins,
esquecendo que a relixin cristiana constite un dos elementos
irrenunciables da nosa identidade como ciudadns da Unin.
Esta "herdanza relixiosa" da que fala o borrador, inexacta.
Non menciona a Deus, nin ao cristianismo, e por ser un
"esquecemento" tan obvio, opuseronse pases como Italia,
Polonia, Espaa e Holanda.
O cristianismo forma parte sustantiva da historia. Sen l sera
inexplicable o progreso, a arte, a cultura, mesmo a concepcin
de Europa, da sa unidade, marcou definitivamente aos pais do
que hoxe a Unin Europea. Sen as races cristianas que foron
afondando na conciencia colectiva dos europeos, Europa no
sera o que hoxe.
Nen sequera a historia do dereito europeo podera ser contada
da mesma forma. Os seus textos, as sas leis, en grande parte
dos seus artigos, e no espritu que o anima, o influxo do
cristianismo evidente. Non se trata de instaurar, por medio
da Constitucin e a mencin expresa do cristianismo, unha
teocracia estatal.
Non se quere voltar aos tempos nos que a Igrexa, a Relixin,
dictaba, directa ou indirectamente, os comportamentos e
actuacins polticas. Tratase de evitar que de forma sibilina se
cole unha especie de atesmo estatal, este s, contrario ao
sentir de millns de ciudadns europeos.
Non se pide un privilexio, nin unha gracia aos redactores do
texto constitucional europeo. Sinxelamente pretendese dar
cauce e forma ao que mis do 84 % dos europeos viven;
respectar,
en
definitiva,
unha
verdade
histrica
e
incuestionable: o cristianismo alicerce da Europa que se est
a construir. Resulta inquiedante unha Constitucin europea que
esqueza as sas races.
(...)A sensatez imporse, agardamos, aos prexuzos. Moitos
europeos votarn NON a unha constitucin coxa. O voto de
moitos ciudadns depende en parte de que se abandonen
posturas sesentaeoitistas tan trasnoitadas como algns dos
que hoxe conducen Europa.

Divdese a clase en grupos de opinin segundo os artigos anteriores. Plantexade un debate recollendo as
distintas argumentacins, a favor ou en contra, da inclusin na Constitucin Europea da mencin s races
cristianas da nosa cultura.
126

Analizar cada grupo as razns do grupo contrario tentando ver se son boas ou malas argumentacins e
aportando razns contrarias.

127

Para pensar.........
Que os escritores catlicos tean coidado, ao defender a
causa do proletariado e os pobres, de non usar linguaxe
calculado para inspirar entre o pobo unha aversin s
clases altas da sociedade. Papa Po X,

A EDUCACIN
Educacin relixiosa na escola laica...?

Madrid. G. ARIANES

19/11/2003. Mara Elsegui Itxaso

A Confederacin Espaola de Asociacins de Pais e Nais de

Alumnos (CEAPA) recurreu
ante o Tribunal Supremo a
normativa que regular a materia de relixin e a sa
alternativa a partir do prximo curso, por considerala
inconstitucional, segundo anunciou en rolda de prensa a
presidenta desta organizacin, Maite Pina. Na sa opinin, a
LOCE e as normas que a desenrrolan nesta materia vulneran os
artgos 14, 16 y 17 que, entre outros principios, consagran a
non discriminacin das persoas polas sas crenzas relixiosas, a
liberdade ideolxica, de relixin e de culto, a neutralidade do
Estado e a sa separacin respecto das distintas confesins, e
a liberdade de ensino.

O dereito liberdade relixiosa e a laicidade do Estado pode

artellarse de moitas formas. O ordeamento xurdico espaol,
comezando pola constitucin, resposta a un modelo de laicidade
positiva, con cooperacin entre o Estado e as distintas confesins
(art. 16,3). Este modelo refrendouse democrticamente e quen
desexe cambialo deber facelo a travs das urnas. Por iso
demagxico atribuir o mantemento do ensino da relixin no
currculum escolar a unha decisin unilateral do actual partido
gobernante.
A Constitucin votouse cun goberno de UCD en decembro de
1978 e o Acordo entre o Estado espaol e a Santa S sobre
Ensinanza e Asuntos culturais foi ratificado o 4 de decembro de
1979 no Pleno do Congreso por ampla maiora. De xeito que
perfectamente constitucional. Posteriormente, os acordos do
Estado espaol coas confesins islmica, hebrea e evanxlica
para a ensinanza relixiosa especfica, foron realizados durante a
lexislatura socialista entre 1992 e 1996. (...)

Maite Pina apoiase en anteriores sentencias do Alto Tribunal

para afirmar que a relixin non pode ser avaliable, e a sa
posible alternativa non debe ter entidade de materia
obrigatoria, porque partese dunha situacin de desigualdade.
Na rea de Sociedad, Cultura e Relixin engade- os contidos
da opcin non confesional (o feito relixioso ou historia das
confesins)
establecernos as administracins educativas,
mentras que os da confesional (relixin catlica) marcarnno
as autoridades eclesisticas, polo que non poden ser avaliados
en condicions de igualdade. Ademis, cmo e qun vai avaliar
a fe ou as propias crenzas?.
A presidenta da CEAPA cre que esta desigualdade tamn afecta
ao profesorado, que nun caso estar formado por titulados
que aprobaron unhas oposicins, e noutro ser elexido e
cesado polas autoridades relixiosas, anda que os pague o
Estado. Ademis, considera unha imposicin ilegal o carcter
obrigatorio de ambas opcins, posto que xurde da intencin
de salvaguardar os dereitos de quenes queiran recibir o ensino
relixioso, pero impoenndo unhas obrigas a quenes non
desexen recibilo. E denuncia que os programas da opcin non
confesional exaltan os valores relixiosos como nica fonte que
da sentido humanidade, e teen contidos valorativos e non
cientficos nos que, por exemplo, falase ao mesmo tempo de
atesmo de Estado e holocausto.
Por todo iso, a CEAPA interpuxo sendos recursos ante a Sala
Terceira do Contencioso-Administrativo e o Tribunal Supremo
contra os reales decretos 830, 831 e 832 promulgados o 27 de
xuo de 2003, polos que se establecen as ensinanzas comns
da Educacin Primaria, da Secundaria Obrigatoria e do
Bacharelato, respectivamente. En calqueira caso, quere que a
relixin e a sa alternativa non sexan obrigatorias nin
avaliables, nin computen na nota media para a concesin de
becas ou para o selectivo. Tamn vai a promover a campaa
Educar aprender en liberdade a favor dunha escola laica.

(...) Se nos fixamos nos

pases do entorno europeo,
practicamente todos establecen un modelo de laicidade positiva
con cooperacin entre as distintas confesins e o Estado, que
inclue a ensinanza na escola pblica das relixins maioritarias.
Blxica, Italia, Escocia, Inglaterra, Alemania, con distintos
sistemas, son un exemplo do dito. En todos eles se imparte a
materia de relixin na escola pblica. Por citar o caso de Blxica,
ademis est regulada a ensinanza do Corn cun convenio co
goberno turco polo que se contratan laboralmente profesores co
ttulo de teoloxa cornica para impartir esa materia na escola
pblica. (...)
A cultura relixiosa, como materia especfica e sometida a
examen, absolutamente necesaria no mundo de hoxe para no
ser uns ignorantes. Non basta que se trate transversalmente
desas cuestins noutras materias. Sen coecer o fenmeno
relixioso non se pode entender con profundidade moitos temas.
Por exemplo, imposible entender os dereitos humanos e a sa
interpretacin sen coecer o contexto relixioso e a relixin
profesada ou criticada polos seus protagonistas. Con maior razn
no arte, na literatura, na historia e na filosofa. imposible
entender a historia do pensamento filosfico, xurdico e
econmico europeo sen coecer algo sobre a teoloxa protestante
(nas sas versins luterana e calvinista), a catlica, e a
anglicana. (...)
En Espaa, debido crispacin do debate sobre a ensinanza da
relixin, jalonado por unha continua xurisprudencia do Tribunal
Supremo, no se deu o clima adecuado ata o de agora para
artellar estas ensinanzas de mellor maneira. En ocasins, os
profesores que imparten relixin nos centros escolares pblicos
foron vctimas de actitudes hosts e sectarias no claustro de
docentes. Ese sectarismo o que
peca, en todo caso, de
inconstitucionalidade.

Dividese a clase en grupos de opinin segundo os artigos anteriores.

128

Investigar cal o tratamento dado nos distintos pases do noso mbito ao ensino da relixin. Relacionar eses
datos cos datos sobre os distintos partidos gobernantes e facer unha valoracin ao respecto.
Investigar nas leis espaolas (Constitucins, tratados...) acerca da situacin das distintas confesins relixiosas.
Plantexade un debate recollendo as distintas argumentacins, a favor ou en contra. Analizar cada grupo as
razns do grupo contrario tentando ver se son boas ou malas argumentacins e aportando razns contrarias.

129

Para pensar.........
Cal foi o efecto de obrigar xente a crer? Que a
metade da humanidade vive enganada e a outra metade
vive na hipocresa, con tal de que o erro e a mentira
non desaparezan do mundo. Thomas Jefferson

O OCIO
A relixin nos xogos de rol.

Este xogo rol est ambientado no

mundo da novela do Seor dos Aneis e
o Hobbit. Estes libros, obra de J.R.R.
Tolkien, narran historias de personaxes
fantsticos como ananos, elfos,
humanos, hobbits e outras criaturas nun
mundo medieval fantstico. Neste xogo
de rol, ambientado na Terceira Idade da
Terra Media , poderedes xogar co rol de
guerreiros, montaraces, magos ou
exploradores levando algunha das
moitas razas e culturas existentes para
enfrentaros a magos corruptos, trasgos,
trolls ou malvados humanos.

Ars Magica un lugar onde as glorias do

mundo clsico son polvo, e as promesas
do Renacemento todava estn por vir.
Desenvolvese no sculo XIII, no 1220.
A vida unha loita constante: As
guerras e as pragas estn por todas
partes, a Igrexa e os reis gobernan con
man de ferro. Esta Europa Mtica tamn
un lugar de maravillas mxicas, no
que viven todas as criaturas dos contos
e mitos populares e o que os habitantes
deste mundo creen resulta ser real: o
poder divino accesible mediante as
oracins; e a maxia est por todas
partes.

Dungeons & Dragons o maior clsico dos

xogos de fantasa. Nel o xogador pode
ser un heroi de lenda, acabar con
criaturas que destruen pobos...
Brbaros, ladrns, clrigos, deuses e
monstros poboan todos os rincns deste
mundo. A maxia omnipresente fai mis
grande o xogo. O xogador testigo de
feitos prodixiosos e mediante o uso da
maxia construir e destruir imperios.

Cuestins:
Elixe un destes xogos de rol ou outro co que esteas mis familiarizado e trata de describir os fenmenos
relixiosos que se utilizan como recursos de ambientacin e creacin de personaxes.
Describe o panten de divinidades que se usan e a que relixin real (actual e/ou histrica) recordan. Podes
atopar mis informacin en http://inforol.metropoliglobal.com/rol/ e www.ociojoven.com
Porque pensas que case tdolos xogos de rol usan este tipo de recursos. Razoa a resposta.
Investiga e clasifica, segundo o uso que fagan da simboloxa e os fenmenos relixiosos (por pocas histricas,
por tipo de relixin, etc), os distintos xogos de rol presentes no mercado.

130

Para pensar.........
Entn, se Deus non existe, qun cambia a agua?
[Nunha caricatura, dous peixes nun acuario]

O HUMOR
1. Traduce a vieta e explica o que quere dicir. Se podes elabora ti algunhas sobre o mesmo tema

Inventa unha historia que se corresponda coas vietas.

Ilustracins extradas de http://www.lhup.edu/~dsimanek/holden/religion.htm

Inventa ti unha historieta en relacin aos temas que tratamos na leccin.

131

Para pensar.........
El cine, ese invento del demonio Antonio Machado

No cine
Sinopse:
O filme basease na novela de Eca de Queiroz de 1875. O argumento trata dun
sacerdote recn ordeado que chega poboacin mexicana de Aldama. Al
coecer o clero e as imaxes da igrexa real. Unha Igrexa mezclada en mbitos
conflictivos que o sume nunha crise de valores.
Abordnse temas como as conexins co narcotrfico, os levantamentos
indixenas e a violencia. Todos estos temas reflicten a dinmica real entre os
fieis e o poder poltico, econmico e relixioso.
.

Direccin: Carlos Carrera.

Ao: 2002.
Pas: Mxico.
Duracin: 120 min.
Interpretacin: Gael Garca
Bernal (Padre Amaro), Ana
Claudia Talancn (Amelia), Sancho
Gracia (Padre Benito), Anglica
Aragn (La Sanjuanera), Damin
Alczar (Padre Natalio), Pedro
Armendriz Jr. (Presidente
Municipal), Andrs Montiel
(Rubn), Luisa Huertas (Dionisia),
Lorenzo de Rodas (Don Paco),
Ernesto Gmez Cruz (Bishop),
Gastn Melo (Martin), Gerardo
Moscoso (Doc), Roger Nevares
(Padre Galvan

Cuestins:
Cales son as principais crticas que se lle fan ao catolicismo nesta pelcula?
Pensas que a pelcula antirelixiosa ou s anticlerical?
Amaro coece ao Pai Natalio, personaxe cuia principal preocupacin coidar
da vida dos seus fieis, anda que iso implique aceptar enormes limosnas dos
grandes narcotraficantes da rexin A fin xustifica os medios?
En Mxico a exhibicin deste filme provocou unha polmica moi violenta e o
debate chegou mesmo ao Senado da Repblica. Sen embargo o estado mis
catlico de occidente non logrou evitar a sa proxeccin Pensas que un estado
catlico tera dereito a prohibila.
No filme cuestionanse tamn os efectos do celibato sobre os curas Estas de
acordo en que se elimine a obriga do celibato? Razoa a resposta.

132

Bibliografa
JAMES, W. Las variedades de la experiencia religiosa Ediciones Pennsula. Barcelona 1986
JUERGENSMEYER, M. Terrorismo religioso. El auge global de violencia religiosa Siglo Veintiuno. Madrid
LUCKMANN, T La religin invisible Sgueme.
RODRIGUEZ CARBALLEIRA, A. El lavado de cerebro. Psicologa de la persuasin coercitiva. Ed. Boixareu
Universitaria. Barcelona.
BEATTIE, JOHN Otras Culturas. FCE, Mxico.
ETZIONI, ALos Cambios Sociales. FCE, Mxico.
MELVILLE J. H El Hombre y sus Obras. Mxico.
SHAPIRO, H.Hombre Cultura y Sociedad. FC E Mxico.
BERGER P.L., La construccin social de la realidad, Madrid
DURKHEIM E., Las formas elementales de la vida religiosa, Akal
WEBER M., La ticaprotestante y el espritu del capitalismo, Edit. Fce
RAFAEL NAVARRO-VALLS Y RAFAEL PALOMINO Estado y Religin: textos para una reflexin crtica
Editorial Ariel, Barcelona,
R.H.S. CROSSMAN: Biografa Del Estado Moderno. F.e.c.
MARVIN HARRIS: Nuestra Especie. Alianza editorial
HENRI PEA-RUIZ La Emancipacin Laica. Editorial Laberinto.

133