Está en la página 1de 25

Las palabras repetitivas

AWAJUN

1
AWAGKI CHICHAT
Las palabras repetitivas

Never Allui Piuk


Asesor: Weslley Collins

Idioma Awajún

PERÚ

Borrador
Curso de Lingüística Aplicada para Comunidades Vernáculas
Ciudad de Guatemala - 2009

2
PRESENTACIÓN

Cualquier idioma del mundo demuestra su


riqueza y la complejidad asombrosa en cuanto a
los significados y números de sus figuras
literarias.
En este pequeño folleto les pongo en
conocimiento que en el idioma awajun existen
palabras repetitivas y compuestas, con
semejantes características a otros idiomas muy
conocidos.
Pues el idioma awajun también demuestra
que no es un idioma simple sino que al igual que
el español, inglés y otros idiomas mayoritarios
tiene sus propias complejidades y riquezas desde
el punto de vista lingüístico y cultural.

El autor

3
AWAGKI CHICHAT
PALABRAS REPITITIVAS

1. Wá wamak shikipawai uchi.


El niño se orina a cada rato.
Awajun Castellano
Wa wamak tawa nunú Wa wamak se utiliza
awagki chichaji. en el lenguaje awajun
Wamak shikipawai en varios contextos. Al
tamak, waugsam observar este ejemplo,
aishkikta tawastai nos damos cuenta que
tumainai, tuja wa si decimos Wamak
wamak takuig antaji shikipawai se entiende
katsu shikipachu tusa. que ya se va a orinar
el niño y necesita
ayuda para que no
orine su pantalón,
pero si decimos wá
wamak se entiende
que a cada rato orina
el niño.

4
2. Tsékea tsékea mináwai.
Viene saltando y saltando.
Awajun Castellano
Tsekea tsekea taji uchi Utilizamos esta
wasugkamak peet palabra, cuando el niño
tsekeasag camina jugando pero
ataktushkam peet haciendo un salto por
tsekeasag minakui aquí, otro más allá.
tsekea tseakea Para ello se dice tsekea
minawai taji. Jujú tsekea. Sino se usa en
chicham akankamak forma repetitiva estas
antumaitsui. palabras no tienen
significado alguno.

5
3. Uchi bú butkawa ikaág kanáje.
El niño de tanto llorar se ha dormido
sollozando.
Awajun Castellano
Uchi bukap buti ikaág Solemos decir bú
kanaje tusa uchi bu butkawa, que significa
butkawa taji. que por llorar tanto el
Tuja uchi ikaje niño solloza. Y se
takuishkam antaji entiende que es
kuashtap buutne tusa. porque ha llorado
mucho.

6
4. Ujú ujutkawa petesé.
Por tanto toser se ha acostado.
Awajun Castellano
Bachik bachik asa Si utilizamos
ujutkui ujú ujutkawa solamente uju no tiene
tutuyame. Ayatak uju significado en awajun,
tamak dekamaitsui, de igual modo si
nuniashkuis ujutkawa decimos ujutkawa
takuishkam tampoco tiene
antumaitsui, aniau significado, de todos
asamtai mai apatká modos tenemos que
chicháji. emplear las dos
palabras para entender
que se ha acostado de
tanto toser, es decir
uju ujutkawa.

7
5. Shikí shikipakua tsawawai uchi.
El bebé amaneció orinando a cada rato.
Awajun Castellano
Ayatak shiki takuig Esta palabra tiene
tikish aents shikipaka significado cuando está
ukukbaunas tawatai repetida, si solamente
tumainai, tuja se utiliza shiki sin
shikipakua takuig wají repetir se entiende que
TAME tumainaitji podría ser la orina de
antumainchaun tau cualquier persona o de
asamtai. tuja apatuk cualquier animal.
shikí shipakua takuig Shikipakua, que es la
antaji machik machik forma no repetida no
asa shikipataimpa tawa tiene significado. El
tusa. término correcto sería
shiki shikipakua.

8
6. Ága agakua papijin abuké.
De tanto escribir acabó su cuaderno.
Awajun Castellano
Juka uchi papí Ága agakua se utiliza,
sumagkamun agag cuando el hijo o la hija,
amuamtai tutayame. de tanto escribir en su
Ága agakua taji cuaderno lo ha
kuashat tsawantai terminado, ya no tiene
agag amuku asamtai. más hojas libres.

9
7. Tupí tupikakua weme.
Corre que corre se fue(Se fue corriendo).
Awajun Castellano
Waujus wegat Cuando una persona se
tupikattus wegakui va muy apurado
tutayame. corriendo se dice que
Jujú ayatak tupi takuig se fue corriendo.
antumaitsui apatka Esta palabra funciona
chichakui antaji. cuando utilizamos las
dos: “Tupí tupikakua”.
Si empleamos
solamente tupi no
tiene significado.

10
8. Maá maákua tsetseaje.
Por bañarse tanto está tiritando.
Awajun Castellano
Dukap uchi mai Esta palabra maá
sunatkui maá maakua maákua se utiliza en
tesejeaje tutayame. forma compuesta, ya
Jushakam antsag imag que sólo con una de
chicham apátka ellas no funciona el
chicham antunui. significado. Estas
expresiones las
utilizamos cuando uno
se baña demasiado en
el río, y por el frío se
pone a tiritar.

11
9. bé beshmakua anchiaje.
Por rascarse tanto su cabeza el cabello esta
despeinado.
Awajun Castellano
Temajuk kuashat Cuando uno tiene
beshmak nanchikmatai piojos, por rascarse
juka tuú chchiatiame. tanto la cabeza se
despeina, y en este
momento es cuando
utilizamos esta palabra
bé beshmakua. Se
notará la repetición de
la acción de rascar.

12
10. uwejen bukú bukunkawa chunuk awasae.
Por tanto chuparse el dedo se le puso blanco
Awajun Castellano
Uchi kuwig uwejen Es cuando el niño o
bukuná chunuk bebé, por tanto chupar
awasamtai. Uwejwen su dedo, éste (el dedo)
bukuná chunuk awasae se hace blanco. Y
taku tutayame. nuestra lengua exige
que utilicemos estas
dos palabras juntas. El
uso de la forma
reduplicada enfatiza la
duración de la acción
de chupar.

13
11. Íma imakua detsepen najaimawai.
Por tanto vomitar le duele su pecho.
Awajun Castellano
Imik achigkamtai Es cuando nos
kuashtá imakam enfermamos por
detsep najamame, alguna infección
nuniau asamtai ima estomacal y
imakua tutayame. vomitamos y por tanto
vomitar duele el
pecho, es allí cuando
utilizamos Íma imakua.

14
12. Kut kut kut umawai.
Está gargareando al tomar el líquido.
Awajun Castellano
Aents yajamchin Es cuando una persona
umak, suwega awi toma el masato o
kutugtakui, kut kut kut cualquier otro líquido
umawai tuyame. que hace sonar su
garganta, y lo
representamos
mediante: kut kut kut.

13. Sú su wajawai pimpikí.


Le falta la respiración.
Awajun Castellano
Pimpikí wajas senchi Es cuando una persona
mayatak su su wajakui de haber corrido
juka tutayame. mucho, respira fuerte,
es en ese momento
que se utilizan estas
palabras.

15
14. Kate teg teg teg wajawai waiti.
Al abrir la puerta está chirriando.
Awajun Castellano
Waiti ujam katentakui, Cuando abrimos la
kategtawai tajai tusa puerta, esta suena
tutayame. fuerte, tic tic tic es en
este instante cuando
usamos esta
palabra:Teg teg teg.

15. kate teg teg teg awajui nain nampichukestai.


Está rechinando sus dientes al dormir.
Awajun Castellano
Uchi kanag petesá nain Es cuando el niño está
ishinkui, juka uchi dormido y hace sonar
manpichuke taku nain sus dientes, eso en
kateg teg teg teg awajun se dice kateg
awajui tutayame. teg teg teg. Eso es
cuando él niño tiene
parasitosis. La
reduplicación proviene
de la segunda sílaba de
kateg.

16
16. Pak pak pak uwejwn awatuinawai.
Están aplaudiendo.
Awajun Castellano
Ijunag batsamas aents En una reunión,
ichatai uwejen cuando alguien habla,
awatatuinakui pak pak se aplaude; es en esta
pak awatuinawai oportunidad que se
tutayame. utiliza las palabras pak
pak pak que son
formas
onomatopéyicas.

17. Su pas pas pas atash wajaun


antukmajai.
Escuché que la gallina estaba
aleteando.
Awajun Castellano
Atash uwakam nanak Es cuando una gallina
wematai antuku asá, o gallo vuela y hace
supatun antuktamajai este sonido con sus
taku juka chichatiame. alas, es cuando se
utiliza las palabras su

17
pas pas pas

18. Entashik umpun umpun minawai.


Viene ondeando su cabello.
Awajun Castellano
Nuwa tupikáki minak umpun umpun se
entsahin takua takua refiere a cuando una
minakui umpun umpun mujer de cabellos
minawai tutayame largos, al correr hace
juka. ondear el cabello. Esto
sucede más que todo a
las mujeres que tienen
cabello largo.

19. Jiyá jiyaniakua ekemsaje.


Por tanto discutir se sentaron.
Awajun Castellano
Juka aents iyanik Jiyá jiyaniakua es
wajantagmatai, jiya cuando alguien discute
jiya niakuag wajantaje fuertemente. Así
tajai tusa juka entendemos que la
tutayame. discusión fue encarada
y que tomaron turnos
cada uno de los
interlocutores.

18
20. Tun tun tun wajawai tampug.
Pun pun pun suena el tambor.
Awajun Castellano
Jistanum En una fiesta cuando
nantsemainak danzan utilizan al
tampujan awatkui, tambor y el sonido el
tampujan imatjawai tambor es lo que
tusa taku tutayame. suena tun tun tun.
Además de ser
repetitiva, esta palabra
también es una forma
onomatopéyica.

19
NOTA IMPORTANTE

Podemos entender que la repetición de una


parte de la palabra indica cierta duración o
repetición a la actividad en mención. Aunque las
formas repetidas no son iguales como shik shik,
teg teg, y tun tun, entre otras, todas tienen en
común el concepto de una prolongación de acción
o una repetición de la misma. Ya que no hay un
morfema o afijo que significa duración o
repetición, sino que es la estructura de una
combinación de formas duplicadas. Son contados
los casos en que la repetición es una palabra
completa o independiente.
Podemos notar también que existe la
repetición de palabras enteras como por ejemplo
shiki. Esta palabra significa orina (sustantivo).
Ahora bien al pronuncia “shiki shikipakua”
significa que a cada rato ha estado orinando.

Jujuí ujugjime atumesh, wií umikág


jtikajum umiktajum.

20
Acá les dejo para ustedes también que describan
así como yo los hice.

Atum umiktin
Ejercicios

1. Ujuí ujuímakua magkaemawai.


(Una persona, él o ella) Pasa (por un lugar)
silbando.
Awajun Castellano

2. Nanchik nanchikmakua pakaekae yawa.


Por tanto rascarse el perro se peló.
Awajun Castellano

21
3. Kana kanakuam buchukume.
Por tanto dormir tiene lagañas.
Awajun Castellano

4. Shiíg shiígmauchitme.
Eres muy simpática.
Awajun Castellano

5. Untsú untsumkawan sagagjai.


Por tanto llamar(a alguien a lo lejos) estoy
ronco.
Awajun Castellano

22
6. Taká takakuan yawegjai.
Por tanto trabajar me he cansado.
Awajun Castellano

7. Wasú wasugkamkua bika wajasé.


Por tanto jugar está sucio.
Awajun Castellano

8. Yumí uma umakua tagkajé.


Por tanto tomar agua está hinchada.
Awajun Castellano

23
9. Bu butkawa jiín iyaje.
Por tanto llorar se han hinchado sus ojos.
Awajun Castellano

10. Shí shikmakua umpan puwawai.


Por tanto sonar su nariz le sangró.
Awajun Castellano

24
Atum umiktin
Ejercicios
Jujú yantam agágbau atú yantam agagbau áwa
aújai mamikiam chicham najanata.

Ujuí ujuímakua buchukume.

Nanchik nanchikmakua shiígmauchitme.

Untsú untsumkawan umpan puwawai.

Taká takakuan iyaje.

Wasú wasugkamkua tagkajé.

Yumí uma umakua bika wajasé.

Bu butkawa jiín yawegjai.

Shí shikmakua sagagjai.

Kana kanakuam pakaekae yawa.

Shiíg magkaemawai.

25

También podría gustarte