DNLER TARH DERNE YAYINLARI/2

Dinler Tarihi Aratrmalar-II

(Sempozyum: 20-21 Kasm 1998, Konya)

. Trkiye Diyanet Vakf

Islam Aratrmalar Merkezi
Ktphanesi
Dem. No:
Tas. No:

ANKARA

2000

AHMET MDHAT EFENDi'NN ESERLERNDE

DN VE DN ANLAYI I

Yrd. Do. Dr. Nasuh GNA Y*

a-

Hayat

Asl ad

Ahmed olan Ahmed Midhat Efendi, eitli sahalarda yaynlar yapm, gazeteci, muharrir, hikayeci ve romancdr. Ortahaili bir esnaf ocuu
olarak 1844 ylnda stanbul' da doan A. Midhat g artlar iinde yetiti.
Sbyan mektebini Vidin ve stanbul'da tamamlad. Rtiye'yi Midhat Paa'nn
valilii srasnda Ni'te bitirdi. Midhat Paa'nn Tuna Valilii srasnda Ruscuk'ta memuriyete balad. Zekilii ve alkanl ile Midhat Paa'nn dikkatini zerine ekti. Bunun zerine Midhat Paa kendi adn Ahmed Midhat'a
verdi ve onu Franszca almaya ve baty tanmaya tevik etti. Bylece bakltrnn kaplar ald gibi Tuna gazetesinde muharrir oldu.

1869

ylnda Badat Valilii'ne

atanan Midhat

Paa

beraberinde A. Mid-

hat'

da gtrd. Zevra gazetesinin mdr olduu Badat'ta ok geni bir

kltr ortamnn ve sohbet meclisinin iinde bulundu. Bu erevede A. Midhat Efendi ressam Harndi Bey'le Avrupa kltr, devrin byk ulemasndan
Badat Mfts Muhammed Zuhavl ile din ve medrese ilimleri, tuhaf ve serbest fikirli, yar meczup feylezofmerep bir adam olan, Arapa, Farsa, Hinte, branice, ngilizce bilen irazl Can Muhtar'la da ark felsefesi zerine sohbetler etti. 1871 de stanbul'a geldi. Ceride-i Askeriye'ye ba muharrir oldu
ve hayatn gazete, dergi, kitap kararak idame ettirdi. Muhtemelen Daar
ck'ta kan materyalist dncenin izlerini tayan bir yazs nedeniyle Gen
Osmanllarla beraber Rodos'a srld. yl sren bu dnemde ouklar
iin medrese kurup, dersler verdi ve Krkanbar dergisine yazlar gnderdi. Affedilip stanbul'a dnnce en uzun mrl gazetelerden biri olan Tercman Hakikafi karmaya balad. lmne kadar Takvim-i Yakay ve Matbaa-i
Amire mdrl ve eitli hocalklarda bulundu. 1909 ylnda bir ara shhi Sleyman Demirel niversitesi lahiyat Fakltesi Dinler Tarihi Anabilim Dal retim
yesi.

55

ye ikinci reislii yapt. Il. Merutiyet'ten sonra emekli olarak Daru'l-Fnun,

Medreset'I-Vaizln ve Dar'l-Muallimat'ta genel tarih, felsefe tarihi, eitim tarihi ve dinler tarihi gibi dersler okuttu ve 28 Aralk 1912 de fahri olarak hizmet ettii Darafaka' da vefat etti. 1
b- Fikirleri ve Dine

O bir hikayeci, bir

Bak
romanc,

bir tiyatrocu olmakla beraber aktel olan her

konuyla ilgilenmi, dnemin fikri gelime ve deimelerini yakndan incelemi, bu konuda yaplmas gerekenleri pek ok yazsnda ve eserinde gndeme getirmi, okuyucular bilgilendirmitir. Bunun neticesi olarak da telif ve
tercme olmak zere felsefeden Dinler tarihine kadar pek ok alanda eserler
neretmitir. Onun eserlerinin says ikiyz bulmutur.

Osmanl

toplumunda ok nemli siyasi ve fikri deiikliklerin meydana

geldii dnemde yaayan A. Midhat da Osmanlnn bulunduu skntdan
kurtulmas iin kafa yormutur. Ancak O, baz Tanzimatc aydnlarn bat
hayranl ve taklitiliine iddetle kar kmtr.
3

devlet adamlarnn
teknoloji ve maddi avantajlar ile birlikte Bat'nn deerlerini benimsemeye
hazr tutumlarn lzumundan fazla batlamac sayyordu. A. Midhat' a gre
Bat'nn teknolojisi ve bilimi alnabilirdi ama ahlak ise asla kabul edilemezdi.
A. Midhat

modernleme taraftar olmasna ramen

Ahmed Midhat Efendi

Dou-Bat

medeniyetlerini mukayese ederek biraz

Sabri Esat Siyavugil, "Ahmed Midhat Efendi" . A. stanbul 1970, 1/17, Trk Dili ve

Edebiyat Ansk., istanbul 1977, l/69-70; Orhan Okay, "Ahmed Midhat Efendi" DA, 11/l 00;

Orhan Okay,

Bat

Medeniyeti

Karsnda

Ahmed Midhat Efendi, Ankara 1979; Ahmet Harndi

Tanpnar, Trk Edebiyat, stanbul 1988; Mustafa Nihat zn, Trkede Roman, stanbul1985.

Onun eserlerinden bazlar unlardr: Kssadan hisse ( 1289); Fe ls efe-i Zenan ( 1287) ;Hasan
Mellah (1291); Hseyin Fellah (1292); Felatun Bey ile Rakm Efendi (1292); Menfa (1293);
Paris'te Bir Trk (1293); Mdafa (1300); Volter (1301); Beir Fuad (1304); Paris'te 30.000
Budi (1307); Beair-i Sdk- Nbvvet-i Muhammediyye (1312); Niza- lm Din (1895-1900);
Tarih-i Edyan (ikinci tab 1329).
2

Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, 1/69-70; Byk Trk Klasikleri, stanbul 1989, IX/65;
Okay, DA, 11/101.
3

'erif Mardin, Trk Modernlemesi, stanbul 1992, 58.

56

kabaca da olsa tenkid szgecinden geirerek yeni bir sentez gelitirmi bunu da salkl bir l olarak grmtr. Ona gre her iki medeniyetin de
muvazeneli bir terkiple birletirilebilmesi ancak Trk, Osmanl, slam ve Dou medeniyetininin manevi deerler sistemini muhafaza ederek batdan ilim
ve tekniin kazand terakki seviyesine sahip olmakla mmkndr. 6 Nitekim bu durum eserlerinde dou medeniyetinin ahlak ve geleneklerine bal,
Bat kltrn benimsemi msbet tiplerle, milli rf ve adetlerimize ilgisiz,
Batnn sadece serbest yaama tarzn benimsemi menfi tipler arasndaki
7
atmas eklinde gzkmektedir.
5

slam'n terakkiyemani olduunu iddia eden fikirlerio Osmanlya srad

8

Merutiyet dneminin baz aydnlarnn aksine O, slamiyet'in terakkiye

mani olmadn; bilakis ilmi aratrmalar tevik ettiini, hatta mslmanlarn bu ile grevli olduunu, mslman Trklerin de ilim ve teknikte zaman
na gre ok ileri olduklarn ve mekteplerinde fen ilimlerini tahsil ettiklerini
belirtir. 9
Ahmed Midhat Efendi'ye gre slam'n terakkiye mani olduu ynndeki
bir fikrin Bat dnyasnda olumasna papalk ve kilise sebep olmutur. Bu
nedenle Batllar medeniyet deyince Hristiyanl, Hristiyanlk deyince medeniyeti anlamilar, hristiyan olmayanlarn medeni olamayacaklarna inanm
10
lardr. Halbuki slam' slam dnyas iinde tanyan ve yaayanlar slam'n
11
bykln takdir etmektedir.
A. Midhat dini.elzem grr. Bu nedenle

Bat'daki

Trk Edebiyat Tarihi, 1/69 70; Orhan Okay, DA, 11/101.

Okay, A. Midhat, 408; Byk Trk Klasikleri, IX/66.

ilmi

almalarn

netice-

'Trk Dili ve Edebiyat, 1/69-70; Okay, DA, 11/102.

'Merutiyet dnemindeki batclar (ki bunlarn ban A. Cevdet ekmektedir.) slam'n terakkiye engel tekil ettiini ileri srmlerdir. Abdullah Cevdet ctihad Dergisi'nin eitli
saylarnda bu konuyu ilemitir. Nasuh Gnay, Dr. Abdullah Cevdet'in Hayat ve Fikirleri,
Baslmam Lisans Tezi, Ankaraa, 1986, 43-45.
9

Ahmed Midhat Efendi, Niza lm Din, 1/28, 213, 234; 11/237, 38 Okay, 40, 42.

10

Ahmed Midhat Efendi,Tarih~i Edyan, stanbul 1329, 18.

11

Okay, 238.

57

sinde Bat'da oluan dinsizlikle ilgili problemler onu tedirgin etmi, dinsizliin
aleyhine Mdafalar, Niza- lm Din, Beair (Sdki Nbvveti Muhammediye)
gibi eserler yazmtr. zellikle Mdafa isimli eserini kaleme ald yllarda
12

ki

endiesi

bir

takm Osmanl

plmalar ihtimaldir.

genlerinin Avrupa'daki

dinizlik akmna

ka-

13

Ahmed Midhat'a gre din ve medeniyet birbirinden

medeniyet birbirinin ayn veya biri
!ir. O, bu hususta yle der:

dierinin

ayrlmaz.

Hatta din ve

n ve arka yz gibi telakki edi-

"Tedeyyn denilen emr-i eelilin temeddn denilen dier emr-i celil ile o
kadar mnasebeti vardr ki zahirdeki suret-i telaffuz ve imialarndaki ma
behetlerinden pekok ziyade olmak zere bunlar hakikatte yekdierinin hemen lazm ve melzumu gibklirler." 14
Yine ona gre

toplumlarn

sahip

olduklar

medeniyet ile mntesibi olduk-

lar

din arasnda bir paralellik vardr. O, gelimi dine sahip olan toplumlarn
medeniyet asndan da gelimi olduklarn, din ve medeniyetinaslnda bir
olduunu, medeniyetin sonradan dinden ayrldn, yazs gelien milletierin
dinlerinin de tekamlatnn hzlandn ve dinle medeniyetin beraber tekaml
ettiine belirtir. Fakat Batllarn yaygn olarak "medeniyet demek Hristiyan
lk, Hristiyanlk demek medeniyet demektir, Hristiyan olmayan medeni olamaz" eklindeki bir fikir iinde olduklarn ve "Mslmanlk mani-i medeniyettir" sznn bu fikirden kaynaklandn belirtir. 16
5

Ahmed Midhat fen ilimleri ve matematik ile

aydnlanan

genlerin mater-

yalizme dme ihtimalinin yksek olduunu; bu nedenle kendi dinlerini yani

slam' bilmeleri gerektiini belirtir. Kendi dinlerinin yceliini de ancak dier

Tarih-i Edyan, stanbul 1329, 9-12. Mdafa 1, Mdafaya Mukalele ll, stanbul 1300;
Mdafa lll, stanbul1302; Beir Fuad, stanbul1304; Niza- lm Din 1, ll, stanbul1313, lll, stan
bul 1315.
12

13

Ahmed Midhat, Mdafa c. ll, 507, 508; IV, 343-46; Okay,241, Okay, DA, ll/102.

14

Okay, 240.

15

Ahmed Midhat Efendi, Tarih-i Edyan, 18.

16

Tarih-i Edyan, 18.

58

dinleri hakkyla bilmeleriyle mmkn olduunu vurgular. 17 Ancak slam alimlerinin eski dinlerle fazla megul olmadm, ktphanelerde bu tr eserlerin
bulunmadn, Milel ve Nihai tarzndaki eserlerin kifayetsiz olduunu, Bat'da
yaplan aratrmalarn da semavi (ilahi) dinlerin aleyhine ktn, bu nedenle Tarih-i Edyan' telif ettiini belirtir. 18
Ahmed Midhat'n Tarih-i Edyan'dan baka, dinleri veya dini konu crlinen,
slam' dier diniere zellikle Hristiyanla kar savunan, slam'n terakkiye
mani olmadn izah eden eserleri de vardr. Bunlardan, Mdafa isimli eserini slam' Hristiyan misyonerlerine kar savunmak, Beair isimli eserini Hz.
Muhammed'in yceliini ortaya koymak iin, Niza- ilm u Din isimli eserini
hem slam' hem dini mdafa iin kaleme almtr.
19

O, "nsanlar arasnda en kuvvetli mnasebet din mnasebetidir. En byk

rabta- mnasebet dindir. nsanlar karde eden de dindir, dman eden de
dindir" der. 20
Fakat unu belirtelim ki o, bizim anladmz manada, son devir Dinler Tarihi ile ilgili olarak son devirde yaynliman eserlerde rastladmz ekilde bir
din tarifi yapmamtr.

c- Tarih-i Edyan isimli Kitab

Burada ele alacarmz bir baka husus onun dinler tarihi ile ilgili eseridir.
Ahmed Midhat'n Daru'l-Fnfn-u Osman-! ilahiyat ubesi ve Medreset'l
Vaizin de okutulan Tarih-i Edyan isimli kitabnn birinci cildi 336 sahifeden
ibarettir. Eserde dikkatimizi eken bir husus A. Midhat'n bu bilgileri nereden
ald konusunda bir notun, bir kaydn bulunmaddr. Buna ramen kitap
gerekten ok deerli konular ihtiva etmektedir. Dinler Tarihi ile ilgili eserlerin Osmanl toplumunda hemen hemen hi bulunmad bir dnemde, ilk-

17

Tarih-i Edyan, 8.

18

Tarih-i Edyan, 9,10.

zellikle Mdafalar (slam' Hristiyan misyonerlerine kar kaleme alnmtr), Niza- ilm u
Din, Beair (Hz. Peygamber'in bykln ortaya koymak iin yazlmtr, Paris'te Otuz Bin
Budi: gibi eserler bu tr eserlerdir.
19

20

Tarih-i Edyan, 18.

59

lerden

saylabilecek

bir eser telif etmek nemlidir. Zira onun ifadesine gre,

slam ulemas eski dinlerle fazla megul olmamtr, ayrca ktphanelerde
kitap da yoktur. Milel ve Nihai tarz kitaplar da kifayetsizdir. Batda yazlan
kitaplar ise semavi (ilahi) dinlerin aleyhine ktndan bunlar rencilere direk olarak vermek rencilerin materyalizm gibi deiik felsefi grlere sahip olmasna neden olur. 21
Eserin umilmiyat ksmnn birinci blmnde A. Midhat, Dinler Tarihi'nin
lzum ve ehemmiyetinden bahsederek ve Hz. Muhammed'in son peygamber
olduunu ondan nceki peygamberleri bilmek gerektiini, Kur'an'da bile
baka dinlerden bahsedildiini, Dinler Tarihi'nin dinlerin tekamln ve s
lam'n yceliini ortaya koyduunu, insan itikadn batlktan uzaklatrdn
belirtir. Yine bu blmde dikkati eken bir husus, "Dinler Tarihi talebesi dier diniere kar tarafsz bir ekilde yaklamaldr" ifadesidir. Ona gre talebe dier dinleri bilince kendi dininin hikmetini grm olur. Fakat Dinler Tarihi'nin grevi semavi dinlerin mtekamili olan slam Dini'ni mdafa etmek
deil dinleri reterek birbirleriyle kyas etmektir. Dinler tarihisi de hibir dinin aleyhinde olmayarak bir dini incelerken kendi dinini unutmak derecesinde bitaraf olmaldr.
22

Yukardaki ifadelerden de anlalaca gibi Ahmed Midhat Dinler Tarihi'nin

metodunu ortaya koyarak; dinler tarihisinin ilmi aratrmalarda tarafsz olmas gerektiini vurgulamaktadr.

A. Midhat dinler tarihisinin dinleri incelerken

tarafsz

olabilmesi iin dinlerin tarihi, kyasi ve ruhi noktai nazardan incelenmesi gerektiini syler.
Onun tarihi noktai nazardan kasdettii, dinleri kendi zamanlar iinde, kendi
artlar dahilinde, nasl balayp bugn nasl bir hale glediklerinin incelenmesidir.
Kyasi

lerinin

noktai nazar da birdinin kendisinden baka dinlerle olan ortak ynnk dinler birbirlerinden etkilenmi, birbirlerinden
almlardr. Bu ortakln etkileim derecesi de dinlerin kyasl nok-

aratrlmasdr.

bireyler

21

Tarih-i Edyan, 10-13.

22

Tarih-i Edyan, 13-16.

60

ta-i nazardan incelenmesiyle ortaya

kacaktr.

Ahmed Midhat'n dinlerin ruhi nokta-i nazardan incelenmesinden amac

da, dinin kiiler zerindeki etkisinin aratrlmasdr. nk A. Midhat'a gre
dinden maksat onun ahlakyla ahlaklanmaktadr. Bir din ne kadar gzel olursa olsun ona inananlar onun hkmleri ile ruh hallerini ekillendirmemi ise
dindar saylamazlar. Din mntesipleri onun ahlak ile ahlaklanmal ve psikolojilerini din erevesince oluturmaldr. ayet inandklarn yaayamyorlar
sa bu da aratrlmaldr. 23
A. Midhat'a gre dinler tekaml etmitir ve bu tekaml medeniyetle beraber olmutur. Dini ilerlemi toplumlar, medeniyet itibariyle de ileridirler. n
san tabiat kuvvetlerine peresti etmekte iken tekamle urayarak bugnk
hale gelmitir \ dnyadaki her ey tekamln bir eseridir. 25 Fakat burada u
nu belirtelim ki A. Midhat'a gre din Tanr tarafndan ilk insana talim edilmi
tir. Yani din talimi rabbanidir. Din, tali mi rabbani zerine tesis edilmitir. 26
2

A. Midhat bu blmde Animizm hakknda bilgi verir, ruhlara peresti konusunu iler. lahiarn okluunun nedeninin rulara perestiden kaynakland
n vurgular, totemizm'in hayvana peresti olduunu; bunun zamanla yar
hayvan-yar insan eklindeki varlklara ve daha sonra daYunanda olduu gibi insan eklindeki putlara perestie dntn; burada da bir tekamln
sz konusu olduunu belirtir. 27 Ona gre animizm, ilk dini hissin ortaya k
masn salam, totemizmi meydana getirmitir. Uluhiyyet fikri de, nice tekamlden sonra fetiler nezdinde baz ervah teayyn etmi (belirmi) ve onlara bir de isim verilmitir ki, ite uluhiyyet fikrinin esasn bu hal tekil etmi
tir.28 A.Midhat bu fikrini destelemek iin Hz. brahim'den sonra Allah'n insan
olarak dnldn, Tevrat'n verdii bilgilere gre Tanr'nn yeryzne
insan eklinde indiini, onlar gibi yiyip itiinin belirtildiini, Hz. Musa dne-

23

A. Midhat, Tarih-i Edyan, 16-17.

24

Tarih-i Edyan, 17, 19, 43-44.

25

Tarih-i Edyan, 52.

26

Tarih-i Edyan, 5.

27

Tarih-i Edyan, 54.

28

Tarih-i Edyan, 55.

61

ninde

bile tekrar putperestlie dnldn, Hristiyanlkta da putperestliin

teslicinin ve antraporfizmin tesirinin olduunu, Hristiyanlarn (Tanry)'ihtiyar
suretinde, olu (sa'y) gen suretinde tasvir ettiklerini belirtir. 29
A. Midhat'a gre ibadet de tekaml etmitir. Bu konuyu "Tarz badetin
Tekamlleri ve Semaya Tevecch" isimli bir blmde ilemektedir. Buradaki fikrine gre name, raks, temizlik, kurban eklindeki ibadet tarz, irfan beerle tekaml eylemi, putperestlikle ibadet daha da gelimitir.
30

Hususiyet Blm'nde Feti Dinleri bal altnda Moollarn, Trklerin din ve tanr anlaylarndan, Avustralya, Afrika,
Amerika, zellikle Eskimolarn dinlerinden, Azteklerin dinlerinden bahseder.
A. Midhat, Tarih-i

Edyan'n

Putperestlik Dinleri blmnde,, putperestlerin yazya sahip olduklarn,

ilah ve ilahelerinin isimlerinin olduunu, insanlar zerinde etkili olduklarn
belirtir ve burada Msr, Asur, Finike, Arap, Suriye kilden dinlerinden bahsederek, Kildan dininin btn sami diniere nfuz ettiini belirtir. Yine burada
Yunan, Roma, Cermen, Slav dinlerinden bilgiler verir. 31 Ahmed Midhat bahsi geen kitabnn 203. sayfasndan itibaren Kirab- Mukaddes Sahibi putperestler diye adlandrd in, Japon, Hind ve Budalk dinleri hakknda bilgi
verir. Mellif bu blmde in dinleri olarak kabul ettii Konfyslk, Taoizm ve Budizm'i inceler. lk ikisini yerli din, dierini ithal bir din olarak vasflandrarak, bunlarn kurucularndan, kutsal kitaplar ve baz inanlarndan
bahseder. in dinlerinden sonra Japon dinleri olarak intoizm ve Budizm'i
inceler, intoizm'in Japonya'nn resmi dini olduunu ama Budizm'in en yaygn bir din olduunu belirtir. Daha sonra eski ran dini olan Zerdtlk'ten
bahseder, kurucusu, inanlar ve ibadetleri ve kutsal kitaplar hakknda bilgi
verir. Hind Dinleri blmnde Brahmanizm'den, mezheplerinden, mukaddes
kitaplarndan bahsederek Budizmle ilgili blme geer. Budizm'in kurucusu,
yaylmas konularn ileyerek Tarih-i Edyan'n birinci cildini bitirir.
Sonu olarak diyebiliriz ki, A. Midhat dnemindeki baz dnrlerin aksine dinsizlie kar km, dine nem vermi, roman ve hikayelerindeki tip-

"'Tarih-i Edyan, 68-69.

30

Tarih-i Edyan, 73.

31

Tarih-i Edyan, 84-188.

62

lemelerde bunlar yaatmtr. Bununla beraber slam'a yaplan olumsuz tenkidlere gerekli cevab vermi, Osmanl toplumundaki kiilerin dinler hakkn
daki bilgilerinin salam olmas iin Tarih-i Edyan' yazarak dinleri sistemli bir
ekilde incelemi, Hz. Muhammed'in bykln gstermek iin Beair
(Sdk Nbvveti Muhammediye) isimli eseri telif etmitir.

63