AHMED YESEV DERVAH EVREN

ve
KAYSERDE AHLK
Ahmet Vehbi Ecer (*)
Yrd. Do. Dr.
ZET
Anadolu ve Anadolunun orta yerinde bulunan Kayseri halknn dini ve milli
kltrnde Orta Asyadan g eden Ahmet Yesevi(l:1166) dervilerinin, alperenlerinin
emekleri vardr. zellikle Ahmet Yeseviye mensubiyeti bilinen Ahi Evren(l:1264)
hayatnn yirmi yln Kayseride geirmi, Ahyan- Rum rgtnn Kayseride sanayi
arsn kurmak suretiyle uygulamasn yaptrm, hanm Fatma Bacnn kurduu
Bacyan- Rum rgtyle birlikte halk retime ynlendirmitir. Ahyan ve Bacyan-
Rum rgtleri ve ilkeleri btn Anadoluya Kayseriden yaylm, Kayseri halkna sanat
ve ticaret ahlak yannda dini ve askeri eitimler de yaptrm ve bunlar Mool
kuatmas srasnda Kayseriyi savunmulardr. Ahilik disiplin ve kltrnden kalntlar
gnmze kadar devam etmitir.
a) Giri
Trklerin Anadoluya gelileri 1071den ok ncelerine rastlar1. Ancak
1071den sonra Anadoluya byk glerin gerekletirildii bilinmektedir. Bu tarihten
sonra ikinci byk Ouz-Trkmen g 13. yzyln banda 1220lerden sonra Mool
basks sonucunda oldu. Trkmenler Moollardan canlarn kurtarmak iin Orta
Asyadan ve youn yerleme blgesi olan Azerbaycandan Anadoluya g ettiler. Bu
gmenler aralarnda ehirli halk, ulema, tccar, sanatkr, celep ... baka ifadeyle her
snftan insan vard. Bunlar XIII. Yzyl Anadolusunun sosyal, iktisad, kltrel ve din
hayatnn deimesine ve gelimesine sebep oldu2. Zira Anadoluyu Trke ilelebed

(*)
1
2

Erciyes niversitesi Emekli r. yesi.

Bkz. Claud Cahen, Trklerin Anadoluya lk Girii, ev. Y. Ycel, B. Yediyldz, Ankara, 1992.
Ahmet Yaar Ocak, Babaler syn, stanbul, 1980, 37.

2
yurt yapan bir zafer olarak3, nitelendirilen 17 Eyll 1176 tarihli Karamkbeli
(Myriokefalon) savandan sonra aa yukar 200 yl iinde Ouz Trklerinin byk
bir ounluu Anadoluya g etti4. Bu gler srasnda Anadoluda belli sayda da
olsa henz mslman olmayan Malazgirt savanda Bizans ordusunun iinde henz
mslman olmayan Uzlar ve Peeneklerin bulunduklarn syleyebiliriz5. Ayrca
Bizans ynetimi tarafndan Bulgar, Hazar, Peenek, Uz, Kuman Trkleri Anadoluya
yerletirilmiti ve byk ehirlerde ve ounluk hristiyan Rumlardan oluuyordu6.
Trklerin buralarda yaamlarn glendiren farkl din mensuplar olduu kadar Rum,
Ermeni, Grc gibi7 etnik gruplar da vard ve bunlar yerleik hayatn iktisad ve ticar
bakmlardan gl insanlarydlar. te bylesine farkl bir ortama g eden Trkler, IX
ve X. Yzyllarda slmiyeti kendi istekleriyle kabul etmiler8. Karahanl Hkmdar
Satuk Bugra Han (l. H/344-M/956)dan sonra bu dine sahiplenmiler9. Bu
gelimelerden sonra Trkler, yeni bir kltr ve medeniyet dairesi iine girmi, Trk
toplumunun sosyal yapsn, devlet dzenini, eski kltrleriyle sentez yaparak byk
lde deitirmi; slm Dininin ateli yaycs ve savunucusu olmulardr. te bu yeni
dini sevdirmek, ilkelerini retmek, yaymak iin alan Hoca Ahmed Yesevyi
tasavvuf-din halk edebiyatnn da ilk rneklerini veren nder bir kii olarak gryoruz.
te Trk Milletinin yetitirdii bu byk insan, Anadolu insannn din kltrne ekil
ve muhteva kazandran kiidir.
b) Ahmed Yesev
Doum tarihi kesin olarak bilinmeyen10 Ahmed Yesev (l. H/562-M/1166), Yeside11
eyh Aslan Babaya12 intisab etti, ondan tasavvuf ve din terbiyesi ald. Daha sonralar
3
4
5
6
7
8

9
10
11

Abdlhalk ay, Anadolunun Trklemesinde Dnm Noktas, stanbul 1984, 143.

Faruk Smer, Anadoluya Yalnz Gebe Trkler mi Geldi?, Belleten, 1960, XXXIV/96, 567-594.
Mehmet Kymen, Alparslan ve Zaman, stanbul 1972, 64.
Faruk Smer, Yunus Emre Devrinde Trkiyenin Sosyal Durumu, Trk Dnyas Tarih Dergisi,
Nisan 1991, Say 51, 1-8.
Bkz. M. Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, stanbul 1966, 168.
Bu konu iin bkz. A. Vehbi Ecer, Trklerin Mslman Olmalarnda Eski Din nanlarn Rol,
Milli Kltr Dergisi, Nisan 1991, Say 83, 42-44; A. Vehbi Ecer, slm Tarihi Dersleri, Kayseri
1991, 91-111; Ahmet Yaar Ocak, Trkler Trkiye ve slm, stanbul 1999, 26-32; Hakk Dursun
Yldz, slmiyet ve Trkler, stanbul 1976; Nesim Yazc, lk Trk-slm Devletleri Tarihi, Ankara 1992, 26-37.
Satuk Bura Hann mslman olmas ve almalar iin bkz. Emel Esin, slmiyetten nceki
Trk Kltr Tarihi ve slma Giri, stanbul 1978, 163-165.
Naim-Bek Nurmuhammedolu, Hoca Ahmed Yesev Trbesi adl kitabnn GR ksmnda
Yesevnin doum tarihini 1103 olarak verir. Ankara 1991, 5.
Bkz. Enver Konuku, Sayram ve Yesi, Milletleraras Ahmet Yesev Sempozyumu Bildirileri
(26-29 Mays 1993), Kayseri 1993, 249-253.

3
meyh-i Trkn ser-halkas ve Hazret-i Trkistan unvanlaryla anlan13
Ahmed Yesev, Mslman Trk kltrnn tehlikede bulunduu kark evre ve
devirde... Trkler arasnda slm korumak ve yaatmak vazifesine hayatn adad14.
Ahmed Yesevnin yaad XII. Yzylda Srderya evresinde, Seyhunun tesindeki
bozkrlarda, Trkistanda gebe bir halk; eitli din ve kltrlerin mcadele ettii bir
toplum vard. Byk lde, slmiyete btn samimiyet ve kuvvetiyle bal olan bu
halk, bu Trk toplumu, bu ilim adammzn ifadeleriyle, Srderya bozkrlarnda at
koturmakta, sava etmekte olan hams ruhlu yar gebe bir toplumdu15. te bu yar
gebe Trk toplumu hareketli, mcadeleli gebe durumlar ile kltrel yaplar,
kadn-erkek birliktelikli yaaylar, kitab ve doktriner bir slm anlayn
zmsemelerine engel oluyordu. Zira Trk toplumu, aralarna katldklar Arap-Fars
slm kltr evresinin insanlarn yadrgadlar, kl krk yaran fkh bilginlerine rabet
etmediler.
Gebe hayatlarnn gerei olarak ka-gsz, kadn-erkek birlikte almaya ve
yaamaya devam ettiler, iir sylediler, saz aldlar. Prof. Dr. Ethem Ruhi Flalnn
ifadesiyle, o gnk Trk toplumunun ... dinin emirlerini tam olarak yerine
getiremeyen, eski Trk amanlarnn veya amanizminin birtakm unsurlarn slmiyete
adapte etmek suretiyle yaatmaya alan16 ve bu yaantlaryla ve horladklar bir
toplum idiler. Ahmet Yesev, bylesine bir topluma, yani daha ok slmiyete yeni
girmi kimselere17, Arapa ve Farsa bilmesine ramen, Trke din, ahlk, tasavvuf
iirler syledi, ksa bir srede byk taraftar toplad. nk bu yar gebe Trk
toplumu, slm fakihlerinin kendilerine ok kark ve skntl gelen vaazlarndan
ziyade, kendi kam ve ozanlarnn telkinlerine tbi idiler18. Ahmed Yesevyi eskiden
kudsiyyet verdikleri ozanlara benzeterek19 hararetle benimseyen bu insanlara O,
dostluu, sevgiyi, yardmlamay telkin eden, dnyaya insan sevgisiyle bakmay
12

13
14
15
16

17
18
19

Aslan Baba iin bkz. Mehmet eker, Ahmet Yesevnin hayatnda Arslan Baba Meselesi,
Milletleraras Hoca Ahmet Yesev Sempozyumu Bildirileri, 353-360; Arslan Baba Peygamberin
Ashabndan Biri di, bkz. Esin, 197.
Esin, 176.
Esin, 179.
Esin, 179.
E. Ruhi Flal, Din ve Trkler, Fikir ve man Zemini (Kubbealt Akademisi Kltr ve Sanat
Vakf 1986-1987 Akademik Toplantlar), stanbul 1988, 13-18; Ayn konu iin bkz. A. Yaar
Ocak, Trk Sfiliine Baklar, stanbul 1999, 74 vd.
Hseyin Gazi Yurdaydn, slm Tarihi Dersleri, Ankara 1982, 77.
Yurdaydn, 75.
M. Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1966, 14.

4
tleyen iirler yazd. Bunlar DVAN-I HKMET ad altnda topland. iirlerinde
Tanr akna, ihlsa, ibadetleri riyasz, gsteriten uzak yapmaya tevik eden Ahmed
Yesevnin DVAN-I HKMETinde yer alan drtlkler, Kuran ve hadislerin man
ve ruhuna uygun manzum ve vecize hikmet mnsnda Trke szlerdi. Bu yolla
ou mm olan Trk Milletine anlayaca sadelikte Trke iradlarn20 yapt. Bu
iradlar sonucunda, etrafna slmiyete yeni, fakat ok kuvvetli ve ok samimi balarla
balanm saf Trkler21 topland, kmelendi. Onlara Tanr akn, tanr sevgisini,
btn varlklara sevgiyle, hogryle bakmay, kendileriyle, Tanryla, evreleriyle
bark olmalarn; dini, dili, mevkii ne olursa olsun insan gnlnn krlmasna rz
olmamay; herkesi dosta kucaklamay, kimseye el amadan herkesin el emeiyle
geinmesinin gerektiini anlatt. Kendisi de geimini tahtay yontarak kak ve kepe
yapmak suretiyle salad. ekilci, kuralc, ibadetleri ara deil ama sayan mdahaleci
ve Peygamberden daha ok peygamber grnml merasim dindarlarn tenkid etti;
insanlar ihlsa, Tanr akna ard. O, bir drtlnde yle dedi:
Oru tutup halka riy klanlar
Namaz klp tesbih ele alanlar
eyhim deyip baka bin klanlar
Son deminde imnndan cd kldm22
Ona gre dinde ama, Tanrya ulamak, Ona k olmak ve kendisiyle, Tanrsyla,
evresiyle sulh iinde, bar iinde olmaktr. Bu sebeple O, bir iirinde:
Zhid olma, bid ol, k ol sen
Hikmet ekip ak yolunda sdk ol sen
Nefsi tepip derghna lyk ol sen
Akszlarn hem can yok, imn yok23
der. nk ak insan, kullua, mutlulua, ebedlie, insanla, gzel ahlka
ynlendirir. nsana ve btn kinata sevgiyle, hogryle bakmay salar, kavgadan
uzaklatrr.
Ahmed Yesevnin din kurallara, Kurna son derece bal mmin, ilh aka inanm
bir mutasavvf olarak, bir mrid kiiliiyle, Trke manzmelerle yapt telkinler, o
20
21
22
23

Mustafa Kafal, Ahmet Yesev, Yaad Devir ve Onu Yetitiren evre, Milletleraras Hoca
Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri, 167-169.
M. Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, Ankara 1983, 194.
Kemal Eraslan, Divan- Hikmetten Semeler, Ankara 1983, XIII, 12.
Divan- Hikmetten Semeler, XI, 11.

5
gnk Trk toplumunun slm ve Trk kltr iinde kalmasn salad. iirleri ve
dnceleri sadece o blgede kalmad, kendine bal dervileriyle btn Trk dnyasna
dald, yayld. Bu derviler ve erenlerin banda Hnkr Hac Bekta Veli (l. 1271)
gelmektedir. Ahmed Yesev Hac Bektaa tac, amdan, seccade, sofra ve alem verir,
tahta kl kuatr ve Diyar- Rumu (Anadoluyu) irad etmekle grevlendirir24. O, Hac
Bektaa yle hitabeder:
Y Bekt. te, nasibin oldu. Sana mjde olsun ki kutb l-aktblk (tasavvufta en
yksek makam) mertebesi senindir... Seni Ruma (Anadoluya) saldk... Rum
abdallarna25 seni ba kldk... Destur! De, yola revan ol26.
Anadoluya g eden Horasan erenleri Hac Bekta- Veli ile birlikte Orta Asyadan
Moollarn zulmnden kaarak gelen halkn yannda oldular ve onlarn korku ve
endielerini yenmeye altlar27. Bu g edenler arasnda Ahmed Yesev dervileri,
baka ifadeyle rical-i sofiyye (sof ileri gelenleri)den kimseler vard. Alman tarihi F.
Babinger, sonralar kitap halinde yaynlanan Anadoluda slmiyet adl makalesinde
unlar yazar:
... Bunlar bir defada memlekete gelmi deillerdir. Daha Seluklular zamannda
birok rical-i sfiye, makarr- evliya (velilerin oturma, yerleme yeri) olan Buharadan
gelip Anadoluya cemaatle girmiler ve orada gerek saray gerek ahali tarafndan
hahisle (istekle) kabul edilmilerdi. Maverannehirin ok yksek tutulan halk velisi
Ahmed-i Yesev (vefat Yeside 1166dadr) bunlarn hepsinin stad- perestdesi

24

25

26
27

Velayetnamedeki rivayetlerde Hac Bekta- Vel ile Ahmet Yesev ada gsterilmektedir. Bu,
tarihi gereklere uygun deildir. Ancak Velyetname-i Hac Bekta Velde ifahi rivayetlere
dayanan hayali menkbeler, olaanst olay ve kerametler yer almaktadr. Halk mhayyilesinin Hac
Bekta- Velinin Ahmet Yesev Ocana mensubiyetini pekitirmek iin byle bir yaktrmay uygun
grd tahmin edilebilir. Bak: Sefer Aytekin (yaynlayan), Velyetname-i Hac Bekta Vel,
Ankara, ?, 27 vd; Ahmet Yaar Ocak, Hac Bekta- Vel, TDVA (Trkiye Diyanet Vakf slm
Ansiklopedisi), XIV, 455-458; Ocak, Hac Bekta- Veayetnamsi, TDVA
XIV, 471-472; Hakk Devrim (yayn md.) Ansiklepodik Szlk, stanbul, 1994 ,IV,1636; Trk Dil
K., Trke Szlk, stanbul, 1997, II,1007.
Abdal kelimesi 12 ve 14. yzyllarda dervi anlamnda kullanlmaktadr. Bu dnemle ilgili abdallarla
ilgili olarak Orhan F. Kprl Anadolu abdallar, Osmanl Devletinin kuruluunda gaziler (veya
alp-erenler) ahiler ve bacyan- Rm ile birlikte byk hizmetleri grlen... sosyal zmredir
aklamasn yapar. Bak: Orhan F. Kprl, Abdal, TDVA, I, 61-62.
Velayetname-i Hac Bekta- Veli, 55.
Bak. A. Vehbi Ecer, Hac Ahmed Yesev ve Anadolu Trk Kltr, Yesev Dergisi, Aralk 2001,
Say 96, 23.

6
(sevilen stad) idi. Bu itibarla bilhassa Horasan bu yabanc misafirlerin menba
(kayna) bulunuyordu28
Ahi Evrende bu g eden, Anadoluya yerleen29 ve Prof. Dr. Halil nalckn ifadesiyle
Trkiye ahi tekilatnn kurucusu30 olan Yesev dervilerinden biriydi31.
Ahi Evren Kimdir?
Asl adnn eyh Nasirddin Ebul-Hakayk Mahmud b. Ahmed el-Hoy olduu
ifade edilen32 Ahi Evrenin H/566-M/1171 ylnda doduu ve 93 yl yaad tahmin
edilmektedir33. Tarihi ticaret yollarnn kavanda bulunan, Tarihi bir Trk ehri
olarak bilinen, bilhassa Anadolunun Trklemesinde bir s vazifesi grd tespit
edilen verimli topraklara sahip bir kltr ehri34 Hoyda dnyaya geldi35. Azerbaycan,
Horasan ve Maverannehir bilginlerinden ders ald. 1204 ylnda Badada gitti,
Tanrbilimci (Kelamc) Fahreddin er-Razi (l. 1210)den yararland. Badadda 34.
Abbasi Halifesi Nsr li-Dinillhn kurduu Ftvvet tekilatna girdi. Delikanl,
yiit, eli ak, gz pek, iyi huylu, olgun kii gibi anlamlara gelen Arapa fetdan
treyen ftvvet, ilerinde tasavvuf erbabnn ve teki tarikat birliklerinin de yer
ald trl kurulularn ahlk kurallar ve yiitlik nitelikleriyle donatlarak belirli
zamanlarda ve belli amalar iin bir araya toplanabilen bir rgtn addr36. Ahi
Evren Badadda Evhadddin Kirman (l. H/635-M/1238) ile tant ve ona baland.
Kirman ftvvet tekilat iinde bulunan bilgin, mutasavvf airlerden biri olarak
Horasan ve Maverannehire gitmi, mutasavvflardan Necmeddin el-Kbra (l.

28

29
30
31

32
33
34

35
36

Franz Babinger, Anadoluda slamiyet, Darl-Fnun Edebiyat Fakltesi Mecmuas, stanbul

1922, Say 3, 188-221; Ahmet Kanar tarafndan F. Kprlnn ayr ad tayarak kitaplatrlan: F.
Babinger F. Kprl, Anadoluda slamiyet, ev. Ahmet Hulusi, stanbul 1996, 17.
Mustafa Kara, XIII-XIV. Yzyllarda Tasavvuf Penceresinden Genel Bir Bak, XIII-XIV. Yzyllarda Kayseride Bilim ve Din Sempozyumu, Kayseri, 1998, 23-29.
Halil nalck, Osmanl Tarihine Toplu Bak, Osmanl, stanbul 1999, I, 37-118.
Ayrca bak. Mjgan Cunbur, Anadolunun Btnlemesinde Ahmed Yesevnin Yeri, Ankara
1997; Cunbur, Ahmed Yesevnin Ahi ve Gazileriyle Anadolunun Trklemesindeki Yeri, Milletleraras Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 1993, 63-68.
Mikil Bayram, Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu, Konya 1991, 73.
lhan ahin, Ahi Evran, TDVA, I, 529-530.
Mirza Bala, Hoy, A, V-I, 571-573; ... Muhtelif ehirlerden gelen yollarn kavanda bulunmas
sebebiyle... nemli bir ticaret merkezi ve askeri s durumundayd. Nitekim Anadoluya gelen Trkler
nce buraya uram ve burasn s olarak kullanmlardr. Bkz. Tahsin Yazc, Hoy, TDVA,
XVII, 258.
M. Bayram, Ahi Evren, 73; A. Vehbi Ecer, XVIII ve XIV. Yzyllarda Kayseri Kltr ve Tarihi,
Kayseri 2001, 47.
Neet aatay, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, Ankara 1989, 5-6.

7
1226)nin sohbetlerine katlm bilge bir eyh idi37. Kirman de Ahmed Yesev gibi
Trke konuan bir kimseydi ve bu ynyle Anadolu Trkmen halk ve dervileri
zerinde derin etkiler brakt ve bu arada Ahi Evreni de etkiledi. Hatt onu kz Fatma
Bac ile evlendirerek kendisine damat yapt38.
Ahi Evren 1205 ylnda Anadoluya geldi ve bir sre sonra da Kayseriye yerleerek
yurd edindi. Hocas ve kaynpederi Kirman ile birlikte eitimci ve rgt
kimlikleriyle -birlikte- altlar ve Kayseride Ahi tekilatn kurdular. Hanm Fatma
Bac da Kayserili hanmlar arasnda Bacyan- Rum rgtn kurdu, hanmlar iin
alma mekanlar dzenledi39.
Ahi Evren Zamannda Kayseri
XII. yzylda Kayseri nemli olaylar, alkantlar iinde ve Anadolu Seluklu Devleti
hakimiyeti altnda idi. I. Gyaseddin Keyhsrev (12/5-1211) Kayseride para bastrd.
zzeddin Keykavus zamannda (1211-1220) Alaeddin Keykubat tarafndan Kayserinin
kuatlmas iin baz emirler grevlendirildi. Ancak bu kuatma 1211 tarihinde boa
kartld. 1220 ylnda zzeddin Keykavusun vefatyla, yerine geecek olu olmad
iin, Alaeddin Keykubat Sivasda Beyat ald, gnlk matemden sonra Sivas,
Kayseri, Aksaray gzergahn izleyerek Konyaya hareket etti40. Kayseriye geldii
zaman burada da byk bir clus treni yapld, Konyada tahta kt (1220). Alaaddin
Keykubat zamannda (1220-1237) Sivas, Kayseri, Konyann de pay- taht olarak
kabul edildi41. Bylece Alaaddin Keykubat yazlarn Kayserideki Keykubadiye
saraynda geirmeye balad42. Seferlere Kayseriden hareket ederdi. 1224 ylnda
Kayseri kalesi ve surlarn tamir ettirdi. Alaaddin Keykubatdan sonra II. Gyaseddin
Keyhsrev (1237-1246) baa geti. Onun iktidar dneminde Baba shak isyan kt ve
Seluklu Ordusu 3 Temmuz 1243 tarihinde Kseda savanda Moollar tarafndan

37

38
39
40

41
42

Bak. Nihat Azamat, Evhadddin-i Kirman, TDVA, XI, 518-520; Ayrca bkz. smail Hakk Mercan, Menakbname-i eyh Evhadddin Kirman, Kayseri 1990, E.. Sosyal Bilimler Enstits,
Baslmam Yksek Lisans Tezi.
Mikil Bayram, eyh Evhadd-Din Hmid el-Kirmani ve Evhadiyye Tarikat, Konya 1993, 5056, 86-97; Mikail Bayram, Bcyan-i Rum, Kayseri 1987, 18-24.
Bkz. Ecer, Kayseri Tarihi, 47 vd.
Bkz. Nejat Kaymaz, Anadolu Seluklu Devletinin nhitatnda dare Mekanizmasnn Rol, Tarih
Aratrmalar Dergisi, Ankara 1964, Say 1-2, 91-155; Abdlhaluk ay, Anadolunun Trklemesi-II, Trk Kltr Dergisi, Mays 1983, Say 241, 6-15.
Bkz. Pars Tulac, Osmanl ehirleri, stanbul 1985, 206.
Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1969, 431-438; bn Bibi, I, 321.

8
yenilgiye uratld43. Bu yenilgiden sonra Kayseri de nasibini ald. Kayseriyi kuatan
Mool komutan Baycu Noyan nce sur dnda kalan mahalleleri yamalatt, yaktrtt.
15 gn devam eden kuatmada Kayserililer ok gzel savundular ve Mool ordusu bir
trl kale duvarlarn, surlarn aamadlar. Kuatmay brakacaklar srada Kayseri
di-Bas44 olan Hajukolu Hsam Baycu Noyana hayatn balamas artyla
iltihak etti. Kayseri S-Bas45 Fahreddin Ayaz da taraftarlaryla birlikte Baycuya
katld. Kalede Samsamuddn Kaymaz kald46 ve kaleyi gcnn azalmasna ramen
kahramanca savundu. Ancak fazla gleri yetmedi ve Mool ordusu ehre girerek
yamaladlar. Kayserinin zenginlerine ikence ile altun ve hazinelerin yerleri renildi
ve ldrldler. ehrin gen erkek ve hanmlar esir alnd, gerisi elleri-kollar
balanarak kltan geirildiler47. Bu arada Ahi Evrenin hanm Fatma Bac da (l.
1275) alnan esirler arasnda idi48. Ancak 1260 ylnda Kayseriye dnmesine izin
verilecektir49. Artk Seluklu Sultanlar Moollarn oyunca haline geldiler. II.
Gyaseddin Keyhsrevden sonra zzeddin Keykavus (1246-1249) baa geti. Bunu II.
zzeddin Keykavus, IV. Rukneddin Klaslan, II. Alaaddin Keykubatdan oluan

43
44

45

46
47

48
49

Moollarn Anadolu kltrndeki rol hakknda bkz. Abdlkadir Yuval, Anadolunun Trklemesi
ve Moollar, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Ekim 1985, Say 38, 90-101.
di: Byk ehirlerdeki maliye mensuplarna verilen addr. Gerektii zaman yaadklar ehirlerin
savunmasnda da rol alyorlard. Bkz. Faruk Smer, Seluklu Tarihinde diler, Trk Dnyas
Aratrmalar Dergisi, Nisan 1985, Say 35, 9-23.
S-Ba: imdiki zabta memurlarnn yaptklar ileri gren kiilerdir. Gndzleri ar-Pazar ve
mahallelerin temizliini ilgiliye haber veren ve geceleri uygunsuz iler yapanlarn tefti ve aratrmalaryla megul olan, hem belediye hem zabta ilerine bakan ve hakimlerin emrinde olan kiilerdir.
Yanlarnda krba bulundururlar, evlerde arama yapabilirler, gerekli grdkleri zaman sulularn
(zanllarn) ellerini balayabilirlerdi. Bkz. Pakaln, III, 259-261.
bn Bibi, II, 74.
Kayserinin bu kuatma ve savunma ile ilgili olarak bkz. bn Bibi, II, 73 vd; Bayram, Ahi Evren, 84
vd; Halit Erkiletliolu, Kayseri Tarihi (En Eski Zamandan Osmanllara Kadar), Kayseri 1993,
122; Seyyid Burhaneddin (1165-1241) ile ilgili en yakn tarihte mstakil eser yazan Do. Dr. Ahmet
Sevgi, Eflaknin Menakbl-Arifn adl eserindeki bir rivayete dayanarak bu kuatma srasnda
Seyyid Burhaneddinin de Kayseride bulunduunu, ancak Moollarn ona ktlk yapmadn anlatr. Ona gre Seyyid Burhaneddine itibar ettikleri ve sayg duyduklar iin ktlk yapmamlar.
Ancak Kayseride itibarl bir kimse olan Seyyid Burhaneddinin Moollara kar menfi bir tavr sergilememesi ve kaynaklarn bu konuda sessiz kalmalar konusu zerinde dnlmesi gerektii kanaatindeyim. Bkz. H. Ahmet Sevgi, Seyyid Burhaneddin Muhakkk-i Tirmizi, Kayseri 1995, 5-6, 1928; A. Vehbi Ecer, XIII. Ve XIV. Yzyllarda Kayseri Kltr ve Tarihi, Kayseri 2001, 17/26; A.
Vehbi Ecer, Kayserinin Moollar Tarafndan gali, III. Kayseri Yresi Tarih Sempozyumu
Bildirileri (6-7 Nisan 2000), Kayseri 2000, 129-140.
Mikail Bayram, Bacyan- Rum, Konya 1987, 26.
Bu olay Sosyal Bilimler Enstitsnde yaptrlan Yksek Lisans Tezi Menakb-Name-i eyh
Evhadeddn Kirmande 33. Bab (Hikaye) da konu edilir. Ancak isimler ve yer adlar farkldr. Bkz.
smail Hakk Mercan, Menakb- Name-i eyh Evhadddn Kirman, Kayseri 1990 (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), 97-99; Ayrca bkz. Bayram, Evhadiyye Tarikat, 86-95.

9
mterek saltanat dnemi (1249-1266) takip etti. Bylece Seluklu Trkiyesinde
salam devlet adamlar ve saadet devri kapand.
Bylesine siyas alkantlar altnda kalan halkn durumu ne idi. Eski bir yerleim
blgesi olan Kayseriye mslman Trklerin geli tarihini 1067 olarak gsterebiliriz.
Byk Trk komutanlarndan Afin Bey 1067 ylnda Malatya nlerinde Bizans
Ordusunu bozguna uratt ve Kayseri iinde olmak zere Anadolunun ortasna kadar
uzand50. Daha sonra Bizansllar ile Trkler arasnda el deitiren Kayseri 1071
zaferinden sonra kesin olarak Trk hakimiyetine girdi. Sultan Alparslan emrindeki
gazilerden Danimend Ahmet Gaziye Tokat, Sivas ve Kayseriyi ikta olarak verdi. Bu
gazi Anadoluda Tokat, Sivas, ankr, Amasya, Develi, orum ve Kayseriyi iine alan
Seluklulara bal Danimendliler Beyliini (1071-1178) kurdu51. Bundan sonra btn
Anadoluda olduu gibi Kayseride de iktisad, etnik, kltrel, din, siyas... karmaa
yaand. Bir kere Kayseriye g eden Trklerin buray yurt edinme, Kayseride
tutunma mcadelesi vard. Zira Kayseri, din ve etnik meneleri bakmndan homojen
deildi. Burada, Kayseriye daha nce yerlemi bulunan, Trk ve mslman olmayan
halk vard, esnaf ve sanatkrlar vard52. Onlarla birlikte yaayabilmek, Trk ve
mslman olmayan, Kayserinin yerleik esnaf, sanatkr ve tccarlaryla birlikte olup
onlarn karsnda tutunabilmek iin Trklerin iktisad ve ticar bakmlardan gl
olmalar gerekiyordu. Yerleik halkla bar iinde ama kendi manevi deerlerini
kaybetmeden, iktisad bir dayanma, glenme, byme durumunda olmalydlar.
Kayserinin yerli halk Ermeniler, Rumlar ve ok az miktarda daha nce Kayseriye
yerlemi bulunan hristiyan Trklerden oluuyordu53. te bunlar karsnda Kayseriye
yerlemeye niyetlenen Trkler mitsizlie ve ylgnla dmediler. Eski ozanlarna
benzettikleri Ahmed Yesev (l. 1166) dervilerini benimsediler54. Bunlar slmi inanc
50
51

52
53
54

Claud Cahen, Trklerin Anadoluya lk Girii, ev. Y. Ycel-B. Yediyldz, Ankara 1992, 19.
Mjgan Cunbur, Ahmed Yesevnin Ahi ve Gazileriyle Anadolunun Trklemesindeki Yeri,
Milletleraras Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri (26-29 Mays 1993), Kayseri, 63-68 (Ksaltma: HAYS).
Bkz. Harun Gngr, Trk Bodun Bilimi Aratrmalar, Kayseri 1998, 225-237.
Kayseri ve civarndaki Rum ve Ermeni yerleim yerlerinin isimleri hakknda yaynladmz XIII.
Ve XIV. Yzyllarda Kayseri Tarihi ve Kltr balkl kitabmzda bilgi verilmektedir.
Bkz. mer Ltfi Barkan, stila Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zaviyeler, Vakflar
Dergisi, stanbul 1974, Say 2, 279-304; Hakk Dursun Yldz, Anadolunun Trklemesi, Trk
Milli Btnl inde Dou ve Gneydou Anadolu Sempozyumu (23 Mart 1990), Kayseri
1990, 105-109; A. Vehbi Ecer, Ahi Evren Zamannda Anadoluda Kltr Hayat, Trk Kltr
ve Ahilik (XXI. Ahilik Bayram Sempozyumu Teblileri), stanbul 1986, 153-156; Fuad Kprl,
Osmanl mparatorluunun Kuruluu, Ankara 1972; Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, stanbul 1966, Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, Yaynlayan: . F. Kprl N. Pekin, s-

10
Trke olarak tasavvufi bir renkle hogrl, sevindirici, birletirici bir ekilde
anlatyorlard. Bu Ahmed Yesev dervileri, alpler, alperenler, alp-gaziler, Horasan
erleri... olarak Kayseri halknn direnme ve yaama gcn artrdlar. Gerekten de
XIII. Yzylda Kayseride yaayan mutasavvf mridlerin ounun Orta Asya kkenli
veya bunlarn eitimini grm olanlarn tekil ettiini gryoruz. Bunlar, yani
alperenler derviler temiz ahlkl her nev faziletleri kendilerinde birletiren, dindeki
hogr, sevgi ve estetik unsurlar n plna karc zellik tayan, gler yzl,
kucaklayc insanlard. Kayseride hogrye dayal bir birlik oluturdular, dillerini ve
dinlerini, rf ve detlerini korudular. Trk tasavvuf tarihinin nemli simalarndan olan
eyh Evhadddin Hamid el-Kirman (l. 1237) Azerbaycan, Kafkasyadan sonra
Malatya, Sivas ve Konyaya eitli zamanlarda uram, ancak ounlukla Kayseride
ikamet etmi, Kayseride evlenmitir. Evhadddnin almalar, gayretleri sonucunda
Kayseri halknn duygu ve dncesi din ve ahlk yaay ekillenmi, sosyal, kltrel
ve ticar oluumlar meydana gelmitir. Bu oluumlarda gene Orta Asya kkenli ve
Evhadddnin damad Ahi Evrenin byk gayretleri olmutur. Ahi Evren 1205 ylnda
Kayseriye yerlemi, Kayseride evlenmi ve ilk defa Ahi tekilatn Kayseride kald
20 yl iinde kurmutur.
Ahi Evren Kayseride Ne Yapt
Ahi Evren, 1205 ylnda Kayseriye gelerek 20 yl Kayseride oturdu. Hocas ve mridi
Evhadddn Kirmannin kz Fatma Hatun ile evlendi. Ald eitim ve terbiye ve
grevi gerei Kayseride bo durmad. Hac Bekta Velinin Velyet-Namesinde yle
bir kayda rastlyoruz:
Hazret-i Hnkr Hac Bekta Veli Horasan diyarndan, Ruma gelip Suluca
Karaykde karar kldktan sonra, Ahi Evren Sultan dahi Konya ehrinden kalkp
Kayseriyyeye, andan Krehire gelmiti55.
Velyet-Namenin bir baka yerinde ise Ahi Evrenin Kayseride bir tabakhanesi (yani
debba atlyesi) olduu ve burada esnafa sahtiyan (ilenmi deri) satt
anlatlmaktadr56.

55
56

tanbul 1980; A. Vehbi Ecer, Yunus Emre Dneminde Anadoluda Kltr Hayat, Kubbealt Akademi Mecmuas, Temmuz 1992, Say 3, 43-57; Refik Turan, XIII. Yzyl Anadolu Buhran ve
Ayakta Kalan Gler, Erdem, Ankara 1996, Cild 8, Say 23, 529-539.
Velayetnme, Yaynlayan: Sefer Aytekin, Ankara ?, 175.
Velayetnme, 159; Ahi Evren, Tasavvuf Dncenin Esaslar, ev. Mikail Bayram, Ankara 1995,
Giri, 18.

11
Bu kaytlardan u sonucu kartmak istiyoruz. Ahi Evren olgunluk an Kayseride
geirmitir. Ahi tekilatn ilk defa Kayseride kurmutur. Sadece mezar Krehirde
bulunmaktadr.
1205 ylnda Kayseriye gelen Ahi Evren Ermeni, Rum ve ok az hristiyan Trklerden
oluan bir yerli halk ve daha sonra buraya g eden mslman Trkmenlerin bulunduu
bir Kayseri ile karlat57. Daha nce deindiimiz gibi siyas istikrarszlk yannda
etnik ve din farkllklar iinde kendini yalnz hisseden, skntlarla yaayan bir
mslman Trk kitlesiyle kar karyayd. Orta Asyadan g ederek Kayseriye
yerleen Trkler arasnda Ahmed Yesev dervileri, alimler ile birlikte esnaf ve
sanatkrlar da vard. Bunlar yerli Ermeni ve Rum (Bizansl) meslektalar ile rekabet
edebilmek, meslekte ve ticarette tutunabilmek iin bir birlie ve dayanmaya muhta
idiler. te bu ihtiyac ok iyi tespit eden Ahi Evren ncelikle Kayseri esnaf ve
sanatkrlarn bir birlik altnda toplayarak, sanat ve ticaret ahlkn, retici ve tketici
karlarn gven altna almak suretiyle Kayserililerin kt artlar iinde, yaama ve
direnme gcn kazanmalarn salad. Kayseri halknn ekonomik durumunu
ykseltmek, bakasna el amadan, aln teriyle, erefle yaamann yollarn, herkesi bir
sanat veya meslek sahibi yaparak gstermek istedi. Eitimci ve rgt olarak
almalara balad. Kaynpederi ve hocas Evhadddn Kirmannin de desteiyle
Anadoluda Ahi Tekilatn kurdu. Onun Kayseride ilk rneini verdii Ahi Tekilat
Anadolunun (orta alarda) sosyal yaantsnn dzenlenmesinde nemli rol oynad.
Ahi Evren dneminden (XIII. Yzyl) balayarak bu tekilat Trk genlerini aylak
kalmaktan ve trl kt akmlarn etkisinden kurtarmak, ayn zamanda devletin ok
ihtiyac bulunan asker gce katkda bulunmak iin kurulmu bulunan ahilik ok ynl
bir sosyal yapya sahipti. Ahilik ahlk, sanat ve konukseverliin uyumlu bir bileimi idi
ve bu bileimin salanmas iin kurumun eitimine arlk veren bir yn de vard.
1205 tarihinde Kayseriye yerleen Ahi Evren nce Kayserinin mslman Trk halkn
bir birlik altnda toplamak istedi. Kendisi derici idi. Debba atlyesi kurdu ve burada
birok kiileri altrd. Daha sonra btn sanat erknnn belli bir yerde toplanmalarn
ve orada sanatlarn icra etmelerini temin iin bir SANAY ARISI kurulmasna n
ayak oldu. arnn pln hakknda fazla bilgimiz olmamakla birlikte, Prof. Dr. Mikail

57

A. Vehbi Ecer, Ahi Evren Zamannda Anadoluda Kltr Hayat, Trk Kltr ve Ahilik (XXI.
Ahilik Bayram Sempozyumu Teblileri), stanbul 1986, 153-156.

12
Bayramn Farsca Menakib-i Evhadddn-i Kirman58ye dayanarak59 tespitleri
yledir:
... Menakib-i Evhadddn-i Kirmande Kayseride kurulan bu sanayi ars
hakkndaki aklamalardan anladmz kadaryla, eitli sanat kollarna mahsus ar
ve mahalleler ve bu ar ve mahalleler iinde bir cami ve bir zaviye bulunmaktadr. Bir
kaps bu mescide alan evde Ahi Evrenin ei olduu belirlenen eyh Evhadddn-i
Kirmannin kz Fatma Hatun ikamet ettiine gre bu evin Ahi Evrene ait olduu
anlalmaktadr.
Bu sanayi arsnn o zamanlar Debbalar mahallesinde yapld, bu mahallede bir
cami ile bir zaviyenin varolduu, ayrca bu zaviye ve cami yaknnda Klah-Dzlar
(rgcler, dokumaclar) arsnn olutuu anlalmaktadr. Ahi Evren medhum Prof.
Dr. Neet aatayn tespitlerine gre rgtleme iine nce debba, ayakkabc ve sara
esnafn bir araya getirerek balad60. Daha sonra 32 eit esnafn ve sanatkrn lideri
olarak kabul edildi. Yane Kayseri sanayi arsnda 32 eit sanat kolu olutu61. Ahi
Evrenin n ayak olduu Ahi Tekilatnn kuruluunun genel sebepleri olarak u
hususlar sralayabiliriz:
1.

Asyadan g eden sanatkrlara i bulunmas.

2.

Yerli sanatkrlar ile Trk sanatkrlar ve tccarlarnn rekabet edebilmesi,

onlarn karsnda tutunabilmeleri iin mallarn kalitesinin korunmas ve

retimin ihtiyaca gre ayarlanmas.
3.

Sanat ahlknn yerletirilmesi.

4.

Trk halknn ekonomik ynden bamsz hale getirilmesi.

5.

Yabanc saldrlara kar devlet glerinin yannda yer alnmas.

6.

Trklk uurunun ve mill heyecann ayakta tutulmas62.

Ahi Evren bu sosyal ve iktisad amalar tahakkuk ettirmekle kalmad, Ahiliin gen
kzlar kolu olan Bacyan- Rum (Anadolu Baclar) tekilatn da ilk defa Kayseride
hanm Fatma Bacya kurdurdu63.

58
59
60
61
62
63

Menakb- Evhadddn-i Kirman, Yaynlayan: B. Furuzanfer, Tahran 1969, 70-71 ve 158.

Ahi Evren, 52.
aatay, 84; aatay, Trklerin Tarihteki Yeri ve Milli zellikleri, Erdem, Ankara 1996, Cild 8,
Say 23, 503-528.
Bkz. Bayram, Ahi Evren, 82.
aatay, 85.
Fatma Bacnn hayat hakknda geni bilgi iin bkz. Mikail Bayram, Bacyan- Rum, Konya 1987.

13
Fatma Bac daha nce de iaret ettiimiz zere Evhadddn Kirmannin kz ve Ahi
Evrenin hanmdr. Ahi Evrenin Kayseride bir sanayi sitesi kurmaya balamasndan
sonra bu sitede dericiler arsnn yannda klah-duzlar (rgcler) dokumac,
rgcler arlarnn da yer aldn buralardan stanbula ve dier Anadolu ehirlerine
hal ve kilim ihra edildiini bilmekteyiz64. Debbalar (dericiler) atlyelerinde ilenen
derilerin ynleri, rgcler mahallerinde hanmlar tarafndan ilenmekteydi. Yani
Ahilerin birok hizmet alanlarnda hanmlara ihtiya duyulmu ve bu ihtiya zerine
Bac Tekilatnn kurulmas gerei domutur. Fatma Bac, hanmlar i alanlarna
ynlendirmeden nce onlarn belirli eitim ve uygulama safhalarndan gemelerini
salam, bu eitim ve uygulamalar onlar i hayatnda baarl klm, kaliteli retim
elde etmelerini de temin etmitir. Anadolu Baclarnn alma alanlar daha ok
dokumaclk ve rgclk idi. Sanayi sitesinde hanmlarn bir arada altklar dokuma
ve rg tezgahlar vard. Bu dnemlerde hristiyanlara ihra edilen hal ve kumalarla,
bugn bile hayranlk uyandran Seluklu dnemi hal ve kilimlerinin bu baclarn
dokuma atlyelerinde imal edildii bilinmektedir. Bac tekilatnda hanmlar zaruret
halinde erkeklerle yan yana ve hayatlarn srdrdkleri65 gzlenmekte idi ve silah
atma, binicilik, atclk gibi eitimlerden de geirilirdi. 1243 ylnda Moollarn
Kayseriyi kuatmalar srasnda Bac Tekilatna mensup hanmlarn ehrin
savunmasnda rol aldklar ve bizzat savatklar rivayet edilir66. Ayrca ayn baclar
manev ve din eitim grmler, tarikat ayinlerine katlmlardr. Bir aratrmacmzn
ifadesiyle hanm mridler (fakiregan) de erkeklerle birlikte zikir ve sema meclisine
katlmlar ve bartlerini de am lardr67.
Anadolu Baclar (Bacyan- Rum) Anadoludaki Trk insannn skntlarn hafifletmi,
zorluklarn erkekleriyle birlikte omuzlamlardr. Trk toplumunun Anadoluda
ezilmesi, yok olmasn engellemekle kalmamlar, geliip kklemelerini salamlardr.
Prof. Dr. Neet aatay bir makalelerinde yle der:
Bir toplumun geliip kklemesinde iki nemli etken vardr: Bunlarn biri o toplumda
kadn ve erkek snfnn uyumlu ve dayanmal bir biimde birlikte almas, ikinci
etken de byle salam bir temele oturan toplumun kltrnn ve ekonomisinin

64
65
66
67

Bayram, Bacyan- Rum, 38.

Bayram, Bacyan- Rum, 39.
Bayram, Bacyan- Rum, 51.
Bayram, Bacyan- Rum, 54.

14
gelimesidir. Bu iki temelin birincisini Hac Bekta Veli, ikincisini Ahi Evren gelitirip
kkletirmitir68.
Az nce iaret ettiimiz i alannda ve ibadette grlen kadn-erkek karm (ki buna
dayanma da denebilir) eski Trk kltr ve geleneklerinin bir devam ve Hoca Ahmed
Yesevnin ve mridlerinin din hogrsnn iinde kvamn bulan mslman
Trkmenlerin yaay biimini gstermektedir69. Bu ilikilerde hibir kt olay meydana gelmemi, karde-bac, anne-oul mnasebetine benzer ahlk, manev ve
hogrye dayanan yaknlk hakim olmutur70.
Kadnl-erkekli bu almalarn verimli olabilmesi iin tccar, esnaf ve sanatkrlar zel
eitimlere tabi tutulmulardr. Bunlarn banda meslek eitim gelmektedir. Her
isteyene dkkan atrlmazd. Bu sebeple i iinde meslek eitim yaptrlr, nce
yamak, sonra rak, daha sonra kalfa ve usta mertebelerine belirli sreler altktan ve
imtihan verdikten sonra eriilirdi. Bunlarn kurallar ilk defa Ahi Evren tarafndan
dzenlendi ve uyguland.
Usta esnaf olacak adaya sadece meslek eitim verilmez, onlara iman esaslar ve
slmn artlar gibi din bilgiler retilir, Trke ftvvetname okutulur, yemek
piirme, oyun oynama, alg alma, ark syleme, nemli kiilerin hayat hikayeleri,
Trke, Arapa, Farsa edebiyat bilgileri gibi konularda bilgiler verilirdi. Bylece
genler nce atlyelerde, tezgah banda mesleki beceri, yetenek ve ahlak meziyetlerle
zaviyelerde toplumun her snf iinde ve her yerde takdirle karlanacak terbiye ve

68
69

70

Neet aatay, Trklerin Tarihteki Yeri ve Milli zellikleri, Erdem, Ocak 1996, Say 23, 503528.
Ayas, eitli Yerler; Ayrca bkz. A. Vehbi Ecer, Yunus Emre Dneminde Anadoluda Kltr Hayat, Kubbealt Akademi Mecmuas, Temmuz 1992, Say 3, 43-57; A. Vehbi Ecer, Ahi Evren
Zamannda Kltr Hayat, Erciyes Dergisi, Mart 1986, Say 99, 6-8; Salahattin D, Osmanl
Devletinin Kuruluunda ki Milli Teekkl: Anadolu Ahileri ve Anadolu Baclar, Trk Dnyas
Tarih Dergisi, Mart 1998, Say 135, 15-23.
Bu ilikiler ve hogr konusunda bkz. A. Vehbi Ecer, Ahmed Yesevde Din Tolerans ve Anadoluda Etkileri, Milletleraras Hoca Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri (26-29 Mays
1993), Kayseri 1993, 101-113; Sadi Bayram, Ahilie Genel Bir Bak-Ahlk ve Hogr, Erdem,
Ocak 1996, Say 23, 583-598; Kemal Eraslan, Ahmed-i Yesevnin Hikmetlerinde Hogr, Erdem, Ocak 1996, Say 24, 777-782; A. Azmi Bilgin, Tasavvufi Dnce ve lk Mutasavvf Trk airlerinde Msamaha ve Birlik Fikri, Erdem, Ocak 1996, Say 24, 895-908; Mjgan Cunbur, Anadoluya Hogrye Dayal Birlik Fikrini Getirenler zerine, Erdem, Ocak 1996, Say 22, 159-172;
Mehmed Demirci, Hogr Y Hu, Erdem, Ocak 1996, Say 22, 173-188; nver Gnay, Anadolunun Din Tarihinde oulculuk ve Hogr, Erdem, Ocak 1996, Say 22, 189-220; Mrsel
ztrk, Ahmed Yesev-Hac Bekta- Veli ve Yunus Emre Zinciri, Erdem, Ankara, Eyll 1987,
Say 9, 759-768; A. Vehbi Ecer, XIII. Ve XIV. Yzyllarda Kayseri Kltrnde Hoca Ahmed Yesev
Etkisi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Temmuz 1997, Say 127, 55-60.

15
olgunlukta yetitirilirdi. Onlar eli ak, kaps ak, sofras ak, gz kapal, dili bal,
beli bal gvenilir, hilesiz hurdasz insanlar olarak yetitirilirdi.
Ahilikte yiitlik, savaclk da n plnda tutulur ve bunun da eitimi yaptrlrd.
Kayserideki ahiler de sanat ahlk ve din eitimlerinin yannda askerlik eitimi de
aldlar. Moollarn 1243 ylndaki Kayseriyi kuatmalar srasnda ahiler Kayseriyi71
savundular72. Ahilerin lkeye yaplacak yabanc saldrlarnda devlet silhl kuvvetleri
yannda savamak73 gibi bir grevleri de vard. Bunlar paral askerler deil, asker
eitim grm sanatkrlard. Bu sanatkrlara genliklerinde ata binme, ok ve kl
kullanma retilir, hayatlar boyunca asker bir disiplin iinde yaarlard.
Asker eitimi sadece erkekler yapmaz, Bacyan- Rum74 (Anadolu Baclar) da
binicilik, atclk eitimleri grrlerdi. Do. Dr. Ethem Cebeciolu bir makalesinde75
Bacyan- Rumun asker faaliyetleri ile ilgili rnekler verir ve 1243de Moollar
Kayseriyi kuattklarnda ehrin savunmasna kadnlarn fiil olarak katldklar konusu
Bacyann asker ynne delildir kaydn der. Ayn konuya Ord. Prof. Dr. Fuad
Kprl de iaret eder76. Hanmlarn asker eitim grmeleri slm ncesi Trk
geleneklerinin devam mahiyetinde bir uygulama idi.
Yeniden ifade etmek gerekirse 1243 tarihindeki Moollarn Kayseri kuatmasnda
Kayserililer ehri teslim etmeyi (Sivas ve Tokatllarn aksine) reddettiler. Ahiler
sayesinde Kayseriyi savundular. Kayseriyi Debbalar arsndaki ahiler btn
gleriyle 15 gn korudular. Erciyes Da eteindeki Battal Mescidi evresindeki
Mool ordusuna hcumlar dzenlediler. Mool ordusu komutan Baycu Noyan midini
keserek kuatmay kaldraca bir srada Ermeni asll77 Kayseri di Bas
(muhafz)nin78 gizlice ihaneti sonucu Kayseriye giren Mool ordusu Kayseri
71
72
73
74

75
76
77
78

Bkz. bn Bibi, el-Evamirul-Aliye, ev. Mrsel ztrk, Ankara 1996, II, 73.
Kayseri kuatmas iin bkz. A. Vehbi Ecer, Kayserinin Moollar Tarafndan gali, III. Kayseri
ve Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (6-7 Nisan 2000), Kayseri 2000, 129-140.
N. aatay, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, Ankara 1989, 85; Ayrca bkz. O. Turan, Trk Cihan
Hakimiyeti Mefkresi Tarihi, stanbul 1969, II, 125.
Rum kelimesi karlnda Anadolu adnn kullanlmasn kelimenin kapsamn daraltmak olarak
grenler vardr. Bu kelimenin tarihimizde kullanlma yerleri ve kapsam ile farkl grler iin bkz.
Salih zbaran, Bir Baka Osmanl Kimlii: Rmlik, Toplumsal Tarih Dergisi, Mays 2002, Say
101, 10-19.
Ethem Cebeciolu, Bacyan- Rum, Osmanl (Editr Gler Eren), Ankara 1999, V, 415-417.
F. Kprl, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, Ankara 1962, 172; Ayrca bkz. Orhan F. Kprl, Bciyan, TDVA, IV, 415.
. Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatna Mahal, Ankara 1984, 105-106.
di, genel olarak byk ehirlerdeki maliye memurlarna verilen ad olmakla birlikte, bulunduklar
yerin savunmasnda da rol ve grev alan kimselerdir. Bkz. F. Smer, Seluklu Tarihinde diler,
Trk Dnyas Aratrma Dergisi, Nisan 1985, Say 35, 9-23; . Hakk Uzunarl, Osmanl dev-

16
Ahilerinin hepsini kltan geirdiler. Daha sonralar da ahiler takibat altnda tutuldular.
Ancak Ahi Evrenin att tohum kurumad, yeerdi ve Anadolu halknn ticaretinde,
ahlknda, tm yaamnda devam etti79.
Sonu
Ahi Evren ve hanm Fatma Bac Kayseride Ahiyan- Rum ve Bacyan- Rumu
kurmular, canlandrmlar ve Anadoluya yaymlardr. Ahi Evren en verimli ve olgun
ann 20 yln Kayseride geirmi ve ahilik ilkelerine uygun bir anlayla alan
esnaf (sanayi) arsn ilk defa Kayseride oluturmutur. Hanm Fatma Bac da
Kayserili hanmlar rgtlemi, eitmi, onlar dokuma atlyelerinde altrarak
retime katklar salamlardr.
Ahi Evren Ahmed Yesev, Hac Bekta- Veli ve Yunus Emre zincirinin80 eklenen bir
halkas olarak Anadoluyu yurd edinmek isteyen Trklere gven veren bir nder
olmutur. Ahi Evrenin ahilik disiplin ve ahlk Kayseriden balayarak yayld ve g
kazand. ok eski zamanlardanberi bir ekonomi ve ticaret merkezi olan Kayseri81 ayn
zamanda Suriye, Msr, Azerbaycan, Grcistan, ran ve Bizans kervanlarnn durak ve
geit yeri idi. Bir bilginimizin ifadesiyle Kayseri tarihe bir cihangirin eliyle deil,
Anadoludaki insanln tabii, devaml ihtiyalar ile domutur82. Sadece ticaret
erbabnn deil, Asyadan gelen glerle de muhatap olan Kayseri yeni bir kimlik
kazand. Asyadan, doudan akn eden Trkmenler, Ahmed Yesev dervileri,
alperenler Kayseriyi bir mslman-Trk ehri haline getirdiler. Alperenler, Ahmed
Yesev dervileri, abdallar, ahiler... Kayseride Trk kltrnn slm ahlknn ve ahi
disiplininin yerlemesi ve kklemesini saladlar. Bylece Ahilik Kayseriden btn
Anadoluya yayld, Kayseri ve Anadolu halknn sosyal ve ekonomik yaps zerinde
etkilerde bulundu:

79

80
81
82

leti Tekilatna Medhal, Ankara 1984, 105-106; Prof. Dr. Osman Turan ise u bilgileri verir: ...
Bunlarn (dilerin) ehirlerde nizamn korunmasnda kullanlan ve hristiyan ocuklardan teekkl
eden askeri bir snf olduu anlalyor... Seluklularda ana ve babas gayr-i mslim ve kendisi
mslman olan ve trl kavimlere mensup bulunan bir snfa di denildii anlalyor. Bkz. Osman Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkresi Tarihi, stanbul 1969, II, 172-174; Ayrca bkz.
Osman Turan, Trkiye Seluklular Hakknda Resmi Vesikalar, Ankara, 178.
Kayseri Vakflar Blge Mdr M. ayrdan Vakf Belgelerine Gre Kayseride Ahi Evren ile
lgili Kaytlar isimli makalesi konumuza aklk getirir. Bkz. Mehmet ayrda, Kayseri Tarihi
Aratrmalar, Kayseri 2001, 183-185.
Bkz. Mrsel ztrk, Ahmed Yesev-Hac Bekta- Vel ve Yunus Emre Zinciri, Erdem Dergisi,
Eyll 1987, Say 9, 659-768.
Bkz. Faruk Smer, Yabanlu Pazar, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Austos 1985, Say
37, 1-99.
Remzi Ouz Ark, Corafyadan Vatana, stanbul 1969, 204.

17
1-

Ahilik, sanatkrlarn disiplinli bir meslek eitimine tbi tutulmasn ve

bylece kaliteli ve gvenilir retim elde edilerek rekabet gcnn artmasn

salad.
2-

Ahilikte insanlara meslek eitimi verilmekle kalnmad. Prof. Dr. Neet

aatayn ifadeleriyle Ahi zaviyelerindeki retmen ahiler genlere ata

binmek, srek avna kmak, kl, ok ve kalkan kullanmak gibi eyleri
retirlerdi83. Bylece bir eit asker eitim de yaptrlrd. Ancak, bu
eitim sadece askerlere has olarak yaptrlmam, Bacyan- Rum da
erkeklerle ayn saflarda savaacak84 asker eitimi almlar, kendilerini
koruma gc ve tekniine sahip olmulard.
3-

Ahilik ile esnaf ve sanatkrlar kendi aralarnda dayanma ve

yardmlama iinde oldular. Hanmlarn da retime katklarn salayarak

ekonomide gvenli ve imtiyazl bir durum elde ettiler.
4-

Ahi zaviyelerindeki retmenler genlere din bilgileri ve ykmllkleri

rettii gibi ahi ftvvetnamelerinin kapsad

insanlk

ve

ahlk

yntemlerini uygulamal olarak belletirlerdi. Bylece genler din taassupdan

uzak hogrl bir anlaya dayal slm ve insan bilgi ile donatlrd85.
5-

Ahilik tekilat Kayseri dahil, Anadolunun ehir, kasaba ve hatt

kylerine kadar yayld. Ticaret hayatnda kurduu egemenlik sayesinde

yardmlama ve dayanmann kayna oldu. Kurduklar teavn sandklar ile
sakatlanan, hastalanan, usta, kalfa ve raklarn geimleri saland ve bylece
alanlarn gelecekleri gvence altna alnd86.
6-

Ahi Evrenin lmyle ahilik Anadoluda ve Kayseride sona ermedi.

Seyyah bn Battuta Kayseride ahi zaviyelerinin aktif durumda olduunu

tespit etmi ve kendisinin Ahi Emir Alinin tekkesinde misafir edildiini
anlatarak tekke hakknda bilgiler vermitir. Ayrca Kayseride Ahi sa
Mahallesi ve Ahi sa Zaviyesi gibi yer adlarnn bulunduu bilinmektedir. Bu
konuda aratrmalar bulunan Mehmet ayrdan ifadesiyle: Bu blge
83
84
85
86

Neet aatay, Ahlkla Sanatn Btnletii Ahilik Nedir?, Trkiye Esnaf ve Sanatkrlar Federasyonu Yayn, stanbul ? 14.
aatay, Ahlkla Sanatn Btnletii Ahilik, 14.
Esnaf ve sanatkr birliklerinde zellikle 13. yzyldan sonra din fonksiyonlar geri plnda
tutulmulardr. Bkz. Sabahattin Glll, Sosyoloji Asndan Ahi Birlikleri, stanbul 1977, 117.
Bkz. Adnan Glerman Sevda Tatekil, Ahi Tekilatnn Trk Toplumunun Sosyal ve Ekonomik
Yaps zerindeki Etkileri, Ankara 1993, deiik sayfalar.

18
kuvvetli ahilik izleri tamaktadr... Kayseride Ahilikle ilgili vakf, mezarta,
mahal ismi gibi birok hatra ve belge bulunmaktadr87. Ayrca ahilikte her
meslein eyhi ya da pri bulunduu bilinmektedir. Meslek prlerinin adn
tayan Bnyana bal Pirahmet ky ve trbesinin88 bulunmas da Ahiliin
devamllna iaret saylabilir.

87
88

ayrda, Kayseri Tarihi Aratrmalar, 359.

nver Gnay Harun Gngr ve arkadalar, Ziyaret Fenomeni zerine Bir Din Bilimi Aratrmas Kayseri rnei-, Kayseri 2001, E. niversitesi Yayn, No 132, 39, 99.