Binagong Edisyon

GOP - Textbook Funds

Kagawaran ng Edukasyon

z Republika ng Pilipinas

May-akda
Marites B. Cruz
Julia T. Gorobat
Norma C. Avelino
Editor
Florencia C. Domingo, PhD
PAG-AARI NG PAMAHALAAN
HINDI IPINAGBIBILI
INILAAN PARA SA
Distrito/Paaralan: ______________________________
Dibisyon: _____________________________________
Unang Taon ng Paggamit: _______________________
Pinagkunan ng Pondo (pati taon): _________________

Yaman ng Pilipinas 6
Batayang Aklat sa Heograpiya, Kasaysayan, at Sibika 6

Binagong Edisyon 2010

Muling Limbag 2014
ISBN: 978-971-0421-30-5
Karapatang-Ari 2007
EdCrisch International, Inc.

Ang aklat na ito ay pag-aari ng EdCrisch International, Inc. at alin mang

bahagi nito ay hindi maaaring ilathala sa anumang anyo nang walang nakasulat na
pahintulot ng tagapaglathala.

Inilimbag ng:

EdCrisch International, Inc.

5059 Filmore St., Cor. Arellano St.,
Palanan, Makati City
Tel. No. (02) 407-5953; 834-1334
email: info@edcrisch.com

PAUNANG SALITA
Ang batayang aklat na ito, Yaman ng Pilipinas 6, ay inihanda para sa mga
batang mag-aaral ng Heograpiya, Kasaysayan at Sibika sa Ikaanim na Baitang.
Ang aklat ay binubuo ng limang yunit na may ibat ibang aralin para sa paglinang
ng mga kasanayang itinakda ng 2002 Basic Education Curriculum.
Sa Unang Yunit ng aklat ay matatanto ang kahalagahan ng populasyon,
kalusugan, at edukasyon, ang pagkilala sa tao bilang pinakamahalagang yaman ng
bansa, at masusuri ang mga bumubuo sa sambayanang Pilipino. Matatalakay rin
ang tungkol sa mga pagpapahalaga at paniniwala ng mga Pilipino.
Mapag-aalaman sa Ikalawang Yunit ang heograpiya ng Pilipinas, ang
kahalagahan ng teritoryo at lokasyon ng bansa, gayundin ang wastong pangangalaga
sa kalikasan at mga likas na yamang biyaya ng Maykapal. Mapahahalagahan ang
matalinong pagpapasya sa paggamit at pagtulong sa pangangalaga ng likas na
yaman.
Sa Ikatlong Yunit ay matatalakay ang pag-unlad ng pamahalaan ng bansa at
mamamayang Pilipino sa ibat ibang panahon at ang mga uri ng pamahalaan sa
ibat ibang bahagi ng daigdig, ang mahahalagang katangian ng bansang demokratiko,
sistemang pampulitika ng Pilipinas, at kahalagahan ng pamahalaan sa isang bansa.
Higit ding mauunawaan ang halaga ng mga karapatan at kalayaan upang
mapangalagaan ang mga ito.
Makikilala nang lubusan ang dalawang uri ng soberanya ng ating bansa sa
Ikaapat na Yunit. Mababatid din ang mga karapatang tinatamasa ng Pilipinas
bilang malayang bansa at ang mga pagtatanggol ng mga makabayang Pilipino laban
sa mga dayuhang mananakop. Sa yunit ding ito ay mapag-aaralan ang pakikipagugnayan ng bansang maunlad at papaunlad gayun din ang mga samahang
pangrehiyon at pandaigdig.
Sa Ikalimang Yunit ay masusuri ang pagsisikap ng pamahalaan at mamamayan
upang mapatatag ang ating bansa. Malalaman dito ang mga paraan ng pagiging
produktibo, pagpapaunlad at pangangalaga sa sarili, wastong paggamit ng mga
kalakal o serbisyo, pagtitipid ng enerhiya, at paglutas sa pambansang suliranin na
makatutulong sa pagpapaunlad ng ating bansa ayon sa taglay na kakayahan.
Mga May-akda
iii

Nilalaman
YUNIT I

PILIPINO SA PAGSIBOL NG BANSA

Kabanata 1 Populasyon ng Bansa
Aralin 1
Aralin 2
Aralin 3
Aralin 4

Kabanata 2
Aralin 5
Aralin 6

Kabanata 3
Aralin 7
Aralin 8
Aralin 9

Katangian ng Populasyon: Malusog at Matalinong

Mamamayan ............................................................... 2
Populasyon ng Pilipinas .............................................. 5
Distribusyon at Kapal
ng Populasyong Urban at Rural ................................. 11
Pandarayuhan .......................................................... 15

Mga Pilipino na Bumubuo sa Bansa

Pagka-Pilipino .......................................................... 21
Ibat Ibang Pangkat Etniko ........................................ 24

Pagtataguyod ng Tao sa Bansa

Pagsasaalang- alang sa Kalusugan at Edukasyon .... 32
Pagpapahalaga at Paniniwala .................................. 36
Mga Tradisyunal na Pagpapahalaga at Paniniwala....39

YUNIT II

ANG HEOGRAPIYA NG PILIPINAS

Kabanata 4 Teritoryo ng Bansa
Aralin 10 Hangganan at Lawak ................................................ 43
Aralin 11 Ang Lokasyon ng Pilipinas........................................ 49

Kabanata 5

Topograpiya at mga Biyayang Yaman

ng Kapuluan

Aralin 12 Ang Topograpiya at mga Likas na Yaman

ng Pilipinas ............................................................... 52
Aralin 13 Mga Likas na Yaman Ayon sa Uri .............................. 57
Aralin 14 Matalinong Paggamit ng mga Likas na Yaman.......... 62

Kabanata 6

Pangangalaga sa Teritoryo at mga

Likas na Yaman

Aralin 15 Mga Suliraning Pangkabuhayan ............................... 66

Aralin 16 Mga Paraan ng Pangangalaga sa Teritoryo
at mga Likas na Yaman Nito ..................................... 70

iv

YUNIT III

ANG PAMAHALAAN

Kabanata 7

AT ANG MAMAMAYANG PILIPINO

Ang Pamahalaan ng Pilipinas

Aralin 17
Aralin 18
Aralin 19
Aralin 20
Aralin 21

Ang Pamahalaan at Layunin sa Pagtatatag Nito ....... 76

Mga Uri ng Pamahalaan ........................................... 83
Mga Katangian ng Bansang Demokratiko ................ 88
Sistemang Pampamahalaan ng Pilipinas ................. 91
Kahalagahan ng Pamahalaan .................................. .96

Kabanata 8

Ang Mamamayang Pilipino

Aralin 22 Ang Mamamayan ng Pilipinas .................................. 99

Aralin 23 Ang Karapatan at Kalayaan
ng mga Mamamayang Pilipino ............................... 104
Aralin 24 Mga Tungkulin o Pananagutan
ng Mamamayang Pilipino ....................................... 111
Aralin 25 Paraang Nakatutulong sa Pangangalaga
ng mga Karapatan .................................................. 115
Aralin 26 Mga Pangyayaring Nakahahadlang
sa Pagtatamasa ng mga Karapatan ....................... 119
Aralin 27 Kahalagahan ng Pagtatamasa
ng mga Kalayaan at Karapatan ng Tao ................... 124

YUNIT IV

PAGPAPAHALAGA SA KALAYAAN

Kabanata 9

AT SOBERANYA NG PILIPINAS
Ang Soberanya ng Bansa

Aralin 28 Ang Kahalagahan ng Panloob at Panlabas

na Soberanya ng Pilipinas ...................................... 127
Aralin 29 Mga Karapatang Tinatamasa ng Pilipinas .............. 132
Aralin 30 Pagbawi ng Kalayaan mula sa mga Espanyol ......... 136
Aralin 31 Pagkamit ng Kalayaan mula sa Amerikano ............. 142
Aralin 32 Pagtatanggol sa mga Hangganan
at Teritoryo ng Bansa .............................................. 147

Kabanata 10 Pakikipag-ugnayan ng Pilipinas sa

Ibat Ibang Bansa
Aralin 33 Pakikipag-ugnayan ng Pilipinas sa Ibang Bansa
sa Ibat Ibang Panahon ........................................... 150
Aralin 34 Kalagayan ng Pakikipag-ugnayan ng Pilipinas
sa mga Bansang Maunlad at Papaunlad ................. 154
Aralin 35 Kontribusyon ng Pilipinas sa mga Samahang
Panrehiyon at Pandaigdig ...................................... 158
v

Aralin 36 Mga Kabutihang Dulot sa Pilipinas ng Pagsapi

sa mga Samahang Panrehiyon at Pandaigdig ........ 162

YUNIT V

PAGSISIKAP NG MAMAMAYAN
AT PAMAHALAAN SA PAGPAPATATAG
NG BANSA
Kabanata 11 Paraan ng Pagtataguyod
sa Kaunlaran ng Bansa
Aralin 37 Mga Palatandaan ng Kaunlaran .............................. 165
Aralin 38 Katangian ng Isang Maunlad na Bansa ................... 169

Kabanata 12 Paraan ng Pagpapabuti ng Edukasyon

Aralin 39 Mga Patakaran at Programang Pangkabuhayan
ng Pamahalaan ...................................................... 174
Aralin 40 Mga Paraan para sa Pagpapabuti ng Edukasyon ... 178
Aralin 41 Mga Paraan ng Pagpapaunlad ng Agham at
Teknolohiya ............................................................. 182

Kabanata 13 Pagiging Produktibo

Aralin 42
Aralin 43
Aralin 44
Aralin 45
Aralin 46
Aralin 47
Aralin 48
Aralin 49
Aralin 50
Aralin 51
Aralin 52
Aralin 53
Aralin 54

Kahulugan ng Pagiging Produktibo ......................... 186

Pagiging Produktibo ng Tao ................................... 191
Pagtitiwala sa Sariling Kakayahan .......................... 195
Katangian ng Taong may Tamang
Saloobin sa Paggawa ............................................ 199
Pangangalaga sa Sarili .......................................... 202
Katangian ng Matalinong Mamimili ......................... 205
Paraan ng Wastong Paggamit
ng mga Kalakal at Paglilingkod............................... 208
Pagtangkilik sa Sariling Produkto ........................... 212
Muling Paggamit ng Bagay na Patapon Na ............. 215
Enerhiya: Salik ng Kaunlaran ................................. 219
Pagpapanatili at Pagpapaunlad
sa Kultura ng Bansa ................................................ 222
Paglutas ng mga Pambansang Suliranin ................ 224
Mga Proyekto sa Paglutas
ng Pambansang Suliranin ....................................... 228

Talahuluganan ......................................................................... 231

Talasanggunian ....................................................................... 233
vi

YUNIT V
PAGSISIKAP NG MAMAMAYAN
AT PAMAHALAAN
SA PAGPAPATATAG NG BANSA
Kabanata 11 Paraan ng Pagtataguyod
sa Kaunlaran ng Bansa
Aralin 37

Mga Palatandaan ng Kaunlaran

Palatandaan ng Kaunlaran

Pulitika

Paggalang sa
Saligang Batas
Pagkilala sa mga
Karapatang Pantao
Pagpapairal sa
kapayapaan at
kaayusan ng pamahalaan

Kultura

Kabuhayan

GNP
Per Capita Income
Manggagawa

Tradisyon
Pagpapahalaga
Paniniwala

Magsimula ka
Ano ang kaunlaran? Paano natin mabibigyan ng tamang kahulugan ang kaunlaran
ng isang bansa?
Ang kaunlaran ay isang kondisyon ng mga mamamayan kung saan sila ay
masaya, may sapat na pinagkukunan ng mga panustos sa kanilang pangangailangan,
at may matiwasay na namumuhay. Maaaring ang kaunlaran ay nababatay sa
pananaw ng ibang bansa o mga taga-labas ng bansa. Anu-ano ang mga sangkap
o salik na kailangan upang lubos na mabigyang-kahulugan ang kaunlaran ng isang
bansa?
Alamin mo
Kaunlarang Pangkabuhayan
Ang kaunlarang pangkabuhayan ay nakikita sa pagkakaroon ng isang
mamamayan ng sapat na pagkain, maayos na tirahan, maayos na pananamit, at
165

malusog na pangangatawan. Ang isang mamamayang may kakayahang pumasok

sa paaralan at magtapos ng kursong kanyang napili ay masasabing nakaaangat sa
buhay. Sa pagkakaroon ng mga mamamayan ng sapat na edukasyon, nalilinang
ang kanilang kaalaman at kakayahan upang makakuha sila ng magandang
hanapbuhay. Ito ay makatutulong sa higit na mahusay na pakikilahok sa mga
gawaing pampamayanan.
Kaunlarang Pangkultura
Ano ang kultura? May kasabihan na ang kultura ay siyang kaluluwa ng isang
bansa. Ito ang nagbibigay ng mga pagkakakilanlan sa isang pangkat etniko. Ilan
dito ang paraan ng kanilang pamumuhay, mga pagdiriwang, kaugalian, at tradisyon,
makukulay na sining, sayaw, awit, at pagpapahalaga.
Ang mga bagay na mahalaga na ginamit ng ating mga ninuno ay itinatago at
pinahahalagahan. Inilalagak ang mga relics
sa mga museo. Ipinakikita rito ang sinaunang
kasaysayan ng Pilipinas at kultura ng ibat
ibang pangkat etniko ng bansa.
Ang mga Pilipino ay mahusay sa larangan
ng pagguhit at likhang-sining na nakatatawagpansin ng mga dayuhan at mga kapwa
Pilipinong may pagpapahalaga sa sining.
Hinahangaan sa daigdig ang Banawe Rice
Terraces ng Pilipinas. Ito ay gawa sa
kasanayang pang-agrikultura ng mga ninunong
Pilipino sa Ifugao at Mt. Province.
May mga gusali at mga tahanang sa tagal
ng panahon ay matibay at maganda pa rin sa
kabila ng kalumaan ng mga ito.
Kinikilala ang ating mga mang-aawit at Ang mga Pilipino ay mahilig sa sining
hinahangaan ang musikang Pilipino sa ibat ng pagsasayaw kung saan sila
ibang bansa. Kaugnay ng musika, ang mga hinahangaan sa ibang bansang
pinagtatanghalan.
Pilipino ay umaani rin ng tagumpay sa mga
sayaw, katutubo man o ballet.
Kaunlarang Pampulitika
Sa Pilipinas ay maraming mamamayan ang aktibo at mahilig sa pulitika. Kahit
ang mga kababaihan ay masiglang lumalahok sa pulitika, lokal man o pambansang
halalan. Ito ay palatandaan na ang mga mamamayan ay mulat at lubos na
nakikibahagi sa pamumuno sa ating pamahalaan. Sa isang bansang demokratiko
tulad ng Pilipinas, ang mga mamamayan ay nakapipili ng mga mamumuno sa
pamahalaan sa pamamagitan ng halalan.
166

Ang kaunlarang pampulitika ay nakikita

kung ang mga pinunong inihalal ay may
kakayahang gampanan ang kanilang tungkulin.
Kailangang may matatag na kalooban ang
bawat opisyal sa pagganap ng kanyang
tungkulin. Kung wala nito, may karapatan ang
mamamayan na palitan o hindi na ihalal muli
Noong ika-4 ng Hulyo, 1946 ganap
ang ganitong pinuno.
Mahalaga ang ginagampanang papel ng nang naging malaya ang Pilipinas
pamahalaan sa pag-unlad ng bansa. Mahalaga sa pamamahala ng Estados
Unidos.
rin ang bahagi mga mamamayan sa
pagtataguyod ng kaunlaran ng bansa. Maunlad
ang bansa na may pamahalaan na tumutugon sa pangangailangan ng mga
mamamayan. Maunlad ang bansa na may sistemang pulitikal na pinanggagalingan
ng sigla at lakas ng tunay na demokrasya para sa mamamayan.
Ang pagpapalakad sa ating pamahalaan ay ipinagkakatiwala sa mga halal na
pamunuan. Subalit ang kanilang lakas at kapangyarihan ay nagbubuhat sa taongbayan na siyang nagluklok sa kanilang posisyon na inuokupahan. Sa isang bansang
may maunlad na istrukturang pulitikal, ang maliliit o mahihirap na mamamayan ay
binibigyan ng pagkakataong makilahok at magpasiya para sa sarili. Nagkakaroon
sila ng boses upang masabi ang anumang nakaaapekto sa kanilang buhay.
Isagawa mo
A. Ipahayag ang iyong sagot sa mga tanong.
1. Ihambing ang kulturang Pilipino sa kultura ng ibang bansa sa:
a. uri ng tirahan
c. paglilibang
b. pagkain
d. edukasyon
2. Bakit itinuturing na maunlad ang bansang may maunlad na kultura?
3. Umuunlad ba ang kabuhayan ng Pilipinas? Patunayan mo.
4. Anu-ano ang mga paraang isinasagawa ng pamahalaan upang mapanatiling
matatag ang kabuhayan ng bansa?
5. Sa anong paraan ipinakikita ng mga mamamayan ang pangangalaga sa
kultura ng bansa?
B. Magbigay ng paliwanag na nagpapatunay na totoo ang isinasaad sa sumusunod
na pangungusap.
1. Ang kultura ay siyang kaluluwa ng bansa.
2. Sa mga mamamayan nakasalalay ang kinabukasan at kaunlaran ng bansa.

167

Bigyang pansin at suriin

Ang kaunlarang pangkabuhayan ay tinatawag ding kaunlarang ekonomiko.

Ang kaunlaran ay naipakikita sa kalagayan ng pamumuhay ng tao.
Subukan mo

A. Ang sumusunod ay katangian ng isang bansang maunlad. Piliin sa loob ng

kahon ang salitang kailangan sa patlang upang makumpleto ang pangungusap.
Isulat ang sagot sa sagutang papel.
mamamayan
populasyon
kalagayan
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.

saloobin
nagsasarili
kaalaman

antas
edukasyon
paglilingkod
pamahalaan
pangkabuhayan

Ang bansang maunlad ay ganap na __________.

Magaling ang produksyong __________.
Mataas ang __________ ng bawat indibidwal.
Mataas ang lebel ng __________.
Mataas ang lebel ng kaalaman ng __________.
Mabuti ang __________ ng mga mamamayan.
Kontrolado ang paglaki ng __________.
Mataas ang _________ ng mga laang-bisig.
Magaling ang __________ ng publiko.
Positibo ang __________ at may magaling na pagpapahalaga.

B. Ibigay ang inyong opinyon sa mga sumusunod:

1. Ano ang kalagayan ng pamumuhay sa mga bansang may maunlad na
pulitika?
2. Masasabi mo bang maunlad ang sistemang pampulitika ng Pilipinas?
Pangatwiranan ang sagot.
3. Ano ang masamang maaaring ibunga ng labis na pamumulitika?
Kaya mo ito!
1. Ikuwento ang mga narinig o nabasa mo tungkol sa isang huwarang pinuno
ng pamahalaan.
2. Nakarating ka na ba sa isang bayan o lungsod na itinuturing na may maunlad
na pamayanan? Sagutin mo ang sumusunod:
a. Ano ang pangalan ng bayan o lungsod na ito?
b. Bakit itinuturing na maunlad ang pamayanang ito?
c. Anu-anong palatandaan ang magpapatunay na maunlad nga ito?
168

Aralin 38

Katangian ng Isang Maunlad na Bansa

Magsimula ka
Ang Pilipinas ay isa sa mga
umuunlad na bansa sa Asia. Marami
pa itong kailangang gawin tungo sa
hangarin nitong ganap na kaunlaran.
Madalas na ilapat ang kaunlaran
sa mataas na kabuuang kita ng
pamahalaan sa loob ng isang taon at
kung paano maibabahagi ang kita
bilang paglilingkod sa mga
mamamayan. Ngunit marami pang
aspeto sa buhay na nagbibigay ng
katangian sa kaunlaran. Maiuugnay
din sa kaunlaran ang kalidad ng
pamumuhay ng mga mamamayan. Maunlad ang bansa na may pamahalaang
May kaunlaran din kung ang serbisyo tumutugon sa pangangailangan ng mga
ng pamahalaan ay nakararating sa mga mamamayan
mamamayan sa pamamagitan ng ibat
ibang uri ng paglilingkod. Ito ba ay nangyayari sa ating bansa?
Alamin mo
Isang katotohanan na iilan lamang ang mayayamang bansa sa daigdig. Dito
nabibilang ang United States, Canada, Great Britain, France, at Germany.
Ang mayayaman o mauunlad na bansa sa daigdig ay patuloy sa pag-unlad.
Katangian ng mga bansang ito ang sumusunod:
Ganap na industriyalisasyon
Magaling na produksyong agrikultural
Mataas na kita ng bawat indibidwal
Mataas na lebel ng teknolohiya
Mataas na lebel ng kaalaman ng yamang-tao
Mabuting kalusugan ng mamamayan
Malaking bahagdan ng mga mamamayang may hanapbuhay
Kontrolado ang paglaki ng populasyon
Magaling ang pangasiwaang publiko
May positibong pananaw
169

Kaunlarang Pangkabuhayan

Ang pagdami ng industriyang gumagawa ng mahalagang

produkto ay palatandaan ng pag-unlad ng kabuhayan.

Pangunahing layunin ng bawat bansa na maging maunlad ang kabuhayan nito.

Ang pag-unlad ng kabuhayan ay makikita sa ibat ibang palatandaan. Ilan sa mga
ito ay ang paglaki ng Gross National Product (GNP), per capita income, at
bilang ng hanapbuhay. Ang GNP ay tumutukoy sa pangkabuuang dami ng produkto
at serbisyo sa loob ng isang taon.
Isa ring palatandaan ng kabuhayan ang paglaki ng bahagdan ng taong may
hanapbuhay. Ang bahagi ng populasyon na maaaring maghanapbuhay ay mga
mamamayang may 15 taong gulang at higit pa. Kapag lumiit ang bahagdan ng
walang hanapbuhay masasabing umuunlad ang kabuhayan ng bansa.
Ang pagdami ng industriyang gumagawa ng mahahalagang produkto ay
palatandaan din ng pag-unlad ng kabuhayan. Kapag dumarami ang industriya
nababawasan ang dami ng walang hanapbuhay. Kasabay ng pagdami ng industriya,
kailangan din ang pag-unlad ng agrikultura. Kailangan ng mga industriya ang
kagamitang panangkap. Kung hindi matutustusan ang pangangailangang ito, bibili
pa sa ibang bansa. Ang isang bansang maunlad ay hindi umaasa sa iba. Ang isang
bansang maunlad ay may kakayahang matugunan ang kanyang pangangailangan.
Bagaman ang pag-unlad ay kasabay ng mga pagbabago, mahalagang suriin ng
mga mamamayan ang uri ng pagbabago. Hindi maituturing na sumusulong ang
ekonomiya kapag hindi nawala ang mga suliranin sa kahirapan, kamangmangan,
sakit, gutom, at kawalan ng trabaho.
Mahalaga kung ganoon na maging matapat ang mga pinuno ng pamahalaan sa
pagsusulong sa tunay na sitwasyon ng kalagayang pangkabuhayan ng mga
mamamayan.
Ang tunay na kaunlaran ay makakamit kung magkakatuwang ang mag-anak,
paaralan, simbahan, at pamahalaan sa pag-abot nito.
170

Larangan ng Kultura
Ang kultura ang siyang nagbibigkis sa mga mamamayan at isa sa mga
pinagmumulan ng diwa ng pagkakaisa.
Masasabi natin na maunlad ang isang bansa kapag ito ay may maunlad na
kultura. Ang mga elemento ng kultura ay kinabibilangan ng sining, panitikan, sayaw,
musika, gawing-asal, paniniwala, at pagpapahalagang naglalarawan ng uri ng
pamumuhay ng mga pangkat etniko. Palatandaan ng maunlad na kultura ang antas
ng kaalaman, pagtangkilik, at pagpapalaganap ng mga tao sa kanilang kultura.
Ang mga saloobin at pagpapahalaga ng mga mamamayan ay bahagi rin ng
kultura ng isang bansa.
Kung titingnan natin ang ating kapaligiran ay makikita natin ang kulturang
nakagisnan, naririyan ang mga gusali, tahanan, pananamit ng mamamayan, at mga
bagay na minana pa sa ating mga ninuno.
Nagkakaroon ng pagkakataon ang mga mamamayan na makita ang kulturang
pinagdaanan sa pagpunta sa ating mga museo. May Pambansang Museo ang
Pilipinas, bukod sa mga pribadong museo tulad ng Ayala Museum at museo sa
Villa Escudero. May mga museo din sa ibat ibang lalawigan kung saan nakatutulong
sa mga mag-aaral ang kanilang kaalaman kung gaano nalilinang ang kultura sa
pagdaan ng panahon.
May mga tanghalan na nagbibigay-pagkakataon sa mga mamamayang may
kakayahan at talino na magtanghal ng dula, sayaw, o awit bilang bahagi ng ating
kultura. Ilan sa mga ito ay ang Cultural Center of the Philippines, Folk Arts
Theater, Metropolitan Theater, at Meralco Theater.
Isagawa mo
A. Basahin ang mga pangungusap. Sabihin kung kaunlarang pangkabuhayan,
pampulitika, o pangkultura ang ipinahahayag.
1. Paglahok sa Brigada Laban sa Droga ng barangay
2. Pagtuturo sa mga kabataan ng paggawa ng papaya soap
3. Pagsali sa Santacruzan ng Sangguniang Kabataan (SK) sa kanilang lugar
4. Pag-iimpok sa bangko
5. Pagsali sa patimpalak-awitan ng paaralan
6. Paglilinis ng mga baradong drainage sa kalye
7. Pag-aalaga ng manok at pugo sa bakuran
8. Paglahok sa halalan para sa mamumuno ng kooperatiba sa samahan
9. Pagiging blood donor sa lokal na sangay ng Red Cross
10. Pagtatanim ng gulay sa likod ng bahay

171

B. Sagutin ang sumusunod:

1. Anu-anong palatandaan ang nagpapahiwatig na maunlad ang kabuhayan
ng mga mamamayan?
2. Saan nakikita kung may maunlad na kultura ang mga mamamayan?
3. Kailan masasabi na ang isang bansa ay maunlad? hindi maunlad?
4. Saang kategorya nabibilang ang Pilipinas? Bakit?
5. Lahat ba ng mga bansa sa Asya ay maunlad? Patunayan ang iyong sagot.
Bigyang pansin at suriin

Ang Pilipinas ay mayaman sa mga yamang-likas na matatagpuan sa lahat

ng dako ng bansa. Ito ang tumutustos sa pangangailangan ng mga mamamayan.
Ang kaunlaran ay nararamdaman ng bawat mamamayan kung malawak
ang pagpipilian nila ng mga kinakailangan.
Ang kaunlaran ay tumutukoy sa pagtaas ng antas ng pamumuhay.
Ang pamahalaan ay naglalaan ng mga pondo sa pagtataguyod at pangangalaga sa mga makasaysayang pook, teatro, at iba pang bagay na sumasalamin sa kultura ng bansa. Sa tulong ng NCCA, itinataguyod ng pamahalaan ang mga gawa ng mga artistang pambansa tulad ng mga nobelista,
iskultor, mang-aawit, mananayaw, pintor, at marami pang iba.
Subukan mo

A. Ibigay ang kahulugan o ipaliwanag ang sumusunod na mga salita:

1. Kaunlarang pangkabuhayan
2. Kaunlarang pampulitika
3. Kaunlarang pangkultura
B. Isulat ang sagot sa mga tanong na ito sa sagutang papel.
1. Paano ipinapakita ng mga mamamayan ang pagtataguyod nila sa kaunlaran?
Isa-isahin sa bawat larangan.
2. Ano ang kahalagahan at kaugnayan ng mga mamamayan sa pag-unlad ng
bansa?

172

Kaya mo ito!
1. Interbyuhin ang isang pamilyang nanggaling sa probinsya. Itanong kung paano
at bakit nakarating sila dito sa Kamaynilaan. Itanong ang karanasan nila bilang
dayuhan. Itanong din kung paano nila tinutustusan ang kanilang pangangailangan
sa araw-araw dahil dayo lamang sila sa lugar.
2. Interbyuhin ang isang kilalang tao sa inyong pamayanan na matagumpay sa:
a. Larangang pangkabuhayan
b. Larangang pampulitika
c. Larangang pangkultura
3. Magbigay ng halimbawa sa mga aspetong nagpapakita ng kaunlarang:
a. Pangkabuhayan
b. Pampulitika
c. Pangkultura
4. Sumulat ng isang sanaysay sa paksang mapipili alinman sa mga sumusunod:
a. Paano Ako Makatutulong sa Kaunlarang Pangkabuhayan?
b. Paano Ako Makapagpapalaganap ng Kulturang Pililipino?

173

Kabanata 12

Paraan ng Pagpapabuti
ng Edukasyon

Ang Kabanata 12 ay tumatalakay sa mga programang pangkabuhayan ng

bansa. Ibinibigay din ang kaalaman kung paano pinagbubuti ang sistema ng ating
edukasyon bilang aspeto ng kaunlarang pambansa.
Pagkatapos ng kabanatang ito, inaasahang masasabi ng mga bata kung paano
nagkakaugnay ang kaunlarang pangkabuhayan at sistema ng edukasyon, agham,
at teknolohiya upang higit na mapabuti ang kalagayan ng mga mamamayan.

Aralin 39

Mga Patakaran at Programang

Pangkabuhayan ng Pamahalaan

Ang kaalaman sa agham at paggamit ng teknolohiya ay solusyon sa

maraming suliranin ng bansa. Dapat maramdaman ng mga mamamayan
na sila ang pinakamahalagang yaman ng bansa at ang pamahalaan ay
nagsisikap na paunlarin ang kanilang kalagayan.

Magsimula ka
Ang pamahalaan ay nagsisikap na magkaroon ng pambansang kaunlaran sa
lalong madaling panahon upang maramdaman ng mga mamamayan na sila ang
pinakamahalagang yaman ng bansa.
Paano mo matutulungan ang pamahalaan sa layuning ito? Kung ang tao ang
pinakamahalagang yaman ng bansa, bakit nahihirapang umunlad ang Pilipinas?
174

Alamin mo
Ang pag-unlad ng isang bansa ay nakasalalay sa uri ng mga gawaing
pangkabuhayang nagaganap sa isang bansa. Maaaring hatiin sa tatlong uri ang
mga gawaing pangkabuhayan: produksyon, distribusyon, at paggamit ng mga
produkto at serbisyo. Kapag mabilis ang produksyon at paggamit ng mga produkto
at serbisyo, nangangahulugan ito ng pag-angat ng kabuhayan ng isang bansa.
National Irrigation Administration (NIA)
Ang sistema ng patubig
ay isa sa mga proyekto ng
pamahalaan para sa mga
magsasaka. Layunin nito na
magkaroon ng regular na
panustos ng tubig ang mga
sakahan upang hindi mahinto
ang pagtatanim ng palay kahit
hindi panahon ng tag-ulan.
Ang Pilipinas ay isang
bansang umaasa sa
agrikultura. Hindi lamang sa
Ang sistema ng patubig ay pinagtutuunan ng pansin
pagmamay-ari ang tuon ng ng pamahalaan upang magkaroon ng regular na
pansin ng programa sa panustos ng tubig para sa tuluy-tuloy na pagtatanim
reporma sa lupa kundi sa sa mga lupang pansakahan.
pagpaparami ng ani ng mga
lupang pansakahan.
Ang San Roque Multi-Purpose Dam na itinayo sa pagitan ng Benguet at
Pangasinan sa Luzon at itinuturing na pinakamalaki sa buong Asia ay hindi lamang
sa pangangailangan ng elektrisidad ng mga mamamayan kundi para sa patubig ng
libu-libong ektarya ng lupang pansakahan sa Rehiyon I at Rehiyon II.
National Food Authority (NFA)
Ang ahensya na nangangasiwa ng sapat na pagkain (cereal) ng mga
mamamayan at nagtataguyod ng pagpapalago ng industriya ng mga butil ay ang
National Food Authority (NFA). Pinananatili ng NFA ang establisadong presyo
ng mga butil ng bigas at mais pati asukal.
Bukod sa butil, nagsisilbing ahensya rin ang NFA para makipag-ugnayan sa
mga suppliers at outlets ng mga pagkain tulad ng sardinas, kape, gatas, panlutong
langis, at iba pang basic commodities sa mababang halaga.
175

Livelihood Multi-Purpose Loan

Ito ang programa ng pamahalaan na nagbibigay ng pagkakataon sa maliliit na
mga mamumuhunan. Hinihikayat ang mga maliliit na mamumuhunan na magkaroon
ng sariling industriya na kanilang pagkakakitaan sa mga pamayanang rural. Sa
paraang ito, maraming tao ang nagkakaroon ng hanapbuhay.
Pagtatayo ng mga Kooperatiba
Ang kooperatiba ay isang samahan na pinasisimulan ng isang grupo ng mga
tao para sa kabutihan at kaunlaran ng kanilang kabuhayan. Ito ay pag-aari at
pinamamahalaan ng mga kasapi. Ang mga kasapi ang siyang pumipili ng kanilang
mga pinuno mula rin sa kanilang mga kasama. Ang anumang pakinabang ng
kooperatiba sa pagpapautang ay hinahati sa mga kasapi nito.
Wastong Paggamit ng Likas-Yaman
Ang ating pambansang produksyon ay batay sa wastong paggamit ng mga
lupain. Habang lumalaki ang populasyon, lumiliit ang lupaing tinatamnan. Marami
ng lupaing agrikultural ang nawala at ginamit sa pabahay, komersiyo, at industriya.
Ang Pilipinas ay hindi lamang mayaman sa yamang-lupa kundi mayaman din
sa yamang-tubig at yamang-mineral.
Sinusuportahan ng ating bansa ang isang uri ng pagpapaunlad ng ekonomiya
na hindi nakapipinsala sa kalikasan. Tinatawag itong sustainable development.
Ito ay isang sistema ng pagpapaunlad sa ekonomiya ng bansa. Dapat pangalagaan
at gamitin nang wasto ang mga yamang-likas ng bansa para sa susunod na salinlahi.
Isagawa mo

1.
2.
3.
4.
5.

Sagutin ang sumusunod na tanong:

Kailan masasabi na ang kabuhayan ng isang bansa ay umaangat?
Bakit mahalaga ang sistema ng patubig sa isang bansang agrikultural tulad ng
Pilipinas?
Bukod sa pagkaing butil, ano pa ang ibinibigay na tulong ng NFA sa mga mamamayan?
Ano ang kooperatiba? Ano ang layunin ng kooperatiba?
Bakit mahalaga ang mga yamang-likas? Ano ang dapat gawin sa mga likas na
yaman?

176

Bigyang pansin at suriin

Kabilang sa mga programang pangkabuhayan ng pamahalaan ay may

kinalaman sa patubig, pagkain, kooperatiba, at likas na yaman.
Ang kaunlarang pangkabuhayan ng isang bansa ay nakasalalay sa patuloy
na paglinang at paggamit ng mga likas na pinagkukunang-yaman.
Ang pamahalaan ay naglunsad ng mga patakaran at programa para sa
kaunlaran ng kabuhayan ng mga mamamayan.
Subukan mo

Sabihin kung nagpapahayag ng katotohanan o opinyon lamang.

Halimbawa: May malaking epekto ang yamang mineral sa suliraning pangekonomiya. ( katotohanan)
Masaya ang mamamayang kumikita. (opinyon)
1. Ang Pilipinas ay isang bansang agrikultural.
2. Ang wastong paggamit ng yamang-likas ay pakikinabangan nang matagal ng
mamamayan nito.
3. Itinuturing na pinakamahalagang yaman ng isang bansa ang kanyang
mamamayan.
4. Higit na pinagtuunan ng pamahalaan ang mga nagmamay-ari ng lupang sakahan
kaysa magsasaka.
5. Sa mga bahagi ng Pilipinas na maulan hindi na kailangan ng sistema ng patubig.
6. Ang NFA ay nagsisilbing ahensya para sa establisadong presyo ng mga butil
lamang.
7. Ang kooperatiba ay maaaring itayo ng isang indibidwal na may sapat na talino
at kakayahan.
8. Ang multi-purpose loan ay para sa isang livelihood project sa mga pook
na rural.
9. Habang lumalaki ang populasyon, lumiliit ang lupang tinatamnan.
10. Ang NFA ay nagsisilbi sa mga mamamayan sa panahon ng emerhensiya at
kalamidad.
Kaya mo ito!
Ikaw ba ay handang makipagtulungan sa iyong lokal na barangay? Paano ka
makatutulong?
177

Aralin 40

Mga Paraan Para sa Pagpapabuti

ng Edukasyon

Magsimula ka

Iniaangkop ang sistema ng edukasyon upang makasabay sa makabagong

teknolohiya.

Karaniwang ipinagmamalaki ng isang bansa ang pagkakaroon nito ng mataas

na antas ng mga edukadong mamamayan. Mahalagang bigyang-diin na higit na
mabisa ang pagkakamit ng functional literacy kung saan ginagamit ng mga
mamamayan ang kanilang natutuhan.
Kapag mataas ang antas ng kamangmangan ng populasyon ng bansa,
kadalasang nagiging suliranin ito ng pamahalaan sapagkat ito ay hadlang sa pagsulong
ng ekonomiya ng bansa.
Alamin mo
Ang kahalagahan ng edukasyon ay nadarama ng pamahalaan. Ang kasalukuyang
sistema ng edukasyon ay nangangailangan ng pagbabago upang sumabay sa
kinakailangan ng panahon.
Sa pagpasok ng bata sa paaralan ay lalong nadadagdagan ang kanyang
karanasan sa mga gawain na makatutulong sa paghubog sa kanya sa pagiging
mabuting mamamayan, hindi lamang sa kanyang bansa kundi sa buong daigdig.
Kaagapay ng mga kaalaman sa ibat ibang sangay ng kaalaman, binibigyan ng
mga paaralan ang mag-aaral ng karanasang makatutulong sa paghubog sa pagiging
mahusay na mamamayan. Pinatutunayan ng mga pagsasaliksik na kapag mataas
178

ang porsiyento ng karunungan sa pagbasat pagsulat, mataas din ang ihahaba ng

buhay ng tao. Ito ay dahil sa pagkakaroon ng wastong kaalaman sa pangangalaga
ng kanilang kalusugan. Ang malusog na mamamayan ay makapaghahanapbuhay
at magiging kapaki-pakinabang sa pamayanan.
Ang mamamayan ay dapat na may sapat na edukasyon o kasanayan upang
maitaguyod ang maayos na pamumuhay. Ang edukasyon ay kinakailangan sa
pagkakaroon ng hanapbuhay na pinagkukunan ng kinakailangang panustos sa
pamumuhay. Ang pamahalaan ay inaasahang magpapatupad ng mga programa
upang ang mga mamamayan ay magkaroon ng hanapbuhay.
Ang pamahalaan ay nagkakaloob ng libreng pag-aaral mula elementarya
hanggang sekondarya. Nagtatatag din ng mga pampublikong kolehiyo at
pamantasan para sa mga may kakayahang makapagpatuloy ng pag-aaral. May
mga paaralang bokasyunal na nagtuturo ng tamang kasanayan sa paghahanapbuhay.
Kadalasan, walang bayad ang pag-aaral sa mga paaralang teknikal o bokasyunal.
Sa pagkakaloob ng edukasyon sa mamamayan, isinasama ang mga may
kapansanan. Maraming paaralan ang itinayo para sa may kapansanan. May
paniniwala na hindi hadlang sa pagkakamit ng edukasyon ang kapansanan.
Ang kurikulum ng edukasyon ay iniaangkop sa pangangailangan ng bagong
panahon. May mga bagong kaalaman sa edukasyon ang idinadagdag sa kurikulum
upang maiakma sa pangangailangan sa kasalukuyang siglo.
Kailangan ang modernisasyon ng mga gusaling pampaaralan. Ang pagbili ng
mga aklat na gagamitin ay dapat ding bigyan ng pansin. Ang sahod ng guro ay
kailangan ding isaalang-alang ng pamahalaan. Kailangang magkaroon ng mabuting
antas ng pamumuhay ang mga nagtuturo. Kung mahusay ang katayuan ng mga
guro at mag-aaral, magkakarooon ng kalidad ang edukasyon. Ang kaunlaran ng
isang bansa ay nasasalamin sa kalidad ng sistema ng edukasyon.
Sa kasalukuyan, iniaangkop ang sistema ng ating edukasyon sa mga
makabagong teknolohiya. Pinalalawak ang kaalaman ng ating mga mag-aaral sa
mga umiiral na kalagayan ng mga bansang may kaugnayan sa Pilipinas. Ito ay may
kinalaman sa edukasyong global na lalong makapagpapaunlad sa kakayahan ng
ating mga kabataang mag-aaral.
Ang mga taong nakapagtapos ng pag-aaral ay magkakaroon ng mataas na
antas ng kakayahan upang makalahok sa mga proyektong pambayan.
Malaki rin ang kaugnayan ng edukasyon sa kalusugan ng mamamayan. Ang
pagtuturo ng kaalaman sa wastong kalusugan at pagpapanatili nito ay mahalagang
salik sa pagpapaunlad ng kabuhayan kaya sinisikap ng pamahalaang maabot ng
lahat ang paaralan para matuto sa pangangalaga ng kalusugan ang lahat ng
mamamayan. Ang edukasyon at kalusugan ay prayoridad ng pamahalaan. Ang
taong mahina at masakitin ay hindi makapag-aaral at makagagawa nang maayos
kaya kailangang magkaroon ng malusog na katawan at pag-iisip upang maging
kapaki-pakinabang na mamamayan.

179

Isagawa mo
Basahin ang mga tanong at piliin ang tamang sagot. Isulat lamang ang titik sa
sagutang papel.
1. Ang edukasyon ng isang bata ay nagsisimula sa __________.
a. tahanan
b. paaralan
c. simbahan
d. pamayanan
2. Sinisikap ng bawat magulang na magkaroon ng magandang ________ ang
kanilang anak.
a. kasuotan
b. pamumuhay c. sasakyan
d. tahanan
3. Ang ahensya ng pamahalaan na namamahala sa pagbibigay ng may kalidad
na edukasyon sa ating mga kabataan ay ang __________.
a. DSWD
b. DepEd
c. DOH
d. DTI
4. Dalawang lebel ng instruksyon ang libre na ibinibigay ng ating pamahalaan,
elementarya at ________.
a. kinder
b. sekundarya c. kolehiyo
d. wala sa
nabanggit
5. Tungkulin ng pamahalaan na pagyamanin ang __________ ng mga paaralan.
a. kurikulum
b. programa
c. sistema
d. paniniwala
6. Kailangan ang ________ ng mga paaralan upang lalong maiangkop sa panahon.
a. teknolohiya b. modernisasyon c. kalidad
d. lahat
7. Dapat itaas ang sahod ng mga guro upang magkaroon sila ng mabuting antas
ng __________.
a. pamumuhay b. pagtuturo
c. saloobin
d. pag-uugali
8. Karapatan ng bawat bata na magkaroon ng __________.
a. hanapbuhay b. edukasyon
c. kaibigan
d. pag-uugali
9. Ang mga paaralang nagtuturo ng tamang kasanayan sa paghahanapbuhay ay
tinatawag na __________.
a. kolehiyo
b. bokasyonal
c. training center d. parokyal
10. Kung mahusay ang katayuan ng guro at mag-aaral, magiging may _________
ang edukasyon.
a. kalidad
b. kahusayan
c. kabuuan
d. karunungan
Bigyang pansin at suriin

180

Ang Department of Education (DepEd) ay ang ahensya ng pamahalaan

na namamahala sa pagbibigay ng may kalidad na edukasyon sa ating mga
kabataan sa dalawang antas ng instruksyon elementarya at sekundarya.
Sinusubaybayan nito ang paglinang ng uri ng edukasyon na dapat ibigay
sa mga mag-aaral.

Pinangangalagaan din ng DepEd ang pagpapahusay sa kalidad ng kaguruan,

pagpapayaman sa kurikulum, paghahanda ng mga aklat sa ibat ibang
asignatura, at paghahanda sa mga kabataang mag-aaral para sa pagiging
mabuting mamamayang Pilipino at mamamayan ng mundo.
May karapatan ang batang Pilipino na magkaroon ng edukasyon kayat
naghahanapbuhay ang mga magulang para mapag-aral ang mga anak. Sinisimulan ang edukasyon ng anak sa pagtuturo ng magulang sa loob ng tahanan. Tungkulin ng pamahalaan na bigyan ng edukasyong global ang
mga mamamayan para higit nilang maunawaan ang mga pangyayari sa
sandaigdigan.
Ang mga nagtuturo ay kailangang isaalang-alang din ng pamahalaan.
Kailangan nila ng mabuting antas ng pamumuhay sa pamamagitan ng sapat
na sahod at mga benepisyo. Ang mataas na antas ng pamumuhay ng mga
guro ay may kinalaman sa kalidad ng edukasyon.
Subukan mo

Ipaliwanag mo:
1. Bakit kailangang iangkop ang sistema ng edukasyon sa kasalukuyang panahon?
2. Naniniwala ka ba na hindi hadlang ang kapansanan ng isang tao sa pagkakamit
ng edukasyon? May mga kakilala ka bang may kapansanan ngunit isa siyang
matagumpay na mamamayan?
3. Ang edukasyon ng anak ay sinisimulan sa kanyang tahanan. Paano at anuano ang mga dapat niyang matutuhan?
4. Ano ang pang-unawa mo sa global education? Makakamit mo kaya ito?
Paano?
5. Naniniwala ka ba na kapag mataas ang antas ng pamumuhay ng mga guro at
mag-aaral, magkakaroon ng edukasyong may kalidad ang bansa? Bakit?
Kaya mo ito!
1. Mangolekta ka ng mga larawan ng mga ginagawa ng pamahalaan para sa
ikauunlad ng edukasyon. Lagyan ng angkop na paliwanag ang bawat
pangkat.
a. Pang-elementarya
c. Pangkolehiyo
b. Pang-sekundarya
2. Ipaliwanag mo: Ang edukasyon ay isang panghabangbuhay na pamana ng
mga magulang sa anak.
181

Aralin 41

Mga Paraan ng Pagpapaunlad

ng Agham at Teknolohiya

Magsimula ka
Ang pagsulong at pag-unlad ng isang bansa ay nakasalalay sa uri ng
teknolohiyang mayroon ito. Kapag magaling at mahusay ang teknolohiya, madaling
maibibigay ng pamahalaan ang mga pangangailangan ng mga mamamayan.
Kailangan ang makabagong teknolohiya sa larangan ng produksyon, sa mga
industriya, sa sistema ng batayang edukasyon, komunikasyon, at transportasyon.
May malawak ka na bang kaalaman at kasanayan sa teknolohiya?

Ang pamahalaan ay walang patid na nagbibigay ng pagsasanay

at patuloy na nagsasaliksik sa agham at teknolohiya upang
magkaroon ang mga mamamayan ng makabagong pamamaraan
ng produksyon, komunikasyon, transportasyon, at industriya.

Alamin mo

Dahil sa mabilis na pagdami ng populasyon sa ating bansa, tungkulin ng

pamahalaan ang manguna sa paglulunsad ng mga gawain na nakatutulong sa
pagpapaunlad ng teknolohiya. Ano ba ang teknolohiya? Ang teknolohiya ay ang
sangay ng kaalaman na nauukol sa sining na industriyal at agham. Ito rin ang
kaalaman ng paggawa ng mga produktong kailangan ng ating mga mamamayan.
182

Ang pag-unlad ng agham at teknolohiya ay makapagpapasulong sa

pagpapaunlad ng kabuhayan ng bansa. Ito ay kailangan sa pagtatayo ng mga
industriya, pagtuklas ng mga bagong kaalaman, at pagtuturo ng pamamaraang
angkop sa kinakailangang kaunlaran ng bansa.
Sinusuportahan ng pamahalaan ang mga ahensyang pang-agham upang
makapagsagawa ng kinakailangang pag-aaral. Patuloy ang ating mga siyentipiko
sa pagsasagawa ng pag-aaral. Marami sa mga ito ang ipinadadala sa ibang bansa
upang matuto pang lalo sa kinabibilangang larangan ng siyensya.
Binibigyan ng pamahalaan ng tulong na pang-agham at pang-teknolohiya ang
mga industriyang naitatatag sa ating bansa. Maging ang maliliit na industriya ay
tumatanggap ng tulong mula sa ating pamahalaan. Hinihikayat ang mga negosyante
na paunlarin ang kanilang negosyo sa pamamagitan ng makabagong kaalaman sa
agham at teknolohiya.
Maraming gamit sa tahanan, makinarya sa pabrika, at aspeto ng pamumuhay
ang nakasalalay sa agham at teknolohiya. Malaki ang kahalagahan ng makabagong
kaalaman sa agham at teknolohiya sa kaunlaran ng Pilipinas. Bibilis ang pagsulong
at pag-unlad ng ating bansa kapag gagamit ang mga Pilipino ng kapaki-pakinabang
na teknolohiya sa ibat ibang gawaing ginagampanan ng mga mamamayan.
Isagawa mo
Ipaliwanag ang iyong sagot sa mga tanong.
1. Saan-saan magagamit ang teknolohiya? Magbigay ng mga halimbawa.
2. Kailan masasabi na ang isang bansa ay may mataas na antas ng teknolohiya?
Magbigay ng halimbawa.
3. Ano ang masasabi mo sa teknolohiya ng Pilipinas? Patunayan ang iyong sagot.
4. Bilang mag-aaral sa ikaanim na baitang, anong paraan ng agham ang makapagpapataas ng antas sa sistema ng ating edukasyon?
5. Anu-ano ang mga paraan na kailangan ng mga mag-aaral tulad mo upang makaagapay sa global education?

Bigyang pansin at suriin

Mahalaga ang bahaging ginagampanan ng agham at teknolohiya sa pagkakamit ng pambansang kaunlaran. Ang mga layunin ng paglinang ng agham
at teknolohiya ay pagpaparami ng pagkain, paglinang sa panggagalingan
ng enerhiya, paglikha ng mga industriyang batay sa teknolohiya, at iba pa.

183

Ang Department of Science and Technology (DOST) ay nagtataguyod

sa pambansang agham at teknolohiya at may layuning tulad ng sumusunod:
1.
2.
3.
4.

Pananaliksik
Paglinang ng laang-bisig
Pagbibigay ng mahahalagang impormasyon
Pagbibigay ng serbisyong teknikal
Subukan mo

A. Tukuyin kung ipinahahayag sa paraang agham at teknolohikal ang mga

sumusunod. Isulat sa sagutang papel kung ano ang kabutihang naidudulot nito
sa sambayanan.
1. Ang protina ng niyog ay maaaring gawing kapalit ng karne.
2. Ang laman at gata ng niyog ay ginagawang pulbos, ihinahalo sa gatas, at
ginagamit na sangkap sa paggawa ng biskwit.
3. Ang langis ng niyog ay maaaring gamitin bilang gamot sa mga taong kulang
sa Bitamina B.
4. Ang bunot ng niyog ay ginagamit na panala ng dumi sa mga kemikal.
5. Ang mga pinagtabasang kahoy ay ginagawang papel.
6. Ginagawang aspalto ang pinakalatak ng langis.
7. Paggamit ng pataba sa lupang sinasaka.
8. Pagkontrol sa mga peste na sumisira sa mga pananim
9. Pagpapabuti ng uri ng mais
10. Paggamit ng enerhiya mula sa talon
B. Hanapin sa Hanay B ang sagot sa Hanay A. Isulat ang titik ng tamang sagot
sa sagutang papel.
A
B
1. Pag magaling ito, madaling maibigay ang
a. DOLE
pangangailangan ng mga mamamayan
b. DOST
2. Inilunsad ng pamahalaan ang makabagong
c. bokasyonal
teknolohiya dahil sa mabilis nitong pagdami
d. makinarya
3. Ang kaalaman ng pangangailangang materyal
e. enerhiya
ng mga mamamayan
f. populasyon
4. Silay ipinadadala sa ibang bansa upang
g. siyentista
magpakadalubhasa sa larangan kinabibilangan
h. teknolohiya
_____5. Silay hinihikayat ng pamahalaan upang paunlarin i. negosyante
ang kanilang negosyo sa pamamagitan ng
j. pagkain
makabagong teknolohiya
k. pagproprodyus
6. Itoy ginagamit sa pagpapatakbo ng ibat ibang
l. basic
makinarya upang makatipid
education
184

7. Ang pagbibigay ng epektibong pagsasanay sa larangan ng paggawa

8. Kailangan ang kapaki-pakinabang na teknolohiya sa produksyon nito
mula sa hilaw na sangkap
9. Upang huwag magdanas ng kakulangan ng pagkain, ito ay kailangang
gamitin
10. Ito ang ahensyang nagtataguyod ng agham at teknolohiya
Kaya mo ito!
1. Kapanayamin ang isang lokal na opisyal. Alamin kung anu-ano ang mga
proyekto na inilunsad ng kanyang tanggapan upang makapagbigay ng madaling
serbisyo sa mga taong nasasakupan.
2. Magsaliksik sa mga pahayagan at ibat ibang babasahin kung anu-anong proyekto ang inilulunsad ng ating pamahalaang pambansa upang mapaunlad ang
Pilipinas sa pamamagitan ng makabagong teknolohiya.
3. Makinig sa mga programa ng pamahalaan na pinalalaganap sa pamamagitan
ng broadcast media.
4. Dahil sa pagpapaunlad ng industriya, kailangan ng mga mamamayan na palitan
ang lumang pamamaraan ng ng transportasyon. Maibibigay mo ba ang mga
makabagong transportasyong ginagamit ng ating mga mamamayan sa
kasalukuyan?
5. Ang pag-unlad ng teknolohiya ay nagdudulot ng pagbabago sa ibat ibang
industriya. Magbigay ng halimbawa ng industriyang gumagamit ng makabagong
teknolohiya.

185

Kabanata 13

Pagiging Produktibo

Ang Kabanata 13 ay nagpapaliwanag kung paano nagiging produktibo ang

mga mamamayan. Tinutukoy rin ang mga katangiang dapat taglayin ng isang tao
upang makatulong sa pagpapanatili at patuloy na pagpapaunlad ng ating kultura.
Binabanggit din ang mga pambansang suliranin at mga ginagawa ng pamahalaan
sa paglutas ng mga suliraning ito.
Pagkatapos ng kabanatang ito, inaasahang malalaman ng mga mag-aaral ang
mga katangian ng isang produktibong mamamayan. Inaasahan ding maging mulat
sila sa mga suliranin ng kanilang kapaligiran at tumulong sa paglutas ng mga ito
gamit ang sariling kakayahan.

Aralin 42

Kahulugan ng Pagiging Produktibo

Magsimula ka
Alam natin na ang pinagkukunang-yaman ng bansa ay nauubos. Dahil dito,
ang mga ito ay hindi dapat aksayahin. Kailangang ingatan at gamitin nang wasto at
lubusan ang mga ito upang mapalaki ang produksiyon ng mga kalakal at serbisyo.

Ang yamang-tao at likas na yaman ng bansa ang mga sangkap na kailangan

upang makamit ng isang bansa ang kaunlaran. Napakahalaga na malinang ang
pagiging produktibo ng mga mamamayan.

Ang tao ay isa sa pinakamahahalagang yaman ng bansa. Malaki ang magagawa

niya upang magamit nang lubusan ang mga pinagkukunang-yaman. Magagawa
lang niya ito sa pamamagitan ng pagiging produktibo. Paano magiging produktibo
ang isang tao?
186

Alamin mo
Ang Pilipinas ay isang mapalad na bansa sapagkat itoy biniyayaan ng likas na
yaman na maaaring bumuhay sa kabuuang populasyon ng ating bansa. Ang likas
na yamang ito ay nagbigay ng pagkakataon sa bawat Pilipino na mabuhay nang
matiwasay at masaya. Ang pamahalaan ay may katungkulang magagamit ng mga
mamamayan sa wastong paraan. Dapat mapangalagaan ang mga ito upang
mapakinabangan ng mga mamamayan sa matagal na panahon.
Ang likas na yaman ng ating bansa ay may tatlong uri ayon sa kaanyuan:
Yamang Hindi Nauubos
Ang mga yamang ito kahit paano ang gawing paggamit ay hindi nauubos
ngunit maaaring masira dahil sa kalamidad o hindi tamang paraan ng paggamit.
Yamang Nauubos at Hindi Napapalitan
Ang mga yamang ito ay hindi na maaaring palitan kapag naubos o maibalik
sa dati.
Yamang Napapalitan
Ito ay maaaring palitan kung maubos man.
Paano mapangangalagaan ng tao ang mga likas-yaman? Paano magiging
produktibo ang tao?
Ang pagiging laging nasa oras sa pagpasok ay nakatutulong sa pagiging
produktibo ng isang tao. Ang isang kawani o manggagawa ay kailangang pumasok
sa takdang oras. Ang oras ng pagtatrabaho ay kailangang gamitin nang tama at
wasto. Makababawas sa pagiging produktibo ang anumang pagkahuli o pagliban.

Ang oras ng pagtatrabaho ay kailangang gamitin nang wasto.Kailangang pag-aralan ng mga manggagawa kung paano mapagbuti at
matapos ang gawain sa madaling panahon.

187

Walang trabahong mahirap kapag sinisikap nating maging masigla sa oras ng

gawain at iwasan ang pagiging bugnutin. Kailangang pag-aralan kung paano
mapapadali ang gawain. Kung may tagubiling tinatanggap, makinig na mabuti
upang mapabuti ang gagawin. Kailangang tapusin ang trabaho sa takdang panahon.
Ang pagtanggap ng mga gawaing manwal ay hindi dapat ikahiya. Anumang gawain,
basta marangal ay kailangang ipagmalaki. Nakatutulong ito sa pagpapalaki ng
produksyon. Kapag walang tatanggap sa mga gawaing manwal ay hindi susulong
ang kaunlaran ng bansa.
Ang pagtutulungan ng magkakasama ay nakatutulong sa pagiging produktibo
ng bawat isa. Gumagaan ang anumang mahirap na gawain kapag ito ay
pinagtutulungan. Sa ganitong paraan, natatapos nang mabilis ang gawain kaya
nakatitipid pa sa oras. Nagagamit ang ibang panahon sa iba pang kapakipakinabang na gawain.
Ang mabuting pakikitungo ng mga tagapangasiwa ay nakatutulong sa mga
manggagawa upang maging produktibo ang mga empleyado. Nagdudulot ito ng
kasiyahan sa mga manggagawa. Ang pagsagot sa pagbati ng mga manggagawa
ay nagsisilbing inspirasyon upang higit nilang pagbutihin ang kanilang gawain.
Nakapagbibigay din ng pagtitiwala sa sarili ang pagpuri sa mga gawaing natapos.
Nagkakaroon ng sigasig sa paggawa ang sinumang napupuri sa gawain.
Ang mabuting pakikitungo sa mga kasama sa trabaho ay may kinalaman din
sa pagiging produktibo ng isang manggagawa. Ang pagtatrabaho nang wala sa
kondisyon ay nakaaapekto sa kapwa manggagawa. Dahil dito, dapat maging
masaya kapag nagtatrabaho.
Ang gawaing pinagtutulungang tapusin ng isang pangkat ay dapat kilalaning
trabaho ng pangkat at hindi dapat angkinin ng iisang tao. Nakawawala ito ng
sigasig sa paggawa sa susunod na pagkakataon.
May mga pinagkukunang-yaman na hindi dapat aksayahin. Dahil sa kakulangan
ng panustos sa lumalaking populasyon, may mga taong malikhain na nagiging
produktibo sa pamamagitan ng muling paggamit ng mga bagay na patapon (recycling).
Isagawa mo
Isulat ang titik ng tamang sagot sa sagutang papel.
1. Nakatutulong sa pagiging produktibo ng isang tao ang laging ________.
a. pagpasok sa oras
b. pananamit nang maayos
c. pagsisipag sa paggawa
d. pagkausap sa mga kasamahan

188

2. Ang wastong paggamit ng oras ay nangangahulugan ng _________.

a. walang mali ang gawain, kahit huli
b. pagtatapos ng gawain sa takdang oras
c. lunch break lang ang pahinga
d. hindi pagkausap sa mga kasamahan
3. Ang pagtanggap ng gawaing manwal ay dapat _________.
a. ipagmalaki
b. ikahiya
c. ipagkaila
d. ilihim
4. Alin dito ang tamang saloobin?
a. lahat ng trabaho ay mahirap
b. lahat ng trabaho ay madali
c. walang trabahong mahirap
d. walang trabahong nalulugi
5. Ang anumang gawain kapag itoy pinagtulungan ay ________________.
a. gumagaan
b. natatapos nang mabilis
c. nakatitipid ng oras
d. lahat ng nabanggit
6. Ang mabuting pakikitungo ng tagapangasiwa sa manggagawa ay nagdudulot
sa huli ng _________.
a. kasiyahan
b. pagkabahala
c. pangamba
d. alinlangan
7. Ang pagpuri sa gawain ng manggagawa ay nakapagbibigay ng _______ nito.
a. damdaming makasarili
b. pagtitiwala sa sarili
c. dagdag na sweldo
d. wala sa nabanggit
8. Ang sinumang napupuri sa gawain ay nagkakaroon ng _______ sa paggawa.
a. sigasig
b. hilig
c. pagmamalaki
d. ligalig

189

9. Alin sa sumusunod ang wastong kaisipan?

a. Ang pagtatrabaho nang wala sa kondisyon ay nakaaapekto sa kapwa
manggagawa.
b. Hindi dapat angkinin ng isang tao ang ginawa ng isang pangkat.
c. Dapat masaya kapag nagtatrabaho.
d. Lahat ng nabanggit
10. Ang paggamit muli ng mga bagay na patapon ay nagpapakita ng kakayahang
__________ ng isang tao.
a. maging kuripot
b. maging malikhain
c. mamuhunan
d. maging masigasig
Bigyang pansin at suriin

Itinuturing na isang uri ng prodyuser ang manggagawa. Ang manggagawa

ay namumuhunan ng kanyang kasanayan at lakas sa pagiging produktibo
ng kalakal at serbisyo. Ang magsasaka ay isang uri ng manggagawa.
Ang siyentipiko ay isa ring prodyuser. Ginagamit niya ang talino at lakas
sa pagiging produktibo. Nalinang ni Dr. Pedro Escuro ng University of
the Philippines ang isang uri ng palay na mabilis lumago. Dahil sa nagawa
ni Dr. Escuro, naging sapat ang panustos na bigas ng Pilipinas.
Ang tagapamahala ng negosyo o namumuhunan ay isa ring prodyuser.
Mahalaga siya sa kabuhayan ng bansa.
Gumagawa ng paraan ang isang produktibong mamamayan upang maiwasan ang pagsasayang ng oras na dapat ay iukol sa paggawa. Dahil dito,
ang isang produktibong mamamayan ay dapat maging sistematiko sa lahat
niyang gawain.
Subukan mo

1.
2.
3.
4.
5.

Sagutin ang mga tanong:

Paano mo ginagamit nang wasto ang oras mo?
Dapat bang ikahiya ang gawaing manwal? Bakit?
Bakit mahalaga sa pagiging produktibo ang division of labor ng
magkakasama?
Anu-anong bagay na patapon ang maaaring gamiting muli?
Ibigay ang mga katangian ng isang produktibong mamamayan.
Kaya mo ito!

Makipartner sa iyong kamag-aral. Ilista ninyo ang mga gawain ng mga kabataan
na maituturing na produktibo. Ibahagi sa klase ang inyong mga itinala.
190

Aralin 43

Pagiging Produktibo ng Tao

Magsimula ka
Hindi lahat ng naisin ng tao ay nakukuha niya. May mga pagkakataong nais
niyang magkaroon ng mga bagong kagamitan ngunit kulang ang pera niya. Marami
siyang gustong bilhin na tulad ng nakikita niya sa mga anunsyo sa telebisyon o
magasin at pahayagan ngunit wala ang mga ito sa tindahang karaniwang
pinupuntahan. Sa ganitong pagkakataon, ang suliranin niya ay ang produksyon ng
mga ito sa lokal na pamilihan.

Ang mga magsasaka ay gumagamit ng makabagong

makinarya sa pagtatanim upang higit na ani ang makukuha
sa mga taniman.

Alamin mo
Ang kakulangan ng maraming bagay tulad ng produkto at paglilingkod na
kailangan ng tao na hindi kayang gawin o ibigay ay suliranin din ng pamahalaan.
Para sa isang bansa, ang kakulangan ng maraming produkto at paglilingkod na
hindi kayang isagawa ay bunga ng hindi sapat na pinagkukunang-yaman. Ang
pinagkukunang-yaman ay may limitasyon o hangganan. Maaari itong maubos
kaya kailangang linangin at gamitin nang wasto. Kailangang maiwasang maaksaya
ang mga pinagkukunang-yaman upang magtagal ang pakinabang ng mga
mamamayan dito. Magiging mabilis ang pag-unlad ng bansa sa pamamagitan ng
mga bagong kaalaman ng tao. Dito maipakikita ang pagiging produktibo ng isang
tao.
191

Ang tao ay makagagawa ng mga bagong produktong pamalit sa mga

kagamitang panangkap na madaling maubos. Halimbawa, ang gamit ng lubid at
mga himaymay ng mga halaman sa paggawa ng tela ay napalitan sa bagong tuklas
na sintetikong sangkap. Ang imbensyong tulad nito ay nakatutulong upang di
madaling maubos ang likas na pinagkukunang-yaman.
Ang mga pinagkukunang-yaman na dati ay hindi nagagamit ay maaaring
malinang ng tao sa pamamagitan ng kanyang mga bagong kaalaman. Dati, ang
mga mainit na bukal ay pinapagpapaliguan lamang ng mga maysakit ng rayuma,
ngayon, ginagamit na ang mga ito sa pagpapatakbo ng makinarya na pinagkukunan
ng enerhiya.
Natutuhan din ng tao ang maparaang paggamit ng mga materyales sa paggawa
ng mga produktong kailangan ng mga mamamayan. Halimbawa, maraming
produktong nakukuha mula sa niyog. Ang laman at gata ng niyog ay nag-aanyong
pulbos at nakukunan ng protina. Ito ang sustansyang nagpapalakas sa atin.
Ginagamit din itong sangkap sa paggawa ng tinapay at biskwit at maging sa mga
de latang meat loaf, sausage, o liver spread. Ang kopra ay pinagkukunan din ng
langis. Ang langis na virgin coconut oil ay ginagamit na gamot sa ilang karamdaman
ng tao.
Habang bumibilis ang takbo ng buhay ng tao patuloy namang nag-iimbento
ang mga tao ng mga bagong produkto at kasangkapan. May mga pagkain ding
maihahanda nang mabilisan tulad ng noodles, cereals, kape, frozen meat, at iba
pa.
Ang pagkakaroon ng mga tanging produktong pamalit ng kalakal ay tinatawag
nating kahusayan sa paggawa ng mga produkto. Tulad din sa isang tahanan o
pagawaan, higit na mabilis at mabuti ang produksyon kung iisa lamang ang paguukulan ng pansin ng bawat kasapi. Dito ay nagkakatulungan sa gawain ang mga
manggagawa.
Higit na maraming uri ng produkto at paglilingkod ang nililikha ng mga industriya
ngayon. Ang pagdami ng mga produkto ay hindi lamang upang makatugon sa
pagdami ng populasyon kung hindi sa pagdami ng mga bagay-bagay na natuklasan
ng tao upang tugunan ang pangangailangan nila.

Ang maparaang paggamit ng mga hilaw na sangkap ay mahalaga sa produksyon

ng masustansyang pagkain ng tao.

192

Patuloy rin ang pananaliksik sa pagpapaunlad ng agham tulad ng pag-aaral

tungkol sa mga halamang-gamot. Inaasahang ang mga halamang-gamot na ito ay
maaaring gamiting pamalit sa mga komersyal na gamot na inaangkat pa natin o
binibili ang sangkap sa ibang bansa.
Isagawa mo
Sabihin ang sagot sa patlang.
1. Ang pinagkukunang-yaman ay may ______ kaya huwag aksayahin.
a. kadamihan
c. hangganan
b. kakulangan
d. kawalan
2. Kung gagamitin nang wasto ang pinagkukunang-yaman ay magiging _______
ang pag-unlad ng bansa.
a. mabilis
c. malayo
b. malimit
d. maluho
3. Sa pamamagitan ng bagong _________ ng tao, maiiwasang maaksaya ang
pinagkukunang-yaman.
a. kaalaman
c. karanasan
b. pananaw
d. lahat ito
4. Ang mga pinagkukunang-yamang hindi nagagamit ay maaaring __________
at pakinabangan.
a. ipagbili
c. malinang
b. ipalit
d. itabi
5. Napapalitan ang mga sangkap ng pinagkukunang-yaman upang di-maubos
ang likas nito sa pamamagitan ng _______________.
a. bagong kaalaman
c. bagong sangkap
b. bagong anyo
d. lahat
6. Sa pamamagitan ng _____, ang mainit na bukal ay napagkukunan ng enerhiya.
a. bagong gamit
c. bagong sangkap
b. bagong kaalaman
d. lahat
7. Ang mga hilaw na sangkap ng pinagkukunang-yaman ay napararami ang produkto dahil sa ________ na paggamit dito.
a. bagong tuklas
c. bagong sangkap
b. bagong palit
d. wala
8. Bumibilis at patuloy ang pag-iimbento ng mga produkto habang bumibilis din
ang ______ ng tao.
a. pagdami
c. pagbili
b. paggamit
d. pagkain
9. Ang pagdami ng produkto at paglilingkod ay aagapay sa paglaki rin ng _____.
a. produkto
c. makinarya
b. populasyon
d. lahat
193

10. Mahalaga ang ________ sa produkto upang higit na mabilis at mahusay ang
paggawa dito.
a. pagdami
c. paggamit
b. paggawa
d. pagtitipid
Bigyang pansin at suriin

Ang tao ay may angking talino. Marami siyang paraang natutuklasan

at nagagawa upang matugunan ang kanyang pangangailangan.
May mga paraan at hakbang siyang isinasagawa upang maparami ang
isang uri ng pinagkukunang sangkap upang maging produktibo.

Subukan mo
Ipahayag ang iyong sagot sa mga tanong.
1.
2.
3.
4.

Paano nililinang ng pamahalaan ang yamang-tao nito?

Paano nililinang ng tao ang kanyang kakayahan upang maging produktibo?
Magbigay ng mga halimbawa ng kalakal na nilikha ng tao.
Ano ang kahulugan ng espesyalisasyon? Bakit mahalaga ang espesyalisasyon?
Kaya mo ito!

1. Makipangkat sa apat na kaklase at talakayin ninyo ang ibat ibang pamamaraan

na maituturing na produktibo. Ihiwalay ang listahan para sa mga kabataang
babae at kabataang lalaki.
2. Basahin ang mga sumusunod na kalagayan ng mga mamamayan. Ipaliwanag
kung paano magiging produktibo ang mga tao sa kanilang kalagayan.
a. Maraming mga kawayang matatagpuan sa baryo ng Sta. Ana. Anong
mga produkto ang magagawa ng mga tagarito?
b. Ang Barangay Flores ay lugar na may mga lupang maaaring gawing clay.
Paano magiging produktibo ang mga tagarito?
3. Mapaparami ang produksyon sa ating bansa kung masipag ang mamamayan. Paano magiging produktibo ang mga naninirahan sa mga pook na maraming puno ng niyog? Anu-ano ang mga produkto na maaaring manggaling
sa niyog?
4. Sa palagay mo, anu-anong produkto ng Pilipinas ang maaaring pang-export
o panluwas sa ibang bansa?
5. Paano natin mapangangalagaan ang ating mga likas na yaman na kailangan
sa produksyon?
194

Aralin 44

Pagtitiwala sa Sariling Kakayahan

Magsimula ka
Bawat tao ay nagtataglay ng talino at kakayahan. Ang mga kakayahang ito ay
dapat linangin at pagyamanin ng sinumang nagtataglay nito. Ang mga kakayahang
ito ang siyang puhunan ng bawat isa sa pamumuhay niya dito sa daigdig. Ikaw,
ano ang iyong talino at kakayahan?
Alamin mo

Ang magagandang saloobin at pagtitiwala sa sariling kakayahan at talento

ay nakatutulong sa tao upang magpakitang gilas sa kanyang gawain.

Iba-iba ang galing at talino ng isang tao. May magagaling sa larangan ng

sining, musika, at sayaw. May mahusay sa larangan ng pananahi, panggagamot,
pagsusulat, palakasan, at maraming mga gawain na nagpapamalas ng kanilang
pambihirang kakayahan at talino. May taong nagpapakadalubhasa sa larangan ng
kanilang hilig at angkop sa sariling kakayahan.
Anumang bagay na nais nating makamtan at maabot ay nakasalalay sa ating
kakayahan. Kailangan nating pagyamanin ang mga ito para sa pagsulong at pagunlad ng ating bansa.
May mga taong iniaasa ang sariling kabuhayan sa mga kaanak o kaibigan na
may mahusay o impluwensya ng ibang tao. Kung minsan humihingi sila ng tulong
sa mga ahensya ng pamahalaan. Naniniwala sila na tungkulin ng pamahalaan na
tutulungan sila sa lahat ng oras.
May mga tao namang iniaasa ang pangangailangan sa Diyos. Mayroon namang
iba na itinatalaga na lang ang sarili sa kapalarang darating. Ang mga taong ganito
ay nakatutulong kaya sa kaunlaran ng bansa? Bakit?
195

Kailangan ng bansa ang mga mamamayang may pagtitiwala sa sarili. Ito ang
mga mamamayang hindi iniaasa sa pamahalaan ang kanilang panustos sa mga
pangangailangan sa araw-araw. Sa kasalukuyan, marami nang Pilipino ang may
tiwala sa sariling kakayahan sa paggawa.
Mahalagang isipin ang kahalagahan ng pagtitiwala sa sariling kakayahan para
sa sariling pag-unlad. May mga taong naturingang may kakayahan at talino subalit
hindi nagtatagumpay dahil sa kawalan ng pagtitiwala sa sarili.
Ang lubos na pagtitiwala sa sariling kakayahan ay makatutulong hindi lamang
sa sarili kundi gayundin naman sa pag-unlad at pagsulong ng bansa.
Marami nang pamilyang Pilipino ang natutong mag-alaga ng hayop at magtanim
sa bakuran upang madagdagan ang kita ng mag-anak. Marami rin ang nagtayo ng
industriyang pantahanan sa ibat ibang pook. Nagsisimula sila sa maliit na negosyo
na umunlad sa katagalan. Hinihikayat sila ng pamahalaan na linangin ang mga
pinagkukunang-yaman ng bansa upang makapagsimula ng proyektong
pangkabuhayan.
Sa kasaysayan ng ating bayan may mga kababayan tayong nagtiwala sa kanilang
katangian at nakapag-ambag sa kaunlaran ng ating bansa.
Sa pakikipaglaban sa mga dayuhang mananakop upang makamit ang ating
kalayaan, ang mga sumusunod ay mga dakilang bayani ng ating lahi:
Jose P. Rizal

pangunahing bayani, manggagamot, nobelista,

pintor, at makata
Andres Bonifacio
Supremo ng Katipunan
Melchora Aquino
Kilala bilang Tandang Sora, Ina ng
Rebolusyon
Apolinario Mabini
Kilala sa tawag na Dakilang Lumpo,
Manananggol, at Utak ng Himagsikan
Emilio Aguinaldo
Kauna-unahang pangulo ng Republika ng Pilipinas
Gregoria de Jesus
Biyuda ni Andres Bonifacio at tinaguriang
Lakambini ng Katipunan
Maraming mga Pilipino ang nagpamalas ng kakayahan sa tanghalan,
nagtagumpay, at hinangaan. Ilan sa kanila ay sina: Cecil Licad, piyanista; Lea
Salonga, mahusay na artista sa tanghalan; at Atang dela Rama, mang-aawit.
Sa larangan ng palakasan, nagtagumpay at umani ng papuri ang mga
sumusunod: Paeng Nepomuceno, kampeon sa bowling; Eugene Torre, grandmaster sa chess; Lydia de Vega, kampeon sa track and field; Manny Pacquiao,
mahusay na boksingero; Efren Bata Reyes, mahusay sa billiard; at marami pang
iba.
May mga Pilipino rin na umani ng pagkilala sa mga nagawa nila upang umangat
ang kultura natin.
Gloria Diaz
Kauna-unahang Pilipinang tinanghal na Miss Universe
Corazon C. Aquino Kauna-unahang babaeng Pangulo ng Pilipinas
Ninoy Aquino
Lumaban sa diktaturyang Marcos
Carlos P. Romulo Kauna-unahang Pilipinong Secretary General sa UN
196

Isagawa mo
Ibigay ang sagot ayon sa paniniwala.
1. Anu-ano ang mga taglay na talino at kakayahan ng tao?
2. Paano nililinang at pinagyayaman ng mga tao ang taglay nilang talino at
kakayahan?
3. Patunayan mong makatutulong sa pagkamit ng mithiin sa buhay ang pagtitiwala
sa sariling kakayahan.
4. Bilang isang mag-aaral, paano mo nililinang ang sarili mong kakayahan upang
magtagumpay ka sa hinaharap?
Bigyang pansin at suriin

Ang bawat Pilipino ay may sariling kakayahan at talino subalit kung walang
tiwala sa sarili, ito ay hindi magiging kapaki-pakinabang.
Ang kakayahan ng Pilipino ay kilala at hinahangaan sa buong mundo.
Isang patunay ay ang maraming manggagawang Pilipino na nasa ibang
bansa.
Subukan mo

Punan ng wastong sagot ang bawat patlang. Gawin ito sa iyong notebook.
1. Lubos siyang nagtiwala sa sariling kakayahan bilang manggagamot, nobelista,
pintor, at guro. Siya rin ang ating pambansang bayaning si _________.
2. Siya ang namuno sa Himagsikang Pilipino. Siyay si _________na kilala ring
Supremo ng Katipunan.
3. Siya ang kinikilalang pangunahing tagasuporta ng Katipunan sa kabila ng kanyang
edad. Siya ay si _________.
4. Isa siyang matapang sa Heneral at nagtatag ng Unang Republika ng Pilipinas.
Siya ay si _________.
5. Dahil sa pagtitiwala sa sariling kakayahan sa pag-awit, nakilala siya sa buong
mundo bilang mang-aawit sa stageplays. Siya ay si _________.
6. Kinilala ang husay niya at sa lubos na pagtitiwala sa sariling kakayahan, tinanghal
siyang kampeon sa paglalaro ng billiard. Siya ay si _________.
7. Hindi kailanman siya nawalan ng pagtitiwala sa sariling kakayahan na labanan
ang diktadura hanggang kamatayan. Siya ay si _________.
8. Lubos siyang nagtiwala sa kanyang sarili na kaya niyang ipagpatuloy ang iniwang
laban ng kanyang asawa sa pang-aapi ng mga Espanyol, siya ay si _______.
197

9. Naipakita niya ang lubos na pagtitiwala sa sariling kakayahan nang tumakbo

bilang Pangulo ng Pilipinas sa kabila ng walang karanasan sa pulitika at itoy
kanyang napagtagumpayan. Siya ay si _________.
10. Lubos na nagtiwala sa sariling kakayahan nang magtagumpay siya bilang kaunaunahang Pilipina na tinanghal na Miss Universe. Siya ay si _________.
11. Naipakita niya ang kanyang talino at pagtitiwala sa sariling kakayahan bilang
kampeon sa larong bowling. Siya ay si _________.
12. Lubos ang pagtitiwala sa sarili at hinangaan siyang pinakamahusay sa larangan
ng boksing sa kasalukuyan. Siya ay si _________.
Kaya mo ito!
1. Kapanayamin mo ang isang taong matagumpay sa inyong lugar. Itanong
mo kung ano ang kanyang mga katangian at ginamit na paraan kaya siya
ay nagtagumpay. Hingin mo ang kanyang opinyon tungkol sa kahalagahan
ng pagtitiwala sa sariling kakayahan.
2. Ang pagtitiwala sa sariling kakayahan ay isang katangiang kapuri-puri sa
isang tao. Malayo ang mararating ng taong may tiwala sa sariling kakayahan. Ipaliwanag mo kung paano makatutulong ang katangiang ito sa isang
tao upang makamtan ang kanyang mga pangarap.
3. Ang pagtitiwala sa sariling kakayahan ay dulot ng sapat na kaalaman at
kasanayan. Paano mo malilinang ang katangiang ito?

198

Aralin 45

Katangian ng Taong may Tamang

Saloobin sa Paggawa

Magsimula ka
Sinasabing ang wastong saloobin sa paggawa ay puhunan din sa kaunlaran ng
bansa. Naniniwala ka ba rito? Ano ang kahulugan ng wastong saloobin?
Alamin mo
Mapalad ang Pilipinas dahil marami ang kanyang kayamanang pantao.
Mahalaga ang mamamayan dahil dito nakasalalay ang kaunlaran at katatagan ng
ating bansa. Taglay ng tao ang katangiang tulad ng kaalaman, kasanayan, kaugalian,
at kakayahan upang tumulong sa paglinang sa mga likas na kayamanan ng bansa.
Kaya ang tao ay dapat magsikap sa pagtatrabaho upang matugunan ang kanyang
pangangailangan.
Bawat tao ay may kaugnayan sa kagustuhan ng lipunan na kinabibilangan.
Kung malinaw sa bawat isa kung ano ang inaasahang kilos ng ibang tao sa kanya,
kikilos siya nang naaayon sa inaasahan. Ang mga taong nagtapos ng pag-aaral ay
inaasahang maghahanap ng trabaho.
Kung ang mga nagsipagtapos ay tumupad sa tungkulin bilang masipag at
responsableng mamamayan, ang ating bansa ay makikinabang sa magandang uri
ng paghahanapbuhay ng mga ito.
Anu-ano ba ang wastong saloobin na dapat taglayin ng isang manggagawa o
namamasukan? Anong katangian ang inaasahan natin sa mga sektor ng lipunang
kinabibilangan nila?
Patuloy na nililinang ng mga tao ang pinagkukunang-yaman para sa kaunlaran
ng bansa. Marami rin ang tumutuklas ng ibat ibang maparaang paggamit nito.
Ngunit may mga tao namang umaasa lamang sa resulta ng pagsisikap ng kapwa.
Nangyayari ito dahil sa nagkakaiba ang saloobin ng mga tao sa paggawa.
Batay sa mga isinagawang pananaliksik ay natuklasang higit na marami ang
nagsipagtapos ng komersyo, malayang sining, engineering, pagtuturo, at iba pang
kurso kaysa pagsasaka. Marami rin ang nagtapos sa abogasya at komersyo ang
namamasukan sa mga gawaing hindi kaugnay ng kanilang propesyon. Marami sa
mga magulang at kabataan ang ibig magkaroon ng white collar job o gawaing
pang-opisina.
Kung patuloy ang pagdami ng mga may hilig sa gawaing pang-opisina kaysa
pagsasaka, ano kaya ang mangyayari sa produksyon ng bansa?
Sa kasalukuyan, maraming ahensya ng pamahalaan ang naglulunsad ng mga
programang maaaring makatulong sa pagkakaroon ng wastong saloobin sa
paggawa.
199

Kailangan ang sipag at tiyaga sa tamang paggawa. Ang taong masipag at

matiyaga ay daig ang matalino ngunit tamad naman. Ang kasanayan ay hindi
mapapakinabangan kung hindi sasamahan ng sipag at tiyaga.
Marami tayong kilalang tao na dahil sa sipag at tiyaga, ang pamumuhay ay
umunlad kahit hindi mataas ang naabot sa pag-aaral.

Ang isang mamamayang naniniwala sa kanyang kakayahan ay lubos na

nagpapakita ng kagalingan at kahusayan sa gawain.

Isa pang mabuting saloobin sa paggawa ay ang pagsasakatuparan ng gawain

sa loob ng madaling panahon. Iwasan ang pagpapaliban ng mga gawain. Hindi
tama ang pagpapabukas ng mga gawain. Ang pagpapaliban ng isang gawain ay
makakaabala sa pagiging produktibo.
Ang pagpapahalaga sa pakikipagkapwa-tao ay isang mabuting saloobin. Ang
tao ay hindi maaaring mabuhay na mag-isa lamang. May mga pagkakataong ang
tulong ng ibang tao ay kakailanganin sa pagganap ng naiatas na gawain. Ang
pakikisama ay isang napakagandang pagpapahalaga.
Isagawa mo
(

Lagyan ng tsek (
) kung tama ang saloobin sa pagawa. Lagyan ng ekis
) kung hindi tama ang saloobin. Ilagay sa sagutang papel.

1.
2.
3.
4.

Kailangan ang white collar job upang makapagmalaki sa trabaho.

Ang pagsasaka ay angkop lamang sa mga taong hindi nakapag-aral.
Kailangan ang sipag at tiyaga sa anumang gawain.
Kung matalino ka, may karapatan kang maging tamad.

200

5. Ang katuparan ng anumang gawain ay nakababawas ng pagiging produktibo.

6. Ang pagpapaliban ng isang gawain ay nakababawas sa pagiging produktibo.
7. Kapuri-puri ang mga taong nagbibigay-dangal sa gawaing manwal.
8. Ang pakikipagkapwa-tao ay kailangan sa loob ng gawain.
9. Maaaring mabuhay na mag-isa ang isang taong mayaman.
10. Ang tamang saloobin sa paggawa ay laging kailangan upang magtagumpay.
Bigyang pansin at suriin

Sa bagong siglo, ang tamang saloobin sa paggawa ay makatutugon sa

anumang gawain. Kung positibo ang pananaw sa gawain, anumang balakid
na dumating ay mapaghahandaan.
Ang mamamayan ang pinakamataas na kapangyarihan sa isang bansang
demokratiko. Ang paglilingkod sa mamamayan ang pangunahing katungkulan ng pamahalaan.
Dapat malinang ang tamang saloobin sa paggawa upang makamit ang
layuning kaunlaran ng pamahalaan.
Subukan mo

Ipaliwanag mo:
1. Ang wastong saloobin sa paggawa ay puhunan din sa kaunlaran ng bansa.
2. Ang uri ng saloobin ay makatutulong sa pagpapaunlad ng bansa.
3. Ang kakulangan ng mataas na pinag-aralan at pera ay hindi hadlang sa pagtatagumpay ng tao.
4. Huwag ipagpaliban bukas ang gawain sa ngayon.
Kaya mo ito!
1. Sumulat ng isang sanaysay tungkol sa kahalagahan ng tamang saloobin sa
paggawa.
2. Basahin ang sumusunod na kalagayan. Sang-ayon ka ba sa paninindigan ni
Paolo? Bakit?
Pagkatapos mag-aral ni Paolo sa Maynila ay namatay ang kanyang ama.
Magsasaka si Mang Felix at naiwan niya ang limang ektaryang bukirin. Si
Paolo ay nagpasyang umuwi sa probinsya upang siya na lang ang magsaka.
Tama ba si Paolo?

201

Aralin 46

Pangangalaga sa Sarili

Magsimula ka
Sa araw-araw na paggising mo, pinakikiramdaman mo ang iyong sarili kung
ikaw ay nasa magandang kalagayan upang gampanan ang mga gawain sa
maghapon. Bakit kailangang maging masigla at malakas tayo?
Alamin mo
Maraming magagawa ang mga mamamayan upang makatulong sa
pagpapaunlad ng bansa. Pangunahin dito ay tamang pangangalaga sa sarili. Ang
mamamayan ay mahalagang yaman ng bansa. Bilang mahalagang yaman, kailangan
nilang maging malusog at matalino. Ang mamamayang malusog at matalino ay
makatutulong sa mabilis na pag-unlad ng bansa.
Kailangan ng tao na magkaroon ng malusog na katawan at pag-iisip upang
maging kapaki-pakinabang na mamamayan. Ang taong mahina at masasakitin ay
hindi makapag-aaral at makagagawa nang maayos. Hindi rin siya makatutulong
sa produksyon ng mga kalakal o makapagbigay ng paglilingkod. Upang maging
malusog, kailangan ng tao ang wastong pagkain, tamang ehersisyo, at sapat na
pahinga. Kailangan niya ang masustansyang pagkain upang maging malakas ang
kanyang katawan at listo ang pag-iisip.
Ang pag-iwas sa bisyo ay pangangalaga rin sa sarili. Kabilang dito ang
paggamit ng ipinagbabawal na gamot, paglalasing, paninigarilyo, at iba pang gawain
na nakapipinsala sa katawan at isipan ng tao.
Ang kalinisang pansarili at kalinisan sa kapaligiran ay pangangalaga rin sa
sarili. Ang taong laging malinis sa katawan ay kasiya-siyang tingnan at malayo sa
anumang karamdaman.

Ang mga mag-aaral ay may

tungkuling pangalagaan ang
sarili, linangin at paghusayin
ang
kakayahan
upang
makatulong sa pambansang
kaunlaran. Bilang mga batang
mamamayan, kailangang
magkaroon sila ng malulusog
na katawan at pag-iisip upang
maging kapaki-pakinabang na
kasapi sa pamayanan.

202

Ang malinis na kapaligiran ay hindi tinitirhan ng mga mikrobyo na sanhi ng

pagkakasakit ng tao.
Tungkulin ng bawat mamamayang Pilipino ang maglingkod sa ating bayan.
Ang bawat isang mamamayan ay inaasahan ng pamahalaan na makatulong sa
pagtataguyod ng mga proyekto ng bansa tungo sa kaunlaran. Lahat ng ito ay
maisasagawa natin kung malakas at malusog ang ating katawan. Nararapat lamang
na mapangalagaan mga mamamayan ang kanilang sarili sa ibat ibang paraan.
Ang pamahalaan ay nagsisikap na mapangasiwaan ang kalusugan ng mga
mamamayan. May ibat ibang programa ang Department of Health tulad ng
pagbabakuna sa mga bata upang maging ligtas sa sakit. May programa rin sa
wastong pagkain, pagbabawal sa paninigarilyo at iba pa. May mga health centers sa bawat barangay upang tumugon sa kalusugan ng mga tao. Hinihikayat ng
ating pamahalaan ang mga manggagamot at iba pang health workers na maglingkod
sa mga kanayunan. Binibigyan sila ng matataas na sahod, allowance, at iba pang
benepisyo.
Bukod sa mga programang pangkalusugan, ang pamahalaan ay naglunsad din
ng mga maayos na pabahay para sa mga manggagawa at pinangangalagaan ang
ating kapaligiran.
Ang pangangalaga sa kapaligiran at ang tamang paglinang ng ating likas na
yaman ay pinamamahalaan ng Department of Environment and Natural Resources
(DENR). Tanggap ng ating pamahalaan ang kahalagahan ng tungkuling ito upang
bigyan ng malinis na kapaligiran ang mga mamamayan. Pabrika ang karaniwang
pinanggagalingan ng polusyon. Ang polusyon sa hangin na ating nalalanghap ay
nagdudulot ng sakit sa mga tao. Ang kagawarang ito ay gumawa ng maraming
kampanya at mga tuntunin upang mapigil ang pagkasira nang tuluyan ng ating
pinagkukunang-yaman.
Isagawa mo
Isulat ang sagot sa isang papel at ikumpara sa sagot ng iyong katabing kamagaral.
1. Magbigay ng mga halimbawa ng pagkaing makatutulong sa pagpapalusog ng
katawan.
2. Anu-ano ang dapat gawin upang maging laging malinis ang katawan?
3. Anu-ano namang pagkain ang dapat iwasan? Bakit?
4. Bakit kailangan natin ang malinis na kapaligiran lalo na ang kalinisang pansarili?
5. Paano mapananatiling malinis ang kapaligiran?
6. Anu-ano ang programang pangkalusugan sa inyong Barangay Council? Sikaping makapanayam ang Barangay Chairman o ang Kagawad ng Kalusugan.
Iulat sa klase.

203

Bigyang pansin at suriin

Ang gawaing pangkalusugan ay pangunahing pinag-uukulan ng pansin ng

isang matalinong mamamayan.
Ang malusog na mamamayan ay may matalinong pag-iisip at kasiglahan
sa pagganap ng kanyang tungkulin.
Mabilis ang pag-unlad ng isang bansang may mga mamamayang marunong
mag-alaga sa sarili.
Subukan mo

Isipin at ipahayag ang inaakala mong tamang sagot.

1. Dahilan kung bakit kailangang pangalagaan ng isang tao ang kanyang sarili
2. Mga bagay na dapat iwasan upang hindi mapinsala ang ating katawan at pagiisip
3. Mga dapat gawin upang mapangalagaan ang ating sarili
Kaya mo ito!
1. Tumingin ka sa iyong kapaligiran. Maraming tao ang nag-aalaga at nag-iingat
sa kanilang sarili. Bakit kaya? Maglista sa iyong notebook ng tatlong dahilan.
2. Basahin at unawain.
Bawat mamamayan ay binigyan ng Diyos ng mga kakayahan, lakas, at talino
na dapat pakaingatan at pangalagaan. Ang produktibong mamamayan ay
may pag-iingat sa sarili. Iniingatan niya ang kanyang kalagayang pisikal at ang
kanyang kaisipan. Bumibili siya at kumakain ng masustansyang pagkain at
nag-eehersisyo. Pumipili siya ng babasahin o nanonood siya ng mga palabas
na nakatutulong sa pag-unlad ng kanyang kaisipan. Ano ang iyong damdamin
tungkol dito?
3. Sagutin ang mga tanong:
a. Paano pinangangalagaan ng isang tao ang kanyang kalagayang pisikal at
ang kanyang kaisipan?
b. Ang yamang tao ay dapat magtaglay ng pagmamahal sa kalikasan dahil ito
ang kanyang pinagkukunan ng kabuhayan at pook na pinaninirahan. Paano
natin pinananatiling malinis ang ating kapaligiran upang maging malusog
ang ating mga pangangatawan?
204

Aralin 47

Katangian ng Matalinong Mamimili

Magsimula ka
Sa araw-araw ay gumagastos tayo ng pera para ipambili ng ating mga
pangangailangan. Natitiyak mo ba na hindi naaaksaya ang pera mo kung ikaw ay
namimili? Paano?
Ang matalinong mamimimili
ay may kamalayan at
kaalaman sa pagkakaiba ng
pangangailangan
at
kagustuhan lamang. Iwasan
ang mag-aksaya ng pera
kaya bumili ng mga
produktong may mataas na
uri at wastong timbang.

Alamin mo
Isa sa mga layunin ng tao ay mapaunlad ang kanyang kabuhayan. Ibig niyang
matugunan ang kanyang pangangailangan. Subalit may pagkakataon na hindi sapat
ang kanyang kinikita upang matustusan ang kanyang pangangailangan. Madalas
naaaksaya pa ang kanyang pera dahil sa hindi matalinong pamimili.
Maraming mamimili ang kulang ang kaalaman sa mga bagay na binibili.
Karaniwang tinatantiya lamang ang uri nito. Marami rin sa mga mamimili ang
ayaw maabala sa pagsusuri ng mga kalakal na binili. Nag-aaksaya sila ng pera at
sinusuportahan pa nila ang walang kabuluhang produkto.
Ang mamimili ay dapat magtaglay ng mga mabuting katangian sa pagbili ng
mga produkto o mga kalakal. Ang mamimili ay kailangang maging matalino sa
pamimili ng mga kalakal. Bago niya bilhin ang isang produkto, dapat niyang

205

isaalang-alang ang kahalagahan o kabutihang ibibigay nito.

Maingat din siya dapat sa pagpili ng bibilhing kalakal. Sinisikap niyang
makapagtipid. Pinaghahambing niya ang presyo ng mga produkto upang malaman
kung saan siya makatitipid. Tinitiyak din niya na mabuti ang uri ng produktong
binibili upang hindi siya maging biktima ng madayang pagtitinda.
May mga mapanlinlang na anunsyo tungkol sa mga produktong nabibili sa
pamilihan. Bago bumili ng mga produktong laman sa mga anunsyo, kailangan ang
matalinong pagsusuri upang magkaroon ng sapat na impormasyon tungkol dito.
May mga produktong labis ang taas ng presyo. Ang mamimili ay maaaring
makipag-ugnayan sa mga ahensya ng pamahalaan na may kontrol sa pinaiiral na
presyo ng mga tinatawag na prime commodities.
Bilang mamimili ay may karapatang makakuha ng kasiyahang sapat sa ibinayad
ang tao. Ngunit may mga tinderang hindi matapat. Sa hangad na tumubo ng
malaking halaga ay nandaraya sila. Ang mamimili ay dapat maalam sa pagtitimbang
upang hindi mabiktima ng mga ganitong pandaraya sa pamilihan. Sa ngayon, may
mga Non-Government Organizations (NGO) na nangangalaga sa mga mamimili
na huwag madaya sa pagtitimbang ng produktong binibili tulad ng Peoples Economic Council (PEC).
May mga ahensya ng pamahalaan na nangangasiwa sa kapakanan ng mga
publiko sa pamamagitan ng pagtatakda ng makatuwirang presyo ng ibat ibang
produkto. Nababasa natin sa pahayagan na may ipinasarang mga tindahan dahil
sa labis na pagtutubo sa bilihin. May binuo ding mga kilusan na nangangalaga sa
mga mamimili laban sa pagtitinda ng kulang sa timbang, kulang sa bilang,
kalawanging sisidlan, maling tatak, maruming produkto, at iba pa.

Ang matalinong mamimili ay

marunong maghambing ng
mga produkto batay sa
kalidad at presyo. Dapat
malaman din ng mamimili
ang pagtitimbang upang
maiwasan ang pandaraya ng
nagtitinda.

206

Isagawa mo
Kumuha ng kapartner na kamag-aral at pagtulungang sagutin ang mga tanong.
1. Anu-ano ang katangian ng isang matalinong mamimili?
2. Anu-ano ang mga dapat tandaan laban sa mga pandarayang ginagawa ng
ibang mga tindero o tindera?
3. Paano pinangangalagaan ng pamahalaan ang kapakanan ng mga mamimili?
4. Bilang mag-aaral sa ikaanim na baitang, paano mo tutulungan ang nanay mo
upang masiyahan siya sa pamimili ng kailangan ninyong mag-anak? Bakit?
Bigyang pansin at suriin

Ang mga mamimili ay dapat magkaroon ng sapat na impormasyon tungkol

sa produktong binibili.
Hindi dapat ipagbili ang mababang kalidad na produkto sapagkat mapanganib ito sa kalusugan ng mga mamimili.
Karapatan ng mamimili na bumili ng produktong mataas na uri sa katamtamang halaga.
Subukan mo

Basahin ang mga pangungusap at sabihin kung katotohanan o opinyon lamang.

1.
2.
3.
4.

Ang dami ng kalakal at hindi ang uri nito ang basehan ng pamimili ng tao.
Ang paglago o pagbagsak ng isang negosyo ay nakasalalay sa mamimili.
Ang mamimili ay kailangang maging matalino sa pagbili ng mga kalakal.
Hindi isinaalang-alang ng mamimili ang makapagtipid kung mabuti ang uri ng
produkto.
5. Ang unang dapat isaalang-alang ng mamimili ay ang halaga ng produkto.
Kaya mo ito!
Makipangkat sa tatlong kamag-aral. Gumawa ng isang dula-dulaan kung
saan makikita ang mahusay na katangian ng isang mamimili. Itanghal sa klase.

207

Aralin 48

Paraan ng Wastong Paggamit

ng mga Kalakal at Paglilingkod

Magsimula ka

Dapat ingatan at gamitin ng mga

mamamayan sa wastong paraan
ang lahat ng mga produkto at
serbisyong kanilang tinatamasa.

Naranasan mo na ba na manghinayang sa nagastos mong pera? Ano ang

dahilan at nanghinayang ka matapos mamili? Ano ang dapat mong gawin sa susunod
na pagkakataon?
Kung tayo ay may karamdaman at kailangang magpagamot, dapat bang
manghinayang sa pera? Bakit?
Alamin mo
Ang wastong paggamit ng mga kalakal ay nagdudulot ng kasiyahan sa tao,
ganun din ang paglilingkod. Kapag nasisiyahan ang mga mamamayan, ito ay tanda
ng kaunlaran ng isang bansa.
Masaya ang mamamayan kapag nakakamit nila ang kanilang mithiin at nabibili
nila ang mga produktong gusto nila at mga kasangkapang dati-rati ay maykaya sa
buhay o mayayaman lamang ang mayroon.

208

Wastong Paggamit ng mga Kalakal

Sa isang banda, may pangangailangan ang tao na tinutugunan ng serbisyo o
paglilingkod. Ang wastong paglilingkod na tinatanggap ng mamamayan mula sa
service sector ay naghahatid din sa mga mamamayan ng ibayong kasiyahan upang
mabuhay nang matiwasay at maligaya.
Ang paggamit ng mga kalakal ay maaaring wasto o aksayado. Ang wastong
paggamit sa mga ito ay nagdudulot ng kasiyahan sa mga tao. Kung tayo ay
nagugutom, kumain tayo. Gumamit tayo ng sabon sa paliligo upang manatiling
malinis ang ating katawan. Ang mga kasangkapan ay nililinis tuwina upang hindi
tayong magkasakit. Nakikinig tayo ng mga balita sa radyo o nanonood tayo ng
telebisyon upang maaliw at makakuha ng mga mahahalagang impormasyon.
Sa ngayon, makikita sa mga bahay ng karaniwang mamamayan o maging sa
mga iskwater ang mga kasangkapang tulad ng telebisyon, refrigerator, electric
fan, CD player, at iba pa. Kung maayos at wasto ang paggamit, mas matagal
mapapakinabangan ang mga kasangkapang ito.
Ngunit may mga pagkakataon na nagiging maaksaya tayo sa paggamit.
Pinababayaan nating tumutulo ang gripo kahit puno na ang mga lalagyan.
Pinababayaan nating nakabukas ang mga ilaw kahit tanghali at iniiwang bukas ang
T.V. kahit walang nanonood.
Kung iingatan natin ang ibat ibang kasangkapan sa loob ng pamamahay,
magtatagal ang mga ito bago masira at palitan. Ang perang pampakumpuni o
pambili ng bago ay ating matitipid at magagamit sa iba pang pangangailangan.

Ang paggamit ng mga kalakal ay nagdudulot ng kasiyahan sa mga tao.

Karaniwang nakikita ngayon ang mga bagay at mga kasangkapang nakakaaliw
at nagbibigay ng impormasyon.

209

Wastong Pagpapahalaga sa mga Paglilingkod

Mayroon tayong pangangailangan na tinutugunan ng paglilingkod o serbisyo
ng yaman-tao. Sila at ang kanilang paglilingkod ay dapat pahalagahan upang
patuloy silang makapagbigay-serbisyo.
Mangingisda tumutulong upang may makain tayong isda at iba pang
pagkaing-dagat
Magsasaka gumagawa sila sa bukirin upang matustusan ang mga pangangailangan natin sa bigas, gulay, prutas, karne, at iba
pang pagkain
Manggagawa nagkukumpuni ng mga kagamitan, naglilinis ng kalsada,
nag-aalis ng mga basura, o nagpapaandar ng makina
Manggagamot tumutulong sa mga mamamayan upang maging malusog
at ligtas sa sakit
Guro
tinuturuan ang mga kabataan upang maging kapaki-pakinabang na mamamayan
Prodyuser
gumagawa ng ibat ibang produkto upang matustusan ang
mga pangangailangan ng mga mamamayan
Kawani
namamasukan sa mga pampubliko at pampribadong
tanggapan upang paglingkuran ang mga mamamayan
sa ibat ibang aspeto ng pamumuhay
Isagawa mo
Sagutin nang ayon sa iyong karanasan. Tumingin ka sa loob ng inyong bahay
at kapaligiran. Anu-ano ang mga produktong nauubos at produktong tumatagal?
1. Paano natin mapakikinabangan ang mga produktong ito nang matagal?
2. Sa paanong paraan natin mapahahalagahan ang serbisyo o paglilingkod na
ating tinatanggap?
3. Sinu-sino ang nagbibigay ng serbisyo sa mga mamamayan?
Bigyang pansin at suriin

210

May kasiyahan ang mga tao kapag napakikinabangan nila nang matagal
ang mga kasangkapang nabibili nila. Ang wastong paggamit ng mga kalakal
ay kailangang matutuhan ng tao upang hindi maaksaya ang kanilang pera.
Ang mga serbisyong tinatanggap natin ay dapat nating pahalagahan upang
masiyahan ang nagbibigay nito at magpatuloy ang kanilang paglilingkod.

Subukan mo
Ilista mo sa notebook ang hinihingi ng bawat bilang.
1. Mga pagkaing kailangan natin upang maging malakas at malusog ang ating
katawan
2. Mga kasangkapang nagdudulot ng aliw at ginhawa sa tao
3. Mga yamang-tao na nagbibigay ng serbisyo at uri ng serbisyong ginagampanan
Kaya mo ito!
1. Subukin mong gumawa ng isang maikling tula na nagpapahalaga sa mga
lingkod-bayan. Isulat sa iyong notebook at basahin sa harap ng mga kamagaral.
2. Ipaliwanag mo ang salawikaing Daig ng maagap ang masipag.
3. Matipid ang ulirang mamamayan sa paggamit ng mga likas na yaman. May
mga pamamaraang isinasagawa upang magtagal ang paggamit ng mga ito.
Magbigay ka ng halimbawa.
4. Sa pamamagitan ng isang paglalarawan, iguhit mo ang nilalaman ng tula:

Maging Masipag
Mula sa pagkalikha nitong mundong ibabaw
Nagbigay na ang Diyos, gawain kaninuman,
Mabuhay sa mundo, di sarili lamang,
Kayat ating dinggin at isaalang-alang.
Magtanim ng halaman, hayop ay alagaan
Maging sa kalawakan, sa lupa at tubig man
Silay bahagi natin, ugat ng kabuhayan
Kayat ating sinupin, ngayon at kailanman.
Maritez B. Cruz

211

Aralin 49

Pagtangkilik sa Sariling Produkto

Ang produktong Pilipino ay tangkilikin bago tumingin ng galing sa ibang bansa.

Magsimula ka
Maraming Pilipino ang mahilig sa mga bagay na gawa sa ibang bansa.
Pakinggan mo ang usapan ng dalawang dalagang namimili sa isang tindahan.
Corine:

Gladys, tingnan mo ang mga blouse na ito. Ang ganda ng pagkakayari. Ang tela ay jusi at ang mga burda ay makinis at pinung-pino.

Gladys:

Ay naku, di ko type ang mga ganyang pansuot. Halatang lokal,

hindi imported.

Corine:

Ang plastic mo, Insan! Hindi ka ba natutuwa na may ganito tayong

yaring Pinoy? Dapat ipagmalaki natin ang ganitong uri ng yaring
Pilipino.

Gladys:

Sabihin mo na ang gusto mong sabihin basta ako, sa imported pa

rin!
Pagkatapos mong basahin ang dayalog ano ang naramdaman mo bilang matapat
na mamamayang Pilipino? Sino sa dalawang nag-uusap ang may saloobing
makabansa? Patunayan mo.

212

Alamin mo
Ang damdaming makabayan ng mga mamamayan ay naipahihiwatig sa
pagtangkilik ng mga produktong Pilipino. Kaya pinagbubuti ng mga prodyuser
ang uri ng kanilang kalakal ay upang mapantayan o mahigitan pa ang mga yari sa
ibang bansa. Sa paglaki ng populasyon sa Pilipinas dumarami din ang
pangangailangan ng mga mamamayan.
Hindi maikakaila na maraming Pilipino ang mahilig sa mga bagay na yari sa
ibang bansa. Nagiging dahilan ito ng pag-unti ng laang dolyar ng Pilipinas. Ang
dolyar ang ginagamit sa pag-aangkat o pagbili sa ibang bansa ng mga kalakal tulad
ng damit, sapatos, bag, at iba pa. Ang dolyar ay higit na makatutulong sa pagunlad ng bansa kung magagamit ito sa pagbili ng mga makabagong makinarya
upang lalong lumaki ang produksyong panustos sa pangangailangan ng mga
mamamayan.
Ang sektor ng produksyon ay nagsisikap na mapabuti ang uri ng kalakal o
produkto na yari sa bansa . Ito ay upang matugunan ang lumalaki at nagbabagong
pangangailangan ng ating mga kababayan. Sinisikap ng ating mga prodyuser na
mapantayan o mahigitan pa sa uri, kayarian, at kahusayan ang mga produktong
inaangkat.
May pagkakataong may naipapasok na mga kalakal mula sa ibang bansa na
labag sa batas dahil hindi ipinagbabayad ng buwis. Malaking kabawasan sa kita
ng pamahalaan ang mga kalakal na hindi ipinagbabayad ng buwis. Sa ngayon,
maraming mga kasuotan, sapatos, at mga bag ang ipinagbibili sa tinatawag na
tindahan ng ukay-ukay. Karamihang itinitinda rito ay imported ngunit segunda
mano raw. May mga pagkakataon na mga bago rin ang mga ito ngunit pinalalabas
na segunda mano upang makalibre sa pagbabayad ng buwis.
Alalahanin sana natin na kapag tinatangkilik natin ang sariling atin, tataas ang
produksyon at marami ang magkakaroon ng hanapbuhay.
Isagawa mo
Ipaliwanag mo.
1. Ano ang ibig sabihin ng patakarang Pilipino Muna para sa mamamayang
Pilipino?
2. Alin ang inyong mas tinatangkilik, ang mga produktong yari sa Pilipinas o mga
produktong yari sa ibang bansa? Bakit?
3. May malasakit ba sa pag-unlad ng bansa ang mga mamimiling tumatangkilik
sa mga produktong gawa sa ibang bansa? Ipaliwanag mo.

213

Bigyang pansin at suriin

Ang mga mamimiling Pilipino ay inaasahang tutulong sa produksyon ng

bansa sa pamamagitan ng pagtangkilik sa yaring Pilipino.
May malasakit sa pag-unlad ng bansa ang tumatangkilik sa mga produktong
sariling atin.
Ang karapatan ng mga mamimili ay pinangangalagaan ng BFAD at DTI.
Subukan mo

Ibigay ang wastong sagot sa patlang. Gawin ito sa iyong notebook.

1. Ang ginagamit sa pag-aangkat ng mga kalakal sa ibang bansa ay ang _______.
2. Ipinakikita ng mga mamamayang tumatangkilik ng produkto ng Pilipino ang
pagiging ______________.
3. Ang mga pagsisikap ng sektor ng produksyon ay ukol sa _________ ng mga
mamimili.
4. Ang mga mamimiling Pilipino ay bumibili ng mga bagay na kanilang _________.
5. Sa pagtaas ng produksyon, marami ang magkakaroon ng _________.
6. Ang mga ahensya ng pamahalaan tulad ng BFAD at DTI ay nangangalaga sa
mga ______________ ng mamimili.
7. Ang Pilipinas ay kilala sa pamilihang pandaigdig sa mga produktong palamuti,
yaring damit, inukit na kahoy, at iba pa. Ang mga ito ay tinatawag na hindi
______________ na produkto.
8. Ang mga sapatos na gawa sa _________ ay kilala sa pandaigdigang pamilihan.
9. Ang mga mamimiling tumatangkilik sa produktong gawa sa bansa ay masasabing
may ______________ sa kaunlaran ng bansa.
10. Alalahanin natin na kapag mataas ang produksyon, marami ang may ______
sa ating bansa.
Kaya mo ito!
1. Sumulat ng isang dula-dulaan at itanghal sa klase na may temang:
Bakit kailangang tangkilikin ang produktong Pilipino.
2. Ang matalinong mamimili ay may kamalayan at may kaalaman sa pagkakaiba
ng pangangailangan at kagustuhan lamang.
a. Gumawa ng listahan ng mga halimbawa ng mga pangunahing
pangangailangan
b. Gumawa ng listahan ng halimbawa ng kagustuhan lamang.
214

Aralin 50

Muling Paggamit ng Bagay

na Patapon Na

Magsimula ka
Pakinggan ang usapan ng pamilya Bueno.
Randy:
Joy:
Randy:
Joy:
Randy:
Joy:
Randy:
Joy:
Randy:
Tatay:

Joy, iabot mo sa akin ang mga diyaryo sa tabi mo. Ingatan mong
huwag mapunit.
Kuya, saan ba dadalhin itong mga diyaryo at mga lumang magasin?
Sabi ni Tatay, dadaanan daw ito ng kanyang kumpare na may
junk shop.
Ano naman ang gagawin ng kumpare niya sa mga ito? Babasahin
ba niya ang mga ito? Nakakatawa naman.
Siyempre hindi na babasahin ang mga ito. Ire-recycle ang mga
ito upang muling magamit.
Ire-recycle? Paano yon?
Sa pamamagitan ng makina, siyempre. Tutunawin ang mga ito at
gagawing malinis na papel uli.
Ganoon ba? Kahit gamit at patapon na pala ay muli na namang
mapakikinabangan. Baka naman ang mga boteng yaon na inaayos
nina Tatay at Nanay maaari din sa sinasabi mong recycle?
Tatay, tinatanong ni Joy kung saan daw dadalhin ang mga boteng
iyan?
Ang mga bote bang ito? Kukunin din ni Pareng Mando para sa
junk shop niya. Kaya magmadali tayo para maayos na ang lahat
pagdating ng trak niya.

215

Nanay:
Tatay:

Teka, kukunin natin, Randy, ang mga plastic na isinilid ko sa sako.

Isasama pala natin ang mga iyon.
Oo nga. Kahit papaano ay may pambili na kayong magkapatid
ng school supplies na kailangan ninyo pagpasok. Malaki-laki
rin ang bayad sa mga bagay na patapong ito.

Pagkatapos mong basahin ang usapan ng pamilya Bueno, anu-ano ang mga
bagay na patapon ang maaaring gamitin muli?
Alamin mo
Napag-alaman mo na ang mga pinagkukunang-yaman ng bansa ay hindi dapat
aksayahin. Ito ay dahil sa kakulangan ng panustos sa lumalaking populasyon. Sa
ganitong paraan, maaaring maging produktibo ang mga mamamayan at muling
magagamit ang mga bagay na patapon na. Ang mga bote, lumang diyaryo at
magasin, at papel na gamit na ay maaaring ipagbili. Maging ang basyong bote at
latang walang laman ay maaaring pakinabangang muli.
Napakaraming bagay kung minsan ang ating itinatapon. Ito ay sanhi ng suliranin
sa pagdami ng basura sa kapaligiran. Isa sa ugaling Pilipino na dapat baguhin ay
ang pagiging aksayado. Napakaraming bagay na binibili o hinihingi ngunit
pagkatapos ng maikling panahon ay ating itinatapon din.
Para sa isang taong malikhain, ang anumang bagay na patapon ay may halaga
pa rin at kabuluhan. Ang mga bagay sa basura ay maaaring pakinabangang muli.
Halimbawa, ang papel ay maaaring magamit nang paulit-ulit.
May proyekto ang pamahalaan tungkol sa maayos na pagtatapon ng basura
kung saan pinagbubukud-bukod ang mga ito sa madaling mabulok, matagal
mabulok, at hindi nabubulok. Ang mga bagay na hindi nabubulok ay binibigyan ng
panibagong mga paggagamitan at ginagawang pataba ang mga nabubulok. Ang
proyektong ganito ay dapat suportahan hindi lamang ng mga paaralan kundi bawat
tahanan. Ito ay nakakatulong sa paglutas ng suliranin tungkol sa polusyong dulot
ng basura at paglinang sa kakayahan ng mga mamamayan upang maging malikhain.
Isagawa mo
Sagutin ang bawat tanong. Pag-usapan ninyo ng iyong katabi ang inyong mga
sagot.
1. Ano ang kahulugan ng recycling?
2. Anu-ano ang mga bagay na patapon na maaaring gamiting muli?
3. Bakit kailangang gawin ang recycling?
4. Ano ang proyekto ng pamahalaan tungkol sa basura? Bakit kailangan ang
suporta ng paaralan at tahanan sa proyektong ito?
216

Bigyang pansin at suriin

Ang pagiging maaksaya ay isang ugaling Pilipino na dapat baguhin.

Ang paggamit ng mga bagay na patapon ay isang ugali na dapat linangin.
Kailangan ang patuloy na paggamit sa mga patapon na bagay sa pamamagitan ng teknolohiya ng recycling.
Sa pamamagitan ng teknolohiyang ito, maiiwasan ang pag-aaksaya ng
likas na yaman ng bansa.
Subukan mo

Isulat ang titik ng wastong sagot sa sagutang papel.

1. Alin ang tama sa mga ito tungkol sa pinagkukunang-yaman?
a. hindi dapat aksayahin
b. hayaang mapalitan
c. gamitin
d. dapat ipamahagi sa mamamayan
2. Sa muling paggamit ng mga patapon, ang mga mamamayan ay nagiging_______.
a. matulungin
b. malikhain
c. matipid
d. mayaman
3. Ang muling paggamit ng mga bagay na patapon ay solusyon sa suliranin ng
___________.
a. kahirapan ng pamumuhay
b. polusyon sa basura
c. kakulangan sa panustos
d. lahat ng nabanggit
4. Ang muling paggamit sa bagay na patapon ay pagbabago sa ugaling _______
ng mga Pilipino.
a. maaksaya
b. tamad
c. malikhain
d. palaasa
5. Sa isang malikhaing tao, ang anumang bagay na patapon ay ________.
a. may halaga
b. may kabuluhan
c. kapaki-pakinabang
d. lahat ng nabanggit
217

6. Alin ang tamang pananaw?

a. May pera sa basura.
b. Itapon ang mga basura.
c. Walang pakinabang sa basura.
d. Maraming sakit ang dulot ng basura.
7. Ang recycling bilang teknolohiya ay nakakatulong para ___________ ang
pakinabang sa ating likas na yaman.
a. matagal
b. mabago
c. madali
d. marami
8. Magagamit nang lubusan ng tao ang pinagkukunang-yaman sa pamamagitan
ng ________.
a. muling paggamit ng mga bagay na patapon
b. pagpapalit sa madaling naubos na
c. pag-aangkat ng mga hilaw na sangkap
d. wala sa nabanggit
9. Ang paggamit ng mga bagay na patapon na ay isang ugali na dapat ______.
a. kalimutan
b. ipagwalang-bahala
c. linangin
d. itago
10. Ang muling paggamit ng mga bagay na patapon na ay nakatutulong sa pagsugpo
sa suliranin ng ____________.
a. pagdami ng basura
b. kalusugan ng mamamayan
c. pagdami ng iskwater
d. lahat ng nabanggit
Kaya mo ito!
1. Gumawa ng talaan ng mga bagay na likha sa recycling. Ibahagi ito sa iyong
kamag-aral. Tingnan mo rin ang talaang ginawa nila.
2. Sa mga paaralan, isinasagawa ang tamang pagtatapon ng basura. Ito ay ginagawa upang maiwasan ang polusyon sa kapaligiran. Itinuturo din sa mga bata
ang paraan upang ang mga bagay-bagay na maaaring i-recycle o gamiting
muli ay hindi itapon. Ibigay mo ang paraan ng paggawa ng isang bagay na
recycled.

218

Aralin 51

Enerhiya: Salik ng Kaunlaran

Magsimula ka
Tingnan ang larawan. Sabihin ang kahulugan nito sa iyo.

Maling paggamit ng kuryente

Alamin mo
Mahalaga ang enerhiya o lakas sa pagpapaunlad ng kabuhayan ng bansa.
Ginagamit ang enerhiya sa pagpapaandar ng mga makina sa mga pagawaan.
Kailangan din ang enerhiya sa pagpapatakbo ng mga planta ng kuryente. Ginagamit
din ito sa pagpapalipad ng eroplano at pagpapatakbo ng ibat ibang uri ng sasakyang
de-motor.
Ang enerhiya ay bahagi ng lahat ng aspeto sa buhay ng mamamayan at sa
pagpapaunlad ng ibat ibang ahensya ng pamahalaan.
Ang ating bansa ay umaasa sa langis bilang pangunahing panustos ng enerhiya.
Ang enerhiya ay nanggagaling sa langis, tubig, lupa, kahoy, hangin, at iba pang
pinagkukunan. Ngunit dahil ang langis ang karaniwang pinagkukunan ng enerhiya
ng isang bansa, ang kakulangan nito ay nakaaapekto sa paglilingkod ng elektrisidad.
Dahil dito, gumugugol ng malaki ang pamahalaan sa pagpapaayos sa mga
planta ng elektrisidad. Umaasa ang pamahalaan sa patuloy na pagtitipid ang mga
mamamayan sa enerhiya upang hindi malagay sa alanganin ang kabuhayan at
kaunlaran ng bansa. Nangangamba ang pamahalaan na baka magkaroon ng krisis
kung babagsak ang mga negosyo na gumagamit ng enerhiya.
219

Karamihan sa langis na kailangan sa Pilipinas ay inaangkat pa sa ibang bansa.

Mahalaga ang pagtitipid nito sa iba pang enerhiya. Ang pagtitipid ng enerhiya ay
maaaring isagawa sa sumusunod na mga paraan:

Huwag iwanang nakabukas ang anumang kagamitang de-kuryente.

Iwasan ang pagbubukas-sara ng mga lutuang de-kuryente. Ihanda ang
lahat bago magluto. Gumamit ng lutuang pantay ang apoy. Kapag kumukulo na ang niluto, hinaan ang apoy sa kalan.
Huwag hayaang kumapal nang labis ang yelo sa freezer ng refrigerator.
Iwasan ang madalas na pagbubukas-sara nito.
Iayos ang lahat ng pupuntahan upang maiwasan ang pagpaparoot parito
ng sasakyan.
Ang anumang kasangkapan tulad ng telebisyon, electric fan, radyo, at
maging mga ilaw ay isara pagkatapos gamitin.
Ugaliing maglakad na lamang kung malapit lang ang patutunguhan.

Nadarama natin ang pagtaas ng halaga ng langis sa lahat ng bansa sa daigdig.

Ang pagdarahop sa langis ang dahilan ng maraming kakulangan ng mga papaunlad
na bansa tulad ng Pilipinas. Ang United States ay isang napakaunlad na bansa
dahil ito ay may sariling pinagkukunan ng langis. Ngunit dahil sa lawak nito at
bilang ng mga taong naninirahan dito, ang mga Amerikano ay gumagawa ng paraan
upang palawigin ang panahon ng pakikinabang nila sa kanilang langis. Ang mga
bansang Arabe ang may hawak ng langis sa daigdig. Sila ang pinakamayaman sa
mineral na ito. Ang Pilipinas ay nagsisikap na tumuklas ng mga mina ng langis sa
ilang lugar sa Pilipinas, tulad ng Palawan, sa tulong ng isang kompanyang Arabe.
Kaalinsabay sa pagtitipid sa kuryente ay ang pagtitipid sa tubig. Kung panahon
ng tag-init, nararanasan ng maraming pamayanan ang mahinang dating ng tubig
dahil sa pagbaba ng mga ipong tubig sa mga bukal at imbakan.
Ang tubig ay buhay. Hindi maaaring mabuhay ang tao kung walang tubig.
Hindi mabubuhay ang tao nang maginhawa kung walang enerhiya. Kailangan
gamitin ang mga ito nang maayos.
Isagawa mo
Ipaliwanag nang ayon sa iyong paniniwala.
1.
2.
3.
4.

Bakit mahalaga ang pagtitipid ng enerhiya?

Paano mo maipakikita ang pagtitipid sa inyong tahanan? Sa paaralan?
Bukod sa enerhiya, ano pa ang dapat mong tipirin? Paano?
Anong paraan ang isinasagawa ng pamahalaan upang magkaroon ito ng
pinagkukunang langis sa hinaharap? Bakit?

220

Bigyang pansin at suriin

Ang pagsisikap ng pamahalaan na mapaangat ang ekonomiya ng bansa ay

hindi matatamo kung hindi tutulong ang mga mamamayan.
May pananagutan ang bawat mamamayan sa tamang paggamit ng enerhiya
at tubig.
Ang pagtitipid sa enerhiya ay makatutulong upang di-gaanong umasa ang
bansa sa pag-angkat ng langis.
Tipirin ang paggamit sa mga pinagkukunang-yaman upang matagal na pakinabangan ito ng mga tao.
Subukan mo

Suriin ang bawat parirala sa ibaba. Lagyan ng tsek kung ito ay nakatutulong
sa pagtitipid ng enerhiya. Gawin ito sa iyong notebook.
_____ 1. Pagsikat ng araw, patayin ang mga ilaw sa loob ng bahay.
_____ 2. Bago magluto, ihanda ang lahat ng mga kailangan.
_____ 3. Kapag kumukulo na ang niluluto, hinaan ang apoy sa kalan.
_____ 4. Linisin ang refrigerator tuwing sobrang makapal na ang yelo.
_____ 5. Ugaliing maglakad, malayo o malapit man ang pupuntahan.
_____ 6. Ugaliing patayin ang mga electric fan pagkatapos gamitin.
_____ 7. Iwasan ang madalas na pagbubukas-sara ng refrigerator.
_____ 8. Huwag bubuksan ang refrigerator pag maraming laman na
imbak na pagkain.
_____ 9. Hindi kailangang tipirin ang paggamit ng tubig kapag tag-ulan.
____ 10. Sa magdamagang ilaw, gumamit ng bombilyang may mababang konsumo
sa kuryente.
Kaya mo ito!
1. Ipakita sa pamamagitan ng poster kung paano magtitipid sa enerhiya.
2. Gumawa ng mga slogan tungkol sa wastong pagtitipid ng enerhiya.
Basahin sa klase ang ginagawa mong slogan.

221

Aralin 52

Pagpapanatili at Pagpapaunlad
sa Kultura ng Bansa

Magsimula ka
Makinig sa isang
tape na naglalaman ng
mga katutubong awitin
mula sa mga mang-aawit
na Pilipino.
Ano ang nadarama
mo kung nakikinig ng
awiting
Pilipino?
Maipapaliwanag mo ba
ang damdaming ito?
Ang Pilipinas ay may
Ang mga Pilipino ay may mataas na antas ng kultura na sariling kultura na iba sa
umaani ng paghanga mula sa mga taga-ibang bansa.
kultura ng ibang bansa.
Ang musika ay bahagi ng
ating kultura. Marami tayong mang-aawit na nakilala sa maraming bansa.
Makapagbibigay ka ba ng mga pangalan ng mga kababayan nating sikat sa musika?
Alamin mo
Ang Pilipinas ay kilala sa maraming pagdiriwang. Magbigay ka ng halimbawa
ng mga pagdiriwang na tatak Pilipino.
May kasabihan na ang kultura ay siyang salamin ng kaluluwa ng isang bansa.
Ang kulturang Pilipino ay binubuo ng mga awit, panitikan, sayaw, sining,
pagdiriwang, at kaugalian. Ang mga saloobin ng mamamayan ay bahagi rin ng
kultura.
Ang kulturang Pilipino na pinasimulan ng ating mga ninuno ay nalinang sa
paglipas ng panahon. Ang kulturang maunlad ay salamin ng bansang maunlad din.
Isa sa unang hakbang na ginawa ng pamahalaan ay ang pagtatakda ng mga
batas sa pangangalaga sa ating pamana ng lahi. Ang Sec. 14, 15, 16, 17, at 18 sa
Artikulo 14 ng Konstitusyon ay nagsasaad na ang sining, panitikan, at iba pang
bahagi ng kulturang Pilipino ay tangkilikin, pangalagaan, at paunlarin ng pambansang
pamahalaan. Ayon sa Konstitusyon, lahat ng yamang-pangkultura ay isasailalim
sa pangangalaga ng pamahalaan. Tiyaking ang lahat ay mayroong pantay na
pagkakataon sa pag-unlad na pangkultura.
Itinakda ng pamahalaan na ang Pambansang Museo ang opisyal na lagakan
ng mga pamana ng ating lahi. Dito nananatili ang mahahalagang kagamitan at
kasangkapang ginamit ng ating mga ninuno at mga dakilang bayani ng Pilipinas.
222

Bilang pagtataguyod sa batas na ito, naglulunsad ang pamahalaan ng ibat

ibang programa at proyekto sa pagbabalik-anyo ng mga makasaysayang pook at
mga gusali. Kabilang dito ay ang Fort Santiago sa Intramuros, Mabini Shrine sa
Tanauan, Batangas, Rizal Shrine sa Dapitan, at iba pang pook. Ang mga pook na
ito ay isinailalim sa Department of Tourism. May mga bagay na pambansang
yamang pangkultura tulad ng Simbahan ng Bacarra ng Ilocos Norte, San Agustin
ng Maynila, at sa Las Pias na kinaroroonan ng Bamboo Organ ang inihayag na
bahagi ng ating kultura.
Ipinagbabawal ang pagsira, paggawa, o pagbabago sa mga antigong bagay
na walang pahintulot ng pamahalaan. Samantala, ang Atas ng Pangulo Blg. 188 ay
naglalayon na ipakilala sa ibang bansa ang materyal na kultura ng Pilipinas. Ang
Philippine House Center sa New York, United States ay nagtatanghal ng mga
kagamitang yaring Pilipino at mga impormasyon tungkol sa Pilipinas.
Isagawa mo
Humanap ng kapartner at sagutin ninyo ang mga tanong. Saan kayo magkatulad
ng sagot?
1. Paano nililinang ng pamahalaan ang mga yaman ng ating lahi?
2. Anu-anong mga batas ang sumakop sa pangangalaga ng kulturang Pilipino?
3. Anu-anong mga ahensya ang nag-aalaga sa yamang pangkultura ng Pilipinas?
Bigyang pansin at suriin

Kinikilala sa maraming bansa ang katangi-tanging kakayahang pangkultura

ng mga Pilipino.
Ang pamahalaan ay nagsisikap na mapanatili at malinang ang kulturang
Pilipino.
Dapat nating suportahan ang lahat ng magagandang proyekto upang malinang ang ating sariling kultura.
Subukan mo

Ilista sa iyong notebook ang mga hinihingi.

1-7 Mga halimbawa ng pamanang kultura ng Pilipinas
8-10 Ahensya ng pamahalaan na nangangalaga sa mga kulturang Pilipino
11-13 Mga pook na inihayag na pambansang dambana sa kulturang Pilipino
14-16 Mga simbahang itinuring na yaman ng lahi
Kaya mo ito!
Pag-aralan mo ang isang katutubong awit at iparinig sa klase. Hikayatin ang
mga kamag-aral na sama-samang umawit ng awiting katutubo.
223

Aralin 53

Paglutas ng mga Pambansang Suliranin

Magsimula ka
Magmasid ka sa iyong kapaligiran. Pagmasdan ang mga tao sa kanilang
paggawa. Ano ang napapansin mo?

Ang malinis at maayos na pamumuhay ay tanda ng magandang

kalusugan ng mga mamamayan.

Alamin mo
Magiging matatag ang isang bansa kung ang mga mamamayan ay nagkakaisa
at nagtutulungan. Ang maging matapat sa Republika ng Pilipinas ay isang
pangunahing tungkuling dapat gampanan ng mga mamamayan.
Ang bawat isa sa atin ay dapat maging masigla sa mga gawaing pambayan.
Dapat nating alamin ang mga pangyayari sa loob at labas ng ating bansa. Dapat
nating malaman ang mga pangangailangan ng mga kababayan natin, mga suliranin
ng ating bayan, at ang mga ginagawa ng pamahalaan upang lutasin ang mga ito.
Dapat tayong makinig ng radyo, manood ng telebisyon, at magbasa ng mga
pahayagan. Dapat tayong dumalo sa mga pulong ng barangay upang malaman
natin ang mga nangyayari sa ating kapaligiran.
Ang ating pamahalaan ay sinisikap na malutas ang mga suliraning nagiging
balakid sa ating pambansang kaunlaran. Ngunit hindi kayang lutasin ng pamahalaan
ang mga suliraning ito kung hindi makikipagtulungan ang mga tao. Kailangang
tumulong din ang mga Non-Government Organizations (NGO).
224

Ang Pilipinas, tulad ng mga

bansang umuunlad (developing) ay nagnanais na balangaraw ay maihanay sa mga
bansang mayaman at maunlad
tulad ng United States, Great
Britain, Germany, at Japan.
Lahat ay ginagawa ng
pamahalaan upang maiangat
niya ang kaunlarang pambansa.
Ngunit may mga suliraning Ilan sa mga pangunahing suliranin ng bansa
panlipunan na pumipigil o
nagiging balakid sa minimithing kaunlaran, at ang paghanap ng kalutasan sa mga
balakid na ito ang magbibigay-daan marahil upang maipagpatuloy ang hinahangad
na kaunlaran.
Pagmasdan mo ang mga suliranin ng bansa na napapaloob sa larawang nasa
kahon. Anu-ano ang mga suliraning inilalahad sa pagsisimula sa araling ito?
Sumasang-ayon ka ba na ang mga ito ang siyang pumipigil sa pag-unlad ng ating
bansa? Ipaliwanag mo.
Paggamit ng Bawal na Gamot (Drug Abuse)
Ang labis na paggamit ng bawal na gamot ay isa sa pangunahing suliraning
panlipunan ng ating bansa sa kasalukuyan. Araw-araw ay naririnig at nababasa
ang ibat ibang krimen na pinapaniwalaang may kaugnayan sa pagkagumon sa
bawal na gamot. Ang mga taong sugapa sa bawal na gamot ay apektado ang isip
at walang nakikilala kapag sila ay lango o lasing na. Nagiging pasanin sila ng mga
magulang at ng lipunan. Ang pangangailangan nila ng pantustos sa kanilang bisyo
ay tila walang hangganan.
Sa kasalukuyan, pinag-iibayo ng ating pamahalaan ang pagsugpo at pagsupil
sa paggamit ng bawal na gamot. Nakikiisa rin ang ibat ibang ahensiya at mga
samahang-sibiko sa pagsugpo dito. Upang malibang ang mga kabataan, may mga
programang pang-isports na inilunsad.
Dati-rati ay mga kabataang mayayaman lamang ang nagiging biktima. Ngayon,
base sa ulat ng Dangerous Drug Board (DDB), maging yaong mga walang
hanapbuhay, manggagawa, propesyonal, at mag-aaral ay gumagamit na rin ng
bawal na gamot.
Pang-aabuso sa Bata (Child Abuse)
Halos araw-araw, laman ng mga balita ang pang-aabuso sa mga bata.
Dumarami ang kaso ng mga batang inaabuso. Ang pang-aabuso sa bata ay
tumutukoy sa pagmaltrato, maging ito man ay habitual o hindi.
225

May mga batang nagkakaroon ng hindi magandang karanasan sa kamay ng

mga kalalakihan dala ng kanilang kahinaan o kawalan pa ng hustong pag-iisip.
Dahil sa matinding takot, di nila magawang isumbong ang mga taong nagsamantala
sa kanila.
May mga batang naging biktima rin ng kalupitan ng mga nakatatanda. Kahit
mga menor de edad pa lamang, pinagtatrabaho na sila ng mahabang oras at ang
pasahod sa kanila ay barya-barya lamang. Ang mga lugar na kanilang
pinatatrabahuhan ay marumi, walang maayos na palikuran at tulugan, at pati pagkain
nila ay hindi makatao. Ang mga batang manggagawa ay pagod at malnourished
o kulang sa masusustansyang pagkain.
Kabilang sa mga karapatang pantao ng mga kabataang Pilipino ay ang
pagkakaroon ng maayos na tahanan, maayos na kasuotan, sapat na pagkain, at
pagkakataong makapag-aral. Ngunit dahil sa wala ring hanapbuhay ang maraming
mga magulang, kulang na kulang sa sapat na pangangailangang dapat matamasa
ng kanilang mga anak.
Maraming mga bata ang nangangailangan din ng atensyong medikal kapag
nagkakasakit. Dala nang kakulangan sa salaping panustos sa pagpapagamot,
nagtatagal ang kanilang pagkakasakit na kung minsan ikinamamatay ng marami.
Upang mapangalagaan ang sarili sa pang-aabuso, iwasan ang pakikitungo sa
taong hindi kakilala, laging lumakad na may kasama, at huwag umuwi sa alanganing
oras ng gabi. Higit sa lahat, magsumbong sa kinauukulan kung inabuso.
Krimen
Naglipana sa maraming bahagi ng bansa ang maraming kriminal: kidnapper,
swindler, magnanakaw, mamamatay-tao, rapist, at iba pang masasamang elemento.
Malaking suliranin pa rin ang terorismo o pagpapabagsak sa pamahalaan. Kung
minsan ay nasasangkot din ang mga nag-AWOL (Absence Without Official Leave
o pagliban nang matagal sa trabaho nang walang anumang pasabi) na sundalo at
mga tiwaling pulis.
Ang mga suliraning ito ang dahilan ng pagkatakot ng mga turista na bumibisita
sa ating bansa at pag-alis ng mga dayuhang negosyanteng namumuhunan sa ating
bansa.
Ang mga isyung ito ay totoong nakakasagabal sa kaunlaran ng ating bansa at
nagiging kasiraan sa magandang imahe ng mga Pilipino.
Isagawa mo
Ibigay ang iyong sagot sa mga sumusunod na tanong.
1. Bakit nagugumon ang maraming matatanda at kabataan sa bawal na gamot?
Paano ito masusugpo?
2. Anu-ano ang dahilan ng child abuse o pang-aabuso sa bata?
3. Kailan masasabi na may nangyayaring child abuse?
226

4. Anu-anong klase ng krimen ang naglipana sa Pilipinas? Paano ito

nakakasagabal sa pag-unlad ng bansa?
Bigyang pansin at suriin

Ang ilan sa mga dahilan ng mabagal na pag-unlad ng ating bansa ay mga

isyung drug abuse, child abuse, krimen, at iba pa.
Ang pagtutulungan ng pamahalaan at mamamayan ay siyang solusyon sa
mga suliranin at balakid sa pag-unlad ng bansa.
Maraming proyekto ang mga pambansang ahensya ng Pilipinas upang
maisakatuparan ang hinahangad na kaunlaran.
Subukan mo

Sabihin mo kung tama o mali ang kaisipang ipinahahayag.

1.
2.
3.
4.

Ang taong gumon sa bawal na gamot ay walang nakikilala kung lasing.

Ang bawal na gamot ay nakasisira sa pag-iisip.
Magiging pasanin ng mga magulang ang mga gumagamit ng droga.
Ang mga anak ng mayayaman lamang ang maaaring magumon sa bawal na
gamot.
5. Nag-iisa lamang ang ahensya ng pamahalaan na nagtataguyod ng laban sa
mga bawal na gamot.
6. Ang kaunlaran ng kaalaman ng mga kababaihan ang nagiging dahilan ng pangaabuso sa kanila.
7. Kadalasan, ang pang-aabuso sa mga bata ay isinasagawa ng taong nasa impluwensya ng bawal na gamot lamang.
8. Kadalasan, ang takot na magsumbong sa kinauukulan ay dahilan din ng pangaabuso sa mga bata.
9. Upang makaiwas sa pang-aabuso o iba pang krimen, huwag umuwi sa alanganing oras ng gabi.
10. Ang mga krimen sa ating bansa ay walang epekto sa larangan ng turismo.
Kaya mo ito!
1. Gumawa ng mga slogan na nagpapahayag ng pagbabawal sa paggamit
ng bawal na droga. Ipaskil sa silid-aralan.
2. Gumawa ng mga poster na nagpapakita ng kampanya sa pagbabawal ng
paggamit ng bawal na gamot.
3. Sumulat ng isang sanaysay sa paksang napili mula sa alinman sa mga
sumusunod:
a. Gamot na Bawal: Salot ng Lipunan
b. Kabataan: Pag-asa ng Bayan
c. Kababaihan: Kaagapay sa Kaunlaran
227

Aralin 54

Mga Proyekto sa Paglutas

ng Pambansang Suliranin

Magsimula ka
Kung tumitingin ka sa iyong paligid, may nakikita ka bang mga bagay na
nagpapakita ng pag-unlad? Ipaliwanag mo ang kahulugan ng larawan.
Ang pamahalaan ay
nagtataguyod ng ibat
ibang
programang
nagpapalakas
at
nagpapaunlad
sa
kakayahan ng tao. Ang
mga programang ito ay
hindi lamang pangekonomiya kundi para
din sa kapayapaan,
kaayusan, at kagalingang panlipunan.

Alamin mo
Ang administrasyon ng bawat naging pangulo ng bansa ay may mga programang
pangkaunlarang ipinatutupad tungo sa paglutas ng mga pambansang suliranin.
Upang may direksyon ang pagpapatupad ng mga programang ito, inihahanda ang
tinatawag na Planong Pangkaunlaran ng Pilipinas at dito ipinapaliwanag ang
pananaw at mga patakarang panlipunan o pangkabuhayan ng pangasiwaan. Ito
ang plano na isasakatuparan upang matamo ng Pilipinas ang katayuan ng bagong
industriyalisadong bansa sa susunod na daan taon.
Maraming mga gawain at programa na maaaring gawin upang malutas ang
suliraning pambansa. Bawat Pilipino ay dapat kumilos at makilahok upang makamit
ang pambansang kaunlaran.
Ilan sa mga pagpapaunlad ng antas ng pamumuhay ay ang pagtugon sa mga
pangunahing pangangailangan ng tao, maituon ang mga pangunahing paglilingkod
sa mga sektor na higit na nangangailangan, at maitaguyod ang yamang-tao tungo
sa pandaigdig na kumpetisyon.
Kinikilala sa planong pangkaunlaran ang pangangailangan ng lipunan at
pamayanan. Dahil dito, may layunin na magpatayo ng mga bahay para sa mga
pamilyang maliliit ang kita. Hinihikayat din ang tulong ng pribadong sektor upang
mabigyan ng pagkakakitaan ang mga mahihirap.
Itinataguyod din sa plano ang mga paglilingkod ukol sa pag-iwas sa mga sakit,
paggamit ng mga tradisyunal na gamot, at iba pang tradisyunal na teknolohiya,
pagpapalaganap ng kaalaman sa nutrisyon, at pangangalaga sa kalusugan ng mga
ina, sanggol, at gayundin ng matatanda.
228

Pagpapaunlad ng Industriya
Itinataguyod sa Plano ng Administrasyon ang mga industriya ng mga kasuotan,
bulaklak, paghahayupan, elektronika, pagkain ng hayop, mga sariwa at pinrosesong
prutas at gulay, mga laruan, kagamitan sa bahay, produktong pampangisdaan, at
produktong metal para sa konstruksyon.
Pagpapaunlad ng Imprastraktura
Layunin ng sektor ng imprastraktura na mapaunlad ang transportasyon,
komunikasyon, patubig, sistema ng pagkontrol sa baha, sistema ng patubig,
sanitasyon, mga paaralan at klinika, at elektrisidad para sa mga tahanan at bahaykalakal.
Pangunahing layunin ng pamahalaan kaugnay ng transportasyon ang maipaayos
ang mga daan, tulay, at iba pang gawaing-bayan.
Sa Metro Manila, ang pagpapaunlad ng transportasyon sa pamamagitan ng
pagpapatayo ng Light Rail Transit (LRT), expressway, at fly-overs ay
naisakatuparan.
Layunin din ng Plano na pag-ibayuhin ang pagpapatupad ng National Reconciliation Development Program (NRDP) at programang pangkapayapaan upang
matiwasay ang kabuuan ng kapaligirang pambansa.
Mahalagang yaman ng bansa ang mga tao o mamamayan. Sila ang inaasahang
magtatanggol sa teritoryo at soberanya ng ating bansa. Sila rin ang inaasahang
mangangalaga ng ating pinagkukunang-yaman upang hindi mapagsamantalahan o
angkinin ng mga dayuhan.
Pinangangalagaan ng ating pamahalaan ang pamilya bilang sandigan ng bansa.
Sila ang dahilan kung bakit maraming proyekto ang pamahalaan upang mapaunlad
at maiangat ang antas ng kanilang pamumuhay.
Ayon sa ating Saligang Batas, Artikulo XV, Seksyon 3, karapatan ng pamilya
na magkaroon ng tiyak na kita o mapagkakakitaan. Ang layunin ng ating batas ay
makapamuhay nang maayos, malusog, at maligaya ang magkaanib na pamilya na
siyang bumubuo ng pamayanang Pilipino.
Napakayaman ng Pilipinas sa likas na pagkukunan ng mga sangkap sa
produksyon. Upang lubos na magamit at pakinabangan ng mga mamamayan ang
mga ito, kailangang gumamit ng makabagong teknolohiya sa industriya. Kung
magkagayon, ito ay magkakaloob ng mga hanapbuhay sa maraming Pilipino.
Isagawa mo
Ihanda mo ang iyong sagot sa mga tanong na ito.
1. Paano mapauunlad ang antas ng pamumuhay ng mga mamamayang mahihirap?
2. Kaalinsabay ng suliranin sa pabahay, anu-ano pang programang mayroon sa
planong ito?
229

3. Sa pagpapaunlad ng industriya, anu-ano ang mga hakbang na isinagawa ng

pamahalaan sa ilalim ng plano?
4. Ang pagpapaunlad ng imprastraktura ay nangangailangan ng malaking pondo
kaya paano maisasakatuparan ito ng ating pamahalaan?
Bigyang pansin at suriin

Kailangan ang mahusay na programang magpapaunlad sa imprastraktura

sa ating bansa. Sa tulong ng makabagong teknolohiya sa transportasyon
at komunikasyon, madaling maihahatid ang serbisyo at impormasyon na
mahalaga sa pambansang kaunlaran.
Ang mataas na antas ng pambansang kaunlaran ay siyang minimithi ng
ating pamahalaan.
Subukan mo

Basahin ang mga sumusunod na gawain at sabihin kung saang kolum naaangkop.
1. _________ Paggamit ng tradisyunal na gamot
2. _________ Pag-aayos ng mga daan
3. _________ Pagpapaayos ng mga ilaw-trapiko
4. _________ Pagbibigay ng sistema ng telepono
5. _________ Pagpapalaganap ng kaalaman sa nutrisyon
6. _________ Pagproseso ng prutas at gulay
7. _________ Produksyon ng metal para sa konstruksyon
8. _________ Paghahayupan
9. _________ Pagpapairal ng pagpapahalagang moral
10. _________ Pagpapalawak ng sistema ng expressway
III
I
II
Pagpapaunlad ng
Pagpapaunlad ng Pagpapaunlad ng
Imprastraktura
Tao
Industriya
Kaya mo ito!
1. Gumawa ng poster tungkol sa sumusunod na kategorya ng pagpapaunlad:
a. edukasyon
c.
pamilya
b. kalusugan
d.
pabahay
2. Sumulat o lumikha ng mga kasabihang angkop sa sumusunod na mga salik ng
pambansang kaunlaran. Maging huwaran o gabay mo ang sumusunod:
a. Sa pamamagitan ng edukasyon, ang mga mamamayan ay nagkakaroon ng
mataas na antas ng kaalaman.
b. Ang malusog na mamamayan ang tunay na larawan ng maunlad na bayan.
3. Ang sandigan ng mayamang bayan ay ang kanyang mga mamamayan.
4. Sa kaunlarang pambansa, nangunguna ang pamilya.
5. Mahalaga ang tungkulin ng mga kababaihan sa pambansang kaunlaran.
230

Talahuluganan
adhikain mithiin, ninais, layunin
Allah Bathala o Diyos ng mga Muslim
ari-arian pag-aari, sariling lupa, o mahahalagang gamit atbp.
bansang Arabe mga bansang ang mga mamamayan ay nagsasalita ng
wikang Arabiko ilan sa mga ito ang Saudi Arabia, Ehipto, Moroco, atbp.
bansang maunlad mga industriyalisadong bansa tulad ng United States,
Great Britain, Japan, atbp.
bansang papaunlad patuloy nitong isinusulong ang pag-unlad sa larangan ng
kabuhayan, kultura at pulitika. Layunin nito na mapatatag ang katayuan ng
pamumuhay ng mga mamamayan upang isulong ang pagsasarili at
kapangyarihan bilang isang bansa.
bansang Sosyalista ang mga bansang naniniwala sa simulain ng sosyalismo
kung saan ang lahat ng pangunahing industriya, komunikasyon, at paaralan ay
nasa pangangasiwa ng pamahalaan.
batas militar batas na ginagamit ng isang bansa o lugar para sa panahon ng
kaguluhan, mga sundalo ng bansa ang ginagamit upang makontrol ang lumilikha
ng kaguluhan at mapangalagaan ang kapanatagan ng nakararami
dayuhan taga-ibang bansa
diktadura pamahalaang pinamumunuan ng isang diktador
diplomasya mahusay na pakikitungo
Doktrinang Pangkapuluan itinataguyod upang maging malinaw ang hangganan
ng Pilipinas
ekwador likhang isip na guhit na naghahati sa daigdig sa dalawang magkatulad
na bahagi
globo bilog na modelo ng mundo na ginagamit upang makita ang ibat ibang
lugar at lokasyon ng mga bansa sa daigdig
heograpiya pag-aaral tungkol sa kaugnayan ng katangiang pisikal ng lupa at ng
mga gawain ng tao
imigrasyon pandarayuhan sa ibang pook o bansa
inflation pagtaas ng presyo ng mga bilihin at pagbaba ng halaga ng salapi
imprastraktura mga pasilidad tulad ng kalsada, paaralan, tulay, at iba pang
gamit sa pamayanan
insentibo gantimpala, pabuya
International Date Line isang guhit na makikita sa silangang longhitud mula sa
prime meridian hanggang 180th meridian
Islam pananampalatayang itinatag ni Mohammad
isyu paksang pinagtatalunan
kahalagahan kabuluhan, kapakinabangan

231

kaingin pagsunog ng kakahuyan upang makapagsaka

kapuluan lupon ng mga pulo
kapus-palad walang swerte, kinakapos
katipunan kapisanan, samahan ng mga Pilipinong naghimagsik laban sa mga
Espanyol
katiwalian anomalya
Konstitusyon Saligang Batas, pangunahing batas na batayan ng bawat batas
na ipapatupad ng bansa
Koran bibliya ng mga may pananampalatayang Islam
kumbensyon kapulungan, pagtitipon
lahi lipi, angkan
mahistrado hukom, huwes
makabayang Pilipino Pilipino na mapagmahal sa kapakanan ng bayan
mapa patag na larawan ng mundo
mapang pisikal mapang nagpapakita sa mga anyong lupa at tubig ng isang
lugar
monopolyo pagkamkam, pagsasarili
nag-aayuno - hindi kumakain ng ilang tanging pagkain dahil sa mga kaugaliang
pangrelihiyon
nakisalamuha nakihalubilo, nakitungo
ordinansa kautusan
pagsasanib pagsasama
pagtataguyod pagtangkilik, pagsuporta
rehiyon pagkakahati ng mga lalawigan
sedisyon panunulsol laban sa pamahalaan sa pamamagitan ng salita o aksiyon
soberanya kalayaan at karapatan ng isang bansa
teritoryo hangganan at sakop ng bansa
Tboli etnikong pangkat na matatagpuan sa timog Cotabato
tinatamasa nararanasan, nakakamit
topograpiya pisikal na katangian ng ibabaw ng mundo

232

Talasanggunian
Agoncillo, Teodoro A., et al., History of the Filipino People, (R. P. Garcia
Publishing Co., Quezon City, 1977).
Agoncillo, Teodoro A., Pilipinas Kong Mahal, Isang Kasaysayan, (Communication, Manila, 1987).
Agoncillo, Teodoro A., Kasaysayan ng Bayang Pilipinas 4th Edition, (R. P.
Garcia Publishing Co. Inc., Quezon City, 1984).
Agpaoa, Fe A., Focus on Philippines, (Golden Art Printing Corporation, Quezon
City, 1979).
Balgua, Clay A. Bayan kong Minimithi: Pilipinas 6, (Miranda BMM Publications Sampaloc, Manila, 2000).
Garcia, Lysander, Violence, Fraud in Snap, (Philippine Daily Inquirer, Tomo 1,
Blg 62, Pebrero 8, 1986).
DECS, Ang Pilipino sa Pagbuo ng Bansa, Manwal ng Guro sa Heograpiya,
Kasaysayan at Sibika sa Ikaanim na Baitang Unang Edisyon, (Instructional Materials Corp., 1988).
Mercado, Monina A., (Patnugot) An Eyewitness History: People Power to
Philippine Revolution of 1986, (The James B. Reuter S.J. Foundation,
Manila, 1987).
National Statistics Office, Population Data, (Quezon City, 2000).
Ruadap, Ma. Violeta E., Heograpiya, Kasaysayan at Sibika at Kultura ng
Bansang Pilipinas, (St. Augustine Publications Inc., Sampaloc, Manila, 2001)
Sanchez, Custodia A., Contemporary Social Problems and Issues, (Golden Art
Printing Corporation, Quezon City, 1979).

233