i

ANALECTA TACITEA
'a.

lit.

J.
hum.

HARTMAN

J.
dr.

in

Univ. Lugd. Bat. Prof. Ord.

LUGDUNI BATAVORUM
E.

J.

BRILL.
1905

\\ ^ ^^ ^i a -p,
f''-'.R

Vh

4 1856

l^OF

1057280

TYPIS E.

J.

BRILL.

VIRIS DOCTISSIMIS AMICISSIMIS

I.

H.

W.

HOLWERDA, H. M. Leopold,

C.

K. Capel,

Pesch,
C.

I.

W. M. de

I.

VOrtheim,

W. A. DE HoEST,

I.

G.

van

Visser,

Albers, L. Rank, H. D. Verdam,

VAN DER LOEFF, K. SNEYWERFF,

DERS DE VOGEL, W.

A. RUTGERS
H. BO_SSCHER,
/ "
.

W. F. Kaiser, G. Piepers,
I. VAN Vliet, P. C. Peltenburg,
sociis fidelibus,

adiutoribus strenuis, censoribus prudentibus

hic liber

monimentum

laboris

una peracti

vinculum perpetuae amicitiae

esto.

Lugduni Batavorum mense Octobri A. mdccccv.

et

I.

Eduardus

Wolfflin,

cum

per longam

simis ingeniosissimisque ad

iam de nostra arte meritus

annorum seriem

doctis-

Tacitum annotationibus praeclare

hoc ipso anno splendidam

esset,

atque insperatam huic scriptori

attulit

lucem

et

sic

ab

iis,

Tacitum legunt,

incubonem quendam, quo nimis diu

opprimebantur, fugavit demonstrando
Plutarchum in

qui

Galbae

vitis

et

Othonis scribendis Tacito auctore usum

'),

Rideat hic forsan Pulfennius ingens et praeclarum, hercle",

exclamet inventum, tantisque laudibus dignum! Quasi vero

qnidquam nostra
vetustae

scire intersit uter

chartae,

illae

sunt quae legantur,

exscripserit.

Quodsi

quod dubitamus, omnino dignae

id

res

utrum

inde

discamus et

curemus! Contenti esse possunt

facta,

cetera ne

et Tacitus et Plutarchus

si

nostra aetas legere eos dignatur".

At

qui

aliter se

hisce

in

studiis

vitae

rem habere expertus

posuit tabernacula longe

novit.

Quamdiu enim

regnavit

quam nunc denique refutavit Woelfflinius, incredibilem

quandam rem pro vera accipere cogebamur, qua tandem
opinio,

ahquando
regnavit
ditos

nos

illa:

i)

satis

gaudere

non possumus.

summa

Et

prae-

quorum imperiosa decreta philologorum

affecerant terrore metuque ut hiscere auderet

auctoritate,

vulgus tanto

In

bayer.

Hberatos

propugnatores enim habuit viros

Sitzungsberichten der philos.-philol. und der

Academie der Wissenschaften 1901 Heft I".

histor. Classe der kgl.

nemo. Quae
Tacitus

quomodo

res

Plutarchus

et

se habuerit paucis narrare iuvat.

enarranda

in

Galbae Othonisque

permulta habent communia, non solum

historia

vix dicere opus

id

etiam rerum narratarum

res factaque, sed

dispositionem, orationis lumina, sententias et quid non

si

nobis licuisset sumere id quod sponte se

scriptorem ex historiis

At

ipsum

id

severissima

republica Hterarum

debebat

ofifert

incommodi

sumere

vitarum

nihil

fuisset.

vetabamur,
stoHdique

stulti

nisi

Hic

quae
et

in

hospites dici veUemus, persuasum nobis

communi

lege

minabatur poenas:

gravissimas

esse

hausisse

quod

fonte

hausisse

et

historicum

et

biographum.
Ita

de Plutarchi quidem laudibus

nihil

enim multa sumsisset ab aHo, suus

ahbi

Othonem
verat,

aHqua

continua

in

ei

demebatur: quamvis

perstabat honor: quae

Galbam

invenerat ad

historia

et

pertinentia, ea excerpta sic digesserat, sic adorna-

proposuerat ut iustae evaderent Vitae, eleganter

sic

perscriptae

putandus qui honesto HberaHque

artifex ergo erat

labore laudabiHter esset perfunctus.

At misero Tacito nihil restabat quod proprium haberet

suumque. AHunde erat mutuatus cum rebus verba, cum verbis elocutionem, cum elocutione lumina et ornamenta. Non
artifex

erat

homo

Hber

sed

operarius,

Neque unquam, quamdiu

sed servus.

vindicavit in Hbertatem.

ea

runt

etiam

non scriptor sed Hbrarius, non

Non enim

in Historiis

scripsit, se

solum occur-

quae Tacito communia sunt cum Plutarcho, sed

in ultima

parte Annalium eiusmodi aHquid invenitur

^).

Ergo ab eo inde tempore cum primum animum ad scriben-

dum

appuHt, usque ad iUud quo ingens suum absolvit opus

describere poterat
,,Crede,

i)

Adii.

altius

non sapiebat.

non quidem quia absurdum sed quamvis

XV, 72

coU.

cum

Plut. Galb.

c.

9.

tibi

absur-

dum

videatur" sic edicebant

penes quos

viri docti,

imperium esse videbatur: habemus enim

quidquam suo

mus

standum

summum

quod quemquam

id

arbitratu vel facere vel opinari vetabit, habe-

meHora tandem

discere

LEGEM

putas

iudicio

incipe
!"

quisquis

lam

tuo

legis

illo

tibi

audito

vocabulo quis non

f%f/ Kx) 7rs(po(ivjTX.i

l/.kyxv oKvcv

Ug

(pVjVVjq

Ergo

7ra,vTsc.

s7rTvi^a,v

Nam

hercle dura erat

Apud antiquos
ab

nerat,

si

nihil ille

alio,

suum

in

TTSXSKXC?

Of/,/ZX

Nisseni lex cui

illa

quis

scribebat

parendum

quod scriptum iam

mutabat, sed quod invenerat,

transferebat hbrum".

ita

erat.

erat

ut inve-

Adversus sapientiam

illam caelestem

Primus Galhis homo mortales tendere contra

Est oculos ausus primusque obsistere contra.

Anno enim
des

1895 Gaston Boissier

Savants"

inscriptam

Nunc demum

valuisse,

stricto sensu" sit accipienda,

si
si

liberius sit interpretanda,

redit

ridiculi

om-

luce,

animus"

quamquam primo tempore

nondum in clara versamelius quam antea singula

et

extulit Boissier,

tamen iam paulo

discernimus, sensimque intelligimus

in

Journal

populorum aetatumque omnium.

fuisse

postquam hanc facem

et

c. t.

sources de Tacite", qua lepide salseque de-

nunquam usquam

bamur

diario

403 sqq. disputationem inserendam curavit

p.

les

monstravit eiusmodi legsm,

nium

Trtkvv

opinione

illa

de Tacito

atque absurdi.

sit

quantum

in lege Nisseni

fideliter auctores

Unum

exscribente

dabo exemplum, quo

nihil

ad significandum quid censeam aptius videatur.

Tacitus

Vitellium

(H.

I,

fuisse

74)

narrat

aliquamdiu Othonem inter et

quoddam de pace componenda literarum

obfuit magis quam profuit,

commercium, quod tamen paci

nam mox"

(ipsius

haec Taciti verba sunt)

mox

quasi rixantes stupra ac flagitia invicem obiectavere,

neuter falso".

Neuter falso. Nonne

mordax hoc dictum, nonne acre

acerbum, nonne denique vere Taciteum?

monent Nisseniani

lictores

Nolite credere"

nolite hic vel Taciti vel cuius-

quam ^liberum" agnoscere arbitrium". Nam sic se res

Apud Plutarchum hoc de eadem re legitur iudicium:
ob

^sutoic,

yeAolccg

[/,v,

x/jc^oTspoig

7rpo(rijv

Ergo

quam

fonte

6xr6pov tov sTspcv x

xvot^rcog

quaedam

fuit

ubertas,

orationis

Plutarchus reliquit intactam, at Tacitus vocabulorum

maiorem omisit partem

quam

quam

iubebat,

et sic brevis illa nata est sententiola,

tamquam

vos nunc

non enim, quoniam

lex

xx)

^s

habet.

Koi^opovvToc.

ovsi^^yj

communi

in

et

Taciteam

vere

Tacitus voluit, nata ea

sic

laudis,

affirmare

quamquam ne

ausus

est

eam

ita

ipse

quidem quidquam pro

sic

enim

Tacitus enuntiavit".

Taciti

fontibus

neque soluta

tamen primus

absurditates

est

fuit,

detruderet lex

venustissimam

fere

suam doctissimamque concludit disputationem

unquam"

sed quia

est,

hoc mavultis, imprudens neque

si

quidquam inde exspectans

certo

miramini

post multa saecula Nissenius certa erat

concepturus formula. Aut,

Boissier autem,

stulte

quaestio de

neque, ut opinor, solvetur

qui doceret homines ad quas

cives

illa

nimis

modestos.

enim auctore iam confidenter hoc declarare audemus

roquin

qualiscunque Tacitus,

sit

in

sit

Illo

cete-

inquirendo diligens vel

incautus, in enarrando iustus vel cupidus, at habet ingenium

proprium suumque, propriamque eius indolem

Postquam vero

exstitit Woelfflinius, qui egregio ingenii acu-

mine hanc perscrutatus

quae

longis

est

quaestionem, omnia

locorum parallelorum tabulis

student quidquid illum

tinguit

coetu,

refert oratio.

volumina

maxime
illa

Woelfflinii utar dicto aureo,

illa

Tacito

volumina,

adimere

a ceterorum scriptorum dis-

composita a

tam densa

viris qui,

ut ipsius

se circumdant doc-

trinae

nube ut persequi eos possit nemo"

omnia

eleganter,

scriniorum

'),

illa,

inquam,

tamquam
nostrorum decora seponimus, nunquam posthac
si

ita videtur,

ab

opifice exornata

inde exitura.

Exsequias

tempus

Chremeti

quibus

est

commodum

ire,

hem,

est.

man in der Erklarung der erhaltenen Literatur auf Schwierigkeiten

wo ware dies nicht der Fall?), so vermeint man dieselben zu heben,
indem man statt der bestimmten Zahlenwerthe zu x. y. z. fliichtet, und man
rechnel dies zur wissenschaftlichen Forschung, sobald man wegen des Dunkels
i) Stosst

(uud

nicht

mehr

verfolgt

werden kann.

II.

Ad rem quam

felicissimo

acumine perspexit demonstrandam

uno tantum Woelfflinius hoc

Plutarchus latine

nescit,

utitur

et

si

argumento:
Galbae Othonisque

in vitis

aliquid perverse, stulte, ridicule narrat, facillimum est Taciti

vocabula indicare quae

in

errorem

eum

induxerunt.

Sed exemplorum quibus hoc argumentum

Woelfflinio

in

promptu

est copia.

magna

illustret

Sunt disertissima omnia;

duo tamen eorum maximam mihi habere videntur persuadendi vim. Quae

illa

sint

dicam:

Otho, a coniuratis suis vocatus ut se

conferat

praetoria,

ilHs in castra

hoc utitur mendacio quo subitum suum

defendat discessum.

Palatio

cum

Rogatus a Galba cur abeat

respondet a se emi aedes vetustate suspectas, nunc se ab

architecto redemptoribusque exspectari (v. Tac.

Res

est

nostrae

quam maxime

H.

I,

27).

perspicua et e vita sumpta. Si aedes

ahquod gravius ceperunt detrimentum, architectum

quomodo sarciri possint debeantque demonstrat.

Tum autem aut solus rem totam suo periculo in se suscipit
arcessimus;

is

aut opus locat, redimitque illud plerumque vel faber lignarius

vel lapidum structor, sed prius

statuendo pretio graviter erret.

res

quam Otho

singuli fabri

Quid

vero

fingit

leviter

cum

aHis loquitur fabris ne in

nostra

autem consuetudine

tantum discrepat; hic enim

quanto sua pars constet declarant.

Plutarchus?

Othonem

simulasse

dicit

aedes

suspectas

vetustate

deliberandum ut

si

nunc

sibi

cum

architectis

monstrare possit venditoribus.

vitia

excogitari

stultius

Suaviter,

hercle,

vendendo emptorem emunxerit, cum

demonstret quae sint eius vitia. At quod apud

quis in praedio

postea sibi

ille

emptas,

se

quidquam

Potestne
rideat

earum

Tacitum Otho simulat, revera unusquisque paterfamilias cautus

prudensque facere solet

quam

peritis

quanti emere veHt non prius declarat

hominibus cognoverit quae

sibi sit in refi-

ciendo impensa facienda.

Et unde natus
incredibihs

et

redemptorem

et

immanis

est

ille

Plutarchi error? Res est

tamen vera: non solum quid

interesset inter

emptorem nesciebat, sed etiam emendi venden-

dique verba Latina inter se confudit.

Nescio

tamen an hoc exemplo, quamvis evidens

manifestum,

alterum,

quod iam sum

sit

et

prolaturus, in clariore

etiam totam rem ponat luce. In eo autem idoneam, ut ego

censeo, ob causam paulo diutius subsistam.

Quondam, dum Otho cum

amicis, lautis senatoribus, epu-

labatur, gravis ortus est praetorianorum tumultus, cuius haec

causa erat: cohortem

quandam Otho

Ostia arcessiverat eiusque

armandae curam Crispino tribuno praetorianorum mandat.

Is

omnis vitandae

otio enim et spatio opus

conspicitur

discurrunt:

causa, nocte negotium exsequitur:

morae

ei est.

ab uno alteroque
hi

ceteros

At

vix aperto armamentario

milite,

convocant,

qui ebrii in principiis

quorum

armis

aHi

visis

caedis pugnaeque fiunt avidi, aHi proditionem odorantur,

fit

rumor adversus Othonem armari senatorum famiHas: equi

conscenduntur, ad Palatium advolatur. Senatores, qui etiam

apud Othonem discumbunt, vix saevitiam miHtum

Postridie

Otho

de

soHicitos

ipso

Hist.

I,

Quis

80

effugiunt.

in castra venit praetoria et praetorianos

oratione

mitigat

(res

legitur

male

apud Tac.

sqq.).

hisce

auditis

non

inteHigit

nuHas

in

hoc tumultu

fuisse Ostiensis cohortis partes

Illa

utrum eo tempore Ostiae

etiam an in aliquo urbis loco vel

fuerit

prope urbem

sit

deversata non docemur, neque ad hanc quidem narrationem

intelligendam quidquam nostra scire interest. In castris praeoriuntur turbae

toriis

ad urbem, Palatium petunt

hoc

illos

a castris praetoriis, quae sunt

istae,

praetoriani.

Et ne quis miretur

spatium equis emensos, inspiciat Taciti

c.

40 eiusdem

ubi de praetorianis haec narrantur:

libri,

Othoni armari plebem nuntiabatur. Ire praecipites et occupare pericula iubet. Igitur miHtes Romani, quasi Vologaesum
aut

Pacorum

avito Arsacidarum solio depulsuri, ac

peratorem suum inermem

senatu truces

proculcato

plebe,

inrumpunt

Ostia

error

qui

quivis

non im-

trucidare pergerent, disiecta

armis,

rapidi

equis

forum

').

At Plutarchus
tradit,

senem

et

tumultuantes

quantopere

coniicere potest.

illos

advolasse milites

totam perturbet narrationem

At quomodo

natus

ille

est? SciHcet

apud Tacitum legens urbem ac Palatium petunt non inteUexit

Plutarchus hoc dicere
urbis partem atque

auctorem suum:

eam

Graece: viKxmov eU

vertit

tvjv

'Pii/jcvjv

vehicula armis onerantem facit

me

PauHsper
mihi

quid

in

in

eo

certe

non

est ut

ipsi

Woelfflinianum inventum corro-

indignum videtur quod cum legentibus

ipsi

tissimo viro, cognitu ingratum

Suet.

atque Crispinum Ostiae

^).

hoc loco subsistere veHe dicebam:

communicem. Fortasse ne

i) Cf.

petunt

legendo tractandoque acciderit narrabo

eiusmodi enim iUud

boret;

interiorem

ubi Palatium est" et sic ea vocabula

quidem

Woelfflinio, praestan-

erit.

Galba 19: equites quibus mandata caedes erat.

hoc tumultu Ostiensium militum

2) Suetonius O. 8 rectissime in narratione de

mentionem
paulo

facit

sunt

dummodo

nullam,

obscuriora;

De

consilio

sed cur e

inde petita constet.

arma

illa

praetorio

e praetorio

sint

petita

petendi quae narrat

nunc non curamus,

Probe memini et, nisi meminissem,

ipsum exemplar Taciti
quo ,am Gymnasii Amstelodamensis
discipulus usus sum, mihi

multis

signis

interrogativis

me cum primum

sedulo

rem

in

mentem

revocare posset

operam Tacito dare inciperem

in

hoc ipso loco diutius haerere.

Videbar mihi de seditione
quadam cohortis cuiusdam Ostiensis
legere, deinde ob intempestivam plenamque periculi de
imperatore suo sollicitudinem
obmrgari reprehendique ab
Othone videbam

Neque tamen

_ praetorianos.

Ostiensis

mjssos facere poteram; legebam

enim de mihtibus urbem petentibus:
/W^ergoilli venerant
Et quoniam Ostiae in prima
narratione erat facta mentio
illos

Ostia iUos accurrisse mihi

constabat.

versabar

Denique in eodem errore

quo haesisse Plutarchum nunc
scimus omnes

in

Sed quoniam intelhgebam

constare

sic

ceterae narrationis neutiquam

rationem,

iterum iterumque mecum totum

locum
volvebam, donec tandem aliquando
quid Tacitus suo urbem
ac Palattum sibi voluisset
intelligebam.
Multi transierunt 'anni mihique
Professori

commihtonibus meis Tacitus legendus

diebus
satis

domum meam

docti

et

erat.

Academico cum

Vesperi tunc certis

conveniebant literarum candidati,

iuvenes

subacti

iudicii,

ut

suaviter

confabulantes in

Tacito enucleando

mutuam traderemus operam. Ad nostrum

autem locum cum pervenissemus
quid videbam ? Eodem omnes
teneri errore qui mihi olim
tot tantaque exhibuisset
negotia!

Ego vero admodum mihi placebam,

qui tribus verbis urbem

ac Palatium recte vertendis
nebulam illam dissipare possem.
Hic plerique tam efficaci statim

manus dabant

unus

scientiae, at

et alter pertinacior erat:

Plutarchum contulerat, ita ut

tenaci haereret coeno, unde
plantam evellere non auderet.

Ego

vero,

tiari

nolo

cui Plutarchi

tacui:

opponeretur auctoritas, diu

infiquid enim facerem ? Tandem
tamen, re

accuratms pensitata, exclamavi:

Tacitum ergo vertit Plutarchus
et prave vertit .... ergoque
falsissimum esse luculenter apparet

lO

quod

de Tacito Plutarchoque e communi fonte

docti

viri

haurientibus sunt commenti.

Admodum

meo gaudebam, quantique

invento

illud esset

momenti probe intelligebam, Nolebam tamen iam tunc

medium

proferre.

enim

lacet

in

meis spissum anno-

in scriniis

tationum ad Tacitum volumen, accurate digestarum nitideque

perscriptarum

privata

et

illas

lectio

et

illa

cum commiH-

tonibus colloquia mihi suppeditarunt; quotidie fere novi

ali-

quid accedit aut quod olim scriptum est vel emendatur vel

novo

omnia

me

nam diu ex quo

mandare chartis coepi

spes me tenuit aliquando

stabilitur
ista

argumento. Diuque

est

unum

inde aliquid esse compositurum quod

esset totum-

que, iamque Analecta Tacitea Analectis Xenophonteis socia

dabam. Sed
Hic me

illud

aliqunndo longe etiam

incipio

multa quae

quam
unum

vir

habita.

iam tribus paginis

summus

videbatur.

de Woelfflinii

diaria philologica certiorem faciebant

Academia Monacensi oratione

in

legere

remotum

Emo

libellum et

certissima esse

perlectis

nondum tamen

afiferat intelligo,

quid-

video quod tantam habeat persuadendi vim, quantum

illud

argumentum quod ego a commihtonibus meis

coactus inveneram. Pergo igitur idque corde micante; spero

enim

cur hoc reticeam

de Othonis praetorianis impe-

ratoris sui causa tumultuantibus fore silentium,

promitto hoc

laetus

rum

.... nihil

efficere

ut

me exemplum

enim iucundius mihi

eripitur;

est

quam

appareat factum non esse quod

At mox mihi gaudium

iamque mihi

Woelfflinio suppeditatu-

pro

fieri

virili

non

parte

potuit.

quod animo iam praeceperam,

illud,

pagina enim 40 totam rem accurate docteque ex-

positam video.

Ecquid doluisse
dolor

dus

ille

cum

invenerit

me

cessit laetitiae

putas

Paulisper, fateor.

multo

vividiori.

Mox tamen

Nonne enim

iucun-

tanto viro consensus? Et quid attinet quis primus

ahquid,

dummodo

sit

verum

et

aliquam habeat

II

utilitatem

Atque hoc pridem, necdum cognita

me inventum

disputatione, a

licet

pauci sciant, at

memoria. Mihi vero non mediocriter inde

enim

credere

operam

Ad

crescit fiducia; sic

me

antiquis

iucunda

illa

et

dare

scriptoribus.

Tacitum

me

(TvvsfjLTrTUfTig

in

servant

fi"ustra

non plane

incipio

Woelfflinii

fideli

quod

pertinet,

impulit

ut

honorifica

investigarem essentne praeterea

lucubrationibus meis Taciteis nonnulla quae iam nunc in

medio proponenda viderentur; idque tum praesertim facere

decrevi,

si

quaedam

ibi

invenirem quae aut Woelfflinianum

inventum confirmarent aut

aliquo
nulla

quod

modo

cohaererent.

diu quaesivi:

denique

cum

mox enim

excerpseram quae eiusmodi viderentur, atque

pluris etiam mihi erat

quidem absolutum

existeret

aetate possit sperare?

esset,

illustrarent aut

Nec

in

se

esset

sed

tamen

teres atque

res cesserit peritus atque

ita

opus

eo

non-

id

possent componi ut non

illud

autem quis hac

aliquid quod, qualecunque

rotundum.

Quomodo

aequus videat censor.

mihi ea

III.

Initium faciam a duobus

cum

tissime cohaerent

enim de

defensa. Utrobique

locis,

qui haud dubie

sententia a Woelfflinio

quam

arc-

tam luculenter

se historiarum scriptore loquitur

dummodo integrum eum

quodam-emendandi conamine egregie

Tacitus, estque alter eiusmodi ut

vindicemus ab

inutili

quam

nos doceat Tacitum non minus bene

sensisse

quod

ipsum indicat
identidem

in

AnnaHbus

boni

esset

vitium

et

quoddam

utroque opere maiore

officium

aequales nostros
'),

profitetur

altero

semet

quod legentes

sed saepius tamen in

agnoscimus.

A. Ann. XIII,

20.

Postquam narravit Neronem, vehementer

exterritum rebus quae

nuntiarentur,

historici

sibi

non solum de

de matre et Rubellio a Paride

ilHs

perdendis cogitasse sed etiam

de Burro praefectura demovendo, ut qui matris esset gratia

provectus,

Fabius

Tuscum

sic

pergit:

Rusticus auctor est scriptos esse

codiciUos,

mandata

ad Caecinam

praetoriarum cohortium cura,

ei

ope Senecae dignationem Burro retentam: PHnius

sed

Cluvius nihil dubitatum de fide praefecti referunt

consensum

auctorum

nominibus

ipsorum

i)

De omnibus

eorum

quae diversa prodiderint sub

secuturi,

trademus"

et

Nos

Ante auctorum Nipperdeius

antiquis historiae scriptoribus valere

errare voluisse optime demonstrat Boissier 1.1.

idem neque quemquam

13

inserendum
incertam

statuit

calce paginae

in

dubitationi

horum, eamque coniecturam non tamquam

obnoxiam

in

commemoravit sed tamquam

textum

nulli

autem non solum

recepit. Est

temeraria et audax sed falsissima. Bene enim demonstravit

Furneaux

participio secuturi

non solum futurum tempus

futurum contineri,

cari sed et

praeteritum

admodum

hactenus sum secutus

et

Tacitus declarasset id

eum de

fac

futuro

ita

posthac sequar".

accuratius erat significandum.

ei

tantum cogitare tempore

rarissime

fecit.

tamquam

identidem

AnnaHum

parte

Nam
Tum

magna ergo

gravitate pronuntiat se in posterum facturum semper id

revera

indi-

quem-

Fabium, PHnium, Cluvium secuturum

inde ab hoc loco se

si

sic fere

quod

Qui enim hic auctores nominantur

illorum

afiferendi,

nomina

sequenti

in

Quomodo

recurrunt .... singulorum semel.

historia sibi scribenda videatur Tacitus hic breviter exponit,

quaenam

iUud postulet opus et quasnam investigati-

studia

Et de iHa

ones.
diernis

re

historicis

materiae copia,

fere

idem

persuasum

est

quod etiam ho-

statuit iUud
^),

quamquam

iHi,

in tanta

multo accuratiores esse diHgentioresque

et

possunt et debent.

quam

Consulendi conferendique sunt auctores, idque

rimi,

Si

plu-

de eadem re omnes tradunt idem, confidenter eos

sequi potest et idem narrare qui denuo idem tractat tempus:

tum autem nominare

communem quandam

iHos plane
efficiunt

supervacuum

est,

omnes enim

opinionem, de qua neque antea

dubitavit quisquam neque nunc est cur nos dubitemus. Contra

si

aHi auctores aHa produnt, novus scriptor

quam pro
periculo

Nos
ei

certo affirmare sed nominat singulos ita ut iHorum

fiat

narratio.

severiores

imponimus

i)

non potest quid-

quidem sumus adversus historicum, plus

oneris,

Hic quoque Boissier

11.

ipsum

nihil

conferatur.

non tamquam

in trutina

H
examinare iubemus, sed quin omnino bene perspexerit Tacitus quid esset historiam scribere, dubitare iniquum

B.

Ann.

communem
praeclare
tristitia

fuisse

vulgi

fuisse

afiferrentur

magistratuum, senatorum luctum

civium,

Tacitus exponit,

liberosque, ad

cum Romam

Cineres Germanici

III, 3.

sit.

omnium mortalium

tantaque

in

conversos oculos ad Germanici uxorem

Claudium defuncti fratrem germanum, ad Dru-

sum fratrem adoptivum, quorum dolor fletusque erat conspicuus. In eodem capite et haec leguntur:
Matrem Antoniam non apud scriptores rerum, non diurna
actorum scriptura reperio

ullo insigni ofificio

functam.

Dicebam Tacitum, omnesque bonos historicos antiquos,

idem fere spectasse quod hodiernos, eodem tetendisse, eidem
rei

dedisse

operam. Ut quid

tissime doceantur,

oHm gestum

quam optime

quam

sit

accura-

perspiciant posteri, hoc sibi

habent propositum utrique. At hic agnoscimus aliquid quod

antiquis historicis
rectius

omitti

sentiunt

quam maxime
illud

a se sine ullo

cum

sit,

hodierni multo

operis sui detrimento

negHgique posse. Historicus hodiernus,

perspicue

scribit,

si

apte disponit,

res

narrat est accommodata,

libri

cordi

nihil,

artifex laudari.

nullo magis illud

At

si

pure terse

oratio rebus quas

quod quidem ad externam

speciem pertinet, ultra quaerit

que tamquam

si

iure

et potest sic

antiquus historicus

quoet

de

valet quam de Tacito ipso eodem modo

legentes afficere studet, quo qui nunc fictam narrat fabulam,

quam Romanensem vocamus; cum tragici

quemadmodum in

potest conferri studium. Et

arte

illius

apte

quavis tragoedia

quaedam sunt mandandae,

quidam rerum gestarum nexus,

certae sunt personae, quibus partes

et in fabula

nexuumque

Romanensi

certi

illorum solutiones, quibus aegre careat qui illam

pervolvit, sic antiquus Historicus

omnes notos habet

unde petat ea quibus legentes delectet

cutiat,

vel

moveat misericordiam. Nunc

vel terrorem
si

loculos
iis

in-

cui in historiae

15

^uae aliqua parte de funere hominis vehementer defleti atque

lesiderati est

cognati

jius

agendum, parum,
afifinesque

quidem quae
suis quaeret;

de

culo

nihil

taceri

iUis

posse

persuasum.

erit

ei

commovendos

lacrimarum querimoniarumque

matre

ne matris
in fontibus

At Tacitus

esse censet, idque,

vehementer; non ergo Hbenter hic aHquam

potest,

fieri

et

eiusmodi invenerit, sine uUo Hbri peri-

aequales suos posterosque

si

dixerintque,

fecerint

lamenta questusque anxie

fuerint
si

ut opinor, curat quid singuH

iacturam; de Germanici

facit

tacendum cum magno agnoscit

sibi esse

Atque haec quidem

inter

dolore.

".

novos veteresque historicos

dis-

crepantia non statim his vitio danda est; at parit vitia eaque

admodum

saepe

gravia.

Qui enim quocunque modo legen-

tium animos commovere studet,

is

saepe aequo paratior est

ad rem aHquam, quae huic proposito

cum aHquid

Praesertim

invenit

nefarium, id quantocius in

quod

haud semel atrocia

non

difficile

potuerint

sit

aHud exemplum
sqq.

invenitur,

conatus

sit

convertit,

haud inqui-

bono auctore. Tacitum

narrantem deprehendimus ut

ita

non

sic

ut

tradidit historicus.

non

fieri

Non

est

quam quod Ann. L. XIV cc. 3

Tacitus, quibus modis matrem occidere

insignius,

ubi

Nero, narrat.

Primum audimus de nave

posset;

solvi

sit

dirum, horrendum,

demonstrare cur iHa vel omnino

certe

vel

sit

usum suum

rens sitne verisimile et traditumne

certe

inserviat, arripiendam.

ita in

ita

composita ut pars eius sponte

mare Agrippina

decideret.

Novum

con-

siHum sed minime incredibile: mentiri enim Nero poterat

scopulum aHquem latentem

navem

in

esse

Praeterea ad

').

Unam

incidisse et sic

eam rem non plus uno

mersam

erat opus conscio.

tantum haec narratio molestiam habet, sed hanc prae

i) Hoc, etiam si mare fuisset placidissimum ^oterat

Furneaux haudquaquam intelligo.

fingi;

quod cur neget

i6

multo gravioribus, quas praebent sequentia, negligere

ceteris

nempe quod Nero plane

licet,

quam

oblitus fingitur

fuerit

natandi perita mater.

At

accedit

huic

machinae camera eodem structa modo,

quo instrumenta quibus nunc ad talpas capiendas utuntur

agricolae.

Ubi neuter dolus succedit, remiges

que
si

navem submergere"

ita

eventum

illis

non

sunt

illi

in latus inclinare at-

conantur. Quaeso, hic conatus

habuisset, quid ipsis esset factum remigibus?

rem subitam consensus"

in

est

et

mare decidunt. Haec,

in

quae se Agrippinam esse simulat, omnibus, quae

lerat,

telis

navis

illa

conficitur.

vehit.

Ergo

Quid vero

conscii

postea esset inventum,

illae

quos

nautae

sic

Acerroniam, eiusque corpus

plenum vulnerum?

Nero simulare potuisset? Et

non omnes, quos navis

fors obtu-

sunt fere omnes,

ipsam Agrippinam

si

interfecissent, non, errore ducti,

omnes

(quinam

alii"

qui nunc remigibus opponuntiir ?) contra tendunt. Sic

Agrippina Acerroniaque leniop^casu

periisse

Sed

si

Num

casu

eam

omnes, aut tantum

vehebat, conscii erant, quorsum

illa

machinae tanto

artificio

compositae

Sed nolo

quae essent molestiae dudum

diutius haerere in hoc loco, cuius

demonstravit vir acutus, sed qui praeterea saepe ingenio est

abusus. In editionibus tamen Taciti nihil ex hoc genere annotari est

Nullum

quod miremur.
est

frequentius

dirorum facinorum genus, de quo

narret

tempus, de quo
cognitis
bitur

iis,

omnia

Tacitus

agit,

sic

quam de

veneficorum

paulo fusius describantur,

scelera,

AnnaHbus
sic

voluit

Sed

ut opinor, mira-

quae apud Tacitum

ita narrari ut sic

credere non possimus. Et revera

indoles atque natura.

ipsius

quae modo exposuimus, nemo,

illa

in

veneficiis

ea esse commissa

omnes Taciteae

narrationes,

quae huc pertinent, aHquid habent quod non concoquamus.

Aut obscurae sunt aut eiusmodi,

ut

nostris nobis

opus

sit

17

ad demonstrandum non solum quid narret Tacitus,

vcrbis

sed etiam quid revera factum

sit,

quod ab

nimis indulget studio, corruptum

vendi

dum commo-

illo,

atque detortum,

sit

Initium faciam ab eo veneficio quo de medio sublatus est

Hic quoque locus

Claudius.

removemus

vitium,

quod pravum emendandi studium

tabili

temporum

cibo

')

subvenisse

ultro

illorum prodiderunt) infusum delec-

venenum, nec vim medicaminis statim

tam socordiane an

nisi

Ann. XII. 67

invexit. Legitur locus

(scriptores

non potest

recte

tractari

Claudii

vinolentia;

^)

intellec-

simul soluta alvus

quando

Igitur exterrita Agrippina, et

videbatur.

ultima timebantur, spreta praesentium invidia, provisam iam

Xenocratis medici conscientiam adhibet.

sibi

evomentis

nisus

pinnam rapido veneno

adiuvaret,

faucibus eius demisisse creditur

Admodum

intricata

videor tamen

iterum iterumque explorata tandem perspexisse,

vis

eius

lenti

veneni

statini

(i.

e.

vocabulo constateeren

sit

initum.

factum

est periculum,

coena) posset intellegi (novicio

verbum

illud

est

sed

ita lenti ut

vertendum). Sperabat

minister consopitum

Claudium, vel collapsurum esse; quo facto

ille,

re

in ipsa

nempe Agrippina eiusque

ferendus esset

mihi

non quid

si

Tacitus doceat, at certe quid consilii ab Agrippina

Primum

illitam

e. q. s.

narratio

est

tamquam

Ille,

in

iri

veneno

illo

cubiculum per-

ubi exspiraret neque dolo ab

aliis

intel-

lecto neque facultate Claudio data ad amorem filii redeundi.

Praeterea sic vitabatur invidia praesentium, quam Agrippina,
cum res aliter cecidisset, spernebat. At quid fit? Sperata illa
vis 7ion intelligitur, sive
silii

inscii erant, socordes

i) Sic

ego

legei"e

quod

convivae, qui Agrippinae con-

sunt et nihil vident, sive quod putant

malim quam

boleto.

In codice est clbo

leto.^

haud dubie

bolelo

natum

e: cibo.

2) In

codice

est

socordiane an Claudii vi an vinolentia.

Ego tantummodo

dittographiam vi an toUo, non utor transpositione socordiane Claudiian vinolentia.

:

9
.

i8
c.

Claudium de more

^(5rzm/<a;c^?/;;2 ^jj"^.

Alioquin exclamassent

en, quid imperatori evenit?" Agrippina

cum

putabant,

autem ministerque,

exclamari audirent, frustra fuisse consilium

nil tale

cum

suum

eodem tempore Claudio soluta esset

admodum esset verisimile veneno eum liberatum.

alvus, ita ut

praesertim

Tunc ad rapidum confugiunt venenum.

Videamus nunc quae de veneno narrentur quod Britannico
datum sit L. XIII. c. 15:
Nero

impatiens minitari tribuno, iubere sup-

lenti sceleris

dum rumorem

plicium veneficae, quod,

respiciunt,

dum

parant

defensiones, securitatem morarentur. Promittentibus dein

praecipitem necem,
saris

quam

cubiculum Cae-

ferro urgeretur,

si

tam

iuxta decoquitur virus cognitis antea venenis rapidum.

Undecim

sunt

ex quo rapidius legendum esse dixi

anni

(Mnem. A. 1894 p. 358), neque nunc me emendationis illius

poenitet, Quid enim? Permiscenturne inter se multa venena?

At

quod illorum rapidissinium

si

illud

erit

An

efficacius.

extractum quoddam
melius et facilius
adhibet, hoc

hactenus

est, nisi

merum

At hoc quoque ex uno veneno et

Nunc vero cognita antea venena

verbis

vim facere volumus, omnia quae

Quod

mihi quidem nimis videtur ab-

innotuerant.

suum

tamen nimis

sibi

et

poterat.

surdum. Ergo nunquam hoc mihi eripietur

venenis

datur, multo

chimica utitur ratione Locusta

facit

fieri

est

illud cognitis antea

comparativum unde pendeat. Nolo

flagitare

mea pugnare emendatione, quia

exemplum mihi praebet rei, quam nunc

pertinaciter pro

etiam lectio tradita

demonstro, non minus idoneum. Doctissimus enim Andresenus,

cuius

studia Tacitea

i) Igitur
linii

magni facimus omnes

iure

miror equidem non ambabus

inventum

(v.

Wochenschr.

intellexisse virum perspicacem

f.

quam

de tumultuantibus

praetorianis

(v.

1902

molesti essent

invicti arcis Woelfiflinianae propugnatores.

sura silentium scire pervelim.

eum manibus

klass. Phil. A.

p.

De

*),

hoc

me

arripuisse felix W^oelffp.

431 sqq.); non miror

Trftj/.^ra/illi

Plutarcheo

sqq.) cur altum

slc,

Plutarchei,

'Puizi^v in

sit in

quam

narratione

Andreseni cen-

19

argumento conatus

refutare

tione de novo

niendum quam ad

sumendum,
nil

quod mea recepta emenda-

est,

cogitandum veneno, quod prius

sit

facinus

fuerit inve-

Sed idem

transiretur.

illud erit

vulgatam sequimur lectionem. Quid enim?

si

Si

permiscentur venena quaedam, nascitur aliquid quod

nisi

minus

sit

dissimum,

quam eorum

efficax

quod

illud

quod plane

aliquid

fortasse

sit

omnium

rapi-

innocuum. Sive

sit

herbas aliquas novas adhibet Locusta, sive venena pridem

quaerendum inveniendumque. Ergo

nota, novi aliquid ei est

rapidum legimus,

sive

de

sive

aHquo laboratorio

culum

toxologico

fuerit instructum.

Tacitus,

nostri

loci

quod iuxta Caesaris

est

cubi-

Incredibilem rem esse hanc lubenter

Andreseno concedo. Sed,

narrat

cogitandum nobis

rapidius,

dicebam, veneficia, de quibus

ut

plerumque incredibile habent

aliquid,

quod

non minus bene docet vulgata quam emendata

lectio.

Nunc de Martina

venefica quae narrantur A.

me ex

amus. Frustra

moneo. Erecti"
e Pisone" (qui

ait

illo

III,

7 vide-

labyrintho quaesisse exitum prae-

Tacitus erant

omnium animi petendae

Germanicum veneno necasse

dicebatur) ulti-

onis et creber erat questus:

quod vagus interim

amoena Asiae atque Achaiae

(Piso) per

adroganti et subdola mora scelerum probationes subverteret.

Nam

vulgatum erat missam, ut

praeerat,

Pisonis

successor,

Martinam subita morte

nodo crinium
sumpti

eius

dixi, a

cf.

II,

Brundisii

occultatum,

Cn. Sentio (qui Syriae

74)

famosam

exstinctam,

nec

ulla

in

veneficiis

venenumque
corpore signa

exitii reperta".

Quae quid tandem

redire statuit
erat quin

sibi

Argumentum loci huc fere

quamquam dubium non
(hoc enim eam semper occul-

volunt?

Nipperdeius: Martina,

venenum sumpsisset

tatum secum habuisse modo erat cognitum) tamen eiusmodi

necis

nulla

habebat

in

corpore signa aperta; habuerat ergo

20

venenum eiusmodi
deret

signa;

ac

quoque corpus praetuleritne

Germanici

atqui

signa,

veneficii

ut qui eo necatus esset nulla veneni pro-

parum

constitit

(II,

T^, quod fere idem

nulla inventa signa fateretur Tacitus: ergo ab

si

manico paratum esse venenum perquam

Audio, sed quid hisce

cum

est

Ger-

illa

erat verisimile".

praecedentibus?

Quemadmodum

enim coniunctio nani docet, de Martina narrando Tacitus

praecedentium illorum

quod

questus vulgi

rationem

Piso,

dum

reddidit.

Praecedit

interim se oblectet

autem

Achaiam

Asiamque peragrando, scelerum subvertat probationes, quorum

verborum haud dubie hic sensus est ut Piso dicatur de medio
tollere

quidquid indicio esse possit necatum a se Germanicum.

Est eius mora arrogans,

in

amoenissimis terrarum

subdola quia,
in

Italia

dum

quia tam
locis

facinoris suspectus

diri

superbe lauteque

praeter voluptates suas

nil

vivit;

est

curare videtur,

per ministros securitatis suae causa scelera perpe-

tranda curat. Haec omnia eo nos ducunt ut hoc dici creda-

mus:

illorum

videbatur".

ministrorum

At nunc quid

nium occultatum, quid

An
illo

et

Martina victima

sibi vult

venenum

frustra quaesita

illud

sumpti

vulgo

fuisse

nodo

exitii

cri-

signa?

putabat populus Pisonis ministros ad Martinam tollendam

ipso

modo

usos

veneno,

quod tam bene celaverat

eo potiti sunt? Denique ipse Tacitus quid

videtur, ergo temere proferre

rumores hic

iilic

illa?

Quo-

velit nescire

inventos.

Q
.

IV.

Nunc unum alterumque locum

vocabulum non

satis

indicabo, ubi hactenus

unum

accurate acceptum videatur, quo factum

ut tota loci interpretatio vitium conciperet.

sit

Hic mihi disputationis meae initium praebet Fr.

suavissimo

qui

doctissimoque libello quae sint vulgi de

guae ratione opiniones

')

Herodoti locum L. VIII,

de

Pollius,

docet. Is enim
c.

ibi

lin-

inter se confert

140 et Demosthenis

p. 68,

atque

ilHs sic disputat

Herodoto auctore Alexander Macedo Mardonii verbis Atheniensibus tantum non auri montes polHcetur dummodo com-

munem

Graeciae causam omittant regisque Persarum fiant

socii.

At Demosthenes haec habet:

vpi(nci
ccuTOlt;

ov

(PhiHppus) Tohg

yoip

ovx, txvxa-xof^ivovg

[/.Qvov

Traditum
niensibus

thenes

est

ipse

i) Fr.

PoUe,

fuerit

Wie denkt

i^ov

ktL

}c-J;pvB

ait petivisse

postulasse
si

logices

Demosthenes vim argumenti

minus odiosum

tovtoov

ab Athe-

ut regis fierent socii liberi; at

aquam terramque

perfectamqne deditionem. Revera,

sic

7rp)

ab historico" PoHius

Alexandrum

finxit

Trpoyovovs,

iZVTOvg vTTSixoveiv (SixaiK^T,

tov xdyov tovtov, yjvW yjXhv "AK^^xv-

TovTccv (L. TOVTOv) rrpoyovog

"hpog

uf/.Tpoug

fzsv

Toov KoiTTccv o!.pxiv ''EhKyivcov ccaT

antiqui

iHius

eum

et

Demosplenam

habemus rationem,

sui infirmat,

nam quo

Macedonis postulatum.

das Volk iiber die Sprache

22

quod tamen proavi Demosthenis tam aegre

tulerint,

causa cur hodierni Athenienses hodierno regi

fit

eo gravior

Macedonum

debeant amicitiam eorum petenti. At logicam artem

irasci

neque ipse curat Demosthenes neque curaturum putat popu-

lum quem

alloquitur.

animorum popularium

quam plurima

est

callidus

usuque doctus

nempe

iudex, novit se eo quo tendat,

PhiHppum

ut Athenienses in
si

Ut enim

incendat, optime perventurum,

coUigat vocabula irae in Macedones mo-

vendae apta".

Equidem, ne quid dissimulem, PolHum Demosthenis locum

hoc ferimus, quoniam

facile

et

est,

puto quo suo

detorsisse

leviter

quoniam

ipsa res,

saepe

sunt afficiendi,

quae

iHi

affectui sunt

monstrationis
ipsa

vita

nostrae

fieret

revera

quam PoHius

proposito aptior, sed

iHi

aptissimus factus

docet, est verissima.

modo
quam plurima vocabula coacervamus,
cognata, immemores sic nos saepe devim debiHtare. Dabo exemplum ex

quotidiano sermone,

In

sic

si

quos aHoquimur aHquo

ii

sumptum, quod egregie popularem iHum errorem

(nam error vocandus

trare videatur.

Nos

si

est

si

logices

habemus rationem)

iHus-

hominem aHquem

lenis-

dicere volumus

simum esse mitissimumque, saepe sic de eo loquimur: ne

puerum quidem laeserit iHe" vel ne gaHinae quidem nocuerit"
vel ne muscam quidem occiderit". Revera extremam clementiam lenitatemque
aHquis

admodum

anus re delectari

his verbis

non describimus. Potest esse

crudeHs et tamen non eadem qua Domiti;

potest esse

durus neque tamen

gaHinas lapidibus persequi; canem saepe

quem tamen

audimus, apud
quentes,

plenos

esse

infantes

audientium

tuti

unquam

mordacem
sint.

laudari

Sed,

animos cupimus

ita lo-

lenitatis

clementiaeque imaginis, igitur de puero loquimur imbeciHo,

de gaHina, omnium animaHum innocua maxime, de musca

minimi corporis; neque quisquam unquam tam

dicto

audiens,

ut

vulgari

locutione

fuit logicae

omissa ne tigridi qui-

23

dem

quidem occiderit"

nociierit" vel ne serpentem

Tam

autem

tamque facilem habet excusationem,

etiam

et

cultissimorum scriptorum

in

De exemplo

niri.

omnino rara

33.

I.

Discessit

In Palatio

contuht.

dum

illud prius

sit

eius invedixi,

obnoxia dubitationi.

sint

deprehendisse videor: de

mihi

proferam

certa mihi stat sen-

de altero suspicor tantum.

tentia,

H.

atque

exempla

libris

quae nuUi

esse opinor

minime mirum

ut

Demosthene prolato iam

a PoUio e

Apud Tacitum tamen duo

altero

diceret.

naturae hominis innatum est illud vitium,

ipsi

esse censent

Galba Otho seque ad praetorianos

fit

certamen opinionum. Ah'i exspectan-

firmandumque Palatium, sponte emoriturum

adversariorum impetum

Galbamque ad

tientes

AHi contra morae sunt impa-

rati.

consiha.

incitant

fortia

Haec

ipsius

Taciti verba sunt:

Festinandum

ceteris videbatur,

antequam

cresceret invahda

adhuc coniuratio paucorum. Trepidaturum etiam Othonem,

qui furtum digressus, ad ignaros inlatus, cunctatione nunc et
segnitia terentium

Dum
discit".

imitari

mora

tempus

imitari principem discat.

nos tempus terimus", aiunt Otho imitari principem

At si nihil ultra Othoni acquiritur, quam quod interea

tantummodo principem discit, non admodum magnum

Tum demum

periculum.

afifert

festinandum

esset,

si

metueretur ne per ahquod temporis intervallum bonus imperator et peritus copiarum

illud

suarum dux Otho

fieret.

metuunt qui cum Galba quamprimum obviam

conatibus

gestiunt,

et

secum

Otho mihtes novit neque

etiam; at

si

ahquamdiu

tari

denuo

sibi

devinciet ita ut pro

ilh

sic

loquuntur:

illo

Othonis

nunc neque

Othonem, nunc quid agat

in castris permanserit,

assueverit, ut est

Et revera

ire

homo comis
extremum

si

nescit

vitae mih-

et facundus,

mihtes

adire periculum

non

At simul Othonem, virum levissimum voluptatibusque deditum adeo contemnunt ut de eo tamquam de vero

recusent".

24
imperatore loqui non possint. Quidquid de eo dicunt plenum

cum secundum artis logicae

praecepta dicendum esset: dum nos tempus terimus Otho
itnperare discit" sic loquuntur: dum nos tempus terimus
debet contumeliae;

esse

Otho imitari principem

4 leguntur; certe

I,

pimus, servari potest

Ad

aHquid.

alioqui

tradita,

lectio

esse verba quae-

demum cum

sic

nemo

ei

acci-

mutandum

imperium cum venisset Tiberius, varius

eo rumor. Virtutem bellicam

biam

keizertje spelen").

discit" (Belg.

eodem modo accipienda

Suspicor autem

dam, quae Ann.

ergo,

est

erat de

denegabat, sed super-

innatam saevitiamque iam erumpentem multi me-

ei

tuebant.

Hunc

Ut

Taciti utar verbis:

et

prima ab infantia eductum

domo

in

congestos iuveni consulatus, triumphos: ne

iis

regnatrice,

quidem

quibus Rhodi specie secessus exulem egerit, aliud

annis,

quam iram

simulationem et secretas libidines meditatum.

et

Pro exulem certatim omnes editores

Mureti coniecturam exul.
clarius

audio

sponte se
tra
ipsi

si

Rhodum
oblocuti

dum quam

XoyiKocTspoi

multo

lego,

cum summo

Mureti

lectio,

secessisse, revera in exilio ibi vixit.

egerit

sed

adversarii

saepe hoc

usi

illi

iratis

Con-

sunt, sibimet

hominibus, evenit,

plurima vocabula affectui suo accommodata simul

sermone

proferunt. Vernaculo
ita

At ego exulem cum

specie secessus Tiberius exul egit, simulavit sua

verbis exulem

sunt

textum recipiunt

Tiberii de moribus eius

inimicos

contemptuque loquentes. Est

odio

haud nego

in

si

quem

in famiHari

iram suam evomentem audiremus, logicae

arti

coUoquio

vim eum

facere fortasse ne audiremus quidem.

Sed iam missum

tionem.

facio

PoHium lepidamque

eius observa-

Tres ex diverso genere proferam locos ubi

vocatiulum

non

satis

bene inteHectum, non

consideratum, turbas dedisse videatur non

Primus eorum haud dubie corruptus

est,

satis

unum

accurate

ita parvas.

sed

cum antehac

25
alitcr,

alii

conati

sed omnes sat violenta medela, salutem

uno verbo recte

sunt,

integrum potest

in

H.

II,

bello

Tres

4.

restitui.
.

Vespasiano legiones erant exercitae

ipsi

Mucianus obtinebat

quattuor

afiferre

ei

intellecto lenissima coniectura

in

pace

sed aemulatio

proximi exercitus gloria depulerat segnitiam, quantumque

et

roboris discrimina et labor, tantum his vigoris addiderat

illis

integra quies et inexperti belli labor.

Sic est in codice, sine sensu.

eam enim

nos moretur,
rasse

perspicuum

quod

militibus

gerunt

Num
multo

vigorem

ipsum

illud

ceteris

dare

labor non est

quod

videamus. Quid

illud est

cum bellum non

possit etiam

locum.

tarunt

enim

et

inexpertum bellum, neque

ceteri fuisse videntur critici, qui

eodem enim

In

errore

versati

hunc

trac-

sunt omnes:

quietem esse putarunt quietem nunquam pertur-

ifitegram
;

quod non pugnant? Hoc Nipperdeius

coniecit

videtur,
feliciores

batam

De

est.

lam vox

proxime praecedentibus huc aber-

putasse

quasi vero

unquam

illa

interpretatione

certe

fuerit vigoris causa. In Ritteri

vocabula legimus:

eine ungefahrdete

Ruhe". Sed non hanc adiectivum integer vim habet; quies

integra
citui

multis
97):

est

potest

integrum

ViteUius,

ne

quies

pigritiam,

libera vitiis

quae saepe quies

illustrari
illic (in

plerumque

exempHs, sed disertissimum hoc

dicam,

(II,

proconsules in

egerat". Saepe,

provinciis

rapinis

nomenque Romanum commaculant,

menter provinciam rexit eius integer

quis

exer-

Africa) ac favorabilem proconsulatum

famosum invisumque Vespasianus

crudeHtate se

afifert

immodestiam, raptus atque luxuriem. Res

contendat arctiore sensu

ibi

et

qui cle-

est proconsulatus.

Quodsi

esse accipiendum adiecti*

vum, integrum esse eum qui manus abstineat aHenis integrumque eius proconsulatum, non obloquor, neque quominus
de integra quiete idem statuamus intercedo rectissime integra
:

::

26
quies

dicitur

lepidissimo

pane suo

eorum militum qui non rapiunt

Wallensteinii

hibet? Severa, opinor, disciphna, labor improbus,

Sic integra quies vigoris

ducis.

sunt

autem quid raptus militum

In pace

militari".

sed, ut est in

contenti

versu,

Schilleriani

potest causa.

fieri

in-

exemphim
Nunc du-

abus mutatis hteruHs, vel fortasse una (nam labor istud mis-

sum

manus

facimus) Taciti restitui

roboris discrimina et labor,

tantum

tegra quies et inexpertis bello (vel

legiones civili bello inexpertas,
lasciviae

Et

inexperti).

nunquam

aciem

erant

dederat integra quies

Alter legitur H.

i.

III,

*)

belli.

Legitur enim H.
5

inexpertis bello

quamquam

e.

i.

In

fit?

cohibus,

opinor)

ut

e.

q.

praesidium acci-

si

s".

Quivis hic, obiter

a

servo

mihtibus,

inductum

in

mihtes.

iri

per

iho

arcem,

At quid

qui urbi imminent, copias (non ita parvas,

disponit,

quam ad pugnam

in

77: interim ad L. Vitelhum servus

ignotam quandam incustoditamve semitam paucos

tunc forte vacuam

75

tamen vigorem legionibus

vacuam arcem, exspectet

verbis

II,

severitas disciphnae.

vacuam arcem traditurum

peret,

ihis

e lectione Puteolani

Verginii Capitonis perfugit, pohicitusque,

aspectis

quantumque

his vigoris addiderat in-

A. XVI,

eductae,
e.

potest

quae inde decurrunt ad caedem magis

oppidanorum neminem

in

arcem

efifugere

conari miramur, sed omnino de arce ou%s\c "Koyoq. Prorsus

eodem modo quingentis fere annis antea eadem urbs capitur

a Serviho Ahala (Liv. IV, 59) tunc quoque nullam arcein

Tarracina habuisse videtur; si habuit, certe diruta ea est cum
:

colonia

Romana

urbs facta est (Liv.

8,

21).

Denique totum

illud

vacuam arcem tradam a servo proverbiahter" dictum

est:

in

l)

Eodem

eum

vos deducam locum ut non minus facile tota

sententiae loco et

eadem

vi coniunctio et legitur Agr. 14: 7-ecepta

populi Romani constietudine ut haberet instrunionta servitutis

lapsantibus equis et cataphractaruni pondere.

et reges.

H.

I,

79

27

quam

urbe potiamini

arcem vacuam occupassetis". Haud

si

inepte conferri possit hereditas sine sacris.

Tertius in Annalibus legitur

Tacfarinaticum

prudenter

et

De

III c. 74.

Blaeso perite

bellum et

administrante

alia

narrantur et haec:
tripertitum exercitum plures in

que ceftturiones

manus

dispergit praeponit-

mos

expertae. Nec, ut

virtutis

fuerat, acta

aestate retrahit copias aut in hibernacuHs veteris provinciae

componit, sed ut

in liniine belli dispositis castelHs

per expe-

soHtudinum gnaros mutantem mapaHa Tacfarinatem

ditos et

proturbabat.

Hic Nipperdeius ut

tamen

accipio

ita

quod utpote"

delet,

ego retinendum censeo, non

Furneaux, qui tanquam idem valeat

Metaphoram ea vocula Tacitus

qua tamen non

interpretatur.

nam metaphora

excusat,
(ut

ut

est illud limen belli,

plerique vv. dd. putare videntur) tempus sed locus indi-

Castra

catur.
iHius

regionis,

facile

in

ubi

Blaesus

in

regressus est

cula) falso ratus

(in

finem iam

soHta priorum

beHum

quam

nobis remedio
si

immensae

accipimus,

tit

positum

utendum, nam

est

ducum

si

buimus, quod falsum est;

esse,

sensu

temporalem verbis limen

si

hiberna-

habere. Quodsi mihi non

conceditur propter metaphoram iHud

deiano

finibus

ipsis

plerumque beHum erat gerendum, inde

desertum excurrit recurritque, donec capto Tacfa-

fiHo

rinatis

disposuit

Nipper-

tox)

belli

tam-

vim

idem putamus esse quod

tri-

utpote,

Blaesum reputantem facimus quae sensu cassa videntur. Sic

enim tum eum secum facimus coHoquentem: sum semel
finibus regionis, ubi

Apte

his

onem, quae

beHum

geritur, ergo ibi

in

manebo".

addere possum de duabus lectionibus disputatifalsae

mihi videntur.

Quarum

prior pertinet ad

Ann. XII, 26:

Nemo
fortunae

adeo expers misericordiae

fuit

quem non

maeror (Ern. fortuna maerore)

afficeret.

Britannici

Desolatus

28

paulatim etiam servilibus ministeriis, $.

')

intempestiva nover-

cae officia in ludibria vertebat, intellegens falsi.

Qui hic codici obtemperantes per edunt, vertebat

tive

positum putant, ut omnia

officiis

illis

tam erant

sic sint

ipsius

ludibrium

contraria,

Vertere

video.

quae

novercae,

vertenda: Britannicus

tempori atque

si

sorti

quid

condicionem

qua fueras antea". Atqui miser

in

illi

tristi

Falsissime,

fiebat".

intransitive positum, est: in

in,

venire contrariam

intransi-

ille

Britannicus post alteras patris nuptias minime fuerat ludibrii

contrarium. Sed ne nunc quidem plane factus erat ludibrium

Britannicus,

quemadmodum

apparet

continuo

vocabulis

sequentibus intellegens falsi. Gravius hoc quod, ut tamen

sententia ex hoc loco extrahi possit, ludibria,

ludibrium est mutandum,

in

est,

coniectura

mum
culo

nuUoque

quod tota

nitens

solido

quae certe

sic

est temeraria

fundamento. At gravissi-

cum

praecedentibus vel

Ergo cum Sirkero puer non per legendum

tamen

quod traditum

sententia, tot artificiis composita, nullo vin-

cohaeret vel

puer

verto:

legitur ludibria

illa

officia

illa

cum

sequcntibus.

esse statuo,

neque

novercae ridebat"

non ludibrium, neque quidquam

in

nam

ludibrium

vertisse

Britannicum credibile est; tacitus contemnere potest,

in risus

erumpere non

nemus
puer,

ludibria, legimus

(secum,

interpretabatur".
qiie

enim segnem

tacitus)

Nunc
ei

hominis tam miseri. Denique

est

puer

et

officia

totum locum
novercae

sic

reti-

accipimus:

tamquam

kidibria

egregie sequitur: intellegens falsi ; ne-

fuisse indolem ferunt

e. q. s.

Verbi vertendi

eo quo ego volo sensu positi praeclarum exemplum praebent

duo versus Propertiani, qui totum locum nostrum egregie

illustrant (Epic. Corn.

89

sq.):

Nec matrem laudate

Vertet

i) Sic

haud dubie

nimis; collata priori (noverca)

in offensas libera

est

in codice

J?,

verba suas.

non p.

29
Altera vir doctus tentavit quod legitur A.

Fine

Clutorium

anni

III,

49:

equitem Romanum, post

carmen, quo Germanici suprema defleverat, pecunia

celebre

donatum

a Caesare, corripuit delator, obiectans aegro

quod,

composuisse,

coram multisque

Ut

domo

P. Petronii socru eius Vitellia

illustribus feminis per

delator

exterritis, sola

ceteris

exstitit,

vaniloquentiam lege-

ad dicendum testimonium

VitelHa nihil se audivisse adseveravit.

Pro legerat Weisbrodtius coniecit

iecerat,

quod plerique

editores in textum receperunt, hac, credo, re moti

VI,

vero

quasi

quisquam

possit

quod etiam

verbum cum vocabuHs per vaniloquentiam

iaciendi

iungitur,

Druso

exstinctus foret, maiore praemio vul-

si

garetur. Id Clutorius in

rat.

Priscum,

nihil

quam

aliud

per vaniloquentiam

facere

At ego

legerat

iacere, gloriari similia.

retinendum censeo. De morte Germanici Clutorius carmen

fecerat

et

grande pro eo acceperat praemium

morbo Drusi

vixdum de

certior factus est et, maioris mercedis spe, se

ad novum accingit poema. lamque partem eius recitaverat

eiusmodi recitationum auditionumque causa

quibusdam,

qui

convenerant.

Nam

talem conventum haud dubie verbis in domo

P. Petronii coram mtdtis illustribus feminis describit Tacitus

et

tantum non depingit.

tuisse audivisse se

ergo Ann.

An

putas Vitelliam negare non po-

quod coram ipsa fuerat recitatum? Inspice

XIV, 48:

Antistius

vulgavitque

probrosa adversus principem carmina factitavit

celebri

epulatur

convivio,

dum apud Ostorium Scapulam

Et cum Ostorius

nihil audivisse pro testimonio

dixisset ....
et

exemptus

tibi

omnis

erit scrupulus.

V.

Ad
Nam

illud Taciti

redeo vitium de quo

non solum, ubi de

sed

displiceat,

omnes

veneficiis agit,

eius

narrationes

in

Sectione III dixi.

habet aliquid quod

de omni insidiarum

genere, praeterea de delationibus calumniisque, de hominibus

falsa

sibi

assumentibus nomina et quidquid ex

illo

est co-

gnatove genere, fortasse legentium animos vehementer com-

moverunt firmiterque detinuerunt,

sed

nos

saepe

vel

ibi

perspicuitatem desideramus, vel rerum narratarum rationem.

Alia sunt incredibiHa, aha obscura, denique saepe nobis

omisso Tacito, divinandum est quid revera factum

Primum consideremus quae Ann. XV, 50 de

Pisoniana leguntur:

sic

capite tractari, quoniam,

in

coniuratione

facilHmum mihi transitum paro. Pote-

quae de iHa dicturus sum etiam

rant enim

ipsis,

sit.

si

in praecedenti

quid video, hic quoque tota res

uno versatur vocabulo.

Postquam qui
sint

fuerint consiHi auctores et quid iHi inter se

coHocuti narravit, sat longam enumerat seriem virorum

quos

sibi

aggregavere: Senecionem, Natalem, aHos; tum

sic

pergit:

Ex

quibus Senecio, e praecipua famiHaritate Neronis, spe-

ciem amicitiae etiam tum retinens eo pluribus pericuHs conflictabatur;

NataHs particeps ad omne secretum Pisoni

ceteris spes

De

causis

erat;

ex novis rebus petebatur.

hic

narratur quae

tam Senecioni quam

ceteris

31

omnibus

cur

fuerint

ergo causam

habuit Senecio

fierent

Nempe quod

Quam

coniurationis.

periciilis conflic-

tandem aliquando quocunque tandem modo

iisque

tabatitr,

participes

Hoc quidem facile intelligimus. At illa pericula quae fuerunt? A coniuratis proficiscebantur illa" Furid quod nullo modo
neaux ait. Sed illud incredibile nisi
liberari cupiebat.

nobis suppeditat Taciti

ronis amicis
fere

ipsum

sumimus longam prae-

coniurationum seriem, quarum unus et alter ex Ne-

cessisse

sic

narratio

iam victima

enuntiandum

fuerit

illud

quam

sit

Nunc vero eiusmodi

fuerit.

aliquid

praecipuo in periculo erat.

ineptum

At

Senecio de coniuratione

secumque

intima

sim Neronis familiaritate, nunc impendet periculi

Quid ergo
fit

facit?

fit

eheu quantum mihi, qui ex

certior

ita loquitur:

Defertne rem ad Neronem?

Immo

!"

vero ipse

coniurationis socius, eius sciHcet coniurationis, cuius

quam

quae quam

facile

sit

dubius eventus

facile possit intelligere,

possif detegi ipse est expertus: ad ipsum enim iam

ea pervenerat nuntius

Sermo ergo
batur
erant

quibus Piso versa-

Tacitus

vero,

Illa

in

eo

ait,

Cur? Quia etiam tum speciem amicitiae

."

Hoc quid

vulgo Neronis videretur amicus.

de perpetuis periculis
Neronis.

aula

in
.

est

cum

Quaenam

est?

tum de

plura

retinebat.

res huic contraria cogitari potest?

Nempe palam Neroni amicitiam renuntiare. Hoc ergo si fecisset Senecio, num in minore periculo futurus erat? Immo
vero, qui ex intima familiaritate Neronis particeps

contra
nisi

Neronem

omnibus modis dat operam ut amicus Neronis

veram

amicitiam

amicitiae speciem,

facit

alicuius

coniurationis, huic certa est parata pernicies,

pergat. Quodsi quis philosophice

ronis

fit

famiHaribus

proprium

famiHaritate

esse

non

rem

posse

consideret,

dicat,

sed

videri

cum Nerone
tantummodo

ergo hac in re Senecionem a ceteris Ne-

haudquaquam

dififerre.

At quod Senecio

aHquid et pecuHare esse debet. Est

Neronis, nunc

iHi

ex intima

praecipue eo plura imminent

32

quod neque Nero ferre

lam inde ab Actes tempore

pericula .... Cur? Quia habet aliquid,

neque ipse deponere iam

(XIII,

in

12),

eorum

possit.

quibuscum Nero genio

fuerat numero,

indulgere solebat. Ergo plus tredecim anni sunt ex quo retinet

speciem ....

cuius

rei

Libertatis

opinor et

Neronem aulicum

Non

Trxppyio-lxc.

sed quidquid in

poterat

adversus

mentem

veniebat libere proloquebatur, identidem etiam Ne-

agere,

ronem obiurgabat deridebatque, seroque

Non

opinor,

quamquam

sic

ei

mentem

in

illud

Servat Senecio id quod in amicitia

statim agnoscimus inter
amicitiae

vinculum:

ipsum

quandam

sermonis libertatem. Conferamus quae

tur

apparebit

me

et

errorem

librario

me

nisi

infal-

significare potest.

maxime eminet, ex quo

quosdam homines

incuriam

se Neroni
libertatis?

vox amicitia

est ut

venire potuerit. Sed,

omnia, speciem amicitiae

lunt

odiosum

non incredibilem

imputaverimus. Eiusmodi enim locus

tempestive

sic

Ergone pro amicitiae legendum

tactum agnovit.

c.

esse peculiare illud

dico,

negligentiam,

68 de Vestino legun-

totum de Senecione locum

et

verba

speciem amicitiae bene illustrasse

Opperiebatur Nero, ut Vestinus quoque consul

violentum et infensum ratus

traheretur,
consilia

in

crimen

sed ex coniuratis

cum Vestino non miscuerant quidam

vetustis in

eum

simultatibus, plures, quia praecipitem et insociabilem metue-

bant.

Ceterum Neroni odium adversus Vestinum ex intima

sodalitate

gnitam

coeperat,

despicit,

illusus,

tiis

memoriam

A
ad

ille

quae

dum

hic

ignaviam principis penitus co-

ferociam amici metuit, saepe asperis face-

ubi

multum ex vero

traxere,

acrem

sui

relinquunt.

coniuratione, quae Neroni revera facta est, transeamus

insidias,

quas Tiberio structas mentitus est pessimus mor-

De Firmio Cato Libonis Drusi calumniatore quaedam

medium proferam. Res a Tacito sic narratur(Ann. II, 27):

talium.
in

Firmius Catus senator, ex intima Libonis amicitia, iuvenem

33

improvidum

Chaldaeorum promissa,
somniorum etiam interpretes impulit, dum
Pompeium, amitam Scriboniam, quae quondam

magorum

facilem inanibus, ad

et

sacra,

proavum

Augusti coniunx fuerat, consobrinos Caesares, plenam imagi-

domum

nibus

luxum

hortaturque ad

ostentat,

num, socius libidinum

et necessitatum,

et aes alie-

quo pluribus

indiciis

inligaret.

Si

Libo

palam
vitae

gere

Magis

liberius lautiusque vivit et aes

in vocabulis socius necessitatum

7iecessitates significari

inopiam,

rogare

sumimus

subit

contrahendo se

propensus

idem

fias

sit

Nam

si

voce

rei familiaris egestatem atque

comitem,

dat

alii

haeremus.

^unquamne quisquam

Tam

gnoscat consilia secreta?"

ut

alienum contrahit,

eum summa quaeque sperare et exspectare, eiusque

Catus consors cum fit, multa in Libonem potest colliindicia. Hoc ad intelligendum non ita est difficile.
fit

in

aere alieno

idque ideo ut

illius

co-

absurda ea res videtur ut

ad credendum necessitatum

quod necessitudinum. Sed

ita

ita accipi

vocem

debere

illam inter-

pretari te vetat perspicuus parallelismus" qui est in verbis:

ad luxum

hortatur

necessitatum.

et

Ergone

aes

socius

alienum .... socius libidinum

et

paulo liberius interpretemur ut

Catus non dicatur et ipse aes contraxisse alienum, sed adfuisse

Libo
certo
veri.

tantummodo, cum denuo pecuniam mutuam sumeret

suam interposuisse fidem ? Difficile est quidquam pro

et

quia tota narratio vix ullam habet speciem

affirmare,

Ain vero

Adolescentem de

insidiis

Tiberio struendis

ne cogitantem quidem Catus impulerit ut ea speraret exspec-

quae

taretque

eum

ipsi

funesta

adhortatus, quae

sit

erant futura, adque eas ineptias

illius

spei indicio essent, idque hoc

consilio ut ipse delator eius fieri posset et sic inire gratiam

quo nemo unquam

Tiberii,

legens"

pravitatis

Profecto, haec

Tacito

fuit

omnia

sobrius magis et falsi intelsi

fecit Catus,

prodigium

fuit

Annales suos scribenti gratissimum, sed

3

34
simul eiusmodi ut in rerum natura fuisse credere non possimus.

Ergo

narrationi

hanc subesse veritatem suspicamur: revera

Libo animo spem quandam

plenam, et

fovit periculi

quaeque exspectans iam principis vivere vitam

summa

coepit, aes

alienum contraxit, amicos ad luxus necessitatumque perduxit

eorum unus, Catus, metuebat ne

societatem, donec
alligasset

magis

quam

Libonem

indicavit.

tam

adolescentis

utile esset,

ipsi

se subtraheret et accepto
Cf.

quam

Multo

me

facilius

nobiHs, maiora sperantis

expedio e

falso Agrippa habet (A.

percontanti Tiberio,

II,

e.

falsum

40).

falsus

Petulans

Quomodo tu
me Agrippam esse
enim Caesar

quam

factus esset, re-

Caesar.
fateor, sed

quibus ego frau-

factus, iisdem tu

Caesar es

es".

fatetur culpam.

narratione

non

Atque

id

eum non

fecisse e

Tamquam enim hominem, quem

apparet.

ut culpae convinceret

dum

sum

narratio de

enim

profecto responsum plenumque contumeliae, sed

quo simul suam

cetera

Ille

quomodo Agrippa

dibus et mendaciis Agrippa

factus

quam

difiicultate

spondisse fertur:

sibi contigerit,

clam eum occiden-

Tiberius curat. Quapropter respondisse reum interrogando

censeo:

Quomodo

tu Caesar.''"

Tunc enim hoc

non sum factus sed natus Agrippa

sis

Drusi Libonis

saeculo quisquam sperare poterat aut ipse ullo".

illo

i.

atque ut et periculo

praemio aes ahenum solvere posset

Sen. Ep. 70, 10

stolidi

se Liboni

dicit:

ego

tu potius dic qui factus

nomen omni scelerum genere es adeum rogare:

Agrippa?, eiusmodi interrogatione eum

Caesar; hoc enim

eptus". Si antea fassus iam esset, ineptum foret

quoniodo factus es
fateri

coactum quis credat?

Quoniam semel in accusationibus criminibusque versor,

addam his ex eodem genere locum graviter corruptum, necdum, ut mihi videtur, revera a criticis correctum, credo quia

35
ipsius

de qua agitur, non bene perspectum

rationem,

rei

habuerunt. Legitur Ann. IV, 28

Isdem consulibus miseriarum ac

reus

accusator

pater,

senatum inducti

in

squalore obsitus et

Ab

sunt.

saevitiae

exemplum

atrox,

(nomen utrique Vibius Serenus)

filius

retractus illuvieque ac

exilio

tum catena

vinctus pater peroranti

filio:

praeparatus adulescens multis munditiis, alacri vultu, structas

principi

idem

missos in Galliam

insidias,

et

testis

concitores

index

belli

adnectebatque Caecilium Cornutum

dicebat,

praetorium ministravisse pecuniam:

qui taedio curarum, et

quia periculum pro exitio habebatur,

mortem

At

in se festinavit.

contra reus nihil infracto animo obversus in fiHum quatere

Adseverabatque innocentem Cornutum

vincla ....

idque

exterritum;

enim

caedem

se

intellectu,

facile

si

proderentur

principis et res novas

Pro pater peroranti

filio:

uno socio

filio

comparatur

e.q.s. Ingeniosissime, sed nihil sic proficimus;

se

falsa

alii:

non

cogitasse.

praeparatus adulescens

Madvigius coniecit pater oranti

opinor,

et

e.

non enim, ut

vehementer legentium animi percelluntur cum

opponuntur pater squalore obsitus

Neque tum demum

intrcducitur reus,

et filius

cum

q. s.

adulescens

....

inter

orans.

accusator iam ora-

tionem habere coepit. Multo tamen Madvigii inventum melius

quam ceterorum

quod iungendum sit

aptum sensum nullum praebeat.
Haec ergo mittamus, quoniam sic quoque universa verborum

est

cum

munditiis

sententia patet.

falsa

plane

est

ita

istud praeparatus,

ut

Paulo post pro falsa legere falso vel per

inutile

et

fortasse perversum.

quuntur maiorem praebent difficultatem.

At quae

se-

Hoc certum Nevii

quam verius,

ni proderentur pro si proderentur speciosius esse

neque

facile

est: facile

tamen

si

cum praecedentibus

hoc est

ad

iungi posse: quid

enim

intelligendum ni produntur alii?

remanere potest,

nisi

volumus Serenum non

sed ahfyi/^oiToo^ug loqui. Quid vero

si

totum

illud si

illud

Neque

slpuviKug

una

litura

36
delemus?

Tum

enim Stvenns provocabit

verbis opus est

An

rebus et factis agamus

hoc iudicibus

te

quid

filium, sic fere:

:

prode

persuasurum putas

in

alios conscios

tam

ancipiti ar-

duoque negotio me unum tantum habuisse conscium ? At

eam

prodere alios non poteris". Nunc quoque intelligendi vQvhnm

habet vim

quam

som nemen

et novicio

At quae de
(A.

III,

modo

supra monui

de proef op de

ei inesse. (Belg.

omnium populorum verbo

lege Papia

constateeren).

Poppaea criminibusque ex ea

natis

25) narrat Tacitus, eiusmodi sunt, ut tota res quo-

revera se

exputandum ingenio

habuerit nostro

relin-

quatur, idque non librarii culpa sed quia ipse historicus

vagum

tantummodo

ut

quam

accepit

rumorem, quem

exornavit

ita

res

atrocissima evaderet.

Relatum deinde de moderanda Papia Poppaea, quam senior

Augustus post
et

lulias rogationes incitandis

')

caehbum poenis

augendo aerario sanxerat. Nec ideo coniugia

et educationes

liberorum frequentabantur, praevalida orbitate: ceterum mul-

cum omnis domus delatorum

titudo pericHtantium gliscebat,

interpretationibus

utque antehac

subverteretur,

flagitiis

ita

tunc legibus laborabatur.

Et post longam digressionem

c.

28:

Acriora ex eo vincula, inditi custodes et lege Papia Pop-

paea praemiis inducti, ut

velut

parens

si

penetrabant,

urbemque

corripuerant,

multorumque

intentabatur,

ni

larium,

a privilegiis parentum cessaretur,

omnium populus
et

vacantia teneret.

Sed

altius

ItaHam, et quod usquam civium,

excisi

status.

Et

terror

omnibus

Tiberius statuendo remedio quinque consu-

quinque e

praetoriis,

totidem e cetero senatu sorte

duxisset, aput quos exsoluti plerique legis nexus

modicum

in

praesens levamentum fuere.

Corruptum

esse opinor incitandis proque eo intendendis legendum (i. e.

Ann. IV, 2 vim praefecturae modicam antea intendit. IV, 26
gloriam intendit. XIII, 20 luxus intendere.
i)

augendis).

Cf.

37

Ain vero? Ex haccine lege multae calumniae

(i.

e.

inson-

tium accusationes) nascebantur, eaeque eiusmodi ut omnis

domus subverteretur? Et tamenne non

connubia

iusta

et

fiebant frequentiora

educationes liberorum

Magis

incredibilis

quia

cum Furneaux praevalida orbitate sic accipimus:

orbitas tantum afferebat opum potentiaeque ut contra

illam

nil

res

fit

si

leges valerent".

quorum culpa

sontes erant et

erat manifesta (coelibes orbique)

innocentes vero

bant,

Ergone qui revera

impune

fere-

laborabant et

et mariti) lege

(patres

pro orbis coelibibusque ad iudicium trahebantur, et quamvis

uxores suas, feminas honestissimas, et liberos monstrarent,

tamen eorum subvertebatur domus? Pessimum

toruni genus

si

tamen

certe est dela-

solos innocentes essent aggressi, sontes

vero semper missos fecissent, mox, ut opinor, de

fuisset

hanc subesse rem puto, quam

perspexit aut palam proloqui veretur

praesidii nil erat,

prae

illa

reipublicae

copia

(i.

nihil aliud valeret.

ilHs

labefactatur
lex

ille

in lege

aut

nunquam

Papia Poppaea

ad iustas nuptias se compelH Romani nole-

praevalebat orbitas

vocabulorum praevalida
locos,

actum

etiam Nerone vel Domitiano imperante. Revera Taciti

narrationi

bant,

iis

e.

tam grata

erat plerisque ut

Quos ad suam interpretationem

orbitate

defendendam Furneaux

affert

magis quam sustentatur). Ergo non

ea proderat sed delatoribus; his enim nunc

erat et facultas quaestus faciendi

ingens enim aderat

multitudo virorum quos accusare possent idque vere et

vante lege: erant enim noxii

fiebat in urbe et

ilH rei.

Tandem aHquando

iu-

tantus

adeo toto imperio metus ut ipse inteHigeret

Tiberius sic procedere rem non posse. Ergo non rescindebatur

quidem lex Papia Poppaea, sed plerique nexus legis solvebantur, quorum verborum hunc esse sensum opinor: multae
virorum muHerumque coniunctiones, quae non quidem legitimae erant ex lege Papia Poppaea sed, ut hoc utar, temporis intervaHo

iam

satis

firmamenti acceperant, nunc, legis

38
severitate

illius

levamentum

erat illud

Cum

pro legitimis habebantur. Revera

liberatae,

in praesens.

apte coniunguntur somnia va-

iudiciis delationibusque

in utroque enim genere regnat yiXvyvi quaedam.

Videamus ergo quae H. IV cc. 8i 84 narrentur de somnio
Ptolemaei novoque deo ab Aegyptiis e Ponto petito. Rem

ticiniaque:

recte dilucideque tradidit Tacitus sed, nisi

turbas dedit praepostera

me

faliunt

omnia,

scioli industria. Sic narratio incipit:

plebe Alexandrina quidam oculorum tabe notus genua

eius

remedium

Vespasiani) advolvitur,

(sc.

caecitatis expos-

quem

dedita superstitione gens

Hunc deum deinde cognoscimus

a Ptolemaeo Sinope peti-

monitu Serapidis

cens,

ante alios

dei,

colit.

tum, iussu iuvenis, qui

iuvenis

esset

ignorabat

ei

somnio

in

Ptolemaeus;

visus

deus

quis

esset,

ille

qui

tempus igno-

iuvenis sumpserat figuram, ad illud usque

illius

Quis

erat.

quem

rabant Alexandrini, ignorabat Timotheus Atheniensis,

cognoscendae causa arcessiverat dimiseratque Ptolemaeus.

rei

Qui ergo Serapis esse

potest,

Quod

disertis verbis testatur Tacitus dicens

se

templum

non ignorare

unus e vetustis Aegypti deis?

extrui loco, ubi fuerat sacellum Serapidi atque Isidi

antiqiiitiis

sacratum

Ptolemaeo

stetit

(c.

84).

Denique

ante oculos, Serapis

alii

eum Aesculapium

ahi

Ditem patrem (haud mirum

fuisse
sitis,

esse dicant,
:

si

est,

alii

deus, qui in

qui

fit

ut

Osiridem,

c.

84

(c.

alii

Ditem enim patrem

eum apud Sinopenses legimus

somno
extr.)

lovem,

et esse et

83 m.: Timotheus quae-

Pontum meassent, cognoscit urbem iUic Sinopen nec

templum vetere inter accolas fama lovis Ditis". Atque

qui in

procul

ex hoc templo deus vel sponte profectus vel abductus dicitur

c.

84

m.),

sed nemo Serapidem?

At

in verbis c.

81 monitu

Serapidis dei dele Serapidis nomen, omnia erunt planissima

l)

De

Plutarchi locis eodera pertinentibus agetur

c.

XVII.

').

39

Addam quaedam

de loco diversi generis,

culpa scriptoris, nullum

librarii vitium,

in

quo nulla

est

qui tamen est eiusmodi

ut obiter legentes facile in errorem possint induci. Simul mihi

praebet facultatem ad Woelfflinium redeundi, a cuius praeclaro

invento tota haec est profecta disputatio. Est H. IV, 79.

Agrippinenses auxilium petebant a Cereale; interimiamcom-

cum Civile facere

quam maxime indigerent
Germanos enim dispersos mdomidustrucida.vera.nt. Hoc est quod
miserant id quod effecerat ut neque denuo

possent et ilHus

Romanorum

nostratium proverbio

Cavere nunc

sibi

dicxtvLX
:

auxilii

pone tergum naves suascomburere.

debebant priusquam a clade accepta hostes

(Germani) reparatis viribus ad spem vel ad ultionem accin-

Namque iam Coloniam intenderat

e. consilium
cum cohorte integra bellique cupida,
quae Tolbiaci agebat. Sed tristis nuntius eum ab hoc abduxit
gerentur".

(i.

ceperat eo eundi) CiviHs

proposito: deletam cohortem dolo Agrippinensium, qui largis

epuHs vinoque sopitos Germanos,

clausis foribus, igne iniecto

Haud dubie de dupHci Germanorum caede sermo

nam primo diversi trucidati Germani dicuntur, dein

cremavere".
hic

est,

cohortem crematam foribus clausis legimus, ubi ergo de uno

tantummodo sermo est aedificio. Atqui hostile facinus a Coloniae incolis adversus Germanos commissum potius eo advocatu-

rum

erat Civilem

eadem

est

quam

inde aversurum. Cohors iHa cremata

quacum Coloniam tetenderat

CiviHs; crematur ea

Tolbiaci, sed dolo Agrippinensium iHud factum recte dicitur,

quoniam

in finibus

Tolbiacenses

ipsi

Agrippinensium situm est Tolbiacum et

sunt

Agrippinenses.

Hunc quoque locum

aHquis proponat Hterarum aHcui studioso,

quamvis provecto,

sed qui in Tacito hospes etiam est; mirari

tarcho,
ret,

in

mox

cum de miHtibus urbem Palatiumque

mentem non venisse de praetorianis

desinet Plu-

petentibus legeagi.

VI.

Pergenti mihi observationes Taciteas in lucem edere opti-

mum

ea quae prolata iam sunt

videtur paulisper ad

factu

redire,

hisque addere quaedam,

spes est fore ut sponte se mihi

dam neque

quae tunc omisi;

ofiferat

neque ingratus

ineptus,

iis

facere saltus.

Dabo ergo operam

possit,

fieri

Agebamus autem

disputandi cursus quiqui

me

sunt secuturi,

quam magnos identidem

quippe qui placide ambulare mahnt

diversitate

enim

sic

ut,

quantum

in tanta

rerum

omnia ordine procedant.

pag.

loi sq. de navigio

quod matris

illo

occidendae causa struendum curasse Nero narratur A.

c.

sqq.

Est profecto ineptissima tota

etiamnunc a

doctis

viris

aequo animo

Graecarum Hterarum cultores

in libris

si

modi ahquid invenissent, dudum,

ista narratio,

iure

ferri

in

cum vitam

quam

miremur.

quos excutiunt

eius-

omnibus

esset

unum

affe-

ut opinor, ab

explosum. Quis enim, ut ex innumeris exemplis

ram,

XIV

Euripidis (Df. P. S. G. p. 15 sqq.) percurrens

haecce incidit:
^iyovo-i

XVTXq

TUV

^IX

non

oii

STTSITIX,

^S

yvvouicsc;

T01VI[/,XT00V,

xvsXslv,

^ov?^dfji,svxt
(TOCq,

OTi

^s

TOlq

e<pii<yixvTO

(3s(3xt0i}(TOifZSV0V

vel

ridens

vel

facessere

iubet,

qui

tamquam rem quae

^ioc,

^s

Tovq

^oyovg,

&S(Tf/,O^OpiOli;

xvtov

[XyjKSTt

TrpSiTOV

ovq

sttoIsi

STrS^TTyjlTXV
f4,sv

^tx Txq

s]q

tXVTU

Mov-

XVTOCq KOCKCCq Spslv

indignabundus misellum grammaticum

quod

facete

iocatus

revera evenerit tradat?

est

Aristophanes

41

Verum

cautiorne et prudentior in proferendis

Immo

audivit Tacitus esse solet?

minus ineptos, quam

vero in errores incidit non

quem ex

est

ille

Euripidis Vita attuli.

Quid quod prorsus eodem modo peccare

id

quaedam, ingeniosissima, ad legendum iucun-

fugit doctissima

Naberi

dissima
(A.

1892)

potuit. Certe semel

iam pro certo constat. Hoc qui negat, eum

accidisse

ei

quae fando

iis

disputatio

nostri

Mnemosynes

in

20

vol.

410 sqq. demonstrantis quaecunque de

p.

Silii

Messalinaeque nuptiis a Tacito traduntur facta esse nunquam

sed acta in scena quadam, Messalina in hortis suis specta-

culum edente quo

partibus

De

viri

Ariadnes,

Baccharum

Penthei,

mulieresque fungerentur nobiles.

autem navigio

toto

isto nefario

idem statuendum

LXI

Dio Cassius (XiphiHnus) L.

testatur

invitus

Bacchi,

c,

esse

59

ita

narrans
Ts SK T.OU

STTs)

uKvouv

TTpoCPoivovt;

dendae dederant consilium)

OVK slx^V

vxvv
Tivot,

OiVTVIV

l^ovTsg
Q>ipioi

TOioiVTviv

iv

rw

ix(pis7(roiv

sTspoiv

At, o bone,
endi

OCVSKslv

KOi)

TOixsug

ro spyov kx)

{jrOiVTOi

dsiXTpcp

qui Neroni matris occi-

(ii

xpv0x

^ioi?,vo[jt,svyiv

ts

oivTijv

quis

0xpf/.ixKav

f$'

xvTijg Kxi

avvKrTOifjCsvyiv oiv TTOiKiv Sktts kx) sppSi(r&oii,

svoiVTrviyyi^TOiVTO.

non Neroni, Poppaeae, Senecae

navigii stru-

consilium subiecit istud spectaculum, sed Taciti ex eo

nata est narratio, vel potius rumuscuH inde

lares,

^iac

yotp SKsivVl ](XXVp5lC S(pVhOC(T(XSTO),

orti

sunt popu-

quibus aurem praebuit Tacitus. Suspicor autem (nam

in

tanta rerum perturbatione pro certo

tuat?) Vespasiani fere

Agrippinae

tempore

in

quidquam

sta-

scena actam esse de morte

fabulam ex eo genere quod hodierni homines

melodrama" appellant,

in

qua

et

navigium exhiberetur

aliquo amphitheatro spectatum

illi

quod antea in
autem fabulam tunicato popello tantopere placuisse
mentique eius inhaesisse ut opinio nasci posset revera hoc

simile

fuerat,

illam

modo Neronem matrem suam de medio

toUere esse conatum.

42

Levem

esse

suspicionem

si

quis

hoc tamen mihi constat a scena

navigium

Tacitus quidquid

quidquid horrendum

mira,

insoHta,

et explicare Hcet, ut aut fiat

verisimiHs,

faciHs,

animum vehementer perdirum, et si ei ahquam

est, atrox,

rem duobus modis accipere

inteUigendum
aut

non repugno

'),

Omnino amat
cutit,

contendit,

in historiam letale aberrasse

incredibiHs,

ad

hominum respondens vitae,

metuendum non est ne hac

narrandi ratione omissa iHam probet. Ipsa iHa de SiHi Mes-

saHnaeque nuptiis narratio, quae tota quam parum credibiHs

demonstravit Naberus, insigne praeterea iHius

egregie

esset

exemplum. Vettius Valens, Pentheum ex

continet

studii

Euripidis Bacchis imitatus (quod feHcissimo acumine Naberus

perspexit) in

praealtam arborem conititur" et interroganti-

bus, quid aspiceret respondit

tempestatem ab Ostia atrocem",

sive" (ipsius haec Taciti verba sunt) orta erat

^)

ea spe-

seu forte lapsa vox in praesagium vertit".

cies,

At

promptu

in

est Vettii

verba aHter interpretari

bus iUe haud dubie fungebatur Penthei

laetitiae socius,

parti-

communis

et

sed sanae mentis plus servaverat

quam

erat

ceteri

omnes, inteHigebatque aegre laturum Claudium hanc Messa-

Hnae intemperiem", qua contra legem ab ipso promulgatam

fecerat,

metuendumque

mimum

agerent,

mox

esse

ne omnes, qui

cum

iUa nunc

poenas darent. Verbis ergo utitur quae

Penthei quoque esse possint, sed quibus simul laetitiae co-

non afferat, tamen idem Nabeio olim quod mihi nunc

enim in commentatione, quam, quia Belgice scripta est,
minus quam par erat innotuisse viris doctis arbitror, eodem illo melodramatis" utitur nomine. Legitur commentatio egregia, qua duorum librorum, a nos1)

Dionis locum

licet

suboluisse videtur, Is

tratibus

conscriptorum

Constantino
fide
p,

Taciti')

magno

et

insigni

eiusque

dignissimorum laude

decessoribus^

Belgice

censura agitur, in diario vernaculo

(alter

scriptus,
c.

t.

Oordtii

alter

De Gids

est de

Karstenii de

A. MDCCCLXIX

477 sqq.
2) Sic enim legendum arbitror pro inepto coeperat quod traditum

est.

43

mites

admoneat

instantis

periculi:

Nipperdeius annotaret:
liegende

Vermutung

autem

(cur

merkwiirdig,

dass die nahe

y^notabilius^^

careat,

veri

esset

ausgedriickt,

videretur,

und

kom-

iiber die

vielleicht ist dies ausgefallen

missa oder iacta voxf\ Mihi enim

hoc loco, qui totus omni specie

si

tam prudens tamque

cum contemptu,

Meinung

seine eigene

lapsa vel consilio

(forte

ist

vis

erat igitur cur

vetat.

Vettius Valens habe so ironisch

fehlt

slpMviJiSig})

menden Dingen

es

tamen Bacchi

illos

Non

verum eorum sensum perspicere

ut

probabilis suspicio inserta

opinor,

abiecisset

eam

Tacitus

sicubi invenisset.

Scriptor

autem, qui

id

habet quod

plebeculae vitio

levi

dat poetarum nostratium Rex, ut

Dirior est quanto res quaeque, lubentius illam

Credere festinet tanto

carere

ea virtute

solet,

quam

^)

in historico

prae ceteris lepi-

dissimus acutissimusque historicus Mueller-Striibing requirit

iocum

ut

semel
libris

intelligat".

tantum

tot

in

narrat aliquid

(Frisiorum legati)

Omnino

Tacitus a iocis est alienus:

Annahum

tantisque

quod paulo

dum

aliis

festivius,

sit

curis

Historiarumque

A. XIII, 54:

intentum Neronem op-

periuntur, inter ea, quae barbaris ostentantur, intravere

pei

Pom-

theatrum, quo magnitudinem populi viserent. IlHc per

otium (neque enim

ludicris ignari

oblectabantur)

dum

con-

sessum caveae, discrimina ordinum, quis eques, ubi senatus

percontantur, advertere

quosdam

cultu

externo in sedibus

senatorum; et quinam forent, rogitantes, postquam audiverant

earum gentium
amicitia

i)

Romana

legatis

id

honoris datum, quae virtute et

praecellerent,

nullos

mortalium armis aut

In ipso Palamedis" initio:

Het

wispelturig volk, dat al te los van hoofd

't

ergste liefst gelooft.

44

Germanos

fide ante

esse exclamant, digrediunturque et inter

patres considunt.

Sed praeterea quoties

in

rem

incidit,

quae cum

risu

nar-

debeatque, summa eam profert gravitate, sic nonnunquam ultro indicans se rei rationem parum perspexisse.
Exemplo esse potest quod 1. XI c. 20 legitur:
Nec multo post Curtius Rufus eundem honorem (sc. in-

rari possit

signia

triumphi) adipiscitur, qui in agro Mattiaco recluserat

specus quaerendis venis argenti; unde tenuis fructus nec in

longum

fuit,

quaeque
miles,

et

componit

humum

aperto gravia,

in

cum damno

at legionibus

quia

per

plures

occultas

literas

labor, efifodere rivos,

infra moliri.

provincias

Quis subactus
tolerabantur,

similia

nomine exercituum,

precantium

imperatorem, ut quibus permissurus esset exercitus, triumphalia ante tribueret.

Perspicuum magis

est

quod legitur apud Suetonium Claud. 24

facile dedit) ut epistola com-

(Triumphalia ornamenta tam

muni legionum nomine

sularibus simul

sam

belli

cum

exstiterit petentium, ut legatis con-

exercitu et triumphalia darentur ne cau-

quoquo modo quaererent.

Sed risum uterque movet magis quam qui unquam risum

captavit,

dum tamquam

factum memorabile

petulantemque militum iocum.

Nam

iocus

refert scurrilem

ille

fuit,

paucissi-

morum fortasse militum, haud dissimilis illi quo postea Traianum ludibrio habuerunt patres conscripti. Nam cum identidem
literas laureatas a principe acciperent,

memoria
se

retinere

devictas

ille

possent

neque pronuntiare vel

barbara nomina gentium, quas a

nuntiabat, senatusconsultum factum est: ut

Traianus de quot quibusque ipse vellet populis triumpharet"

(Dio C. 68, 29).

Idem statuendum
Veniebat

in

videtur de loco H.

senatum

(Vitellius),

II,

etiam

91

cum

parvis de re-

bus patres consulerentur; ac forte Priscus Helvidius, praetor

45

non tamen

Vitellius,

quam

ultra

mox

spretae potestatis vocavit:

orem iracundiam
dit,

Commotus primo

contra studium eius censuerat.

idesignatus,

tribunos plebis in auxilium

mitigantibus amicis, qui

alti-

eius verebantur, nihil novi accidisse respon-

quod duo senatores

in re publica dissentirent: solitum se

etiam Thraseae contradicere".

Revera lepidissime iocatus

urbanissimumque

est Vitellius

se praestitit, neque, ut opinor, tunc certe, erat cur

quisquam

Quod autem Thraseam

quocum olim disceptare sit solitus,
nullam aliam ob causam illud fit quam quod ipsius Helvidii

altiorem

iracundiam vereretur.

eius

hic potissimum nominat,

socer

Admodum

fuit.

ille

ergo

inepte

ab

haec

historico

adduntur
Irrisere plerique

impudentiam aemulationis; ahis

ad exemplar verae gloriae

Tam
illa

vel

narrandis

tam parum aptum

populari

loquendi ratione usum esse, qua saepe aliquod vocabulum

sensu suo sed potius contrario

loqui

dicimur,

vocis

parum quidem

slpoovslix.

At semel tamen

et

H,

II,

30.

illud

non quotidiano

accipi velle: ironice"

tum

accurate, sed pervulgatus

earum quae cum

illa

De Caecina

ille

cohaerent abusus.

aut ego quid sibi veHt non intelligo

Tacitus quoque locutus

ita

iocis vel in-

unquam

vix credibile est

ponimus ut quivis inteUigat nos

est

ipsum

legisset.

severum scriptorem,

telligendis

ita

id

quod neminem ex praepotentibus, sed Thraseam

placebat,

est.

et Valente,

VitelHanarum partium

ducibus, haec narrantur:

Aemulatio ducibus: Caecina ut foedum ac maculosum,

ut

tumidum ac vanum

inridebant.

ille

Sed condito odio eandem

utiHtatem fovere, crebris epistoHs probra Othoni obiectantes".

Quid

est

verfolgten

eandem

utilitatem fovere?

dasselbe Interesse". Sed

tum rem tam usitatam tam

Vertit Ritterus: sie

verisimile

exquisitis

non

est Taci-

appeHasse vocabuHs.

46
Et quaenam

utilitas,

quodnam emolumentum

in

conviciis

probrisque inest? Quid quod verbis sine respectu veniae toto-

que capite 31 Tacitus

probrosas,

si

in bello civili

earum exitium

vicisset, fortasse

Ad

auctoribus

vim coloremque verborum

viam monstrant suavissimi

versiculi

quidam

Metamorphosesin. Postquam poeta narravit apud

Ovidii

in

Otho

allaturas fuisse.

recte intelHgenda

de Othone epistolas

ultro declarat illas

Philemonem Baucidemque omnes cibos appositos

supellectile

fictili,

in

haec addit:
post haec caelatus

sistitur

Eodem argento

fuisse

argento crater

iocose

poeta

eodem

').

dicit

pro

argilla, et caelatus

pro sine arte factus. Itidem nostro Taciti loco fovere aliquid
dicuntur homines incuriose et inconsiderate agentes, atque

quam fovent", est res non minus inutihs quam

quae modo est commemorata, immo vero multo magis

titilitas illa,

ea

Neque tamen intercedo quominus

periculi plena.

vertatur,

ut fecit Ritterus, vel Belgice:

zoo'n belang",

dummodo

sic fere locus

ze behartigden net

qui ea vocabula recitat pronunti-

andi acerbitate ea in contrarium detorqueat.

Duobus denique

locis in describendo

eiusmodi vocabuHs usus

esse Tacitus mihi videtur, quae legentibus imaginem ridicu-

lam ponerent ante

oculos.

Veronam vaUo circumdant;

dum

amicae, sed,
Hic, ut

fieri

solet,

H.

III,

10 MiHtes Antonii Primi

hic subito

procul etiam

novae legiones accedunt

erant, hostium videbantur.

miHtes proditionem suspicantur, atque in

Tampium Flavianum, pridem ipsis invisum involant omnes:

Nec defensioni locus, quamquam suppHces manus tenderet,

humi plerumque

stratus, lacera veste, pectus

atque ora

singultu quatiens".

l)

Met.

VIII, 668 Optime traditam lectionem Kornius servat. Coniecturae

D. Heinsii eadem

argilla

ne mentionem quidem facere

satius erat

47

Non

sine

contemptu

et derisione, ut opinor,

pavidus, qui identidem in genua procumbit,

Hoc enim

stratus dicitur.
\

plerumque

Apte

est

accipiendum

conferri potest

Non omisere per

"salutem
si

In

et

humi plerumque

Tacitus voluit,

quomodo

illud

quod

c.

63 eiusdem

libri legitur:

et secreta

Campaniae

offerre Vitellio,

seque ac liberos suos Vespasiano permisisset.

eundem modum

et

Mucianus composuit

fidere Vitellius ac

litorum loqui".

nimis

ille

eos dies Primus ac Varus crebris nuntiis

pecuniam

positis armis

plerumque

nisi

dux

epistulas; quibus

de numero servorum, electione

hominem ignavum et
nomine quam indignissimum (talem certe eum

Nostris hic oculis videmus Vitellium,

imperatoris

legentibus videri cupit Tacitus), anxie quid agat quaerentem,

et

nunc huc, nunc

maxime tamen

illuc

convertentem mentem, sed

ita ut

promissis quietae lautaeque vitae alHciatur. IUa

pavidi hominis trepidatio

maxime

illo

plerumque depingitur.

VII.

Ad

Pollium nunc redeo lepidamque eius de populari

quendi

observationem, quo saepe homines,

vitio

plurima vocabula, suo cognata

vim

gerunt, argumenti sui

apud Tacitum eiusdem

afifectui,

unum

in

lo-

dum quam
locum con-

ultro infringunt.

lam unum

certe

iam vitium

dici potest

quod

vitii

(si

ex ipsa hominis nascitur mente) exstare exemplum demon(H.

stravi

(A.

I,

4) ubi

I,

addam, qui recte

sum

dubitanterque de altero locutus

33),

idem usu venire

videretur.

Tertium nunc locum

mihi non posse videtur

intelligi

loco

nisi

Pollii

luce illustretur.

H.

IV,

32.

Mittitur

ad

Civilem

Romanis Montanus

Trevir ut absisteret bello neve externa arma

at

ubi

Civilis

tumque

res

in

oratione

habenda, quae

ego ulciscor

manorum
tamen

vincere

victi

En

ego,

potest

erimus,

tres

dividitur

partes:

Romanis acceptas, quibus

iniurias a

Altera autem pars

vique,

in

mox idem quod

manseritis,

falsis velaret";

Montanum praeferocem ingenio paranovas" ultro eum ad belli allicit societatem,

videt

peior

sic

ego experiemini.

Romanorum
fieri

b.

si

a.

Diras

vos fideles

Virtus Ger-

multitudinem.

c.

Si

conditio nostra non potest.

ab eo enuntiatur:

praefectus unius cohortis et Canninefates Bata-

exigua Galliarum portio,

vana

illa

castrorum spatia

excidimus vel saepta ferro fameque premimus".

Si

immensa

illa

castra" dixisset, multo

maiorem haberet

49

argumentum vim
castra

illa,

nam

vana

si

quidem a

ne res

sunt,

est nullius pretii,

id

magni sunt

Civile gestae

neque quidquam de futuro promittunt bello

aliae

Romanis

mitti

timendae magis. At,

ira

fit,

copiae

pretii,

possunt enim

multo robustiores multoque

quod plane

id

eius naturae convenienter

sua et ferocia Civilis abripitur.

Et eodem

modo accipiendum

fortasse

quod A. XII, 44

est

legitur

Erat
vi

Pharasmanis

corporis

accolas
detineri

insignis

fama.

Is

ferocius

Radamistus, decora proceritate,

filius

et

patrias artes edoctus, claraque inter

modicum Hiberiae regnum senecta patris

crebriusque iactabat quam ut cupidinem

occultaret".
Si

veram hominum hereditates appetentium logicam"

Nam

cutus esset Radamistus, aliter esset locutus.

veneno interfecisse (Nero) creditus

est

immensam pecuniam longa senecta

quo maior

quod ad speratas

hereditas est eo gravius ferre heredipetam,

opes pervenire non possit, consentaneum

se-

est.
.

Cf.

XIV, 65

Pallantem, quod

detineret".

At

egregie

ipsam hic naturam depingit Tacitus; querentem enim adoles-

quam fortis sim,

quamque sit modicum Hibe-

centulum audire nobis videmur:

quam cupidus
riae

regnum

gloriae bellique,

tamen ne ad

en ego

illud

quidem accedere possum,

pater grandaevus iamque decrepitus obtinet". Respondere

poterat vir disceptandi peritus:
illud

regnum, patrem tuum

aptum

est

labores

morarum impatiens

i)

circumspice".
iuvenis

quamquam non

Furneaux quoque

toUere conalur.

modicum,

parvum

ei

est

aequo patere animo,

humeris eius onus; tu potius

digniores te

Denique,

si

illud obtinere

si

alibi vires exerce,

Sed quid logicam curat

')

plane ex

sensit esse in

hoc loco

eodem

est genere, apte

insoliti aliquid,

sed illud frustra

50
hic locus tractari potest, qui legitur H.

que

vitio

laborat, sed vitio

referat.

Ut tandem aliquando imperium

accipiat

Vespasianum monet Mucianus.

eum utentem

sunt verba, quibus

Torpere ultra
sopor

relinquere,

inhonesta,

tam

sibi fatis

quo-

ille

facit

destinatum

Haec

est".

ipsa

Tacitus

polluendam perdendamque rempublicam

et

ignavia

et

etiamsi

videretur,

tuta servitus esset. Abiit

iam

tempus, quo posses videri concupisse

est

nam

Satis diu" ait quie-

nunc audacter agendum

et exspectasti,

visti

^6,

II,

quod loquentis mentem egregie

et

tibi,

quam

transvectum

confugiendum

est

ad imperium".

Hic

primum reputandum

quam

ante dixisse: a contumeha

Vitellium

eligi",

eundem Mucianum paulo

est

a laude propius fuerit post

cogitandum de

deinde

sententia: ad bellum fugitur". Quid ergo

est,

si

accurate loqui vult?

imperium, quam quis

sibi

ab imperio salutem petis"

abiit

iam

et

Muciano dicendum

non iam grata

Lucani

res est

expetatj sed actum de te est

i.

e.

utendum

hisce ei est

nisi

verbis:

transvectum est tempus, quo posses concupis-

confugiendum

cere,

Nempe

praeclara

est

ad imperium". Sed

affectati

unquam

imperii Vespasianum insimulare anxie cavet; atqui in verbis

quodammodo eiusmodi reprehensio,

eam suspicax homo credere possit. Hoc metuit

posses concupiscere inest

certe

inesse

Mucianus, hinc praeteritum

illud concupisse,

hinc,

quod ad-

ditur, videri.

cognatam observationem protuHt Pfitznerus

Pollianae

qui iam plus

enim nuper

decem

diario

lustra utilissimam Tacito navat

c. t.

Zeitschrift

f.

d.

Oest.

Gymn.

ille,

operam.

(A.

Is

MDCCCC

inde a p. 673) doctissimam inserendam curavit disputationem,

qua

docere studet et Tacitum interdum vel sermonis

et alia

vitiis,

vel

historiam

mira et insoHta oratione, vel etiam erroribus ad

pertinentibus

perstringere

quos

in

illorum

scenam

loquendi genus notare

inducit.

vel

Minime spernenda ea

51
est

memorem
dummodo

sententia, cuius

Tacito dat operam,

unumquemque

esse decet

nimiaque vel ipsius Taciti vel librariorum

Quid enim tam

vel excusanda.

sanum integrumque

ratione

quae Pfitznerus

XIV, 44: neque

A.

mira

vidisse. Certe

tum

frustra

ex eo genere

Ex exemplis autem,

quod

est ibi et contorta oratio,

neque corrup-

hoc enim qui putaverunt

est:

autem qui loquitur

Is

hominum quos obscure contorteque

est

non nimis miremur. Cassius, doctus iurisconsultus

extrema

quarius,

domini sunt
stravit,

legitur

verum Pfitznerum

hic

est

emendando eo desudarunt.

in

defendenda

vitia

absurdum quod non hac

insigne videtur,

incredibile

locum verisimile

esse

est

videri possit

maxime

afifert,

esse

qui

ne unquam ea utatur ad aperta

utendum adversus

occisi, severitate multis

loqui
anti-

et

quorum

servos,

argumentis ubi demon-

postremo haec addit

Servi

prodant, possumus singuli inter plures, tuti inter

si

anxios, postremo

si

pereundum

sit

non

inulti inter

nocentes

agere".

quam

Corruptus locus visus est Nipperdeio, sed lectione

ille

proposuit:

mus

singuli

servis

inter

si

pereundum

plures,

molestissimum est remanet:

agere dicuntur tam domini
fecti,

quam

ceteri

horridamque
fortasse

meHus
Sed

Cassii

iniuria:

et in

fit

anxios,

postremo non

expeditior;

nova lectione
qui

illi,

nam quod

et in vulgata

domi suae sunt

inter-

omnes. Notari ergo hic a Tacito intricatam

orationem

Pfitznerus

mihi

in

certe

nihil

censet

mentem

neque

venit

quod

videatur.

omnino verum

si

enim dubito etiam),

fiat

inter

tuti

nocentes agere", nihilo

inulti inter

ni prodant, possu-

sit,

illud

ibi

autem

est

fortasse
et res

quod Pfitznerus

unum

illa

statuit

(ego

locum possum, ubi

de qua agitur

inducitur eiusmodi sunt ut suspicio

videri possit. A. XI, 31.

afiferre

et is qui

loquens

non nimis longe petita

Omnibus modis

CalHstus, Narcissus,

52
Pallas, Messalinae exitium struentes,

quas

ipsi

finxerunt

Egregieque

de

terrent

nuptiis,

Silii

et

perturbant.

namque

res succedit,

iis

Claudium narrationibus,

constat eo pavore offusum Claudium, ut identidem

Satis

interrogaret, an ipse imperii potens, an Silius privatus esset".

37: essetne sibi salvum imperium".

Cf. Suet. c.

Haud

dubie eodem redit quod Tacitus et quod Suetonius

dicentem

Claudium,

facit

sed

verba,

inepti;
tria

cum

Tacitus
videtur,

ea lego, semper mihi suspicio nascitur de indus-

Tacitum ut nobis depingeret hominem

scripsisse

sic

illud

quidem

quibus

enuntiat, insoliti aliquid habent et, ut mihi

omnino hebetem obtusaeque mentis, tum vero pavore plane

exsternatum. Donatus aHquis

cum

hic annotasset: vide

si

odio inductam et depravatam pronuntiatione", equidem

non obloquerer

ad Eun.

(v.

Sed hoc certum

est

155 sqq.).

vs.

Tacitum interdum

populare loquendi vitium quo duae

diversae,
tur et in

nascitur.

H. IV,

committere

cognatae quidem sed

Dabo

locos

maxime hoc nomine

insignes.

SoHto diutius naves, quae frumentum Africa-

38.

advehunt, morantur; pavidus hac re populus

fingit creditque,

nihil

non

sparguntur rumores pleni terroris,

famam

augentibus

dum

res,

illud

dum se simul loquentis menti offerunt, simul proferununum contrahuntur, quo facto saepe contorti aliquid et

intricati

num

(j(,l[jcvj(nv

ViteHianis,

qui studium partium non-

posuerant, ne victoribus quidem ingrato rumore,

cupiditates externis

quorum

quoque beHis inexplebiles nuHa unquam

civiHs victoria satiavit".

Duae

hic sunt distinguendae sententiae,

permixtae ut separari nequeant

tores

Flavianis

Muciano
plura

nunquam

existunt,

iHud
et

valet

satiari

militibus

a.

in

beHo

possunt;
iHi

quae nunc

b.

ita

sunt

civiH, qui vic-

praesertim de

enim externis beHis a

Antonio Primo praedae assuefacti iam didicerunt

semper

et

maiora poscere.

53

Ann.

Tumultuantes Pannoniae milites

19.

I,

in praesentia

placavit Blaesus legatus: impetraverunt ab eo ut ipsius

Romam

mitteretur,

qui

sua

postulata

partem

potius

(vel

filius

eorum) ad Augustum perferret:

Profecto iuvene

modicum otium; sed

superbire miles, quod

orator publicae causae satis ostenderet necessitate

filius legati

expressa, quae per modestiam non obtinerentur".

AoyiKooTspov, ut opinor,

hoc

tes

expresserunt"

nam
ille

revera nihildum miliorator publicae causae

Sed hinc dum generalem deducunt sententiam:

mitteretur.

plus

ut iuvenis

nisi

exprimi quae

foret: necessitate

per modestiam non obtineantur",

quam modestia

necessitate

proficitur", simul sibi fin-

gunt impetratum iam esse quod rogaturus etiam

id generali

Ann. IV,

atque

ille est,

sententiae innectunt.

illi

62.

Fidenae amphitheatrum corruit

et

ingentem

spectantium multitudinem operit:

Et

illi

quidem, quos principium stragis

erat, ut tali sorte,

cruciatum

efifugere

nondum

abrupta parte corporis

mortem

in

afflix-

miserandi magis, quos

vita deseruerat".

Cruciatum aliquis subita morte plane

effugit, et, si

gram-

maticae rationem habemus, ineptum est eiusmodi enuntiato

addere aliquid quod vim habeat minuendi

bimembrem hanc sententiam

Tacitus
ut

tali

sorte

felices

erant

in

unam

praedicandi

Sed

{ut tali sorte).

contrahit:

cruciatum enim

effugere.

Simillimum

est

quod paulo post

legitur

c.

63:

Ceterum sub recentem cladem patuere procerum domus,

fomenta
dies,

et

quamquam maesta

magna

facie,

fuitque

veterum

urbs

per

illos

institutis simiHs, qui

post proelia saucios largitione et cura sustentabant".

Revera
illam

medici passim praebiti;

in

illo

maesta facie

nihil

est

quod similitudinem

imminuat; nam etiam post magna proeHa non minus

est moestitiae in

urbe

quam

tunc post cladem, quae Fidenae

54

Sed hoc vult Tacitus atque paulo contortius

facta erat.

elo-

quamquam moesta erat urbis facies, habebat tamen

in mentem enim revocabat antiqua tempora
quibus post magna proelia idem fieri solebat".
Neque sunt diversi hi loci:
quitur:

aliquid

solatii

Ann. VI, 24:

Drusus (Germanici
in

omnes

carcere

filius)

exstinguitur .... centurio (qui

eius voces exceperat) .... voces deficientis

(ad Tiberium pertulit) .... quis primo quasi per

funesta Tiberio, mox, ubi exspes vitae

positasque

diras

plevisset

e.

meditatas com-

quem ad modum nurum

nepotes domumque omnem caedibus com-

imprecabatur,

filiumque fratris et

fuit,

ut,

q. s.".

Post nepotes Ritterus inserit necasset: frustra,

que duas

unam

res Tacitus in

lectionem egregie tuetur quod

Clitarum natio

rumque ingenio
legatus

duos

...

sese

in
.

colles,

Id

nam

coartat structuram.
c.

hic quo-

Vulgatam

41 legitur:

iuga Tauri montis abscessit loco-

tutabatur

donec M. Trebellius

quos barbari insederant

circumdedit et erumpere ausos

onem

dementiam

ferro, ceteros siti

operibus

ad dediti-

coegit".
est:

erumpere ausos ferro trucidavit, ceteros

deditionem coegit".

siti

ad

VIII.

commentatio

Pfitzneri

quam

illa,

saepius iam, ut par erat,

laudavi, a disputatione de codicibus Taciti incipit. Illius ergo

exemplum me admonet ut et ipse pauca quaedam de illo

argumento in medium proferam, rem, quam ego tangam
tantummodo,
Codices

ergo

Annalium
lacunosus

illi,

partis

et

statuit,

Omnino verissimum
illi

impune

editione

in

Historiarum
nisi

utpote qui

est,

Nipperdeius

teriores"

qui

sunt pretii,

nullius

se

accuratius enucleandam relicturus.

aliis

in

Nipperdeiana alterius

litera

iis

locis

Mediceus

ex ipso Mediceo,

vel

ex apographo quodam eius

illud est,

et

tamen ne

abiici possint,

quid servent quod unice verum

sit,

per

significantur,

ubi

hic

vel,

alter

quod

sint descripti.

quidem de-

utpote qui interdum aH-

cum

ipse

Mediceus vitium

verum non

ibi

exhibeat, aut aliquid eiusmodi quod, etiamsi

sit,

tamen ex ipso Mediceo eiusve apographo sumi non poBreviter locos indicabo, qui mihi hoc nomine

tuerit.

maxime

notabiles visi sunt

Ann. XI,
imperitante

Claudius tres litteras adiecit, quae in usu

14.

post obHtteratae, aspiciuntur etiam nunc in

eo,

aere publico dis plebiscitis per fora ac templa fixo. Sic

diceus
potest,

lectio

publicandis plebiscitis.

ex Mediceo

(vel

eius

InteHigi

Me-

certe haec

apographo) nasci non potuit

coniectura est hominis exemplari suo non unice dediti.

Ann. XI,

16.

Cheruscorum gens regem

Roma

petivit

56

uno reliquo

mine

Italicus

Mediceus,

quod nominis Augustus

nisi

natum

rectione

magno animo

hortatur gentile decus

stipatoribus,

Sic

apud urbem habebatur, no-

Caesar Augustus pecunia, additis

Igitur

qui

regiae,

stirpis

capessere.

finale e cor-

est.

In editionibus rectissime nunc legitur auctum, sed praeclara

haec coniectura

Ann. XI,
incursavere.

quod

in

manum

debetur codici Gudiano.

Chauci, milia dissensione domi et morte San-

i8.

quinii alacres,

dum

Sic

Corbulo adventat, inferiorem Germaniam

Mediceus; rectissime cod. Gud.

exemplari eius
expertus hic

Ann. XI,

20.

quod

illud fuit, sive

nulla, sive

critici satis acuti

est,

(Corbulo subito e medio labore revocatus)

ahud prolocutus quam beatos quondam duces Romanos,

nihil

signum receptui

Vi tamen miles otium exueret, inter

dedit.

Mosam Rhenumque XXIII milium

spatio fossam perduxit.

In codd. deterioribus" vera lectio

tit

invenitur.

47. (Rex Mithridates ab adversario per dolum

prehenditur et vincitur). Ac compede, quod dedecorum bar-

Ann. XII,

baris

trahebatur;

'),

mox

quia

probra ac verbera intentabat

Locum perturbatum

vulgus, duro imperio habitum,

^)

et erant contra qui e. q.

ordinem

in

redigit

s.

codex Gudianus

praebendo moxque.

Ann. XIII,

8.

Corbulo

corpore ingens, verbis magnificis

super experientiam sapientiamque

et

etiam specie inanium

validus.

Mihi multo praestare deteriorum lectio magnificus videtur.

Certe non ideo reiicienda est quod in deteriori codice legatur.

Ann. XIII,
tis,

et

2) In

senatu

cum

ageretur de ingratis Hber-

quidam censerent patronis dandum

i) Satis

honore

26. (In

inepte

addita

haec

sunt:

an

ergo

esse ius in servi-

apud Graecos Romanosque

illud ponitur?

Med.

est:

mox a,

lineola fortasse post appicta.

in

57

tutem eos retrahendi, Nero inter paucos quid videretur con-

Horum unus

sultavit.

et alter paulo severior

tribuendum aliquod telum, quod

manumissis per idem obsequium retinendi

adsecuti

Sic

Nec grave
libertatem, per quod

metu coerceantur, quos beneficia

mutavissent.

?ion

Mediceus, perperam: non enim mali servi manumit-

tuntur ut meliores

fiant,

HberaH ingenio"), spe

ergo

:)

criminum manifestos merito ad servitutem

at

sint:

retrahi, ut

clamabat

sperni nequeat.

rectius

in

sed optimi

tantummodo

perpetuum

tales eos futuros.

quod

commutavissent,,

suasit

(qui sunt

Madvigius

Multo
et

praebent deteriores". (Utrique tamen lectioni forsitan praestet

simplex mutavissent).

Ann. XIII,

Auditae

48.

Puteolanorum

legationes,

quas

non

recte

diversas ordo plebs ad senatum miserant.

Pro asyndeto ordo

plebs,

quod

certe huius loci

est,

altera Medicei manus etquidaminferiores: ordo plebsquehdhQwt

Ann. XV,
et aHis

59.

(Ad

Pisonem

forte facinus

socii

adhortantur

argumentis et hoc)

Frustra silentium

et

fidem

tot

in

consciorum animis et

corporibus sperare: cruciatui aut praemio cuncta pervia esse.

Unice verum videtur quod deteriores habent: sperari.

H.

II,

37.

(Quod

attinet ad id

quod nonnuUi tradunt,

co-

gitasse ViteHii et Othonis miHtes

de armis ponendis et bono

aHquo imperatore eHgendo, mihi

credibile

legatos ac duces,
sibi

conscios,

nisi

non videtur:)

magna ex parte luxus egestatis scelerum

poUutum obstrictumque meritis suis prin-

cipem passuros.
Utique cum deterioribus" legendum moribus. Obstrictum

enim meritis

suis

principem etiam vel optimi

at moribus suis obstrictum principem

H.

II,

53.

Novae

narrationis sic

Notabile virgenium

Eprium

ut

fuit

fit

sibi

expetunt,

veUe malorum

est.

initium:

quo Licinius Caecina MarceUum

ambigua disserentem

invasit.

Pro corrupto virgenium Bekkerus iurgium coniecit. Satius

erat e deterioribus" recipere: inde iurgium.

H.

III,

Postquam impulsos

25.

sensit

(hostes)

Antonius

denso agmine obturbabat. Laxati ordines abrumpuntur.

Sparguntur festinatione consectandi victores.

Recipienda

H.

III,

est

deteriorum lectio obturbat.

Celeberrimos auctores habeo, tantam victoribus

51.

adversus fas nefasque inreverentiam fuisse ut gregarius eques

occisum a se proxima acie fratrem professus praemium a

illis aut honorare eam caedem ius hominum aut ulcisci ratio belli permittebat distulerant tamquam maiora meritum quam quae statim exolverentur.

ducibus petierit; nec

distulerant

Illud

nem

etiam

ut

tam contortam

atque

etiam

requirit explicandi ratio-

deliberandum videatur nonne

praestet a deterioribus accipere distulerunt

quod ipsa

flagitat

narrationis natura.

H.

III,

Sic

Igitur

69.

Vespasiani

cecidisset:

cecississet,

sinum

in

deteriores

non a Mediceo

exemplum duplicem habuisse lectionem

et (supra scriptum) cecidisset,

in

At

cessisset.

verisimile ergo est hic illos

pendere, sed iUius

cessisset

respublica

s.

Mediceus, recte nunc editur

habent

luerit

tamquam omnis

cecississet e. q.

cum

altera

quae

in

familia, cui

Mediceo coa-

hac certe

in

re

cognati deteriores, cecidisset reciperet.

H. IV,

7.

In iurgio inter Marcellum

Eprium

et

Helvidium

Priscum hic contendit:

Fuisse Vespasiano amicitiam

quorum accusatores
non debere.

Non

etiamsi

cum Thrasea Sorano

puniri

hominis hic requiritur nomen, sed nobilis

ignoti

cuius delatorum victimae, nullumque

quod praebent
H. IV, 22.

Sentio

non oporteat, ostentari

tam aptum quam

ali-

Senecae,

deteriores.

Spem oppugnantium (Germani

hi sunt castra

59

Romana oppugnantes) augebat amplitudo

legionibus

quod duabus

valli,

situm vix quinque milia armatorum

Romanorum

tuebantur.

Ineptum emblema Romanorum non

Addi possunt

innumeri

his

quibus emendandis iam

loci, in

dudum

est in deterioribus.

cum

deterioribus"

tasse

operae pretium fuerit diligentius etiam

rum
a

illis

illorum excutere codicum,

recentioribus

non

quod

et

prudentis esse

ipse pro
critici

unum

et alte-

quae

forte alia ibi lateant,

si

nondum

criticis

Lipsiis et Madvigiis indigna

bit,

editores consentiunt, et for-

inventa,

sint

fuerint. Sic

cum tamen

demum

appare-

sum

parte demonstrare conatus

virili

inde bonum, reperitur ubi, sibi sumere

semper".

Nunc autem
et

id

quod cognati

alterum locum afferam,

cum ad
ribus

ubi

est

tradita

receptae iam

ciendae

unum

lectio sit retinenda,

sint,

aut

magnam, primo

2.

inutile

certe aspectu,

videtur cur

reii-

paucis demonstrare.

illae sint

A. XI,

Ipsa (Messalina) ad perniciem Poppaeae festinat,

subditis, qui terrore carceris

apud

eos emendationes sint propositae, quae aut ab edito-

habeant veri speciem. Haud enim

lerent,

argumenti

ad voluntariam mortem propel-

adeo ignaro Caesare, ut paucos post dies epulantem

se

maritum

Scipionem

eius

uxore discubuisset, atque

ille

percontaretur,

cur

sine

functam fato responderet.

Pro responderet Acidalius respondere, Ritterus respondet,

Ernestius

memorent

Quas coniecturas cum com-

respondit coniecerunt.
editores,

significant. Nihil

haud

tamen

iniuria

certius

de tradita lectione dubitari

quam

unice veram

eam

esse.

Etiam responsum Scipionis demonstrabat quam ignaro Caesare tota

vultu

illa

res acta esset.

efficiebat Scipio

Qui

quaeris.

ignarum esse

bat ergo tantummodo cavendum

MessaHnam eiusque canes irritaret.

rei

Ex

ipso Caesaris

Caesarem;

sibi esse

intellige-

ne responso suo

Si vero aliquo

modo

su-

6o
permissu iussuve Claudii uxorem suam ad

potuisset

spicari

mortem compulsam, homo pavidus ignavusque poenas dedit"

vel aliquid eiusmodi respondisset.

A. XI,

regem crudeHssimum,

tarzem,

"quem

(De Parthorum imperio certamen

9.

uterque

campum

in

Vardanem, fratrem

et

eum

contra

Parthi

ipsi

Go-

est inter

eius,

iamque copias suas

accivere,

eduxerunt):

At Parthi imperatores cum pugnam pararent, foedus

pente

iaciunt

popularium

cognitis

insidiis,

quas

re-

Gotarzes

fratri patefecit".

Pro iaciunt Agricola proposuit

alterum ab hoc, alterum ab

minime soHicitanda
ea

editore recipitur. Et

hic erat lectio tradita: unice

coniecturae

est,

illo

Lipsius faciunt, et

iciunt,

autem

habent ahquid. Quid enim

subito foedus iaciunt,

i.

e.

istae
?

et faciunt

iciunt

Stant parati ad

ridiculi

pugnam

et

foederis faciendi iniiciunt mentio-

nem. Nonne hoc

verisimile,

veniunt naturae

Subito de foedere iniicere

tamen

enim vera

nonne

verba

et res et

ipsi

con-

sermonem possunt

etiam qui iamiam conserturi manus sunt; at nullum foedus

repente fit:

afferunt moras;

suas sibi

sed

ad eam rem cerimoniae sunt peragendae, quae

festinari

nunquam

minime tunc apud Parthos potuit

illos,

foedus potest,
qui

^congressi

primo cunctanter, dein complexi dextras, apud altaria deum

pepigere"

')

e. q. s.

A. XV, 48.

De

Procul gravitas

Pisone et alia et haec narrantur:

morum

aut voluptatum parsimonia; lenitati

ac magnificentiae et aliquando luxu indulgebat.

Pro

lenitati

Ernestius coniecit

levitati,

eamque coniecturam

probat Furneaux hoc argumento quod lenitas vitium non

At ne

i)

magnificentia

Quae

certe

aliquam urbem

et luxus

non aderant

iter

in

quidem, per

campo ad proelium

se spectata,

sit.

vitia

electo; illorum causa ad

faciendum erat aut, ut minimum, redeundum in

castra.

6i

verum plane se iis dedere et indulgere vitium

\enitati indulgere optimum praebet sensum: est ea res
mt;

rnata

illi

quae supra

his verbis est significata:

est.

co-

largitionem

[exercebat) adversus amicos et ignotis quoque, comi sermone

tt

congressu"

mis adversus
j?^

hoc unum interest quod

alios, at

ipsum suaque
H.

I,

33-

discribitur

sic

qui lenitati indulget

homo

etiam adversus

is

vitia lenis est.

Qui Galbae suadent ut quam primum Othoni

iiusque conatibus occurrat, et aHa et haec disputant

Obsidionem nimirum toleraturos;

luxilium,

si

et

praeclarum

consensus tantae multitudinis

prima indignatio elanguescat. Proinde

^valet,

in servis

quae plurimum

et,

')

intuta

quae

indecora".

Pro proinde Nipperdeius coniecturam suam perinde, tam-

quam

certam,

textum

in

recepit.

dicere aliquis potest, perinde

Contra

lit.

ist,

hoc

Sed

intuta quae indecora

additum absurda

illa

verba red-

proinde intuta quae indecora" egregie dictum

facile

annectitur praecedentibus,

et,

quoniam adhor-

tandi vim habet (cum imperativis enim plerumque proinde

iungitur), aptissimum tempori locoque est; conferatur quod

sontinuo sequitur:

vel,

si

cadere necesse

sit,

occurrenduni

discrimini".

H.

I,

De quo
metus,

42.

Titum inde Vinium invasere

et ipso ambigitur,

(victores Othoniani).

consumpseritne vocem eius instans

an proclamaverit non esse ab Othone mandatum ut

occideretur.
iurationis

Quod

seu finxit formidine, seu conscientiam con-

confessus

est,

huc potius eius vita famaque

incli-

nat, ut conscius sceleris fuerit, cuius causa erat".

Pro finxit Nipperdeius

siluit

edidit;

primum hic Tacitus id facit quod

duarum rerum alterutram eligere
i)

In codice plenis

literis

perversissime.

indoles eius
possit,

fert,

ut,

Nam
cum

illam praeferat et

proinde^ non ^inde legitur.

62
revera evenisse statuat, quae tragici plus habeat.

Tum tradita

optimum hunc praebet sensum: sive finxit illud non

iussit Otho", sive de coniuratione vocem ahquam mittens
semet ipsum tamquam conscium eius indicavit. At ista omnia

lectio

Nipperdeiana coniectura pereunt. Praeterea,

quid isto quod faciamus

legimus,

si siluit

quam centum viginti hbellos praemium

exposcentium ob ahquam notabilem iha die (sc. qua Galba
H.

Plures

44.

I,

Pisoque sunt

occisi)

que conquiri

operam ViteUius postea

et interfici iussit,

dito principibus more,

omnes-

invenit;

non honori Galbae, sed

munimentum

tra-

posterum

in praesens, in

ultionem".

Pro munimentum ad praesens,

Muretus proposuit:

osissime

in

posterum ultionem ingeni-

munimentum

in

posterum

ad

praesens ultionem. Et tamen ego iUam conicturam reiiciendam

quod parum aptum huic loco sensum praebeat,

censeo, non

quia vulgata quoque lectio egregie consihum

sed

Vitelh refert, idque minime absurdum

sibi

munimentum
ipse

si

in praesentia

et securitatem parabat,

medio tohens,

peratori infidos de
poterat,

et in

fore: videri

homines

Vitehius

cuivis im-

posterum sperare

quoque ahqua proditione

suam inultam non

quoddam

cecidisset,

enim poterat non

sic

mortem

sibi

solum

prospexisse sed et successorum securitati et omnino imperatoriae potestati.

H.

II,

Uxorem

20.

laesi

equo ostroque

gravabantur".

Pro insignis Puteolanus

abest ut

sit

H.

insigni,

quae coniectura tantum

necessaria ut sententiam conturbet;

equo vehi ahquis

lum

quamquam
veheretur, tamquam

eius (Caecinae) Saloninam,

in nuhius iniuriam insignis

recte

dicitur,

nam

insigni

insigni ostro vehi subridicu-

est.
III,

fectum

64.

At primores

urbis, secretis

civitatis

Flavium Sabinum, prae-

sermonibus incitabant victoriae famae-

63
^que partem capesseret
,

rium

Id Sabino convenire ut impe-

Sabinum

reservaret; id Vespasiano, ut ceteri post

fratri

haberentur".

Pro

lacobus

reservaret

proposuit

reseraret,

haud

quae

dubie ingeniosissima est coniectura, sed ut huic loco apta

magnopere

Non etenim

vereor.

Sabinus admonetur ut

ali-

quam rem faciat quae Vespasiano sit profutura, sed potius

ut aliquo modo declaret quid ipse sentiat derepublica: palam
eum Vespasiani partes amplecti cupiunt primores illi; quod
si

fecerit,

bem

fratri

reservabit

imperium

i.

imperii sedem, ur-

e.

Capitoliumque.

H. IV, 46. (Militiam repetunt a Muciano non solum qui

oHm

pro Vespasiano pugnaverant,

etiam

ipsi

Vitelliani

et

nunc dimissi

morem quidem

erant, sed

gerere

omnibus

Mucianus cupiebat)
sed immensa pecunia tanta vis
Multis

modis haec

sollicitarunt

retinenda erat.

critici

hic post pecunia

praeterea si addit (pecunia terrebat

inserit

terrebat,

tanta),

accedit tertius

si

hominum

ille

qui

pro

si legere

maHt

qua.

si

Omnes,

quid video, soloecam efficiunt orationem; quin frustra de-

sudent non dubito;

huntur,
Sic

nam

posse et debere hic in

paulo quidem intricatius sed

sententia:

ut posses

contra-

plane Taciteo more.

enim divellenda atque explicanda

torum

unum

est

verborum

tantam vim hominum

tradi-

retinere,

immensa erat habenda pecunia. Nos quoque saepe eodem

fere

modo

loquimur.

H. IV, 60. Germani incautum agmen adgrediuntur: pugnacissimus

quisque

in

vestigio,

multi

palantes occubuere;

ceteri retro in castra perfugiunt, querente sane CiviH et incre-

pante

Germanos, tamquam fidem per scelus abrumperent.

Simulata ea fuerint an retinere saevientes nequiverit, parum

adfirmatur.

Direptis

castris

faces

iniciunt;

proeHo superfuerant, incendium hausit".

cunctosque,

qui

64
Incautum illud agmen Romanorum
incolumes abire e

Civilis

nequeunt,

quae iam ultra defendere

castris,

Hic totum

permittit.

illud

querente sane

Nunquam quidquam

adjirmatur Haasius post hausit ponit.

simulatque Germanos contra

perversius;

vidi

conspicit

facientes

dolor

sibi voluisset, si

lamentatus esset

Romani

Civilis

Civilis,

interiissent

agere

horrendum

Germani. Illud

et castra et cuncti, qui inerant,

verus

dolorem y?^^?v/, quinam

si

cum

quid faciebat

fuit dolor,

Germani

Tacitusne adstabat et

facinus contemplabatur quietus?

H. V,

17.

habet et

alia

Ne

si

ille

tum demum ob perfidiam suorum

cum

incipiebant

fidem datam
simulatus

sive

incipit,

Tum demum

eo erant decipiendi;
perfide

queri

revera invito ipso saeviunt

sive

est,

vero quid

quibus fide data

est

(Ante

proelium

Civilis

admonens

et haec):

vario

Trevirici

terrerentur

victoriam Germanis obstitisse,

dum

orationem ad milites

eventu

proelii

omissis

telis

suam

illic

praeda manus

Illum diem aut gloriosissimum inter maiores

impediunt

aut ignominiosum apud posteros fore.

Pro

victoriam

Acidalius

avaritiam,

Herbstius

incuriam

Equidem flosculum vere Taciteum servandum

Quod ad gloriosissimum inter maiores attinet, agnosco

proposuerunt.
censeo.

hic liberiorem illum superlativi usum, e Graecis scriptoribus

tam bene notum

gloriosior

minus

quam

{h

xpKrrog rav Trporspov vel rav TruTrore): dies

maiorum nostrorum tempore

ullus

inter maiores

fuit.

Quo-

deleamus obstat positivus ignominiosus

non enim recte haec

inter

se

iuncta videntur: aut glorio-

sissimum aut ignominiosum apud maiores. Nipperdeianum vero

in

maiores pro inter maiores quid

Ann. IV,

Romanum
Apud
lia

(in

sibi velit

prorsus

me

latet.

enumeratione copiarum quibus imperium

utitur)

idonea provinciarum sociae triremes alaeque et auxi-

cohortium, neque multo secus in

iis

virium, sed persequi

65

incertum
cerent

fuit,

cum ex

numero

usu temporis huc

illuc

mearent,

glis-

aliquando minuerentur.

et

Lipsianum fuerit pro fuit ideo recipere quod XV, 41

gatur haiid
Tacitus:

promptum fuerit perversissimum

auciores,

35.

le-

vult

videtur: incertum

Enimvero apud Sarmatas non una vox

se quisque stimulant, ne
et

Hoc

quos sequor, accurate illarum copiarum

inire numerum non potuerunt. Soloecismus

fuerit cum mearent.

Ann. VI,

est.

pugnam per

sagittas sinerent

ducis:

impetu

cominus praeveniendum.
Hic ego Beroaldi coniecturam inirent pro sinerent minime

probandam censeo. Hoc enim Sarmatae clamant: obviam

eundo hostibus et impetu faciendo prohibeamus quominus
proelium totum

sit

Maiorem distinctionem,
removendam arbitror.

sagittariorum".

quae vulgo post sinerent ponitur,

IX.

Agam

nunc de

quibusdam, ubi ab uno vocabulo

locis

pendent omnia, cuius vero sensu non accurate perspecto aut

iniuria

interdum

sit

sollicitata

aut

tradita

lectio

parum

proposita coniectura, aut

perversa

intellectum Taciti consilium,

denique aliquis levior graviorve commissus error; plerumque

tamen

quibusdam

coniecturis

hic

quae mihi aut videantur

quod

dabo operam,

textum inducere

noluerit Tacitus.

Ann. XI,
tico, in

Neque data senatus copia

2.

quem

hortis

et

refellendis

inutiles aut id in

(sc.

Valerio Asia-

calumniatores immiserat Messalina et irata

inhians):

eius

ipsi

cubiculum auditur, Messalina

intra

coram, et Suillio corruptionem militum, quos pecunia et stupro

omni flagitio obstrictos arguebat, exin adulterium Poppaeae,

in

postremo mollitiam corporis obiectante."

Sic

Mediceus

omne jlagitium,
tur

recipitur

iniuria,

de ahquo Valerii

strinxerit, sed

plerumque Rhenani coniectura

ut mihi videtur.

consilio,

de condicione,

in

cuius

quam

scortisque praebendis. Et qui illud in

de facinore aliquo
suis

perpetrare

contrario

vox

forti

voluerit

illa

et

hic agiille

ob-

milites adduxerit pecunia

omne flagitium probant,

periculoso,

Valerius,

Non enim

causa miHtes

in

quod cum miHtibus

cogitare

videntur,

cum

mollitiem potius significat et quamvis pra-

vitatem, quae neglecta disciplina militari in exercitu exsistere

soleat.

Hunc errorem

evitavit

ad impudicitiam a duce

Dio LX,

29, qui

de militibus

pellectis hic agi putavit, sed alium

67

quem

commisit errorem,

ad leniorem adducimur emendationem

sponte

Sic

refutat.

quam Rhenani

Tacitus verbis mollitiam corporis

est

illa

omni

jlagitio obstrictos (omisso in)

dicebantur ab accusatore milites, quibus tam facilem se prae-

iam

ut

Hoc
ubi

minime

Valerius, vitae molli et

stitisset

inde et

divelli

meritis

deterioribus moribus

pravi

quam

passuri

pravitati

XI,

sibi conscios, nisi

principem

suis

legendum

corrupti

et

illi

requiritur,

(non credo) legatos ac duces,

ex parte luxus egestatis scelerum

obstrictumque

reduci non possent.

hoc etiam H. H, 37

est obstrictus alicui rei,

Mediceus habet

militari ita assiiefacti

ad bonam frugem

passuros",

magna

poUutum
sed

cum

sum conatus:

esse demonstrare

non alium imperatorem sunt

duces

qui suis moribus obstrictus

i.

e.

eidem addictus

sit.

Liberum mortis arbitrium Valerio permittendum

3.

censet Vitellius et

eandem clementiam"

ipse

quoque suadet

imperator:

Hortantibus dehinc quibusdam inediam et lenem exitum,

beneficium

remittere

sueverat

Asiaticus

ait,

usurpatis, quibus in-

et

exercitationibus, lauto corpore, hilare epulatus ....

venas exsolvit."

Quid

est remittere beneficiiim? Interpretes sic accipere vi-

dentur ut

sit:

beneficio non

mortis arbitrii

data

modo

ipse

moritur,

(XVI,

9) restitit

quam

in acie cecidit,

est,
illius

et

cui

haec clementia

percussoribus et pugnans

tamen

ad extremum usque finem

parce

At

mortis auctor

nuntur inter se remittere et

qui

uti.

liberi

ea non uti non potest: quocunque

modice agit

illam
.

in
').

mortem

fit;

ille

cum

etiam qui

armatis tam-

elegit ipse.

Oppo-

intendere: intendit quicunque

aUqua
Si

re perseverat, remittit

fecisset

Valerius

id

quod

l) Praeclarum exemplum, simulque firmissimum meae interpretationis argumentum, praebet Sen. Ep. 71, 19: hoc nec remitti nec intendi posse".

68
amici

suadebant,

ut

aliquot

beneficium intendisset

mortem

plane abusus eo esset; nunc,

e.

i.

consciscit

sibi

A.

I,

tempore usitatissimam

illo

simam, remittit beneficium

Cf.

ad moriendum sumeret,

dies

i.

e,

dum

et brevis-

parce et verecunde eo utitur.

Conclamant patres corpus (Augusti) ad rogum

8:

umeris senatorum ferendum. Remisit Caesar

e. q. s."

i.

e.

nimios

honores minuit.

illos

Ipse

locus (XVI,

ille

9),

inutili

coniectura vindicari

revera

sit

si

memores sumus quid

Tacitus) .... municipio Apuliae, cui

(ait

clauditur. Illic

est,

suadentique

corripitur;

destinatum

morti

potest,

remittere et quae accurata eius verbi interpretatio.

Silanus"

Barium

quem modo commemorabam, ab

venas
sed

ait,

nomen

a centurione ad caedem misso

abrumpere animum quidem

non remittere percussori gloriam

ministerii."

quidem peremtttere

In codice est
refert)

correctum

in

'),

sed

certe Ritterus

(sic

remittere, deteriores permittere habent,

e coniectura, ut opinor, eaque vetustissima;

nam cum

remittere

Tacitus scripsisset, suprascripsisse aliquem permittere suspicor,

unde
illa

illud peremiitere

natum

sit.

Et etiamnunc coniectura

identidem fautores invenit, non reputantes

illa

praevalidum,

cum

serio

putemus iuvenem

credidisse

inermem

sibi

ministerii

istud gloriam}

sed

intendam

quamvis

armatos milites

se

ad

illam

illud

eum

^Non remitta^n"
et

augebo;

credidisse,

ait

y^gloriam

faciam ut

cum

gloria ministerio vestro perfungamini, corpus

meum quantum
praebebo

Et ut iam faciamus

vult

quam maxima

potero

forte

defendam

edendum

Apparet tamen aliquid

ibi

et

sic

facinus:

pugnabitis".

l)

quam ineptum
illum,

centurione victurum, et prohibiturum quominus ministerio

suo fungerentur?
quid

An

Silanum reddat.

turbatum esse.

facultatem vobis

tamquam

in

acie

69
A. XI,

Dolabella

22.

spectaculum gladiatorum

censuit

per omnes annos celebrandum pecunia eorum, qui quaes-

turam adipiscerentur. (Sequitur longior locus de quaestoribus

eorumque numero sensim

Post

aucto).

SuUae

lege

tamen ex dignitate

equites iudicia reciperavissent, quaestura

candidatorum

aut facilitate

viginti

quamquam

supplendo senatui, cui iudicia tradiderat. Et

creati

tribuentium gratuito concedebatur,

donec sententia Dolabellae velut venumdaretur".

Locus impeditior videtur quam. revera

Memores modo

est.

simus aut apud Tacitum

non eam habere emphasin quam

habeat apud

sed

nunc

suam

Ciceronem,

nunc. Cf.

c.

fere

admovens

ictu

modo

modo,

38 (Messalina) tunc

primum fortunam

quod

frustra iugulo aut

introspexit ferrumque accepit,

pectori

esse

tribuni transigitur"j

i.

modo iugulo

e.

7nodo pectori. Sic et hic distinguuntur aetas liberae reipubli-

cae post Sullam, et aetas imperatoria ante Dolabellae legem:

republica

stante

ex

dignitate

concedebatur

candidatorum

quaestura, post amissam libertatem ex facilitate tribuentium

(i.

principum). Postremo hic quoque utamur observatione

e.

nostra

(v.

apparebit loci argumentum

coartatis,

quam

52 sq.) de binis sententiis a Tacito in singulas

p.

iudicia,

decurrere: quam-

sic

adempta senatoribus, reddita sunt

numerus tamen quaestorum imminutus non

fuit

honor ad quem haud

bant;

ita

est,

homines pervenie-

difficulter

constabat pecunia sed primum

certe nulla

equitibus,

ergo semper

(stante re-

publica) ex dignitate candidatorum, post (aetate imperatoria)

ex

facilitate
Cf.

tribuentium concedebatur".

Ann. IV,

48.

Mox

versi in

luxum

omittere stationes lascivia epularum, aut

et raptis opulenti

somno

et vino pro-

cumbere". Errat editor, qui hic post stationes virgulam ponit,

et

sic

interest

res

prorsus

easdem

inter lascivia

procmnbere ? At

si

inter

se opponit.

epularum procmnbere

virgulam,

id

quod

et

recte

An quidquam
somno

et vino

ceteri

faciunt

editores, po3t

epularum ponimus,

et

recordamur quam parum

emphatica apud Tacitum particula

sit

nanciscimur sententiam

modo

aptissimam hanc

aut,

prae epuhs suis stationes omit-

modo

illo

tempore iam

Ann. XI,

28.

(AUato rumore de nuptiis

tebant,

sahnaeque,

procumbebant.

ebrii

istis

Sihi

suae metuentes potentiae,

Claudii hberti,

Mesacer-

Messahnam invehuntur)

bissime in

Subibat sine dubio metus reputantes hebetem Claudium

devinctum multasque mortes iussu Messahnae pa-

uxori

et

Rursus ipsa facihtas imperatoris fiduciam dabat,

tratas.

criminis

atrocitate

quam ream;

ante

posse opprimi

praevaluissent,

sed in eo discrimen

si

damnatam

verti, si defensio au-

diretur utque clausae aures etiam confitenti forent".

Hic omnia confunduntur, neque uUa agnoscitur cogitatio-

num dehberationumque
mus: concedentis ihud

me

quis

roget:

series,
est.

nisi

quid

sine dubio tene-

sit

enim disputat Tacitus:

Sic

nonne ergo Messahnam hberti

respondeam: profecto metuebant eam, sed

Quod autem ad

illud

utque

pertinet,

isti

e.

si

metuebant,

q. s."

brevitate

Tacitea

positum censet Nipperdeius hoc sensu: et quod efflciendum

esset

ut

.".

Sed tam contorte locutum Tacitum vix

cre-

parum aptum

est

vinculum ad

sequentia annectenda praecedentibus. Ergo

sic

potius

dibile,

atque istud

et

qilod

locum

exphcem ut dicam in voce discrimen esse metus notionem,

ergoque utque esse

i.

q. et ne

eo discrimen vertebatur

in

non
si

').

Hoc

igitur dicit Tacitus:

defensio audiretur, (hoc me-

tuebatur) ne non clausae aures etiam confitenti essent", sive:

^ne paterent aures
se

opponuntur

non

si

Claudii etiam

confitenti".

Optime

defensio audiretur et etiam confitenti

se defendenti sed simphciter confitenti et nil nisi

petenti.

inter
i.

e.

veniam

Hic erat omnis hbertorum metus: ne nancisceretur

i) Cf. Sen.

Ep. 19, 6: Sollicitus

est ut e.

q.

s.

71
Messalina

hebetem sibique devinctum maritum

facultatem

quocunque tandem modo alloquendi.

A. XII,

Agrippina

22.

crimina et accusatorem

de claritudine eius
niciosa

Lolliae infensa

consilia

molitur

materiem

et

hendam: proin pubHcatis bonis cederet

Hic quid

rempublicam

in

exim Claudius inaudita rea multa

apud senatum praefatus
addidit per.

sceleri

detra-

Italia".

addidit vix quisquam dubitare potest: Clau-

sit

LolHa non poenam passa sed clementiam experta

videretur, primum de nobiHtate eius praefatur, deinde in
ut

dius,

dicenda

sententia

videamus

perrexit ut

quod XVI,

nunc

conscius et

sic

17

codicilHs, quibus

eius

ille

obiiceret.

ita

Sed

Pisonis

autem):

via, exsolvit venas, scriptis

grandem pecuniam

in

TigeUinum generum-

Cossutianum Capitonem erogabat, quo cetera ma-

Additur codiciHis tamquam de iniquitate

nerent.

rens

ei

(tamquam

legitur:

Annaeus Mela accusatur;

quae tum promptissima mortis

que

crimina

scripsisset,

Rufrium autem

exitii

quidem mori nuIHs suppHcii

se

Crispinum

et

Anicium Cerialem

que-

causis,

vita

frui

infensos principi".
Sic

codex,

et ante
sic

et

possunt haec utcunque inteHigi,

tamquam

plusquamperfectum

scripsisset

totum iUud additur tamquam

enuntiatum.

Nihil

quam nonnulH
turam, quam

vero

probant,
dicitur,

addendi verbum

quam

vix ferendum videtur, et

quam
verbo additur eam

fertur

simm.

codicillis

incideret,

Sed vel

scripsisset nimis contorte est

perversius

equidem neminem, cum de

in

dummodo

et post scripsisset virgula ponatur.

lectio

praebentes struc-

habere

solent.

aHquid legisset

de altera

scripsisse,

et

Miror
deinde

codicillorum parte,

addiderit Mela, cogitasse. Sed excipiendus hic Draegerus,

qui totum illud

tamquam

sisset

delendum

deat,

paulo tamen

censet,

de iniquitate exitii querens ita scrip-

quae coniectura, quamvis mihi

arri-

Ergo expunctis

tan-

violentior

videtur.

72

tummodo
in

nullo

v.erbis

ita

nedum Tacito

scriptore

legendum censeo addidit

in

quae tam languida sunt ut

scripsisset,

possint, pro additur

ferri

quod quam

vel potius addit,

facile

additur corrumpi potuerit quisque videt; quo vitio semel

modo

commisso, ut tamen aliquo

ita scripsisset

Ann. XV,
Piso)

postea est insertum.

Immotus

59.

paululum

et

Nero

Sic Mediceus, sed

esse

ipsis

quamquam

manus militum

favore imbutus".

haud dubie verum

vidit

Rhenanus, qui

Erga utrum militum favor

erga ducemne suum, rite creatum
?

an erga eum,

qui

fidem eorum

Equidem non dubito quin

inepte miHtes

praepositum,

studet?

solHcitare

domi secretus

post

firmabat, donec

Quid enim

potest,

cogitari

et

riteque

proposuit.

(amicorum admonitionibus

versatus,

tirones aut stipendiis recentes delegerat:

vetus miles timebatur

tamquam

his

pubHco

in

animum adversum suprema

adveniret, quos

nam

cohaereret sententia, istud

imperatori suo favere dicantur, sed recte fdvere dicuntur

qui largitione utitur adversum amicos et ignotis quoque
illam

autem

aHquamdiu

plum

miHtibus

ii

Othonis''^

ei,

48)

soH experiri potuerunt, qui iam

in castris erant. Cf.

H.

II,

ceteris legionibus praebuit (sc.

grediendi)

(c.

85

tertia legio

exem-

ad Vespasianum trans-

octava erat ac septima Claudiana, inbutae favore

Otho enim ubique apud Tacitum non verus ac

legitimus legionum atque totius imperii

dux

sed turbidus

est,

homo

qui a legitimo imperatore Galba partem

bonis

artibus

miHtum haud

ad se aHexerit. Et tamen hunc ex Historiis

locum quidam afferunt ad vocem quamquam nostro AnnaHum

loco tuendam.

En quo

studium quamvis

ducere possit homines novicium istud

certis

obloquendi emendationibus

bus aHis vocabuHs, quae

et

cives miHtesque pertinent,

neque

mox

ipsa ad
satis

modestos

De

duo-

et seditiosos

accurate inteHigi solent,

agemus.

Coniunctionem nam

et

ab aHis scriptoribus

et a

Tacito saepe

73
inservire

illi

quae praeteritio

figurae,

neque tamen ubique a

hic est locus

viris doctis

de morte Paulinae, Senecae uxoris (A. XV, 64)

At Nero nuUo

Paulinam proprio odio, ac ne glisceret

in

mortem. Hortantibus

invidia crudelitatis, iubet inhiberi

tibus

mili-

obligant brachia, premunt sanguinem,

libertique

servi

norunt omnes,

dicitur,

observari illud videtur. Velut

incertum an ignarae. Nam, ut est vulgus ad deteriora promp-

tum, non defuere qui crederent, donec implacabilem Neronem

famam

timuerit,

sociatae

cum

marito mortis petivisse, deinde

oblata mitiore spe blandimentis vitae evictam".

Dubium non
nere

quin

est

contemnere

et

enim pergit:

Sic

maritum memoria

illo

addidit

cui

et ore ac

tibus, ut ostentui esset

nam

significet Tacitus se sper-

maledicae multitudinis rumores.

istos

paucos annos, laudabili

membris

multum

in

eum pallorem

vitalis spiritus

ut

haud
h.

a.

scio

1.).

an non

Hoc ergo

Tacitus:

').

satis est

Etenim incertum an

est dubitantis sed affirmantis

dicit

alben-

egestum"

Sed ad bene intelligendam Taciti mentem iam

recte interpretari coniunctionem an.

in

vita

in

(cf.

ita

Nipp.

ac Hberti

servi

Paulinam retinuerunt, cum iam quid ageretur, utpote morti

proxima,

expression

Nam

nesciret.

nihili facio".

Quid

quod vulgus perhibet

sibi velit

incertum

ego

id

Furneaux hac annotatione: the

an appears to be usually afiirmative,

and to suggest a probability rather than a doubt; and

though the context here points the other

way

e.

q.

s."

al-

non

assequor.

Propter particulam

i) Fiustra

nam

et

hunc inspiciamus locum H.

meam opinionem impugnare

I,

89:

videtur Andresenus hoc argumento:

denn an das Gerede der Menge glaube ich nicht." In ipso
nam praeteritivo" talia inesse solent. Et dicat vir praestantissimus quo modo
totus locus sit accipiendus, si nam hic non indicat praeteritionem. Quominus
incertum an ignarae cum Andreseno vertamus der wahrscheinlich bewusstlosen" non intercedo: egregie illud ad meam loci interpretationem quadrat.
es

folgt

nicht:

74

Sed vulgus

sentire paulatim belli

mala

quae motu

Vindicis haud perinde plebem attriverant, secura

quod

et provinciali bello,

ternum

Nam

fuit.

quo Divus Augustus

ex

quaedam de rerum

Tum

fine).

Vitellio de imperio certantibus) legiones

Sic ergo ratiocinatur Tacitus:

populus

quamdiu

quae

sensit,

tum

e.

(sequuntur

Othone

(sc.

et

q. s.".

demum

mala

veri belli

Vindicem

contra

Gallia

in

Augusto Tiberio Caio

statu imperantibus

deque Neronis

Claudio Nerone,

tum urbe

inter legiones Galliasque velut ex-

pugnabatur, ad urbem usque non penetraverant; de tempore

quod

fuit

inde ab initio Augusteae aetatis usque ad Neronis

finem taceri hic potest: nullum enim tum bellum

Unum
consultum

fuisset,

coniunctione

cum

causa

praeteritionis

si

Tacitus,

aliter sit

sed

nunc

qui

conformatus; Ann.

eadem

satis

usus

esset

obscurus evasit,

64:

III,

valitudinem) supplicia ludique magni ab

(propter Liviae

senatu

fuit".

animi causa locum addo, ubi egregie perspicuitati

decernuntur,

quos pontifices

et

augures et quinde-

cimviri septemviris simul et sodahbus Augustalibus ederent.

Censuerat L. Apronius, ut
rent.

fetiales

quoque

iis

ludis praeside-

Contradixit Caesar, distincto sacerdotiorum iure et re-

exemplis

petitis

neque enim unquam

fetialibus

hoc maiestatis

Ideo Augustales adiectos, quia proprium eius domus

fuisse.

sacerdotium

esset,

pro qua vota persolverentur".

Quoniam Tiberius sic Apronium refutat: noli hoc argumento

uti quod et Augustales hic a me adiecti sint summis sacerdohoc est sacerdotium proprium eius domus, pro qua

tibus:

vota

persolvuntur",

Tacitus scripsisset:

i) Praeteritionis,

multo meHus eum intelHgerem,

nam

Augustales ideo adiectos

quae coniunctione

nam

exemplum quam quod XIII, 37

fit,

nullum

est

e.

q.

sic

si
s.

^).

apud Tacitum

lu-

Corbulo ... dispertit vires,

ut legati praefectique diversos locos pariter invaderent (sc. Armeniam). Simul
culentius

regem Antiochum monet proximas

legitur:

sibi praefecturas petere.

Nam

Pharasmanes

75

Ann. XV,

65.

occulto

rionibus

tamen ignorante Seneca,

neque

consilio,

opera Pisonis Neronem Piso

interficeretur, tradereturque

sontibus

Ad

Subrium Flavum cum centu-

fuit

ut post occisum

destinavisse,

quoque

Fama

claritudine virtutum ad

')

imperium Senecae, quasi in-

summum

fastigium delecto".

hunc locum illustrandum mira quaedam disputat Nip-

perdeius de consciis sontibus et insontibus. Aliquanto melius

locum

sic accipit

Furneaux: quo facto

ipsi insontes viderentiir

ipsum quoque occidissent Pisonem,

utpote qui

probissimo clarissimoque tradere imperium".

et

virorum

Sed hoc quo-

minus illam interpretationem probemus obstat, quod nunc

iungendum

qiiasi

cum

est

cum tamen magis

solo insontibus,

etiam ad claritudine virtutum delecto pertineat. Et omnino

cum

adiectivo insons hic Tacitus utitur, illud simpliciter at-

que aperte

rr^

conscius

opponit:

alii

sunt sontes (conscii

non

coniurationis) aHi insontes (coniurationis

Unice

participes).

vera ergo est atque adeo necessaria Acidalii correctio insonti

et

(pro

insontibus)

mortahum

esset

imperium Senecae delatum nemo non

probaturus

insons

enim

erat

neque

summo

dignus

ille

sanguine aspersus, praeterea claritate virtutum

fastigio.

A. XVI,

dam

19.

De

Petronii

vita ante acta

narravit Tacitus, qui Neronis

stravit,

denique cur

et

illis

diebus

Campaniam

usque progressus Petronius

timoris

aut

spei

factus amicus

demon-

quo modo a Tigellino tamquam conscius

Pisonianae coniuratioriis accusatus

Forte

sit

postquam quae-

illic

sit

exposuit, sic pergit:

petiverat Caesar, et
attinebatur.

Nec

moras (sequuntur de morte

Cumas

tuHt ultra

eius ea

quae

vulgo nota)".

interfecto

Radamisto quasi proditore, quo fidem

filio

adversus Armenios odium promptius exercebat",

in

nos testaretur, vetus

Pharasmanem admonere
opus non erat sponte ille et libenter bellum Armeniae inferebat.
l) In codice est insontib; et signum; quidem est a manu recentiore.
;

i.

e.

;;

76
Hic attinebatur

nude
sed

explicat Furneaux: deprehensus erat

sic

parum

et custodiebatur",

recte,

Non enim

quid video.

si

attineri dicitur qui vinclis, carcere, custodia coercetur

morae

cui

is,

persequatur. Sic

aliquid

Neronem

quiddam

inopinati

cum

incidit,

sibi

iter

haud dubitans quin,

esset

salus.

mortem

sibi conscivit.

ad eum pervenisse nuntium, quo de rebus

Romae

Cumas

gestis ita

edoceretur ut de se quoque actum esse intelligeret, vel

Hoc

cum

sensu

simm.

illud

hoc verbum
A.

sit

efficit

ut dubitari

non

ibi-

cum

carcere^

proxima ponit

vicinia,

attinendi utitur veibo Tacitus, semper aut

iungit, aut eiusmodi vocabula in

denique aliquo modo

aut

si

Cumis

sed

quod quominus Neronem conve-

niret impediebat, ergo ipse ibi

custodia

'),

inceptum

periculi aliquid odorari

proficiscitur,

parata

convenisset,

quominus

incidit

Petronius,

hic

obviam Neroni

coepit,

i)

sic

possit quin artiore sensu illo

intelligendum

36 attineri publica custodia; VI, 19 qui carcere attinebantur; VI,

23 extractum custodiae iuvenem (nam in Palatio attinebatur); XIII, 15 praeIII.

toriae cohortis tribuno, cuius cura attinebatur

damnata

veneficii Locusta;

XV,

57 Volusii Proculi indicio Epicharin attineri.

Ceteris

omnibus attinendi verbum de

locis

quavis

proficiscendi,

eundi,

agendi mora ponitur, clareque his demonstratur, ubi nuUa custodiae vinculo-

rumque

significatio

vinculisque

A.

I,

35

cum

non posse

eo

Sunt autem hi

ferrum deferebant in

10 ni Stertinius arma et

II,

coniuncta vel in eius vicinia posita, de custodia

sit

cogitari.

pectus

ni proximi dextram vi attinuissent

equum poscentem Flavum

attinuisset;

52 ut

II,

Tacfarinas lectos viros castris attineret; III, 3 ut par maeror et matris exemplo

quoque

avia

minem
VI,

et patruus attineri viderentur; III, 71

attinuisset;

VI,

17

signatum argentum

pontificis

fisco

maximi qui

Arruntium, ne in Hispaniam pergeret, decimum iam

27 oblitus

fla-

vel aerario attinebatur;

annum

iuvenem summam fortunam in luxu ratum multos per dies

XII, 68 Agrippa Brittannicum demorari ne
attinuit apud oppidum Edessam
cubiculo egrederetur; Antoniam quoque et Octaviam sorores eius attinuit;
XIII 27 quos vindicta patronus non liberarit, velut vinclo servitutis attineri;
XIII, 46 si ultra unam alteramque noctem attineretur (Poppaea a Nerone)

attineri;

XII,

12

53 ne tamen segnem militem attinerent; XIV, 25 attineri a se Vologaesen pro pignore amicitiae ostentantes; XIV, 56 quasi valetudine infensa
XIII,

aut sapientiae studiis

nuisset
/n-i.. <:^i-n.-j^f"

-Ei^

legitur.

obscurum

domi

attineretur;

H.

II,

14 ni victorem exercitum

atti-

noctis.

exhausta materia! Omisi tantum paucos

illos

locos ubi

quod

attinet

ad

77

dem

mortem indictam,

ei

disertis

praecedentis

ita

H.

I,

vel

facile
-^^6.

omittitur,

illud

re

et

ei

tamen hoc

in castris prae-

(sc.

Otho imperator proclamabatur) et tumultu et

tamquam in populo ac plebe variis

sed ut quemque affluentum militum

segni adulatione vocibus,

aspexerant,

quo modo

vel

mente suppleas.

exhortatione mutua, non

e.

qua

potest. In fine capitis

Strepere cuncta clamoribus

ubi

torianis,

iuxta

effici

sit,

adimatur (ademptaque defensione)

defensio

non

facile e cetera narratione, licet illud

dictum non

verbis

manibus,

prensare

complecti

armis^

collocare

q. s.".

Est quidem paulo exquisitius dictum complecti armis, sed

non tam obscure ut ad desperationem ultimam legentes adducat, ad

quam tamen

adducti videntur commentatores, qui

illi

armis a nom. armi derivarint

rebit,

si

Quod quam absurdum

').

sit

appa-

reputaveris de singulis militibus singulos commilitones

complectentibus sermonem hic esse. Sed estne revera armis

{to7c

ottKoic)

complecti

rem ipsam aptissime

tam mira

Nonne multo magis

quis miles, altera manu

locutio?

significat?

Si

clipeum altera telum aliquod tenens, alterum complectitur,

ita
To~iq

ut

pone tergum

0-nhoiq

eum

eius clipeus telo tangatur,

complectitur?

affertur vs. Aeneidis XII,

Ascanium
Quis autem
vulnere,

fusis

denuo arma

filium amplectitur.

433
circum complectitur armis.

induit;

Nam

Certatim hic ab editoribus

Nempe

id facit?

Aeneas, qui modo, sanato iam

armis ergo,

armamentarium

i)

Immemores nusquam

illud

sit.

armatis brachiis,

Et quod

iussit (Otho),

hinc apparet hactenus inermes omnes

ubi de hominibus sermo

id est

Virgilii editores, ilHc

significari annotantes, ludere videntur.

aperire deinde

nonne revera

quoque armos
c.

38 legitur:

non, ut opinor,

fuisse milites.

armi apud Tacitum

legi,

neque adhibeii posse

78

H.

mortem omnibus,

(Ubi milites

8i.

I,

qui in convivio

apud Othonem aderant, senatoribus minitantes

Otho propere convivas abire

ipse

irrupere, et

tum vero passim

iussit):

magistratus proiectis insignibus, vitata comitum et servorum

frequentia,
nera,

rari

feminaeque per tenebras diversa urbis

senes

domos, plurimi amicorum

iti-

tecta, et ut cuique hu-

millimus cliens incertas latebras petierunt".

Adiectivo incertas non clientium habitationes, ut tam hu-

tamque

miles,
cile

aliquo urbis angulo reconditae, ut haud

in

fa-

a persequentibus praetorianis inveniri possint, describuntur,

sed iudicium ipsius Taciti, triste atque severum, eo continetur;

hoc enim

dicit:

si

res in

crimen, prodituri patronos suos

H.

III,

23

et

25.

Nondum

monstratum esse opinor quid

Cremonensi) agger viae

et

summum

(sc.

adducta

accurate

satis

dis-

').

lucideque de-

esset (in narratione de proelio

quid limes viae. Certe in errore

hic versatus est Nipperdeius quique

distinctionem

fuisset

clientes erant"

illi

praebent. Sic enim

VitelHanorum) abrumpuntur; nec

eandem quam

25

c.

ibi

ille

edunt: laxati ordines

restitui

quivere impe-

dientibus vehiculis tormentisque per limitem viae. Sparguntur

festinatione consectandi victores".

quod agger

menta

in

indoles
li^nes

viae,

siquidem

c.

At

agger,

sumimus factum
tionis sic

ratio

unquam idem
quod

hic esse

constat.

At

tam
non

fit

^Vitelhani tor-

ipsa sermonis latini

diversa,

significent,
fieri

idem

limes viae

23 legimus

aggerem viae contulerant". At

obstat quominus vocabula

et

sic

quam

neque,

si

sunt

tamen

possit, totius narra-

transposita distinctione simul et

narrationem nanciscimur bene decurrentem et utriusque vo-

cabuH limes

et

agger significationem non solum aptam sed

quae unice ipsorum conveniat naturae. Sic enim

i)

Quod hoc

c.

25 legen-

sensu intutas requiri contendit Andresenus, conferat H.

I,

88:

per incerta tutissimi", ubi aperte adiectiva quae sunt incertus et tutus inter
se

opponuntur, ergoque incertus

significat

prorsus idem quod intutus.

79

dum

est:

Laxati ordines abrumpuntur

liec restitui

quivere

impedientibus vehiculis tormentisque. Per limitem viae spar-

guntur festinatione consectandi victores". Nunc agger viae

ipsa

fit

quae rectissime

via,

agger

planitie exstructa, revera

margo quidam

agri

sic appellatur,

quoniam

via, in

Et limes viae adiacentis

est.

neque tamen nimis angustus, quoniam

est,

eum sparguntur Flaviani milites. Et quid factum narratur? Non solum Vitelliani ordines suos restituere obstantibus
per

non possunt, sed eadem

vehiculis tormentisque

quominus Flaviani propius accedant

serant

impediunt

adiacentem

volitant

conscendunt, sed,

viae

ut

illa

obstacula

manus cum

iis

con-

de viae aggere decurrunt, per

ergo

hi

campum

et

aHo loco denuo aggerem

et

fit,

dum nemo quemquam com-

militonem ante se patitur, non iuxta viam currunt sed per

limitem illum sparguntur.

H.

III,

29.

(In

Cremona oppugnanda) acerrimum

tertiae

septimaeque legionum certamen; et dux Antonius cum de-

eodem

lectis auxiliaribus

incubuerat. Obstinatos inter se

sustinere Vitelliani nequirent

e.

q. s.".

Quaerat fortasse quispiam obstinatos inter

narratio accurate lecta illud docebit

nibus legiones certabant inter

cum

se,

in

se quid sit; ipsa

conscendendis moe-

etenim Antonius

(c.

27):

vallum portasque legionibus attribuit, wt discretus labor iortes

ignavosque distingueret". Erat ergo

certamen,

quo nemo

in

discordibus

omnium

inter se militum

cuiquam cedere volebat. Cf. IV, 3

municipiorum

animis magis inter semet,

quam

contumacia adversus principem.

H. V,

25.

lam Batavos

belli

taedet; iam nihil diuturno

profectum bello queruntur; quoniam ad imperium pervenerit

Vespasianus, inepte simulari pro
esse

Romanorum

Taciti

verba:

illo

bellum a segeri; minime

intolerabile imperium.

Honestius principes

manorum feminas

tolerari.

Sequuntur haec

Romanorum quam

Haec vulgus; proceres

ipsius

Ger-

atrociora:

8o
Civilis

rabie

semet

in

arma

trusos;

illum domesticis malis

excidium gentis opposuisse".

Si

vim verbi opposuisse

recte

intelligo,

hoc

proceribus datur, quod proprias iniurias sibi

nis,

totius

et

gentis

quodque tunc

Romain libra

propriae

illi

momentum visae sint, quod populi

nunc eum suum dolorem illum communi

idem habere

iniuriae

totius pernicies; et

omnium
I,

illatas

Batavorum excidium tamquam

posuerit, in altera alterum lance,

A.

Civili vitio a

excidio compensare clamant.

17.

(Pescennius Pannonicas legiones

cum

impelht ut duram sortem legionariorum

ad discordiam

ita

facih quaestuosa-

que praetorianorum conferat mihtia, additque):

non obtrectari a

urbanas excubias:

se

horridas gentes e contuberniis hostem

Lepidum venustumque
egregieque refert to

nitur; mihi certe

tamen apud

tamen habet colorem,

hic particula

eius qui loquitur et

et

vi^OQ

quos oratio habetur, sed

sibi

aspici".

egregie

nisi

ahud exemplum nunc

in

eorum ad

rarissime sic po-

fallor,

promptu non

est.

Sic enim conqueritur Pescennius: non obtrecto urbanas excubias, suus iUis stet

honor

de ahis cophs iudicat ahquis, nos, negari ihud non

semper

Ann.
feralem

in

modo

sed quocunque tandem

potest,

mediis versamur pericuhs". (Belg. dan toch maar).

III,

I.

Postquam (Agrippina) duobus cum

urnam (quae Germanici continebat

navi defixit oculos, idem

omnium

hberis,

cineres), egressa

gemitus, neque discerneres

proximos ahenos, virorum feminarumque planctus

."
.

Hactenus omnia planissima sunt: proximi ahas magis lugere

mortuum
magis

est

solent

quam

quam

aheni, et plangere

virorum.

Sed nunc

omnino muherum

insigni

brevitate haec

adduntur
nisi

quod comitatum Agrippinae longo maerore fessum

obvii et recentes in dolore anteibant".

Quibus non respiciuntur proxime praecedentia (virorum

8i

feminarumque

Hoc

muni omniiim
41.

III,

cuncta quae ab idem omnium

sed

planctus),

initium habent.

ergo dicit Tacitus: hoc

quod

luctu erat discrimen

De motu Andecavorum

et

unum

in

com-

q. s.".

e.

Turonorum

et alia le-

guntur et haec:

Turoni legionario

quem

milite,

Visellius

Germaniae legatus miserat, oppressi

busdam GalHarum primoribus,

Varro

inferioris

Aviola duce et qui-

qui tulere auxihum, quo dis-

simularent defectionem magisque in tempore efferrent".

Inaudito

modo

prorsus

hic

effet-endi

verbo dissimulandi ut fere promere

efferre

sit

palam

VI,

affert,

longe alia eius

9,

significet et defectionem

Nam quem

deficere.

verbum opponitur

locum Furneaux hic

est ratio. Ibi

enim agitur de

audacia M. Terenti equitis Romani, qui liberrima ad Tiberium

habenda suam Seianique amicitiam defendit. Haec

ergo oratio tantum valuit ut non solum ipse absolveretur
oratione

sed morte multarentur accusatores quia repertus erat" Tacitus

qui efferret quae

ait

autem

mirabitur. Et

quod

mani patitur aliquid

laudibus efferre
viri

one habita

(Belg.

s.

se

opponi, nemo, ut opinor,

vir acutissimus
:

ibi

enim

eodem

trahit II,

6^}^,

hu-

efferre est usitatissimum iilud

extollere: extat oratio,

qua magnitudinem

extulit".

Ann. IV,
uxoris

omnes animo agitabant". Efferre

animo agitare inter

et

vel

3.

viri,

Nota
qui

cuiusvis

res est paelicem dici

eam amat
mulieris,

muHerem non

rati-

(Belg. bijzit"), sed vel iustae

quae ab eodem viro amatur

medeminnares"). Sic Semele

est

paelex non lovis sed

modo illud nomen adhibuisse

tantum videtur, nam si recte eum interpretaris,
apparet ibi quoque a soHto usu eum non recedere. Est locus
ubi de Seiani Liviaeque agitur nuptiis: PeUit domo Seianus
lunonis.

Semel Tacitus

alio

videtur, sed

uxorem Apicatam, ex qua

tres

Hberos genuerat, ne paeHci

suspectaretur".
6

82

non ne

e.

i.

onem

Apicatam

adultera) aemulati-

ne ipse Seianus propter

paelici (rivali) eius suspectus esset".

Ann. IV,
accusat;

(=

Livia, Seiani paelex

iustae uxoris metueret", sed

is,

Locus

29.

cum

de Vibio Sereno,

est

quem

suus

quaestio de servis habita adversa sibi

filius

fuis-

iram vulgi metuens profugit, sed a Tiberio retrahitur et

set,

Nam

exsequi accusationem cogitur.

odium propter quaedam ab

illo

ea Caesar octo post annos

arguens,

etiamsi

vetus erat Tiberii in reum

petulantius dicta:

medium tempus

rettulit,

varie

tormenta pervicacia servorum contra eve-

nissent".

Primo aspectu etiamsi evenissent

hic positum videri possit

pro quamquani evenerant, sed non ex Taciti verum ex Tiberii

mente ea vocabula posita sunt;

enim

is

sic

disputans est

intelligendus: ^quamvis pervicacia servorum tormenta contra

evenerint,

tamen damnandus Serenus

maledixit mihi, et postea quoque

est,

unum

nam

ante octo annos

alterum

et

fecit

quod

mihi molestum esset". Fabulam ergo de lupo et agno nobis

Tiberii oratio in

Ann. IV,

34.

mentem

Cremutius Cordus ut demonstret se

commisisse quod Brutum

exempla
^Titus

et

et

eloquentiae

nihil

et alia afifert

ac fidei

praeclarus in primis,

Pompeianum eum
eorum ofifecit".

talibus laudibus extulit, ut

Augustus appellaret: neque

Plerumque

Cassium laudaverit,

hoc

Livius,

Pompeium

Cn.

vocat.

illo

id amicitiae

vocabulo fides notum illum Livii candorem

laudari viri docti putant; sed

illa

quidem

virtus quid hic sibi

Quomodo inde Cremutius argumentum petere potest ad

verba sua tamquam innocua defendenda? Fides intelligitur hic
vult?

fides
est

erga principem et omnino erga

eius

blicae

qui

statu

praesenti

toxjc;

rerum condicione

ri^^st

^s^ootxc;

et praesenti reipu-

contentus de novis rebus ne somniat quidem.

Est ergo quod Francogalli

loyaute"

appellant.

Talis

fuit

83

eam rem multum

Livius et ob

Cremutio

promptu

me

I,

Dabo unum
miscere

malis operire

nec

quid ergo

quod

nisi occiso

sacramento

oppositimi fidei, in

sit

neque tamen semper suo sensu

locum

et alterum

Caecina aegre passus

53.

accusatum)

cordiae,

cuncta

et

(sc.

Nec deeraht

statuit.

se a

privata
in

Galba peculatus

vulnera

adversus Vindicem universus adfuerat

et bello

Nerone translatus

vexillis inferioris

semina

reipublicae

exercitu semina dis-

Galbam atque

in

suum

sibi

in

Germaniae praeventus

Accuratius fuerat hic agri fertilis imagine

cordiae

praesidii

responsum. Est discordia, quod vocabulum Ta-

est

accipitur.

H.

rogat,

deliciis esse videtur,

in

exemplo

').

Quodsi quis

cito

est in eius

facile

invenirent

uti, in

eo ipso
erat".

quo

dis-

nutrimentum

angebat enim eos conscientia intelligebantque non posse se

Galbae videri partibus ipsius ex animi sententia deditos. Sed

quaecunque

eorum qui
Cf. c.

est.

Trebellius

est cetera loci sententia,

facile a praesenti

60 Ne

Maximus,

per

avaritiam

ac

Accendebat odium

legatus vicesimae legionis, olim discors''

provinciae

praesidi

diae ventum",

mentem

Britannia quidem dubitatum. Praeerat

in

exercitui invisusque.

discordiam esse

desciscant imperatore apertum

sordes

contemptus

eius Roscius Caelius,

i.

e.

ad resistendum

propensus. Et paulo post y^eoque discor-

ubi non de militibus inter se litigantibus sed

de militibus adversus ducem suum contumacibus agitur.

H. n,
frena in

7.

Cur Mucianus Vespasianusque nondum imperii

manus sumere

velint et aliis verbis describitur et hisce:

Quo modo

quor: ibi

ex Agr. 10, 4 appareat fidem^ si cum eloquentia iungatur,

quam Zuverlassigk.eit" (quod perhibet Andresenus) non asseenim cum eloquentia coniungitur (vel potius eloquentiae opponitur)

ViOTi

verum rerum

i)

nihil esse posse

fides

keit"

fides.

(^Glauhivurdigkeit hic

mentum

Livius praebet.

Nostro annalium loco

dixerim

potius),

si

nuUum

fides est:

prorsus

Zuverlassig-

Cremutio argu-

84

Nec

Othonem

referre

Rebus secundis etiam

faceret.

discordiam

his,

superstitem fortuna

an, Vitellium

egregios

duces insolescere

ignaviam, luxuriem; et suismet

vitiis

alterum

bello alterum victoria periturum".

haec Madvigius et:

Sollicitat

et suismet vitiis

luxurie

videtur argumentum,

mutat,
et his,

tollit

e.

discordia militum ignavia

q. s." proponit.

quo vocem

luculentam

Sed leviusculum

his oppugnat,

hanc oppositionem

miHtibusque ea praebet

Othonis Vitelliique legentibus

quod gravissimum, veram

vitia,

quam dum

egregios duces

quae tamquam propria

dudum

nota sunt.

vocis discordia

Denique,

vim non agnoscit.

tamquam pravi milites, qui

ducem arma sumpserint. Sic enim Mucianus

Perstringuntur Otho Vitelliusque

contra legitimum

Vespasianus,

et

sciunt

non

diu

viri

militares, ratiocinantur:

imperabunt".

qui parere ne-

Egregieque illam sententiam

confirmat ipsius Taciti de Caecinae militibus iudicium: quan-.

tumque hebes ad sustinendum laborem

miles, tanto

ad

dis-

cordias promptior".

moneo egregie a Furneaux, et, nisi fallor, ab

horum
verborum, quae pecuHare aHquid habent
primo,

Denique
illo

hic

et orationis Taciteae

stratam

A. IV,
prorsus.

A.
II

III,

indolem diserte produnt, vim esse iHu-

29 ac tamen; A.

alioqui;

A. IV,

31

III,

69 ambitione aliena;

cum arceretur ; A. VI,

3 sq.

X.

lam
(A.

in

IV, 48; H.

III,

paulisper in

et

erat

satis

eodem genere

alterum tractavi locum

ad obtinendum sanum

ubi

23 et 25),

sensum, qui latebat etiam,

Nunc

unum

praecedenti capite

lucem

afiferre

obscuris vel sensu cassis; plerumque

tamen

virgulis aliisve distinctionibus

non gravis

aliquis

tolletur

distinctione.

uti

alia

subsistam, et transponendis

conabor
leni

locis vel

hac medicina

morbus, sed Taciteus restituetur

color solitusque Taciteae vocis sonus.

Ann. XI,
spicina,

15.

Queritur Claudius quod negligatur ars haru-

quae saepe reipublicae tantopere profuerit;

Et laeta quidem

in

deum

praesens omnia, sed benignitati

gratiam referendam, ne ritus sacrorum inter ambigua

culti

per prospera oblitterarentur".

Structuram verborum

admodum impeditam

supplendo

sic

explicat Nipperdeius: gratiam referendam (impediendo) ne".

Sed quis unquam eiusmodi aliquid omittit

tium

inveniendum

quidem

illo

idoneum.

relinquit?

nascitur aliquid

Sic

enim

illud

Quid

et

quod

acumini legen-

ne

supplemento

quod sensum praebeat huic loco

ratiocinantem inducit

Claudium

nunc quidem laeta sunt omnia (nec haruspicina nobis opus

est),

sed diis gratias referamus cavendo ne haruspicina oblit-

teretur".

Multo

benignitate

rectius,

ut opinor,

hoc foret

y,quoniam nunc

deorum haruspicina nobis opus non

magis aequum

est

nos gratias

iis

referre

cavendo

est,
e.

tanto
q. s.".

86
Sed, nisi egregie

Tacitus scripsit: et laeta quidem

fallor, sic

praesens omnia, sed benignitati

in

Ne

ritus

recteque

suam Claudius

ne

oblitterentur",

factum ex eo senatus-

Praeterea ipsa quoque quae antecedunt:

q. s.".

e.

finit:

nunc pergit:

narratio

sic

consultum

referendam.

Aptissime gravi hac admoni-

oblitterarentur".

tione orationem

deum gratiam

deum gratiam referendam" nunc

Hoc enim dicit Claudius: in praesens

sed benignitati

mlilto fiunt

disertiora.

laeta

omnia

non, hercule, nostra opera: nos enim etiam in gravis-

sunt,

simis rebus socordes sumus, sed singulari

deorum

benignitate,

quibus aequum est gratum nos testari

animum

donis victi-

hominem negligentem socordem-

misque". Nos quoque saepe

que
res

vituperamus

sic

tam bene

Deo

te

gratiam referre decet quod

cesserit".

Ann. XII,
socios

i6.

Romani adversus Mithridatem Bosporanum

assumunt Aorsos

et

cum

illis

laborem

partiti

eum

aggrediuntur:
sic pulsus hostis,

ventumque Sozam, oppidum Dandaricae,

quod desertum a Mithridate ob ambiguos popularium animos,

obtineri relicto ibi praesidio visum".

Non, hercule, Mithridates

ille,

qui per vim totum

Danda-

ridarum regnum occupavit, subito tam ignavus pavidusque

factus est, ut

oppidum Dandaridarum, propter paucorum oppi-

danorum ambiguos animos,

suspectos

illos

subito desereret; et

si

deseruisset,

omnes, ut opinor, prius trucidasset. Sed propter

animos Romani

ambiguos

illos

iam

ab hoste, praesidium reliquere. Sic ergo distingue:

esset

in

oppido, quamvis desertum

Sozam, oppidum Dandaricae, quod desertum a Mithridate,

ob ambiguos popularium animos obtineri reHcto

visum".

Populares

hic

oppidanos

significare

praesidio

ibi

recte

annotat

Furneaux, sed quod addit non esse eos Mithridatis

cives,

qui per vim oppido est potitus, indicio est eum, licet omittat
virgulas,

quae apud Nipperdeium post Mithridate

et

animos

87

tamen prave sententiam

leguntur,

distinguere.

non posse eos antiquo sensu Romanorum

erat:

H.

De caede

44.

I,

Addendum

dici populares.

Pisonis haec legimus

Nullam caedem Otho maiore

excepisse, nullum

laetitia

caput tam insatiabilibus oculis perlustrasse dicitur, seu tum

primum

omni

levata

mens vacare gaudio coepe-

sollicitudine

recordatio

seu

rat,

maiestatis

Galba,

in

amicitiae

animum imagine

Vinio quamvis inmitem

tristi

in

Tito

confuderat:

Pisonis ut inimici et aemuli caede laetari ius fasque credebat".

Post confiiderat non distinctio

maior sed virgula

est po-

nenda; coordinationem, ut loquuntur grammatici, hic habemus

pro subordinatione, estque totius

schema hoc:

cum

seu,

in

loci seti recordatio

Galba

et

credebat

Vinio gaudium aliqua-

tenus certe minuebatur, de Pisonis morte laetitia plena per-

fectaque erat".

H.

Lento dein agmine per

66.

I,

fines

AUobrogum

Vocontiorum ductus exercitus, ipsa itinerum spatia et

vorum mutationes venditante duce", (Valens

ille est,

ac

stati-

alterius

exercitus Vitelliani dux) foedis pactionibus adversus posses-

agrorum

sores

et

Luco (municipium

magistratus civitatum, adeo minaciter, ut

id

Vocontiorum

est) faces

admoverit, donec

pecunia mitigaretur".

Languidissima sententia multo

fiet

elegantior

si

sic

dis-

tingues:

venditante

duce foedis pactionibus, adversus pos-

sessores

agrorum

magistratus civitatum

ut

Luco

e.

et

s."

q.

Foede paciscebatur

et

adeo minaciter,
venditabat spatia

itinerum et stativorum mutationes, atque in ea nundinatione

tam

diris

tatum

adversus possessores agrorum et magistratus

utebatur

minis

exemplum
tummodo usus

sequitur, e
sit

ut

Luco

e.

q.

s.

civi-

Quod nunc unum

quo quibus adversus magistratus

tan-

minis apparet, tolerabilis est durities. Multo

certe ingratius in tradita ab editoribus distinctione illud adeo

minaciter

e.

q.

s.

praecedentibus sine ullo adiicitur vinculo.

88
I,

/6.

De

provinciis exercitibusque, quae a partibus Othonis

stabant, et alia narrantur et haec

Idem Africae obsequium,

expectata

Neronis Hbertus (nam

cens,
se

reipublicae

Carthagine orto; neque

initio

Aproniani proconsulis auctoritate Cres-

Vipstani

epulum

faciunt),

temporibus partem

et hi malis

ob laetitiam recentis

plebi

imperii obtulerat, et populus pleraque sine

Carthaginem ceterae

res,

')

perversius,

quae quomodo inter

nemo: obsequium

illud

initium

habuit,

Crescentis

eodem

adduxit.

quium,

initio

et

Sed

festinavit

civitates secutae".

Nihil vidi hac distinctione

videntur duae

modo

qua nobis exhiberi

se cohaereant videt

Othonem) quod Carthagine

(erga

sic incide

quo plebem

consilium,

illius

locum

idem Africae obse-

Carthagine orto, neque expectata V. A. pro-

consulis auctoritate: Crescens

e. q. s.",

omnia erunt planissima

optime decurrent: primum docemur Africam a partibus

et

Othonis

stetisse

eamque rem Carthagine natam

esse sed

non

proconsulis exspectata auctoritate; deinde, quaerentibus quis

ergo,
ratur

si

proconsul

nobis

Othonem
H.

II,

fuit,

auctor exstiterit, nar-

de Crescentis consiHo, quo

transtulerit,

Non

7.

auctor non

rei

ille

quod exemplum tota

fallebat

duces

(i.

e.

sit

Vespasianum Mucia-

numque) impetus militum, sed bellantibus

pectari

bellum.

cum

Carthaginem ad
secuta provincia.

In victores victosque

aliis

placuit ex-

numquam

solida

fide coalescere".

Lacera

lectio

haud dubie Pichenae

ut

vera

sit,

bellantibus

cum In

bellum.

^).

Lenissima

est correctio belli exitum, vereor

tam pulchre

aliis

est in codice

in

voce expectari sententia

placuit exspectari,

tamen
finitur:

hoc vere Taciteum

est.

Accedit quod paulo post haec iisdem ducibus tribuitur opinio:

1) In codice distinctio

non

perspicitur.

2) In imagine phototypica hic locus legi

nequit.

89

ille

Othonem

Vitellium an

nec referre,

Cur ergo

ceret".

civilium

vel

recipimus lectionem,

Nova ergo

sententia vel verbis

Quamcunque enim

incolas,

occisis

incommoda

belli

evadit sententia, quae verane an

classis reputatur,

procurator in verba Vitellii

Corsicae

Pacarius

i6.

II,

iurare

eadem

nunc non disputo.

falsa sit

H.

quam prope

et

et auxilii inops,

Arena

mutata distinctione
est et sic

et

bene coagmentata nascatur

lenissimaduorum vocabulorum

legendum

Et aversis repente animis, nec tamen aperta

H.

insidiis legere

II,

cum

digressis

e.

q.

aptum

vi,

s.".

Scriboniani exitu haec leguntur:

et

quidam militum statim aggregaban-

pertractus ad

Vitellium interrogatusque, quisnam

mortahum

postquam

esset:

noscebatur,

dictis

fides

servilem

in

verbum

domino

sumptum de

modum".

inserunt;

est

Taciteum,

obscurarunt

et a

perturbant qui post pertractus vel post inter-

hic

rogatusque

nulla

condicione fugitivus, nomine Geta,

eo supphcium

Omnia

falsi

credulum

(vulgus
tur)

De

72.

aptum

vi:

Pacarium frequentabant,

balineis interficitur".

sine calce haec est; ut

emendatione opus

tempus

ubi

Othonis

absit

poenitere cives nimis festinati obsequii incipit

insidiis legere. Digressis, qui

sententia,

At

qui resistere audent, cogit.

iis

sentiuntur

Et aversi repente animi, nec tamen aperta

tempus
nudus

fa-

Nam

belli civilis incipit.

alterutrum faciet victorem.

bellorum

superstitem fortuna

exitum exspectandum censeant?

belli

distinctionem, pro qua

qui
si

sed

quoque colorem

ilh

maiorem post

virgula erit posita,

esset

posuerunt

denuo Tacitum

agnoscemus; a cum pertractus sententiam orditur tamquam

sic

eam

fere

clausurus

servili

sponte iUius consihi immemor,

plicium

i.

s.

m. ponit. Neque

cum pertractus

est,

sumptum de

supplicio

affectiis

est,

sed,

pro eo sumptum de eo suput opinor,

durum

eo supplicium

xvoizoXovQov.

90
H.

Postquam

II.

III,

milites

orto,

narravit

de tumultu inter Antonii

deque Tampi Flaviani

periculo, cui se

ille

vix

subtraxerit, sic scriptor pergit

Legiones, velut tabe infectae, AponiumSaturninum, Moesici

exercitus legatum, eo atrocius aggrediuntur

Haec

cito,

primum

nem Taciteum

quod

e.

q. s."

ut appareat quid intersit inter sermo-

orationem eorum qui simpliciter loquuntur

et

scribuntque. Simplicissimum hoc erat et scriptoris sententiae

aptissimum: Aponium ... aggrediuntur, eo atrocius quod",

nam novae

narrationis,

quod nunc

se in alium

eo atrocius quod

quae adnectitur, argumentum hoc

ducem

e. q. s."

maluit Tacitus more suo

miHtum

convertit

est

ira, cui illud

explanandi causa additur. Sed

diversas

res

in

unam

contrahere

sententiam. Deinde ut sequenti capite scriptoris nostri

usum

contra pravam defendam distinctionem sed speciosam, et quae,

nisi

fallor,

autem
in

ille

ab uno alteroque editore iam

locus nostro

admodum

similis.

est admissa.

Est

Post narratas turbas

Flaviano exercitu haec leguntur:

Ne

in Vitellii

quidem partibus quietae mentes

discordia non suspicionibus vulgi, sed perfidia

exitiosiore

ducum

turba

bantur".

Sponte se

nendam

ofifert

coniectura post mentes maiorem esse po-

distinctionem, sic enim

omnia

fiunt planissima et

inteUigendum expeditissima. Et tamen nemo eam probet

qui in Tacito hospes

sit:

de industria enim Tacitus

sententiam coegit et rem novam,

et rei

H.

quam

in

ad
nisi

unam

praecedenti adnectit,

novae explanationem.
III,

13.

Defecit a VitelHo

classis,

Caecina legiones quo-

que suas ad Vespasianum transfert; iamque

in eius iuraverunt

verba mihtes, iam dereptae sunt Vitelhi imagines, praescrip-

tumque Vespasiani nomen, cum

reputantes
accepta,

se,

strenuos

illos

subito

Germaniae

manus tradere Othonianis

illos facti sui

poenitet,

bellatores, nulla clade

istis

saepe fugatis copiis:

91

Ut

tot

armatorum

^)

dono darentur

tonio

accessionem

fore),

id

(octo

nimirum legiones unius

ab id

ut

alia

argumenta
quae

sic

pronominis id constat

taceam quam inepte nunc

illa

repetatur. Visne ipsos

querentes et tantum

audire

milites

ne

neque

certe absurda structura est,

ratio,

ut darentur^

visum nunc pendet

classis

Basso id Caecinae visum".

Sic distinguunt editores, perversissime

addam,

An-

milia velut grex venalium exuli

non singultantes? Sic

distingue

Ut

armatorum

tot

accessionem fore

Quam

mihtum nunc, tamquam

gravissimo
III,

id

illo

84.

quam

oratio,

iusta

graviter

clauduntur

visum\

Post multa ad urbem et

tandem Flaviani
hibitis rebus,

An-

classis

Id Basso, id Caecinae visum?"

pulchra est haec structurarum varietas,

lamenta

H.

milia velut grex venalium exuli

dono darentur? octo nimirum legiones unius

tonio

castra

urbe proeha

in ipsa

praetoria aggrediuntur omnibus ad-

quibus vahdissimae solent oppugnari urbes

Contra

Vitehiani,

inquietare

victoriam,

quamquam numero
morari pacem,

fatoque

dispares,

domos arasque cruore

foedare; suprema victis solacia amplectebantur".

Sic

in

editionibus

et

in

codice distinguitur,

tres diversae res a ViteUianis peractae

seiungendum

quod

sit

ita

istud

suprema

tamquam

si

enumerentur, a quibus

victis solacia

amplectebantur

seorsum positum aut sensum habet nuhum

aut plane obscurum.

Verum

arctissime iungenda sunt inquietare

victoriam morari pacem: iudicium his verbis scriptoris continetur

eo

de mihtibus defendentibus etiam castra nec statim

victores

recipientibus;

certare vel ViteUi

tantummodo ViteUiani victoriam

i)

Tacito

auctore

imperium vindicare iUud

et

Insertum a Ritteio, haud dubium quin

non de victoria
fuit

inquietabant

pacem morabantur ; haec

recte.

92
sunt eiusdem rei nomina duo.

Tum

hoc addit

unicum

victis

solacium esse solere caedem sanguinemque, quod tunc Vi-

quoque

telliani

victi sint

amplexi. Ergo

inquietare

Vitelliani

sic

legamus: contra

victoriam, morari

pacem

domos

arasque cruore foedare, suprema victis solacia, amplectebantur" ut domos

foedare quodammodo

obiectum

appositionis loco habeat suprema victis solacia.

Ann.

et

III,

49.

sit

verbi amplectebantiir

Clutorium Priscum, vanum illum poetam,

sola Vitellia testimonio suo iuvabat:

sed arguentibus ad perniciem plus fidei fuit".

Non

virgula

hic

opus

est

ad scriptoris sententiam decla-

randam; monendum tantummodo

fit

est ne

ad perniciem cum arguentibus

biHs est verbositas.

Cum

id

quod vulgo

iungatur, quae intolera-

plus fidei fuit iungendum illud

est,

ut hoc dicat: qui grave dicebant testimonium plus valebant,

ad miserum reum perdendum".

XI.

Ad

locos

venio

perspectam a
causa

viris

illos,

mihi

suspicari

ubi

doctis

mentem nondum bene

sum aut non sine
Eos ergo sic proponam ut

Taciti

aut expertus

videor.

quomodo mihi intelhgendi videantur enarrem. Hic quoque

nonnumquam inutile ahquod emendandi conamen refutare
conabor.

A. XIII, 43. Agitur de causa Suihii, qui imperante Claudio

famosus delationibus fuerat; is nunc Senecae opera reus factus,

primum
iussa

se

in

omnibus rebus Claudio paruisse

aiebat,

tum

Messahnae praetendebat. Hic adversarii eius rogabant:

cur neminem ahum delectum

cem praeberet?"

qui saevienti impudicae vo-

addebantque:
puniendos rerum atrocium ministros, ubi pretia scelerum
adepti scelera ipsa ahis delegent".

Primo aspectu inania hic fundere verba videtur Tacitus,

nam

quis minister

non utrumque

facit?

Et quod iha descriptio

coniunctione ubi annectitur praecedentibus, hoc imprimis ab-

surdum

Sed,

videtur.

ista dicunt,

mens

est:

si

recte

video,

haec senatorum, qui

puniendi sunt ministri, ubi in iudicio

apparet pecuniam quidem eos accepisse, sed nuUo aho se

argumento defendere posse quam quod

A. XIV,

12.

iussi fecerint".

Abiectissima adulatione senatores mortuam

Agrippinam omni contumeha

afticiunt:

94
Thrasea Paetus

silentio vel brevi assensu priores adulati-

ones transmittere solitus exitium senatui ac

quae

senatu,

plerumque Lipsii coniectura

recipitur

quidem

speciosa

peri-

non praebuit".

culi fecit, ceteris libertatis initium

Sic codex

causam

sibi

exiit

tum

tamen sententiam

nec

est,

praebet ab omni parte probandam. Quid enim nunc Thraseae

vitio dat

Quod

Tacitus?

senatu exiit?

virum gravem qui ceterorum

posset

An quod

eos

solet

et

coniectura,

Thraseam

in

ferre

laudare

non

totumque adin liber-

Tacitus qui sponte certam

tum demum

necessaria

esset

aliunde appareret ab eo inde tempore

si

nunquam

senatu

restitit

rempublicam vindicaret

adeunt perniciem. Praeterea,

Lipsii

animos iam

serviles

non palam Neroni

monuit senatum ut seque

tatem? Non

Nonne ergo hoc decebat

adfuisse

quos Nipper-

at loci,

deius ad XIII, 49 affert, contrarium docent. Contra, si vulgatam retinemus, quid tandem fecerit dixeritve Thrasea non
dicit Tacitus, sed

tamquam rem vulgo notam

reticet

').

For-

tasse revera senatores adhortatys est ut Hbertatem capesserent,

non solum

frustra sed etiam

senatorum

pernicie.

Thrasea, sed
tatione,

Quid quod

suo periculo et multorum

si

cum quadam contemptus

quoque

illa

cum

nihil

nisi

exiit

res tecte verbis traditis potuit significari.

Etenim constat a certo quodam tempore Neronem de

senatores furere

in

fecit dixitve

potuit

coepisse;

(qualecunque iHud erat) eius

A. XIV, 60 Mox

rei

ansam praebere

in

Campaniam

pulsa est (Octavia) addita

Inde crebri questus nec occulti per vulgum,

minor sapientia, ex mediocritate fortunae pauciora

cula sunt.
l)

industria

nonne aHquid quod Thrasea

militari custodia.

cui

senatu

et indignationis osten-

Non

His quamquam Nero paenitentia

abhorret hoc

rum locum vidimus

indicabimus.

ab

peri-

flagitii revocavit

usu Taciti; iam in praecedentibus

unum

et alte-

ubi illud usu veniret, et alios praeterea, occasionem nacti,

95

Exim

Octaviam.
venerantur.

umeris

gestant

quam

laeti

Capitolium scandunt deosque tandem

Poppaeae proruunt, Octaviae imagines

Effigies

Sic codex; Nipperdeius pro

e. q. s.".

tamquam, pro revocavit revocarit

legit

quam-

et post his la-

cunae ponit signum; hactenus, ut opinor, rectissime. Sed quod

lacunam illam
supervenit

verbis

fere

his

inanis

rumor,

supplendam
videtur

falli

statuit

vocibus

praestantissimus.

vir

Equidem eiusmodi aliquid desidero: Poppaea his questibus

permota rumorem per homines sibi deditos sparsit. Nam omnia
quae deinde
illis

fiunt

Poppaeae

fiunt instinctu: illa statim turbis

honorem Octaviae motis

in

dendam. Quid ergo

verisimilius

abutitur ad Octaviam per-

quam

quoque

ipsas

illas tur-

bas Poppaeae dolo excitatas? Territa questibus eorum, quos

Octaviae miserebat, ea struebat, quae Neroni quoque

essent

iniectura

intelligens

metum

spargebat rumorem de Octavia revocata,

tum demum apertum

popuh

fore

in se

odium

et

erga Octaviam favorem.

A. XV,

Postquam

50.

narravit qui fuerint Pisonis conscii et

audendum

quid eos ad tantum facinus

impulerit, sic pergit:

Et cepisse impetum Subrius Flavus ferebatur

in

scaena

canentem Neronem aggrediendi, aut cum ardente domo per

noctem huc
dinis,

animum

illuc

ipsa

ibi

cursaret

frequentia

exstimulaverant,

incustoditus.
tanti

nisi

decoris

Hic occasio soHtutestis

pulcherrimum

impunitatis cupido retinuisset,

magnis semper conatibus adversa".

Pro pulcherrimum

Urlichsius pulcherrima

legit,

Orellius

(quod praestare videtur) pulcherrimmn ad facinus. Sed hoc

mittere possumus, de ceteris videamus.

pro ferebatur legendum

per

integrum

sit

Primum quaero nonne

fertur: incredibile enim videtur

annum incokimem

fuisse

Flavum,

eiusmodi de eo essent rumores vel inter conscios.

ex exstimulaverant pro certo

ante

illud

tempus

in

efficere

Hoc tamen

possumus iam

eo fuisse Flavium ut

quamvis

satis diu

Neronem aggre-

96

etqua fere occasione hunc ceperit impetum, hoc quoque

deretur,
satis est

perspicuum, Hcet absurdum

ardente domo neque

sit

adhuc probabiHter emendatum. At subito

nos de

cupido

ista

impunitatis

rerum condicione cogitare iubet: ante

alia

oculos nostros nunc stat ahquis, qui ut ipse facinoris

efifugiat,

aliquod

absurdum enim

suos indicat:

conscios

poenam

est consilium

plenum, quod nullo conscio ceperis, impuni-

periculi

cupidine missum facere. Ergone fortasse totius narrationis

tatis

haec est sententia: iam multo antea Flavus solus consiHum

ceperat, ubi prima daretur facultas, sua
ronis (sic certe fertur)

visum

est,

cum

communicare

manu

occidendi Ne-

meHus

sed re accuratius pensitata

aHis, si huius rei daretur facultas,

sic

enim post socios

consiHum

latere se posse credebat

contra caderet, iHos indicare, denique aHquo

vel, si res

ei

modo

parare impunitatem"?

sibi

A.

XV,

71.

Pisonis

quid deprehensa coniuratione

sociis

acciderit et aHis narratur. verbis et hisce

quamvis absolutus, sua manu

tribunis Gavius Silvanus,

cecidit; Statius

Proximus veniam, quam ab imperatore acce-

perat, vanitate exitus corrupit".

Ne de
docti

utroque aHis verbis prorsus idem narraretur,

nescio

commenti

quid

sunt.

interesse

inter absolvi et

At ego censeo

veniam accipere

aetate imperatoria, praesertim

autem imperante Nerone, plane eodem utrumque

quem non
est.

ipse imperator

Restat ergo

ut

viri

incolumem

rediisse:

esse vult, de eo

actum

non idem esse statuamus quod verbis

manu cecidit et quod verbis vanitate exitus significatur.

Neque tunc incredibile aHquid statuimus nam ipsa vox
vanitas demonstrat non ideo reprehendi Proculum quod, cum

sua

vivere posset, mori maluerit, sed

lam

iHe

modus

quod

quis fuerit nos latet:

parte iUius rei narratio periit;

ad ostentandam virtutem

illo

cum

modo mortuus
ultima

unum hoc sumere

sit.

AnnaHum

Hcet Proculum

inutile aliquod adiisse periculum.

97-

A. XVI,
indicat

14.

Antistius exul

tamquam

res

novas

Anteium

molitos in

et

Ostorium Scapulam

eaque

re

Chaldaeorum

usos arte:

Ac vulgato

damnatos magis quam

eius indicio inter

inter

Anteius Ostoriusque habebantur, adeo ut testamentum

reos

Antei nemo obsignaret,

nito prius Anteio ne

Monito certa

nisi

TigelHnus auctor exstitisset mo-

supremas tabulas moraretur,"

Agricolae emendatio pro monitus. Quaeritur

est

quo modo illum metum Antei familiaribus TigelHnus

ergo

monendo Anteiones. t. m."

ademerit. Respondet Nipperdeius:

At primum quotusquisque eorum

id auditurus erat?

Hoc enim

consiHum, ut opinor, solus soH TigeHinus dedit. Sed quid

multa? Nonne

ipsi

sermoni Latino aperte vim facimus cum,

legentes de eo qui obsignare nolentibus auctor

quam aHud eum

quam primum

fecisse coniicimus

quid-

exstitit,

obsignasse?

Cetera nunc sponte sequuntur, et totius loci hic sensus est

obsignare iam Antei testamentum audebat nemo, ergo ipse

TigeUinus primum mortis necessitatem misero homini indixit;

qui

cum hac

re audita

testamentum

TigeHinus ceteris

fecisset,

obsignandi exemit scrupulum

dum

Nunc demum,

Furneaux observat, prius

id

quod

recte

primus omnium

facit

iUud."
recte

hic ponitur.

H.

I,

(lam Pisonem adoptavit Galba,

17.

deHberationem decretum

et post

aHquam
adoptio

est ut in castris praetoriis ea

nuncuparetur):
Circumsteterat interim Palatium pubHca exspectatio, magni
secreti impatiens."
Si

quis

quaerit

quod

sit

magnum

homines tantopere cognoscere

iHud secretum,

gestiant,

in

promptu

quod
est re-

spondere: ipsa adoptio his vocabuHs significatur, plebecula

enim non adfuerat comitiis

iHis imperii,

buntur, ergo nunc ardent studio audiendi

sorem Galba

elegerit."

At

ipse Tacitus

quae

c.

quem

14 descri-

sibi succes-

hoc responsum refutat

7

98
statim

quae

verbis,

addendo:

citavi,

male

et

famam supprimentes augebant", nam fama de

coercitam

filio

a Galba

adoptato utcumque coerceri et supprimi potest, aiigeri nullo

modo
qua

Cum
alia

potest.

re

Admodum

obscure hic loquitur Tacitus, et de

demum

nunc cogitet aliquanto post

enim de Galbae ad

milites

i8)

(c.

fit

perspicuum.

oratione narrat, et

inde profert et hoc: ac ne dissimulata seditio in maius

crederetur, ultro asseverat

quartam

et

duoetvicesimam legiones

paucis seditionis auctoribus non ultra verba ac voces errasse

Magnum

et brevi in officio fore."

ergo illud secretum, quod

hactenus coercebatur et supprimebatur, est defectio legionum

Germanicarum, quas pugnae caedisque avidas iamiam adfuturas

anxia plebs auguratur.

non rogatus, de

illa

re

At apud

milites

Galba

tantum asseverat quantum

ultro,

illos scire

utile credit.

C. 26 de praetorianis

iamiam ad Othonem

transituris haec

legimus:

Multa erumpentis seditionis indicia per conscios oppressa:

quaedam apud Galbae aures praefectus Laco elusit, ignarus

miHtarium animorum consiHique quamvis egregii, quod non
ipse aflferret, inimicus et adversus peritos pervicax."

CorneHum Laconem mortaHum ignavissimum"

legimus una in re pervicacem

modi iHam rem

tissimam.

Ergo

fuisse
in

ut

fuisse,

si

sic

6)

cum

statim suspicamur eius-

pervicaciam redderet

adiectivo peritos

debet, et revera inest,

(c.

quam

acumen aHquod

stul-

inesse

accipimus: peritos miHtarium

animorum ideoque gnaros periculorum

a miHtibus instantium".

Tam

iners, ignavus, somnolentus homo Laco erat ut quidquam credere noUet de pericuHs quae in castris nascerentur;
tum demum fiebat firmus, immo stoHde pervicax, cum aHquis,
cui miHtes notiores essent, monere eum et meHora docere

studeret.

H.

I,

34.

Praemissus

tamen

in

castra

Piso

ut

iuvenis

99

magno nomine,
quia

erat, seu

recenti favore et infensus Tito Vinio, seu quia

irati ita

Ultima vocabula

Viniumque
sententiam

solos pertinent, sed

se

quodam
H.

ceteris

habet

res

loco subsimili

generalem quandam

efficiunt

facilius kuic

omnibus aurem praebent homines.

vocabulis

in

quibusdam, quae

alio

ratione praecedentibus sunt annexa.

Postquam Tacitus narravit

41.

I,

non ad Pisonem

omnino cum ad odium provocatur,

argumento quam
Aliter

volebant; et facilius de odio creditur".

et facilius .... creditur

varios esse de supremis

Galbae verbis rumores, haec addit:

non

Putasne,

Non

occidentium quid diceret."

interfuit

tantummodo exornandi causa vocabula

nam non Taciteam indolem

ego;

namentum;

sic

pronum, non

fortis

pauloque durior, qualis

Non

hic deflet aliquis

loquitur,

cur

qui

01

est Tacitus

misericordia haec provocavit verba,

miseram Galbae sortem, qui senex iam

tam inexorabiles nactus

infirmus

adiecta

loquitur cui molle est pectus et ad lacrimas

vir

aut certe videri vult.

non

illa

eiusmodi referret

sit

adversarios; historicus

tam parum constet de supremis Galbae

Haec enim in paucis illis insunt voca-

verbis rationem reddit.

bulis: audire

nemo

potuit;

verba
at

illa

praeter ipsos, qui

illorum

non

interfuit

Galbam

occiderunt,

quid diceret, ergo

postea nullus de ea re idoneus testis inveniebatur." Unice

veram hanc

esse

horum verborum explicationem

vel e solo

perfecto interfuit apparet.

H.

I,

72.

Apud Galbam

(Tigellinus) praetexentis

Ex
sermo

ipsis
sit,

Titi Vinii potentia defensus est

servatam ab eo

filiam",

verbis vix efficias de Galbaene an de Vinii

filia

sed Galbae tamen filiam significari e sequentibus

apparet verbis, quae et ipsa aliquam requirunt explanationem

et
fectis,

dentia

haud dubie servaverat, non clementia quippe

tot inter-

sed effugium in futurum, quia pessimus quisque

diffi-

praesentium mutationem pavens adversus publicum

lOO

odium privatam gratiam praeparat; unde

nulla innocentiae

cura, sed vices impunitatis".

Sententia haec est: Vinius

utebatur ergo sua apud

parcere Tigellino volebat;

argumentumque

gratia

quacunque tandem de causa

quam

attulit speciosius

texebat) Galbae filiam a Tigellino servatam

Galbam

verius (prae-

et servaverat sed

prospiciens commodis. Sic mali homines semper agunt:

suis

cum rerum metuunt conversionem, quae

suae

sit

potentiae

finem allatura, adversus publicum odium privatam quaerunt

gratiam, Eiusmodi consiliis (unde) homines non a male agendo
retinentur (cura innocentiae) sed inter se parant impunitatem.
Intellexerat Tigellinus ad exitum vergere Neronis imperium,

praesertim a Galba instare

et

Non

periculum.

illa

Galbae

filia

nunc tamquam pacis

illa

poenas sumit earum rerum, quae de patre eius exspec-

utitur pignore,

neque iam antea de

tantur (atque id non solum permittebant antiquae opiniones,

sed etiam Tigellinum,

decebat

voluisset,

si

illud),

se fidelem Neronis

sed iam antea Galbae, arma contra

imperatorem moventi, impunitatem

ab

illo

se

accepturum sperabat. At

enim dudum Tigellino

auxilium

ferri

socium praebere

infestus,

praestitit,

quam invicem

aliter res cecidit:

cum

populus

videret inviso homini

a Vinio, qui et ipse hoc tempore in publicum

incurrerat odium, eo pertinacius Tigellini perniciem flagitabat.

H.
ita

II,

Enarrato proelio, quo Othoniani a Vitellianis

45.

sunt profligati ut

mortem,

sic

Otho sua

ipse

sibi

manu

conscisceret

pergit Tacitus:

At Vitellianus exercitus ad quintum a Bedriaco lapidem

consedit,

Ceteri
nihil

non

ausis

editores

eadem

die

obpugnationem castrorum."

quo modo accipere haec soleant

enim annotant, sed metuo ne multos eorum

in

nescio,

errorem

induxerit et ne legentes etiam in errorem inducat plerosque

haec Orellii annotatio, qua

non illorum quae

c.

nihil

novi perversius: ^castrorum,

39 commemorantur". Capite enim 39 haec

lOI

promoveri ad quartum a Bedriaco castra placuit"

legimus:
i.

quatuor nunc milibus passuum propius absunt a

e.

ex

anisj

quod

illis

vix

Vitelli-

deinde castris procedunt ad pugnam, sed eo loco,

commemorare

opus, ubi proelium est

commissum,

nulla castra ponunt; profligantur a Vitellianis, qui eos perse-

quuntur donec

ipsi

passus a castris

illis

passuum a Bedriaco,

milia

i.

e,

mille

39, absunt. Potuitne ullus locus

capitis

aptior excogitari Vitellianorum deliberationi utrum castra ipsa

oppugnent necne
H.

apud Bedriacum

46. Post proelium

II,

omnibus

milites

modis consolari Othonem student, demonstrantes se ad quasvis

novas paratos pugnas.

Nec praetoriani tantum, proprius Othonis

miles, sed prae-

Moesia eandem obstinationem adventantis

missi e

exercitus,

legiones Aquileiam ingressas nuntiabant, ut nemo diibitet potuisse renovari

Verba

cum

ut

bellum

nemo

e. q. s.".

dubitet

tum demum

intellexerimus hic a Tacito

aliquid significabunt,

illos refutari

historicos, qui

docuerunt post pugnam Bedriacensem de Othonis causa actum

fuisse,

eumque

historici fuerint

constat.

Id

desperatione ad

mortem compulsum. Qui

ignoramus; fuisse

unum

pluresve hoc solum

Mommsenum

ego hic propter

illi

moneo, qui de

discrepantia Plutarchum inter Tacitumque, Othonis

mortem

narrantes, sic fere disputavit:

Plutarchus
Brixilli

pugnam
rediisse

de

eum
ut
(e.

narrat

nulli

remansisse

(c.

proelio

V); transiisse

consiHum haberet miHtare

X); post

pugnam

Othonem

sed

eum Bedriacum

ante

adfuisse

(c.

VIII), inde

BrixiHum

ipso absente in consiHo miHtari

causa Othoniana omittenda decretum factum. Denique

Othonem, de clade certiorem factum, quamvis in fide perstare

miHtes videret, abrumpere vitam suam statuisse ut civibus
parceret'- (Siuaag

oi/ysv

ipse Plutarchus

ait.

sTnstKio-rspov J^ipccvoc xTriSxvsv su-ysvla-Tspov

I02

Tacitus contra in

demum

illo

ipsam pugnam habitum

Otho Brixillum

ut

ait

semper

sit

(v.

consilio militari,

33 et 39), decretum esse

c.

proficisceretur,

in castris adfuisset. Is

quod ante

tamquam

si

hactenus

primus dies Othonianas partes

afflixit"

haec sunt verba

pugnam

habetur, ope Moesiacarum copiarum fortunam mutari

eius. In

consiHo militari, quod post

posse declaratur".

De

ipsa

Sed quod

discrepantia

dico

adesse

eam

quis neget

Sic

Mommsenus contendit mihi quidem videtur

enim disputat: de industria quaedam hic

reticet Tacitus, et sic

totum de Othonis morte locum

torquet ut narrationi tragicae

fiat aptior.

ita

de-

Reticet quaecunque

documento sunt desperatione Othonem ad mortem actum;

ille

heros

nisus

illa

falsissimum.

nihil

fit

tragicus, qui

duobus

sic

inclaruit facinoribus, altero

flagitiosissimo altero egregio; alterum illud facinus Plutarchus

non egregium vocat

Hic mihi

sed,

Mommsenus

multo verecundius, evysvhrepov".

ipse facere videtur

dat: ut alia reticeat, aHa distorqueat.

quod Tacito

vitio

Quid distorqueat sponte

apparet, quid reticeat duobus hisce locus optime iHustratur:

A. Suetonius, Hcet

disertis verbis dicat: nulli pugnae adfuit,

Othonis mortem TpxytKarspixu etiam reddit:

affert

enim

testimonium (idque sui patris) Othonem seniper beHum

detestatum,

esse

dendi natum
aptissima

sit

et

10

quomodo Othoni consiHum sui occicommovendos

narratione iHustrat ad animos

').

lam MartiaHs tempore exstabat dramatica"

B.

c.

civile

iHa de

Othonis morte opinio VI, 32

Cum

dubitaret adhuc beHi civiHs Enyo,

Forsitan et moHis vincere posset Otho,

Damnavit multo staturum sanguine Martem,

Et
i)

Illa

demum

narratio

III,

fodit certa pectora tota

non

est

54 legitur, ubi

apud Tacitum eo

manu.

loco,

Vitellii res tractantur.

ubi

de Othone agiturj

I03
Sit Cato,

Dum

dum

vivit,

sane vel Caesare maior:

numquid maior Othone

moritur,

fuit?

In deliciis esse t^ rpxyinx Tacito constat et ipsi id exem-

demonstrare

plis

Mommsenus
H.

II,

sed

quod exemplum

hic

id prius finxit ipse.

attulit,

pugnam Bedriacensem

Post

51.

sumus;

conati

earum, quae BrixelH egerant, cohortium preces Rubrius

Gallus tulit et venia statim impetrata, concedentibus ad vic-

torem per Flavium Sabinum

iis

copiis quibus praefuerat".

Post concedentibus Ritterus inseruit quoque, sed

se iunguntur

inter

enim leve
(c.

illas

quod

erat

ingrate

duae res diversae, Equidem ablativo ab-

soluto concedentibus ....

adversus cohortes

ita

iis

tam

illae

35 sq.) in proeHo iUo,

copiis,

opinor rationem reddi cur

placabiles fuerint victores;

non

copiae transibant, quae paulo ante

quod navale

fere fuit, tanta exhi-

buerant negotia. Vereor tamen ut omnia recte se hic habeant,

nam quod per Flavium Sabinum

mento

est illum

iis

eae copiae concedunt docu-

et\a.mnunc praeesse. Excidisse

Macer praefuerat),
prorsus idem dicatur quod c. ^6.
suspicor (quibus

H.

beHo

II,

nomen Macer

ut hic de iisdem miHtibus

Ceterum ItaHa gravius atque atrocius quam

56.

afflictabatur". Post atrocius Haasius inserit victoria; sed

sic perire

videtur

iam non erat

acumen quoddam Tacito pergratum. BeHum

in ItaHa, dispersis per

aHa nunc res miseram regionem

municipia victoribus, at

afflictabat,

idque atrocius

quam beHum.
Ut imperium capessat Vespasianum hortatur
oratione Mucianus, hortantur miHtes responsa vatum refeH.

II,

y^.

rentes, et ipse

ante

summa

quoque animo recolebat omina, quibus multo

sibi esset claritudo

promissa:

sed primo triumphaHa et ludaicae victoriae decus implesse

fidem ominis videbantur: ut haec adeptus

imperium credebat".

est,

portendi sibi

104

Quis non

praecedentia

putet

ficari

legens primo aspectu pronomine liaec signi-

ista

triumphalia

et

victoriae

decus?

Tamen non illud voluisse Tacitum mox apparet, nam illa

eum adeptum esse iam dixit. Cogimur ergo (cogimur, nam
satis

mira res

haec non de

illud

est)

rebus accipere, quas

iis

ipsa grammatica suggerit, sed sic fere interpretari locum: ut

praesentem occasionem nactus est".

H.

Cum

80.

II,

Vespasianum cubiculo egressum

milites

imperatorem salutarent

tumidum, arrogans aut

in ipso nihil
fuit

primum

ut

tantae altitudinis

Namque

Haec omnia
namque

ut

sianus

laeta

attinet

imperator factus

quem

Caesareae,

Vespasiani

i)

III,

fuit,

In

10.

in

Haec

Trilleri

legitur.

Vespasianus
vertiginem

cum

sunt accipienda: etenim

i.

est,

huiuscemodi

cursum rerum

e.

ante Idus

mox Sohaemus

^),

Mucianus ex-

Vespasiani

accessit

qui,

convertit,

omnium maxime mihi

altitudinis

aliquo

Antiochusque

eodem
e. q. s.

Antonii seditiosorum militum furor

castris

coniectura

Cum

fuit

in castris

Syria omnis in

lulias

Tampium Flavianum

omnis

tudinis

sic

et affluentia

excepit". Sed illud

affluentia

et

omnia

militariter locutus" est

ubi felicem fuisse cognovit, milites in verba

adegit;

sacramento

se

laeta

vox

illam leguntur

ad rerum eventuumque seriem, quibus Vespa-

spectabat id ipsum

H.

omnia

quae sunt annexa

et

ceteris accurate

Etenim quae post

non ergo: statim postquam

Vespasianus

in

e. q. s.".

continent verborum

explanationem

namque

novum

et affluentia excepit.

bene intelligantur prae

consideranda.

est

excepit:

rebus novis

ipsum opperiens Mucianus alacrem militem

id

verba Vespasiani adegit

quod

omnia

militariter locutus laeta

disiecit,

in

ofifusam oculis caliginem

')

autem egregie

subito

in

loco

arridet; in codice mtilti-

caligo

edito

quem causam

iungitur

positus,

sentit.

2) Verte ergo navique Belgice

non want" sed namelijk".

inde

comparatur
despiciens

I05

Flavianam prodere insimulant

tem ab eo perniciem

Aliquanto post:

Profectus
discrimini

avertit.

eadem nocte Flavianus

exemptus

sit

Taciti

discrimini eximi"? Coniectura

demum

sensum assequimur. Facundia sua

militum

furentium
opinor,

in

prodiit

ille

manibus

verbis vix efficias,

quid enim est obviis

obscure loquitur;

et

obviis Vespasiani litteris

est".

Quid revera factum

breviter

solus Antonius ipse praesen-

et

eorum

litteris

et totius loci

Antonius

auctoritate

et

tam

Flavianum,

et,

ut ego

suo abscondidit tabernaculo, unde nocte

demum

et

castris

eripuit

profugit.

ea fuga obviam venit

In

Vespasiani nuntiis quibusdam, forte ad ipsum litteras feren-

quibus munitus iam in castra redire et sine periculo

tibus,

manere potest: argumentum enim earum eiusmodi

ibi

ut

illis

milites

inspectis

dubitare

ne turbulenti quidem

illi,

irati,

erat

suspicaces

possent quin apud Vespasianum in

summo

esset honore Flavianus.

mire conformata sententia incipit huius

libri

(H. III)

caput 22:

At Vitellianus
peratis cibo

exercitus, cui acquiescere

somnoque

inops

et reci-

viribus confectum algore atque inedia

hostem postera die profligare ac proruere

rectoris,

Cremonae

ferme noctis hora paratis iam

tertia

consilii,

ratio fuit, indigus

dispositisque Flavianis impingitur".

Quid VitelHanis faciendum

fuerit perspicue

exponitur: op-

poni nunc oportebat id quod revera fecerunt (hac ipsa nocte

in

hostem sunt

bis sed

profecti)

illud

autem non

disertis dicitur ver-

cogitandum relinquitur legentibus; at quem effectum

habuerit

perspicue

ea

res,

quae cogitatione

enuntiatur:

paratis

iam

est

supplenda, id

dispositisque

vero

Flavianis

impingitur".

H.

III, 32.

Cremonae incendendae

non declarat; hoc solum narrat:

quis auctor fuerit Tacitus

io6
Ceteri duces in obscuro:

Antonium fortuna famaque omnium

oculis exposuerat. Is balineas

Excepta vox

abluendo corpori propere

cum teporem

est,

incalescerent: vernile dictum

incusaret, statim futurum ut

omnem

invidiam in

tamquam signum incendendae Cremonae

non reprehensionem continet,

Vernile

quam

eum

vertit

dedisset".
nihil aliud significat

servi (balneatoris) ea verba fuisse.

Ob teporem

Antonius servum illum reprehenderat; responderat

incalescet".

petit.

aquae

ille:

mox

Antonius quid dixisset nemo sciebat, sed homines,

prope adstabant, aliquem Antonio respondentem audi-

qui

verant

mox

denda urbe
H.

III,

incalescet", inde coniectura nata est de incen-

inter eos fuisse

39.

morum

tiam

sermonem.

Blaeso super claritatem natahum et eleganobstinatio

fidei

quoque rebus a

integris

fuit:

Caecina et primoribus partium iam Vitellium aspernantibus

ambitus abnuere perseveravit".

Integris quoque rebus

e.

i.

priusquam pugna Cremonensi

partium Vitellianarum opes fractae erant. Si post illam pu-

gnam

Blaesus abnuisset Vitellianorum dux fieri,

dedisset fidei

documentum

nulHus iam erant

non

pretii,

illarumque dux

erga Vitellium

fide

ductus

sed

perversissime

hunc locum accipere

insigne

illae

partes

quivis noluisset,

fieri

totius

Haec omnia observo, quia interpretem,

est,

parum

tum enim ViteUianae

rei

contemptu.

qui solus notus mihi

vidi.

Ritterus enim

Boetticheri hanc probat annotationem: spater, als die Gegenpartei

schon gesiegt hatte, war Treue weniger hoch anzu-

da so spater Abfall wenig

rechnen,
Hess".

At

invitatus

transiret (hoc

fuerat Blaesus,

enim ambeundi verbo

pro VitelHo ipso dux VitelHanarum

vom

Sieger erwarten

non ut ad Vespasianum
significari nequit)
fieret

partium.

sed ut

Hoc ab

eo petiverant Caecina et primores partium, qui VitelHum iam

parum dignum idoneumque ducem putademum ambeundi verbum suo sibi sensu positum erit.

aspernabantur,
bant. Sic

i.

e.

10/

H.

47. Naves, quibus Ponti accolae utuntur, sicdes:ri-

III,

buntur

Camaras voeant,

summa navium

litur,

latam alvum sine vinculo

artis lateribus

conexam

aeris aut ferri

et

tumido mari, prout

donec

tabulis augent,

fluctus attol-

modum

in

tecti

claudantur".

Haud dubie Nipperdeius sanum locum

legendo
Tacitus

paulo

quidem obscurius loquitur

eum

dixerim inepte

fere

(et

corrupit pro artis

vium alvus

vocat,

quod

dexteras et sinistras esset tabulas

inter

quod

fieret angustius;

subridiculum quidem

adiectivo coniicere in

latera

promptu

(i.

est.

e.

bantur et spatium

illud

III, 49.
sit

utatur

mari,

quo

superimpone-

magis magisque coartabant, donec

tecto clauderetur.

habet alvum connexam

caniaras appositum

eo molesti est

illo

Tumido autem

tandem aliquando totum navigium tamquam

Quod autem

nunc arta"

tabulas)

quo sensu

sed

est,

altiores fiebant fluctus eo plures tabulae tabulis

boni

hic
sibi

sed imponebantur alvo tabulae pronae ita

lata,

spatium

semper

H.

quid

sed

loqui),

tamen pro certo affirmare possumus. Erat illarum na-

velit

ut

Nam

altis.

in

nihil.

Antonius,

bellum iam peractum ratus, quod

ducis officium obliviscitur

utque Hcentia militem imbueret, interfectorum centurio-

num

ordines legionibus offerebat"

turiones permisit,

sequuntur:
miles

in

bantur".

i.

quemadmodum

e.

suos sibi eligere cen-

apparet ex

iis

quae statim

eo suffragio turbidissimus quisque delecti; nec

ducum, sed duces

arbitrio

militari violentia trahe-

Vocabula minime ambigua; sed quae nunc addit

Tacitus minus accurate legentem possint inducere in errorem:

quae seditiosa
vertebat".

et

Noli

quo hactenus

corrumpendae disciplinae mox

putare

est

ex ipso

narratum,

illo

lucri

in

praedam

pravissimo consiHo, de

ahquid quaesivisse Anto-

nium, hcet verba in praedam vertebat primo aspectu

illud

io8

natus

rem

potest ob

dat,

illum

praedam

ipse centurio-

eam rem pecuniam accipere ab honoat cum suos sibi centuriones eligunt

praedandi facultatem legatus amisit. Ergo

quo omnis

illo,

introduxisse,

modo

si

vertebat sic est accipiendum ut Antonius dicatur

pro consilio
aliud

legatus legionis

petentibusj

omnem

milites,

in

Nam

videantur.

significare

prodit

disciplina corrumpebatur,

quod cuiusmodi

Tacitus ut

dicat

fuerit

praedandi

mox

hactenus tantumfacultatem

illud

Antonio praebuisse.
Paulo post

quandam

(c,

idem vertendi verbum explanationem

58)

requirere videtur. Victus iam et profligatus Vitel-

senatum convocat:

lius

Servorum numerum

Romani

equites

idem munus

operam pecuniasque, etiam

obtulere

ultro

pondus argenti senatoribus

et

flagitantibus.

profecta verterat in

favorem

Ea

simulatio

indicit;

libertinis

officii

metu

ac plerique haud proinde Vitel-

quam casum locumque principatus miserabantur".

Hoc narrat Tacitus: homines opulenti officium simulare

lium

coeperant metu Vitelhanorum mihtum et clamantis plebeculae;

at

ex ea simulatione quodammodo favor quidam erat natus

(fortasse quia,

cum animi semel

revera sentiant

non quaerunt,

clamitantium multitudine
luntur

homines.

plerique

haud

Haec

facile

certe

sunt commoti, homines quid

fortasse

favoris

ViteUium

proinde

etiam quia

in tanta

ad quosvis affectus compelcausa accedebat quod)

quam casum locumque

principatus miserabantur".

H. IV,

54.

Post

mortem

Vitelhi et

apud Germanos behi

ardor augetur et Galh animos tohunt. Utriusque

rei

causis

narratis haec addit Tacitus:

incesseratque
versus Vitehium

si

Othone ad-

antequam digrederentur, pepigisse,

populum Romanum continua civihum

missos,

ne deessent hbertati,

behorum

primores GaUiarum ab

fama,

series et interna

mala

fregissent".

109

Non

statim apparet haec quid sibi velint; sed re accuratius

perpensa verum

loci

narrat Tacitus:

Otho primores quosdam GalHarum, qui tum

Romae

sensum perspicere mihi videor. Hoc enim

dimiserat

aderant,

ut

suos quisque populares

contra VitelHum incitaret. Hi ergo,

cum eodem tempore ab

forte

urbe proficiscebantur, priusquam in suam quisque civitatem

digrederentur,

in

aHqua urbe, unde diversae exibant

convenerant, ibique
deessent Hbertati

H. V,

rumor

certe

(sic

Eiusdem anni principio Caesar

delectus a patre

cituum

ferebat) pepigerant ne

e. q. s.".

Prima sunt Hbri verba:

I.

maiore tum

viae,

vi

et

privatis

Titus,

perdomandae ludaeae

utriusque rebus miHtia clarus,

famaque agebat, certantibus provinciarum

et exer-

atque ipse ut super fortunam crederetur

e. q. s.".

studiis;

Voluit ergo Titus super fortunam credi, sed quid hoc est

cum

ut opinor, de eo hoc dici qui,

Putes,
positus,

tamen contentus eo non

est, et

in edito sit loco

maiorem etiam quam

famam appetit. At hoc si voluisset Titus, iam

non tamquam imperatoris fiHus suspici sed tamquam imperator coH cupiisset. Et multum abest ut tantam ei tribuat
arrogantiam Tacitus; de eodem enim porronarrat: decorum
se promptumque in armis ostendebat, comitate et adloquiis
pro fortuna

officia

provocans ac plerumque

militi

mixtus,

haec eius

incorrupto

quem

hic a quotidiano

sui

hominibus

is

ducis

status,

agmine gregario

honore". Profecto non sunt

quamvis

egregii, poenitet.

Mire

loquendi scribendique usu recedit Tacitus

honorificentissimum

et

in opere, in

hoc Tito dat testimonium

esse cupiebat,

quem

videri

fortuna neque corrumperet,

neque ad ignaviam detruderet, qui fortunae imperaret

Tux^?) non ab iHa regeretur".
Ann. II, 3: Nec Tigrani diuturnum imperium

{xpsiTTuv

Tijg

Hberis eius,

quamquam

regnumque".

fuit

neque

sociatis more externo in matrimonium

IIO
Quaesivi

quo modo haec

inter

cohaererent.

se

hanc esse Taciti mentem

intellexi:

quamquam

monii regnique vinclis

efifectum

videri

fratres

nemo

nemo

qui

regnanti

magnopere

esset cuius

'mperii

id

hoc praecipuum

et

tamen nulU eorum diuturnum

Ann. IV,

19.

Invisum

strueret

insidias

fratri

imperium".

Silium reum

sibi

ut inter

principum periculum

est

fuit

ilHs matri-

poterat

interesset quis regnaret,

causa

obtinendi

Tandem

fieri

cupit Tiberius:

immissusque Varro consul, qui paternas inimicitias obtendens odiis Seiani per dedecus suum gratificabatur".
Insignis hic locus est ad

demonstrandum quantopere cum

Nam

temporibus mutentur mores.

tus et ineptus nobis

tantum abest"
inimicitiae,

obtendat

si

simulet

et

dicatur

paternas,

modo

revera adsint, omni

cusator dissimulare debeat

est

parum idoneus

atque

ut eiusmodi sint obtendendae

aliquis dixerit

potius,

ut

videtur, qui, ne

ille

inimicitias

accusator,

nunc, primo aspectu, stul-

ne iure reiiciatur".

illas

ac-

Varro vero

ex numero abiectorum istorum hominum qui aHorum

pericuHs

et

crescere

pernicie

accusat

volunt;

quos

ergo

Seianus perdere cupit estque simiHimus Atheniensibus sycophantis;

iHorum

ergo

utitur

sermone,

metuunt ne sycophantae videantur.

et hic

Tobg

XIV,

Traripixg

sX^pov

^)

yjyoufj(,vo<;

i j^w f/^svroi, u, a,v^pig

>if4.7v

^ixCpopcii;

qui

Cff.

'hix.xcTTxi,

vTroipxova^i;,

Treipii^rof^ixi

Trdcvrcov

quam maxime

Lysiae

rav

et aHi loci

y.x) TrpoTspov

xx)

irocKyA

7rpb<;

rovrov

TTSTrpxyfJt.evuv

fjC&''

vfzcov ocvTov rifjt,ap^(rx<r$ixi.

l)

Verba dubitationi obnoxia sunt (quamquam ipse quin cum Frohbergeio

legendum sit non dubito) sed sententia certissima.

9rpo "KXTspuv

XII.

Agetur

hic de

leguntur,

vocabuli

ad

quaeque

historicum

nudam

quia

aliquam

ahquem
rem ita

ita

vitiis

illis

laborant non unius alicuius

quod parum apte

culpa,

nostrum

nisi

nil

positum, sed quia aut

sit

vagus rumor pervenit aut

proposuit ut legenti

incidere errorem.

admodum

Causam autem

in

quod

fuerit pronior,

iam

nonnun-

ante multos annos peractae rationem

eum

invitum quis mirabitur? lam vero ipsam orationem

Taciteam identidem
vel

non

cur interdum noluerit

praecedentibus demonstravimus;

in

rei alicuius

fugisse

sit difficile

ut gesta esset tradere, hanc praecipuam fuisse

accurate

satis

rem

narrare veritatem noluit, aut denique quia

ad dirissima saevissimaque credenda iusto

quam

apud eum

probarique non possint, obscuris, turbatis,

intelligi

imperfectis;

Taciti narrationibus quae, sicut

iis

male

efficere ut auctor

intelligi vel possit

debeat, id vero tantum abest ut incredibile videatur ut

non multo saepius

Ann. XI,
pelleret

illud accidere iure

anxius (Claudius),

mitem

et recens

ex severitate prisca rationem adhibuit,

que de se consultaret peteretque

eius rei

veniam;

siturum,

ut

miremur.

Famosos probris quonam modo senatu

25.

et

ius

repertam quam

monendo secum

quis-

exuendi ordinis; facilem

motos senatu excusatosque simul propo-

iudicium

censorum ac pudor sponte cedentium

permixta ignominiam molliret".

Mirum,
exspectes,

hercle,

etiamsi

consilium,
re

quodque ne a Claudio quidem

vera tam hebes .stultusque

fuit

quam

112
videri

eum

Tacitus

Quid enim

cupit.

Admonet famosos

probris senatores ut missionem" petant honestam", seque in

ea danda non solum facilem fore promittit sed etiam effec-

turum ne quisquam quidquam de probris

Simul enim

nem

et

eorum qui honestam

ignominiam molliant", At, quaeso,

futurum est? Certe non
nihil

inviti

moti sint se propositurum nomina,

ut pudor sponte cedentium et iudicium

suspicetur,

eorum qui (cum summa nimirum ignominia)

et

a censoribus senatu

nem

illis

illam obtinuerint missio-

iis

ita

censorum permixta

utris illud consilium pro-

qui honestam acceperunt missio-

enim obstabit quominus

senatu moti. Fortasse grata res

iis

et ipsi putentur a censore

accidet, qui revera a cen-

sore moti sunt senatu; haud pauci enim illorum putabuntur

honestam missionem accepisse, quae fama aHquot annis postea

haud dubie magnopere

homines

oHm

proderit

iis

evenisse ut et

iis

tum enim

obliti

erunt

honesta missio concederetur

qui probris famosi essent.

Eidem Claudio

et

aHud adscribitur consiHum non minus

inauditum atque absurdum XII, 53:

^refert

ad patres de poena feminarum, quae servis coniun-

gerentur; statuiturque, ut ignaro domino ad id prolapsae in

servitute, sin consensissent, pro Hbertis haberentur".

Auctore

impudicitiamque

rarissimum erat
certis

Tacito

ergo

Trcti/u

sit

quodque,

indiciisque

plecti vix et ne vix

innotuit

(X(jt,v5)t;

in civitate,

testimoniis

ad coercendam libidinem
poenam statuit facinoris, quod

Claudius

quidem

Nam

iam semel iterumque

deprehendebatur,

poterat.

de MessaHna aHqua, quae

tradita?

si

tamen

ita

An unquam quidquam

in

servitutem aHcui civi

cogitandum hic esse de aHqua importunitate

diraque impudicitia, quae cadere non possit

nisi in

eas feminas,

quas nimius luxus ad quodvis dedecus compulerit, sponte

inteUigitur.

Nec minus

ridicula est PaHantis gravitas, qui in

hoc senatusconsulto promendo magistrum suum adiuvat

et

113

pro

illa

summo

opera a servilibus senatoribus

afficitur

honore.

Subesse incredibili narrationi hanc veritatem suspicor.

Non

coercendae libidini senatusconsultum Claudianum inserviebat,

quaedam saepius

sed dirimebatur eo controversia

tos

agitata iurisconsultos

nonne hoc

inter doc-

negotium dignum

fuit

Claudio nostro, docto antiquario et eiusmodi disceptationum

amantissimo? Certe de Senatus consulto Claudiano iurisconsulti

postea spinosissimas protulerunt argutias;

quod

consultum,

illi

commentariis"

senatus-

at

ad liberorum

illustrant,

pertinet statum, ex eiusmodi coniunctionibus natorum.

factum

illud

Neque

ad cohibendam ahquam Hbidinem, quae aHoquin

tamquam
rem prorsus inutilem et absurdam plane sustulit. Atque eodem
modo quo Tacitus Suetonius quoque peccat, immo gravior

saepius

etiam,

esset

si

fieri

eruptura,

est lustinianus, qui,

testis

potest, illius error est. Is

consultum Vespasiano adscribit,

enim

de

et

scribit

(c.

ii):

totum senatus-

hanc profundit

illo

sapientiam ludimagistello dignam magis

adultis

et

quam

historico qui

lubido atque luxuria coercente nullo

invalnerat, auctor senatui fuit decernendi, ut

quae

servo iunxisset ancilla haberetur"! Ergo tantopere

invaluerat

frequens

et

facta

hbido

ne tota civitas per-

ut

erat,

se alieno
illa

mixtione sanguinis corrumperetur, atque adeo pessumdaretur

metuere inciperent graves

ilH

senatores Claudiani vel Flaviani

A. XII, 60 (Procuratoribus
dit,

Claudius

suis)

omne ius tradicum Sem-

de quo totiens seditione aut armis certatum,

proniis rogationibus equester ordo in possessione iudiciorum

locaretur, aut

rursum ServiHae leges senatui iudicia redderent,

Mariusque

SuHa oHm de eo

et

Post redderent Nipperdeyus

posuit signum.

vei praecipue beHarent".

utraque

in

Quo argumento,

putas?

editione lacunae

Quod duae

leges ServiHae, Caepionis altera, altera Glauciae,

fuerunt

quarum

iHa

senatoribus reddidit, haec iterum ademit iudicia. Putat ergo

Nipperdeyus Tacitum

scripsisse

iudicia redderent vel

114

At mihi multo

adimerent".

nomina

hodierna

de

in

etiam nunc,

Serviliis:

ultra

nihil

quod

latuisse id

docent

enchiridia

nisi fallor, est

viros doctos controversia.

inter

iis

semperque eum

Romanis

antiquitatibus

duabus legibus
de

videtur verisimilius

hic Tacito innotuisse,

quaedam

Tacitumne credanms

eiusmodi rebus tractandis omnia bene perspexisse et

tinxisse?

Haud

confusio

ditur

nam

opinor:

quam

ea

quam supplemento

Nipperdeyus conatur. Nonne enim

dis-

multo gravior deprehen-

vel hic

est,

de

suo tollere

ridicule iudicia privata et

eundem coniiciuntur locum, tamquam si interesset

Nonne diversissima inter se coniungit qui, postquam

publica in
nihil?

narravit de magistratibus

statim

decretis,

apud quos

disceptare

An

de

incipit

quae modo

credamus,

etiam permissum

ret procuratoribus,

iudiciis,

deque eorum

modo penes ordinem splendicum Claudius <?;/' /j- trade-

penes ordinem amplissimum

dissimum fuerint?

lege agitur

iis

esse ut de maiestate,

de repetundis simm. cognoscerent ?

Ann. XV,

Nerva

48. Ineunt deinde consulatum Silius

Atticus Vestinus, coepta simul et aucta coniuratione, in

certatim
etiam,

nomina dederant senatores eques

cum

odio Neronis,

purnio genere ortus

Narrare

hic

de

e.

q.

Pisone

nunquam antea eum

tum

railes,

ct

quam

feminae

favore in C. Pisonem. Is Cal-

s.".

Tacitus

ita

incipit,

tamquam

At nominavit, idque
XIV, 65 (ergo in

nominasset.

qui confusionis et incuriae plenus est

si

loco
ips^

nostri loci vicinia).

(Agitur de Neronis
interfecisse

libertis,

eodem anno veneno

Romanus secretis crimina-

quos

creditus", e quibus)

ille

Senecam ut C. Pisonis socium sed valieodem crimine perculsus est. Unde Pisoni timor
insidiarum in Neronem magna moles et improspera".

tionibus incusaverat

dius a Seneca
et orta

Ergo iam
Quid

a.

62 Pisonis socium dici capitale crimen

fecerat Piso?

Iam tum"

viri

erat.

docti aiunt secreta fovebat

115

habebat

illorum

consilia,

Tamenne per
nullo

antea mirum"

erat

Neroni".
fuit,

sed

consilium poterat a nullo magis-

inire

Nam magna

Neronis canibus custoditus?

demum

anni 65 coniuratio Scaevini

illa

suspectus

annos non solum incolumis

tres fere

etiam libere quodvis

tratu,

socios,

vanitate prodita est;

haec Taciti verba sunt) quam inter

(ipsius

diversi generis, ordinis, aetatis, sexus, dites, pauperes tacitur-

omnia cohibita

nitate

patroni

sint".

De

nemo quidquam

Pisone

antequam Milichus, Scaevini

suspicatus

magni

vidisset

alicuius

certa indicia prodidisset Neroni;

libertus,

facinoris,

immo

quod parabatur,

vero ne ipse quidem

nomen quidem

Milichus quidquam de Pisone suspicabatur, ne

eius

in

ei

mentem

cum

venit,

paene mendacii convinceretur

soUertibus Scaevini responsis

tum

Scaevino ac secreta collucutum et

.

Si per tres illos

Piso, ipse Milichus,

Milichi uxore opus erat,

Antonium Natalem multa cum

quae maritum admoneret

intimos"

est

quae domi

esse utrosque C. Pisonis

annos adeo suspectus Neroni

ad incitas redactus,

nihil, ut

fuisset

opinor, prius

Pisonis patronique; immo

Neronem eiusque aulicos de illa fecisset cercum nondum illam pugionis tragoediam spectasset.

commemorasset quam amicitiam

vero iam tum
tiores,

Fingamus tamen factum

a.

62 iam

qui

in ore

insidias

metueretur,

omnium

esse

fuisse Pisonis

Neroni strueret

metuens, coniurationem

(XV,

posset,
48),

ipsine

sit

incredibile, et

nomen tamquam

viri

ab ipso Nerone vehementer

nomen

ut, nulla indicia

et

virum tanto-

nuUos proditores

quandam omnibus numeris absolutam

cum de illa narrare inciperet

Tacito,

oblivisci licebat se

nominasse, sed

et

post duos annos et

sed

pere in oblivionem abiisse,

ordiri

quod plane

iam antea non solum Pisonem

etiam palam declarasse tum

(i.

e.

ante tres

annos) revera illam coniurationem cepisse initium? Haec enim

verba eius sunt:

unde Pisoni timor

Neronem magna moles

et improspera".

et orta insidiarum in

Num iusto severioribus

ii6

sum

usiis

bus tota

A.

verbis

quidem

illud

perversa

et

sollicitatus

dandum quod

vitio ei

simam lectionem

narratio eius diligentis-

ipsam rem optime facillimeque

De Pannonicarum legionum

ligebant.

male

emendatione. Et ne

longiorem requirit explanationem; aequa-

et

quibus scribebat,

les,

confusione et inciiria loquebar, qui-

est ubi Tacitus nulla sua culpa

Hic locus

i6.

I,

intellectus

sit

cum de

de Pisone narratio laboraretr

illa

intel-

seditione narraturus ita

incipit:

Castris aestivis tres simul legiones habebantur".

aestivis Sirkerus coniecit hibernis, potuitque sententiae

Pro

admodum

speciosum. Etenim

suae

argumentum

Cn.

Lentulus dicitur hiberna castra repetere. At Lentulum

qui

illum,

fuit e

periculum

Praeterea,

est.

Drusi

comitatu,

de quibus toto

castris
fugit,

afferre

si

illud,

16

c.

quod

milites

sermo
vitare

est;
vult,

adorti

c.

sunt in

27

iis

ergo in hiberna

si

natum

aestivis

in

magnas nobis

Sirkeri coniecturam probamus,

exhibet molestias capitis 25 initium. Quid enim?

c.

16 Sirkero

auctore in castris hibernis tres simul legiones erant duce lunio

Blaeso

qui

fine

Augusti et

miserat solita munia.

(v.

hibernis

dam
Cn.

Eo

Tiberii auditis

p.

346 sq.)" .... denique

inter-

in castris

magna quaedam existit seditio, ad quam comprimenDrusum cum primoribus civitatis et aliis et

Tiberius

Lentulo

Drusus,

mittit:

postquam

simulque Cn. Lentulus

vallum
alii)

semel Sirkerum sequimur) hibernoruin,

castris et

quam
studet,
in

principio lascivire miles, discordare

XXX

de hac >^oce vol.

initiis

non de

iis,

nos docet.
in

quae

Igitur

hibernis

c.

in

16

....
nam

doctum

aliis

(si

nunc agi

militibus accipit responsum,

metu perculsus aufugit ....

fecto ad incitas nos

vallum, ergo

de

Drusus milites placare

hibernis militum ira praesertim in Cn.

vertit, qui

(nimirum

commemorantur, nemo quid-

hibernis

contumax a

introiit"

Lentulum

se con-

et hiberna petit. Pro-

illud Sirkeri redigit

commentum.

Neque tamen

cum

quam

nulla est coniecturae,

enim

accuratius

verba

Taciti

facimus, hic

demum

protulit

ille,

perpendere cogit

utilitas:

quod

illa,

rem quandam edocet

locus nos

et

tantum non ante oculos ponit, quam bene tenere debemus

Romanis nobis narratur

quoties de legionibus

Lentulus castra hiberna non petit sed

territus

ex hibernis venerat

cum maxime

et

iam facimus Sirkeri coniecturam)

que

eum

in

conatur

Etenim

Ergo

repetit.

(nam missam

in aestivis

exitium minantur, saxa-

nunc eo unde venerat

hiberna. Hisce omnibus bene intellectis simul

perspicuum inter castra hiberna et

fit

aestiva quae intercedat ratio. In provincia non nimis

castra

longe a finibus
hiberna:

hostium legiones urbis instar habent castra

eorum

ibi

est domicilium,

militaribus

hominibus,

quorum opera

in illa

quamdiu bellum non

est;

ea urbs semper incolitur et ab aHis

a ministris

mode

ei

iaciunt milites. Refugere

in

quam maxime

nobis

aliquid.

efficitur

qui eo advenit

ut

Eo

urbe degere quamdiu libet possit.

com-

ergo no-

homines, qui ex urbe ad exercitum mittuntur, ut mili-

biles

tum animos cognoscant

deversantur.

At cum

milites ad

prope hostem, modo hic

quae appropinquante
missi,

de causis, se convertunt,

aliisve

ibi

expeditionem proficiscuntur,

modo

illic,

castra

hieme tolluntur;

cum expeditionum tempore

ponunt

aestiva,

ergo

legati

Roma

videre et alloqui milites

volunt, ex hibernis, ubi deversantur, se conferunt in aestiva,

sed

officio

habent,

suo

facere conatur,

Non tam
Hbri

c.

suum

sibi,

facile

me

expedio ex

38 praebet, aut

arguo,

quod
ille

in

hibernis

Cn. Lentulus

heu sero!

simo crimine involvo

errorem

statim

functi

deversorium repetunt: idem miser

quo

si

me

difficultate,

quam eiusdem

inde expedio, Tacitum gravis-

incredibilem enim ab eo
situs

et

commissum

popuH Germaniae mirum

modum perturbentur. In Chaucis vexiHarii

num praesidium agitant; quos (et ipsos,

in

discordium legiout opinor, tumul-

ii8
tuantes)

M' Ennius

reprimit

praefectus

supplicio

duorum militum

intumescente motu profugus repertusque

tutae

torem

sed

iis,

lum ad ripam
desertore

in-

Germanicum ducem, sed Tiberium impera-

Simul

violari.

postquam

'),

praesidium ab audacia mutuatur: non prae-

latebrae,

fectum ab

nam mox:

breve tantummodo tempus,

sed in

vertit,

et

clamitans,

fore

raptum

exterritis, qui obstiterant,

quis

si

agmine

vexil-

pro

decessisset,

reduxit in hiberna turbidos et ni-

hil ausos".

hominum

Cuivis

apta

multitudini

posse novimus, sed opus est ut qui

impetum

fraude

dari

fraude utatur brevis-

illa

simo tempore ad propositum finem rem perduxerit. Sic

hic,

paucissimis horis Ennius copias

nisi

locavit

illas in

perpkiit et multo maior discordia erumpit

fraus

ahquot dierum

itinere cogitare res ipsa vetat.

bium non

quin

est

satis

retinere

accurate

84

p.

Vox

potest.
sq.

hiberna

quid

mihi demonstrasse

non habuerunt, ad Visurgim

sed

il]a,

quo vexillum

Rheni ripa

et

talia

hiberna nulla

vel

loco cui Vetera

sed vera

Rhenum

est,

nomen

est"

alia

(c.

significet

isti

talem

vexillarii

hiberna non adfuerunt;

vertit Ennius,

maniae legionibus sunt extructa vel

in officio

videor:

autem urbem militarem praesidium agitantes

ergo ripa

de

Et tamen du-

ad discordiam propensos non, ut opinor,

obsequioque

cum hibernis hic nobis res sit, ubi et

nam illud solum, quod sunt in hibernis,

aliae adsint copiae;

milites

et

hibernis col-

sunt

non Visurgis

est

quam quae Ger-

in terra

Ubiorum

(c.

36)

45). Sequitur, res tristis

ut Chaucos, Visurgis Albisque accolas, sibi ad

habitantes

finxerit

Tacitus,

plane

obhtus eorum,

quae ante ahquot annos scripserat G. 35 Chaucorum gens,

quamquam incipiat a Frisiis ac partem litoris occupet, om:

nium, quas exposui, gentium lateribus obtenditur, donec in

i)

Ecquid delendum

istud repertusque?

119

Quae quamquam et ipsa omnem

habent geographiam, tamen diserte declarant Chau-

Chattos usque sinuetur".

ludibrio

corum

regionis nullam fuisse partem

unde unius

diei itinere

ad Ubios (ne de Veteribus loquar) perveniri posset.

A. I, 42. lam taedet Germanicum tumultuum et discor-

iam

diarum,

eo est ut seditiosos milites relinquat et ad

in

superiorem proficiscatur exercitum; certe uxori ut eo abiret

persuasit,

iamque incedebat muliebre

et miserabile

agmen"

ea res milites vehementer commovet, fitque Germanico eos

alloquendi

dienti,

feram

tribunos,

satiatosj

includi

tantum

hic

legatos,

infecta

meque precariam animam

alia e provinciis au-

non missione,

interfici centuriones, eici

sanguine castra,

flumina,

infensos trahere. Cur

inter

primo contionis die ferrum

parabam,

et alia leguntur et haec:

omnia

patri, laeta

ipsius tirones, ipsius veteranos

non pecunia

qua oratione

In

copia.

Hunc ego nuntium

illud,

quod pectori meo

enim

infigere

detraxistis, o improvidi amici ?"

Ultima haec quorsum spectent probe novimus. Capite enim

35

legimus,

primum

ubi

solum de miseriis
etiam

ipsi

eum conquestos

ad

non

esse miHtes sed

obtuHsse imperium: tum vero quasi scelere con-

praeceps tribunah

taminaretur,

arma,

suis

castra introiisset Germanicus,

desiluit.

minitantes, ni regrederetur.

quam fidem

At

Opposuere abeunti

ille

moriturum

potius,

exueret clamitans ferrum a latere diripuit, elatum-

que deferebat

in

pectus,

ni

proximi prensam dextram

vi

attinuissent".

Et tamen Germanicum verbis primo contionis die" cum

usum

esse legimus, subridemus.

militarem

militum

seditiosorum

Non enim

decent

placantem

ista

animos.

virum

Quem

deceant quaeris? Oratorem de discordiis legionum Germani-

carum

facunde

et

ex

legentibus diligenter in

artis

praeceptis narrantem,

ideoque

memoriam revocantem quae iam

orationes habitae .... quotque quibusque modis.

sint

I20

A.

Tandem

44.

I,

aliquando sedatis militum animis Ger-

manicus centurionatum

rem

docti,

viri

ipsam

satis

vocabulis multa disputant

accurate

sequentia

illustrant

ab imperatore nomen, ordinem, patriam, numerum

citatus

quae strenue

stipendiorum,

dona

De

egit".

edebat.

militaria,

in

proeliis fecisset, et cui erant

tribuni,

Si

legio industriam inno-

si

centiamque adprobaverant, retinebant ordinem: ubi avaritiam

aut crudelitatem consensu obiectavissent, solvebatur militia".

repente lymphati destrictis gladiis in

32:

Cf. c.

centu-

riones invadunt .... prostratos verberibus mulcant sexageni

tum convulsos laniatosque

singulos ....

Rhenum

ante vallum aut in

Habemus

partim exanimes

et

proiciunt".

de eadem re duas narrationes admodum,

hic

ut opinor, inter se diversas.

Modo audimus

mulcatis,

exanimibus, proiectis,

convulsis,

laniatis,

de centurionibus

modo de

militibus questus suos ordine placideque proferentibus, vide-

musque imperatorem questus

illis

centurionibus

ergo occisi
posse

illos

utcunque
sed,

qui in

sunt

est

et

laceris

quod

in

exaggerata,

animam

vel ordini aptus

Ann.

I,

censuramque exercentem. Non

flumen

ac

effici

tunc esse interfectos. Concedo

c.

32 narratur, vel

56.

modum
aut

quae

census

c.

unum

superfuisse,

32 leguntur omnia aucta

ille

habitus

vix trahentibus: certe

iam

est

nemo eorum

Germanicus expeditum exercitum

sexu,

de

sauciis

militiae

erat.

rapit" iisque adeo improvisus advenit, ut,

aetate

de iisdem

censu suis stare pedibus posset, id ego pertinaciter

Aut mirum

nego.

et

potuisse ut unus et alter perniciem effugeret,

fieri

illo

recognoscentem

Dixeris ne e capite quidem 32

unum omnes

ad

verum

si

iudicium

erant.

illi

illos

statim

captum aut trucidatum

Adranam nando

tramiserat,

in

Chattos

quod imbecillum
sit.

luventus

Romanosque pontem

coeptantis arcebant; dein tormentis sagittisque pulsi, temptatis frustra condicionibus,

cum quidam ad Germanicum

perfu-

121
gissent, reliqui omissis pagis vicisque in silvas disperguntur".

Quo

Romanis haec

tibi

se

non de antiquis

videntur sed de

illis

aequalibus

paresque gloriantur atque

similes

immani crudehtate (quae

certe et

dira

narrari

Romanis

qui

nostris,

vix

fecisti, res tibi stat

atque perspicua:

nimis

verbis

Taciti

sint

quod ubi

ipse id exputare debes;

oculos clara

ante

omnia gesta

haec

ordine

efficias,

nisi in abiectissimos,

Romaterram hostium Romani

pravissimos, ignavissimos, homines cadere non solet)

norum pessimos superare

solent. In

adveniunt, sed qui Chattorum armis gerendis pares sunt trans

flumen se receperunt
belHbus,

senibus,

sed feminis praesertim in-

aegris,

sauciis,

fantibusque necandis quae sua

virtus ostentant. Inde

sit

traiicere

flumen tentant Romani: diu

pro

focisque

aris

terra

cf.

XI,

perfugiunt"

20)

i.

e.,

nem

respuunt.

sunt

bellatores,

dicebatur

illa

Nunc quidam ad Germanicum

ita ut

At

venisse videatur.

strenui

pacis offerunt conditiones, quas lupi

unus

ut ego opinor,

atque promissis capitur

ponte

obsistunt Germani,

praedae inhiantes (aurum enim celare

toti

isti

iis

Qui ubi multiplici praedonum

pugnantes.

numero cedere coguntur,

Romani im-

locos sibi aptos. Irati

in

magna

reliqui,

nunc

et alter e regulis pretio

i.

illa

pars populi in deditioipsi

e.

illi,

qui prae ceteris

utuntur pugnandi ratione,

quae funestissima esse solet ahenarum terrarum raptoribus.

In

Romanorum dicionem Chattorum

A.

I,

57

59.

Quae

nunquam.

hic narrantur revera alio

modo

gesta

enim eiusmodi

est ut

nemo

esse et res ipsa clamat (narratio

ei

regio pervenit

fidem habere possit) et quaedam vocabula, quibus Tacitus

utitur,

indicant.

Germanicus, ab

expeditione castra sua repetens

medio

itinere

se

convertit

convertere agmen")

ut

(c.

(c.

57

Segestem

illa

56

in

Segestes

ad Rhenum"),

Germanico pretium
liberet, qui a

circumsedetur, apud quos Arminius potior

(est)

Chattorum terram

vertit

magna cum propinquorum

fuit

popularibus

illo erat, et

et clientium

ereptus

manu".

122

Verum,

si

quomodo apud inclusum illum

potuerit in tenebris latet. Neque

res se habuit,

ita

Segestem Arminii uxor esse

hoc minus obscurum qui sermo hic esse possit de deditione

(c.

57

f.

tum

^qui

in

deditionem veniebant"

et c.

in.

59

fama dediti benigneque excepti Segestis"). Denique Segestes

non beneficium a Romanis acceptum agnoscit, non

iis

quod ex aliquo

agit

sit

carcere liberatus, sed se de

meritum gloriatur

egregie

primus erga

Romanum

his verbis

fidei et

constantiae dies". Quid revera

evenerit non opus est ut diu quaeramus:

ut

solet,

fieri

sed

metuente,

absente

Segestes

quam

fuit

in

captivitatem

agmen"

convertere

haberet.

sint

Non

circumdederat Ar-

ei

causam

valido

tradit

atque opulento

cum

fidissimis

Germanico,

ut tantae turpitudinis

At Tacitus eiusmodi

dummodo

scriptor,

Arminio neque quidquam eiusmodi

patriae

atque uxorem Arminii

raptori prodit,

comitibus

Romanus

turpissimam rem speciosis involvit verbis.

ereptus est Segestes e custodia,

minius,

non hic mihi

58):

(c.

gratias

Romanis

flagitia

cui

ilHus

pretium

emolumentum

pulchra exornat specie

commissa a Germanico, quo neminem magis

Tacito auctore neque turpiter neque stulte

habet

in deliciis.

agere

Germanicus

potuit.

En

quid

sit

sine ira et studio"

historiam scribere.

Eiusdem Germanici praeclarum

Hdum inventum

describitur

II,

5.

scilicet

Ut neque

quae Romanos miHtes exhauriebant,

copia, quibus ministrandis

quam

celerrime in

et sine

consiHum

et cal-

longis itineribus,

magna equorum

iam fessae erant GalHae, legiones

mediam

possint perduci

Germaniam, na

mare ad fluminum ora vehere decrevit, sic

integrum equitem equosque mox media in Germania fore"
ratus. Quam misere eum spes fefeHerit ne Tacitus quidem
vibus eas per

celare potest.

De

ipso consiHo

videamus Germanicique

in

eo

peragendo prudentia. MiHe naves ad eam rem construi iubet,

quarum erant plures adpositis utrimque gubernacuHs con-

123
verso ut repente remigio hinc vel

non

hic

est

hinc

H.

Cf.

flectere".

modo:

appellere

pari

vel

littus" sed

et

mutabili

quae tam

sit,

in

est,

facile

cursum mutare subi-

contrariam volare partem possint,

cum tamen non ad proelium

navale mittuntur sed ad trans-

portandos milites commeatumque, dicat qui

intelligat.

tamen de more Tacitus rem, quo magis

tasse hic

quando

remigio,

appellere indiscretum et innoxium est". Sed

illinc

cum opus

amplificare studens,

rabilis,

cursumque

dirigere,

47 ubi eadem res eodem describitur

III,

utrimque prora

quid navibus opus

toque,

ad

appellerent". Appellere

illinc

ornamentum

Formi-

fieret

aliquod addidit im-

prudens invitusque quod ab hoc loco prorsus esset alienum.

De

rebus ab ipso Germanico post miram illam navigationem

gestis videamus.

lacus

8.

c.

inde

et

Oceanum usque ad Amisiam flumen

secunda navigatione pervehitur. Classis Amisiae ore

laevo
suit

amne; erratumque

in

relicta

eo quod non subvexit transpo-

militem dextras in terras iturum

ita

plures dies efficiendis

pontibus absumpti".

Vocem

ore addidit Nipperdeyus, recte ut opinor; subvexit

transposuit

quomodo emendemus parum

hic satis sunt perspicua,

dies

efficiendis

pontibus absumpti hic

verborum erratumque
gestarum ordine
ordo

dummodo

illud

e. q. s.

fuit

omnia enim

refert,

hoc teneamus
posita

vQxhdi plures

esse

ratio redderetur,

nam

ut
in

statim

rerum

ultimum; huiuscemodi enim

ille

fuit:

a.

In ore Amisiae ad ripam sinistram appellunt naves.

b.

Ibi

escendunt

quam terram
c.

d.

Ripa

sinistra

milites,

quorum tamen nonnuUi,

prius-

tenerent, hausti sunt.

aliquamdiu milites

Pontes fiunt ut reliquum

iter

iter faciunt.

dextra possit

fieri

ripa.

Haec tamen, quamquam aliquam requirunt explanationem,

a

Tacito

non nimis contorte obscureve sunt

narrata.

Sed

124

quam cupidus

esse debuit scriptor, qui

manici errorem, copias non ea

immanem

illum Ger-

qua pergendum

ripa,

erat,

exponentis fere dissimulet, certe non gravissima obiurgatione

neminem me magis

vituperet? Fateor mortalium

esse

xxeipov x&xXikrTcoTov x^x^xfjctvtov

tamen quanta

et

illa fuerit

Germanici

Avorum nostrorum memoria, cum

placidis

nisi

navigiis,

illis

quae regenda vix

quam

nulla hic fiebant itinera

peritia,

tamen

et

ad

nullus un-

ut opinor, eiusmodi aHquid commisit .... aut

nauta,

expertus

penitus sentio.

quae remulco trahebantur,

opus erat

ulia

stultitia

vectorum tranquille otioseque confabulantium

est

unum tamen et alterum cerebrosum. Laudamus Tiberium, qui

tam imperitum copiarum ducem quam primum inde revocarit,
remanere non posset sine legionum pernicie summoque

ubi

nicus

hoc

omnia
est

Quidquid

detrimento.

reipublicae

in

Germania

fecit

GermaVelut

et inutilia prorsus fuerunt et periculi plena.

quod

c.

25

narratur,

puerorum ludo simiHus quam

prudenti imperatoris consilio:

Marsos irrumpit, quorum dux Mallovendus nuper

in

de-

ditionem acceptus propinquo loco defossam Varianae legionis

aquilam

modico

praesidio

manus, quae hostem a fronte

gressi recluderent

humum;

Quamquam Romanis,

indicat.

servari

Missa extemplo

eliceret, ahi, qui terga

et utrisque adfuit fortuna".

xpTrocyiv^^x

ludentibus, ineptiores ipsi

Germani, qui non contenti aquila humi defossa

ibi

ponunt,

tate

scilicet rati sic

permansurum, quam

circum-

melius illud
si

Kciy,>iKtov in

loco esset abditum,

praesidium
sua potes-

quem

vix

quisquam notum haberet.

A.
in

II,

senatu

34. In praecedenti capite

dictis

narratum

senatusconsultoque

facto

est

de sententiis

cum

Haterius et

Fronto de luxu coercendo dixissent. Sequitur:

Inter quae L. Piso

tiam

ambitum

fori,

corrupta iudicia, saevi-

oratorum accusationes minitantium increpans abire se

125

cedere urbe, victurum in aliquo abdito et longinquo rure

et

Commotus

testabatur; simul curiam relinquebat.

quamquam

et

verbis

Pisonem permulsisset, propinquos quoque

abeuntem auctoritate

eius impulit, ut

est Tiberius,

vel precibus tenerent".

Deesse narrationi aliquid aut totam rem,

quam apud

auc-

tores

suos invenerat, non intellexisse Tacitum mihi constat.

Nam

hoc quidem

cum

torem,

admodum

credibile,

gravem aliquem sena-

saepe de corruptis moribus ageretur, excessisse

relationem et de omni genere vitiorum, nec de eo solo quod

tunc coercendum esse dicebatur, conquestum esse; neque hoc

a natura

in

alienum

rei

commotum

magis

eum

nuum

silium

et

strepitu impulisse, sed fingere

ipsum

a Tiberio

Aut denique,

quam

erat

placare

illud

abeundi con-

tamquam serium tam

hoc quoque factum,

si

nihil

Dicere poterat Tiberius

iratum.

optime de republica meritum videri Pisonem, qui tanto

ardore

in

sententiam
vel

magno

a senatoribus et

graviter acceptum.
facilius

rus

sententiae surrexisse, abiisse,

res se habuit,

sic

si

in

fine

in

valvas curiae non sine

non possum,

migrabo

taedet,

desertum"; quin etiam fingere possum stre-

et

oratorem

illum

solito

esse orationis flosculis et hoc:

tam corrupta urbe vivere me

ahquod solum

sibi

argumenti acerbitate

ipsa

usum

et aliis

corruptos esset invectus mores,

fieri

decernere,

auctoritate
stultitia

senatusconsultum.

....

poterat in

nihil

eam

eiusmodi dicere

putare mitibus verbis vel propinquorum

sed

precibusve

erat

Verum

proposito

certe

si

abductum

haec res

tota

ita

iri

se

Pisonem
habuit ut

Tacitus narrat, quod mihi non facile persuadebitur. Nisi Pisoni

propria

quaedam

fuit et peculiaris

causa cur

sic ageret,

ineptus

ipse fuit, sed aliquanto ineptiores Tiberius senatoresque, qui

eum

retinere vel reducere sint conati. Si legere.m derisum a

senatoribus Pisonem propter

stare

mihi

rei

narratae

videntur haec verba

I.

nimiam vehementiam, iam

videretur

IV,

c.

2i

ratio.

Sed

alio

con-^

monstrare

actum dehinc de Calpurnio

126
Pisone, nobili ac feroci viro. Is namque, ut retuli, cessurum
se

urbe ob factiones accusatorum

Mitto

nunc quod nostro loco non

certe

non plane idem; sed propter

torum"

Tacitus,

illud

retulit"

factiones accusa-

illud

Pisonem iam tum

suspicari incipio

sibi mali

senatu clamitaverat".

in

a delatoribus esset exspectandum

sensisse
(v.

quantum

quae de Granio

narrantur IV, 21), ergoque postulasse ut severo senatuscon-

obviam

sulto

eum

exiisse

A.

Exim promptum, quod multorum

III, 36.

tibus

quod cum impetrare non

iretur,

iis

posset,

e senatu.

Incedebat enim deterrimo cuique licentia

tegebatur.

impune probra

intimis ques-

invidiam in bonos excitandi arrepta imagine

et

Caesaris; libertinique etiam ac servi, patrono vel

cum manus
Haud leves molestias

domino cum

intentarent, ultro metuebantur".

voces,

mihi quidem vocabula arrepta

inia-

gine Caesaris exhibent. Si de vera aliqua Caesaris cogitamus

imagine, ad

quam

isti

homines tamquam ad aram, confugiunt,

hoc male nos habet, quod hic sermo non

est

de maleficis,

qui perpetrato iam facinore imaginem Caesaris arripiant ne

puniri

sed de

possint,

iis,

qui pone

quoddam

latent propu-

gnaculum, unde impune perpetrare possint quod

in

animo

habent. Sin figurate ea verba accipimus ut arripere imaginem

Caesaris

mento,

sit:

sive,

Caesaris nomine
ut

tamquam

laesae maiestatis minari crimen", quid

haec verba C.

Cestii, qui

quidem

deorum

instar

aliquo uti terricula-

rem ipsam quam apertissime

quo referantur habent

primus sententiam

esse; sed

plicum preces audiri, neque

neque a

quemquam

significemus:

dicit: principes

diis nisi iustas

in

sup-

Capitolium aliave

urbis templa perfugere, ut eo subsidio ad flagitia utatur"?

III,

46. In tumultuantes Gallos copias educens Silius et

verbis significat plane

Quanto pecunia
imbelles

Aeduos

contemnendos

aliis

esse hostes et hisce:

dites et voluptatibus opulentos, tanto magis

evincite et fugientibus consulite".

12/

Quod quanto
est

Silius

qui

ditiores tanto imbelliores" dicuntur Aedui,

sic

milites

edocet,

non

ita

ratiocinantes vel

Ergo perversissima

ratiocinaturi finguntur milites.

coniectura esse post imbelles inserentis,

est Pfitzneri

quam tamen

probavit

Nipperdeyus. Monentur, ut opinor, milites ut id faciant

militum

est,

vim habet,

sive evincere hic fere devincendi

corruptus locus

quod
sive

et Tacitus Silium induxit militibus nar-

est

rantem quae esset unice vera ratio hostibus tam imbellibus

utendi.

Sed fugientibus

consulite egregie

dictum videtur, sum-

mus inest in illis vocabulis contemptus,

cum pugnantibus non erit vobis res;

si

hoc

gientes habeant fugiendi spatium, noHte eos

nere, videbitis
militari

quam

dicit Silius

modo ut fuullo modo reti-

curate

velociter currant", quae est oratio viro

quod ego puto a SiHo

aptissima. Et

miHtes, id revera fecisse videntur,

hic iussos esse

caedem enim factam non

cum tam imbeHibus

hostibus conseruissent manum fortissimi Romanorum. Ergo
non possunt non admirationem quandam haec movere verba:

audimus, quae haud dubie facta

frontemque pedites invasere, nec cunc-

et circumfudit eques,

tatum
qui

(?)

apud

hostes ab

esset, si

latera".

Nam

hercle non consulunt fugientibus

omni parte includunt: ubi hoc legimus, sequi

solet ut hostes paucis reHctis trucidentur.

A. V,
nos

Operae pretium

10.

reHnquant,

quam

est observare

imperfectae,

sint

Taciteae de hominibus ignotis, qui

sibi

dudum mortuus

aHcuius nobiHs, qui

quam

omnes narrationes

nomen

est

suspensos

indiderint viri

atque ea fraude aH-

quantisper ludibrio habuerint multos mortales. Sed nulla tantopere hoc nomine reprehendenda

pseudo-Druso,

qui

iam

studiis frequentabatur ....

Macedoniae

curis

quam quae

iuventutis

concursu

cum auditum

intento".

id

hic legitur de

iam

publicis

Poppaeo Sabino,

Sequuntur multa de celerrima

quadam Poppaei circum Graeciam navigatione deque eius

coloniam Nicopolim adventu

in

128
ibi
ret,

demum

cognoscit sollertius interrogatum, quisnam

M. Silano genitum

dixisse

tamquam

ascendisse navem,
Quis,

quaeso,

sollertius

esset adductus.

Italiam peteret".

impostorem interrogavit

quem

magistratus aliquis, ad

fo-

sectatorum dilapsis

et multis

Opinor,

prehensus et oneratus catenis

ille

Qui ergo supplicium

IUud vero quod

effugit?

hisce adiungit Tacitus:

Scripsitque

haec

neque nos originem finemve

Tiberio,

comperimus"

eius rei ultra

risum movet, in mentemque revocat nobis, quae lepidissime

Cicero (pro Caelio 65) iocatus est de

mimo

in

quo clausula

non invenitur. Naeniis quoque puerorum aptae sunt obscurae

eiusmodi exituque carentes narratiunculae, non gravi historia-

rum

libro.

A. VI,

2.

Punito iam Seiano punitaque uxore eius Livia,

tamen senatores,

ut

Tiberii inirent gratiam, atroces in illos

proferebant sententias:
Scipiones"

Tacitus

ait

et

Silani

et Cassii

isdem ferme

aut paulum immutatis verbis adseveratione multa censebant,

cum

dum

repente Togonius Gallus,

nominibus

per

inserit,

ignobilitatem

deridiculum auditur.

suam magnis

Nam

principem

orabat deligere senatores, ex quis viginti sorte ducti et ferro

quotiens curiam

accincti,

Quid

vult

sibi

homines

spectaculum
adulatione; at

indignum

fit

ista

si

salutem eius defenderent".

inisset,

oppositio?

summo

loco

Indignum, profecto, erat

natos

homo ignobilis idem

Hoc tamen minus

idem.

facit,

tam abiecta

uti

aliquanto minus

etiam e Taciti verbis

apparet quid ridicuH habuerit Togonii sententia. MeHus nos

Dio Cassius

(58,

17)

edocet observando

sic efificiebatur ut

adversus ipsum senatum tutus esset Tiberius". Et revera, sicut

Dio Cassius totam hanc rem

is

enim revera ab

ipso senatu

tradit, in ea satis inest ridicuH:

decretum esse narrat ut eiusmodi

praesidium Tiberio praeberetur.

Hoc, ut opinor, ridiculum

129

ipsum senatum declarare

est,

in

senatu tam parum tutum

esse imperatorem, ut ei praesidio opus

Togonius

sit

armato.

eam sententiam declamans neque

in

At

senator

ridiculus est

neque videri vult: perfidissima astutissimaque insimulatione

haud paucos senatores suspectos reddere

et in vitae

discrimen studet ut illorum pernicie crescat ipse.

mum

epistola,

non hercle animi causa ludibria

in

permiscet" Tiberius,

seriis

gravissima optimi principis luculentum simulque

re

facetum dat documentum. Postremo ipsa

t.unc

nisi

culum

enim
hoc

esse

sibi

volebat

illa,

unum senatorem

auditum

?)

si

epistola declarat

Denique,

si

nihil

ad Tiberium relatum

censuisse illud et per deridi-

atque Taciti narrationem tam esse

imperfectam ut sensu cassa videri

vis

illa

de praesidio Tiberio dando senatus consultum factum

esse (quid
erat

de-

quam praestans, quam apta prudensque Tiberii

quam paulo post Tacitus commemorat, qua

apparet

fuerit

sed

adducere

Nunc

possit.

quis aniles Taciti nugas de superstitione

absurda cognoscere cupit,

is

mihi

libri

VI

quam-

legat caput 22:

adversus mathematicorum fraudes tam parum firmum se vix

quisquam unquam
toricus noster.

praestitit

quam hoc

loco nobiHssimus his-

XIII.

Redeo nunc eo unde tota haec profecta est disputatio.

unquam obstitisse demonstravimus quominus quisquam,
qui ingenio memoria industria satis valeret, quam optimus
Nihil

evaderet historicus, legemque

illam Nissenianam auctoribus

ducibusque Woelfflinio Boissierio

aliis

eo amandavimus, ubi

cum

ceteris scrutis et doctae servantur ineptiae.

eius

officia

qui res gestas narraret

nemo paulo

unquam; Tacitus vero saepe probe

ravit

disertis declaravit verbis.

Quae

cultior igno-

se nota

Historiam qui narret

essent

ei

habere

illa

omnes

esse

consulendos unde discere possit aliquid, non solum scriptores

maiores sed cunctos, qui

aetate

paresve

fuerint,

gioseque

aliquam
ea

esse
rei

illam

postremo

rumorem aliquem
si

in toto
fuit

sit

verisimile;

fideli

cum

sibi

negotio iram et studium procul esse habenda

Tacito, et cui non fuit persuasum, qui

quemquam unquam

tum

sparsum

late

inter se diseentiant accurate reli-

exornandam oratione quae deceat maxime;

bonis artibus et in

illa

illi

examinandum quid

Atque haec omnia

allata,

narrandae aequales sup-

propositae informarit imaginem satis probabilem,

esse

persuasum
in

vel

memoria;

tenuerint

rei

in

re literaria

ipso

opere

vetuit lex, quae

non plane
fideliter

quidem

esset hospes

observare nulla

quidem extrinsecus

esset

sed et Tacitum et ceteros omnes interdum communis

vetuit
facio,

lex infirmitatis humanae.

summaque cum

Equidem maximi

Taci-

delectatione legi quae nuper ad

131

defendendum eum contra iniquas criminationes

Boissierius

neque

'),

infitior

tam strenue operam dedisse

vix

quemquam

communia scriptorum atque

ut

adeo hominum vitaret

vitia.

dissentiendum video

singula quaeque ego

et

videatur,

aut Taciti

si

qua

arbitror,

res

Sed

in

narrata

una re a Boissierio mihi

aut

ipsa

narratio vitium

nobis esse pronuntiandum,

et

conscripsit

ante Tacitum

examinanda

nobis

incredibilis

confidenter id

crepet,

neque

esse

ipsius Taciti,

quamvis

magni eum faciamus, auctoritatem, neque Suetonii consensum,

neque quidquam ex hoc genere tantam habere vim debere
ut de singulis quid

lam
vimus.

vitia

censeamus vereamur proloqui.

quaedam

Taciti in praecedentibus hic

Vidimus eum modo

(ut lepida hic utar inscriptione

qua Naberus egregiam illam de

disputationem exornavit,
in

vel

Silii

Messalinaeque nuptiis

Mnem. 1892

dum

simpulo movisse",

tias,

p.

410

sqq.)

e nuptiis theatralibus veras nup-

deliberationem,

vel

denique causas privatas

a causis publicis non satis accurate dirimeret;

quod

narrasse, ut

appareat;

habuisse;
Hter,

modo

quidquam

auctoribus

fluctum

doctorum iurisconsultorum disceptatione gravem

senatus faceret

ultro

nota-

iilic

in

modo locorum

situm haud

alicui ita favisse ut

stulte

legendis

modo rem ita

eum

ea maximi fuerit momenti latuisse

satis in

quidquam ab

crude-

illo

factum esse non agnosceret;

eos

promptu

modo

in

commisisse errores quos ne nobis

quidem corrigere admodum

sit

difficile.

Nunc autem de eodem argumento ita disputare lubet

magnus illorum numerus ad certa redigatur genera. Atque
hac re ipse Boissierius, quem, ut par

est,

et hic et

ut
in

semper

honoris causa nomino, initium mihi praebebit.

Historicum nostrum legentes interdum rhetorum agnoschnus

discipulum
i)

^).

Nunquam tamen

In Revue d. deux

Mondes de

2) Ipsius Boissierii verba sunt

rhetorum

certius illum

15 Mai, 15 luillet,

disci-

Decembre 1901".

r61eve des rh^teurs reparait".

132

pulum deprehendimus quam cum duos Annalium

libro

XI

XI.
fuisse

locos,

alterum, alterum e libro XII, inter se comparamus.

(Messalina)

I.

Valerium

quondam adulterum

pariterque hortis inhians, quos

Asiaticum,

consulem,

bis

(Poppaeae Sabinae) credidit;

eius

ille

a Lucullo coeptos insigni

magnificentia extollebat, Suillium accusandisutrisqueimmittit."

XII, 59. At Claudius saevissima quaeque promere adige-

batur eiusdem Agrippinae

artibus,

quae Statilium Taurum,

opibus illustrem, hortis eius inhians pervertit accusante Tarquitio Prisco."

Pulcher,
hians',

profecto,

egregieque

illo

orationis

flosculus

est

illud

^hortis in-

depingitur intemperies uxoris impotentis,

quae cupidine accensa insontes perverterit. Sed, quamquam

lubenter concedo

pulchros hortos ex eo rerum esse genere,

quas avarae crudelesque muHeres prae ceteris habere atque

adeo per

summum

scelus obtinere nitantur, tamen, quia

non

de sola Messahna vel Agrippina, sed de utraque Claudii uxore

tam ad accurate

hisce agitur locis, illud hortis inhians ne non

rem tradendam quam ad legentium animos

ira et indigna-

commovendos utrobique sit positum metuere incipio.

Hoc certum est eleganter terseque conformandi loci studium

tione

semel eo adduxisse Tacitum ut

in considerandis rebus,

quas

paulo ante narraverat, apertum committeret errorem.

H. IV,

impetum

CiviHs

33.
in

cum

copiarum improvisum
ibi

lectae

audito

tum

accitae

dum

proeHantium clamore intentos

tergo invadunt latioremque

quam

rorem

faciunt, aHis a Novaesio, aHis a

copias advenisse credentibus. Is error

dum

legiones ipsas ster-

a Galba cohortes ac

hostis

et

facit

subito fortuna pugnae mutatur:

propinquant,

castris

parte

Voculae castra; iamque

nere incipiunt

Vasconum

cum

pro numero

ter-

Mogontiaco universas

Romanis addit animos,

ahenis viribus confidunt, suas recepere. Fortissimus

quisque e Batavis, quantum peditum erat, trucidantur: eques

133

cum

evasit

Caesorum eo

die in partibus nostris maior numerus, set im-

Dux

Germanis ipsa robora.

bellior;

quos prima acie corripuerant.

signis captivisque,

uterque pari culpa

meritus adversa, prosperis defuere."

Narrationem claudit sententia venustissima, sed cuius altera

tantum pars rebus

ipsis et veritati

sissima.

Quid enim

modum

gravis:

Batavique

respondet, altera est

In utroque duce culpa

fuit,

Voculae negligentia factum

improvisi

castra involare"

fal-

eaque ad-

est

ut

Civilis

possent; Civilis ster-

nendis,

quos ante oculos liabebat, hostibus nimis intentus,

quid

tergo

non animadvertebat, neque ergo prohi-

fieret

bere potuit quominus suorum

magna

utroque duce non solum culpa

in

summae nempe
unum Voculam

pars trucidaretur. Igitur

sed etiam par culpa,

fuit

negHgentiae. Sed illud prosperis deesse" in

convenit.

Nam

quidem, quamdiu res

Civilis

minime

prospere suis cedebat,

immo

defuit:

novo auxilio fortuna pugnae" mutata

Romanorum

occidione

Ut opinor

deesse"?

mollitieque

hostibus

sua

non

est,

vero

prosperis

sed

socordia

Hoc Vocula commisit; etenim eques (Batavorum)

cum signis captivisque, quos prima acie corripuerant";
:

magnopere ergo reprehendenda

quod

eius

negligentia,

tota narratione significat Tacitus, penes

etiam captivos

fuisse

est

abuti,

occasionem praebere subtrahendi sese

periculo.
evasit

ipsas legiones

esset,

Quid enim

occidisset.

victoria

repente

nisi

illos

verum

si

Voculam

signaque recuperare. Batavorum

ducem eadem complecti

vituperatione absurdum videtur.

Laudatur saepe Taciti psychologia": pectoris humani

cessus,

quamvis abditos, nulH magis quam

communis

admodum
secretae

est

quaedam hominum

multas ex eius Hbris

hominum

opinio.

afiferri

iUi

fuisse

re-

notos

Neque ego nego

posse sententias, quibus

cogitationes, causaeque remotissimae, quae

interdum ad agendum impeHant homines, optime describantur.

Sed plerumque ea

arte utitur

ad eorum ingenia

et facta

134

morum

depingenda, qui

Et

sive

usus severum

vitae

ipse

pravitate animique

vitiis

eum acerbumque

censorem, sive scribendi genus, quo semel

impulit

que

legentibus

tristiores

signia

quaedam modo

bus

disertius illud

V.

26

citus

p.

uti coepit,

proponeret tabulas, indulsisse

protuli

nemo

eum
eum

iure infitiabitur. In-

exempla, sed nescio an omni-

quod ante quatuor proposui annos (Mnem.

3i4sqq.). De Othone Poppaea Nerone primum Ta-

(Hist.

I;

13)

eadem

fere narravit

quae Suetonius, Dio,

Plutarchus, estque ea narratio eiusmodi ut praeter

levitatem nihil

postea (Ann.
tissimi fiant
tur.

reddidit

semper obscurioribus uteretur coloribus semper-

ut

pessima quaeque credendi studio

sit

innotuerunt.

Verum

in

At

possis reprehendere.

iis

eosdem

XIII, 46)

illos

summam

aliquot annis

ita depingit,

ut abiec-

mortahum, quos nemo non indignabundus averseaccurate locum illum aspicienti apparet

ibi

quoque

antea leniorem, mitiorem, certe simpHciorem scriptam fuisse

narrationem, posteaque

rem istam atrociorem

sequuntur

statim

narrationi,

quam

tenus Nero

il.lam

deletam

et in eius

haudquaquam cum ea cohaereant.

Hist.

flagitiis

I,

13

modo

dirio-

Nam

habemus, apte adiiceretur: hac-

et sceleribus

velamenta quaesivit"; cum

narratione, quae nunc A. XIII, 46 legitur,

iungi nullo

sedem

intricatiorem insertam, sed ita ut quae

eadem verba con-

possunt. Apparet ergo alteram narrationem,

quia tanto peiores exhiberet homines, Tacito adeo placuisse

ut

illi

partis
si

vix cognitae statim priorem cedere iuberet, de huius

oeconomia non solHcitus sed de psychologia" etiam,

fieri

potest, minus.

Sat gravis, ut opinor, hic error est; graviorem notabo, quo

non singulorum hominum, sed totarum civitatum psychologia"

ludibrio

habetur.

A. VI, 42 de Artabano, Parthorum rege,

haec narrantur:

Plebem primoribus
iuxta libertatem,

tradidit ex suo usu:

nam

populi imperium

paucorum dominatio regiae libidini propior est."

135

vero?

Itane

Ex

suo

usu

e.

i.

ipse tutius securiusque

ut

regnaret Artabanus plebis potentiam

fregit

optimatibus

et

Quis unquam talia docuit Nonne tota

nuUam esse certiorem viam, qua ad tyransnidem perveniatur, quam nimiam plebis potentiam, non esse
alias res tam inter se inimicas quam regnum et aristocratiam,
et malos reges in nullos alios cives tam saevire quam in
homines summo loco natos? Ignorabatne ergo Tacitus, quod

rempublicam

tradidit

testatur

historia

nunc ne pueris quidem ignotum

dummodo

est,

Ovidii narra-

tiunculam de Tarquinii praecepto necatisque Gabiorum prin-

firmatae

ad

bitur

Certe hoc loco

legerint?

cipibus

Tacitus,

immemor
solos

Parthos verba

verbis

hac

tamque usu

certae

facile

allata pertinere.

declarasset

disertis

tam

rei

Non enim

videtur.

mihi persuade-

Hoc

si

voluisset

in re Parthici regni

conditionem plane ceterorum populorum regnorumque naturae

fuisse

Nunc vero

oppositam.

ita

loquitur ut

eum de omnibus,

quae sunt atque fuerunt, civitatibus cogitare

perspicuum.

sit

Est et alius locus omni discipHnae poHticae contrarius, qui

quidem

vitiosus

videtur

(v.

p.

nequedum

traditus est
88), sed

in

remanet vitium quod nunc notabo. H.

pasianique miHtes

Hum

integrum restitutus

^uocunque modo eum emendamus,

cognito

II,

6.

Muciani Ves-

primum Othonem, deinde

Vitel-

per scelus imperium rapuisse, vehementer indignantur,

fremunt, vires suas circumspiciunt. Sequitur

c.

Non fahebat duces impetus miHtum, sed bellantibus aHis

placuit expectari.

soHda

fide

BeHum cum

coalescere;

nunquam
ViteHium an Othonem

In victores victosque

nec referre,

superstitem fortuna faceret".

In

cum In

adiectivi

nes: belli

i)

^)

latere

civilis
civilis,

casum aHquem

vel substantivi civis vel

multi viderunt; ergo propositae sunt lectiobello civium,

bellorum civilium, quae omnes

In imagine phototypica legi nequit hic locus.

136

eandem praebent sententiam. Sed

Immo

vera est?

lorum

historia.

solida

illa

sententia

eam

ipsa

omnium popuvicti nunquam

vero exteri quoque, a fortiori

cum

tandem tamen, tam

cula, sed

iam vix

Immo

armisque subacti,

vi

possint.

Et quod ad

num

ipsa

Bellorumne civilium victores et

coalescunt?

fide

populo

falsissima, et refutat

saepe post multa sae-

illo,

firmiter coalescunt ut discerni

bella civilia pertinet,

num

im-

perante Augusto adversarii eius esse perstiterunt, qui quon-

dam cum

cissimi eius facti erant;

res

desideraret.

necivum

et praesenti reipublicae statu laeta-

de Bruto Cassioque

finem Augusti

quemquam

Multo minus sub

Koyoq.

ou%ei(:

superfuisse

credo qui Antonium

Ergone Vespasiani tempore quidam

inter se

Vitellianos

eorum ami-

multi

omnes gaudebant tandem aliquando

bene esse compositas

bantur:

Immo

Bruto et Cassio fecerant?

fuisse,

odium fovebant memores

cives inter-

alteros olim inter

Othoni? Cui hoc persuade-

alteros favisse

bitur?

Deinde Tacitus rerum quibus

aHbi, interfuit,
priori
tur.

adeo

memor

tempore scribens

Quod

ut

sibi

exemplis

est

ipse,

sive

semper, ut

in

senatu sive

nonnumquam de

aetatem Domitiani narrare videa-

probem,

res

paulo altius mihi est

repetenda.

Agricolam quo consiHo

scripserit

Tacitus

nondum

satis,

ut opinor, inter viros doctos constat, neque ego quaestionem,

oHm

saepe agitatam, nunc redintegrabo.

non simplex iUud consiHum

fuisse,

sed

Unum
et

hoc dico,

aHa eo HbeHo

spectasse Tacitum et hoc ut socerum defendendo semet ipsum

defenderet.

Etenim postquam

rediit

Nerva Traianoque Hbertatem

commune hominum odium

se

saevum tyrannum Domitianum

Quam rem
nihil

tamen

et

animus" civibus Romanis,

principatum

convertit

quod eam

eos,

qui

apud

gratia potentiaque floruerant.

Hcet et aHi scriptores haud

est

in

miscentibus,

in clariore

uno loco doceant,

ponat luce quam epistola

137
Plinii

I,

de Aquilio Regulo, ne nunc iniuriarum calum-

niarumque suarum poenas det

tantum

omnes, qui Domitiano regnante potentiam suam

et

quoque

in

periculo;

invidiam adducebantur, qui aut a Domitiano

aliquem

altiorem

magno tunc versabantur

exercuerant, in

crudeliter
illi

Sed non delatores

sollicito.

republica locum acceperant, aut etiam

in

funestam illam multis dominationem evaserant. In eorum

salvi

numero

quem

tyrannus

et Agricola fuit, qui licet

ab

illo vixit.

proconsalutum,

tamen per decem annos privatus

speraverat, inviderit,

et tutus

ei

Neque

dignitatem a Domitiano longius provectam (H.

consulta,

I,

Quid

i).

senatum venit cum saevissima

ibi

Domitiano vultus singulorum notante,

et

quod per aliquot annos

fierent

suam

ipse negare Tacitus potest

tantum abfuit ut

illi

in

turpitudini

obsisteret,

cum

ut postea

gemitu lamentisque fateretur: nostrae duxere Helvidium

in

carcerem manus, nos innocenti sanguine Senecio perfudit"

(Agr. 45)
tasse

de Agricola narrans, sed hoc

alia ergo,

for-

praecipue demonstrare studet: posse etiam sub malis

principibus
si

Et

').

magnos

viros esse,

industria ac vigor adsint,

que per abrupta, sed

in

obsequiumque ac modestiam,

eorum laudes excedere, qui

nullum

morte inclaruerunt" (Agr.

42).

rei

publicae

pleri-

usum ambitiosa

Laudantur hic qui sub Domi-

tiano modesti fuerunt et in obsequio perstiterunt, iisque oppo-

nuntur atque
publicae

satis

severe perstringuntur qui in nullum

usum ambitiosa morte

Philosophi in curia

inclaruerunt". Qui sunt

qui quidvis perpeti maluerunt

stoici,

a recta conscientia vel transversum

ergo

Non

Domitiani
potest

saevitiam

i) Praeclare

laudabam.

quam

recederent, atque

libertate

notarunt.

Tacitus, et

tamen

quam plurimum detrahere studet:

sentit

non admirari

de eorum laudibus

unguem

summa cum

reiilli?

viros illos

hac de re egit Boissierius in

magnos

iis

commentationibus, quas

modo

13
enim,

illos

si

cum

ne ipse
cautique,

sui,

homines mordacitas admirationi

mum

tyranni
2),

et

in

Quod

gravissi-

totam humanitatem proponitur peccatum

in

tamen eosdem

prudentiores homines

et

illa

iuncta.

tamquam

philosophos ex urbe expulit Domitianus

(Agr.

periculum esse

quique praeterea fuerint modesti

vulgo contemnantur despicianturque. Hinc

sectae

illius

nimis suspiciant aequales

socero suo,

illos

non minus bonos philosophos

futuros

potuissent,

fuisse, si silere

ubi certa adesset libere loquentibus pernicies, identidem de-

monstrare conatur

frustra, ut

ego censeo. Hinc

fit

ut re-

cum eorum unum ludibrio habere

Musonium Rufum, de quo in Historiis locus est, qui

vera genio indulgere videatur

possit

facetus videri posset, nisi

tantum inesset acerbitatis

(III,

81):

Miscuerat se legatis" (quos ipse senatus ad Antonii Primi

mihtes

miserat concordiam

Rufus,

equestris

pacemque

studium

ordinis,

Musonius

suasuros)

philosophiae

et

placita

Stoicorum aemulatus, coeptabatque permixtus manipuHs bona

pacis ac beUi discrimina disserens armatos monere. Id pleris.que

ludibrio,

pluribus taedio; nec deerant, qui propellerent

proculcarentque,

ni

admonitu modestissimi cuiusque

et aHis

minitantibus omisisset intempestivam sapientiam."

Nam
tempus

Musonius

non

fortasse

Hcet

Rufus,

viderit,

dirissimum

iHud Domitiani

ergoque Tacito Agricolae ahis-

que modestis cautisque hominibus certamen cum iUo non

tamen communi

in Stoicos invidia comprehenditur.

ne de Thrasea quidem
loqui

potest Tacitus,

aHquid.

seam

sibi

Seneca aHisque Neronis victimis

causam pericuH

non praebuisse" (A. XIV,

fecerat Thrasea?
tus,

Quid quod

quin eorum laudibus admisceat amari

Nonne de Domitiani temporibus

dicit

initium

et

sit,

Locus

cogitat

fecisse,

12)?

cum Thra-

ceteris

Hbertatis

Et tamen quid tum

est paulo obscurior, fortasse corrup-

hoc tamen elucet obstitisse Thraseam senatoribus Neroni

abiectissimum in

modum

adulantibus.

139

Et ne putemus Tacitum

consilium

illud

suam socerique

prudentiam modestiamque, prae Stoicorum istorum intempestiva sapientia" extollendi omittere,

cum de

Tiberii scribit

tempore, haec consideremus verba ex IV" libro Annalium

jHunc ego Lepidum temporibus

virum

fuisse

aliorum

in

comperior,

melius

cum aequabili
Unde dubitare

flexit.

nam

et gratia aput

cogor, fato
in

gravem

sapientem

et

pleraque ab saevis adulationibus

Neque tamen temperamenti

auctoritate

principum inclinatio

illis

20

c.

Tiberium

egebat,
viguerit.

et sorte nascendi, ut cetera, ita

hos,

ofFensio in

illos,

an

aliquid

sit

abruptam contumaciam

in nostris consiliis liceatque inter

et

deforme obsequium pergere iterambitioneacpericulis vacuum."

Unquamne duos

quam hunc de

que ex Agricola de magnis

cipibus tuti fuerint? Et

perstringuntur

situ,

quid

quid virtus officiumque

se

via

scriptos,

tam

media tutissima

nonne utrobique, tamquam

illi,

inter

illum-

qui etiam sub malis prin-

viris,

insani"

cautissimum

esset

tempore

locos, diverso

se cognatos vidisti

in tran-

qui tota sua vita non

tam

maximeque periculis vacuum, sed

suum postularet rogaverint ? Laetus

aequalem aliquem Tiberio invenisse Agricolam, ea occa-

sione

utitur

dilectam

illam

sibi

proferendi

reprehensionem

eorum virorum, de quibus cogitare non potest quin comparationem vereatur. Fueritne Tiberio imperante eadem Stoicis
virtutis suae

ut

fingit

ostentandae occasio quae sub Domitiano, parum

potius

vel

curat,

locus

talem sua narratione Tiberii principatum

sit

et cautis

hominibus

summum

culum mira quadam vitantibus prudentia

et

vitae peri-

abruptae con-

tumaciae".
Boissierius in egregiis
fecit,

illis,

quas proximo anno publici

de Tacito disputationibus et

quae accurate perpendamus

fatuus
Tiberii

ut

Caligula,

similis

est."

alia

et hoc:

iuris

multa profert dignissima

Domitianus neque

fuit

neque hebes ut Claudius; multo magis

Non miramur

viro, qui in

Tacito totus

I40

nam

videri,

ita

sit,

operam dat Tacitus

strenue

ut talem

nobis Tiberium animo informemus, Strenue operam dat, aio;

non enim imprudenti Tacito, cum de Domitiani

Tiberii

nide,

cogitat tyran-

mentem venitj omnibus modis

principes quam maxime inter se fiant

principatus

in

efficere

studet

similes.

Ipse hoc disertis verbis declarat A. IV, 32. In arto

sibi

esse

ut

illi

inglorium laborem ait; non

et

cum eorum comparari

bhca:

omnia

tunc

quidquam

libertate vix

videri

historiis, qui

fuisse

magna,

de libera scripserint repu-

in

amissa

universum exposuit quid

populare imperium et unius

intersit inter

excelsa;

gloriosa,

actum quod non memoratu leve

esse

Tum, postquam

debeat.

posse suos libros

dominationem,

viri

sic pergit:

Igitur

olim

ut

plebe valida,

noscenda vulgi natura,

et

vel

cum

patres

poUerent,

quibus modis temperanter haberetur,

senatusque et optimatium ingenia qui maxime perdidic^rant,

callidi

temporum

neque

alia

republica,

quam

si

unus imperitet, haec conquiri

rem

fuerit, quia pauci prudentia honesta ab de-

utilia

ab noxiis discernunt, plures aliorum eventis

tradique in
terioribus,

et sapientes habebantur, sic converso statu,

docentur.''

Paulo

verba

diligentius

momenti ad
345) de

inspiciamus,

quanti

Taciti consilium intelligendum apparebit.

Boissierius nuperrime
p.

notata

iis

(Revue

disserens

non

d.

deux Mondes

satis

15

sint

Nam

Mars 1902

accurate veram eorum vim

explorasse videtur.
Nisi

adiectivum honesta esset additum, utcunque credere

possemus hic
tatem.

quid

Nam

utile,

in

universum mentis humanae notari infirmi-

quid prudens

sit,

pauci

ceteris civibus plus callerent.

quam

(i.

ullo

alio

imprudens),

e.

quid noxium in republica, plerosque

quam semper tamen

res

quid deterius

fugit,

quam-

pluresve fuerunt, qui in hac re

Sed quando factum

tempore huius

rei inscii

est ut plu-

essent?

Nempe

141

imperante Domitiano: tum enim stupor quidam et torpor

omnium

animos, isque

invasit

veram

unice

illustrandum

(id

affert

quod ad nostrum locum

mentes adeo hebetavit ut quid honestum

et

ignominiosum aut

Helvidium

in

esset,

quid turpe

aut non sentirent et curare

nescirent

Etenim tum nostrae

negligerent.

Romanorum

lucem) simul

e.

(i.

senatorum) duxere

carcerem manus, nos Maurici Rusticique visus

(?),

nos innocenti sanguine Senecio perfudit", ut ipse declarat

quam

Tacitus (Agr. 45), quae verba

et

contineant confessionem

proximo anno egregie Boissierius exposuit,

diarii

quem modo laudabam,

eo fasciculo,

luculentius.

Ergo

crudelis

et

eiusdem

potest, etiam

Domitiani tyrannis plerisque

illa

ademit non prudentiam tantum civilem

semper pauci tantum pervenire

et

si fieri

et politicam,

ad quam

sed etiam virtutem

solent,

civilem, cuius vel in Hbera republica vel sub

dignitatem

domino aequiore

et

leniore

admodum

pauci sunt expertes.

Hos omnes nunc meliora edocebit Tacitus; Domitiani

dominatio

esset

torpore non

aequales

potuerunt

recte

hoc

perspicere

damnum

et

qualis

sentire

prae

Tacitus compensabit

accurate Tiberii facinora enarrando. Tiberii ergo tempus

narrante alterum Domitiani tempus

tiani

atrocitatem

explicabunt

Tiberii facta

fiet,

Domitianum

Taciti,

cium

In eo

et

quae

acris

fuit

sit

sierius.

quireret,

lulia

fides historica",

autem totam consistere causam

et

tam

similes

Claudiaque iudi-

dudum

multi dispu-

de hac re inter viros doctos contentio.

utrum aequus an cupidus iudex

intellexerunt

ei

Tiberium videri?

de imperatoribus e gentibus

ferentis

tarunt

et

Domi-

Et miremur

illustrabuntque.

etiam, qui hac aetate Tacitum accurate legerit,

inter se

illo

nuperrime

ut quaeratur de Tiberio

fuerit Tacitus,

semper omnes

disertis verbis pronuntiavit Bois-

Recte ergo Karstenus nostras, cum

in

hanc rem

in-

ea praesertim collegit quae de Tiberio a Tacito

parum vere narrata

viderentur. Cuius Hbellus (de fide Taciti

142
in sex prioribus

Annalium

ab adolescente conscriptus,

libris"),

multa habet acutissime prudentissimeque observata, paucissima vero, ut ego opinor, quorum nunc virum, insigni laude
conspicuum, pudeat poeniteatve. Sed, quod plerumque nostratium lucubrationibus accidit, id Karsteni quoque libello
evenisse videtur:

nam

nemo iam

quoque saepe

id

medium

aliquis ea in

illum respicit. Felix

protulit,

maximam habeant

cum

videmus,

fieri

quae neque

in

quod non

nostrae gentis

dubium vocari

eum aliquis
exstitit, qui plane idem doceret
et posthac tamquam
qui primus illud docuisset vulgo a viris doctis citaretur. De
fide ergo Taciti scribitur disputaturque, tamquam si nullus
unquam Karstenus vixisset. Quae res cum mihi semper indipossint et

gnissima visa

sit,

utilitatem

post

ad idem delapsus argumentum lubentissime

hac utor occasione eius laudandi

viri,

qui ante multos annos

dihgentissime doctissimeque illud tractavit.

Dicebam autem cum aliis rebus hoc quoque (et fortasse

hoc praesertim" dicendum erat) obstitisse quominus aequus
de Tiberio iudex Tacitus, quod de Tiberio scribens

esset

Domitianum ante oculos haberet,

parum

suasisset

Domitiani

eandem

mus

edoceretur:

Nunc

fuisse pravitatem.

locos,

iudicium.
dicta

utrum

interesse

imperio

iam ab

aliquis

de Tiberii an de

utriusque
singulos

quibus iniquum aHquod

Pauca, sat

sunt,

et sibi

sed

scio,

proferam,

initio per-

enim imperatoris

quosdam

considere-

de Tiberio contineatur

quae non a Karsteno

quaedam, ad hanc spectata lucem,

fortasse

melius apparebunt.

A.

I,

73.

exstiterit,

De novo criminum

genere,

quod tum primum

haec narrantur:

Falanio obiciebat accusator, quod inter cultores Augusti,

qui

per omnes

Cassium

quodque

modum collegiorum
mimum corpore infamem

domos

quendam

in

habebantur,
adscivisset,

venditis hortis statuam Augusti simul mancipasset.

143

Rubrio crimini dabatur violatum periurio numen Augusti."

Vides quod
crimen tunc

sit

in

quod postea

novum

illud maiestatis

tot

sunt,

atque ignobiles pessum-

nobiles

insontes,

Quid vero Tiberius, cognita nova adulatione, qua

dedit.

homines quaestum

lidi

genus famosum

illud

rempublicam introducere quidam conati

sibi

cal-

conati sunt? Scripsit

instituere

consulibus:

Non
civium

decretum

ideo
is

alios

eiusdem

riam

Augusti

artis interesse ludis,

torum

et

rehgiones

in

memoquod

fieri,

simulacra, venditionibus hor-

accedant. lusiurandum perinde aestiman-

lovem

si

quos mater sua

contra

numinum

ut alia

domuum

dum, quam

nec

sacrasset;

eius,

effigies.

suo caelum, ut in perniciem

patri

honor verteretur. Cassium histrionem solitum inter

fefellisset:

deorum

iniurias dis curae."

Potuitne quidquam vel optimo imperatore dignius respon-

quidquam

deri,

qui
in

sapientius, clementius, mitius,

quidquam con-

omnium imperantium

veros inimicos,

adversus

stantius

illos

eos abiectis adulationibus,

dum

attollere videntur, ultro

praeceps rapiunt? Quodsi tota haec epistola tantummodo

documento

esset,

fuisset prudentia,

quamque

tamen

perspexisset,

vel

sagaciter quid sibi

rationis suae esse

quibus

pressum

sit,

vitandum

esset

hoc nomine magnopere esset

Quid vero Tacitus ?

danda.

ut

quanta Tiberii vixdum imperium adepti

Si

haec praemisisset

lau-

hoc nar-

consiHum

initiis

gravissimum exitium

postremo

arserit

irrepserit, dein re-

cunctaque corripuerit noscatur"

aptissimo eam exornasset prooemio. Nunc vero non haec sola

sed

scripsit,

et

sic

primum

repressum
sunt

post

sit

repressit

Tiberius,

ipse
et

inseruit etiam quanta Tiberii arte,

initiis

sibi obloquitur,

nam nuUo modo

verba

quanta Tiberii arte inter se conciHari pos-

haud dubie

quod non

artis

sed egregiae prudentiae

in praesentia exitiabile illud

(i.

e.

magnum

fraudis

atque

malum

fallaciae)

est,

a repubhca avertentis peri-

144

culum. Deinde cupidissimuTti se adversus Tiberium praebet,

ex egregio Tiberii responso suspicionem petat simula-

qui

tionis

tam

tam abominandae

perfidae

mortalium convenire videatur. Ain vero

atque

ut vix in
!

quemquam

Sicine respondendo

repellendo

eo,

qui nova crudelitate commaculare

rempublicam primus

est

conatus, hoc spectavit Tiberius ut

sic

Ne de Domitiano
haberemus. Hoc cer-

ad ipsam illam calamitatem viam muniret

quidem

si

tum

Domitiani naturam obscuram" (Agr. 42) Tacito ante

est

quis talia traderet, fidem

oculos obversatam esse,

fingeret

Ann.

cum de

ei

Tiberio tam incredibiha

sibi

').

I.

^6.

Eodem anno

continuis imbribus auctus Tiberis

plana urbis stagnaverat; relabentem secuta est aedificiorum

hominum

et

strages.

Sibyllini adirentur.

Igitur

Asinius Gallus, ut

censuit

libri

Rennuit Tiberius .... sed remedium coer-

cendi fluminis Ateio Capitoni et L. Arruntio mandatum."

Vides quid

intersit inter

hominem ineptum fatuumque

prudentissimum mortalium imperatorem. Quodsi

spiciones
coniicere
libris

movere vellem, easque minime de

possem non tam

i)

et ipse su-

nihilo

motum

fictas,

illud

de

SibylHnis censuisse Gallum, sed sperantem fore ut ibi

legeretur aliquid,

Hanc

causas

stulta infirmitate

et

Tiberii

quod rerum mutationem atque

ipsi

imperium

cum Domitiano confusionem non commemoratam

inter

cur tam perverse de Tiberio iudicaverit Tacitus a Stahrio in praeclara

Sed commemoravit eam qui multis

argumentum Tarverus in libro c. t. Tiberius
the tyrant", qui liber, licet quod ad doctrinam et disputandi subtilitatem
pertinet cum Stahriano conferri nequaquam possit, haud pauca habet quae
iure probemus. In quibus et hoc est quod p. 265 dicit: in fact, the Tiberius
of Tacitus was not Tiberius at all, but Domitian". En a-vveiMVTUTi)) insignem
mihique iucundissimam Nam Tarveri liber paulo prius quam haecce commentatio in lucem prodiit (a. 1902): neque ergo ille eam, cum scribebat, cognitam
habuit, et, ad me cum primum Tarveri liber perferebatur, meae de Tacito
lucubrationes nondum quidem prelo impressae erant, sed iam aliquam diu
perscriptae conservabantur apud Mnemosynae collectores. Credibile est eodem
die et me et illum haec de Tiberio Domitianoque chartae mandasse.
illa

Tiberii defensione saepe miratus sum.

post Stahrium annis idem tractavit

145

enim eum Augusto visum esse avidum

promitteret. Scimus
(imperii) et

minorem"

Virg. Ecl. 4) ab
sulis filio

I,

scimus quoque

13),

Religion

(e

Servio ad

fabulam sparsam, qua de Pollionis con-

illo

summa quaeque, tamquam de

futuro imperii capite,

Virgilium quidam crediderunt

vaticinatum esse
la

(A.

Romaine

vol.

I).

Quae

si

(cf.

Boissier

non vana suspicio

non solum ideo Tiberium admiramur, quod ineptae de

Sibyllinis inspiciendis sententiae

prudens opposuerit consilium

mandandi

totius negotii sagacibus peritisque

etiam hanc ob causam,

est,

libris

viris,

sed magis

quod stolidum aemulum, quamvis

eius perspiceret artificia, rebus potius

quam

verbis refutarit.

Certe nihil hic commisit Tiberius quod vel levissima dignum

Et tamen Tacitus, eo

esset vituperatione.

vacuum, quid posuit?

quae

tegens,

quis

verba

Nempe

vix

reliqui

perinde divina humanaque ob-

interpretationem admittunt ullam:

enim pro certo statuere

Unum

quem

loco,

possit

quae

sit

eorum sententia?

hoc videmus hic quoque se Tacito abstrusam arcani-

que appetentem Domitiani obtulisse indolem

intempestive,
rantur,

hic

profecto.

Nam

si

usquam

de Tiberio quae hic nar-

omnia sunt quam apertissima simpHcissimaque.

Sed omnino nusquam magis studio omnia, quae Tiberius

fecerit .... aut

non

fecerit, in deterius

Tacitus

quam hoc

Tiberio

neglecta, omissa, spreta

capite.

Non

fecerit aio,

afferre

eodem

capite:

Edendis

facilHmum

causam. Videamus

modo quae

quos

Germanici

gladiatoribus,

nam ne quae

quidem sunt turpissima

rere suspicione Tacitus patitur, licet

simam

detorquendi indulget

sit

ca-

honestis-

porro narrantur

fratris

ac

suo

nomine obtulerat, Drusus praesedit, quamquam viH sanguine

nimis gaudens

quod

in

vulgus formidolosum et pater arguisse

dicebatur."

Hactenus omnia de Tiberio

satis honorifica, dicitur

enim

fiHi

crudeHtatem identidem vituperasse. Ergo cum deinceps legimus

146

Cur abstinuerit spectaculo ipse varie tradebant

clamare

in

promptu

est:

varie trahentibiis vel

suppeditas idoneam

tradentibus:
si

tamen

hanc quoque causam

silentium"

efficere licet

tamen Tiberium

afficit

licet

Audiamus tamen
taedio

alii

coetus".

parum sit honorifica,

Quidam tristitia

contumelia.

metu comparationis, quia Augustus comiter

ingenii et
fuisset."

Hoc quoque humanum

solemus

si

tmim

non exhibet, quia tam

proferantur:

Idonea profecto causa, quaeque,

nulla

istis

aequi fuerat

disertis proferre verbis,

molestias nobis

tuis

opus

ipsum eiusmodi

quamquam

facilem nobis coniectandi reddidisti rationem.

quae ab auctoribus

nil

enim nobis causam

ipse

spectacula in deliciis non habuisse, et

scriptoris

nobis

crudelitatem vituperare solebat

filii

haud dubie nobis inde

Tiberius,

bone,

at,

')"

est,

neque

inter-

vitio vertere alicui

pro re nata vultum mutare non potest. Quid quod

semel de Tiberio clementius iudicare paratis ultro facultatem

praebes e verbis

tuis,

quamvis malevolis,

efficere a

sanguine

et saevitia tunc certe

Tiberium abhorruisse. Quod vero haec

quoque

ostentandam

ad

refers:

populi

offensiones

concessam

filio

saevitiam

movendasque

materiem" bilem moves,

haec praemiseris vocabula: non crediderim". Subiicis

licet

quamquam

enim:

quoque dictum

id

totum claudis locum, atque

syKXTxXsiTreic.

l) Sic

Cum

sic in

est";

his

vocabulis

legentium animis to xtvTpov

causae idoneae, simplices, verisimiles aliae

enim legendum censeo pro varie trahebant.

Nam

saepe quidem verbo

trahendi additur aliquod substantivum, quod reprehensionis vim habeat, praemissa praepositione ad vel in
improbari,

A.

I,

III,

H.

accusativo,

ad significandum aliquam lem

62, 3 cuncta Germanici in deterius trahenti

22, 6

IV, 64,

20,

II,

c.

e. c.

quidam ad saevitiam trahebant

ad culpam trahentes
ornatum ipsius in superbiam trahebant.
fortuila

Ideone etiam varie trahere

interrogativam ?

Non

licebit

dicere

atque inde suspendere sententiam

opinor. Sed res nobis est

debat et rumor hominum.

cum

iis

rebus quas fama tra-

147
prolatae,

aliae

indicatae

eiusmodi etiam addere su-

sunt,

cum praecedentibus fronte

pugnantes, ab ipsa abhorrentes humana indole, non gravis
atque veracis est historici sed maledicae muHerculae. En quo
te ducat istud Tiberii cum Domitiano conferendi, vel potius
spiciones, longe arcessitas, aperta

confundendi, studium

Ann,

II,

38.

Marcus Hortalus, oratoris Hortensii nepos,

atque omnino nepos (agnoscimus enim ex tota narratione

hominem nequam,

inepta luxuria patrimonium

quamquam semel iam

darit),

sestertium)

fuerat

insigni liberaHtate

insanis profudit sumptibus, iterum petere

habet orationem et rx

Respondet

xvs\:c6i.

Trocitxpnx,

homini Tiberius oratione plena prudentiae, plena

qua omnia sunt egregia, haec tamen

Non preces

dem

(decies

ex aerario subveniatur non veretur; lacrimosam ad

sibi

senaturh

in

dilapi-

Augusti ad-

postquam ingentem quoque iUam pecuniam

iutus est,

ut

qui

et

dignitatis,

vel praestantissima:

sunt istud, sed efflagitatio, intempestiva qui-

improvisa,

cum

aHis

de rebus convenerint patres,

consurgere et numero atque aetate Hberum suorum urgere

modestiam senatus, eandem vim

perfringere
scelus

detur socordia,
et

securi

quod

aerarium,

explendum
si

erit,

si

me

transmittere ac velut

ambitione exhauserimus, per

Languescet aHoqui industria; inten-

nuHus (an

omnes aHena

in

nulli?)

ex se metus aut spes;

expectabunt,

subsidia

sibi

ignavi,

nobis graves."

Quis unquam princeps. meHus obstitit indignorum precibus

impudentibus, quis eos redarguit oratione pro se honestiore,
pro repubHca utiHore

Quid ergo attinebat acerbam hanc

praemittere interpretationem
IncHnatio senatus incitamentum Tiberio
tius adversaretur, his verbis usus"?

quo

se

defendat commendetque

infesto Tacitus fingit

animo,

si

fuit,

quo promp-

Habet profecto
sed

si

verum

ipsa oratio,
esset

quod

Tiberius ideo HortaH precibus

.148
adversatus esset, quia intelligebat favere

haec quoque eius prudentia vehementer

ei

senatum, nonne

esset laudanda?

Nam

cur Hortalo faverent plerique senatores sollerter perspiciebat,

nempe

ut

ipsi

quoque idem haberent

pro aerario ergo pugnavit

egestatis subsidium

certamque ab eo avertit

fortiter,

perniciem nullorum veritus iram invidiamque. Quid attinebat

hoc

eum condemnare

Haec atque

iudicio

non magis malevolo quamfalso:

quamquam cum

talia,

adsensu audita ab

iis,

quibus omnia principum, honesta atque inhonesta, laudare mos

est,

plures per silentium aut occultum

murmur excepere"?

Cur inhonestis adnumeratur praeclara Tiberii

oratio,

aut

certe in

medio reHnquitur utrum ad inhonesta potius an ad

honesta

sit

dum

sit

stravit

referenda?

Cum

praesertim etiam

egregium Tiberii factum, quo luce

non suum sed reipubHcae

commodum

esse: etenim ex sua arca Hortensii fiHis

sestertia,

scriptor

talum.

clarius

demon-

unice cordi sibi

ducena adnumeravit

atque (nam hoc etiam gravius) reticere non possit

postea apparuisse omni auxiHo indignum esse Hor-

Nam

quod iUam rem

Neque miseratus
Hortensii

commemoran-

est

his

exornat verbis Tacitus:

posthac Tiberius, quamvis domus

pudendam ad inopiam delaberetur"

quid esset in iniquitate

summum

declaravit.

An

boni prin-

tam diu nobiHum hominum levitati et vanitati opem

donec aut aerarium sit exhaustum aut ipse pudendam

cipis est
ferre,

ad inopiam delapsus"?
II,

84.

Nihil a Tiberio dici potuisse, quamvis esset inno-

cuum, quin acerbissimum inveniret censorem Tacitum,

locus vel praecipue

documento

hic

est:

Ceterum recenti adhuc maestitia

(sc.

ob mortem Germanici)

soror Gemanici Livia, nupta Druso, duos viriHs sexus simul

enixa est".

Quem non

de plebe

avum eiusmodi

res

insigni

afificiat

gaudio? Ipse Tacitus testatur iHud rarum laetumque etiam

149
modicis penatibus"

fuisse.

dem rem miremur

iniquus

ut

eiusdem

statim

Nonne

odoretur?

fastigii

verum

si

Qui

laetitiam.

si

de ea ad senatum paulo

quin etiam paulo insolentius, locutus

liberius,

iactationem
proloqui

viro

erat illud

tanto gaudio

autem

principem

Quae

iactaret"?

Romanorum

nulli ante

geminam stirpem editam"?

id

tam

quis

est,

non ferendam superbiam

et

ei licebat:

Praesertim,

modo

ipse Tacitus verbis

Quid ergo attinebat odiosa

testatur.

ob ean-

Nihil ergo est cur Tiberii

ut

afifecit,

allatis

praemittere verba:

ista

non temperaverit, quin

et ipsa inter se certant

nam

si

illam Tiberii

orationem insolitum gaudium provocavit, nullus iam intemperantiae et

mordacia
gloriam
dicta;

iactationis

relinquitur crimini locus.

Cur denique

annectuntur: nam cuncta, etiam fortuita, ad

ista

vertebat"? In bono principe facile eiusmodi ferimus

malum aliquem

fuisse

principem ex

illis

mus. Sed hanc iniquitatem non ex studio

Domitiano conferendi natam

illo

verum ex

esse,

alio

efficere nolu-

Tiberii

cum

eam manasse

fonte testatur capitis finis:

Sed populo

quam
Cf.

tali in

tempore

auctus liberis Drusus

quoque dolorem

id

domum

tam-

Germanici magis urgeret."

p. 92 sqq. de Drusi, Tiberii

Karstenus

tulit,

filii,

Germanici

et

Agrippinaeque factionibus prudentissime disputans.

A.

II,

88.

Reperio aput scriptores

')

eorundem temporum

Adgandestrii principis Chattorum lectas

quibus mortem Arminii promittebat,

num

i)

senatu

patrandae neci veneoccultis,

armatum populum Romanum hostes suos

apud
nuUo mortalium

In codice est

scriptores senatoresque^ atque sic editur.

intelligi posset, fuerunt

ad celsas doctrinae turres exigendas. Mihi

nostri codicis avo

proavove pro scriptores

in margine corrector

non perspiceret

litteras,

responsumque esse non fraude neque

mitteretur,

sed palam et

cum

si

in

is,

veram lectionem

qui

illo

res

ulcisci.

Quae

lectio

qui eo fundamento uterentur

admodum

facili errore

simplex videtur: in

scriptum

fuit senatores;

scriptores appinxit. Cuius consilium

exemplari ad

novum faciendum codicem

ex errore et correctione suam sibi lectionem confiavit.

cum

utebatur,

150

Qua

aequabat se Tiberius

gloria

venenum

Pyrrhum regem vetuerant prodiderantque."

in

certum

Nisi

etiam

hic

Tacito consilium ex omnibus rebus,

stetisset

invidiam

absurdissimis,

dentius

insulsa ineptaque.

modo Populo Romano

in

An

dubium
si

vocasset. Est

princeps Chattorum

navare operam eiusque inire gratiam

Arminium patebat

cupiebat, nullane aHa ad

si

Tiberium conflandi, pru-

in

totamque rem

egisset,

enim admodum
illo

priscis imperatoribus, qui

via? Nonne, etiam

veneno toUere eum conaretur, ministris opus

suspicione illud

ei

erat, qui sine

porrigere possent? Hi autem in ipsa Ar-

minii erant quaerendi familia, ibique facillime inveniebantur,

nam,

duabus quidem

ne

propinqiioriim

mani
hi

invisos sibi

quoque

tum

fuit.

Ergo aut

legimus.

Ger-

Prudentissimum

Roma

igitur fuerat

fuerit

illud

si

Tacitus:

ideo

foret,

fidem

quod vix quisquam

hanc esse de Chattorum

quem quidem non

aHud inde

prin^cipis

efficere potest

Tiberium Fabricio

tatione inepta

suspiciones

hic

nisi

Fidem vero

quam

animum

in

nam

si

tamen

inducet,

veram

promisso narrationem, nemo,

quidquam

reddiderit,

hoc: ne iHo quidem tempore

virtute, in

praestitisse.

summa

iis

aHquid perversius

De

hac vero re parem

inani iactatione et imi-

sermo hic esse potest nuHus. Aut

sine

quasi

habere ut posset novo

iis

caecum

cupiditas

senatum a prisca degeneravisse

se

Germanis, qui

tamen inde pro-

paucis verbis erant refutandae.

id

veneno

eiusmodi nugas atque quisquiHas

Tiberium vulnerare crimine, eoque falsissimo

sumimus,

si

venenorum apotheca.

reHnquere loco;

omnium perversissimum

excogitasset

aut,

petendum, quam ineptus Adgandestrius

eo, ubi inventae essent,

habere

alia ratione

ipsis patribus conscriptis illud arcessat:

Romae pubhca quaedam

traherentur,

dolo

homines clam necare callebant,

fuisse

ab

Arminium

lineis,

sunt propinqui, eius in ipsa Germania copia

usi

noster, qui

vero

interiectis

Quodsi tamen fingimus

vellent,

uti

cecidisse

si

eiusmodi

iniuria proferri possunt, quidni

posthac historiarum scriptores semper et ubique

cum de

etiam

hominum

praeclaris

enim tam rectum sincerumque

est

illas

addant

virtutibus narrant? Nihil

quod non hac ratione de-

torqueri depravarique possit.

A.

Romam cum

III, 44.

rum

defectione

esset

nuntius de Trevirorum et Aeduo-

allatus,

vehemens solHcitudo animos

mos famae,

occupavit, nam, ut ipse Tacitus ait: cuncta, ut

in

maius credita." Sequitur hoc:

Optimus quisque
praesentium

et

rei

publicae cura maerebat; multi odio

cupidine

mutationis

suis

quoque

laetabantur increpabantque Tiberium, quod

motu

libellis

reum

fore?

Sacrovirum

Extitisse

tandem

armis cohiberent. Miseram pacem

bene mutari."

vel bello

De

senatu

in

viros, qui cruentas epistolas

periculis

tanto rerum

An

accusatorum insumeret operam.

crimine

maiestatis

in

epistolis hic legimus,

tantummodo

in

praecedentibus

epistola narratum est, in

(c.

38)

de una

quam adiectivum

illud

cruentus utcunque conveniat. Si plures eiusmodi iam fuerunt

recitatae in senatu, quidni eas Tacitus enumeravit? Praeterea

qui rumores

illos

spargunt,

mirum

in

modum

ipsi sibi oblo-

quuntur: primum enim conqueruntur quod nunc HbelHs accu-

satorum vacet Tiberius, deinde addunt: nunc inventi homines,

istis

rium
si

(aHas

qui

Tiberio praebentes occupationes) cruentis

epistoHs imponant finem." Ita enim,

sibi videntur, ultro

eum

dum

accusare Tibe-

laudant: agnoscunt enim eum,

revera periculum ingruat, reipubHcae non defuturum.

quominus

sic

locum accipiamus

ut cohiberent

idem

cohibere deberent, obstant vocabula inventi tandem.

sit

Nam
quod

Denique

res

eo redit ut pro certo affirmare nobis Hceat nuHos eiusmodi tunc

fuisse vulgi

de Tiberio rumores, sed cupide maHgneque eos a

Tacito inventos. Domitiano imperante fuisse qui

oriente beUo, vel loquerentur vel
bile est.

taciti

ita,

externo,

secum censerent,

Sed videamus quae de ipso Tiberio

credi-

subiiciat Tacitus:

152

Tanto impensius

securitatem compositus, neque loco

in

neque vultu mutato,

sed, ut solitum, per illos dies egit, alti-

tudine animi, an compererat modica esse et vulgatis leviora."

Ain vero? Tu, qui

probe nosti cuncta

varios

inter

maius aucta

in

utrum Tiberius, qui

mediis

in

imperii

de

tot annis post

hostes

illis

tempore

illo

scribis,

et dubitas etiam

fuisse,

viveret rebus et aetatem

trivisset,

idem notum habuerit,

an se quoque sollicitum esse dissimulaverit? Domitiani

secretum, mihi crede,

mentem
animi

venire

tibi

tibi

illud

imposuit. Nihil enim absurdius in

potuit

quam

hic

quoque de

altitudine

iniicere suspicionem.

A. IV,

venenum

Seianus necando

8.

delegit, ita ut

omnes

Tiberius per

necdum

mana

morbo absumi

Tiberii

videretur:

ille

valitudinis eius dies

lentum

filio,

etiam defuncto

sepulto, curiam ingressus est."

quovis

In

Druso,

ut opinor, hic virtus antiqua vereque

alio,

Sed Tiberio

laudaretur.

nihil

per Tacitum facere

Rolicet

quin speciem praebeat aut virtutem ostentantis aut cogitationes

suas dissimulantis.
^nullo inetu,

enim,

sic

ne

De more

ergo hic quoque interiicitur:

an ut firmitudinem animi ostentaref^

si

de ostentatione quidem quidquam credere

nolumus, ullus virtuti relinquitur locus: non

rius

et

dilecti

filii

fuit

morbo inconcussus; quod

firmus Tibe-

in quotidianis

assidue perstabat negotiis cuiusvis etiam levissimi erat hominis

nesciebat enim gravem illum

Ann. VI,

I.

interluit, freto,

morbum

esse.

Caesar tramisso, quod Capreas et Sorrentum

Campaniam

praelegebat, ambiguus an

intraret, seu quia contra destinaverat,

urbem

speciem venturi simulans."

Mitto nunc plane otiosam simulationis istam suspicionem;

unum
esse.

dico adversus illud crimen mortalium

neminem tutum

Videamus sequentia:

Et saepe
hortis,

in

propinqua digressus,

aditis

iuxta

saxa rursum et soHtudinem maris repetiit."

Tiberim

153

Saxa
in

et solitudinem.

quam

De Gyaro

vel Pandateria, aliave insula

sermonem

miseri exules eiciebantur,

De

esse putes.

Capreis agitur, quibus nullum amoeniorem esse locum probe

sciebat Tacitus. Sic

enim

temperies hieme mitis obiectu montis, quo saeva

Caeli

ventorum arcenturj aestas

cum

eius situm describit IV, 67:

favonium obversa

in

et

aperto

cir-

pelago peramoena prospectabatque pulcherrimum sinum,

;

antequam Vesuvius mons ardescens faciem

Quare ergo hic de Capreis

tum

loci verteret."

tamquam

ita loquitur

facies loci versa esset"? Scilicet ut Tiberio

assignaret

taetrum,

asperum,

horrendum,

ne

si

iam

secretum"

quidem

ipso

Domitiano indignum. Additque hanc causam cur inamoenos

repetierit locos Tiberius:

illos

pudore scelerum

Verum

si

dinibus

et libidinum."

quidquam de

nam

inauditis Tiberii senis credimus libi-

mihi de nihilo fictae eae videntur

ut illas absconderet dedit operam.

minime

Etenim

praepositi servi, qui (prolem ingenuam) conquirerent, pertraherent,

si

dona

promptos, minas adversus abnuentes, et

retinerent propinquus aut parens, vim, raptus suaque ipsi

libita velut in

De

captos exercebant."

praeclara

respuit
in

in

Tiberii

adulationes,

peius detorsisset

fine

eiusdem

epistola,

qua Togonii

iam vidimus

et

quomodo

illam

Unum

Tacitus observavimus.

capitis (VI, 2)

Galli abiectas

quoque

addo:

in

haec legimus:

Haec adversus Togonium verbis moderans, neve

ultra

abolitionem sententiae suaderet." Ergo in acta referri illam

sententiam Tiberius vetuit.

Haud

iniuria

nunc qui Tacito

innotescere potuerit rogamus. Sed hoc mitto

transeo epistolam, non minus egregiam. VI,

salinum

omne criminum

5.

ad aliam Tiberii
In Cottam Mes-

profertur genus, etiam dicta eius, quae

inter pocula prompserat, arguuntur

in

hoc periculo reus ad im-

peratorem provocat. Qui prudenter moderateque, ut solebat:

154
ne verba prave detorta, neu convivalium fabularum sim-

crimen duceretur, postulavit."

plicitas in

Atque praemisit huic

iudice,

insignem

me quidem

epistolae exordium, quod,

omni literarum Latinarum

in

historia obti-

nere locum meretur:

Quid scribam vobis, patres conscripti, aut quomodo scribam,

omnino non scribam hoc tempore,

aut quid

quam

peius perdant,

Equidem mihi
tantum sed

perire

me

cotidie sentio,

hic audire videor senem,

cum

esset imperator

sit

dolore expertus

sit

cutiendo aptiorem

invitus illud sumpsisset, ut

conatus

qui tota

imperium non

quidem

quam optimus
cum summo

vita

ingratum se esse hominibus et timori

quam

sero cognoverit quahs

ille

Seianus

fuerit, cui se

suaque omnia

dentur (De Tiberio Seianiartibusobnoxio

passim).

Miseret

in-

fiduciae dandae, extremis vero annis

commiserit, neque recusare se posse sentiat quin

sibi vitio

scio."

si

quem iamnonimperii

et ipsius vitae pigeat taedeatque; qui

appetiverit, sed

me deaeque

di

profecto

principis

decepti

meliora edocti, probeque intelligimus

et

eum iam

illius
cf.

facinora

Karstenus

vix

tandem

quid scribat,

quomodo scribat, quid omnino non scribat frustra quaerere.

Aut si me latet vera exordii sententia, singulare quoddam
et peculiare eius fuisse consilium nemo non concedet. Sed
simul concedant omnes oportet Tacitum certe plane fugisse

Quae enim

illud.

Adeo

facinora atque flagitia sua ipsi

verterant.
solitus

subiicit:

est,

Neque
si

frustra

quoque

in

suppHcium

praestantissimus sapientiae firmare

recludantur tyrannorum mentes, posse aspici

laniatus et ictus, quando, ut corpora verberibus, ita saevitia

Hbidine, malis consultis animus dilaceretur.

Quippe Tiberium

non fortuna, non solitudines protegebant, quin tormenta pectoris

suasque ipse poenas fateretur"

anilia sunt et

historico.

circumforaneo oratore digna magis

quam

veraci

Ann. VI,

19.

155

immensa

Iacuit

strages,

omnis sexus, omnis

aetas, illustres ignobiles dispersi aut aggerati."

De

Inimensa strages!

urbe ab hostibus capta sermonem

esse putes, qui ferro ignique

omnia

vastarint, incolas

sibi factos trucidaverint,

pepercerint nemini.

de

accusati

hominibus, qui,

iis

adiuverint,

eius

cohsilia

At

obviam

revera agitur

quod cum Seiano fecerint,

emolumentum aHquod ab eo acce-

etiam in vinculis iudicium et condemnationem ex-

perint,

Ne tum quidem, cum

spectent.

nobis de eorum numero

nil

traditum esset, aliquot eorum fuisse milia

deremus:

tamen

et

id nobis

absurdam Taciti de strage

sumendum

facile

nobis persua-

admodum

foret, nisi

exclamationem videri

illa

velle-

mus. Quid ergo nunc nobis de ea statuendum est postquam

cognovimus

Suetonio) non plures viginti miseros

(e

Credamusne ingentia

illos fuisse

Taciti verba satis defendi annotationi-

bus qualis est haec Nipperdeyi:

es

ist

bemerken dass

zu

die Hinrichtung

mal immer etwas ausserordentliches

bei Tac. nicht

Haud

mehr bedeutet

opinor; nam,

ist,

von 20 auf

ausserordentlich gross"?

als:

quamquam verissimam

esse

Nipperdeyi observationem omnes norunt, qui

plane

in

ab hac re
initio

iubemur

quam

oculis nostris

campum

ista dispersi

vult,

nisi

si

si

fieri

potest, est verisimilis.

fingimus tandem ahquando

Tiberium Seiani eiusque sociorum recognoscere

nora dira, quibus ipse

eo

quodammodo latum aliquem cadaverum

Sed quam tantae crudeHtatis causam

Tacitus, ea minus etiam,

piguisse

aut aggerati, ab hoc loco

positum verbum iacuit

Crudelitatem tantam intelligimus,

ditus,

Tacito non

alienissima censeamus. Et quid sibi illud

descriptionis

perlustrare
afifert

in

utramque

sunt hospites, tamen earum neutra impedit quominus

omnia, sed praesertim

et

ein-

dann aber immensus

toti generi

humano

sumimusque eum, cum semel

faci-

invisus esset red-

reis sine

summa

sua in-

famia parcere non posset, quantocius defungi tristibus voluisse

156

Sed quis credat eum cunctos necari

decretis.

irritatus

esset

usque senectutem sanae sobriaeque mentis

multum

retinuisse

una

vel

quam modo

sq.,

quod

istud est,

quem ad extreadmodum

potius ferarum bestiarum, non hominis,

vel

mam

iussisse

Barbarorum immanium

suppliciis?

demonstrat epistola capitum

illa

laudavimus.

Sed quid adversus Tacitum ad extremam Tiberii provoco

senectutem
valetudine
cit

enim

Illo

teste

Suet. Tib.

(v.

c.

ne integra quidem aetate ac

1)

Tiberius ullius

unquam peper-

quem de medio tolli e sua re esse statuisset. Inmodo c. 21, ubi quomodo mathematicos, quos vanos

vitae,

spice

fraudulentosque cognovisset, de rupibus deici Tiberius iusserit

legimus.

Neque semel eum hac

ex ipso narrationis
taret" efficeremus

ratione

nisi incredibile

etiam et imperante Augusto tantum

imperatori suspectus vel

esset

insulam

amoenam

secessu"

appeHabat Tiberius)
teretur, Hcet

(sic

nobis videretur vivo

licuisse homini, qui

invisus,

ut

adeo

a voluntario in

enim exiHum iHud diuturnum

per multos annos redire non permit-

suppHcibus adiret Augustum precibus.

Hoc tamen
nerit

ei

usum sed saepissime

quoties super taH negotio consul-

initio:

constat,

ad ultimos Tiberii annos cum perve-

Tacitus, coacervare

eum omnia quaecunque

legentibus

quam maxime invisum odiosumque principem reddant, tum

eum ut ubique simulationem, gloriae

praecipue operam dare

studium, aHudve suspicemur mentis vitium, Hcet ne levissima

quidem

adsit culpae species, sed

omnia aHquam

designent potius. Velut hoc est quod

Idem annus gravi igne urbem

c.

adficit,

eius virtutem

45 narratur:
deusta parte

circi,

quae Aventino contigua, ipsoque Aventino."

Quid tum Tiberius? Ingens iUud damnum summa compensavit benignitate munificentiaque.

putas?

Immo

perstringendi

vero

Laudarine nunc eum aTacito

haec quoque res accusandi reprehendendi

praebet

ei

facultatem. Sic enim porro narrat:

k.57

Quod damnum Caesar ad gloriam

vertit exolutis

domuum

et insularum pretiis."

Non

motum tantam

misericordia

impendisse pecuniam Ti-

berium, sed ut gratiam iniret civium, vel quia putaret illam

munificentiam suum

decere statum locumque,

probabili quidem, sed

coniectura utimur,

Et quid tum sumimus quod non vel

principem

nem

Sed qui

C. 46.
ei

tamen coniectura.

optimum conveniat
vanam iactatioquidem legentes ludibrio
in

nihil hic videre vult nisi

insanum gloriae studium,

et

habere mihi

is

videtur.'

De tradendo

imperio cogitat Tiberius, sed non

aptum imperio invenire successorem:

est

spectus

est,

ei

sumimus,

si

Druso

nepos,

facile

C.

Caesar su-

fiUo genitus, annis

immaturus,

mente captus Claudius:

Sin extra
gusti,

ne

domum

nomen Caesarum

Nihil, ut opinor,

ficum.

successor quaereretur, ne

An

in

memoria Au-

ludibrium verterent, metuebat."

hoc metu excogitari potest magis honori-

cordi non esse oportere cuivis censeamus principi,

ut etiam post

suam mortem

sui regni

perstet

memoria?

An

quemquam regem imperatoremve tam hebetem somnolenesse postulemus ut se cum toto suo imperio totaque

tumque

sua gente in oblivionem venire aequo ferat animo?

Quorsum

ergo pertinet mordax istud et Hvidum de Tiberio iudicium,

quod verbis modo

Quippe

illi

in posteros

Nonne

allatis

Tacitus adiungit:

non perinde curae

gratia praesentium

quam

ambitio"?

enim egregium

illud,

praesentium gratiam negligere

fecerunt principes, qui

quidem

se

prae

fama apud

posteros

Nonne hoc semper omnes

non ab omnibus mortalibus

contemni, despici, derideri vellent?

Omnino

viri est gratiam

praesentium parvi putare; plane illam despicere, quo meHus

famae apud posteros consulat, principis

tissimi.

est eiusque praestan-

Tacitus tamen praeclaram Tiberii sententiam pruden-

158

tissimumque

et fortissimum consilium isto ambitio in

dedecus

convertit.

VI, 48. Sub finem Tiberii maiestatis accusantur Cn. Do-

quorum Domitius Mar-

mitius, Vibius Marsus, L. Arruntius,

susque,

quoniam

quaedam etiam

levis

est spes salutis,

producunt, Arruntius moras nectere non vult:

indignum

viro

plane inutile

illud

iudicat,

Sane paucos

modum

et

C.

videtur,

tantummodo

iudicat:

supremos principis dies posse vitari:quem

evasurum imminentis iuventam? An, cum Tiberius

post tantam experientiam vi doniinationis convulsiis

sit,

claroque

quod maius etiam

et,

denique, etiamsi prosit, in breve

tempus prodesse posse

ad

forti

vitam

Caesarem vix

finita

pueritia,

et

mutatus

ignarum omnium aut

pessimis innutritum, meliora capessiturum ?"

Hic Arruntius, quamquam ne ipse quidem uUa, vel

levis-

sima,

laude Tiberium dignum censet, tamen vitia eius,quo-

modo

nata sint explicare studet.

Quo magis mirum Tacitum

ipsum nunquam eo esse adductum

tantae

pravitatis

ut inquireret,

atque adeo immanitatis

laborantem Tiberium depingit. Est

vitiorum receptaculum
serint

qua via

illa

diris

in

at

lucrumque, aut,

ne

si

Tiberius

quos Tacitus odit

primarium locum tenet

illud

quidem, saltem

eorum numero

et in

dare operam videntur: ut sint

fere

crudelitate sua uni huic

quam

crudeHssimi. Ergo,

postquam de Arruntio narravit utcunque

nem

suis,

atque cruentis, tamen semper spectant aliquid:

commodum

ultionem

rei

qua nobis

omnium fere
animum eius irrep-

Tiberius

ei

explorare supersedet. Ceteri homines facinoribus

quamvis
aut

ratio,

quae esset

sibi aliisque ratio-

reddente quid Tiberii mores adeo corruperit et pessum-

dederit, simulatque suis utitur verbis ad

Tiberiique

eam

depingit imaginem,

in

suum

redit ingenium,

qua psychologiae"

ne levissima quidem agnoscatur umbra:

Morum quoque tempora

illi

diversa: egregium vita fama-

159

que quoad privatus vel

tum

in imperiis

sub Aiigusto

occul-

fuit;

ac subdolum fingendis virtutibus, donec Germanicus ac

Drusus superfuere
matre,

idem

intestabilis

Seianum

dilexit

inter

bona malaque mixtus incolumi

sed

saevitia,

obtectis

postremo

timuitve,

in scelera simul

decora prorupit, postquam remoto pudore

dum

libidinibus,

et

ac de-

metu suo tantum

ingenio utebatur."

Tempora

hic distinguuntur, sed

quid variis

illud

est:

nerit

frustra

huc pulchre dispositi

eum

credimus

qui

loci

in Tiberii

argumentum.

redit

et

Nisi forte

metu suo

nil nisi scelera et dedecora in

adolescentem iuvenemque revera

habebat,

mente eve-

postremo ne simulavit quidem"

totum

postquam remoto pudore

tantum ingenio utebatur"

vita

temporibus

illis

artificium oratorium

quaerimus: simulavit, iterum simulavit, denuo

rursus simulavit,

simulavit,

merum

fuisse

animo

egregium

famaque.

Sed quid apud Tacitum de Tiberio agentem psychologiam"

quaerimus
tibus

uni

satis
rei

omnia
est

ut

50

(c.

terrorem horroremque incutiat legen-

De

facinoribus eius declamat, atque huic

est.

ei

dat
fiant

Dummodo
operam

ut

quo

ad

magis

finem

accedat eo

horrenda magis. Denique, cum eo perventum

de Tiberii

sit

narrandum morte, intonat ore gravi

in.):

Iam Tiberium corpus, iam

vires

'),

nondum

dissimulatio

deserebat."
Praecessisse,

dissimulationis

l)

his

auditis, quivis suspicetur insigne aliquod

Tiberianae exemplum.

Lepidam vocabulorum corpus iam

V. d. K. H. E. de Jong in

proposuit

vires

At

in

proximo capite

emendationem

thesibus

vires^

iam vita

adiunctis dissertationi

Apuleio Isiacorum mysteriorum teste." L. B. MDCCCC.

de

i6o

narratum

est

de Sexto Papinio, viro nobilissimo qui informi

exitu" sibi conscivit mortem.

tasse ne nuntius

verborum

Qua de

re

ad Tiberium

quidem pervenit unquam. Inanis ergo

strepitus,

for-

ille

est

quo tamquam tubae sonitu admonemur

ut attenti simus ad exitum fabulae spectandum.

XIV.

AD SEX PRIORES ANNALIUM LIBROS ANNOTATIONES VARIAE.

meas Taciteas

Hactenus observationes
ordinare

potui

ut

disponere et

ita

bene cohaerentia de

capitula

variis nas-

cerentur argumentis. Maior nunc restat pars, quae nuUo inter

se

Ne tamen

cohaereant vinculo.

variarum annotationum detineam

Annalium continebo
dice

Mediceo

scriptus
ita

et

multi

I.

eius

primum me

sit

intra eos

servantur co-

facilHmus, accuratissime

philologis diligentissime excussus,

restant

tamen meas qualescunque

quae hoc loco non plane indignae mihi visae

piciones,

exhaustis

sponte

mihi

argumentum, quod paulo

non

qui corrupti aut dubitationi ob-

loci,

noxii videri possint. Proferam

quibus

serie,

libros, qui praestantissimo

Qui cum lectu

summis

legentes statim longissima

via

ad

novum

sint,

munita

erit

diligentius pertractare

sus-

una

altera-

que observationum mearum iubere videatur.

Tiberii Gaique et Claudii ac Neronis res, florentibus ipsis

ob metum

falsae,

postquam occiderant recentibus

Haec ego nunquam concoquere

Annales legere incipio
molesti aliquid inesse,
indicat
ist

ist)

com-

in

his

quod

potui, sed quotiescunque

res,

und falsae

steht in keiner

haereo.

verbis

frustra

removere

Nipperdeius hac annotatione

Apposition zu

Adjektiv

odiis

positae sunt."

sit

Atque revera
conatus, ultro

^florentibus

(verfaischt",

Verbindung mit

obwohl

falsae
es das

cornpositae siint."
II

l62

Quid

praestantissime

vir

ais

Nullane ratio intercedit inter

Immo

vocabula quae sunt falsae et compositae suntl

quocunque tandem modo, compositae eandem nan-

hic,

nisi

quam

vim,

ciscitur

falsae habet (Gr. KxrsxpsutryJvxi),

sanus ex hoc loco sensus extorqueri

arte

hanc opinionem confirmat

Tviv

yot.p

ryjv

TTpoi;

losephi

uv

tenere locum

verbis

compositae sunt

atqui,

istud et
si

xdpiv,

0I f/,h ^ia.

vi[JcsK^(Tot.v

vehementem

o'l

Ts ^ioc f^Taoi;

eundem

illam mendacii

roTc \fjsvo-[MX(riv,

svsTroip.cpv^j^roiv

otvxihtiit;

Tacitum occupet lene

ttoXKo)

avxi^Siq svs7nx,pd)V^(yxv rolg

otvrbv o(,7rsx^six,v ootcoc

significationem

Taciti

amplificat ubertate

oiXvihloig

Tijg

154 Nab.)

ug x^lovg ocvrovg shoci zocrocyvcctTsag. Vides

^sv(Tfjt,oc(Tiv

in

o(,vtov,

vtt^

nulla

Egregie

poterit.

(XX,

qui

l^spocvoi 0"yvTT^%<j;(7/v l<TTopio!>v,

TTsp)

sZ TreTrovdoTsi;
KOi)

losephus,

eandem sententiam sua

prorsus

vero,

quem apud

omni reprehensione vacuum

in compositae nulla inest reprehensio,

sententia prorsus omni vi atque sensu caret. Dixeris

inde participium compositae reprehensionis satis obtinere, quod

ablativus recentibus odiis accedat:

ponere" esse
sic

cum odio enim

componendo veritatem

in

recentibus odiis ablativus

fit

modi, qui dicitur

Tacitum pertinaciter nego.

voluisse

cum

Si

bus

ipsis

ob metum

compositae

falsae,

postquam

occiderant,

nemo tam

vero

viventibus

prorsus

eadem

recentibus

odia scripsisset.

pro

scribit

est

ac

odiis

metu

falsae,

compositae

sunt."

ipsis

odiis,

si

odiis

corruptae vel

non

Tacitus autem aequa-

ergo ob metum
vel
metu

Ergo nunc apud Tacitum

compositae requiri

confitendum.

autem

traditae esset tenax lectionis, qui

in compositae latere vitium agnosceret.

bilitatem vitat

id

scriptore, aequa-

postquam occiderant, ob recentia

sunt" aut:

Tum

At

haberemus: viventi-

biUtatis studioso, nobis res esset, haec

odia

com-

res

nihili facere."

ob

sed sententia

metum

ob

latere vitium, et

eiusmodi aliquid

erit

i63

A.

I,

Agrippae mortem ab ipso Augusto iussam Tiberius

6.

simulavit" Tacitus

ait,

tum

sic

pergit:

Multa sine dubio saevaque Augustusdemoribusadulescentis

questus, ut exilium eius senatusconsulto sanciretur perfecerat:

ceterum

in

unquam suorum necem

nullius

mortem nepoti pro

si

erat

corruptum esse mihi constat;

hic referrentur .argumenta, quibus ducti

senatores Tiberii de patris iussis

At nunc

rint.

ipse

mendacio fidem non habue-

secum disputat Tacitus et primum quidem

quo ad patrem insimulandum

aliquid,

concedit

neque

securitate privigni inlatam credibile erat."

Ultimum vocabulum
sanum crederem,

duravit,

potuerit

uti

Tiberius [concedendi enim vim illud sine dubio" habet), deinde

idem

ipse

illud infirmat

unquam necem
ducatur

illa

sic

hac observatione

duravit."

ceterum

in

nuUius

Postremo quo ipse deliberatione

exponit: propius vero Tiberium ac Liviam,

illum metu, hanc novercalibus odiis suspecti et invisi iuvenis

caedem

est

legendum

hic afiert

Furneaux

Htterae,

quas luHa patri Augusto

scripsit, a

eius

nunc apparet erat aut

festinavisse." Satis, ut opinor,

omittendum aut pro eo

c.

esse.

Nam quem

53:

cum

insectatione Tiberii

Graccho compositae credebantur"

tam diversa

est indoles, ut in eo

non spernendum meae

coniecturae inesse firmamentum persuasum mihi

ad quem idem
satis

iHud

in

locum

v.

d.

sit.

Altero,

provocat, IV, 74:

constabat auctam

ei

(Seiano)

arrogantiam foedum

propatulo servitium spectanti"

pro constabat legendum esse constat

mox

demonstrare cona-

bor, idque argumento, ut mihi quidem videtur, certissimo.

Ut appareat astute caHide fraudulenter egisse

mendaciisque usum Tiberium, cum omnia sic ageret loquereA.

I,

turque

7.

tamquam

neque omnino

si

de se imperatore neque cogitaret ipse

cogitari posset, haec profert Tacitus:

Ceterum defuncto Augusto signum

praetoriis cohortibus

::

164
ut imperator dederat." Defuncto Augusto

quae hic narrantur, quibusque una haec

ergone cetera omniaj

res opponitur^ vivo

Immo vero ad idem

tempus cuncta pertinent, cum aut iam exspiravisset Augustus
etiamtum validoque Augusto facta sunt?

aut in articulo mortis esset.

manifestissimum

vel

illud

De
est

iis,

quae proxime praecedunt,

de honoribus parentis con-

sulturum, neque abscedere a corpore

idque

unum ex

pubHcis

muneribus usurpare." Post illam corporis commemorationem

continuo

sed defuncto Augusto

pergere;

sic

ineptum vix iam dicere

sit

locus,

o.pus.

Sed

in

integrum

ante defuncto vocula vix, ahave in

si

e. q. s."

quam

restituitur

eandem

senten-

tiam inseritur.

A.

I.

Discordes

22.

Pannoniae milites iam

aHa turbu-

et

lenta fecerunt multa et carcere effracto desertores

rerumque

damnatos Hberaverunt. Inde eorum unus, ante

capitaHum

Blaesi legati tribunal aHevatus umeris, sic declamare incipit

Vos quidem

tum

his innocentibus et miserrimis

reddidistis; sed quis fratri

reddit?

quem missum ad

meo

lucem

et spiri-

vitam, quis fratrem mihi

vos a Germanico exercitu de com-

munibus commodis, nocte proxima iugulavit per gladiatores

suos,

quos

exitium miHtum habet atque armat."

in

Potestne hic verbi iugulavit omitti subiectum?

sed

ut

omnia

sint perspicua,

utque

id

Non

opinor,

quod sequitur:

re-

sponde, Blaese, ubi cadaver abieceris," et quo referatur habeat

et

suam

iste.

sibi

Facile

locum vulgo

obtineat acerbitatem, legendum censeo iugulavit

excidere

pronomen iHud

hic provocatur,

plerumque enim
eo nihil esse (A.

id omittitur
II,

potuit.

Nam

eum ego integrum

unde appareat ....

ad quem

hic afferam
praesidii in

70)

^Simul missi a Pisone incusabantur ut vaHtudinis adversa

,

rimantes.

accepta.

Ea Germanico haud minus ira quam per metum

Si Hmen obsideretur, si effundendus spiritus sub

i65
oculis

inimicorum

quid deinde miserrimae coniugi, quid

foret,

eventurum? Lenta videri

infantibus liberis

veneficia, festinare

et urgere, ut provinciam, ut legiones solus habeat."

Neque hoc negligendum eum,

popellum alloquatur,

qui

homines quos accusat, longe aham esse

digito monstrare

eius

orationem, qui solus secum de adversariis suis cogitat.

De Germanicarum legionum

32.

I.

seditione et alia et haec

narrantur

Repente lymphati
dunt

Prostratos

gladiis

destrictis

centuriones inva-

verberibus mulcant, sexageni singulos,

numerum centurionum adaequarent

ut

in

tum convulsos

tosque et partim exanimos ante vallum aut in

lania-

amnem Rhenum

proiciunt."

Ad

sexageni singulos haec annotat Nipperdeius

Die

Soldaten

geschah,

was den einzelnen von ihnen

betrachten,

dem Korper an einem

wie

Teile, so als allen ins-

gesamt gethan. Wie also 60 centurionen die Legion schlugen,

von 60 Soldaten geschlagen,

wird jetzt jeder Centurio

so

um

dasselbe fiihlen zu lassen, was bisher die Legion

jeden

gefuhlt hat."

Et probat
miHtibus

ista

sagacitatem

Furneaux. At ego vix credo tantam

fuisse

illis

ut

sapientissimum

admoniti statim perspicerent.

Non

militum consilium non

illud

An

clara voce latine ea declamaret,

annotatione?

in

doctrinam, aut tantam in centurionibus

praeco aliquis adstabat qui

quae

in

Nipperdeii leguntur

opinor. lure ergo miseret centurionum, qui

convellantur, lanientur, partim exanimes proiciantur et ne hoc

quidem, haud leve profecto, mortis habeant solatium quod

symbolice" se

vapulare

desudavit Nipperdeius:
ut

id,

quod

adaequarent

ille

ullo

nulla

voluit,

modo

sentiant.

Sed

frustra,

enim doctrinae

verbis

ut

vis

ut

opinor,

tanta est

numerum centurionum

possit extorqueri.

Reddamus, censeo,

i66
qui hic nos ludibrio habet;

ista sciolo,

bunt,

aptissima

erunt et

naturae

ipsi

tum enim quae

rei,

quae

spondebunt: cuiusque centuriae milites cuncti

resta-

traditur, re-

suum

in

sibi

involant centurionem, quod satis accurate, simulque facunde

et

Nam

verbis sexageni singulos significatur.

graviter,

quae

porro Nipperdeius observat

Wie

und

gegeben

Soldat

Streiche jeder

viel

gleichgiltig,

brauchen deshalb nicht

es

hat,

ist

dabei

Centurionen

alle

durch die Schlage getotet zu werden"

risum movent. Quis enim
errorem,

Taciti

credat

sarciri

istis

de quo pag. 120 egimus?

immanem

An

laniandi et convellendi vim imminui credamus

illum

verborum

sic

Paulo post haec apud Tacitum legimus:

Cassius Chaerea,

posteros adeptus,

mox

stantes et armatos ferro

Adverbia mox

caede C. Caesaris memoriam apud

tum adulescens
et

viam

tum

et

patefecit."
se opposita efficiunt ut

inter

dubitem quin pro adeptus legendum

A.

I,

34.

sit

non

adepturus.

Sed Germanicus quanto summae spei propior,

tanto impensius pro Tiberio

civitates in

animi ferox, inter ob-

seque proximos et Belgarum

niti

verba eius adegit."

Sic est in codice, in margine annotatur: Sequanos. Nipper-

deius edidit: Sequanos proximas et

e. q. s."

quae

lectio nihil

habet quo se commendet. Hoc requiritur: Germanicus, ut

quantocius Tiberium imperatorem a se agnosci ostenderet, et
ipse statim in
in

vicinia

ipsa verba

nomen

in

quidam prensa manu

iniit,

quoscunque

idem sacramentum adegit." Sed

non praesto. Deinde

Postquam vallum
digitos, ut

eius dedit iusiurandum, et

habebat miHtes

sic

narrare pergit Tacitus

dissoni questus audiri coepere; et

eius per

speciem exosculandi inseruerunt

vacua dentibus ora contingeret."

Corrupta haec esse certo scio

salva

enim Latinitate verba

prensa manu inseruerunt digitos non possunt quidquam aliud

167

quam hocce absurdissimum

significare

manum

prehenderunt atque huic inseruerunt

Quid tamen
I,

milites

siios digitos."

non video.

scripserit Tacitus

cum prope ab eo

61. Germanicus,

Germanici

legiones fuerant profligatae et reliquiae

loco abesset, ubi Vari

earum insepultae

iacere

dicebantur, mihtibus ducique solvere iusta cupiebat:

Praemisso Caecina, ut occulta saltuum scrutaretur pontes-

que

et aggeres

umido paludum

et fallacibus

campis imponeret,

incedunt maestos locos visuque ac memoria deformis. Prima

Vari castra lato ambitu et dimensis principiis trium legionum

manus ostentabant."

tribus integris legionibus ea castra structa esse milites,

cum

accesserant,

illud

verbum, de quo

et

de quibus

res,

soli

p.

17),

partes.

post

(paulo

intelligebant

cf.

omnes eorum

tantae

modi

statim

tantus erat

eorum ambitus

Sed absurdum

ocuH idonei sunt

testes,

est

et*

metatoribus exhibere negotia.

quod

et

dimensis principiis

ambitu

dictum

est.

datione

in

Locum haud

ad

eius-

inteUigendas

promere perticas
lato

sequitur

admodum

Accedit

incongrue

dubie corruptum lenissima emen-

integrum restituere potes. Legendum enim est

De

immensus usu Taciteo

cf.

Granium Marcellum unum eiusmodi crimen

in

immensis principiis.

adiectivi

quae scripta sunt pag. 155.

I,

In

74.

senatu profertur ut irae suae imperare non possit Tiberius.

Sed lepida Cn. Pisonis interrogatione confutatur:

quantoque incautius
absolvi

De

reum criminibus

efferverat,

structura non ambigo,

tur locus

opponitur.

ubi eo

paenitentia

patiens tuHt

maiestatis."

modo quo

quamquam nuHus

e Tacito affer-

hic positivus aHquis

comparativo

Sed ipsum iHud paenitentia patiens sensu cassum

Neque

Tacitum

esse

mihi pro certo constat.

ipse

codex perspicue demonstrat. In Medicei enim imagine

phototypica,

quam

egregie

ita

scripsisse

conficiendam curavit Sythoffius,

i68

vox paenitentia ultima quidetn

noster,

civis

non ad finem

enim lacuna,

lineae percurrit: sequitur

evanidae quaedam etiam nunc conspiciuntur

qua

in

Equidem

literae.

mihi propior vel pronior agnoscere videor, sed literas

ibi

est lineae, sed

et o

apparere etiam

lacunae

bulo

spatium

paenitentiae propior

nemo

Atque

negabit.

impletur.

fere

(vel protiior),

alterutro voca-

Scripsit

ergo Tacitus

sed qui codicem scripsit,

vel substantivi paenitentia sono, vel alia causa aliqua, in er-

rorem inductus novam lineam ab adiectivo patiens ordiebatur.

Deinde, ratus paenitentia patiens sincerae
huic

aptum

loco

esse,

illud

supervacuum delere conatus

A.

II,

vocabula suspecta

lam

sint,

tamquam

est.

hic

pauca quaedam

accuratc totius narrationis decursus est

inimicitiae intcr

Germanicum

Pisonem

et

sunt gravesque contumelias provocarunt. Piso abire e

ortae

eum adversa Germanici

provincia statuit, sed retinet

Reficitur

quam

iratus per lictores Piso disturbat.

narrantur

valetudo.

Germanicus, exsultat gaudio Antiochensium plebs,

illum Germanici

siHis

Latinitatis atque

(vel pronior)

Ut bene teneatur cur mihi

69.

observandus.

rem

propior

morbum, quo

Tum
si

(i.

iam excitatam aliquam de Pisonis

suspicionem consentaneum

est)

e.

post prio-

vera sunt quae hic

nefariis con-

Piso

Seleuciam digreditur, opperiens aegritudinem, quae rursum

Germanico acciderat,"
Hactenus omnia optime procedunt: sequentia videamus:

^Saevam vim morbi augebat persuasio veneni a Pisone

accepti."

Hoccine bene ad ceteram narrationem quadrat, vel

hoc primum videamus
respondet?

num
de

se

sibi

Non

ipsi

rei,

de qua

agitur,

nam

opinor. Si quis aeger pro certo credit vene-

datum, aHamve ob causam persuasum

actum

naturae

esse, irriti sunt

medicorum conatus,

sibi

aut,

habet
si

iam

169
recreatur aeger, multo lentius illud

fit

difficiliusque

optima quaeque de eorum arte sperat. Sed

nam

opinione non augetur,

illa

sicubi

vis

vox

illa

quam

morbi

si

tristi

legitur, prae-

sertim addito adiectivo saeva, de primo morbi impetu cogita-

Praeterea

mus.

edocere legentes saevam vim

prius

tum addere quid eam

fuisse,

unam

duas hasce res in

morbi

auxerit etiam, praestat

contrahere sententiolam.

sine causa suspicio mihi nata est scripsisse

Non

quam
ergo

Tacitum: ,saeva

morbi augebat persuasionem veneni a Pisone accepti."

vis

Hoc multo melius cum praecedentibus concinit: iam antea

venenum sibi a Pisone datum et ipse crediderat Germanicus
ct amicis dixerat; tum vero ipsa morbi ea erat vehementia
quae paulo antea, recreato iam Germanico,

ut

opinio

in

praesentia elanguerat,

ista,

nova

egregie nunc sequentia annectantur, quae,

lectio, vix

ac

solo

carmina

devotiones

et

persuasio

illa

erutae

tradita retinetur

si

quidquam quo referantur habent:

parietibus

Et vide quam

resurgeret.

vi

et reperiebantur

humanorum corporum

e. q. s."

i,

reliquiae,

iamque adeo invaluerat

e.

certa sceleris conquirerentur indicia,

ut

mox-

que revera inventa ea sunt.

^j. Silanus

III.

rum

fuerit

illud

quoque

crimen Tacitus non dubitat: addit saevitiam

eius in eo iudido patuisse.

legcntes
et alia

repetundarum ex Asia accusatur; quin ve-

misereat

rei

commemorans

eorumque
et

Et tamen dat operam ut

Tiberium

in

ira

moveatur,

haec

non temperante Tiberio, quin premeret voce vultu,

quod
dere

ipse

eo,

creberrime interrogabat, neque refellere aut elu-

dabatur,

ac

saepe

etiam confitendum

erat,

ne frustra

quaesivisset."

Quanta
docus

satis

tseverior

fuerit

Taciti

in

Tiberium iniquitas vel unus hic

superque declarat.

quam opus

Nam

erat, at res ei erat

fuerit Tiberius hic

cum

paulo

provinciae carnifice,

quod genus hominum semper optimus quisque princeps

vissimis

modo, ad confessionem compellebat,

quod verum non

gra-

Et quod eum, quocunque tandem

poenis.

affecit

nihil ille confitebatur,

Sed hoc nunc mitto. In ipsa Taciti

esset.

verba vitium irrepsisse opinor. Est enim locus eiusmodi ut

enumerentur notenturque quaecunque

non quae

Ergo pro

aHi.

tam erant crebrae

Tiberii rogationes, ut respondendi spatium

Etiam propter sequens

reo non esset.

videtur nostra

ipse Tiberius,

fecerit

legendum censeo dabat:

dabatiir

Gravissimum vero hoc quod,

emendatio.

modo

dabatur retinetur, frustra quis quo

Formarum

facultatem quaerimus.

quaesivisset necessaria
si

illam Silano ademerit

quales sunt dabat et dabatur

perpetua est in codicibus confusio. Et ne dubites quin necessaria

emendatio

aspice quae continuo sequuntur:

sit,

saepe etiam confitendum erat ne frustra quaesivisset"

si

ac

iam

aliqua quaestio ita a Tiberio enuntiabatur ut ekidendi facultas

id
quaedam esset, uti tamen illa reus non poterat, quin
ridiculum redderet interrogantem.
quod maxime vitandum

A. IV,

6.

Primos Tiberii annos

Tacitus et hoc quod

Mandabat
miHtiae,

artes

inteUigerem vel

Quid enim

vel

ut constaret

hic

non habet vim Graecae

Non

spectando,

ut

claritudinem
constaret

satis

fuisse."

Ultima non inteUigo

.

maiorum,

nobiHtatem

domi

non aHos potiores

nominibus laudat

honores

iUustres

et aHis

esse.

Hcet Taciti verba

1'vx,

rei

ut constet
est

fuisse

Coniunctio

sed idem valet quod

sic interpretari ut hic

jit

uo-ts.

evadat sensus:

hoc Tiberius spectabat ut aequales scirent nuHos potiores

fuisse,

quibus honores mandaret";

uno vocabulo

satis

eum

facile

enim cum addiderit Tacitus,

opinionem, ad

quam

post

nam

si

quis ita verteret,

erroris convinceremus.

Hoc

diserte declarat se stiam proferre

aHquam deHberationem

pervenerit.

Quapropter pro constaret legendum ceriseo

hac re considerata pro certo affirmare ausim

dicat Tacitus:

non

ut hoc

constet,

alios potiores fuisse."

Commemorata abiecta
Tiberium Seianumque, cum relicta

Simili vitio hic locus (IV, 74) laborat.

illa

adulatione qua senatus

urbem accederent,

sua insula aliquanto propius ad

sit

prose-

cutus, haec adduntur:

auctam

constabat

Satis

ei

arrogantiam foedum

illud

in

propatulo servitium spectanti."

Non, ut opinor, Romanorum qui Tiberii Seianique tempore

quoddam refertur; iure enim nostro

rogaremus, quomodo illorum hominum communis ista opinio
Tacito innotescere potuerit, certe ab eo nunc rem ahquam
vixerunt,

hic

narratum

iri

iudicium

exspectaremus, quae documento esset iam

oHm

omnia me

eam

fere

lunt,

quid ipse censeat Tacitus hic exponit, vel potius quid

apud

plerosqiie

civium fuisse sententiam. Sed,

historicos,

spexit, invenerit.

Ergo

quorum

satis constat

libros

nisi

de hac aetate

fal-

in-

legendum.

Ut ineptam fabellam de veneno ab ipso Tiberio

refutet (Seiani nempe fraude non solum
pellectum Lygdum Hbertum ut venenum Druso pararet sed
A. IV,

Druso

II.

filio

tradito

etiam Tiberio persuasum fiHum

ei

nefarias struere insidias,

Tiberium ergo poculum, quod ut vitaret monitus

tum

accepisse ipsique fiHo

et aHis utitur

ebibendum

argumentis Tacitus

et

dedisse,

esset, obla-

rumor

ferebat)

hoc:

Quin potius ministrum veneni excruciaret, auctorem exquireret, insita

denique etiam

adversum unicum

et

in

extraneos cunctatione et mora

nuHius ante

flagitii

Utique post compertum inserendum

compertum

uteretur?"

est filium. Sic

demum

extraneos habebit quod recte opponatur, et unicum dicere pro

unicum filium ne Latinum quidem videtur.

172

A. IV,

In

12.

quod

dissimulabat

Germanici
illis

toribus,

morte spes esset renata

iuvenis

illius

Agrippinae funestum

Seianus,

ubi videt

e
et

fuit:

mortem Drusi inultam

maerore publico

sine

Hoc ipsum

aliquem fore imperatorem.

liberis

et matri

Nam

populus gaudium suum vix

Drusi

funere

interfec-

ferox scelerum et quia

esse,

prima provenerant, volutare secum quonam modo Germanici

liberos perverteret,

Sana haec

quorum non dubia

successio."

nequeunt: ferox animi quid

esse

ferox

lingiiae et similia, sed e

modo

aptus extundi sensus poterit.

novi et

sit

vocibus ferox scelerum nullo

Ne

sermonis legibus

si

vim facimus immanem quidem, dicimusque eodem

ferox scelerum

ferox

et

niam verba ferox

audacem factum
successum
illud

sceleribus,

e.

hominem designant ipsis sceleribus

hominem qui propter priorum sceler um

iam reformidat: quod prorsus idem

nihil

est

atque

quod continuo sequitur: quia prima provenerant. At

adductus

facinus

priorum scelerum

genium

sit

illa

hic afferuntur, quibus ad

Seianus.

Eae autem sunt

et .... quid putas

huius utique

altera

"^xo

Habebimus

ferox legerimus

/(fr^;ir

cum

barum nocentium genus sponte

proveniat.

35.

successus

Ipsius, ut opinor, in-

erat Seianus, comparari poterat

A. IV,

.novum

facienda hic mentio, haec sola causa

recte iungi potest.

sima emendatione

suis

redire

proficimus, quo-

sceleribus
i.

non una sed duae causae

cum

quidquam

Cremutius

Brutum Cassiumque

Cordus,

agro, in

hoc,

si

lenis-

scelerum ferax

quo omne her-

accusatus quod

in

hbris

laudasset, vitam abstinentia finivit.

Libros eius cremandos censuerunt:

frustra,

nam

etiam nunc

vulgo leguntur:

Quo magis socordiam eorum

irridere hbet, qui praesenti

potentia credunt extingui posse etiam sequentis aevi

riam.

Nam

memo-

contra punitis ingeniis ghscit auctoritas; neque

,:

173
externi

aliud

dedecus

sibi

Intelligi

aut

reges,

atque

illis

Fiet illud
sunt,

si

saevitia

modo

aliquo

nisi

Romanorum

crudelibus opponantur

scilicet

prae

eadem

nam

Domitianus:

ceteris

saevitia

nunc documentum

cuius

saevitia,

Tiberius et postea daturi erant et

dedit

efficitur ut ex-

aut delebitur: externi reges qui

eadem

sunt, nisi

usi

gloriam peperere."

haec nequeunt,

terni reges imperatoribus

usi

eadem

qui

imperatores et

alii

(quemadmodum

rectissime

observat Furneaux) de hoc praesertim cogitat Tacitus,

eorum

socordiam,

irridet

potentia sequentis

praesenti

qui

cum

memoriam extingui posse crediderunt. Post imperatorum

Romanorum, quorum agmen claudit Domitianus, commemo-

aevi

rationem, transeundum est ad tyrannos extraneos, non iterum

redeundum ad domesticos

Nam

haudquaquam

probari

quod

reges;

aut retinetur.

si

fit,

Nipperdeii annotatio

potest

durch das trennende aut erganzt sich ein ^/^^j

satz zu externi

von

selbst."

Talia enim

si

non talem, qualem

et

Furneaux

oppositionem hic cerni contendit,

verbis qui

A. IV,
et aHis

eadem

Quodsi

doceat, qui ergo homines

sibi

uxorem a Tiberio

petit Seianus

argumentis usus et hoc

Quoniam

audiverit

Augustum

etiam de equitibus Romanis

Liviae

potest.

Nipperdeius statuunt,

saevitia usi sunt significentur.

Livillam

39.

is

et

Gegen-

sponte supplentur

nuUa non cuiusvis sententiae pars impune omitti

quis

als

quaereretur,

haberet

in

conlocanda

consultavisse,

in

filia

ita,

animo amicum

si

non

nihil

maritus

sola necessi-

tudinis gloria usurum."

Quis unquam vidit inter se respondere coniunctiones guoniani et ita?

ruptus
Scripsit
et

sit

Tam

incredibile mihi illud videtur ut quin cor-

locus non dubitem. Et faciUime corrumpi potuit.

enim me iudice Tacitus non quoniam verum quomodo,

nullus

est

error proclivior

quam quo

in

qm

(quoniam)

174
abit

qm

editur:

(quomodo).

Conferatur A.

VI,

nunc recte

ubi

6,

quid scribam vobis, patres conscripti, aut qiwmodo

scribam, aut quid omnino non scribam

e. q. s.",

at in codice

pro quomodo legitur quando.

A. IV, 45. In Hispania agrestis quidam:

praetorem provinciae

Pisonem, pace incuriosum, ex

L.

improviso in itinere adortus uno vulnere in mortem

In mortem
protulit
cula,

lum

affecit."

quae unquam barbaries tam scabram

affecit:

orationem? Quantocius Tacitum hac purgemus ma-

pro

legendo

affecit

hic locus ex

mortem

stragis in

monitos volo,

tionem cum

adjlixerat."

mire

Omnem

afflixit.

eodem Hbro
multis

(c.

62)

tibi

^iUi,

eximet scrupu-

quos principium

Ceterum harum rerum curiosos

rebus hanc congruere narra-

in

Sallustii illa B. C. c.

de

19,

alio

quodam

Pisone,

qui et ipse in Hispania necatus est.

A. IV,

52.

Ob

periculum Claudiae Pulchrae, sobrinae suae,

intentatum vehementius

cum

Tiberio expostulat Agrippina:

Audita haec raram occulti pectoris vocem elicuere; cor-

reptamque Graeco versu admonuit non ideo

laedi,

quia non

regnaret."

Frustra hinc ullum sensum ehcere coneris, sed nihil

lius

dum

quam aptissimum
est ideo non:

restituere sensum.

quid te laedi et iniuria

nam non

Tiberius ait non potes laedi,

hic

primariam

debet

errat

si

se

sibi

eiusmodi vocabula non conveniunt

mentem
eadem loquendi adhibetur
y.Xl

(Tf

quereris?"

praeter

ipsum

iniuria

affici

dicit

homines ad parendum

mihi hic pulcherrimi venit loci Euripidei,

natos." In

ubi

in

affici

eveniat aequi bonique

vel

laedi,

faci-

no7t ideo legen-

regnas." Tyrannidis

pronuntiat legem Tiberius:

tyrannum unusquisque quidquid

consulere

Pro

^SVTspOV

XTT X IT

00

ratio.

Clamanti Polynici:

aJCiJTTTpOi

Xiz)

fispij

^^OVC^

175

respondet Eteocles:
ovK

fyw

ix7rxiT0vf/,ir&\

'/xp tov ifAOV olxi^a-a

"^oi^ov

verbum XTrxtTsTcr&xi in me non convenit, a me

nemo quidquam reposcere i. e. suo iure poscere potest, nam
mea haec domus est." Et voluisse id Tiberium, quod ego
e.

i.

istud

dicebam,

testis Suetonius, qui sic principis

non dominaris,
rectissime

iniuriam

filiola,

interrogandi

nisi additur,

te

verba refert:

si

accipere existimas?" ubi

signum posuit Rothius: istud enim

sensu cassus locus

est.

quod quosdam opinari video:

Nunc

Tiberius rogat non,

iniuriamne vocas quod non

domina es" (nam, etiamsi verba eam admitterent

interpretationem, quod nego, ad Agrippinam confutandam
rerum

hic

minime apta
es,

sed

illa

esset) sed

alieno

civis

ullam

putare

periit,

sed

?"

fuit
a\

qui potes

tu,

quae non domina

subiecta imperio, iniuriam

te

accipere

Graecus versiculus, quo usus est Tiberius,

huiuscemodi
jC4>j

Tupocvvelc,

ci^moiv Xeyeiq tivx

58. Proficiscente in Campaniam Tiberio, mathenunquam eum rediturum vaticinabantur. Inde mox
moriturum eum quidam artis imperiti credebant et contende-

A. IV,

matici

bant etiam, quae res

ipsis fuit exitio.

Hic facultatem nanciscitur

de divinatione disputandi Tacitus; quae autem

redeunt ut omnino

arti

illi

se fidem

dicit

huc

fere

habere declaret; portendere

enim quaedam deos certis hominibus, caelestium aliorumque

signorum

torum

peritis;

et sic

sed de suo affingere multa vulgus imperi-

totam artem suspectam reddere plerisque. lam

ipsa Taciti de praesenti negotio verba consideremus

Mox
obscuris
forte

patuit breve confinium artis et

tegerentur.

Nam

in

falsi,

quam

urbem non regressurum haud

dictum: ceterorum nescii egere,

cum propinquo

aut Htore et saepe moenia urbis adsidens

compleverit."

veraque

rure

extremam senectam

1/6

urbem non regressurum Tiberium dixerant

In

.... qui

Mathematici, ut opinor, et veraces eos esse apparuit: even-

tum enim

istud vaticinium habuit (haud forte dictum).

praeterea nihil declaraverant

non possunt:
dederant,

vim

ergo nequaquam constabat utrum

intelligerent necne,

Sed

ceterorum ergo nescii recte dici

accuratam interpretationem non

sui

vaticinii

neque referebat. At

ipsi
alii

veram

de suo

eius

inter-

pretationem erant commenti, veri quidem similem (quis enim

providebat per tot annos Tiberium extra urbem moraturum?)

tamen falsam:

sed

Ergo
fuit

res
et

huc redit

patuit breve confinium artis et falsi.

sic
:

quod

effati

eventum habuit, quod

erant

mathematici verum

addiderunt homines ex

alii

fraude vel ex inscitia natum erat. Itaque non ceterorum sed

legendum:

ceteri
(i.

in

urbem non regressurum haud

forte

dictum

vera erant locuti mathematici), ceteri nescii egere

e.

finxerunt quae scire

non

(et

Haec, ut opinor, recte

possent).

inter se opponuntur.

A. IV, 62. De gravi calamitate, quae Fidenae evenerit

sic

narrare Tacitus incipit:

Coepto amphitheatro AtiHus quidam,

libertini generis,

quo

neque fundamenta per

spectaculum gladiatorum celebraret,

solidum subdidit neque firmis nexibus ligneam

compagem

superstruxit."

verbum adhiberi posse

Celebrandi

eodem sensu quo verbum

Sed nonne nunc totum

gladiatorum

celebraret"

torum

ibi fiat

sermo

est,

cum

legimus,

admodum

quo spectaculum

istud

pueriliter

aedificat alio consilio,

spectaculum

illius

hic adhibitum esse

edendi Furneaux docet, libenterque

ei assentior.

enim amphitheatrum

et

et

Quis

ut gladia-

Quid omnino, ubi de amphitheatro

usum demonstrare

fortasse

additur?

quam

attinet

De amphitheatro

de ahis cogitamus spectaculis, sed

de gladiatorum certaminibus praecipue. Ergone istud quo

spectaculum gladiatorum celebraret" e textu eiiciamus? Sic

177
nimis exilis

fit

tam parum

cur

quid

solide aedificaverit Atilius.

praeter

potuit

esse

(vel celerius),

citius

enim

narratio; deest

festinationem

Nempe

Illa

Ergo post

causa,

autem quae
qiio insere

iustam habebis narrationem et bene de-

currentem.

Sequuntur haec
Adfluxere avidi tahum, imperitante Tiberio procul voluptatibus

habiti,

propinquitatem
codice

In

effusius

debet

sensu

An

est

nunc

effusius,

propinquum

De

Quapropter non
istud effusus

ante

oculos

sermonem

At

in effusius

Lipsii

Non nego
sit

verum

eo

pro-

Romae

legentibus vix sentitur.

in effusi

equidem traditum

mutaverim. Verba ob propinquitatem

nobis

illa

municipio, quod urbi

esse

illud

quid significare

recipitur,

Sed quo referenda

posse.

illud

effusus.

maiore studio simm.?

ximitas loci frustra quaero.

sit

omnis aetas ob

secus,

sed

plerumque

ardentius,

adhiberi

muliebre

loci efifusius."

non

quod

ac

virile

ponunt plebem

Romanam

in

loci effusi

vicinum

ruentem oppidum.

Maxime miserandi
ruina

illa

erant,

qui

laceri

sed tamen vivi in

iacebant:

qui per diem visu, per

noctem ululatibus

et

gemitu con-

iuges aut liberos noscebant."

Pro noscebant legendum esse poscebant

quem morte

meus,
eius

in

Mnemosyne

(1894)

vehementerque illam emendationem probavit Vlietius

dixi,

pectus

Postea

in

nobis ereptum lugemus quotquot candidum

amavimus

Ritteri

et

editione

mentem. Haud temere ergo

ingenii
vidi

acumen admirati sumus.

iam Nevio idem venisse

in

illud/^i-^^f^^^w/etiamnunc defendo,

cum

praesertim quae contra sunt allata infirmissima videan-

tur.

Primo aspectu traditae

lectioni

quod apud Plinium Ep. VI, 20

narratione haec habes:

auxilium ferre videtur

legitur, ubi in simiHs cladis

178

coniuges vocibus requirebant vocibus nos-

liberos, alii

alii

quod

citabant," sed ibi requirebant eius verbi implet partes,

apud Tacitum
recte

reponendum

est

dicitur, at ululatibus et

gemitu noscebant absurdum est

Quodsi quis eo confugiat ut dicat etiam

semper.

eritque

[poscebant) et vocibus noscitare

eorum, qui dira clade audita accurrerunt, ululatus

exstitisse,

in

quam durum ingratumque

sententia

ut

structa,

ita

haec

illud sit
alia

est,

gemitus

et

observet quod
primi

ratio

est

ablativi visu, alia insequentium ululatibus et gemitu.

A. IV

c.

6j

incipit:

sic

At Caesar dedicatis per Campaniam

edicto

templis,

quamquam

ne quis quietem eius inrumperet, concur-

monuisset,

susque oppidanorum disposito milite prohiberentur

Pro inrumperet Heraeus legendum esse

vidit interrumperet,

necessariamque eam esse emendationem patet.

vulgatam

demonstrant

exemplo quam

afifert

ridicule

Nam

quae ad

Furneaux

ahquis

insigni

decipi

specie

Sunt enim haec

possit.

H.

defendendam

lectionem

e. q. s."

I,

82

(de

agitur

praetorianis

Othone suo

nimis pro

sollicitis)

Militum impetus ne foribus quidem Palatii coercitus, quo-

minus convivium inrumperet."

De
extra

militibus
Palatii

accurrentibus,

fores

coercitis

verbum quam irrumpendi

impetum

facientibus,

ne potuit quidem aliud

illud.

Ergone etiam otium

aegre

poni

alicuius

recte irrumpi dicitur?

H. IV,

Festus legionis in Africa legatus,

50.

dudum

per-

niciem Pisoni molitus, ubi tandem facultatem facinoris perpetrandi nactus est:
equites in

necem

adhuc coeptae
Docere

lucis

Pisonis mittit.

domum

huiuscemodi

loci

Illi

raptim vecti, obscuro

proconsulis inrumpunt."

editorem

poterant

ubi

recte

179

verbum ponatur, ubi

irriunpendi

A. V,
teritum

6.

quam

Refertur oratib quaedam,

ex

aliquis

eius

iam

amicis,

tantummodo ultima pars

superest,

qua

possit.

supremum

in

Eius orationis

habuit.

in

ferri

post Seiani in-

ipse

et

domi ad amicos

adductus discrimen,

modo

nullo

et

alia

et

haec

leguntur:

Versa

rum

fortuna et

est

adsciverat

Quo

iure et

frustra

quaero,

Seianum),

(sc.

cum

dedecora fovere,

sibi ignoscit

quem

ceteri,

per

scelere insectantur."

quo sensu Tiberius hic

neque

intelligo

De

opponantur.

ceteri inter se

quidem, qui collegam et gene-

ille

sibi ignoscere dicatur

quo modo nunc Tiberius

ceteris

autem

illis

et

quid dicitur

Graviter incusantur quod mortuo Seiano insultent in iudicia

adducentes

familiares

aHquando Seiani

eius

gratia

cognatosque,

floruerint.

De

cum

ipsi

his ergo

iamiam morituro gravis pronuntiatur sententia.

vero,

omnis

iUius

perfidiae

auctore,

recte in tali contextu dici potest

gravius esse eius scelus

De
enim

Tiberio ergo

silet,

esse.

De

De

Tiberio

quid dicitur, vel quid

Nihil, ut opinor, nisi

quam quod

hoc

verbis notari possit."

non quod timeat eum, ad mortem

est paratus, sed quia intelligit hic

tium disertius

quoque

ab homine

ceteris

omni oratione

silen-

iudicat ipse, Tiberium suis

ipsum cogitationibus suaeque conscientiae damnandum rehnquit.

Hoc habebimus,

si

pro

ignoscit

Tiberius de se ipse viderit, factum

modo

legerimus

suum

consideret et quo-

defendi illud excusarique possit quaerat

A. VI,

9.

Vistilius praetorius

levem

ignoscat:

non inveniet."

et fortasse fictam

ob

causam.
Convictu principis prohibitus,
|temptavisset,
|miti rescripto,

obligat

cum

senili

manu ferrum

venas; precatusque per codicillos, im-

venas resolvit."

i8o
Obligat venas

venas

Sicine

resolvit.

unquam ullum

scrip-

torem Latinum, ne dicam Tacitum, nugatum esse credamus?

Puerorum elementa discentium sermo

verbum, nullo obiecto addito, cum
obiecti

quod

fungi

vice

Ut

nihil sit

num quidquam

possit,

hic requiratur

iste est.

Et precandi

in vicinia

quod

significare potest

locus simul et lacer et inepta laborans

abundantia, sanaretur, iam ante undecim annos (Mnem. 1894)

hanc proposui lectionem

....

obligat

venas,

'):

precatusque per codicillos veniam

immiti responso resolvit"

neque nunc me eius poenitet.

A. VI,

15.

Tiberius neptibus suis maritos legit L. Cassium

M. Vicinium, quorutn

et

Calibus,

hic,

utpote nobili genere ortus et

municipio florentissimo et elegantiarum pleno,

in

natus, mitis erat ingenio et

comptae facundiae. Cassius nobis

sic describitur

Romae

Cassius, plebeii

severa

et

industria

generis,

disciplina

patris

verum

eductus,

antiqui honoratique,

facilitate saepius

quam

commendabatur."

In vocabulo saepius haeret Nipperdeius, quod recte ^voplus

At hoc quidem

poni posse non credit.

facile fero,

sed tota

sententia vehementer mihi displicet. Quis enim de adolescente,

quem modo
iri

legerit.y^t;^r^educatum, paulo post

exspectet facilitate

eum commendatum

paterna severitas effectum habuit

plane

adolescens,

cuius

quem ergo
At hic fuit

plane

ingenium"

1)

quod

Quam

aliter

mitis ingenio.
et

fuerit in

in textu scripsit

diversae
fuisse

Ergo

faciHtas",

commemoratum
Mirum ergo

esse

Quid quod opponitur

ei

fuerint origo educatioque,

moratum

sit

consentaneum.

hic inter se opponuntur, mite

quae vox prorsus idem

significat.

hoc loco scribendo negligens librarius vel inde apparet

ol>

legatu\ in margine est obligavit.

i8i

Credamusne unquam Tacitum

tam

fuisse vel

potius

eum

modo

sic

Equidem crediderim
de suo adfinxisse mores, dum-

alteri adolescenti

quae

nancisceretur

opponerentur,

quam

hunc

in

reponendum censeam,

rarms

medicina

et

in

inter

se

cum

Nipperdeio//?/i- pro

i-^a;^/^^^-

Non tamen

ut contrarium exspectem.

eiusmodi aliquid pro saepius legendum coniicio;

vel

saepius

eleganterque

recte

posse opinor, quod ab omni parte

restitui

probandum, Tacitoque dignissimum

litate

incidisse vitiosae orationis sco-

pulum. Ergo tantum abest ut

leniore

componendo disponendoque

in

negligentem vel infelicem

sedem

indiistria

quam

facilitate

inter se

Vocabula enim faci-

sit.

mutare iubeo: industria

commendabatur." Hoc

hunc locum conveniat

eleganter educatus, non

alter

tam

non

ille

est

erat

quod unice

quidem tam

urbanus erat

mitis, lenis,

immo

vero simplicitate sua plebeia identidem peccabatofifendebatque;

sed illud vitium industria, saepe probata, facile compensabat.

Nunc

omnia disposita

recte

et inter se opposita sunt.

Prae-

terea nunc denique saepius non solum ferri potest, sed quidquid

pro eo reposueris, totum locum corruperis.

A. VI,

obviam

Creditorum avaritiae

i6.

ierit

rumque creberrima

et

seditionum discordia-

eoque cohibebatur antiquis quoque

causa,

minus corruptis moribus."

Ut ahquis

his

sermonis leges,
sit

quomodo

Tiberius narraturus, sic Tacitus incipit

Sane vetus urbi faenebre malum

et

et crudehtati

positum,

diserteque

et

insit

ita est

ne

sensus,

quidem sententia

Hanc

aegreque vel aliud adverbium

quoque antiquis arduum

coercere,

A. VI,

erat

tam inveteratum
i8.

Etiam

in

id

quod vetant

accipiendum ut pro cohibendum erat

sic

enuntiata.

cohibebatur,

habebis,
in

si

nascitur elegant^r

pro

eoque

legeris

eandem sententiam moribus

:

negotium foenoris incommoda

illud

malum

erat.

Pompeiam Macrinam exiHum

statuitur.

l82

maritum Argolicum, socerum Laconem,

cuius

Achaeorum, Caesar

quoque,

afflixerat: pater

e primoribus

inlustris

eques

cum damnatio instaret, se ipsi

interfecere. Datum erat crimini, quod Theophanem Mytilenaeum, proavum eorum, Cn. Magnus inter intimos habuisset,
Romanus, ac

frater praetorius,

quodque defuncto Theophani

caelestes honores Graeca adulatio

tribuerat."

Habuisset

Hanccine feramus modorum

tribiierat.

varie-

tatem cum de duabus agatur rebus, quae aeque certae

utraque

Immo

tribueret

lege,

An

historiae veritati consultum erit.

tum

desiisse

in

magno habere

centum

qui ante

A. VI,

fere

22. Satis

sint

sermonis puritati et

et

sic

credamus Graecos iam

Theophanem

illum

honore,

annos ipsorum prospexisset Hbertati

longam de divinatione disputationem, quam

narrationi de Thrasyllo eiusque vaticiniis annectit, sic Tacitus

claudit:

Quippe a
perium

in

eiusdem ThrasylH praedictum Neronis im-

filio

tempore memorabitur, ne nunc incepto longius

abierim."
Illud ne abierini

idem quod ne

abiisse censear.

abverbium nunc:
sisse,

non potest ahter defendi quam

sive

enim

Sed ne

sic

eventum iam ea

quam primum

etiamsi

i.

e.

res

sit

accipiamus obstat

in

niinc

modum

Tacitus

habet neque mutari potest,

digrediendi

hunc locum quadrat iUud

commemorabitur"

ut

iusto longius a proposito disces-

sive in digrediendo iustum observasse

censebitur,

sic

finem

tempore"
illam

addere vellem iusto longius hoc

rem
fieret

Neque

faciat.

de Nerone

ait illud
dififero,

quam

STrsttToliGv

in

id

si

hic

autem

nolo: ,nolo nunc ab incepto longius abire." Requirjtur ergo

non abierim verum abeam, sed quoniam hoc

parum

simile

aberrem.

est,

leniore

emendatione

traditae lectioni

legendum censeo

Epimeirum ad
Constat et satis constat

Ne

legendum

dito

esse

et

constet

locos

hic

infinitivo

me temere

quis putet

omnes

cum

pagg., 136 et

coniunctivove praeteriti.

A. IV, 6 pro constaret

statuisse

A. IV, 74 constat pro constabat,

afferam, ubi

verbum

non addito adverbio

vel

146.

illud legatur, vel ad-

Aperte ergo pro mea

satis.

sententia pugnant hi

A.

I,

A. XI,
H.

I,

Constat Haterium prope a mihtibus interfectum.

13.

Satis constat eo pavore offusum Claudium.

31.

Constat potuisse conciliari animos quantulacunque

18.

parci senis (Galbae) Hberalitate.

H.

I,

H.

III,

41.

De

29.

percussore non satis constat.

Primum

irrupisse C.

Volusenum

inter

omnes

auctores constat.

H. IV, 69. Constat

cum

obstitisse Treviris

quod Vindicis motu

Virginio steterant.

Agr.

13.

Agitasse G. Caesarem de intranda Britannia satis

constat.

Agr. 41. Satis constat Domitiani quoque aures verberatas.

Dial.

16.

Quos

satis co?istat

Phihppi

et

Alexandri tempo-

ribus floruisse.

Diah

18.

Satis constat ne Ciceroni

quidem obtrectatores

defuisse.
Dial. 25.

Quos

satis constat ante c.

annos fuisse.

i84
39. Satis constat

Dial.

nium concursu

Scaurum, Milonem, Bestiam, Vati-

totius civitatis et accusatos et defensos.

Hisce praeteriti infinitivus coniunctivusve pendet a constabat

vel

constitit,

structura opus

A.

II,

constabat.

sit

sed
e

esse

mea ad

Rhoemetalcen

6^.

II,

73. Corpus,

in senatu agebatur,

demonstratum

est.)

antequam cremaretur, nudatum

immaturam Germanici mortem

qui tuni

illa

paternis consiliis adversatum

Antiochensium, praetuleritne veneficii signa parum

(li,

ut

singulos annotatione apparebit

(Cum de poena Rhescuporidis

filium eius facinori obstitisse

A.

omnium eam rationem

in foro

constitit.

deflebant, de ea

re varie tradebant.)

A.

III,

Neque

I.

(Homines, qui

satis constabat,

in litore

quid pro tempore foret.

Germanici exspectabant reHquias, du-

bitabant utrum silentio an planctu exciperent Agrippinam.)

A. XII, 17. (Zorsines rex barbarus se Romanis dedit)

magna gloria exercitus Romani, quem incruentum et victorem tridui itinere afuisse ab amne Tanai constitit. (Qui ob
successum

illum

exercitum

Romanum

laudibus efferebant,

exercitum eo tenipore, quo

cognoverunt illum

in

seditionem

venit Zorsines, tridui itinere a Tanai progressum.)

A. XII, 43. Quindecim dierum ahmenta

superfuisse constitit. (Sedato

urbi,

metu popuH, qui iamiam frumenti

inopiam fore clamitabat, cum inquireretur qui

pore rerum status, apparuit minime

A. XIII,
fuisse
rant

sum

16.

Agrippinae

constiterit.

is

(Britannico

quomodo factum iHud

erat

vanum

fuisset

illum

eo tem-

mQXwm fuisse^

pavor emicuit, ut ignaram

interfecto,

esset rogarent,

Agrippinam ignaram fuisse

A. XIII,

non ampHus

35. Satis constitit fuisse in

cum

qui adfue-

omnibus persua-

sceleris.)

eo exercitu veteranos,

cum ad

qui non stationem,

non vigiHas

inissent.

exercitum venisset,

inquisitione

habita cogfiovit a decessore

suo omnia acta

summa

negligentia.)

(Corbulo,

i85

A. XIV,

Ne-

Satis constitit exstitisse proditorem. (Inter

4.

nemo

ronis

conscios

esset

consilium

dubitabat quin ad Agrippinam delatum

itinere

in

maritimo eius perdendae,

et

sic

factuni esse ut sella Baias perveheretur).

XIV,

A.

Ad

33.

septuaginta

quae memoravi,

iis,

nicipia

XV,

ignem

horreis

cecidisse).

inicerent.

(Cum de

illa

coniuratione gravius auribus Neronis

(Qui praesentes Neronis vultum contem-

constitit.

poterant

Paeti rebus

intellectum. est

fuisse castra sua dedere hostibus.)

ei

6^. Nihil in

accidisse

esse

apparuit tot milia

consiHum quoddam militare habebatur,

minime opus

plari

inito

Obsessis adeo suppeditavisse rem frumentariam

16.

ut

constitit,

gestis

sociorum,

et

(Cum postea muRomanis visebantur,

quae barbari diruerant, a

illa,

corporum numero
A. XV,

civium

milia

locis cecidisse constitit.

declararunt

eum

graviter

tribuni verbis

illis

commotum).

XVI,
aditus
stitit,

dum

equitum,

plerosque

Constitit

5.

per angustias

ingruentem multitudinem enituntur

et

nempe

inter

eos, qui clades illa

obtritos.

quomodo

{Con-

facta esset

quaerebant, causas eius fuisse angustos aditus et nimiam

multitudinem).

Denique

H.

III,

Vespasiani

principatum

Graece dicendum

Ergo XII
IV, 74)
traditas

75

loci

sit

constiterit,

ante

decus domus penes Sabinum erat,"

TrtxvTsq

by.ohoyviTsixv &v.

egregie emendationes

confirmant,
tueatur.

^quod inter omnes

XIII

nihil

Supersunt duo

meas (A. IV, 6

habent quod lectiones

in

Agricola

et
ibi

quos aeque

eodem modo
quomodo noctem

ac A. IV, 6 et IV, 74 corruptos censeo; atque

sanandos.

Alter est

c.

38.

Victi Britanni

egerint vividis describitur coloribus:

trahere

vulneratos,

vocare integros,

deserere

domos

ac

per iram ultro incendere, ehgere latebras et statim relinquere

i86

vicem

miscere in

dein

consilia,

separare; aliquando frangi

aspectu pignorum suorum, saepius concitari."

Satisque constabat saevisse
ros,

de

tamquam

misererentur."

hominibus, qui

effecerint

postea

quosdam

locum

Sed

illi

cladis

non

c.

fuissent

illud

haud

refert quid ipse efficiat e ruconstat.

43. Satis constabat lecto testamento Agricolae

laetatum (Domitianum).
tur

libe-

sermo

est

inspicientes

enim qui

moribus quos ipse acceperit. Lege ergo satisque

Alter

sequitur:

coniuges ac

Hic, ut opinor,

corporum habitu;

dubie tradidisset Tacitus.

in

Tum

narrataeque sunt,

i.

e.

ego

ex
niinc

iis

rebus quae mihi narran-

efficio."

Habebimus hoc

si

constat legerimus.

Sunt ergo 29 toto opere Taciteo

bat, constitit legatur.

Eorum quatuor

modo sanandos clamant

XII, aliquo

loci ubi constat, consta-

esse corruptos et

modo

eodem

testantur XIII.

XV.
lam

qui nullo alio sanari

Est enim apud Tacitum

eximendis.

textu

unum alterumque indicavi locum,

modo posset quam vocabulis aliquot e

praecedenti capite

in

corruptorum,
sertim in

quibus hac medela

neque prior

proponam,

caret.

iis

locorum

quos codex Mediceus alter servavit, sed

libris,

iis

afifatim

salus debeat, prae-

afiferri

Hos nunc,

si

non omnes,

at plerosque

et

quoniam haec

ratio

plerumque videtur

FutiHs esse quibus non est tractata, retroque

Vulgus abhorret ab hac,

vel

potius

nem,

quoniam haud pauci nullam

hic agnoscunt ratio-

meram tantummodo temeritatem

sed

ordine procedam ingentemque materiem

ita

iji

levitatemque,
certa dividam

quam maxime persuadeam et, si fiieri

Atque primum de
quae dicuntur, agam indiciis, demonstraboque hic

capita, ut legentibus et

etiam voluptatis afiferam aHquid.

possit,

externis,
iUic

quae
tris

commaculatum

iis

oHm

in

etiamnunc cernamus ocuHs.

Emblematis

(Hist.
flatu in

II,

textum Taciteum,

lam

iis,

fuisse nos-

qui HbeHi mei de

Platonis textu obviis primas adspexerunt pa-

in

ginas, nota sunt ista

et

esse additamentis

margine vel inter Hneas adscripta

98)

ex Mediceo altero

mare quoque

et esi flabra aquilonis

arnm

Orientem navigantibus secundum, inde adversum erat

(Hist.

III,

20):

nandos muros in

et vineis,

machinamenti genus ad expug-

modum turrium factum

is

aggredienda urbs.

libelli citati p.

(v.

3).

Nunc

alia

non minus insignia addam

exempla.

Mediceo ergo priore A. V, 9 hoc habemus

In

tem agebatur Seiani

filiola

(ad mor-

adeo nescia)

ut crebro interrogaret, quod ob delictum et quo traheretur,

neque facturam

ultra et posse se puerilimo verbere monerit."

Errare editores,

locum

qui

mo delenda in integrum sibi

mo enim latere modo (m), quod

syllaba

restituere videantur, in

olim vocabulo verbere fuerit illustratum, antea demonstravi

Habejnus ergo

hic

nondum certam

in

rudi,

sed

cum

litera

aberrantem
textu

librario

sedem

semidocto,

annotationem,

etiam

invenerit. Si
liber

^).

quae

non ab homine

hic descriptus fuisset,

quae, e dittographia nata, nunc etiam vocabulo

/,

mo

moneri adhaeret, etiam syllaba

nosque

omissa,

fuisset

certo emblematis careremus indicio.

A.

Id solum" (Tiberii sunt verba, quibus de morte

12.

III,

Germanici

se

praestiterimus,

cogniturum

quod

natum quam aput

Haeccine

in

negat)

Germanico

in curia potius

iudices,

quam

dici,

At

re observata simul manifesto

pro Taciti verbis puerilem

Ne

se-

quemquam adhuc

semel a Tacito

{in

quatn in foro), semel a ludimagistro [aput senatum

iudices)

leges

aput

de morte eius anquiritur."

Tacito tolerari etiam, neque

observavisse bis idem hic

super

in foro,

scioli

curia potius

quam aput

tenemus Hbrarium,

venditantem annotatiunculam.

quam aput

latinum quidem istud aput senatum

iudices

(omisso adverbio potius) esse videtur.

II,

81.

Interim Piso classem haud procul operientem ad-

pugnare frustra temptavit; regressusque

semet

afflictando,

modo

singulos

i)

Mnem. XXIX

p.

280.

eum

modo

nomine ciens praemiis vocans

seditionem coeptabat, adeoque commoverat

vocans sextae signum ad

pro muris

et

ut signifer legionis

transtulerit."

i89

ma-

Sic in codice est, qui ergo spectaculum nobis exhibet

nifestum annotationis e margine in textum transgredi conantis

Cum ^nim

etiant.

in

archetypo locus

ita esset scriptus

(dabo

autem linearum primae secundaeque tantummodo extremas

partes)

signum ad eum

nomine ciens

praemiis

legionis sextae

vocans

transtulerit,

novus librarius primum post

totam annotationem, deinde

ciens

post sextae iterum alteram eius partem in textum recepit.

Vides non deesse

in

dicebam, praeclara exempla. At longe largior

messis

quam

in

Mediceo

altero

est.

A. XII,
vi

rei,

codice Mediceo priore eius

33.

militum

Sed tum astu locorum fraude prior (Caratacus),

bellum

inferior, transfert

in

Ordovicas."

Rectissime fraude seclusit Halmius, quod, olim supra astu

scriptum, in
possit.

sanae

rfienti

textus locum irrepsit, ubi

indicere bellum mihi

quid,

Simile
XIII,

eum

ferri

nullo

Qui enim istud astu locorum fraude defendunt

14.

Irata

nec

minus

quidem videntur

funestum,

evenisse

modo

etiaim,

ii

').

A.

videtur

Neroni Agrippina Brittanicum se ad impe-

rium vocaturam minatur:

Ituram
inde

cum

in castra; audiretur hinc

illo

Germanici

et exul Seneca, trunca sciHcet

debilis Burrus

professoria lingua generis

1)

Quod ad peculiarem
provisa,

et

et disertius et

istud kinc

illam substantivi asiti significationem (ars eligendi

suis militibus apti) pertinet, cf.

oportuerit,

manu

humani regimen expostulantes."

Num quidquam unquam scriptum est simul

magis perspicuum Non tamen pulcherrimum

campi

filia,

campos madentes

H. V. 17: quae provideri astu ducis

et

ipsis

gnaros, hostibus noxios," qui

quoque deleamus; nam

fraude locorum vocis astu sic adhibitae non ineptum est interpretamentum.
Sed fortasse fraude delere sufficit.
locus

admonere videtur

ut hic (A. XII, 33) locorum

190
inde intellexit ludimagister, ergoque ad inde annotavit rursus.

Et nunc

legitur inde debilis rursus

textu

in

Burrus.

Nam

Acidalii ratio, rursus delentis, a recentioribus spernitur edi-

Praeclaras profecto habebimus scriptorum latinorum

toribus.

editiones

si

amor

ineptiarum

pertinax

iste

aliquantisper

grassabitur etiam

A. XII,

Infusum delectabili

6"/.

Unice vera
bili

sprevisset,
illud

Nam cum

venenum.

cibo

exquisita

et

delecta-

Tacitus ipsum boleti

nomen

sine veri iustique

in

Nunc annotationem

luc-

alienam irrepat sedem, non

domini detrimento.

Sed Corbuloni plus molis adversus ignaviam

35.

quam

locutione delectabili cibo usus esset,

tantem etiam cernimus, ut

militum

boleto venenum."

infusum

supra lineam adpinxit sciolus.

A. XIII,

ci

ratio est Orellii sic legentis

contra perfidiam hostium erat.

transmotae legiones, pace longa segnes, nlunia

Quippe Syria

Romanorum

aegerrime tolerabant."

Quae deinceps legimus:

citu veteranos, qui

satis constitit fuisse in

non stationem, non

eo exer-

vigilias inissent e. q.

lectione, quam proposuit

Romanorum neque restituitur
Taciti manus (inepte enim istud Romanorum abundat), neque
Equidem Tacitum scripsisse censeo
patefit mendi origo.

s."

Sed

cuncta castra spectant.

Nipperdeius, munia castrorum

munia castrorum,
Syros

et

Romanos

annotationem
castrorum

adscripsisse

sic in

inter

textum

se

autem sciolum, qui putaret

hic

opponi, Romanorum, eamque

irrepsisse ut

genuinum vocabulum

interiret.

Audis etiam magistelli vocem stridulam

in hisce

(XIV, 51):

(praecedit narratio de Burri morte) civitati grande desiderium

eius mansit per

memoriam

virtutis et alterius

segnem innocen-

tiam, alterius flagrantissima flagitia adulteria."

Hic tamen editores obtemperant Orellio adulteria

quo vocabulo recte quidem quid

delenti,

sibi illud jlagitia velit illu-

191

sed

stratur,
in

modum

sermo Taciteus, atque adeo Latinus, absurdum

corrumpitur.

Atque admonet me
vox

pueriliter in

hic locus

pessumdat. Alter est

tronum suum ad

22.

I,

fortiter

aulam Neronis

regnorum

duorum

in Historiis, ubi

eadem

textum inserta Tacite^e orationis splendorem

Agitur de Othonis Hbertis pa-

agendum

incitantibus

matrimonia ceterasque

et luxus, adulteria

libidines avido talium,

si

auderet, ut sua ostentantes,

quiescenti ut aHena exprobarabant."

Quis apud Tacitum istam

ullo sententiae
teria,

matrimonia) significetur

imperium
voles,

sermonis ubertatem, qua sine

fert

emohimento eadem

res binis

Hoc

auHci

Minus etiam ferendum quod

proaviam

volunt

si

ad

poteris."
altero loco legitur IV, 55:

Sabinum super insitam vanitatem

cendebat,

isti

muHerum, quamcunque

nobihssirnarum

veneris,

uxorem habere

vocabuHs [adul-

falsae stirpis gloria in-

suam divo luHo per GaHias beHanti

corpore atque adulterio placuisse."

Admodum

opinor,

placuisse

primus

delectatum esse Tacitum flosculo

insulsam

sed

eum

spoHavit

annotationem

isto

corpore

egregio ornamento, qui

atque

adulterio

in

textum

recepit.

A. XVI, 2. De thesauro
Neronem edocet:
Igitur

spectata,

Nero,

non

a se invento

non

auctoris,

homo quidam vanus

ipsius

negotii fide satis

nec missis, per quos nosceret, an vera afiferrentur,

auget ultro rumorem,"

Hic magisteHus, ut structuram missis per quos discipuHs

expHcaret, absurdum et a se inventum substantivum visoribus
in

margine adscripsit, quod postea

monis

barbarie

etiam

prodit

in

textum receptum

sciolum.

Quodsi

nunc apud

Tacitum legeretur missis exploratoribus qui noscerent"

eiusmodi aHquid,

non deessent

viri docti,

ser-

vel

qui anxie obsta-

192

quominus

rent,

H.

salutantium trepidum, sellae

mucronibus rapiunt
gantur,

')

eximeremus.
Ibi tres et

festinanter impositum strictis

totidem ferme milites

plerique

conscientia,

alii

textu

sub aedem Saturni pergit.

consalutatum imperatorem ac paucitate

speculatores

viginti

exploratoribus

istud

(Otho)

27.

I,

adgre-

in itinere

miraculo,

pars clamore

et

gladiis, pars silentio."

Frustra desudarunt
et

gaudiis vel

et

qui

critici,

pro

coniecerint

et gladiis

gaudio. Est enim gladiis annotatio adscripta

vocabulo mucronibus, quae

in

alienam aberravit sedem, ibique

coniunctione et praecedentibus verbis est agglutinata.

H. ni,

dam

19.

aliis usi

Per tenebras noctis urbem

milites

esse

Cremonam

quidam ex Flaviano clamant

argumentis

hoc

et

lucem operiantur, iam pacem, iam preces,

si

diripien-

exercitu, et

et pro la-

bore ac vulneribus clementiam et gloriam, inania, laturos,

opes Cremonensium

sed

in sinu

praefectorum legatorumque

fore."

Quam
referant
si

egregie

dicta

haec sint,

quam

praeclare

militum

mentem, praedae inhiantium ducibu^que invidentium,

quis semel senserit, non feret ultra adiacentem his insul-

sissimam magistelli,

qui,

sono, annotatiunculam

ut ita dicam, ipso vocis se prodit

expugnatae urbis praedam ad

deditae ad duces pertinere"

H. IV.

22. CiviHs castra

milites,

^).

Romanorum

oppugriat

Spem obpugnantium augebat ampHtudo

valli,

quod duabus

legionibus situm vix quinque miha armatorum [Romanorum]

tuebantur."

Ineptum
1)
ratio,

2)

Ante

istud

Romanorum non

est in codicibus deterio-

sellae in codice legitur coniunctio et^

quam,

ut totius loci constaret

ego exemi.

Rem

verissimam apertissimamque primus mortalium perspexit

annos discipulum habui carissimum.

M. Leopold, quem ante pauco

v.

d.

H.

193
ribus."

ex

non

Descripti

aliquo

liabebat,

scripsimus
est

in

ergo

apographo

et

parte

aut

in

illi

sunt

quod

non ex ipso Mediceo, sed

vocabulum

margine scriptum.

Nipperdeii observatio
III

editionis,

quam

a.

p.

illud
Cff.

omnino

aut

quae

VIII

c.

IV praefationis, quae

MDCCCLXXIV

in

lucem

emisit.

13

XVI.
ergo apparet eo utrumque codicem

Manifesto

laborare morbo, de quo nunc agimus;

oculis

tantum non manibus tenemus librariorum

nes,

saepe insulsissimas,

in

ii

quos

loci,

non videmus quidem, sed audimus

6i.

I,

Campum,

Sed vix

ubi

sic

corruptos

et ipsa sana

nemur mente. Confidenter iam, qui ex

praecipui, hocce proponemus capite.
Ann.

et

errores, annotatio-

textum transferentium.

minorem habent persuadendi vim

esse

Mediceum

cernimus

isto

admo-

genere

sunt

Varianae interierunt legiones,

Germanicus contemplatur:
Et cladis eius superstites, pugnam aut vincula elapsi

primum
dextera mortem in-

referebant hic cecidisse legatos, ilHc raptas aquilas:

ubi

vulnus Varo adactum, ubi infehci

venerit."

Nunc

ipsi

singultus

spexerint,

huic adesse demonstrationi nobis videmur, audimus

hominum, rem
paucis

magistrum suam

At

verbis
his

tristissimam,

quam

stridula

I,

78. Edixit Tiberius et

Imparem

ludi-

voce intermiscere doctrinam.

in codice post infelici dextera legimus

Ann.

suis oculis ad-

exponentium, neque patimur

oneri rempublicam,

suo ictu!

et

hoc

aha

et

nisi

vicesimo mihtiae anno

veterani dimitterentur. Ita proximae seditionis male consulta

abolita in posterum."

Quae illa proximae seditionis male consulta fuerint, nemo

tam est infirma memoria, quin noverit etiam. Capite enim

195
19 in narratione de tumultuantibus Pannonicis legionibus haec

legimus

Acclamavere

(milites), ut filius Blaesi

tribunus legatione ea

fungeretur, peteretque militibus missionem ab sedecim annis."

Et capite

36, ubi agitur

de discordibus Germanici militibus

Placitum, ut epistolae nomine principis scriberentur, mis-

sionem dari vicena stipendia meritis; exauctorari, qui sena dena

fecissent."

Cum

contemptu ergo abiicimus quae nostro capite verbis

male consulta annectuntur

quibus sedecim stipendiorum finem

Quis enim non sentit absurdissimo sermone

expresserant."

sedecim stipendiorum finem expressisse milites

taverant et

etiam

ut

missio

A.

II,

animos

quod nunc

post sedecim

demum

qui flagi-

docemur) impetraverant
honesta daretur militiae

stipendia

esse,

non

12.

Instante proelio Germanicus explorandos militum

ratus,

neque tribunis centurionibusque, neque

amicisque fidem se habere posse

quam

dici,

Quis non intelHgit male consulta ducum

militum

(id

intelligit,

libertis

utpote qui laetiora

veriora referre soleant, in contione vero etiam ignavis-

simos pugnandi
assistit

amorem

simulare.

Quid ergo

facit?

Vesperi

tabernaculis seque a mihtibus certatim laudari proe-

liumque tah duce expeti audit. Illam autem explorandi rationem

elegerat, quia

persuasum

sibi

habebat:

cum secreti et incustoditi spem

metum proferrent."
Quando autem id fiebat? Nempe inter coenam et pocula. Res
penitus noscendas mentes

aut

ipsa clamat et sequens narratio clare demonstrat.

opus

disertis id hic significare verbis;

quae nunc post

iis

Minime ergo

vero verbis significare,

incustoditi in textu leguntur: inter militares

cibos" absurdissimum

est.

Suspicor autem militares

Et locus

oHm

et

sermo arguunt sciolum.

ad mentes, inter

sententiae vocabula fuisse adscriptum.

cibos

ad ultima

196

A.

28 (De causa Drusi Libonis agitur)

II,

Celebre inter accusatores Tironis ingenium erat avidumque

famae malae."
Probus, haud dubie,

homo

fuit et

calumniatorum inimicus,

qui istud malae in margine adscripserit

sed boni elegantisque

sermonis naturam ignorabat, qui putarit unquam

avidum

recte dici posse

A.

nialae famae.

30 (Ex eadem narratione)

II,

Negante
placuit

quemquam

reo,

adgnoscentes servos per tormenta interrogari

et quia vetere senatusconsulto quaestio in

caput domini

prohibebatur, callidus et novi iuris repertor Tiberius raancipari

singulos actori

pubHco

iubet."

perspicuum Tiberii consilium hisce

Satisne

putemus ipsum Tacitum

scilicet ut in

reretur"

Libonem ex

54. Clarii Apollinis

et ferebatur"

(sc.

maturum exitum

Ad

sermone

verbis,

an

sic illud illustrasse:

servis salvo senatus consulto quae-

Verba iam a Mendoza proscripta etiam ab editoribus

Tacito est quod indignemur.

vindicari
II,

magistelli

fit

oraculum adit Germanicus:

sacerdos dei) Germanico per ambages

cecinisse."

per ambages annotavit aliquis ut mos

oraculis,

quae

verba nunc Taciti commaculant sermonem.

III, 2.

Italiae,

Appropinquante Agrippina cum Germanici cineribus

Drusus Tiberii

filius

Tarracinam progressus

est

cum

Claudio fratre liberisque

Germanici."

Quis

rei

ignarus non putet Drusi hic fratrem dici Claudium

Quis non sentit hic aut

tissime

vim

Germanici

fieri

An

credamus salva

liberis et fratre

Claudio"

fratre

liberisque Germanici"

fratre

liberisque

fratris addidit.

Germanici",

dici

latinitate pro

scripsit

margine

aliquis

in

cum

posse cum Claudio

Immo, Tacitus
sed

aut sermonis legibus aper-

ipsi veritati

cum
nomen

197

Paulo post

(III,

qui factum

3)

sit

ut de singulari

quodam

ob mortem Germanici Antoniae matris luctu nihil traderetur

ab auctoribus varie disputat Tacitus; postremo hanc profert
coniecturam:
Facilius crediderim Tiberio et Augustae cohibitam, ut par

maeror

matris exemplo

et

quoque

avia

et patruus attineri

viderentur".

Quis ex his non plane

illis

diebus domi mansisse

intelligit
?

Tiberium quoque

Quis seinepta

et

Liviam

illud doceri patiatur

annotatiuncula: qui domo non excedebant, quae nunc inter Taciti

verba legitur?

A. IV, 49. Sabinus Thraecum castellum quoddam ab omni

inclusum tenet,

parte

ita

omni malorum genere miseri

ut

homines vexentur:
sed nihil aeque

quam

fatigabat,

sitis

cum

ingens multitudo

bellatorum, imbellium uno rehquo fonte uterentur; simulque

armenta, ut mos barbaris, iuxta clausa, egestate pabuli exani-

mari

adiacere

corpora hominum, quos vulnera, quos

sitis

peremerat; pollui cuncta sanie odore contactu."

Non

dubito quin verum viderit Ritterus, qui verba ut mos

barbaris proscripsit

barbarorum mores
redacti, fecerint

feratur
libri

prorsus aliena hinc ista sunt, non enim

hic describuntur, sed quid tunc,

cum summo

cognatum emblema

II

ad incitas

suo incommodo, narratur. Con-

ut

mos

oraculis

quod

e capite 54

exemimus.

A. V,

10.

Falsum Drusum persequens Poppaeus Sabinus:

Toronaeum

Euboeam

et

Thermaeumque

Piraeum, dein

sinum

praefestinans

mox

Corinthiense Htus angustiasque

Isthmi evadit."

Eundemne, qui sic sine ullo loci indicio Thermaeum Toronaeumque sinum, qui tamen fortasse legentium vulgo parum
noti

esse

insulam",

potuerunt,

reHquerit,

ad Euboeam Aegaei maris

ad Piraeum Atticae orae" adscripsisse putemus?

198

Quae partim inepte sunt enuntiata, partim nihil legentibus

Non minus absurdum stupidumque emblema sustulit

prosunt.

VI,

Nipperdeius e verbis: post exustum

12

[sociali

bello]

Capitolium."

A. VI, 24.

morte

De

Germanici

tristissima dirissimaque Drusi,

filii,

haec narrantur:

et alia et

Etiam sua verba centurio saevitiae plena, tamquam egregium, vocesque deficientis adiecerat, quis primo [ahenationem

mentis simulans] quasi per dementiam funesta Tiberio, mox,

ubi exspes

vitae

fuit,

meditatas compositasque diras impre-

cabatur."

Hic tamen editores morem gerunt Bahrdtio absurdum ver-

borum quasi per dementiam interpretamentum

Sed

ipso narrationis initio

in

includi iubenti.

additamentum deprehendimus

non minus importunum:

Drusus deinde exstinguitur, cum se miserandis alimentis,

[mandendo

Unde

nonum ad diem

tomento]

e cubili

istud habeat sciolus nescio, perturbatum atque cor-

ruptum ab eo sermonem Taciteum certo

scio.

Sed ex hoc quoque genere multo plura nobis

Mediceus
XI,

At Claudius matrimonii

Prorsus sensu
;

nam quod

sine

ignarus

munia

et

certatim docti commentatores, aHus alium

quod

iUi

Tacitus scripsit

incidisset,

sui

matrimonii sui ignarus mihi

esse

I,

ad culpam ignarus",

Omittunt enim
ibi

exempla

e. q. s."

vacuum

describens, huc afferunt H.

usque

affert

alter:

13.

censoria usurpans

constat

detinuisset."

in

49: amicorum Hbertorumque

in

eo loco praesidii

eo vel primarium

est,

amicorum Hbertorumque, ubi

reprehensione patiens,

ad culpam ignarus",

nihil

si

maH

nam

est.

sic

in

bonos

forent,

usque

ita ut fere nihil hi loci inter se

habeant

commune genitivi amicorum libertorumque a patietis magis

quam ab ignarus dependent, cum ignarus vero arte iungendum
:

199

Et quae

mali forent.

si

verba niatri-

ratio intercedat inter

monii sui ignarus et munia censoria usurpans prorsus

Nihili

latet.

enim

est

qiiadam ironia,

sortis

ignarus

ipse

dius,

demum

quod

qualem

uxorem;

habeat

hunc locum conveniret,

in

me

commenti sunt de
quod censoris munere fungatur Claudocti

viri

si

quod tum

id

de Claudio

ibi

narra-

retur censoria gravitate matrimonii sanctimoniam defendente.

At theatralem ab eo correptam
matrimonii alicuius ignarum

possumus non cogitare de

licentiam legimus.

Tacitus

fuisse

ipse

credidit

MessaHnaeque

Silii

quas non per risum iocumque

legentibus

et

nuptiis,

sed veras sincerasque

fictas

cum

conatus. Res nobis hic est

Claudium legimus, npn

fuisse
illis

lam cum

persuadere

est

annotatione, eaque corrupta:

margine enim ad vocem ignarus explicandam olim appic-

in

tum
est

matrimonii

fuit

ut

Silii

Silii,

nasceretur

idque
sui.

in

ita

textum translatum

Praeclarum huic coniecturae

subsidium praebet ultimorum capitis XII verborum

quam codex

postremo,

editur:

lectio,

exhibet. Ibi nunc recte e Puteolani emendatione

velut

translata

iam fortuna,

servi liberti

paratus principis apud adulterum visebantur", in codice esse:

supra scripto filium" Nipperdeius

y^alterum

Nipperdei error hic deprehenditur

'),

adscripsit

adiectivum

conatus

est.

ignarus

Adiectivi

habemus exemplum A.
tus fuit

ad alterum vel ad

(nam hoc quidem vitium quando natum

tenebris latet)

post

sed aut

aut Hbrarius in descri-

benda annotatione leve commisit vitium

adulterum

refert,

aHquis Silium, atque

verbis

ignarus
I,

6:

matrimonii
absolute"

primum

sit

in

idem paulo

Silii

positi

iUustrare

egregium

facinus novi principa-

Postumi Agrippae caedes; quem ignarum inermumque

quamvis firmatus animo centurio aegre confecit."

l) Inspecta codicis

imagine pholotypica apparuit mihi revera supra alterum

scriplum esse aliquid unde multo potius Siliu/n

efficias

quam

filium.

200
In ipsa de

sissimam

illis Silii

scioli

Messalinaeque nuptiis" narratione

deprehendimus annotationem. Tacitus

insul-

scripsit:

urgeri praela, fluere lacus; et feminae pellibus accinctae ad-

sultabant; ipsa crine fluxo, thyrsum quatiens, iuxtaque Silius

hedera vinctus, gerere cothurnos, iacere caput, strepente circum

procaci choro" elegantissima brevitate id reticens quod quivis

quorum deorum homi-

non plane indoctus sponte

coniiciat:

numque

chorus sint functi partibus.

sciolus,

Messalina,

Silius,

cetera

omnia

silentio praetermittens,

ad

unum

At
iilud

feminae pellibus accinctae annotavit: ut sacrificantes vel

in-

sanientes Bacchae," quae verba inepta, stupida, absurda, nunc

nobis pro Taciteis venditantur!

XI,

34.

Appropinquantem ad urbem Claudium Narcissus

aHique in MessaHnam instigant, ipsa precibus, amicis aHegandis,

Hberis

offerendis

maritum mitigare studet;

omnes

Narcissus amoHtur:

Vibidiam depeHere nequivit, quin multa cum invidia

gitaret

ne indefensa uxor exitio daretur.

principem
iret

et

fore

diluendi

Igitur

facultatem

criminis

fla-

auditurum
respondit:

interim et sacra capesseret."

Virginem Vestalem

Vibidiam

fuisse

c.

32 cognovimus, et

haecce legentes statim recordamur. Quid ergo iUo facias qui

primus huc e margine transtulerit

vocem virgo ?
A. XII,

22.

Nil

odii

vidi ineptius.

Verbis non opus est ut pueriH additamento

Hberetur Tacitus

Atrox

equidem unquam

et post interini posuerit

scripsit

Agrippina

enim
et

LoHiae infensa... moHtur crimen

et accusatorem, qui obiceret Chaldaeos,

interrogatumque Apol-

Hnis Clarii simulacrum super nuptiis imperatoris"

sed in codice post Chaldaeos legitur etiam magos.

Non minus ineptum est quod XIII, 10 exemit Nipperdeius:

Quamquam censuissent patres, ut principium anni inciperet
mense Decembri, quo ortus

erat

Nero,

veterem

reHgio-

20I

nem

kalendarum

Illud

lanuariarum

tamen denuo

in

anno]

[inchoando

retinuit."

textum reduxit Furneaux; equidem

potius kalendarum lanuariarum

quoque deleverim.

Non, ut opinor, tam imperitos antiquitatum lectores

finxit

sibi

Tacitus ut XIII, 43

Repertique accusatores direptos socios,

cum

Suillius pro-

vinciam Asiam regeret, ac peculatum detulerunt"

ad peculatum adscriberet publicae pecuniae", quae verba

nunc

in textu leguntur.

Ex eodem
de

Neronis

genere annotationem invenimus XIII, 51. Agitur

consiliis,

quibus

peregrinosque

cives

oneribus

levavit

Temperata apud transmarinas provincias frumenti

tio;

et

sulavec-

ne censibus negotiatorum naves ascriberentur

tumque pro
Verba

penderent] constitutum."

illis

inclusa

non solum plane sunt supervacua, admodum

enim perspicua sunt quae

locutionem

[tribu-

vocabulis

scripsit Tacitus,

pervulgatis

neque exquisitam

corrumpunt,

sed

totam

sententiae structuram pessumdant.

A. XIV,

8.

Salva iam ad villam suam Agrippina. pervenit,

sed simul adsunt Anicetus militesque, qui ubi

vi irruperunt,

Agrippina
^respicit

turione

Anicetum Trierarcho Herculeio

classiario,

comitatum:

ac,

si

et Obarito, cen-

ad visendum venisset,

refotam nuntiaret, sin facinus patraturus,

nihil

se

de fiHo

credere."

Praeclare hic omnia sunt enuntiata estque sermo et Tacito

dignissimus et

muHere primaria: non

vult

diram rem suo

nomine, ergo verecunde eam verbis nihil se de

credere" significat. At inutiHa T-acito et consilium et

appellare
filio

sua fuerunt;

textum annotatione manunc simplicitate dicta sunt omnia. Sed

nos istud non imperatum parricidium, quod nunc elegantiam
ars

gistelli,

rusticana

translata eniip in

202

verborum

nihil se de filio credere, quibus adhaeret, pessumdat,

auctori suo reddimus.

A. XIV,

tamen

Tarentum

27. Veterani

et

Antium

adscripti

non

infrequentiae locorum subvenere, dilapsis pluribus in

provincias, in quibus stipendia expleverant

neque alendis

suscipiendis

domos

orbas

sueti

liberis

neque coniugiis

relin-

quebant."

Risum movet quod

tamquam

\x\.zo6\ZQ,'^Q^\.orbas\Q^\\MX\ sine posteris,

unquam quisquam

si

posteros suos conspiciat domive

relinquat

A. XIV,
Britanniae

35.

Icenorum

Boudicca,

Romanorum

de

civitates

regina,

et

apud

alia

crudelitate conqueritur

et haec:

Eo provectas Romanorum

non corpora,

ut

cupiditates,

ne senectam quidem aut virginitatem impollutam reHnquant."

Facessat

hinc

importunum

istud 7ion corpora,

quod

nulla

ratione defendi, nullis argutiis excusari potest,

A. XV,

omina

tristia et alia fiunt

et

Parthis inchoaturo,

hoc

magis insigni prodigio, quia hostis

militum arsere,

Pila

cum

Paeto, iamiam bellum

7.

missilibus teUs decertat."

Indignus profecto qui Tacitum legat

etiam quis

sit

hostis ille;

tamen

is

est,

qui hic requirit

cum

in codice,

detrimento legitur: quia Parthus hostis

nitatis

A. XV,

23.

natam

sibi

accepit

Memmio Regulo

et

ipsius Latie. q. s."

Verginio Rufo consulibus

ex Poppaea filiam Nero ultra mortale gaudium

Locus puerperio

[colonia]

Antium

fuit,

ubi ipse

generatus erat."

Suam

sibi

tium,

qui

cupit

quo

habeat doctrinam magistellus,

quidem non
iure fuerit

quam
A. XV, 25.

propter

ille

sit

adversis

oppidum,

in

nam nemo

legen-

Musis natus, hic

quo nata

sit

Neronis

scire
fiha,

tantopere exsultaverit.

Bello

cum

Parthis gerendo

tandem aliquando

203

sed

profecerat

nihil

postquam

Corbulo,

praeficitur

Paetus

summum

in

multa

diu

molitus

discrimen rem adduxerat.

Id hisce verbis Tacitus enuntiat

Et Corbulo militum atque hostium tot per annos gnarus

gerendae

ne

praeficitur,

rei

cuius

inscitia

alterius

rursus

peccaretur."

Non

poterat senatus consilium elegantius vel magis perspicue

At.

in

Paeti piguerat,

in

significari.

venustius

textu adhaeret pannus absurdissimus qiiia

quibus verbis
ne cuius

verbis

quod non multo

inest,

ni-hil

alterius inscitia

rursus peccaretur
qui

praeterea sciolum ista redolent,

declaretur;

scribendo ne ineptissima quidem evitare potuerit

A. XV,
scripsisse

nam

Nunquam adducar

40.

quippe

in

quod de
sermo

iste

regiones quattuordecim

ut

sic,

Horatii codicibus ad C. S. vs. 7

nimus:

Roma

sic fere

Tacitus

legatur:

cum

Roma

quippe

XV,

est

Tacitus,

mutationem
l)

fuit

ut

est."

Sed

scripsit

quippe

in

regiones

quattuordecim

Roma

dividitur,

e. q. s.".

Imperante

cometes visus

in

dividitur" ita est conglutinata, ut nunc

in regiones

47. Sidus cometes, sanguine

expiatum."

afferam,

septem reHquis pauca tectorum vestigia

quibus verbis annotatio

quarum quattuor
A.

scholiorum

Regionum enim quattuor integrae manebant;

quattuordecim

est

plerumque annotatum inve-

septem collibus constituta

in

tres solo tenus deiectae,

supererant,"

risus erupisset,

unum

exemplis

multis

vitia.

Roma dividitur,"

in

tam nota edoceretur etiam. Et

re

Latine

credam ipsum Tacitum

nemo non aequalium

scripsisset,

si

ut

in

regis

Cff. praeclari Statii

ilHc

semper Neroni

Nerone semel tantummodo antehac

A. XIV,

et

illustri

22.

Sed

in

universum hic locutus

tamquam
eandem rem

de quo vulgi opinio est

portendat"
versus Th.

I,

'),

et

utrobique

705, ubi sic aliquis Apollinem alloquitur:

Tu

doctus iniquas

Parcarum praenosse manus fatumque quod

ultra est

204

nam

significavit:

vulgi

cunque cometes

unum alterumque virum

de medio

dignissimam

textum

quem

prae ceteris metuit,

Sed observationem Tacito

primus annotationem Neroni

Tacitum,

qui

nescirent

sibi

lectores

credamus

Serione

17,

eiusmodi

Mela

nobilem,

efficere ut, quoties-

tunc imperium tenet

qui

intelligitur.

qui

corrupit,

is

in

recepit.

XVI,

A.

sponte

tollat,

opinionem

illam

aspectus,

sit

quid

esset

iis

hominibus

procuratarem esse?

grammaticus,

finxit

adquirendae pecuniae brevius

procurationes" annotavit

scripsisse

qui

iter

ad

At

verba:

credebat per

administrandis principis negotiis,"

quae verba nunc orationem Taciteam pessumdant.

Ex

Historiis haec potissimum prpfero exempla:

H.

I,

23.

De Othonis

in

Galbam coniuratione

perfida sic

narrare Tacitus incipit

Sed

sceleris cogitatio

incertum an repens: studia militum

iam pridem spe successionis aut paratu

in itinere, in

agmine,

in stationibus

facinoris afifectaverat,

vetustissimum quemque

nomine vocans ac memoria Neroniani comitatus contubernales

appellando."
Praeclare enuntiata haec sunt
adscripsit aliquis militum,

sed ad vetustissimum quemque

quod nunc

in textu legitur;

namque

hactenus ne hoc quidem ab ullo doctorum virorum observatum

videtur,

quam dura quamque

studia militum

H.

I,

52.

Sub

inepta esset repetitio in hisce

vetustissimum quemque militum."

ipsas superioris anni kalendas

Decembres

Aulus Vitellius inferiorem Germaniam ingressus, hiberna

gionum cum cura

adierat.

le-

Redditi plerisque ordines, remissa

ignominia, adlevatae notae, plura ambitione,

in quibus sordes et avaritiam

quaedam

iudicio,

Fontei Capitonis integre muta-

verat."
Et summo placitura lovi, quis

letifer

annus,

Bella quibus populis, (^uad muteitt sceptra cometae.

205
Sic Tacitus scripsit

nam quae

post Fontei Capitonis in codice

adiniendis assignandisve

leguntur:

ordinibus,"

militiae

ea

primus adscripsit, esse reddenda, pro suo acumine

sciolo, qui

dudum Nipperdeius

vox

perspexit. Vel una

militiae

auctorem

prodit.

H.

Postquam perfido

85.

I,

ademptum

imperium

Galbae

nondum tamen

quies

etiamtum civibus iam ad certum exitum

ignaris

redierat,

consilio

Otho,

transtulerat

se

in

perductam rem
Coacto vero

in

curiam senatu arduus rerum

omnium modus,

ne contumax silentium, ne suspecta libertas et privato Othoni

;

nuper nota adulatio." Verus hic Tacitus agnoscitur, praesertim

in ultimis et

privato Othoni niiper nota adulatio, quod egregia

brevitate haec significat: Otho, qui paucis diebus ante privatus

fuerat,

facile

adulationem a veritate dignoscere poterat

pote qui saepe

Taciteos hic

ut-

usus esset ipse." Ultrane feramus nervos

illa

puerili

incidi

additamento atque eadem

quod nunc cum praeclarae sententiae

interitu post

dicenti,

nuper

in

textu legitur?

H.

I,

87.

Obviam

Vitellio

cum Otho

proficisceretur

curam navium Moschus Hbertus retinebat ad observandam

honestiorum fidem."
Satis perspicua, ut opinor, haec; sed

huic duci non accidisse

eius

locum aHus

ratore,

in

copiis

quo magis appareret

AemiHo

Pacensi, ut in

praeficeretur, deinde,

mutato impe-

quod

accidit

integrum restitueretur (de iUo enim

praecedentibus haec leguntur: AemiHo

in

Pacensi, cui

proxime

ademptum

a Galba tribunatum reddiderat") annotavit aHquis immutatus,

quod tamquam

si

textum receperunt

bonae iUud
{^os\. fidem).

esset

Latinitatis,

scribae in

Exemit Muretus nostra aetate

;

fortasse existent editores qui restituant.

H.

II,

I.

Ubi Corinthi certos nuntios (Vespasianus) accepit

de interitu Galbae

e. q. s."

206

Tacitumne credamus nomini Corinthi adscripsisse Achaiae

cum lacobo

urbe," an

reddamus

sciolo

quae ad A. V, lo annotavimus.

spice

(neque magis
(H.

ista

interpretamentum

utile)

20: de Caecina agitur

II,

cedente)

ornatum

cum

Ne

dubites, in-

Non minus

in hisce

insulsum

deprehendimus

exercitu per Italiam in-

superbiam

ipsius municipia et coloniae in

trahebant, quod versicolori sagulo, bracas [barbarum tegimen]

indutus togatos alloqueretur."

Unquamne quisquam

inclusis verbis patrocinabitur

(opcroiaiv

fVT' X7rcif4,0T0V.

OXJ^hev

H.

Marcius Macer, dux Othonianus, rem bene gerit

II, 23.

sed victoria sua non abutitur

flSuspectum

id

Othonianis

fuit,

omnia ducum

facta prave

aestimantibus. Certatim, ut quisque animo ignavus, procax ore,

Annium Gallum

et

Suetonium Paulinum

et

Marium Celsum

variis criminibus incessebant."

Ad nomina

illa

adscripsit aliquis:

praefecerat,"

tamquam

sent primarii

illi

si

nam

eos quoque

cuiquam legentium

ignoti esse pos-

praeclarique duces Othoniani, ad quos cuncta,

quae proxime praecedunt, sunt referenda, de quibusque

disertis verbis

Otho

narratum

est:

I,

87

peditum equitumque copiisSueto-

nius Paulinus, Marius Celsus, Annius Gallus rectores destinati."

lam

ut opinor, nunc apparet quam ineptum istud

Et tamen puerilem istam annotationem, in textum
receptam, per longam saeculorum seriem aequo animo tulerunt
satis

quoque

viri

sit.

docti,

donec tandem aliquando Rittero, viro acutissimo,

fraus soboluit,

H.

II,

28. Praetextu utitur

turbidas amovendas.

Quod

Valens ad Batavorum cohortes

ubi ceteris militibus cognitum est,

fremere omnes orbari se vahdissimo auxiho. Ergo

querimonia
Si

et alia disputant et

provincia"

cum acerba

haec

(nam ad eam defenderidam Batavos

Valens dimiserat) urbe

et

salute

imperii

potior

sit,

istos

omnes

207
illuc

sequerentur: sin victoriae columen in Italia verteretur,

non abrumpendos ut corpori validissimos

artus."

Vocabulum paulo minus usitatum columen

utcunque

aliquis

interpretari est conatus adscribendo sanitas, sustentaculum."

Atque

istud interpretamentum,

aptum, sine

uncinis est inclusum, quibus

mox

fortasse

H.

II,

tam importunum tamque parum

nota in textu

ulla

perstitit,

tamen

ut

donec a Nipperdeio

nunc sunt mores

liberabitur.

63. Dolabella

quo crimine

perierit sic narratur:

Dolabella audita morte Othonis urbem introierat.

Id

ei

Plancius Varus praetura functus, ex intimis Dolabellae amicis,

apud Flavium Sabinum, praefectum

Sicine Latinitati

vim

faciat

urbis, obiecit."

quisquam, ut

cum

dicere velit

^Dolabellae Varus, ex intimis eius amicis, obiecit

nomen
ei

paulo ante ponere recordetur, pro

illud

tum

ponat,

proprio utatur

Certe

non

illo

pronomen

tribus vocabulis interiectis ipso iterum

fecit

nomine

Varus, ex intimis Dolabellae amicis obiecit)

[ei

tantummodo ex

sed se

.,"

Tacitus,

sed,

quod

elegantis est scriptoris,

intimis amicis scripsit,

minime dubitans quin

statim quisque intellecturus esset e Dolabellae intimis amicis

fuisse

H.

Varum.
II,

78: Recursabant animo (Vespasiani) vetera omina:

cupressus [arbor] in agris eius, conspicua altitudine, repente

prociderat

e. q. s."

Balbutientem nobis Tacitum exhibuit, qui primus istud arbor

verbis eius adiecit. Hic

quoque primus mortalium veritatem

agnovit Leopoldius meus.

H.

II,

95.

Ut

significet

quam mature novum

imperium omnia priorum regnorum

tradit Tacitus et

Nondum

illud

Vitellii

vitia contraxerit, et alia

hoc acutissima enuntiat brevitate:

quartus a victoria mensis et Asiaticus Polyclitos

Patrobios et vetera odiorum nomina aequabat."

Bene nobiscum actum fateamur quod non

in

codice

sit

Vi-

208
libertus Asiaticus Polyclitos Patrobios, Neronis libertos.'"

tellii

Nam

nunc quod solum annotavit

hunc usque diem omnes, quotquot

H.

sciolus:

ad

commaculat.

Cremonam commisso

In narratione de proelio ad

III, 23.

et alia leguntur et

Vitellii libertus,

sunt, editiones

haec

jNeutro inclinaverat fortuna donec adulta nocte luna surgens

ostenderet facies falleretque, sed Flavianis aequior a tergo;
hinc maiores

equorum virorumque umbrae,

hostium

cadebant: ViteUiani adverso lumine conlucentes

citra

et falso ictu tela

velut ex occulto iaculantibus incauti offerebantur."

Nonne, cum omnia

hic sint praestantissima,

omnibus elegantius enuntiatum videtur

tamen

ceteris

illud falso ictu tela

hostium citra cadebant? Quid enim hic vel ad perspicuitatem

venustatem desideratur

vel ad

Quid addi poterat sine summo

elegantiae periculo atque adeo pernicie

nimirum

Non

umbras

esse

opinor, sed

quod

inter

VitelHani

longae

illae

esset,

fallerentur"

umbrae

corpora

efficiebant ut de spatio,

de loco,

et

Haec

').

ictu

putabant. Hoccine voluit Tacitus?

illas

exercitus

Falso

Taciti

ubi starent hostes,

mens

fuit,

sed, qualis

error fuisset accuratius describere supersedit; rectissime,

ille

nam

praeclara nascitur descriptio.

sic

At

aliter librario

hunc usque diem

vel potius viris doctis, qui, ilH obsecuti, ad

retinuerunt

in

textu

in

corpora.

petiisse

H.

An

(post falso)

visum,

insulsam annotationem ut

bumum

ViteUianos de industria

teHs

suis

putemus?

III,

31.

Cremona expugnata

in victos

ingerebant probra, intentabant ictus";

ViteUianos victores

mox tamen

ira cessit

misericordiae et:
subiit

l)

recordatio

Egregie rem

Trpoiova-xi

AA' c

to7?
sv

illustrat Plut.

xoKsfj.toii

xsfah

iHos

viSvi

esse, qui

Pomp. 32:

STrs^af^f^ov

ysyovdTuv

nuper Bedriaci victoriae^

otl o-kixI 7ro?^v

ov Svvaejj.svoii to
Tot/?

va-a-ov^

tojv <Twi/.xTCtivsi^7rpoa-6sv

S(xa-T*ifjt.x

oKpsvTS^

avviSslv aKpi^Hf

(m^tvjv ovSsvbi; s(piKOVTO.

Dixeris hic a Plutarcho verti locum Taciteum, qualem ego proposui.

"

209
temperassent. Sed ubi Caecina praetexta lictoribusque insignis,

dimota turba,

incessit,

exarsere victores."

Putavit sciolus haec aliquando lectum

quem honorem cum maxime

possent.

iri

Annotavit ergo

gessisset Caecina efficere

quod vocabulum,

consul,

receptum, nunc ipsa sede,

quam

occupavit,

post turba enim legitur.

H.

III,

fit

urbem quoque externae

Namque

^)

et

Numquid

pergit,

si

transit,

num quidquam

se

Dum

admodum

iis

Immo

ignorarent?
est,

magistelli ista est an-

et in scribendo

parum

elegantis.

hac totius orbis nutatione fortuna imperii

ut opinor,

nemo

facili

e. q. s."

hic improbabit, de sententia

dubitabit; planissima enim sunt omnia. Verbis nequapari

innocentia agebat"

Antonium victorem iam

et

appropinquantem cum eo Antonio comparari, qui modo

provincia sua castra moverit, quivis statim

omnia corrupit

librarius,

qui

in

textum

intelligit.

illustranda

verba satisfactum

agebat legitur, ubi nuUo

modo

bello
ferri

Sed

transtulit inutilem

annotationem post Cremonam, quam adscripserat

i)

in

Primus Antonius nequaquam pari innocentia agebat,

Sermonem,

urbi

sita esset

profuturum arbitratus

satisfactum bello ratus et cetera ex

nemo
quam

clausis

hominibus se scribere putavit Tacitus, qui

notatio neque docti

III, 49.

Vitellii

inopiam ac discordiam hosti facturus.

adscriberet eodem latere sitam

H.

fracto

Africam terra marique invadere parabat,

iis

putavit,

si

ut

opis indigam fame urgeret.

qua parte orbis terrarum provincia Africa

Et

de

certior:

Eo properantius Alexandriam

subsidiis

textum

arguitur:

esset etiam Vespasianus

exercitu

annonae

in

falsi

non

_)

Aegypto cum

48. In

Cremonensis exitu

proelii

ab hominibus bar-

sua sponte e verbis praetexta lictoribusque insignis

baris, qui

ratus,
possit.

aliquis

ad

Quae nunc ante

Age, clara voce

Namque: ecquid iamque}

14

2IO
aliquis recitet ista:

agebat"

H.

nequaquam

III,

Capitolium

73.

Sabinus quid

Cremonam

ipso Capitolio

aggredientibus

dum

Vitellianis,

rerum discrimine agat dubius haeret

in tanto

inrumpunt Vitelliani

De

pari innocentia post

statim vitium sentiet.

et cuncta ferro

sermo hic

est,

flammaque miscent."

de hominibus, qui tunc

occisi sunt, in sequentibus agitur. Confudit ergo corrupitque

omnia,
est

qui

Non enim languidum solum

ferro jiammaque, sed, nisi me fallunt omnia,
sanguine.

inseruit

sanguine

ne Latinum quidem.
Ib.

Irrumpentibus

in

Capitolium

VitelHanis,

Flavii

Sa-

bini milites variis artibus dolisque salutem quaesiverunt

fuere,

qui

excepto Vitellianorum signo ultro rogitantes

audaciam pro latebra haberent."

Planissima haec;

de quo hic signo

fuit,

vel mediocriter Latine doctus

sermo dubitabit. Tamen Nipperdeio opus

sit

qui primus insulsum tolleret interpretamentum quo inter

se noscebantur ,
fuit.

nemo enim

quod ad

iUius

usque aetatem voci

Et ne hoc quidem additamento contentus

illi

adiunctum

fuit sciolus,

sed

praeterea adscripsit aliquid, quod, item in textum receptum,

maiorem etiam

ei

labem attuHt: Flaviani

semel Vitellianorum signum excepissent,

si

illi

in

milites,

cum

hostium, qui

iam expugnaverant Capitolium, inciderent aHquem, non exspectabant donec ab

ilHs

consentaneum ihud

signum rogarentur, sed

est et unice in

ultro rogitabant:

hunc casum convenit. At

absurdissime in codice legitur: ultro xo^\\.2sA.&srespondentesver

Cum

respondendi enim

verbo nuHo

modo adverbium

ultro

coniungi potest, et quod, tesseram rogati, respondent in ea re

audaciae nihil

H.

III,

mittitur in

est.

ProeHum inter Flavianos ViteHianosque comcampo Martio

83.

Aderat pugnantibus spectator populus, utque

in ludicro

certamine, hos, rursus iUos, clamore et plausu fovebat. Quoties

211
pars altera inclinasset,

domum

perfugerant,

abditos in
erui

tabernis, aut

iugularique

si

quam

expostulantes

in

parte

maiore praedae potiebantur."

Facessat hinc altera,

quod imperitus

adscripsit magister.

Oportuit saltem alterutra.

H.
illa,

III,

84.

Adoriuntur Flaviani castra Vitellianorum, qui

tamquam ultimum perfugium, summa defendunt

Eo

despe-

ratione
intentius victores, praecipuo

veterum cohortium studio,

cunctavaHdissimarumurbium excidiisreperta simuladmovent."

Hic continere se non potuit sciolus quin legentibus doctrinae
suae

documentum

urbium

daret insigne, sed quae essent cunta

illa

excidiis reperta fideliter enumeravit: testudinem tor-

menta aggeres facesque. Et haec nunc

leguntur;

cum quanto

in

medio sermone Taciteo

egregii loci detrimento vides. Inutile est

singula hic corrigere, ut fecit Ritterus, qui aggerem coniecit

pro aggeres et falces pro faces; una litura cuncta delenda sunt.

XVII.
Dubitaturum iam opinor neminem, qui haec omnia

perlegerit,

quin uterque codex Mediceus multis, iisque absurdissimis,

sit

commaculatus additamentis. Saepe ipsam magistelli audimus

voceni stridulam, doctrinam suam legentibus venditantis, neque
raro librarium in ipso transferendi negotio errantem deprehen-

dimus, quo nullum est certius

rei,

quam demonstrare

sumus, indicium. Sine ullo ergo metu,

si

qui locus corruptus

uno alteroque vocabulo eximendo sanari

cum

utemur,

sint ut ibi

praesertim vocabula

illa

potest, ea

medela

pleraque omnia eiusmodi

quoque eandem agnoscamus sciolorum importuni-

tatem, eundem scribarum errorem.

opem

scriptori

conati

ferre

perversum

est,

Nam

vocabuHs delendis

nisi

demonstrare possis

verisimile esse ea aliquando in margine vel inter lineas fuisse

appicta

hoc vero ubi constat, nuUa

probabilis

emendandi

faciemus initium, qui

tum
A.

ratio.

est vel efficacior vel

magis

Hic quoque a Mediceo priore

cum omnino

paucioribus laboret

vitiis,

huius quoque morbi non ita multa praebet exempla.

I,

5.

Paulo longior mihi hic locus exscribendus est:

Haec atque taHa agitantibus gravescere vaHtudo Augusti;

et

quidam

scelus uxoris suspectabant.

paucos ante menses Augustum

Quippe rumor

electis sociis et

Maximo Planasiam vectum ad visendum Agrippam

utrimque lacrimas

et signa caritatis,

iuvenis penatibus avi redderetur.

aperuisse,

iHam Liviae. Gnarum

spemque ex

Quod Maximum
id Caesari

incesserat,

comite uno Fabio

;'

multas iHic
eo, fore, ut

uxori Marciae

neque multo post

213
extincto

Maximo, dubium an quaesita morte

eius Marciae gemitus

'),

auditos in funere

semet incusantis, quod causa

exitii

marito

fuisset."

Videamus, qui rumor

ille

fuerit

quo nitebatur opinio de

veneno a Livia Augusto data, atque inducamus loquentem

aliquem de vulgo hominum, quorum ea
ante menses Augustus

visendum, idque
elegerat

quam maxime

omnes, qui

fuerit opinio

paucos

Planasiam vectus est ad Agrippam

in

secreto,

navi erant

^),

namque cum cura

atque in ipsa insula

unum tantum comitem habebat Fabium Maximum, qui ergo

adfuit, cum Augustus cum Agrippa loquebatur: eiusmodi
autem colloquium fuit illud, ut iamiam inter avum nepotemque
reconciliatum

iri

gratiam appareret.

Quam

rem, maximopere

celandam, Fabius uxori Marciae aperuit atque

Fabius moritur: venenum nimirum

subito

verat

Livia,

unicum testem

ut

rei

ei

Liviae.

illa

dandum

tam molestae

En

cura-

et sibi et

Tiberio suo de medio tolleret; neque hoc sine iusta suspicor

causa:

audivimus enim Marciam lamentantem, quod causa

marito

exitii fuisset.

Et nunc Augusti valitudinem gravescere

audimus: quid magis

scelus

moHtam Liviam, ne

habuisse comperisset
illo,

credibile

est

quam

perficeret id

hunc quoque

in

quod

in

animo eum

lam mortuo Augusto mortuoque

quod illam mox futuram

illa?

qui solus testis fuit colloquii,

nullum Liviae Tiberioque ab

promitteret

reconcihationem,

Agrippa

metuendum periculum,

erit

nullo negotio

ille

quoque

aut aTiberio, iam principe,

vivorum poterit eximi numero."

Eiusmodi hominum sermones, suspiciones, ratiocinationes

ex ipsa vita sumtae videntur,

et possent e Taciti

quoque verbis

facillime inteUigi, nisi tria intercederent vocabula,

i)

73.

Utique teneDdum hic quod de particula an

In

illo

sic posita

quae totam

observavimus p.

enim dubium an hic sunt omnia.

2) Sic fere accipienda arbitror verba electis consciis^ ut aliquid inter

et conscios intersit.

Hoc certum summam

secreti

curam

comitem

a Tacito significari.

214

rem perturbant

et

quam maxime reddunt obscuram: Gnarum

Nempe Maximum

id Caesari. Quid, quaeso, Caesar comperit

illam

uxori,

Liviae aperuisse" Alio verti

pronomen id

ver-

borum contextus vetat. Et quid postea ? Augustusne necandum

Fabium curavit? Ut mittam, totam narrationem ad Liviae
pertinere scelera et veneficia, quid minus e re Augusti fuit?

Poterat

ob eam causam

negotio

ipsi

consentaneum magis, maturare

nihil lucrabatur:

forte ira

si

totam rem omittere,

vel

vel,

quod

necato Fabio

ad Liviam iam permanaverat tota

res, Liviae,

motus Augustus de conscio suo tam incerto poenas

sumpsisset, omnis eximebatur dubitatio quin vera audivisset;

infestam

redditam Liviam

sibi

de Fabio et Marcia

illud

ei

gnarum

vel vitari eius insidias Fabii nece

eum

insaniisse

iure diceremus.

si

qui

deesse

aliquid

intellexerat, opinatus est

38. In narratione

I,

lariis

^)

fuit

eam

placari

nunc Augustus

Denique totum

id Caesari una litura delendum est

adscripsit,

poterat Augustus

scire

in

Taciti

si

posse

credidisset,

illud

Gnarum

margine sciolus aliquis

quam non

narrationi,

').

de tumultuantibus

in

Chaucis vexil-

haec legimus:

Quae leguntur apud Plutarchum de Garrulitate p. 508 (facio enim ibi

legendum quod dat Bernardakis vol. III p. 316 <J>oc/A|3/oc, sed <i>x(2toi;
cum codice M.) non congruere cum nostra Tacitei loci emendatione et interpretatione lubenter concedo, sed omnino Plutarchus rem hic tradit admodum
diversam ab ea, quam legimus apud Tacitum, sive proscribimus istud Gnarum
id Caesari^ sive in textu retinemus. Verum utcunque res se ea habet, primum
efEciendum ut Tacitus dicat aliquid quod bene cohaereat: tum demum eius
narratio cum aliorum narrationibus conferri potest. Idem et alibi tenendum.
Sic, ut hoc utar, si quis nostram ad H. IV c. 83 emendationem (v. pag. 38)
redargui contendat iis quae legantur apud Plutarchum De Soll. Anim. vol.
1)

non

VI

esse

p.

nam

De
deum

77, et

Plutarchus

Is.

et Os. vol. II p.

illum,

498 sqq.

(Bern.),

vetus deus Aegyptius et Sinopensis coaluerunt in

eundem deum

et esse et

hoc

de quo agitur, Serapidem esse

non

esse

Serapidem

dicere,

ei

respondeamus

dicit;

hoc

quod tamen

fit

licet,

licet

in vulgata

lectione.
2) Ceteras, quibus premeretur, difficultates

ei

unum; Tacito non

iam antea indicavimus.

.215
Duorum militum suppHcio paulum

repressi sunt. lusserat

MJ Ennius, castrorum praefectus, bono magis exemplo quam

iure. Deinde intumescente motu profugus repertusque,

id

concesso

latebrae, praesidium

postquam intutae

ab audacia mutuatur."

Dubium esse non

delendum
Primum enim postquam intutae latebrae" nihil aliud significat quam hoc: postquam se mox repertum iri intellexit,"
ineptissime ergo repertusqiie praemittitur. Deinde dux, in quem
mihtum ira exarsit, si semel est repertus (i. e. e latebris, in
potest, quin illud repertusque

sit.

quas confugit, protractus), a militibus aut statim trucidatur

aut

vincitur,

commovere

aut
se

denique

non

At Ennius

possit.

constringiturque ut

retinetur

ita

exterritis, qui obsti-

terant, raptum vexillum ad ripam vertit;" manus ergo certe

habebat liberas

sponte e latebris suis provolavit, ne

tamquam

captivus a militibus inde protraheretur.

A.

55.

I,

Postquam narravit quam bene Arminii

consiliis

Romano

prodendis meritus antea saepe de populo

fuisset

Segestes, sic Tacitus pergit:

Segestes,

quamquam consensu

discors

manebat; auctis privatim

eius

pactam rapuerat. Gener

alii

apud concordes vincula

gentis

in

bellum tractus,

quod Arminius

odiis,

invisus, inimici soceri

caritatis,

filiam

quaeque

incitamenta irrarum apud

infensos erant."

dum

inimici

soceri aut genitivos singularis aut nominativos pluralis

numeri

Sic

quod tuentur

est in codice: inimici,

alii,

esse statuunt, Nipperdeius inimicus coniecit et confidenter

posuit

in

Sed

textu.

quaquam
tamquam

intelligimus,

legimus,

etiam

statim

sive

hunc sequimur,

quorsum

illud pertineat

diversis e locis considerare.

cum

perspicimus,

socero vel
ubi

et,

acceptusque esse nequit.

omnia perspicua

fiunt

sive

illos,

eandem

haud-

hic

rem

Etenim ubi de genero

socru

eius

rem nobis

esse

gener est invisus, socer carus

Sin e textu vocabula

atque

venusta.

illa

eiicimus

Quomodo

irrepere

2l6

Duae mihi annotationes videntur ad verba

potuerint quaeris?
illa

vere Tacitea

elegantissima haec est brevitas)

(et

apud concordes vincula

quaeque

incitamenta irarum apud

caritatis,

infensos erant."

A.

56.

I,

Germanicus expeditum exercitum

incenso Mattio

in

Chattos rapit

et:

genti caput) aperta populatus vertit ad

(id

Rhenum, non auso hoste

terga abeuntium lacessere."

Sequitur etiam:

quod

illi

moris, quotiens astu magis

quam

per formidinem

cessit"

sed annotationem hanc olim fuisse ego non sine causa suspicari

mihi videor.

(haud

Nam

verba Taciteum quendam habent colorem

sed

nego),

imitator

se

pronomine

ipse

hunc locum minime quadrat, prodit

docendaque

veram

ea

re,

et praeterea

quae hinc prorsus

illam fuisse fugam,

est

non simulatam, non

quod

illi,

in

observanda

aliena.
cpo'/?ov

Etenim

sed (pv^xv

plenam perfectamque, tota narratio quam disertissime docet.

Postremo

quod

illud

illi

moris

cessit"

legens

non de

uno Germanorum populo, sed de tota Fari/iorum gente agi

putare cogeris.

A.

dum

I,

66. Caecinae milites vix e

manibus Germanorum

elapsi,

postero die exitium adfuturum persuasum sibi habent,

subito terrore perculsi ad portam

Caecina,

decumanam

plerique ruunt

comperto vanam esse formidinem, cum tamen

neque auctoritate neque precibus, ne manu quidem obsistere

aut retinere militem quiret, proiectus in limine portae miseratione

demum

Diutiusne

frigidumque
corpus

legati

demum
A.
ita

I,

clausit

viam."

feramus pulcherrimum hunc locum languidum

reddi

insulsa

eundum

erat,

magistelH

quae

annotatione ^uia per

nunc verbis

miseratione

adhaeret?
72.

De

lege

Tacitus disputat

maiestatis,

quam

reduxerat Tiberius,

217

Nomen aput
si

veteres idem, sed alia in iudicium veniebant:

quis proditione exercitum aut

male

plebem

seditionibus, denique

maiestatem populi Romani minuisset."

re gesta

zeugma

Figurae, quae

neque ego nego

dicitur, hic

nos admonent grammatici,

minuendi verbo aliud extrahi posse verbum,

quod aliquo modo exercitum" obiectum habere

quid accusativo plebem faciamus
est,

quamvis verbum

modo
tota

illud in

Certe plebem minuere

aHum sensum,

innatae significationi cognatus

enuntiatio

loci

sit,

qui

Sed

possit.

nihili

tamen aHquo

detorqueamus. Deinde

eiusmodi est ut plebs

et exercitus

non

Romani partes: etenim quocumque tandem

modo minuendi verbum flectimus vertimusque, hoc spectantes
ut tam plebs et exercitus quam maiestas recte minui dicantur,
adverbium denique certe non potest aHter accipi quam sic
videantur popuH

ut

non comprehendendi (kortom"), sed claudendi (eindeHjk")

vim habeat. Mihi luce

oHm

plebem

annotationes hominis, qui ne vocabulorum quidem,

fuisse

quae sunt proditio

hoc

haberet,

clarius videtur et exercitum et

et seditio,

docere unice

sententiam accurate cognitam

rem

studentis proditionem

esse,

quae ad exercitum, seditionem, quae ad plebem pertineret.

Reiectis e textu annotationibus

optimum verissimumque

sensum

et hi Ciceronis loci

aHa multa docent

et

164; Part. Or.

A.

52.

II,

CamiHo

fusus

XXX,
Quae

restitui

de Or.

II,

105.

hic de proeHo,

profligatusque

est,

quo Tacfarinas a Furio

narrantur e sex constant

partibus
1.

CamiHus

in

hostem duxit: modicam manum,

si

multi-

tudinem Numidarum atque Maurorum spectares."

2.

Sed

nihil

aeque

cavebatur,

quam ne beHum metu

eluderent."
3.

4.

Spe victoriae inducti sunt ut vincerentur."

Igitur

legio

cornibus locantur."

medio, leves cohortes duaeque alae

in

2l8
5.

Nec Tacfarinas pugnam detrectavit."

6.

Fusi Numidae."

Parum ergo apte

quod

habet, id

se

res

Nam,

tota est disposita narratio.

tertio est

positum loco

ut nunc

[spe victoriae

inducti sunt ut vincerentur) illam in breve spatium compre-

hendit, vel potius quid fabula doceat" nos admonet, atque

pugnam

ut quinta pars [Nec T.

efficit.

Quid vero

si

elegantissime decurrunt. Et

actis

fiunt expeditissima, et

quamquam

3.

venuste dictum

satis

quod nos proscribimus, putidum tamen

A. VI.

supervacua

spe victoriae inducti sunt ut vin-

illud

Omnia, ut opinor,

cerentur eiicimus?

id est

detrectavit) plane fiat

sapit magistrum.

Iunium Gallionem, qui censuerat, nt praetoriani

stipendiis

ius

apiscerentur in quattuordecim ordinibus

sedendi, violenter increpuit (Tiberius), velut coram rogitans,

quid

cum

illi

praemia

nisi

quos neque dicta imperatoris neque

militibus,

ab imperatore accipere par esset."

Sic est in codice

Lipsius imperatoris delet

videtur Tacitum scripsisse

nisi

difficilius

mihi verisimilius

quos neque dicta neque praemia

imperatoris accipere par esset", quod

paulo videretur

in

cum ad

intelligendum

margine annotatum esse ab im-

peratore ad structuram magis consuetam indicandam

semel ea annotatio post

pulsum imperatoris

non posse sanari

in

alienum aberrasse.

cumque

nisi in textu esset posita,

suo loco

Hoc certum

est

locum nisi uno pluribusve vocabulis reci-

dendis: nemini enim probari opinor vel Nipperdeianum nisi

e praetorio, vel

Ad

Ritterianum imperiti oratoris.

alterum nunc codicem Mediceum transeamus.

A. XI,

4.

Quo

crimine fratrum, quibus Petra cognomen,

alter perierit his-verbis traditur:

Nocturnae

Claudium

quietis

spicea

species

corona

obiecta

evinctum

tamquam

spicis

retro

vidisset

conversis,

eaque imagine gravitatem annonae dixisset."

Sic

est

in

codice.

Pro dixisset autem Rhenanus coniecit

:!

219
praedixisset, vulgoque ab editoribus ea coniectura in
recipitur.

At ego bonae

gravitatem annonae praedixit non credo,

nobis

sic

accipiendum ut

erit

textum

sinceraeque Latinitatis esse ea imagine

quia ea imagine

propter eam imaginem

sit:

sive: ea imagine motus, et

omnino totum \\\\xd ea

praedixit
languidum minimeque Taciteum videtur. Multo ergo melius,
quod proposuit Cornelissenus
eaque imagine gravitatem
:

annonae portendi praedixisset.

nimis,

Sed. hoc

ipsaque coniectura aliquanto

Rhenaniana
scripsisse

quae

illa,

opinor:

gravitatem, quod

et ipsa satis

quoque verbosum

etiam

violettitior

eamque imaginem annonae

dixisset,

deleto

vocabulum tritum, ubi de aucto

est

menti pretio agitur

quam

audax. Equidem Tacitum

(cf.

seditionem ventum").

VI,

13:

gravitate

Non solum

viderat

fru-

annonae iuxta

nocturnam eam

speciem Petra, sed etiam evulgaverat ipse (nam alioquin qui

innotescere potuit delatoribus

etiam simul
haberet.

ita erat

Etenim

si

?)

neque evulgaverat solum sed

interpretatus ut infaustissimi ominis

imago

ad annonam referenda

est,

illa

vim

Claudii spicea corona evincti

gravitatem caritatemque annonae

ea significari sponte sequitur, siquidem coronae spicae retro

conversae erant. Si narrato somnio hoc solum addidit annonae
:

imago ea

est,

et perspicue satis est locutus et id dixit

Claudius non aegre ferre non posset

tristissimae

rei

nuntium apparuisse

quod

nam cuiquam se civium

cum dolore cognoscere

cum praesertim tota res eiusmodi esset, ut facile a

malignis in ipsum posset converti instantium miseriarum culpa
A. XI, 7. Silio consule, ut delatorum cohiberet libidinem,
debebat,

de reducenda lege Cincia referente, SuilHus, Cossutianus aliique

poenam sibi hac relatione parari intelhgentes,

obsistunt. Quorum orationem sic referre Tacitus incipit

calumniatores,
acriter

Quem

illum

tanta superbia

esse ut aeternitatem famae

Usui et rebus subsidium parari, ne quis inopia
advocatorum potentibus obnoxius sit."

spe praesumat

220
Verbis

usiii

parari de patronorum

deio lubenter assentior

quod

enim

sic

agi

demum

commodis Nipper-

nanciscimur aliquid,

recte opponatur ineptae arrogantiae eorum,

si

qui elo-

quentia sua immortales se fore credunt, de qua

in

praece-

dentibus sermo
illis

cohaeret,

sua

sic

At

est.

quod

sit

nequaquam cum

ultro indicat Nipperdeius, in annotatione

und dies miisse geschehen damit nicht",

scribens:

ubi totum illud

istud ne guis

mid

dies niiisse geschehen

ab ipso Nipperdeio

de nihilo est confictum. Totum negotium, de quo hic agitur,

disputando persequamur. Fac nullam iam mercedem causarum
patronis dari. Quid sequitur

Nempe

ut

hominibus insontibus

inopibusque nullae posthac a causarum patronis exhibeantur

siquidem iniqui

molestiae,

iniuriis

pravique patroni esse

Nonne enim

obstare et veHnt et possint.

obnoxii calumniatoribus
lucri affert

At

obnoxius

sit."

mox

ulli

quod eloquentia

cives ideo

forensis

tantum

legimus ahquid, quod quo conver-

ne quis inopia advocatorum potentibus

Potentes

imperatorem vix

Nam

fiunt,

in textu

tamus plane nescimus

cabulo.

isti

neque tamen unquam deerunt probi homines, qui

desinent,

qui, quaeso, sunt? Praeter

illi

aUi

homines recte

illo

ipsum

significantur vo-

adversus alios potentes non causarum patroni

sunt adhibendi, sed ipsius est implorandum principis auxilium.

lam

satis,

ut opinor, apparet

nostro, sicut

Non

nunc

inepte disputantes loco

isti

fingantur rabulae.

ergo sine causa totum illud ne quis inopia advocatorum

potentibus obnoxius sit"

verba usui

qui

quam

in textu legitur, callidi

putaret.

Quid

et

rebus

quod

annotationem esse

scioli suspicor,

ad universos esse referenda cives

ilHs

eiectis

demum

recte

sequentia

annectuntur: neque tamen eloquentiam gratuito contingere:

omitti curas famiHares, ut quis se aHenis negotiis intendat",
i.

e.

vel sic

non (= neque tamen) posse quemquam sine magno

damno gravique
et

iactura eloquentem

fieri,

ergo

nepurum quidem

integrum esse lucrum, quod labor ferat forensis."

221

XI,

A.

Iam

26.

ad

versa,

fastidium

Messalina
incognitas

abrumpi simulationem etiam

imminentium

in

cum

profluebat,

libidines

Silius, sive fatali vecordia,

remedium

periculorum

adulteriorum

facilitate

ipsa

pericula

an

ratus,

urgebat."

Haud dubie

corruptus locus hic est; lacunosum putabat

Nipperdeius et

supplendum:

fere

sic

certae fortimae sive fatali vecordia

sive

sive an

omnem

de

ut,

ista

consilio

Silii

exhauriunt,

duo

et

Silius sive taedio in-

e. q. s."

At

languet istud

fatali vecordia et an

ratus

materiem tam bene

coniectandi

quidquid addideris, ultro locum depraves.

Quanto ergo praestat AcidaHi

ditum esse non minus

ratio sive delentis,

est verisimile

quod ad-

quam alterum colon, a

homo imperitus,

sive incipiens, excidisse. Adscripsit illud sive

qui simplicis an

A. XII,

15.

in Cotyis,

usum

ignorabat.

Mithridates Bosporanus undique collecto exercitu

Romanorum

socii,

luHus Aquila obtinebat,

externas

Eunonem,

et

qui

ipsi

regnum
Qui

irrupit.

gratias

Aorsorum

arduo societas potentiam

et in provinciam,

suis diffisi viribus:

quaesivere,

genti

missis

praesidebat

Romanam

quam
ad

legatis

Nec

').

fuit

in

adversus rebellem Mi-

thridatem ostentantibus."

Utique

societas

substantivum significare potest

Eiecto

Iterum
47

et facile fuit
in

vocabulo

illud

ad societatem adducere."

Ti

omnia ordine procedunt:

quod

est

non enim nudum

eiiciendum est;

nec

fuit in

arduo" idem

negotium."

q. e. societas

turbatum videtur A. XII,

Radamistus Pharasmanis, Hiberorum

patruo Mithridate, Armeniorum rege,

tenet, in gratiam se redire simulat,

quem

regis,

fihus,

cum

obsidione clausum

cumque eo

extra castellum,

quod obsidetur, congreditur

i)

Praesidebat ex egregia Haasii emendatione ; inepte in codxcQ praecellebat

legitur.

222

Mos

est regibus, quotiens in societatem coeant, implicare

dextras pollicesque inter se vincire nodoque praestringere."

Deleatur in

non enim

primo congressu, qui

fiunt in

ista

colloquii de societate causa habetur, sed

multaque utrimque

locutis

iam placuit

postquam congressis

societas.

Addidit

aliquis,

qui locutionem sibi inauditam societatetn coire non concoqueret.

eam habere poterat.

Radamistus, qui Armeniam occupavit

Cicerone tamen notam

A. XII,

vexat

5 I.

imperio,

ab

iratis

crudelique

civibus in sua regia circumvenitur,

sed pernicitate equi se obsidentibus subtrahit. Post variosque

casus

Hiberos ad patrium regnum pervadit."

Ut

sanaretur soloeca verborum structura, Heinsius: ad Hi-

beros patrium in regnum pervadit" proposuit; Bezzenbergerus

ad Hiberos patrium regnum

niorque Ritteri ratio totum

miraremur,

si

Sed quanto

p.".

efficacior le-

Hiberos delentis. Esset cur

illud

ad Taciti verba ad patrium regnum nunquam

istud Hiberos adscriptum fuisset.

A.

XII,

54.

Felix

Samaritarum

Ventidius Cumanus

et

Galilaeorum praefectus inter se immissis latronibus raptant

praedasque ad procuratores referunt

mox

hique primo laetari;

gliscente

pernicie

cum arma

militum interiecissent, caesi milites."

Diutiusne absurdum istum

ipso

et

vocabulorum sono

in-

sermonem feramus, an militum eiiciamus? Certe

nudo vocabulo arma ad perspicuitatem nihil deest: latrones
quamquam ne hoc quidem necessarium
isti fortasse

tolerabilem

secum habuerunt aHquid, quo vulnera facere possent;

iusta

arma non habuerunt.

A.

XII,

64:

Prodigiorum

omne genus civium mentes

perturbabat

Sed

in

praecipuo

quam temulentus

pavore

iecerat,

Agrippina,

fatale

sibi,

ut

vocem
coniugum

Claudii,
flagitia

223
dein

ferret,

metuens

puniret,

Ut horum vocabulorum
Agrippina

ponenda

distinctio

versabatur mente

sit

omnia

aliquem

tamen constet
maior,

est

supplendum. Sed

parum, hercle, venusta

in

agere et celerare statuit."

aliqua

ita

post

ratio,

ut

erat,

vel

sic structura nascitur

At eiecto
pavore tamquam

et Tacito prorsus indigna.

fiunt elegantissima, sive praecipuo

(=

ablativum absolutum" accipimus

praecipuus erat pavor), sive

cum metuens

Agr.,

cuius

iungimus.

A. XII, 65. Agrippina ergo, extremum

sibi

instare peri-

culum gnara:
Amplecti Britannicum, robur aetatis quam maturrimum

modo ad deos modo ad ipsum

precari,

tendere

manus,

adolesceret, patris inimicos depelleret, matris etiam interfectores ulcisceretur."

Num
ut

quidquam

quam primum

absurdius

est

quam puerum

adolescat? Non, ut opinor,

slvxi To 7rp^.yf/.oi callida

adhortari

sxjxoTk;

robur aetatis quam maturrimum precari testantur.

in

taii

quidquam monendo

re

tamen tam parvo spatio

indignum

scriptore

male pedem
A. XIII,
belli

in

haec

tovto

mulier ignorabat, quod et praecedentia

foret.

bis

et

incitando

eandem rem

Etiamsi

proficeretur,

significare eleganti

Facessat ergo adolesceret eo, unde

intulit.

Causa denuo inter Romanos Parthosque exorti

34.

quod

erat,

ipse Vologaeses suis copiis Tiridaten

Armeniae regnum deducere cupiebat et quod

Armenii ambigua fide utraque arma invitabant,

rum, similitudine

morum

situ terra-

Parthis propiores connubiisque per-

mixti ac libertate ignota illud magis ad servitium inclinantes."

Sic

quem

Lipsius,

Sed

codice est

illuc.

perspicue

neque,

plerique

illud

sequuntur editores,

quod gravissimum

videtur.

Non

servitia,

quod tamen

nam

in

ad servitium neque eleganter neque

est,

accurate

dictum

possunt enim hoc loco duo inter se opponi

fieret,

si

Armenii ad certum

aliqiiod

224

magis inclinare dicerentur: servi enim Parthorum

servitium

quam Romanorum fieri malle dicerentur. At Armenii cum

quod Romani cupiunt, ut regem a senatu Romano
petant, scriptori Romano non servi fieri sed plenam perfecfaciunt

tamque accipere libertatem videntur.

servos,

Romanorum

at

quod traditum
servitium.

Parthorum

amicosque

referent

iudicium.

Multis

servitia,

illuc,

Armenii

rebus

quam Romanis erant, et

Nunc non duo inter

libertate ignota

sed libertas, quae sociorum PopuH

Romani est et
rem perspexit

Parthis

magis inclinabant.

illuc

eos

ille

Ergo

dicit.

est, servandum ego censeo, at delendum ad

omnia Taciteo erunt enuntiata sermone et

Sic

Romani hominis
propiores

socios

se

opponuntur

servitium gentis, quae Parthis se adiungit. Bene

qui

adscripsit

hic

textum

recipi

ad

annotationem eius

sed

servitium,

in

non oportebat.

A. XIII, 40.

Ad

cum Armeniis procedunt

confligendum

Romani
In cornibus pedes sagittarius et cetera

manus equitum

ibat

productiore cornus in sinistro."

Pro vitiosa Medicei lectione deteriores exhibent productior

cornu in

sinistro,

Lipsius

productiore cornuum sinistro, Nipperdeius vero pro-

ductiores in

Agricola productiore cornu sinistro coniecit,

sinistro,

quae omnium

est

pessima coniectura.

Sed neque ceteras quisquam, ut opinor, probabit.

verum videtur quod dat Halmius productiore

:

lectione simul

cabulum
ut

in

quomodo

sit

margine adscriptum

dittographia

fieret:

quidam infehx cornus

cornu

sinistro,

qua

Medicei lectio patefit: voita in

sin

textum

sinistro,

est

receptum

unde

corrector

in sinistro finxit.

Corbulo secum de urbe Artaxatis petenda agitat ratus

id.

Tiridaten concessisse

illuc

Dein
iter

nata

Unice

postquam exploratores
lucem opperitur

attulere

praemissaque

longinquum

levi

regis

armatura, quae

225

muros interim ambiret oppugnationemque eminus

inciperet."^

Claudicare orationem quivis videt, sed non restituunt eam,

qui pro levi scribunt levis et a praemissaque

Quanto

colum.

omnia

ut

armatura

A.

sic

incipiunt

decurrant:

eiicit,

lucem opperitur, praemissa

levi

e. q. s."

XIII,

54.

Frisii,

Romanae

movere,

novum

Heinsius levi retinet sed que

rectius

rati

Romanos vetitos castra

quosdam vacuos occupant

duces

dicionis agros

et ut suos exercent auctoribus Verrlto et Malorige.

Tum

Dubius Avitus, accepta a Paulino provincia, minitando

vim Romanam, nisi abscederent Frisii veteres in locos aut

novam sedem a Caesare impetrarent, perpulit Verritum et
Malorigem."

Quid

certius

XIV,

A.

institutos

subitariis

visse, ne,

moris

homines novos a

Nerone

commemorabantque avorum
Pompeium
mansuram theatri sedem posuisset. Nam antea
in

gradibus
vel

solitos;

puerile istud Frisii e margine irrepsisse

Antiqui

ludos aegre ferebant,

indignationem

quod

quam

20.

si

si

et

scaena in tempus structa ludos edi

vetustiora repetas, stantem

populum specta-

consideret, theatro dies totos ignavia continuaret."

Rectissime Agricola particulam

ne,

quae

in

codice post

continuaret legitur, huc transiecit, ubi nunc est in editionibus.

Sed non
sive

cum

perfecit

emendationem;

adscripsit vir probior

raret

ferri

enim non potest

/^^-^/rc,

cum continuaret iungis. In margine

quam soliertior, metuens ne quis igno-

consideret, sive

quae ignavia hic esset intelligenda.

A. XIV,
nibus modis
gesserat,

simul

38. In Britannia

luHus Classicus procurator om-

Suetonium, qui hactenus vario eventu rem

ibi

oppugnabat:
in

urbem mandabat nullum

proeliorurti

finem ex-

pectarent, nisi succederetur Suetonio, cuius adversa pravitati

ipsius,

prospera ad fortunam ipsius referebat."

15

226
Sic est in codice

Puteolanus

pro ipsius autem

nihil pravitati

satis

audacibus coniecturis

Sirkerus imperatoris reposuerunt. Sed

reipiiblicae,

quam nuda vox

elegantius opponitur,

ipsiiis

fortuna; recte ergo Ernestus ad fortunam referebat scribendum

esse

magistelloque,

statuit,

sibi ipsius

54.

Cognito

impetratque,

petit

quo,

in

non possim, praesidium

sustinere

ultra

iuvere procuratores tuos administrari, in

strui,

nasci et alia dicit et haec

cum opes meas

peto

insidias

potentia, eloquentiae fama, praesertim

divitiis,

sibi

delatoribus

sibi

Nerone

Seneca colloquium a
gnarus e suis

periculum

margine appinxit, suum

in

reddendum.

XIV,

A.

qui

tuam fortunam

recipi."

Sic

codice

in

a prima

manu

est,

altera iube correxit et

per addidit, unde nunc plerumque iube

tuos

administrari editur.

Elegantius

rern

per procuratores

quoque eliminant, quod, proxime praecedente

supervacuum
an

utrum iube per procuratores

iube procuratores

parum

refert,

nam per

a.n\.&

sed

administrare

tuos

illud

rem

qui istud

illi

opes,

(re)

plane est

tuos administrari

legamus

(Ritterus)

propter sequens recipi verisimilius,

procuratores facile excidere potuit. lam habemus:

cum opes meas

ultra sustinere

non possim, praesidium peto:

iube per procuratores tuos administrari." Poteratne res maiore

urbanitate

non

significari

administrare

Et tamen,

poterat.

iubet

nil

aliud

aliquid

olim

Sed

perit

omne

additur simile

magistellus

istis

orationis
in

si

suos procuratores

quam dono

Ergo cum loquendi urbanitate summam

bitatem.

tradit Caesari, sed

donandi verbis, quae tamquam contu-

utitur dandi, vel

meHas accipere Nero

eas

Opes suas Seneca

iungit

artificium,

tuam fortunam

eas

accipit.

Seneca acersi

praeterea

recipi,

quibus

lectionem iube per procuratores tuos admi-

nistrari illustravit.

An

censeamus de industria haec

sic

Tacito posita esse, ut sermonis ubertatem, quo in scribendo

227
usus

Seneca, imitaretur? In

esset

modi sunt argumenta, cum

id

magno honore nunc

eius-

agitur ut lectiones traditae,

quamvis absurdae, defendantur. At ego nunquam adeo ver-

bosum
acute,

Senecam credo

fuisse

reli-

eiusdem tritum quotidianumque nomen adderet;

cum personatum Senecam

quoque

levissimis

et

tecte,

venuste significasset et legentibus intelligendam

quisset, statim

sed

cum aliquam rem

ut,

sic

loquentem audio:

impar,

curis

senex

cum opes meas

sustinere non possim, praesidium peto

ultra

iube per procuratores

Nec me in paupertatem ipse detrudam,

quorum fulgore praestringor, quod temporis
villarum curae seponitur, in animum revocabo",

tuos administrari.

sed

traditis,

hortorum aut

eum

laudo admirorque auctorem fabulae, certeque dignum

arbitror,

qui

sciolorum

nihil intelligentium

importunitate

defendatur.

A. XIV, 59. Plautum Sullamque iam exules, sed quos

summopere etiam metuendos esse ei Tigellinus persuaserat,
per percussores suos de medio sustulit Nero, scripsitque ad

senatum

literas,

quibus securitati reipubHcae a se consultum

nuntiaret

Decretae eo nomine supplicationes, utque Sulla et Plautus

senatu moverentur, gravioribus tam ludibriis
Sic

in

ut pro

codice

lam

est.

quam maHs."

a primis inde temporibus

critici,

tam aHud vocabulum reponerent, quod aptius videretur,

desudarunt: in deterioribus est tamen, Agricola iam coniecit,

Halmius tum. At
istud

qui

tam censeo

reponendum, unaque Htura delendum

utpote

adscriptum ab indocto homine

unde quam penderet non inteHigeret,

sententiolae
ipsa

nihil

acumen.

fugeret

quidem mala

(i.

e.

Hoc

fere

et

dicit

quem omne
Tacitus:

tam gravia cognitu sunt (tamque digna odio nostro

dignatione),

quam

ne

caedes iUae et crudeHtates Neronis)

et in-

scurriHs ista et abiecta senatus adulatio."

A. XV, 65. Fama

fuit

Subrium Flavum cum centurionibus...

228
destinavisse,

quoque
Quin

occisum opera Pisonis Neronem Piso

post

ut

interficeretur

imperium Senecae

tradereturque

verba Flavi vulgabantur non referre dedecori,

et

si

citharoedus demoveretur et tragoedus succederet."

Ad
duo

lectionem traditam dedecori defendendam afferuntur

de quibus tacere praestat

loci,

alter Horatii versus

enim

Plauti

est alter,

notissimus:

ille

dic quid referat intra

Naturae

viventi, iugera

finis

centum an

Mille aret?
In quo praesidii nihil esse apparet:

quoniam

lenissima dedecoris,

omnem potentiam
IX,
22:

4,

ibi

dativo

ad

unum

ipse

H.

Tacitus

I,

dixerit:

conferri pacis interfuit", Quint.

44: plurimum refert compositionis", Plin. Ep. VIII,

quisquis

exempli

Sed

homo enim

Ergo plerumque Heinsii probatur coniectura, sane

designatur.

tribus

qualiscunque,

ille,

non

nihil,

his

locis

pax,

quem

sileatur,

insignire humanitatis
cojnpositio,

insignire

plurimum

exempliim,

refert"

').

humanitas

tamquam homines cogitantur, et, quod gravius, si ad illorum

exemplum noster locus emendetur, non dedecoris, verum decoris,
sit scribendum. Unum tantummodo hactenus allatum video,
qui

plane huc conveniat: Plin. Paneg. 40: tu nihil referre

iniquitatis

existimas, exigas

constituas

ut

debeatur?"

quod deberi non

Sed quamquam

oportuerit, an

fortasse a seduHs

venatoribus pauci quidam ahi e latebris protrahentur, admodum

insohti aHquid Tacito Heinsiana obtrudi coniectura satis apparet.

(Flavus

lam sententiam

i)

Num

Totus locus
severitate,

aliquando in

parum

refert"

utrum citharoedum an tragoedum imperatorem

ait)

habeamus."

reat

consideremus

dicti

est

quidquam

Immo

vero quidquid

huiuscemodi: ut amicum a nimia in aliena

exemplum

se

poenis sumendis

quidem editurum

hic deest?

verbis,

ei

vitia deter-

coram narraturum promittit Plinius

modum

excesserit; sed

quae citavimus,

significat.

nomen

viri,

eius se ne

qui

tum

229

languidum reddes quod acre

addideris,

A. VI,

mortem

2 (Post

Tiberii

senatu

in

mordax.

fuit et

Cf.

Seiani et aliae dicebantur ab adulatoribus

sententiae

haec)

et

bona Seiani ablata

tamquam referret." A. XI,

36: sponte an coactus tam magna peccavisset, nihil referre."
H. II, 7: nec referre, Vitelhum an Othonem superstitem

aerario ut in fiscum cogerentur,

H.

fortuna faceret."

66: id solum referre, novissimum

Tacitum

scripsisse

non

tragoedus succederet"

aliquem:

dedecori",

auctorem

XV,

invisus,

Immo

si

esse

Num

citharoedus demoveretur

incredibile est adscripsisse

quo utcunque

significaret

dedecus

rei

audire mihi hominis

et

hoc

velle

eandem

vocem

tur-

videor.

Neroni prae ceteris mortalibus

69. Vestinus consul,

inter ipsas epulas

eundem

per

atque verbo refert nullum

referre,
?

an

statuamus nostro quoque loco

idem esse utriusque

pitudinem"

A.

si

effundant

sententiis

hisce

eandem acerbitatem

colorem,

addi genitivum. Quid ergo,

et

contumelias

et

omnibus

Vides

virtutem."

III,

ludibrium

per

spiritum

immite ab imperatore accipit im-

perium, quod confestim exsequitur:

Circumdati interim custodia, qui simul discubuerant, nec

provecta nocte omissi sunt, postquam pavorem eorum,

nisi

mensa exitium opperientium

ex

Nero

satis

suppHcii luisse

Tum demum
et

(tam

illud

Taciti hic

ait

et

imaginatus et irridens

pro epulis consularibus."

manum

agnoscemus,

si

utrumque

quod ante quam quod post imaginatus

legitur)

postquam pa-

simulque participium irridens deleverimus:

vorem eorum ex mensa exitium opperientium imaginatus

Nero satis supplicii luisse ait." Ecquis nostrum nunc monendus
etiam est ab irridente haec Nerone dicta?

A. XVI,

2.

Ab

quinquennales

opinor.

impostore deceptus Nero ingentes

auri thesauros repertos credidit,

ludi

Haud

cumque

celebrarentur

forte

largam

eodem tempore

hanc

adulandi materiem avide arripuerunt oratores

sibi

imperatori

non confusum

230
aliis

purum putum

sed

metallis

aurum

provenire

terra

declamabant

quaeque

summa

alia

nec

facundia

minore

adulatione

fingebant, securi de facilitate credentis."

Hic se magistellus continere non potuit quin indignationem

suam
in

in

margine annotando servilia"

summa

textu legitur: quaeque alia

adulatione

servilia

fingebant"

significaret.

Sed quicumque Taciteam

orationem probe notam habet amatque,

importunum
A. XVI,

Et nunc

facundia nec minore

ex exemplari suo

istud servilia eradet.

De

6.

Corpus non

funere Poppaeae et alia et haec legimus:

igni abolitum, ut

Romanus mos,

sed regum

externorum consuetudine differtum odoribus conditur, tufnuloque luliorum infertur."

Hic Agricola pro Romanus

legit

quod

Romanis,

certe

colorem magis Latinum magisque Taciteum habet. Sed quis

credat

hominem Romanum aequalibus scribentem omnino

adiecisse aHquid quale est istud ut

Romanis mosl

Cum

vero

traditum exstet Romanus, statim magistellum agnoscimus, et

eum quidem magistellum, cuius parum accurata sit doctrina.

Non enim vetustus est apud Romanos mos corporum cremandorum.
A. XVI,

L. Vetus in

lO.

Formiano suo

custodia, a

Nerone

immissa circumdatur:
^aderat

fiha,

super ingruens periculum longo dolore atrox,

ex quo percussores
cervicem eius

Plauti, mariti sui viderat;

dim^pie^Kdi SQr\2ihdi\.

Sic est in codice et sic

iamdudum quid
enim

manum

saitguinem etvestes respersas."

plerumque etiamnunc

Taciti quid interpolatoris

restituit

cruentamque

Heinsius

legendo

Sed

constat.

IlHus

sanguine

vestes

sit
:

editur.

respersas.

A. XVI,

tamquam

17.

Lucani pater, Annaeus Mela,

conscius coniurationis accusatur:

vir praedives,

231

Mela... exolvit venas, scriptis

pecuniam

in

Tigellinum generumque eius Cossutianum Capi-

tonem erogabat, quo

cetera
exitii

mori

causis,

supplicii

Anicium Cerialem

manerent.

Additur

codicillis

querens ita scripsisset, se quidem

tamquani de iniquitate
nullis

quibus grandem

codicillis,

Rufrium autem Crispinum

et

vita frui infensos principi."

Sunt etiamnunc qui istam verborum farraginem concoquant;

eam

sunt qui
sisse,

ut additur

videtur

dicitur,
in

ultro perturbent pro scripsisset legendo scrip-

eadem

verbi

eam

simm.

narratione

Quasi vero non

de

et

codicillis

addendi forma legatur, de nulla

quam de

esse posse

quam habere

accipiat structuram,

luce clarius, ubi

sit

sermo

alia re ibi

sermonem

tamquam de

illud

tamquam de

retineri posse

iniquitate exitii

modum

excedit.

iniquitate exitii querens

contendit, equidem non repugno, dummodo hinc

facessat

nam ita demum apparebit, qui fieri potuerit

tam immanem in modum hic locus corrumperetur
pro

codicillis

ut

aliqua

Draegerus, qui sciolum deprehen-

querens ita scripsisset e textu eximit, fortasse

enim

et

sit,

aliquo ipsorum codicillorum additamento.

Tandem aliquando exstitit

deret. Quod autem totum
Si quis

solent

et

additur legatur addit. Scripsisse ergo Tacitum arbitror

tamquam de

iniquitate exitii querens, se

suppHcii causis

vitium

e.

q.s."

Cum

addit,

quidem mori nulHs

semel addit, quod frequentissimum

in additur transiisset, cetera

est,

omnia sponte sunt

secuta.

A.

XVI,

accusator,

quodque
potius

30.

Atque interim Ostorius Sabinus, Sorani

ingreditur

de amicitia Rubelli Plauti,

orditurque

proconsulatum

Soranus pro

Asiae

adcommodatum quam ex

utilitate

claritate

communi

Vidi editorem traditae lectionis tam tenacem, ut

in

textu

suo

proponeret.

taha protulerunt, ego a

procul arcendam censeo.

Si

literis

nobihssimi
Latinis

Dudum

est

sibi

egisset."

scriptores

ista sic

Latini

ingenuam iuventutem
ex quo saniora docuit

232
Nipperdeius, sed quod

restitutam

pro

aut

claritate

deleat

quis

Si

et

denuo

aut

in

totum

cupit,

marginem

illud

releget.

annotavit aliquis pro claritate,

praesertim

inclaresceret.

nempe

provincia

in

proconsulatu ge-

in

commodum quam suum

rendo non tam publicum

huic

Taciteam orationem

eleganter quidem sed paulo obscurius significasset

Tacitus Sabinum esse accusatum, quod

rei

admodum

dedit popularitate neque

convictum interpolatorem

et

Cum enim

ille

nec verisimile.

elegans est

spectasset,

ut doceret

Sabinum

operam

dedisse

ut

Et bene quidem Taciti perspexit mentem

ipse
ille,

sed pulchre conformatam sententiam: quodque proconsulatum

sibi potius

accommodatum quam ex

utilitate

communi

egisset"

corrupit qui annotationem, quamvis prudentem, admiscuit.

Ex Historiis hosce

praesertim locos hanc flagitare medicinam

opinor

H.

I,

2.

sit afflicta

Brevi conspectu mala enumerans, quibus eo tempore

respublica, de

quo iam

scripturus, et alia Tacitus

sit

profert et hoc

hausta aut obruta fecundissima Campaniae ora."

Statim dedi locum, sicut revera a Tacito est scriptus et

eum

sicut

Woelfflinii restituit

acumen; admodum enim

ruptum eum exhibet codex Mediceus.

de urbibus Pompeiis Herculaneoque

cum

sibi retinere

est ut

cum

non

posset,

suum

Scilicet lector,

cor-

quae

dirutis cognita haberet,

urbes infersit, quo factum

gravissimo sententiae detrimento,

cum numerorum

Taciteorum pernicie ante Woelfflinium vulgo ederetur: haustae

aut obrutae urbes fecundissima Campaniae ora."

H.

I,

5.

De Galba

alii

optitna quaeque augurabantur, aHis

ipsae virtutes eius suspectae erant

Laudata

oHm

et

miHtari

fama celebrata severitas

angebat aspernantes veterem discipHnam atque

ita

quattuor-

decim annis a Nerone assuefactos, ut haud minus

principum amarent, quam

oHm

eius

virtutes verebantur,"

vitia

233
Sicine a Tacito scriptum

a Nerone assuefactos"
inepte

aut

tium

verbosa.

indicatur,

quod non

si

"ita

quattuordecim annis

in

verbis a

videntur

ista

idem temporis spa-

bis hic

Nerone quidquam

verbis quattuordecim annis,

Nerone multo

ipso

describitur

Etenim aut

aut,

in

sit

putemus

Mihi aut absurdissima

insanior.

homo

inest,

hic nobis

Tum demum

"ita

quattuordecim annis a Nerone assuefactos" recte habet,

Neronem fingimus per quattuordecim annos

ut

dedisse

animi

militum

corrumperentur.

non voluisse Tacitum constat, istud A^^r^w^

quod
H.

restabit vere
30.

I,

Taciteum

Cohortem, quae

si

huic rei ofieram

Quod quoniam
sciolo

reddemus:

erit.

Palatio

in

odio contemptuque Othonis impleat, et

stationem

aliis

agit, ut

alloquitur verbis

et hisce Piso

"Stupra nunc et comissationes et feminarum coetus volvit

animo

haec principatus praemia putat, quorum libido ac

voluptas penes ipsum

Pronomen haec

rubor et dedecus penes omnes."

sit,

aut ad praecedentia [stupra, comissationes,

coetus) referri potest, aut

oratio gravior ponderosiorque

et sic
fieri

mihi quidem tota Pisonis

videtur

nova hinc potest

inchoari sententia. Sed sive hoc, sive illud malumus,

nobis
ei,

est

sit,

quo vitium

in

quod modo notabamus

assuefactos"). Videtur

molestum

textum introducitur simillimum

(ita

quattuordecim annis a Nerone

enim Otho insimulari quod de industria

illum omnium ruborem et illud omnium dedecus provocet.

At non illud vult Piso verum hoc: nil nisi voluptates Otho

utrum honestae

appetit;

core afficiant, id

illae sint

minime

curat."

an totam civitatem dede-

Habebimus hoc,

si sit

dele-

verimus.

Saepe vocula
in

his

I,

73:

et invito

^expostulata ad supplicium Calvia Crispinilla

variis frustrationibus

periculo

Tacito obtruditur. Possitne servari

exempta

et

est",

adversa dissimulantis principis fama

dubito, sed eximere malo,

quoniam

234
ablativorum variis frustrationibus et adversa
versa natura

fama tam

di-

est.

Verum non

dubito quin bis

sit

expellenda

I.

85

(Sedato tumultu praetorianorum, qui ad trucidandos senatores in Palatium irruperant), non

tamen quies

urbi redierat

strepitus telorum et facies belli, et militibus ut nihil in

mune turbantibus, ita sparsis

maHgna cura in omnes, quos
Atque
serus

quidem

illud

quod post

qui:

Ambabus

com-

occulto habitu et

ahqua

nobilitas aut opes aut

quod post habitu

et,

belli

belH

"facies

quae nimia

suit,

domos

rumoribus obiecerat."

insignis claritudo

Classenus,

per

et

legit,

expuHt

DoederHnus, rectius quam Meimetus, miHtibus

e.

q. s."

propo-

est verbositas.

vero manibus arripio Leopoldii mei venustissimam

emendationem

46 (describuntur miHtum

II,

post Bedriacense

studia,

Othonem

proeHum ne desperet hortantium);

qui procul astiterant, tendere manus, et proximi prensare

genua"

cum magno
H.

II,

Taciteae orationis emolumento

(Ex pulcherimo iUo

48

loco, ubi

et delentis

quomodo

').

fratris

fiHum adolescentulum trepidum atque maerentem solatus

Otho

sit

narratur)

Mereri se festinato exitu clementiam victoris: non enim

ultima desperatione, sed poscente proeHum exercitu, remisisse
rei

pubHcae novissimum casum.

suis

i)

H.

nobiHtatis

Item delendum

et

censeo in hisce

(Vespasianus)

44:

III,

Satis sibi nominis, satis posteris

Proinde erecto animo capesseret

quaesitum.

illic

secundae legioni a Claudio praepositus

et

bello clarus egerat."

H.

III,

quaquam
A.
trice,

I,

74;
infesto

4:

Sabinus

et Atticus onerati catenis et

ad Vilellium ducti ne-

sermone vultuque excipiuntur."

Hunc (Tiberium)

et

prima ab infantia eductum in domo regna-

congestos iuveni consulatus."

235

neu patruum

vitam,

unquam

sibi

Othonem

fuisse aut oblivisceretur

nimium meminisset."
Num quidquam hic desideratur? Immo omnia sunt praestantissima absolutissimaque. Postquam adolescentulo persuasit
in

aut

praesentia nihil

pericula

esse pericuh, ne in posterum ipse sibi

ei

eum monet argumento: contentus

quam ego in gentem nostram intuli;

hoc

provocet

esse potes ea dignitate,

quid

tibi

opusad

Et sunt

altiora tendere ?"

clare enuntiata; pulcherrime vero post

posteris

satis

nobilitatis

sula,

qua tota

hitur

adhortationem,

vendos aptius
neu patruum
aut
sibi

hic

omnia prae-

brevem sententiolam

quaesitum" statim subiicitur clau-

quodammodo in unam hanc contraqua nihil unquam ad animos commo-

allocutio

proinde erecto animo capesseret vitam,

fuit:
sibi

Othonem

quaesitum"

haec

Claudios Servios se

etiam

primum

illa:

quod probes.

Primum

satis

nobis ingerit: post lulios

famiham novam imperium

in

intuHsse", in quibus multa reprehendenda sunt, vix

est

unquam

fuisse aut obHvisceretur

nimium meminisset." Quid vero codex? Post

divelluntur

iis

ea

quidquam

quae

utique

et inter se constringenda sunt. Tum non ita facile

aptum inde extundere sensum. Quid enim Hludest: ego
primus in famiHam novam imperium intuH"? Fuitne omnino

iungenda
est

Othonis gens tam obscura ut prae ceteris nova recte diceretur?

Immo

pater

eius

urbanos honores, proconsulatum

Africae et extraordinaria imperia

et

gratia

Tiberii

floruerat.

Tum

administraverat" (Suet.)

mire post nomina gentiHa

luhos Claudios Galbae praetiomen Servius

absurdissimum quod cum imperiis

per longam annorum

iUis,

subiicitur.

quae luHi

seriem obtinuerunt, pauci

menses componuntur, tamquam

si

Hoc

vero

et Claudii
iHi

nihil interesset.

Galbae

Denique

omnia semidoctum produnt hominem, cuius miseHa annotatiuncula debiHtari virilem robustamque Othonis orationem
non ultra feremus.

236

H.

II,

6S.

In exercitu Vitellii e rixa legionarii militis et

tumultus caedesque nascitur:

Galli ingens

Remedium tumultus

fuit

alius tumultus. Pulvis procul et

arma aspiciebantur: conclamatum repente quartam decimam

legionem verso

itinere

ad proelium venire; sed erant agminis

coactores: agniti dempsere sollicitudinem."

quam

Dicere non possum

huius loci

oratio

sertim colon istud

dumque

est; sed

distracta

ingrata mihi accedat ad aures

elumbis videtur,
seci

languida, puerilis. Prae-

erant agminis coactores ieiunum

omnino vehementer

simplicissimae

rei

displi/;et in

Vin

narratio.

soHdum atque robustum cuncta

colHgi?

unum

in

frigi-

duo membra

Mecum

corpus

lege: sed

agminis coactores agniti dempsere soHicitudinem."

SimiH morbo laborat locus H.

de patre a fiHo
fiHi

in

III,

pugna Cremonensi

25. Praecedit narratio

interfecto

deque acerbis

post agnitum facinus questibus:

Advertere proximi, dein plures: hinc per

miraculum

omnem

aciem

Nec eo

et questus et saevissimi beHi exsecratio.

segnius propinquos adfinis fratres trucidant spoHant; factum

esse scelus loquuntur faciuntque".

Quantum

potuit scelus hic ipse commisit sciolus: trucidavit

enim orationem Taciteam. Sed

eam

quam

nihil faciHus

revocare; abiiciendum est onus, quo opprimitur

cidant spoHant

Taciteum
H.

scelus loquuntur faciuntque'".

vitam

...tru-

Hoc, ut opinor,

est.

Acrem in lunium Blaesum concipit iram

imperator, quam L. ViteHius criminationibus suis

III,

teHius

in
:

cendit;

39.

Viin-

tandem

trepidanti inter scelus

metumque, ne

dilata

mors maturam

perniciem, palam iussa atrocem invidiam ferret, placuit veneno

grassari.

Addidit facinori fidem nobiH gaudio, Blaesum visendo;

quin et audita est saevissima ViteHii vox, qua se pavisse oculos

spectata inimici morte iactavit."

237

Hic primum dubium non

est quin

vocem eam non imperatoris sed

L. Vitellii esse legendum:
illa

verba pronuntiata

si

fuissent, nil

datum: prae

fratris eius fuisse,

opus

fuisset alia

lam quod ad absurdum

gaudio

notabili

tamen mihi locus

quam

ergoque

argumenta

venenum

iussu

videri debebant.

gaudio pertinet, pro eo

illud nobili

Faernus, coniectura elegantissima, qua

legit
in

istud notabili gaudio

est

illius

enim haec admodum infirma

illis

viderit Ritterus

ab ipso imperatore crudelia

ad demonstrandum credibile esse

afiferre

magis

nam

verum

integrum

restitui

non videtur. Etenim

Blaesum videndo temere

eleganter

struentis, et,

deiicientis

cum

verba

alterius fratris

verba gaudium testantia commemoras, alterum quoque gau-

dentem

exhibere

legentibus

puerile

scriptum fuisse ignobili gaudio

Suspicor olim

videtur.

non a Tacito, verum ab

ahquo,

qui istud L. Vitellii legens dictum continere se non

posset,

quin

quae

De

eum

aliqua

adscriptum

est pavisse,

imperatore

fidem

nota aspergeret: ad vocem enim,

ergo

haec

illud

dicta

ignobili

restant:

gaudio arbitror.
addidit

Blaesum visendo," quae quam egregie

in

facinori

totam con-

veniant narrationem quivis perspicit, qui ultimorum Agricolae

capitum

memor

Ceterum

est,

haec potissimum

e quibus

omnem vaHtudinem

per

eius

afifero (c. 43):

crebrius

quam ex

more principatus per nuntios visentis et Hbertorum primi et

medicorum intimi venere, sive cura illud sive inquisitio erat."
H.

III,

ViteHium iam prodidit Bassus

41.

iam ab eo

Caecina

defecit

eius praesidium,

pudor tamen

classis praefectus,

Valentis miHtes, quod unicum

neque beUo pares erant neque integrae

et

praesentis

ducis

morabatur,

reverentia

haud diuturna vincla apud avidos periculorum

fidei:

et dedecoris

securos."

Pro absurdo

dummodo

et

isto

avidos Faerhus

Q.ox\\t.QA\. pavidos,

periculorum deleamus, quod,

in avidos abiisset, a

rectissime,

cum semel pavidos

semidocto homine est adscriptum ne vox

238
plane sensu careret. Pavidos periculorum ineptae est lo-

illa

minime ferendae.

quacitatis et in Taciti textu

H.

tantibus
et

^y.

lam cedere

eum

amicis ut ad

III,

victoribus Vitellius decrevit, hor-

supremum

se accingeret certamen,

ad eiurandum imperium pullo amictu Palatio digreditur.

Sed tristem illam narrationem praecedit moestae

ipsam imperatoris
erat

et

illi

opportuna

diebus

principatu

Non

filii

domum

morte excidium

adsecuta

luctum

nisi

causa haec

sine

pertinentis,

fessa aetate parens;

rei,

ad

commemoratio:

quae tamen paucis ante

domus

praevenit,

nihil

bonam famam."

et

praemittuntur;

mox enim

legimus

non solum Palatio digressum Vitellium, sed maesta circum

familia, ergo legentes antea edoctos oportet de matris ilHus,

de qua

MueHero

lo.

nunc quivis statim

esse

ante sed

eiiciendum censeo. Etiam

manum

morte omnia sunt;

etiam verbis referre ingratissimum

id

sertis

praecedentibus pauca sed egregria cognoverunt,

hic in illo opportuna

eam mortuam

diebus

cum

in

Sed

sorte.

est expertus. Sic

in

totum

illud

proxima

ilHs ipsis

inteHigit, di-

est.

Ergo non

paucis ante diebus

vicinia locus hic scioH

enim pergitur:

Quintum decimum kalendas lanuarias audita defectione

cohortiumque,

legionis

quae

se

Narniae dediderant, puHo

amictu Palatio digreditur."

Agnoscisne annotationem: quae se Narniae dediderant"?

Non
vit,

Tacitus se a tam obHviosis lectum

iri

quibus opus esset omnia identidem in

H.

III,

69.

Sparso rumore

hominibus exspecta-

memoriam

revocare.

de imperio a ViteHio eiurato,

Flavius Sabinus a primoribus civitatis compeHitur ut et ipse

victoriae

eorum

famaeque partem capessat. Qui ubi tandem aHquando

cessit

precibus

ipse

enim natura paulo ignavior

parumque ad agendum promptus

vulgus et

erat

subito

cognoscit

cohortes Germanicas ad extremum pro ViteHio sub-

eundum certamen

paratas:

239

Longius iam progressus

erat,

quam

ut regredi posset; et

suo quisque metu, ne disiectos eoque minus validos Vitelliani

consectarentur,
in

eiusmodi

cunctantem

in

arma impellebant. Sed quod

ab omnibus datum

rebus accidit, consilium

est,

periculum pauci sumpsere. Circa lacum Fundani descenden-

Sabinum comitabantur, armatis occurrunt promp-

qui

tibus,

tissimi Vitellianorum."

Ferri
ratione
fratris

istud
in

armatis nequit. Tota de Flavio Sabino nar-

hac re quaestio versatur, utrum arma ab eo pro

imperio sumantur an non sumantur, et ex

quae citavimus, ab

iis

timur armatos

cunque

fuisse,

non detrectarent,

certe, qui discrimen

arma sumpta cognovimus. Non

igitur

ipsis verbis,

nos iterum doceri pa-

Sabinum comitabantur. Ferre

qui

nominativum armati possemus,

vocem

illam

nisi

Sed

adiectivum promptissimi plane redderet supervacuam.

confidenter istud armatis abiicimus;

dicebam, hae paginae

isti

omnino enim,

sive substantivi

iam

ut

annotandi studio obnoxiae fuerunt.

Denique haec quoque accedit causa minime

adiectivi

ut-

levis,

quod, sive

vicem implere vocem armatis

sta-

tuamus, totum illud descendentibus qui Sabinum comitabantur,

armatis durissimum et vix latinum videtur.

H. IV,

12.

Postquam narratum

est Batavi

unde venerint,

cur patriam reliquerint, quo loco consederint, sic pergitur

Nec opibus Romanis

validiorum

attriti

viros

tantum armaque imperio ministrabant, diu Germanicis

bellis

exerciti,

mox

cohortibus

societate

aucta per Britanniam gloria, transmissis

illuc

quas vetere instituto nobilissimi popularium

re-

gebant."

Hic recte cum Wurmio ministrabant pro ministrant

tur:

enarratur

enim condicio, qua ante bellum

mani. Cetera in integrum

neque quisquam quae

,

nondum

fuerint Ger-

restituta videntur.

ratio intercedat inter opibus

et societate validiorum videt,

legi-

Nam

Romanis

neque quomodo omnino opibus

240

Romanis

verbum adhibetur)

illud

enim

socii possint atteri (de rei

cum

narratio. Etenim,

tantummodo

disputandum: quoniam arma

pecuniam) ministrabant Batavi,

(non

viros

et

non atterebantur", contrario nunc modo

quoniam non

erant,

attriti

erit, at

margine

textum

in

sic

Equidem

Romanorum), ad

et opibus et

irrepsisse censeo, e

ad validiormn adscripsit

tationibus:

quoque quod

enim ablativus, causae quae

opibus ablativus partis.

attriti:

est

viam Vlietius noster de-

delendo Romanis; sed

iusto durius est: societate

im-

et viros

absurdum non opus

sit

demonstrare. Rectam emendandi

monstravit,

ratiocinatur scriptor:

arma tantummodo

quod quam

perio ministrabant,"

detrimento

neque ordine procedit tota

intelligit,

sic esset

familiaris

opibus"

dicitur,

Romanis

duabus nata anno-

Rom."

aliquis:

significaret

(ut

restat

(i.

e.

ad rem

verbum pertinere). Sed restat aliquid quod

quoquam esse observatum miror: ut totus nunc

familiarem illud

nondum

locus bene decurrat, emendatione opus

si

iam emendatio

viros

ut

dici potest

nova verborum

sint perspicua:

mox

nicis bellis exerciti,

H. IV,

Dum

36.

in-

quam bene nunc omnia cohaereant

Nec

societate validiorum attriti

tantum armaque imperio ministrabant

viros

in parenthesi,

collocandum, ut sua verba ipse explicans

dicitur, est

quam

nulla,

distinctio: illud

tantum armaque imperio ministrabant"

ducatur Tacitus. Vide

et

qua lenior

est,

diu

aucta per Britanniam gloria

Vocula, qui

Germae. q. s."

modo Vetera haud improspere

cum magna parte copia-

contra CiviHs impetum defenderat,

rum frumentatum
iterum

atque

mox
l)

inde

abest:

Civilis

')

Vetera

Novaesium

concessit.

Civilis

Vocula Geldubam
capit

Geldubam

haut procul Novaesio equestri proeho prospere certavit."

Iterum^

sic

certa

Nipperdei emendatione legendum

enim 34 extr. liquido apparet

obsidionem omisisse.
c.

circumsedit.

in praesentia

est

pro interim.

Civilem castrorum illorum

241

Palam
qui

hic

veri

latere

vitii

prospere

sequuntur:
itium

hic

est

certasse

aliquid

etenim Romanos

dicuntur, manifestum

sed miles secundis adversisque

fit

esse,

quae

iis

perinde in ex-

ducum accendebatur." Neque ullam prae

se

ferunt

speciem coniecturae eorum, qui pro prospere proponunt

mox Vocula"

improspere, vel post

aut ante /r^j;;>^;v inserunt

Romanus". Quanto prudentius UrHchsius totum

vilis capit

Geldiibam proscripsit. Sic enim apte tota procedit

narratio, et aliquando in
fuisse

istud: Ci-

margine

annotatum admodum

illud Civilis capit

est verisimile.

factum

aliquis explicare conatus est, qui

Sic

enim

sciolus

primum

ut

sit

Geldubam

Gel-

dubam, deinde Novaesium concederet Vocula. Sententiolas

autem minutas

illas

Iterum

Vetera

Civilis

Vocula Geldubam atque inde Novaesium

capit

Geldubam" haudquaquam

esse

circumsedit.

concessit. Civilis

orationis Taciteae vel

aures admonent.

Eiusdem generis additamentum, sed aliquanto etiam

eptius,

deprehendimus

c.

^j

de

narratione

in

lulii

in-

Sabini

Lingonis defectione

Sabinus proiectis foederis Romani monu-

Interea lulius

mentis Caesarem se salutari iubet

popularium turbam
et nobis fidam.

in

Sequanos

magnamque

rapit,

et

inconditam

conterminam civitatem

Nec Sequani detrectavere certamen. Fortuna

Sabinus festinatum temere proelium pari

melioribus adfuit:

formidine deseruit."
Potuitne vel elegantius vel magis perspicue significari utri
in

eo certamine vicerint, utri sint profligati

ribus adfuit.

Nonne

egregie scriptorem

Fortuna melio-

Romanum

melioribus eos

designare, qui a partibus steterint

rum, atque

illos

sic

Nonne omne
si

praeterea

lure ergo nostro

illo

Romano-

notare infamia qui fidem detrectaverint?

enuntiati
vel

decet

acumen atque omnis venustas

victores

vel

victi

suo nomine

perit,

indicantur

importunum interpretamentum/>/.fz Zzw^^w^j

16

242
facessere hinc iubemus. Ipsa voce se hic magistellus prodit.

H. V,

Claram mihi affundere lucem posse videor

3.

loco,

De malis quibus connovam quaerentes sedem et

qui hactenus in densis latuit tenebris.

flictati

sunt ludaei per deserta

aHa

haec narrantur:

et

aeque quam inopia aquae fatigabat; iamque haud

Nihil

cum grex asinorum

procul exitio totis campis procubuerant,

agrestium e pastu in rupem nemore opacam concessit: se-

Moyses coniectura herbidi soH

cutus

aquarum venas

largas

aperit."

Hic ego non dubito, quin istud coniectura herbidi

textum

vito Tacito in

locutus

Sed

cum hoc

est,

fac

ista e pastu;

si

vocabula

aHquo modo

ista
?

kerbis pasta ea

Haud

ferri

ibi

est

sic

solum

posse,

num

animaha

herbidum

coniicit, ut

ei

quo abeant. Quid ergo sequi ea attinet

quaerendum, non

Praeterea non herbam

aquam. Dixeris humidum esse debere

ludaei quaerunt sed

ubi

unquam

opinor. Veniunt

Moyses

iHud solum inveniat unde veniant

solum,

quis

veUet: coniiciens herbidum

narrationis nunc constat ratio

soli in-

sermo fraudis mihi

ipse

suspicionem. Coniectura herbidi soH

iniicit

esse

lam

irrepserit.

herba nasci

possit.

Respondeo

satis esse,

non

si

soHs radiis solum exaruerit: id autem ipsa arborum umbra

praestare potest: sic ubi herbidum solum
et

fons

est fluviusve

deletis vocabuHs,

neque uHa

restat

foHisque

constaret,
Satis

erat

non statim

quae ego notavi, statim omnia

molestia.

Asini

iHi

nihil

ibi

Sed

fiunt aperta
:

hoc per-

utrum herba an

dummodo

pastos eos esse

aquae inveniendae viam monstrabant.

sitientibus

eos sequi

referebat;

possint.

pasti erant

spicuum erat ex ipso habitu incessuque

carduis

est,

quo bibere homines

nam nunc locum

eos petere, ubi fons

esset fluviusque, res ipsa clamabat.

15. Romani Batavique loco vadorum pleno confliQuod genus pugnae ibi sit exortum et quam adversum

H. V,
gunt.

243

Romanis

est

facile

Dabo

coniicere.

quae nunc

ipsa verba,

apud Nipperdeium leguntur:

^Neque, ut

tamquam

pedestri

in

acie,

comminus certabatur; sed

navali pugna, vagi inter undas aut,

occurrebat,

totis

illic

quid stabile

cum inmutuam perniciem impli-

corporibus nitentes, vulnerati

cum

nandi

tegris, periti

si

ignaris in

cabantur."

Ain vero? Ibine non comminus certabatur, ubi homines

implicabajitur

hominum

in

Quidquamne commune est pugnae

mediis aquis natantium eorumque qui ne aqua
inter

se

mergantur omnibus nituntur modis

Nihil

...

et

pugnae navali

Bonum
modo unde

magis perturbatum magisque absurdum.

vidi

factum quod tamen ipsa textus conditio aliquo

omnes

illae

cum morbi

turbae natae sint indicat, et

sanandi rationem

Traditum enim

docet.

est

origine

non comminus

sed comminus minus, unde lac. Gronovius comminus eminus

in

fecit,

qua

ut statim videbimus, pars veri inest.

lectione,

Nipperdeius abiiciendo minus ultro corrupit locum.

Sic,

ut

opinor, Tacitus scripsit:

Neque
illic

viribus nitentes

Ad

aut,

pugna

bus natum

quid stabile occurrebat,

aliquis

adscripsit eminus;

est

comminus minus

cum putarem vocem

retineri

si

posse et

totis

e. q. s."

pedestri acie sciolus

navali

neque tamquam navali

ut pedestri acie certabatur

pugna: vagi inter undas

ita

sed,

annotavit,

quod

commiitus, ad

duabus annotationi-

textum aberravit. Fuit

in

quae nunc ante tamquam

transponi

legrtur,

ut legeretur: sed vagi inter

undas sqq. Sed longe praestat asyndeton quod dedi. Hoc

certum

est

errare

Madvigium pro

absurdum enim videtur

Tacitus:

sicubi

niti in ilhid

illic

quod

17.

occurrat.

Hoc

pedibus stabile aHquid nacti erant,

locum obtinere studebant", non ergo

H. V,

coniicientem

illuc

sed

Stant parati ad proeHum, quod

illic

toti

illuc:

dicit

illum

nitebantur.

beHo finem

244
facturum

exspectant,

Cerealis

et

Civilis

vilis

Germanos suos

cum

suo

uterque

monent hortanturque.

exercitu, atque milites orationibus

Ci-

et alia docet et

Quae provideri astu ducis oportuerit, provisa, campos

madentes et ipsis gnaros, paludes hostibus noxias."
Hic quoque Leopoldio primo suboluit fraus; hactenus per

longam saeculorum seriem aequo animo tulerunt

viri

quidquam

interesset.

legemus: campos madentes

si

sic

et ipsis gnaros, hostibus noxios",

redditum Tacitum grati agnoscemus.

et sibi

Ubi dicendi finem

sono

armorum

dicta, saxis
pitur,

docti

commemoratas paludes, tamquam

Nunc vero, ab illo moniti, posthac

post campos madentes

Civilis

fecit

tripudiisque

glandibusque

atque

(ita

iUis

mos) approbata sunt

et ceteris missilibus

proeHum

neque nostro miUte paludem ingrediente

et

inci-

Germanis

ut elicerent lacessentibus."
IUi

male

sit

qui primus isto ut elicerent interiecto elegan-

tissimam periodum (neque nostro milite paludem ingrediente

et

Germanis lacessentibus) corruperit

nobis Tacitum exhibuerit.

Nam

et

ridicule

loquacem

quid in hac narratione laces-

sendi verbum, sic nude positum, sibi veht quivis puer intelHgit,

neque ad hostium consiHum,

inpaludem

verbum

illiciant,

ineptius

id

agentium ut Romanos

designandum ullum aHud excogitari poterat

quam ipsum

eliciendi illud.

XVIII.

AD SEX ANNALIUM LIBROS POSTERIORES ANNOTATIONES

VARIAE.

A. XI,

Morte Vardanis turbae

lo.

inter Parthos de suc-

cessore eius ortae sunt:

Gotarzen inclinabant, quidam ad Meherdatem,

Multi ad

prolem Phraatis, obsidio nobis datum. Dein praevaluit Gopotitusque regiam,

tarzes;

Parthos

per saevitiam ac luxum

Komanum

principem

ad

mittere

occultas

adegit
preces,

Meherdatem patrium ad fastigium orabant."

In voce quae est permitti equidem haereo; nam sive eam

quis permitti

sic

accipimus ut

sit

ipsis permitti

i.

eo dictum intelligimus, cui aHqua via

e.

ire

dari, tradi, sive

conceditur

(S/Jfv^/),

neutra significatio huc quadrat. Quid autem obside ahquo

amici

cupere debent?

eius

Nempe

cupandum Parthorum sohum remittatur

A. XI,
risque,

33.

qui

ille

i.

e.

ad oc-

quam maxime

est.

Comprehensis iam
aliquo

conscii fuerant,

mentes,

fieri

remitti eum. Meherdatis

vero amicos postulare ut ad paternum fastigium

consentaneum

de

modo matrimonii"

tamen nondum

praesertim quia in

satis praesidii esse

et in vincula coniectis ple-

SiHi

MessaHnaeque

in aula Claudii securae erant

Geta, praetorii praefecto, haud

putabatur:

Ergo Narcissus adsumptis, quibus idem metus, non aHam

246

spem
uno

incolumitatis
die

illo

Caesaris affirmat,

quam

ius

si

militum

aliquem libertorum transferret; seque

in

offert

suscepturum."

Quis imperium militare, quod nunc penes Getam, suspec-

tum hominem,

dat consilium

non

esse,

Nempe

est,

ad libertorum aliquem transferet,

obtemperabitur?

Narcissi

silio

nam

Nempe

consilium aliquod

meram opinionem,

in

negabit?

quis

Et

Claudius.

si

con-

cui

hoc

verbis eius in-

Narcissus?

Claudio. Et de cuius libertis hic sermo est? Claudii

ut opinor. Confidenter ergo pro Caesaris repono Caesari,

coniectura simul sermonis consuHtur integritati.

qua

neque

Caesari carere hic possimus et non aliam spem inco-

isto

lumitatis
est

Nam

Caesaris affirmat" duritiae est non ferendae.

aHa incolumitatis spes"

quam

si

sic

hoc uno die imperium praetorianorum

tuorum ahquem

transferes."

Non

Claudium Narcissus ahoquitur

De

in

Hbertorum

sua esse sermonem incolu-

mitate sponte, ut opinor, intellexit pavidus princeps.

A. XI,

De

34.

importunitate uxoris edoctus Claudius, co-

mitibus ViteUio et

quo

itinere VitelHus

quidquam

Largo Caecina

urbem

in

reveliitur.

In

identidem 0 facinus, o scelus" neque

ultra clamabat:

Instabat quidem Narcissus aperiret ambages, et veri co-

piam

faceret

')

sed non ideo pervicit, quin suspensa

et,

quo

ducerentur incHnatura responderet, exemploque eius Largus

Caecina uteretur."

Multo rectius
Vitellium
iUius

ut

hic

pro uteretur legemus utebatur. Solum

ambages suas

aperiret

enim fuerant exclamationes

Narcissus

istae.

hortabatur:

Deinde aHquid de

altero comite Claudii scriptor addit.

i)

Quis

Recte aperiret
sit

in

tali

L. II, 53 et 78.

faceret

Madvigius reponi

iussit

pro aperire

facere.

re aperiendi verbi usus docere possunt hi loci ex Historiis

247

A. XII, 64. Portenta

et alia referuntur et

hoc

Suis fetus editus, cui accipitrum ungues inessent."

me

Si

accipitris leges.

audis,

detur portentum,

nisi

An

non

satis

absurdum

vi-

aut de pluribus porcellis narretur, aut

de uno porcello, qui aliquot accipitrum habuerit ungues?

A. XII,

()6.

Veneno de medio toUere Claudium Agrippina

decernit

-j

Deligitur artifex talium vocabulo Locusta, nuper veneficii

damnata

et diu inter instrumenta regni habita."

Verum

est

Locustam huic

sceleri diu fuisse superstitem:

Galbae enim imperatoris iussu poenas dedit. Sed quis unquam

adverbio diu

audivit

venturum designari?
diu

bis

fariae

artis

Tacito

participio perfecti iuncto

Ergone

hic praeteritum

tempus

tempus ver-

instrumenta regni habita" significatur?

inter

pertinaciter nego

atque ipso

cum

demum,
perita

Hoc

nuper enim veneficii damnata est Locusta,

ut opinor, ludicio patuit
illa.

Hoc

quam

esset ne-

ergo narratum esse suspicor a

ipsam damnationem hunc habuisse effectum ut aulicae

veneficae

munus Locustae mandaretur.

Certe, ubi

damnatum

aliquem capitali crimine legimus, quid deinde eo factum

cognoscere iure nostro poscimus.
tota

procedet narratio,

si

I.

hic desideratur. Ordine

pro diu legemus inde, aliudve ad-

verbium causam originemque

A. XIII,

Quod

sit

significans.

Inter causas cur lunio Silano

necem moliretur

Agrippina erat et
crebra vulgi fama anteponendum esse vixdum pueritiam
egresso

Neroni

composita,

et

imperium per scelus adepto virum aetate

insontem,

nobilem,

et

quod tunc

spectaretur, e

Caesaris posteris."

Ipsum, ut opinor, vulgus, quod Neronis tempore vivebat,

scire

nequibat ahquando futurum tempus, quo in imperatore

248
elegendo

non

posteris an

spectaretur

non

mentum, quod
Tacitus,
illud

cui

in isto

A. XIII,

verum

Legendum ergo non

adiecit.

matris verbis

imperium vocaturam minitantis, Nero

et

Sed ipse

inest.

spectabatur.

Territus

15.

Caesaris

aliquis

vulgo tribuere argu-

et praeteritum cognita erant,

suorum aequalium causa

spectaretur,

illi

quod tunc spectaretur"

suum tempus

et

essetne

illud,

Ineptum ergo

esset.

Britannicum
et

ad

se

animq

alia

volvit

recentem quandam rem, e qua ingenium eius perspexerat.

Quae cuiusmodi

fuerit sic narrare

Tacitus incipit

Festis Saturno diebus inter alia aequalium ludicra

regnum

lusu sortientium evenerat ea sors Neroni."

Scabrosam hanc orationem appellare non dubito

sed non

Taciti culpa talem

eam

participium

ad praecedens aequaliimi referentis,

illud

quem

librarii,

evasisse credo, nescio

genitivus

in

ille

ergo sortientibus, quod

non opus

est,

autem addito ahquo nomine substantivo, sed

Legendum

sed

errorem induxerit. Ablativo

temporis, qui absolutus" dicitur, opus hic

pium.

qua attractione

est

sufficit partici-

quam

facile hic

in

sortientium corrumpi potuerit sponte apparet.

A. XIII,

17.

Cum

in

campo Martio

Britannicus sepeliebatur

tam vehementes ceciderunt imbres:

Ut vulgus iram deorum portendi crediderit adversus
cinus cui plerique etiam

Quam

plerique hic

non esse

i.

verum

q.

o\

est.

nes,

cum tamen homines de

vel

maxime

lam quod

ait

admodum multos
Sed quae addit quam maxime
TrXslaToi

contorta videntur. Ignoscebant" ait

solent;

sit

qui defendit, apparet annotatione.

significari,

fa-

ignoscebant."

absurde istud etiam positum hic

Nipperdei,

ea voce

hominum

aliis

quo magis consentaneum

sed

isti sceleri

multi homi-

hominibus severe iudicare

est,

deos, quibus nihil est

249

reconditum ex

ignoscendum

fuisse paratos."

deorum iram

sit

rebus, quae mortalium facta excusant/ ad

iis

Furneaux Nipperdeii

illud

Sequitur ergo ut verisimile non

imbribus significatam

istis

quam

explicationi,

Et revera

fuisse.

probat, addit.

Sed neque omnino eiusmodi de portentis opiniones, quales

hic vulgo tribuuntur, refutare solet Tacitus (est
satis

et hic vulgi interpretationem

^si<TitxiiJi>ccy),

minime spernendam

labyrinthis

includere

dispositio:

Atque

ut

potest,

qua simul

illud

qua hic opus

illa

aut

Tacitus,

facinori ignoscebant,

efficiebat vulgus

dicat

duo

illo

haud

vulgus

discordias

mortales

et

Aptissime
insociabile

eiusmodi

effici

membra,

sententiae

Quae enim

etiam} Ut opinor;

praesertim praecedente litera

intelligit.

facile in

e,

Quod

temere e portentis

gravissimam deorum iram provocabat,

ignoscebant."

non ignovisse

idque haud temere."

illius

corrumpi potuisse quisque

quemadmodum

aptissime inter se iungantur.

coniunctio requiritur pro inepto

etiam

eius suadet

Tacitus lenissima emendatione

efficitur ut

est,

atque hanc,

deos et homines

hunc accipiamus locum tota

homines huic

deos e tempestate

hic

verbis nar-

iis

Denique aut legentes

videri.

ipsi

studet

inter se opponit: ut sic

iam,

et ipse

suae annectit (adeo turbidis imbribus ut") ut appa-

rationi

reat

enim

facinus,

efficiebat,

ei

iam multi mortales

nunc sequitur:

antiquas fratrum

regnum aestimantes." In deos im-

aestimationes"

non convenire

ipsa

res

loquitur.

A. XIII, 43.
lator

Suillius

famosus

imperante Claudio de-

ille

tandem ahquando, quia Senecae iram

acerbis

dictis

moverat accusatur, damnatur

in

insulas

Baleares

post

damnationem

moUi

vita

Post

secretum

mortem

pellitur,

fractus

non

animo

in ipso discrimine,

non

ferebaturque copiosa et

illud toleravisse."

SuilHi de victu,

quem

exul egerit, sermones

250

quaedam de ea

nullos fuisse opinor, sed potuerunt

re tradere

scriptores, quibus auctoribus usus est Tacitus. Fortasse etiam

unus et

qui

alter,

missus erat, de
aut fertur
placet

A. XIII,

toleravisse

57.

rum vastabatur
quidquam

victu

Suillii

ferebatur

ad sedes exulum

publice

legendum

inspiciendas

nuntium referebat. Ergo

molli

est, aut,

quod magis etiam

tolerare.

tam vehementer Ubio-

Ignibus, terra editis,

neque

terra, ut

in

imbribus neque in

fluviis

esset subsidii:

donec inopia remedii et

ira cladis agrestes

quidam eminus

saxa iacere, dein resistentibus flammis propius suggressi ictu

fustium aliisque verberibus ut feras absterrebant."

flammae

Si

apparet

resistunt,

irritos fuisse

conatus lapides

iacientium: resistere enim est loco se suo non movere"

cf.

XIII, 6: difl"ugiunt imprudentes: at quibus altior intellectus,

resistunt

defixi."

sed

progredi,
significant.

versum
sed

Et

irent,

Neque opposita

inter se sunt resistere et

resistere et ea verba,
nisi

ipsum

illud

nunquam

quae retroversum

fecissent flammae,

ire"

ut retro-

propius accedere potuissent agricolae,

ardorem vitantes semper eodem mansissent

intervallo.

quam quod

Prorsus contrarium ergo hic requiritur

est tra-

ditum, legendumque recedentibus vel residentibus.

A. XIV,

6.

Agrippina insidias

uno tamen accepto vulnere (nam

sibi

filio

se pro

structas evadit,

illa interfici

a nautis

passa est Acerronia) atque in villam suam infertur;

reputans ideo se fallacibus

illic

praecipuo

habitam

observans

litteris

accitam et honore

etiam Acerroniae necem,

remedium

simul

suum vulnus

esse,

non intellegerentur misitque libertum Agerinum e.

si

Hiare

aspiciens,

solum

insidiarum

huius

loci

post intellegerentur

structuram
(vel

post

dudum

est intellectum;

esse) alii alia

q. s."

ergo

inseruerunt (pu-

251
vidit",

tavit",

quod

Equidem particulam

sensit").

verbo

qne,

est misit adhaerentem, deleverim et post intellegerentur

inseruerim rata:

A. XIV,

9.

demum

sic

sermo Taciteus

percussoribus, quos

restitui videtur.

Nero immisit, Agrip-

pina occiditur:

Cremata

est

nocte eadem, convivali lecto et exequiis

dum Nero rerum

humus. Mox domesticorum
bus

neque,

viam Miseni propter

Ad

potiebatur, congesta aut clausa

Calabriae contra

tumulum

levem

cura

accepit,

et villam Caesaris dictatoris."

viam Miseni propter

illud

vili-

viri

docti annotant: litora

cubiculum Caesar is iuxta {Xlll,

(III, I) et

15),

sed viam Miseni non esse nihili locutionem docere neglexerunt.

Equidem autem

non concoquo, sed lenissima repono

illud

emendatione: Miseni viam propter", ut i/w^/

A. XIV,

tum

II.

nitates,

Mortua Agrippina Nero epistolam ad sena-

qua omnes

mittit,

eius insidias machinationes importu-

quas ipse iam princeps expertus

Temporum quoque

Claudianorum

cuncta eius dominationis

flagitia in

fortuna extinctam referens.

quod fortuitum

fuisse, quis

vinculo iunctae sunt.

quae

opinor

dicitur,

cedet oratio.

eam

Hoc enim

20.

obliqua

matrem

Namque

et

enumerat:
insectatione

naufragium narrabat:

inter se cohaerent, inepto

ullus hic coniunctioni

ratio hic redditur

quod

?"

enim

namque locus

neque

praeteritio,

etiam ad

fere dicet Tacitus: quin

impudentiam ut naufragium narraret."

Cum Nero

ludos quinquennales

institueret

more Graeco, vehementer eam rem improbabant

quitatis tenaces.

pubHca

transtulit,

Sed pro namque lege iamque, egregie pro-

fit.

est progressus

A. XIV,

An

neque enim

sit,

adeo hebes inveniretur, ut crederet

Male duae hae sententiae

Non

locativus.

sit

Totam rem eo

usquam

corrumpi

et

viri

anti-

spectare affirmant ut

corrumpere queat,

in

urbe

252

degeneretque

visatur,

An

iuventus

externis

studiis

iustitiam augeri et decurias equitum egregium iudicandi

nus expleturos,

fractos sonos et

si

mu-

dulcedinem vocum perite

audissent."

Totus hic locus

in

codice

vitiosissimus

lam egregia

est.

emendatione Lipsius iustitiam augeri dedit pro absurdo

titia

iri

ius

augurii, neque praeterea Madvigiana correctione auctum

opus esse opinor. Tum, recte ut equidem censeo,

expleturas coniecit pro expleturos et ante

quod supplementum

melius,

inseruit

mihi

quidem utique

necessarium videtur. Sed nunc ego etiam in

dissent

tamquam
neque,

Neque enim

haereo.

si

sententia

de

callidi

artibus

admodum

gravibus suis in

est perspicua:

in civitatem

Nam

fuerint?"

faciet spectabitque, vel

ex

studiis

externis iuventus"

dubito

quin

tamen

loci
illi

splendidissimoque

iis,

si

ineunte aetate ista-

introducere studet prin-

praesertim de

agi cogitarique, quas tejiera aetas

lenissima

audissent",

meliusne" antiquarii

amplissimo

eos habebimus iurisconsultos et iudices,

participes

possunt

muneribus fungentur, melioresne

republica

rum rerum, quas nunc

ceps,

iudices

possent, de ea re nunc agitur. Universa

homines ex ordine

rogant

isto perite au-

ea verba

significare

eiusmodi

Seyfifertus

eam vocem Halmius

iis

rebus hic

ludorum illorum occasione

quae citavimus: degeneretque

quam maxime

apparet.

Ergo non

pro perite legendum*sit pueri, qua correctione

tandem aliquando

totus locus in integrum restitutus

videtur.

A. XIV,
nibus haud

29.

Qui hactenus

in Britannia

praefuerant legio-

multum profecerant:

Sed tum Paulinus Suetonius obtinebat Britannos, scientia

militiae

et

rumore populi, qui neminem

sine

aemulo

sinit,

Corbulonis concertator receptaeque Armeniae decus aequare

domitis perduellibus cupiens."

253

quos Romani imperio suo subiicere etiam co-

Britannos,

nantur, perduelles vocare eius est, qui in antiquitatibus Ro-

manis atque adeo

sermone Latino hospes

in

lure ergo

sit.

pro perduellibus Halmius coniecit rebellibus, sed pro laudabili

coniectura egregiam exhibuisset emendationem,

pro domi-

si

perduellibus scribi iussisset perdomitis rebellibus. Postquam,

tis

quod

facile fieri poterat et

saepe factum

est,

alienam aberravit sedem, perrebellibus

in

quin in perduellibus transiret vix

fieri

praepositio per

(vel perreuellibus)

poterat.

XIV,

Cf.

60,

ubi in codice legitur: Eucaerus, natione Alexandrinus, canere

pertybias doctus." Vulgo editur: canere

admodum

emendatio

est

legendum

est

A. XIV,

canere

aiidax.

tibiis

tibiis

Aut me

doctus", quae

fallunt

omnia aut

perdoctus.

teriores erant

Mortuo Burro certatim qui in republica deSenecam criminari incipiunt; arrogantiam im-

potentiamque

eius

dant quod

52.

perstringunt;

hoc

omnium rerum, quibus

prae ceteris

ei

vitio

delectetur Nero, severum

agat censorem

Nam
vim

eius

cem)

oblectamentis principis palam iniquum detrectare

equos regentis, illudere voces

quotiens

clarum

fore,

Quamvis
credibile

caneret.

Quem

quod non ab
fuerint

non

est

acres

tantam

nihil

Muretus voin

repubhca

reperiri credatur?"

illo

hi

(rectius

ad finem

Senecae

illos

ei

tamen

vituperatores,

obiecisse arrogantiam, ut

repertor atque inventor videri veilet

omnium bonarum

artium,

quibus sine famae suae detrimento operam dare posset Nero.

Sat grave iam est quod paulo ante Senecae obiiciunt: elo-

quentiae laudem uni sibi asciscere et carmina crebrius

tare,

gum
sit

postquam Neroni amor eorum

inter

hoc crimen

intervallum

venisset", et

et illud repertae eloquentiae

quisque videt.

Quid quod,

si

quam

facti-

lon-

poesisque

tamen nostro

loco eiusmodi voluisset aliquid Tacitus, non praesentis tem-

254
poris [reperiri) usus esset infinitivo sed perfecti. Hisce omni-

bus perpensis pro reperiri legendum censeo probari, vel aliud

quid

in

eandem sententiam.

A. XV,

Paetus, vanus

8.

multa agendo

summum

quin etiam in

nihil egerit,

rem adduxerit,

Corbulonis aemulus, quo

ille

modo

discrimen

his verbis describitur:

Longinquis itineribus percursando, quae obtineri nequibant,

commeatu

porrupto, qui captus erat,

iam hieme,

et instante

reduxit exercitum."

Corrumpendi commeatus
si

nulla, ut opinor,

causa

fuit;

quod

aliquo infortunio factum esset ut ipsum illud frumentum,

quod

milites,

huc

illuc

Paeto

rapti, praedati erant, cor-

rumperetur, boni scriptoris erat quae ea fuerit calamitas narrare.

Nam unum

illud

quod

ultro

citroque currunt milites

frumento parum nocet. Quid quod ne corrupto quidem

mento opus
milites.

milites,

fuit

ut tamen commeatu vacui

itaque

quod rapuerant frumentum comederunt

salsissime

corrupto.

perstringitur

exercitum." Nihil solidi imperio

quod solum

fuisse

commeatu

erat,

Romano

reduxit

acquisiverat Paetus,

rapuerat, frumentum, illud ab ipsis erat con-

Vocem autem quae

obnoxiam casibus docet A. XV,

sumptum

ipsi.

Sic simul inepti hominis

percursando, quae obtineri

nequibant, consumpto, qui captus

et,

in castra redirent

Longinquis itineribus sat longum tempus insumpserunt

Lege ergo consumpto pro

vanitas

fru-

militibus.

est

consumptus multis

57 (De Epichari cru-

delissima spernente tormenta narratum est.

Quam

narrationem

sic claudit scriptor):

Sic primus quaestionis dies contemptus est."

Ut ineptum

illud

contemptus hic scriberet facile adduci

potuit librarius: legebat enim de muliere cruciatus spernente

et

contemnente, et praeterea ante oculos habebat

modum

iUi

contemptus similem

constimptus,

vocem

ad-

quam optimo

255

Prammerus

iure

restituit.

quam quibus appareat

oculorum

corruptelae duas has fuisse causas: et

mentis errorem.

et

A. XV,

Nullae sunt certiores emendationes,

Stultis

lo.

consiliis

praeest, ultro infringit,

Paetus vim copiarum, quibus

nunquam

sibi constat, milites dissipat

et ita bello inutiles reddit. Sic et filium

quodam

uxoremque

castello

abdit:

data in praesidium cohorte ac disperso milite, qui in uno

loco habitus

Codex
lectionem

ubi

sic

natam

arbitror

sustentavisset."

etiam particulam

et.

exemplo legebatur

in

Quam

sustenta

suprascripto lacunae supplemento visset, quod librarius

et

textum recepit ut istud

in

ita

vagum hostem promptius

in fine sententiae addit

et retineret.

Cf.

H.

20,

III,

codice ineptissime legitur: et vineis, machinamenti

in

genus ad expugnandos muros

in

modum

turrium factum

is

aggredienda urbs." Recepto enim in textum post syllabas

vine interpretamento,
librarius

quod

in

exemplo

inter lineas legebatur,

postea vocem, a correctore monitus, supplevit, sed

vagam syllabam

is

delere

Nostro vero loco olim

neglexit.

scriptum fuisse suspicor non sustentavisset, quod huic narrationi

parum aptum, verum

Paulo antea

in

sustentare potuisset.

eodem

Accitur

legio

duodecima,

et

speraverat, prodita infrequentia.

eludi
in

Parthus

tractu

habemus:

capite haec

Adventare Vologaesen magno

belli

et infenso

famam

unde

Qua tamen

poterat,

si

agmine auditum.
aucti

exercitus

retineri castra et

Paeto aut

in suis

aut

ahenis consiliis constantia fuisset."

Mire, ne absurde dicam, ipsa infrequentia

dicitur

ad resistendum hostibus.

deatur

illa

Nam

utilis

esse potuisse

quominus mihi respon-

voce cohortes infrequentes designari posse ipsa

sententia obstat: in prodita infrequentia" substantivum con-

ditionem copiarum significat, neque ergo adiici potest

pronomen

256
relativum,

castra

quod aliam significationem eiusdem

e. q. s."

tamen, vel

e.

i.

XV,

re-

sibi constitisset Paetus.

Romanorum

Castris

16.

retineri

quicunque erat status

sic,

rum, bene res geri poterat, simodo

A.

substantivi

Quanto melius omisso qua legemus: tamen

requirit.

obsessis Vologaeses

diu

potitur

Ceterum obsessis adeo suppeditavisse rem frumentariam

ignem

horreis

ut

constitit,

inicerent,

contraque prodiderit

Corbulo Parthos inopes copiarum et pabulo

attrito relicturos

oppugnationem."

Vix quemquam

sanum

videatur;

esse opinor, cui istud contraque prodiderit

coniunctivum hic

Quidni legamus contra

quam

ferri

non posse constat.

prodidit Corbulo"? In

mihi nunc aHi loci Tacitei non sunt, ubi contra

neque lubet eius

enim nusquam

promptu

quam

legatur,

causa lexica et indices pervolvere. Fac

rei

alibi illud inveniri,

eane idonea causa est cur

ne semel quidem Tacitum usum locutione tam bene Latina

tamque pervulgata statuamus, idque eo loco ubi vix

modo
A.

id

quod requireretur

XV,

dum

Et saepe,

in

omnes

partes dififugiunt cives

tergum respectant, lateribus aut fronte

in

circumveniebantur, vel
igni

aHo

significari potuerit?

Ardente urbe

38.

ullo

si

in

proxima evaserant,

ilHs

quoque

etiam quae longinqua crediderant, in eodem

correptis,

casu reperiebant."

Hic equidem desiderari quiddam censeo. In verbo enim

reperiebant haud
accessissent"

omitti id sine

reperiebant legens mente

habet quod
accessissent"

aggressi

recte

quod

locos

cum propius

dubie inest significatio rou

iUos

damno

erat

poterat quia quivis istud

suppleturus.

inest).

cum propius
Propius autem

eodem

statu"

opponatur (ipsum

ei

in

reperiebant"

reperiebant

in

Ergo longinqua

illud

i.

e.

ut

^Bopinor

^B deest
^K quod

At nunc

etiam ardentes".
aliquid

quod

modo

aliquo

nisi

in priore sententiae parte

etiam ardentes" recte opponatur,

isti

est

expressum, pronomen eodem

habet quo referatur. Integra

erit sententia,

etiam quae longinqua secura crediderant,

reperiebant."

Neque male pro secura

sic

si

in

nil

legemus:

eodem casu

integra simm.

ibi tuta,

ponemus, modo hac ratione locum expleamus.

eodem incendio porro

In narratione de

demum

Sexto
tus,

campus

velut

et

apud imas EsquiHas

die

immensum

prorutis per

aedificiis, ut

vacuum caelum
n

metus aut rediebat

lebis

reposita iam sunt haecce:

doctis

inventa.

in codice.

necdum

Tum

posito

Necdum

post

posito

ignis."

Haud dubie

recte

metu redibat haud

deteriores", pars a viris

ego pro grassatus legere veHm

grassaturus, ut tota sententia

Necdum

40):

incendio fac-

continuae violentiae

occurreret.

rursum grassatus

quorum partem praebent

est

finis

XV,

Haec verborum rudera sunt

levius",

legitur (A.

fiat

metu redibat haud

levius

rursum grassa-

turus ignis."

Egregie nunc paucis verbis comprehenditur quod dein fusius

enarratur: minor
aedificia

magna

A. XV,
riis

quidem peribat hominum numerus sed plura

deleta sunt."

55. Indicatus a

modis singulas

citur

res,

Hberto suo MiHcho Scaevinus va-

quibus ab

tamquam arcana quaedam

expHcare

et

in

suspicionem addu-

et funesta

reipubHcae moHtus,

illo

defendere studet:

Pecunias et Hbertates servis et ante dono datas, sed ideo

tunc largius, quia tenui iam re famiHari et instantibus creditoribus testamento diffideret.
struxisse diffideret

cibus

Enimvero Hberales semper epulas

enim vero vitam amoenam

et duris iudi-

parum probatam."
17

258

Verba

enimvero inepte repetita

diffideret

editores.

vitani

cum

cusativum

novam tum

probatam

vitam

infinitivo

dudum expunxerunt

incipiunt sententiam. Sed ac-

male cum prae-

cedentibus cohaerere recte, ut equidem censeo, nonnulli sta-

Sed quod amasse

tuerunt.

post vitam)

parum

vel

inseruerunt

egisse

(ante vel

ea emendatio videtur. Multo

probabilis

certe leniore medicina sic locus restituitur in integrum:

enimvero liberales semper epulas struxisse vita amoena

parum probata"

et duris iudicibus

ut vita amoena et

probata

sit

qua

ablativus absolutus,

ratio redditur.

A. XV, 59:
Fuere,

dum

qui

prodita coniuratione,

dum

auditur Milichus,

dubitat Scaevinus, hortarentur Pisonem pergere in castra

miHtum

aut rostra escendere studiaque

Dum

dubitat

Quid

et populi temptare."

Ut
qua versatur Scaevinus eo tempore quo

Scaevimis.

opinor condicio, in

his vocibus significatur

Milichus interrogatur paulove postea, certe ante illud tempus

quo responsis NataHs, cum

confiteri cogitur:

ad ipsum

nam tum

tum ad Neronem

statim

dubitare.

Quem

ut labaret

nostro loco

quam

e. c.

(c.

rem nobis

certe dubitare desiit.

est

clamat.

interrogati

At

illa

55
esse

cum

perspicue

declarat;

eo tempore quod

Ut iam dicebam,

Scaevini

indicans.

55)

fuit

atque
post-

antequam Scaevinus NataHsque

res ipsa

tempus dubitandi verbum non convenit,

neque omnino uHum, quo facere aHquid Scaevinus

tur.

c.

effugia habuerint Tacitus verbis

extr.)

totam coniurationem aperuerunt

in illud

56),

Quod autem

adductus [raptus per milites

labare indicium coepit et

diversi

(c.

effugia quaerere dici possit, non vero

efifectum

indicium

non congruentibus

tempus, quo a Milicho est indicatus

illud pertinet

hfc ita loquitur ut

ipsius

requiritur

Legendum

verbum statum
esse

suspicor:

significe-

coftdicionemque

dum dubius

259

dum nondum certum

Scaevinus":
esset

Scaevinus,

menta

erat

qualem

toleraturus, an confessurus

se praebiturus

atque etiam tor-

interrogationes

fortiterne

communemque

proditurus

causam.

A. XV, 63. De Senecae morte

et alia et

haec legimus:

Novissimo quoque momento suppeditante eloquentia, adquae

pleraque tradidit,

vocatis scriptoribus

in vulgus edita

eius verbis invertere supersedeo."

Istud eius verbis

cum

edita

quidem cum

deius, et revera ne potest

quin

plane

absurdum

sit

iam cum

sibi vult, si

Annon

videtur.

ore Senecae

res

iungendum

et

edita

esse

monet Nipper-

ullo alio iungi verbo,

cuncta perturbet.

Verum

quid

iunctum est? Plane supervacuum

ipsa loquitur, quae a scriptoribus" ex

sint excepta, Senecae verbis in

vulgus edita esse?

Quodsi quis tamen addendum eiusmodi aliquid fuisse putat,

nonne hic dicenut esset quod toj invertere opponeretur

dum

ipsius

erat

verbis,

idque ante edita ponendum? His

perpensis

mihi ne umbra quidem restat dubitationis quin

legendum

sit

y,meis verbis invertere

supersedeo." Cf. quod

6y Subrii Flavii responso tradito additur: ipsa rettuli

verba, quia non, ut Senecae, vulgata erant, nec minus nosci

c.

decebat militaris

viri

sensus incomptos et vaWdos" ipsa retuli

;

non meis verbis Flavi responsum inverti."

Statim post illud Flavii responsum adduntur haec (cap. eod.)
Nihil in illa coniuratione gravius auribus Neronis accidisse

verba

i.

e.

constitit,

quae

qui

ut faciendis sceleribus promptus, ita audiendi,

faceret, insolens erat."

In

voce

enim

est:

q. e.

faceret coniunctivus probari nequit: sensus

nunquam Nero

facta

sua suo nomine appellari

audiebat"; imperfectum tempus parum rectum videtur; nam

multo magis hic sermo est de iis rebus quas diu ante Nero
perpetravit

quam de

iis

in

quibus ciim

maxime

versatur.

26o
Utrique incommodo lenissima subveniri potest correctione.

Duarum enim

literularum transpositione pro /acerei

iQgendum

arbitror fecerat.

A. XVI,

5.

Nerone

in theatro artes suas

multitudo aderat ut obtererentur haud pauci

audiendi spectandique labore in gravem

exhibente tanta
praeterea ipso

morbum

multi in-

ciderunt

quippe

gravior

palam

multis

si

spectaculo

defuissent,

et pluribus occultis, ut

nomina ac

vultus, ala-

metus,

inerat

critatem tristitiamque coeuntium scrutarentur."

Quod
gitur,

hic

vox

q. e.

palam

eo molestiae est

in

quod coniunctio
plane caret.

adiectivi vel participii vice funnihil,

legamus qui\

ut

quo casu evanuisset, quod

non

est

sententiae parti, quae verbo

ut annectitur

Ergo pro

sed ferendum non videtur

cum

litera

restaret in ut abiisse

ali-

mirandum

').

A. XVI,
Capito,
docet.

ventum
publica

22. Vehementer in Thraseam invehitur Cossutianus

eumque utique ex civitate tollendum esse senatores

Cuius oratio huc fere redit ut

demonstret eo iam

esse ut otiose inter se confabulantes

ita

homines de

re-

loquantur quasi in duo discesserit castra: Neronis

et Thraseae.

Postquam multa

hanc sententiam declamavit,

in

hoc quoque addit

Diurna populi Romani per provincias, per exercitus curatius leguntur, ut noscatur quid

Scio

fecerit."

ad istud non defendendum e praecedentibus niibem

exemplorum

excitari posse

lemne iusiurandum;

non

nunquam immolat pro

l)

Thrasea non

Imago

principio anni Thrasea vitat sol-

adest

salute

nuncupationibus

aut

caelesti

codicis phototypica legi hic nequit.

votorum;

voce principis;

26 1

non

triennio

introiit

condemnabantur

curiam;

ars,

Poppaeam divam non

mihi

illud

SubintelHgendum

bulum, quod non

facile

ita

fere est denuo,

quoque praesertim de

requi-

aHudve voca-

suppletur.

quid Thrasea novi fecerit".

Hterarum habet ductus:

iis

quod

Semper ergo
vocem, quae fere eosdem

mente

pro non legendam esse

sit

honore

Et tamen mire dictum

credit.

exile est vixque ad id significandum,

ritur, sufficit.

facere

Silanus et Vetus

non fecerit videtur, quotiesque lego, haereo. Certe

admodum

suspicor

cum

abfiiit

sine cura ei est salus Neronis, sine

Tum

rebus esse cogitandum, quas Thrasea

aspernatus, res ipsa loquitur, sed idem nunc

demum

recte eleganterque est enuntiatum.

XVI,

Thrasea, cui certa iam est parata pernicies, ad

24.

Neronem

Hteras mittit quas iHe avide arripit aperitque ratus

Thraseam suppHcibus precibus veniam rogaturum aliaque

quae

eius

priori

vitae

dedecus,

afiferrent

facturum dictu-

rumque:

Quod

ubi

non evenit vultumque

et spiritus et

Hbertatem

insontis ultro extimuit, vocari patres iubet."

splendidissima haud

quod ubi non evenit natum

non

venit,

dubie emendatione Rhenani iHud

nam

est,

in codice est

quo dubie

suam proferendam ne unam

dempserit, mutaverit Rhenanus:

ut ad lectionem

ita

quidem Hterulam addiderit,

transposuit tantummodo Hteras

vel aHter distinxit.

At quam

ego emendationem propono, ea ut una Htera eximatur et

aHo loco una addatur Hneola postulat. Legendum enim censeo:

quod ubi non

Ivenit (invenit)."

Nam

nunc

demum

recte, et

quod ad structuram sententiae et ad verborum pertinet usum,

haec annectuntur: Vultumque et Hbertatem insontis ultro
extimuit":
inveniret

tantum aberat ut quidquam demissi abiectique

ut

extimesceret potius:

Hbertate ei intrepidum insontis

sic

iHae Hterae sermonis

vultum ponebant ante oculos.

262
Post verbum impersonale evenit, quod Rhenani praebet
satis

dure

A. XVI,

28. In senatu ergo

primum

ipsius Neronis recitatur

qua non Thrasea quidem nominatim arguitur, sed ahi

oratio,

reprehenduntur senatores quod

Arripit haec

illius

Requirere

in senatu

se

iurando civem,

iure

et alia et

consularem,

vitent.

ipsum

in

haec declamat:
sacerdotem,

in votis

contra instituta et caerimonias

nisi

maiorum proditorem palam

Denique agere senatorem

exemplo curiam

vehementemque

Cossutianus Capito

Thraseam habet orationem, qua

in

lectio,

illud extimuit infertur.

et

hostem Thrasea

induisset.

et principis obtrectatores

protegere

solitus veniret, censeret, quid corrigi aut mutari vellet."

Omnino quid
mihi

est, in

admodum perspicuum

senatorem agere non

sit

Thraseae vero causa, cui

id

ipsum

quotiescunque senatus habetur, domi suae

sibi

obiicitur quod,

latet,

quid illud

veHt crimen admirabundus rogo. In errorem inductum

qui

librarium,

toties

quoque senatorem

de senatu senatoribusque
opinor,

scripsisse

cum

haberet vocem, quae ductibus Hterarum

Hoc

esset: censorem.

est

quod

ilH

in

legisset, hic

exemplo suo

admodum

simiHs

tota vita sua loquens tacens-

que fecerat Thrasea, ut ageret censorem civiumque, sed praecipue ipsius principis, facta notaret. Et omnino illud censorem

frequentissimum

agere

crimen

est

in

homines severiores.

Vide nunc quam eleganti verborum lusu idem

sic

pergens

inducatur:

^censeret

quid

corrigi

ille

Capito

aut mutari

vellet."

A. XVI,

35.

Helvidium
utriusque

ipsa Thraseae morte traduntur haec:

Demetrium

et

brachii venis,

super spargens.

Ad

De

in

cubiculum inducit, porrectisque

postquam cruorem

Libamus,

effudit,

humum

inquit, lovi Hberatori."

porrectis Nipperdeius annotat: ^einem Diener" atque

263

eodem modo locum accipit Furneaux. At ego porrigere

alicui brachia manusve" quid feit novi,
verum ,,venas brachii
porrigere" quin

legendum

rectis

latere

effudit

non
esse
nihili

fit,

si

Sed

utique

requiritur

significet corisulto

dicitur.
est.

absurdissimum non dubito. Quid pro pornon definio, credo tamen \n

rectis

sit

verbum eiusmodi ut
ab ipso Thrasea peractam, quod
minister aliquis venas aperiendi munere functus

j-^^Z/j-.

rem

sit

Sed hoc gravissimum quod venas porrigere

XIX;

AD HISTORIAS ANNOTATIONES VARIAE.

H.
et

hanc

rum

Causarum, cur Othonem adoptare Galba

13.

I,

fuisse

unam

republica

se credere Tacitus significat,

putaret talem

successorem:

reHnquere

ei

nollet,

quod pa-

,credo et reipublicae curam subisse, frustra a Nerone translatae,

apud Othonem relinqueretur." Haec

si

verba

comperta

Othone

se

tradere

artificia

certo

haec est quod Vinii pro

sciat,

Galba perspexerit: neque erat Galbae ignota

Othonis ac Titi Vinii amicitia." Sed et

fuit,

quae Galbam, senem morosum

impeHeret ut

tinacem,

sic

nunquam
scribam,

faciam,"

Totum

divisum,

ita

modo

ut

tertia causa

et adversus

secum loqueretur:

quod me facturum vaticinantur

sum,

ipsius Taciti

Altera causa, de qua non credat aHquid sed

sunt.

Taciti

inepti

quaedam

rumores per-

at ego id ipisti

homines,

locum huc pertinentem ex-

nemo, qui quae hic praemiserim

dubitare

quin causae

enume-

legerit,

ullo

rentur,

quae ab Othone mentem Galbae vel abaHenaverint

vel certe

Neque

b.

Et rumoribus

c.

fiHa,

erat Galbae ignota Othonis ac Titii Vinii amicitia.

nihil silentio transmittentium,

quia Vinio

caelebs Otho, gener ac socer destinabantur.

Credo

translatae,

ibi

abaHenare potuerint

a.

vidua

possit,

et
si

reipubHcae curam subisse, frustra a Nerone

apud Othonem reHnqueretur.

265

De
.b.

tert,a

primaque causa

sunt perspicua.

De secunda

videaraus.

Galbara .nstigaret ut pertinaciter

Quod

vuigi ruraoribus

nabantur.

Haec

serraone nihil

Otho

Taciti

ista

Othonem adoptare

recusaret?

et Vinius .gener ac socer

desti-

verba sunt. In familiari

otiosorum
.gener ac socer" raolesti habet.

ubertas

Irarao ,psa hominura

vita refertur,
quens .nducitur: ,mihi crede,
duo
et V,n,us,

quod annotemus: omnia

Quid illud fuitquod

nihil est

quis de populo sic lo-

si

isti viri,

quos

vides,

Otho

aliquando gener socerque

erunt." At hic istud

gener ac socer placidae est

verbositatis, quae mirum
quantum
d,screpet a totius loci
acuta atque acerba brevitate.
Praeterea -- atque hoc
raulto gravius
iUud quod horaines
fabulantur de futura Othonis
Viniique affinitate quid habet

quod Galba,n graviter

commoveat?
credaraus,

Otho, ego

cur

eum

sic

An eam

Galba loqueretur:

filium

habere nolo"?

Non

fuisse

Vinii

.si

causam

gener

fiet

opinor, Intellexisse

Galbara non debere se Vinio

aurera praebere Othonis
causara
defendenti, cupidum enira
illura esse patronura
.... satis
superque indicatura est
verbis ,neque erat Galbae
ignota
Othon,s ac Titi Vinii amicitia",
paruraque Taciteum v,detur
tot verbis uti ad
demonstrandura, quara artura illud
fuerrt

vnculum quo Vinius

Qu,d ergo erat

moveret?

Nam

in
nisi

illis

araicitiae

et

Otho

inter se iuncti essent.

rumusculis populi, quod

iUum

efi-ectura

rurauscuh

Hlem Galbae
habuissent,

isti

non potrasset inde nasci

causa cur adoptare Othonem
Galba
nolet. S.c, ut ego
opinor, inter se

loquebantur horaines:
.Othonera .stura hominera
elegantem venustumque, quem
nov,raus omnes, quera per
urbera volitantem videmus,
mihi
crede, raox videbimus
alterius consulis
(et

principis) filium,

altenus generum." Suspicor

ergo Tacitura scripsisse:
,pater
ac socer destinabantur"

eoque invito

irrepsisse

.stam socer, et generi

comraeraorationem.

negbgendura quod, cum res ipsa

ferat ut

Neque

decantatam
fortasse hic

duo vocabula, quae

266
gener et socer unam rem,

sic ut

coniunctionibus que vel

unam

affinitatem, significent,

vinciamus, hic gener ac socer"

et

legitur.

H.

-i^y.

In

castris

qua

iis

in

I,

habet,

Otho ad miHtes orationem

praetoriis

memoriam vocat quaecunque Galba ad

Itaham accedens ipsamque urbem intrans

et

cj"udeliter fccit. Ibi

hanc legimus exclamationem

Quae usquam provincia, quae

castra sunt nisi cruenta et

maculata, aut, ut ipse praedicat, emendata et correcta"

').

verborum quae provincia, quae castra sunt"

Ipse sonus

De sententia videamus. Nonne

contendere nuUam usquam esse provinciam

habet quod vitium crepet.

absurdum

quam non

est

cruore asperserit Galba?

poterat

deri

notum
quae

fuerit,

ei

vel

Num

miHtibus urbanis,

qua provincia

fuisset

ipsis

in

credibile illud vi-

quibus hoc certe

ItaHam venisset Galba,

et

pervadenda provincia? Atque ipsa vox pro-

quid habet quod vehementer animos miHtum permo-

vincia

veat? Nihil, ut opinor. Sed inspiciamus longam iham scelerum

enumerationem, quae hacce exclamatione clauditur: de

siariis agitur,

et

Ergo,

trucidavit,

partem deci-

de Fonteio Capitone, Clodio Macro, Nymphidio oc-

mavit,
cisis

quorum partem Galba

clas-

si

quibusdam
duo

triave

aHis,

sed plerisque

nomina excipimus,

copiarum ducibus.

tota ista Galbae cru-

deHtas ad solos miHtes et ad viros, qui miHtibus praefuerunt,

pertinuit.

Et,

ut

opinor,

mesque provinciales

Otho

saeviisset Galba,

et sagatos paludatosque

imperatori

victimae

i)

sit,

Ergo

quod a

tamen de

commemorasset

cecidissent.

praetoriani erant curaturi.

terse enuntiatum

praeterea in togatos iner-

etiamsi

Ceteros
ut

veritate

Otho

his tacuisset

solos, qui

haud

novo

magnopere

dicat aHquid

quod

non nimis recedat, quod

In codlce est: quae usquam provincia quae in castris sunl."

26/

animos militum quam maxime incendat,

legendum censeo
quae usquam praesidia, quae castra sunt e.
q. s.".

H. I, 50. Occiso Galba, cum nuntius de Vitellii

defectione
per urbem percrebruisset, vehementer
afflictae erant omnium

mentes

Duos omnium mortalium impudicitia ignavia

luxuria deterrimos velut ad perdendum imperium
fataliter electos non

modo

senatus

et eques, quis aliqua pars et cura

reipublicae,

sed vulgus quoque palam maerere."

Totus

connexus huiuscemodi est: tempus, quod instamulto tristius videbatur non solum quam Galbae
(cum, licet bellum non esset, tot tamen
fierent scelera)
loci

bat, civibus
illud

sed

etiam quam ipsa bellorum civilium aetas:

nam tunc,
quicunque evasurus esset princeps, hoc tamen
constabat fore

eum virum qui rempublicam regere

unum sciebant homines deteriorem
nunc ego

in

voce,

quae

posset;
fore,

at

nunc hoc

qui vicisset."

At

maerere haereo; non enim, ut

opinor, praesens malum maeremus, sed
praeteritam conditionem, praesenti meliorem. Ergo aut Tacitus,
cum homines
de praesenti tempore cogitantes inducit, iam
animo praesumit
tempus,

est

quo praesentia praeteritaque

ideoque maerere posuit ubi quivis

turus,

aut,

id

H.

I,

58.

comparabunt,

quod multo

verisimilius, pauca quaedam hic

explenda lacuna: sed vulgus quoque
priora> palam maerere."

exciderunt atque
<indignari et

inter se

alius indignari esset posi-

sic

Imperio ad Vitellium delato protervi milites dusibi invisorum poenam postulant

ante omnes

cum quorundam

dedi

sibi

lulium

ad suppljcium

Bardonem, Germanicae

flagitant:

classis

praefectum,

huic enim praesertim vitio dabant

Fontei Capitonis, gratissimi

ducis,

militum saevitiae subtrahit Vitellius:

interitum.

At dolo eum

268
Interim ut piaculum obicitur centurio Crispinus; sanguine
Capitonis se cruentaverat, eoque et postulantibus manifestior
et punienti vilior fuit."

Punienti

sc. Vitellio.

An

num

At, obsecro,

Num

turionem Vitellius?

punit miserum cen-

omnino puniendi verbo locus?

ullus

censeamus Tacito punitum videri hominem, eo nomine

ab

iratis militibus

pito

necatum, quod Capitonem occidisset? Ca-

enim quid, iudice Tacito, fecerat?

Haud

mania turbaverat, non secus ac Macer

que Cornelius Aquinius

quieti

consilii

particeps

aegre

qui

fuit,

cum

pro-

qui eiusmodi

postea a discordibus militibus,

crudeliter trucidatur, puniri vel a

tulerunt,

illud

rati se sic

Num

reipublicae.

securitati

et

interfecerant-

Fabius Valens, antequam iube-

et

sed tamen haud dubie

(ib.),

spicere

in Africa (v. c. 7),

eumque oppresserant

certe turbare coeptaverat,

rentur" quidem

dubie in Ger-

non

militibus, vel a duce, qui

intercedit, dici potest?

Haud

opinor. Denique quae intercedit ratio inter voces quae sunt

tamen

postulantibus et punienti} Et aliqua

ratio intercedere

dcbet, nisi credimus Tacitum non cohaerentia locutum.

quoniam credere nolumus,

iure

statuimus.

Quod quomodo

sit

Quod

latere vitium nostro

in punienti

tollendum fere iam dixi-

mus, certe elucet e tota disputatione nostra. Milites postidant

aliquid,

dux aut

respuit

aut

postulata,

aurem

iis

praebet.

Subtraxerat autem militum minis Burdonem, at Crispinum

iis

... quid

hoc unice

Nempe

in

permittit.

in

I,

64.

Italiam

est

hunc locum convenit,

traditae voci punienti

H.

Hoc

admodum

Fabius Valens
ducit,

in

legendum permittenti,
ductibus literarum

et

est simile (^mittenti).

cum exercitum

civitate

Lingonum

adversus

Othonem

inter legionarios et

Batavos auxiliares iurgia exarsere eiusmodi ut prope a proelio

abesset res.
Iurgia

Haec

primum,

ipsius Taciti

mox

rixa

verba sunt:
inter

Batavos

et

legionarios.

269

dum

his aut ilHs studia

militum adgregantur, prope in proe-

lium exarsere,

ni Valens animadversione paucorum oblitos

iam Batavos imperii admonuisset."

Praeter Batavos et legionarios in Valentis exercitu aut nulli

admodum pauci (v. c. 59 et 64). Atque

hae nunc exercitus partes paene inter se manus conserunt.
fuerunt

aut

milites

Quaero qui nobis praeterea hic cogitandi

studia
'

aggregantur" rixantibus.

vocabuH locum

militiim in alius

municipum, quae vocabula

vel

quoniam
dios

milites

destringere

potius

Nullos

invenio,

quorum

sed istud

irrepsisse censeo, puta civium

et ideo

et ipsos in

consentaneum

sint milites,

est,

magis huc quadrant,

eiusmodi certamine glaat

magis otiose

studia

adstantium et pugnae exitum spectantium sunt.

H.

I,

83. Praetorianos

aHis argumentis placat

Imus ad beHum

pro ipsius salute nimis

Otho

An

et

sollicitos et

hoc:

et iHic nocte

intempesta rapien-

arma? Unus alterve perditus ac temulentus (neque enim

plures consternatione proxima insanisse crediderim) centurionis
tur

ac tribuni sanguine

irrumpet?"

manus imbuet, imperatoris

Imperator unus

est,

et

istud

in

sui

tentorium

ne plures quidem cogitari possunt

Absurde

vel in exercitu vel in repubHca.

miHtes

sui

^)

igitur pauci

quidam

imperatoris sui tentorium irrumpere finguntur.

At

post tribuni pone, pulcherrime enuntiata erit tota

periodos: centurionis ac tribuni sui sanguine

manus imbuet,

imperatoris tentorium irrumpet." Ipsum iHud quod traditum

est

hanc nobis transpositionem commendat;

non tribuni

i)

in codice

legitur sed tribunis.

In codice sic legitur et sic finiuntur versus:

,

tribunis san-

guine manus imbuet imperatoris sui

ut facile intelligatur qui factum

sit

ut sui a sede sua aberraret.

enim

2/0

H.

II,

Titus Vespasianus,

2.

missus vel
imperatoris

Romam

a patre

ad Galbam

causa vel spe adoptionis, Corinthi de interitu

officii

secum deliberat pergatne

certior factus

Romam

an ad patrem redeat; tandem redire decernit, idque haud

unam ob causam:
Fuerunt, qui accensum desiderio Berenices reginae vertisse
iter

crederent; neque abhorrebat a Berenice iuveniiis animus,

nuUum ex

sed gerendis rebus

adulescentiam

luptatibus

eo

impedimentum: laetam vo-

suo

egit,

quam

patris imperio

mo-

destior."

Immo

vero ex ea: tum enim

demum

ita

nobis Berenices

Titique amores describuntur ut innocuos eos fuisse appareat:

nullum Berenice rebus gerendis

H.

II, 3.

afiferebat

Postquam quid fama proditum

Paphiae conditore enarravit,

sic

impedimentum.

sit

de templi Veneris

pergit Tacitus:

Sed scientiam artemque haruspicum accitam

Tamiram
Ita

tarunt Taciti

manum

istud et potest.

mihi satisfaciunt

Qui tantummodo

illi

neque quid

sibi

quisquam
cilicen

videt.

enim nulio modo

res

duabus sententiolis

veHt divisio: sed scientiam

ista
:

CiHcem Tamiram intuHsse"

Idem de Puteolani coniectura

legentis

mu-

quidem, qui eam voculam delent,

nunc enim una nobis

Cilicem

cilicen in

rion restituerunt: ferri

Sed ne

artemque haruspicum accitam

et

cihcen

intuHsse."

est in codice.

traditur,

et

statuendum

est.

Cilicia

Non enim minus

pro

ingrate

sententia sic discerpitur: sed scientiam artemque haruspicum

accitam e CiHcia: Tamiram intuHsse."

Illa

tamen ad veram

quam restituendam levissima quaedam sufficit emendatio. Legendum enim est: Sed scientiam
artemque haruspicum accitum e CiHcia Tamiram intulisse."
Haud dissimiH modo H. IV, 83 a Ptolemaeo primum vir
nos ducit lectionem, ad

quidam externarum reHgionum

peritus arcessitur; eius deinde

2/1

monitis eo res deducitur ut e Ponto nova religio in

tum

Aegyp-

transferatur.

Per vim Decumus Pacarius procurator insulam

Corsicam, quae hactenus Othoni fidelis manserat, in partes

H.

i6.

II,

Vitellii traducere tentat. Consilium habet principum, duosque

copiarum duces contra dicere ausos interfici iubet:

Quorum morte

exterriti, qui aderant, simul ignara et alieni

metus socia imperatorum turba

Imperatorum

est

in

codice;

vetusta correctio imperitorum.

imperitorum

turba,

verborum ubertas

quam

Quam

esset

atque

inanis

nemo. Fuit cum ad

vi-

legendum putarem

e commilitonibus docuit,

felicissimum inventum libenter hic pono. Is enim im-

peratorum

retinendum sed

ignara

vidit:

Insulani

isti

statim

imperatorum

vix

et

post

aHeni

ignara ponendum

metus socia turba."

ipsa Othonis Vitelliique

nomina noverant;

certe uter peior esset imperator plane ignorabant

H.

probatur

inepte diceretur ignara

ignara

me unus

iuravere."

Vitellii

plerumque

ea

videtur

tandam istam tautologiam pro

cuius

verba

nunc

absurda

sensisse

ignava, sed longe mehora

in

II,

32. Coniunctis

').

Caecinae et Valentis copiis Vitelhani

certandi ardent amore; Othoniani utrum statim in discrimen

rem adducant an exspectent etiam deHberant, Hoc Suetonius

mora exhauriendas hostium vires censet,

PauHnus suadet

suum enim exercitum eadem

accrescere. Eius verba et aHa

sunt et haec

Paucis diebus quartam

famam,

Moesicis

cum

decimam legionem magnam ipsam

copiis adfore."

Sic est in codice. Probatur fere Candidi emendatio:

magna

ipsam fama. Perperam, ut opinor. Nihil enim sequitur quod

i)

Auctor lepidissimae emendationis A. Rutgers van der Loeff

lit.

hum. cand.

: :

2/2
isti

ipsam vel opponatur vel aliqua ratione cum eo vocabulo

Unice verum videtur

cohaereat.

iam rerum gestarum

citus. Cf.

gloria

magnam

magnus

et nobilis

II,

59.

Honoribus

Romani
et

populum,

nomine

animorum dux.

afficere Vitellium, qui

modo

advenit,

municipes Lugdunenses certant. IUe

et

mox universum exercitum

perlatumque

sola

erat exer-

et

roboris in ipso

ac fama inesset probe noverat peritus

et milites

fama

ille

quod proxime praecedit: senatumque

nunquam obscura nomina." Quantum

H.

ipsa

occurrere

infanti

filio

iubet;

paludamento opertum sinu retinens Germa-

nicum appellavit."
Perlatum: quo? Per singulosne exercitus manipulos? Facile
opus

intelligo gestato iactatoque infanti quiete

eum

terque in sinu

eum

Vitellius

patris

paludamento

omnibus rebus tam praeposterus

satis

iam

fessi

At tunc demum

obdormivisse.
induit.

infantis loquar

Non

fuisse, liben-

fuit,

et perversus.

ut opinor, in

Et ne de novo

incommodo, nudusne militum

manibus perlatus est? Aut susque deque hic omnia habuit

Tacitus aut pro perlatum legendum est prolatum
tentorio, ubi hactenus

H.

II,

60. Narratur

apud nutricem aliquam

quomodo iam

cognatis amicis adiutoribus usus

sit.

nempe

latitavit.

victor VitelHus Othonis

Ibi et

haec leguntur

,Mario Celso consulatus servatur; sed creditum fama ob-

iectumque

mox

in

senatu

norem pecunia mercari, nec

Caecilio Simplici,

Aut Latine temere vocabula

creditum fama. Quid

sit

hinc

coniicere

legendum non

cre esse opinor vel adiectivi,

quod eum ho-

sine exitio Celsi voluisset."

quod

licet,

aut nihiH est

definio, sed in syllaba

est creber, vel verbi,

originem ducit, ahquam formam. Ecquid crebra

quod

fama

omisso fuit vel erat, quibus verbis hic opus esse non videtur
Cf.

H. IV, 12 crebrescentem cladis Germanicae famam."

2/3

H.

Apud Flavium Sabinum

63.

II,

qui ab

bella,

Othone

in

praefectum urbis Dola-

coloniam Aquinatem erat sepositus,

ab amico perfido accusatur quod audita morte Othonis custo-

diam

rupisset, victis partibus se ostentasset,

dam

cohortem quan-

solHcitasset:

Nec
mina

ullis

tantorum criminum probationibus

nullo

illa

modo

e.

cum

cri-

paenitentiam versus

in

seram veniam post scelus quaerebat. Cunctantem

(accusator)

Flavium Sabinum

supra tanta re

feminam

ultra

probare posset)

(i.

ferox,

terruit,

Triaria,

L. Vitellii uxor,

ne periculo principis famam

clementiae adfectaret."

Deinde legimus Sabinum, hominem ignavum, hoc argu-

mento victum, cum antea Dolabellae parcere

operam dedisse
videretur;

culpa

hominem

ut

quam maxima

imperatori

Vitellio

nec frustra:

iussu

voluisset, ultro

enim

Vitellii

eius

miserum

interfectum.

Hic ne omnia a Tacito confusa et ro ucrTspov xpdTspov propositum statuamus, verborum seram veniam post scelus
hanc

quaesivit"

esse

sumendum

sententiam

est,

eiusmodi

quamvis infirmo niterentur fundamento, tamen illo

tempore reo semper certam attuHsse perniciem. Multo tamen
meHus cohaerebunt omnia, multoque meHus quid sibi istud

crimina,

seram veHt inteHigemus,

enim

ut

iHa

coniunctio

quomodo totum iHud

Belg.

H.

sit

si

post

inde

cunctantem

a voce

inseruerimus

cunctantem

narrari

peractum negotium indicet {Enim

nameHjk").

II,

64.

Egregiam

et antiqui

moris feminam fuisse Sex-

tiHam ViteHii matrem insigni probatur exemplo. Sequitur:

Nec uHis postea fortunae iHecebris aut ambitu civitatis
in

gaudium evicta domus suae tantum adversa

i)

In codice inter cunctantem et supra satis

est spatii

sensit."

compendio vocis

enim^ et liturae hic est suspicio.

18

274

Parum gratum

est

verborum

Tacitum dedisse opinor

in

gaudium

quod

evecta,

fere

evicta

idem

o^uf4,ccpov.

atque

est

elata.

H.

70. Oculis perlustrat Vitellius

II,

ubi ante

quadraginta dies terribile

praelium.

Quam

culum facunde

dirum

et atrox

campum

Bedriacensem,

illud fuerat

ille

ccynmissum

tum praebuerit

specta-

describitur. Sequitur:

Nec minus inhumana pars

viae,

quam Cremonenses

lauru

rosaque constraverant, exstructis altaribus caesisque victimis

regium

morem."

in

Aliquam viam

vel viae

partem ipsam inhumanam vocare

absurdissimum videtur, neque omnino hic de

sermo esse potest, siquidem

quadam

in

viae parte agitur sed de

ulla

parte viae

praecedentibus non de alia

campo

vicino.

Quapropter

meo assentior acute, ut solet, pro

pars proponenti species. Non minus quam campi illius foedi
atrocisque inhumana erat viae species, quam in honorem Vilubentissime Leopoldio

nequissimi mortalium,

tellii,

quam

si

H.

II,

magnus

74. Vespasianus, licet

atque adeo
etiam

ita

exornaverant municipes tam-

aliquis rex accederet.

ipsi dii

eum

multi potentesque ^mici

immortales ad imperium vocent, haesitat

vix se tanto fastigio

parem

aestimat,

gravemque

re-

formidat casum. Et alia secum dehberat et haec:

Esse privatis cogitationibus progressum, et prout velint

plus

minusve sumi ex fortuna: imperium cupientibus

medium

summa

inter

Claudicare

nihil

aut praecipitia."

hanc sententiam dudum

est intellectum; ergo

Lipsius pro progressum legi iussit regressum, quod certe me-

Hus videtur,

quam

regressum" vel

progressum

et

illorum coniecturae, qui esse progressum

esse progressum esse regressum" vel esse

regressum"

proposuerunt.

Nam

in

privatis

275

omnino

cogitationibus et

hoc solum

in statu privato

est lau-

dandum quod regredi liceat; voy. progressus, sic nude posita,

nunquam rem laudandam optandamve significat. Sed Lipsianae
coniecturae cum ceteris omnibus commune hoc vitium est
quod

prout

ubertatis

in

velint

minusve" languidissimum

plus

et

est

Tacito certe non tolerandae. Quapropter multo

leniorem hanc propono emendationem, qua omnia in ordinem

videantur redigi
esse

plus
ultra

progressum prout

cogitationibus

privatis

'

minusve sumi ex fortuna": privato homini

quam

ipse velit progredi, et

a fortuna sumit.

semper plus
H.

transposita coniunctione et legamus

16.

II,

At

qui semel

velint,
licet

quantum commodum

ad imperium pervenit,

et

non
est
nisi

sibi acquirit, certa ei instat pernicies.

In

allocutione,

vocat, Mucianus de Vitellio

Iam Othonem"

qua Vespasianum ad imperium

cum maximo

loquitur contemptu.

ait

desiderabilem

et

magnum

principem

spargit legiones, exarmat cohortes,

fecit,

cum

interim

nova cotidie bello semina

ministrat."

Apage
H.

ineptias et novo lege.

82.

II,

et alia et

De

bello

quod a Vespasiano Mucianoque paratur

haec legimus

Ipse Vespasianus adire hortari, bonos laude, segnes exemplo

incitare

saepius

quam

coercere, vitia magis

amicorum quam

virtutes dissimulans."

Coercere et incitare diversissima sunt et tantum non inter

se

contraria,

quidem

cum tamen

dififerunt

sed

hic verba requiruntur,

quae colore

idem consilium, eundemque

significant. Atqui incitamus segnes, sed coercemus

Nempe
huc

efifectum

quos?

insano ardore abreptos, lascivientes, eos denique qui

illuc

voHtantes

communem laborem

impediunt magis

2/6

quam

adiuvant.

cogimus,

Segnes

vero

quid

Vi,

poena

minis,

admonitionibus nostris aurem praebent. Ergo

nisi

pro coercere hic cogere lege. Boni imperatoris est exemplo

incitare segnes, aut,

quod

si

in

exemplo

absolute positum egregie

sic

parum

praesidii

cum

illo

est, cogere,

exemplo incitare"

coniungitur ad totam Vespasiani rationem depingendam.

H,

II,

Foedum

87.

agmen, quo Vitellius urbem

istud

petit,

et aliis et his describitur verbis

Sexaginta milia armatorum sequebantur, licentia corrupta;

calonum numerus amplior, procacissimis etiam

inter servos

lixarum ingeniis."

Vera huius
tissima

loci

cognita lectione

emendatione restitutus

est

tationes, qualis est

At

locus).

ullus,

si

hic cer-

ridebis

anno-

haec apud Orellium

Lixas liberos homines

(citatur

nam
doctas

ex Ann.

II,

62

lixae quoque, ut hic vides, mancipiis

ob

fuisse,

rite colligas

vilem quaestum ac mores procaces aequiparabantur." Verum,

o bone,
sed

sanus hic locus, non aequiparantur mancipiis lixae,

si

plane

statu

iis

adnumerantur, tamquam

nuUa unquam

inter

morum semper

procacitate

nulla est in VitelHo culpa,

ministris.

sensum

Vides e

ullo

modo

tradita

homines

servili

dubitatio.

fuerit

vilissimis
si

de

si

Et

si

pares mancipiis,

sunt

non modestioribus

lectione

eorum

nullum,

iis

usus est

nedum aptum,

extrahi posse, sed lenissima emendatione

revocatur id quod unice in hunc locum conveniat, id quod

ipsum Vitellianum agmen legentibus ponat ante oculos,

denique quod quin a Tacito scriptum
sit

dubitaturus.

inter severos

severo

in

l)

').

sit

nemo

Pro etiam inter servos legendum est etiam

En

ipsa nobis reddita Taciti

manus! Etiam

modesteque habito exercitu procaces

Praestantissimam emendationem acceptam refero

tolies iam, ul

posthac iam

id

par erat, laudavi.

lixae sunt;

Leopoldio

meo quem

277

quam

eos fuisse credamus in Vitelliana turba ista!

lascivos

Vide quam egregie nunc,

tot

eundem sensum, haec addantur:

in

legatorum amicorumque comitatus, inhabilis ad paren-

dum, etiamsi summa modestia

regeretur.^''

Idem

est exercitus

modestus et severus. Adverbium severe de militibus adhibitum

A. IV, 2 (cur Tiberius cohortes urbanas

legitur

contraxerit traditur):

tum;

si

niri;

et

una castra

in

Praetendebat lascivire militem diduc-

quid subitum ingruat, maiore auxilio pariter subveseverius

acturos,

vallum statuatur procul urbis

si

illecebris."

Opponuntur
H.

88.

II,

inter se lascivire et severe agere.

Vixdum urbem

milites et

Vitellii

iam proelia

cum turbam populi per

lubrico

viae

gerentur.

H.
cit

II,

parum

inter

se

et

vitarent, aut ubi

iurgium,

Cum

opponuntur: altera enim ex

barbari turbam populi

non poterat quin identidem

Accedebat

Pro aut ergo

caedesque civium:

inscitiam

ferrum transirent."
hic

altera necessario sequitur.

fieri

fiunt

ferique

isti

occursu alicuius procidissent, ad

vel

mox ad manus et
Non duae res
vitarent,

intraverant saevi

alia

alicui civi

procidendi causa:

parum
impin-

viae lubricum.

legendum censeo.

99. Nefaria proditione a Vitellio

ad Flavianos

defi-

Caecina:

Credidere plerique Flavii Sabini consiliis concussam Caecinae

mentem, ministro sermonum Rubrio Gallo:

Vespasianum

fore pacta transitionis; simul

rata

apud

odiorum invidiaeque

Fabium Valentem admonebatur, ut impar apud Vitellium gratiam viresque apud novum principem pararet."
Mire conformata est haec sententia Primum ista subita ad
erga

passivum verbum transitione [admonebatur) neque perspicuitati

neque elegantiae consulitur. Quis enim Caecinam admonet?

2/8

Nempe idem
est.

Rubrius Gallus, de quo

praecedentibus sermo

in

Sed hoc durius quod admonendi verbum hic primum:

memoriam revocare"
malo medeberis,

si

significat,

excidisse

tumque pro admonebatur

H.

III,

2.

In

deinde adhortari". Utrique

paucas literulas statues, Taci-

scripsisse:

admonens hortabatur.

morandum cenAt Antonius Pri-

exercitu Flaviano sunt qui

seant et Muciani exspectandum exercitum.

mus,

acerrimus

vir

clamat et

in

moraeque impatiens, festinandum

esse

impetu opprimendos hostes. Eius verba

celeri

et

haec traduntur:

alia et

Nisi quis retinet,

idem suasor auctorque consiHi

ero."

Inepte bis idem hic dici (quid enim inter suasorem et auc-

torem interest?)

dudum

Ep

est intellectum.

iterum Leopoldii

mei ingenium elucet! Vulgo enim probatur lacobi correctio

^suasor actorque'\
illius

At

vide quanto et elegantia et probabiHtate

praestet emendatio: auctor actorque".

Cum

explicandi

causa suasor fuisset suprascriptum, vocabulorum tam inter

se

simiHum alterum iHa annotatione

H.

III,

41.

e textu

expulsum

est

*).

Fabius Valens ViteHiani exercitus dux cum

paucis cohortibus in Etruriam venit, ubi cognito Cremonensis

proeHi exitu consiHum arripit, quod,

si

maturasset, funestum

nempe ut:
quamcunque partem Narbonensis

reipubHcae'esse potuisset,
arreptis navibus in

vinciae

egressus GaHias

novumque beHum

Quam
duntur.

et

exercitus

et

pro-

Germaniae gentes

cieret."

multa hic enumerantur, vel potius balbo ore

De quibusnam

hic exercitibus

efifun-

cogitandum est? Ipse

contextus nobis GaHiarum nescio quos exercitus obtrudit. Et

Germaniae gentibus quid

i) Illud

hic faciamus ?

Fingamusne Valentem

auctor actorque legitur et apud Nepotem, Att.

3.

279

novum Cimbrorum Teutonumque bellum Romanis

studentem

excitare

Lege, ut omnia recte procedant et aliquam ha-

beant veri speciem

que bellum
in

mentem

si

non omnes

Germaniae novum-

Gallias et exercitus

Hoc homini

cieret."

strenuo nec tamen insano

venire potest: ut ad rebellandum adducat Gallos,

nationes, et a Rheno copias
novum atroxque bellum existet.

aliquas

at

Italiam alliciat: sic

in

H. ni, 46. Daci, ardente

in Italia bello,

abducto e Moesia

exercitu

expugnatis cohortium alarumque hibernis utraque Danuvii

iamque castra legionum excindere parabant,

ripa potiebantur,

Mucianus sextam legionem opposuisset, Cremonensis

ni

gnarus,

toriae

vic-

ne externa moles utrimque ingrueret,

ac

Dacus Germanusque

si

diversi irrupissent."

Hic ego cum Viirtheimio meo facere paratus sum, pro

gnarus

ignarus:

coniicienti

apud

Cremonam

vicisse

suos

ignorabat etiam Mucianus, quo magis illud a Dacis imminens

periculum, utpote in re ancipiti, metuebat.

de

tius

potuerit

causam
ibi

illius

felici

ut

Dacis obviam

esse cur

praesenti

certior factus

cum

Non

quin et nun-

pugnae exitu Mucianum eo adducere

iret

sciebat

enim nullam nunc

copiis suis in Italiam properaret, hoste

exercitu

Flaviano iam profligato. Sed pro

de Cremonensi victoria" Latine vix

dici

posse

videtur: Cremonensis victoriae gnarus."

H.

III, 50.

tunae

ex

urbe

seditiosae

nomen
Quid

de

praetorias

Apenninum
et

(Flaviani) exercitus ducesque

iter sistunt,

summa rerum

ad Fanum For-

cunctantes,

quod motas

cohortes audierant et teneri praesidiis

rebantur; et ipsos in regione bello attrita inopia

militum voces terrebant, clavarium (donativi

est) flagitantium."

sibi hic ista

vox

ipsos velit dicat qui sciat.

An

duces

28o

At

ea significari putemus?

non

universi,

tum enim

sana integraque erunt:

ducum

tota haec deliberatio

opinor, exercitus.

ut

Verum

lege ipsa,

ipsa regio,

qua cum maxime sedent, opponetur

e.

i.

Italiae et

est,

omnia

regio in

Appennino,

ubi graviora etiam sibi impendere pericula suspicantur.

H.

III,

56.

Romam

revertitur Vitellius, de sua causa de-

cum tamen

sperans, otioseque ibi desidet,

rionum

agendo totam rem

fortiter

restitui

peritissimi centu-

posse clamarent,

idque etiam ipsum Vitellium docere gestirent:

Arcuere eos intimi amicorum

auribus ut aspera, quae
et

utilia,

Vitellii, ita

formatis principis

nec quicquam

iucundum

nisi

laesurum acciperet."

Pro aspera, quod haud dubie corruptum

quo

referatur), vulgo recipitur

At nunc

in

Bipontinorum correctio aspere.

sententiae

altero

membro: nec quicquam

acciperet" mente nobis, id quod

dum

Lacunosus locus
Scripsit

est,

admodum durum,

adverbium

aliudve

lubenter

est

enim habet

(nihil

in

supplen-

hanc sententiam.

sed paucae tantum exciderunt literulae.

enim Tacitus: ut jr/^rw^r^/wr quae

utilia"

').

Egregie

inter se aspernandi et accipiendi verba opponuntur.

H.
liano,

III,

61.

quod

Postquam narravit de praesidio quodam

turpiter

hostibus

se

dedidit,

mihtum moribus in universum sic disputat Tacitus:

Nec apud ViteUianos flagitii poena, el praemiis
rum verba fides."
Pro absurdo verba Freinshemius olim versa

l)

Idem post me, neque tamen

iunctis

dissertationi

de

van der LoefF. Eadem

victricibus

legionibus

plus minusve).

hidis
res

me

admonitus, invenit

Eleusiniis publici

iuris

fecit

et

ad H.

II,

defecto-

legit,

atque

et in thesibus adv.

d.

usu venit coniecturis propositis ad H.

cohortes)

Vitel-

de Vitellianorum

A. Rutgers

III, 63
74 (progressum prout velint

(e
et

28 I
coniectura nunc

ea

concedam versa

At

plerumque probatur.
recte

fides

ego,

quod

sive pro eo

dici

iam

ut

est sub-

versa fides sive ad significandum animos militum Vitelliano-

rum

Vespasianum, quid nunc istud apud

se convertisse ad

enim hic

Vitellianos" sibi velit rogo. Nulla

oppojitio, sed

fit

et impunitas illa et subversa illa vel conversa fides in

lianis

suam

castris

membra

sententiam, cuius

Vitel-

sedem nabent. Pulcherrimam vero

sibi

egregie inter se opponantur, ob-

tinemus pro verba legendo non versa sed correctione non

minus

fortasse leniori

leni,

manebat

simulatque
erat

certa

impune quodvis

miles,

flagitium

(et

in re militari

quamdiu apud Vitellium

flagitium committere poterat

quid esset diximus pag. 66

ad Vespasianum

transibat

certum

praemium. ViteUianus ergo miles male

nos loquimur,

reHquum
ergo

amittere poterat

perfidiae

sq.);

paratum

se gerendo, ut

multa."

lucrari

certamen" Tacitus addit,

i.

e.

quis non servando sacramento suo

se

inter

nihil

ei

Ac

certabant

maximum

esset facturus lucrum.

H.

III,

signis

ergo in partes Vitelliani milites sub

63. Transituri

vexillisque

in

campos Narniae subiectos descendunt,

ubi densis ordinibus stant Flaviani

Accepti
tonius

medium

in

VitelHani et circumdatos Primus

An-

clementer adloquitur. Pars Narniae, pars Interamnae

subsistere

iussi

reHctae

simul e victricibus legiones, neque

quiescentibus graves et adversus contumaciam vaHdae."

Haud dubie
iHe

legiones

corruptum

est;

custodum numerus, siquidem

sufficere eos, nihil

ampHus, ad

non enim magnus erat

disertis

dediticios,

si

docemur verbis
opus

erat, conti-

nendos. Et ipsorum ViteHianorum, qui in partes transierant,

c.

6j legimus

fuisse

unam legionem

et

aHquot cohortes.

Hos pluribus legionibus custodire veHe absurdum est. Legendum censeo: reHctae simul e victricibus legionibus

282
cohortes"

nobis

literulae

suppletae

excidere

facile

po-

tuerunt.

H.
ullo

III,

66.

Vitellius ipse" sic fere Tacitus loquitur sine

certamine Vespasiano cessit: o utinam eadem fuisset

omnium

Vitellianorum mens, quanta

fuisset

At non ea

fuit

populi

hominum strages evitata

Romani felicitas." Sequuntur

haec ipsius verba:

Ceterum ut quisque
nes abnuebant,
in

libidine

Vitellio fidus, ita

pacem

et conditio-

discrimen ac dedecus ostentantes et fidem

Nec tantam Vespasiano superbiam,

victoris.

privatum Vitellium pateretur: ne victos quidem laturos;

ut
ita

periculum ex misericordia."'
Misericordia hic qualis
plerique

haud

proinde

intelligenda apparet

sit

c.

58:

quam casum locumque

Vitellium

principatus miserabantur." Cogitandum ergo est de Vitellianis,

quos imperii Vitelliani deiecti misereat, quique ergo iacere

illud

non

laturos").

sint passuri sed erigere conaturi (ne victos

Nostro autem loco inde a voce

conclusionem

sunt divisa

de

At

victis.

agitur

enim

et

quidem

exspectamus

quandam eorum quae praecedunt:

bipartito
et

ita

ea autem

de Vespasiano victore

sequitur aliquid quod, ut vidimus, ad solos

Vitellianos pertineat

periculum ex misericordia

collapsi misericordia Vitellianos eo

principatus

adducet ut denuo Vitel-

lium ad principem locum reducere conentur, atque

sic ille

nam

in isto

iterum vitae adibit periculum. Excidisse ergo,

ita

periculum ex misericordia" desideratur aliquid quod ad

Flavianos pertineat, quaedam censeo, et lacunam

ita

periculum et e metu et e misericordia"

metu ductus Vitellium occidendum

ricordia moti

H.
Id

III,

72.

eundem

De

in vitae

sic

suppleo

Vespasianus

curabit, Vitelliani mise-

adducent discrimen.

Capitolii incendio haec Tacitus exclamat:

facinus post conditam

urbem luctuosissimum

foedissi-

283

mumque
hoste,
lovis

reipublicae

propitiis,

Romani

populi

per

si

accidit,

mores nostros

nullo

externo

sedem

deis,

liceret,

Optimi Maximi auspicato a maioribus pignus imperii

conditam,

quam non Porsenna

dedita urbe neque Galli capta

temerare potuissent, furore principum excindi."

Rectene principes opponuntur Porsennae Gallisque, externis

hostibus?

Non

opinor;

sed ut dicat aliquid Tacitus quod

bene cohaereat, pro principum legendum

Totum

est civium.

istud principum arrogantis magistelU est annotatio, qui

Tacitum corrigere
tolii

incendio

vellet.

Ipsorum autem principum

ipsum

in Capi-

nuUae partes fuerunt; unica atrocissimae

rei

causa erat furor populi.

H.

III,

83.

Pugnantibus

campo Martio Vitellianis Flaquam si gladiatorum

in

vianisque aderat vulgus haud aHo animo

ederetur spectaculum; protrahebantur a spectantibus qui in

aliquas confugerant latebras, spoliis potiebatur populus.

eadem urbe simul cruenta caedes erat

His eam rem describit verbis Tacitus:

in

Saeva ac deformis urbe tota

nera,

aHbi

facies: alibi

proeHa

baHneae popinaeque; simul cruor

porum, iuxta scorta

Hic vocem

q.

Hinc

et insana laetitia.

et vul-

et strues cor-

et scortis similes."

simul Nipperdeius

e.

inclusit,

et potest ea

damno omitti neque tamen sic multo evadit

iUa elegantior. Remanet enim, quae mihi quidem multo
molestior, incredibiHs quaedam hominum et locorum confusio.
sine sententiae

Leni transpositione

sic Taciti

manum

Saeva ac deformis urbe tota

facies

restituendam arbitror:
aHbi proeHa et vulnera,

ahbi scorta et scortis similes; simul cruor et strues corporum,

iuxta baHneae popinaeque."

Nunc simul haud

sententiae

membris

inepte
inservit.

principaHbus inter se iungendis

284

H.

III,

Misera

84.

Vitellii

Vitellius capta urbe per

uxoris

sellula defertur, ut,

cinam ad
ingenii,

aversam

est,

domum

in

vitavisset, Tarra-

perfugeret;

quae natura pavoris

maxime

partem

Palatii

diem latebra

si

fratemque

cohortes

et

praesentia

fuga egregie depingitur:

dein

mobilitate

cum omnia metuenti

displicerent, in Palatium regreditur

vastum

desertumque, dilapsis etiam infimis servitiorum aut occursum

eius declinantibus. Terret solitudo et tacentes loci;

temptat

clausa, inhorrescit vacuis."

Leviusculum fortasse videbitur quod dicam proponam tamen

;

emendationem, ut ego censeo, plane necessariam. Pro

legendum

est terrent:

terret

etenim statim audientium recitantium-

que aures sentire debent aliud esse temptandi, aliud terrendi

verbi

imago

subiectum.

primum ante mentem

Sic

H. IV,
Erant"

Batavorum conditio minime

12.

locorum

infelix describitur.

Tacitus:

ait

nec opibus Romanis societate validiorum

tum armaque imperio

citi,

surgit

et continuo post ipse princeps miserrimus.

mox

attriti viros

tan-

ministrant, diu Germanicis bellis exer-

aucta per Britanniam gloria."

Pro ministrant Wurmius recte dedit ministrabant. Quae

nondum

praecedunt

ita

sunt correcta ut sincera lectio restituta

videri possit. Agricola voci q.

ve, Vlietius

enim

iste

Romanis

est

opibus non

e.

societate adiecit

quorum neutrum

particulam

sufficit.

Quis

enuntiatorum ordo, quo Batavi prius dicantur

attriti

perio ministrasse",
secuta, et

inclusit,

non haec

esse" deinde viros tantum

tamquam

si

illius fuerit

illa

causa

Tamen

Vlietiumque non multum agendum restat

ceptis emendationibus verba viros

armaque im-

res praecesserit,

post

haec

sit

Wurmium

illorum enim re-

tantum armaque imperio

ministrabant" pono in parenthesi, ut aiunt, ut sua ipse verba

illustrans Tacitus inducatur

2?5

nec opibus societate validiorum

maque imperio

ministrabant)

attriti

(viros

tantum

ar-

diu Germanicis bellis exerciti

e. q. s."

Nam

quod opibus

est ablativus q. d. partis, societate abla-

tivus

causae in

opibus

quoque delendum ? Carere certe eo vocabulo possumus.

De

Batavis

Tacito fortasse

eodem

ferri

debet potestque.

An

capite et haec leguntur:

Erant et domi delectus eques, praecipuo nandi studio,

arma equosque retinens integris turmis Rhenum perrumpere."
Pro erant recte plerumque editur erat, deinde in fine loci,
ut infinitivi constaret ratio,
ius,

alii

alii

suetus, alii solitus, ahi exerci-

denique doctus adiecerunt, quorum

nihil est quod

non praestet illorum conatibus, qui ex erant fecerunt: suerat,
adsuerat, insuerat simm. Admodum languida tamen omnia
illa sunt additamenta. Equidem sic legendum
censeo:
Erat et domi delectus eques, praecipuo nandi studio iit

arma equosque retinens

Ut

sic ut,

integris turmis Rhenum/^rri!/^r^^."

tanto studio

ut.

H. IV, 34. CiviHs obsidione clausos Romanos tenens ostentandis

vexillis signisque captis eos ut castra

dedant adigere

conatur. Frustra: unus enim e captivis clara voce eos edocet

eum

esse Germanorum statum ut Romanis minime sit desperandum. Addunt etiam animos ignes villarum, appropinquansubsidii

tis

signum. Alacres ergo proelium milites Romani

poscunt:

Ne tempore quidem ad ordinandam aciem

positi

fessique

minus

vitiis

proelium sumpsere.

quam

Narn; cuius ergo

virtute

pergit

iam

suorum

rei hic ratio

Nam

capto, incom-

Civilis aderat,

fretus."

redditur? NuIIius ut opinor:

tantummodo narratio. Ergo pro nam legendum

quod praestat etiam, iamque.

vel,

non

est

286

H. IV, 49. Postquam exposuit qui factum

sit

vincia Africa praeter proconsulem adesset legatus

seque

ignorare

cum maxime

quomodo

declaravit

res

ut in pro-

cum

legione,

novae, de quibus

narrat, in ea provincia ortae sint

sollicitaveritne

Pisonem proconsulem Festus legatus an legatum proconsul,

pergit Tacitus:

sic

Nec ambigitur provinciam

pasianum animo
ostentabant

nutantes

Pisoni

et militem alienato erga

quidam

fuisse; et

Ves-

e Vitellianis urbe profugi

paratam Germaniam,

Gallias,

pericula ipsius et in pace suscepto tutius bellum."

Haud

dubie corruptum suscepto, sed quod coniecit Victorius

probantque- plerique editores suspecto, eo vitium non persa-

enim nunc comparativus

natur.

Nihil

habet.

Legendum

usam

obnoxius.

ex

esse

suspecta

pax

H. IV,
discordia,

iis,

quo

referatur

censeo: pace suspecta tutius bellum"

apertum bellum praestat

picionibus

tutius

paci, in

Tali

qua semper

i.

e.

tacitis sis sus-

revera pace Africam provinciam

quae citavimus, apparet, eleganterque

illa

appellatur.

80.

Orta inter Mucianum Primumque Antonium

ad

Vespasianum

hic

proficiscitur.

utrumque haeret princeps: quae

merita probe novit, sed

eundem

sint

ut

Dubius inter

Antonii de sua causa

tumidum

et vix

ferendum

notant et Muciani epistolae et ceterorum sermones:

Neque

ipse (Antonius) deerat adrogantia vocare ofifensas,

nimius commemorandis quae meruisset."

Haud dubie

ante vocare excidit

|)

(pro).

Nam

quos locos

Heraeus ad simplex vocandi verbum defendendum

iis

praesidii nihil est

iectum

est:

H.

81

hic

II,

totum

stravi);

H. V, 25:
singulos
illud

ibi
si

affert,

in

enim non res aliqua sed homo obpopulum Romanum armis vocent",

nomine

ciens

praemiis

vocans" (atque

praemiis vocans delendum esse supra demon-

Germ. 14: vocare hostem

et vulnera mereri".

Quod

28;
praeterea affertur Ann. VI, 40,
typothetae latere videtur.

in

numero

alterutro vitium

4. De moribus ludaeorum et alia et haec

traduntur:
Longam ohm famem crebris adhuc ieiuniis fatentur;
et

H. V,

raptarum frugum argumentum panis ludaicus

nullo fermento
detinetur"

').

Non repugno quominus vocabula q. s. raptarum

frugum
sic interpretemur ut iis significetur
quondam ludaeos fruges
de agro rapuerant comedisse, nec facta inde

sicut eas

nec coctis
in

modo

aliove

illis

subactis.

Verum

ipsius rei

farina,

mentio

praecedentibus facta esse

debebat; at est de ea altum

nec minus de longa illa fame. Quapropter
non

silentium,
sine

causa suspicor e

que exstat
narratum
relictum

locis,

qua allocutione Moyses solatus

Postquam enim
sit

vulgus vastis

haec sequuntur:

Assensere atque

Sed

praecedenti excidisse quaedam; at-

locus haud dubie lacunosus.

ibi

est,

c.

omnium

ignari fortuitum iter incipiunt.

aeque quam inopia aquae fatigabat."

De aliis aerumnis iam locutum esse Tacitum, cum
nihil

sed nihil

e.

q.

s.

illud

poneret, mihi quidem constat.

Praeterea pro detinetur nostro loco retinetur legendum

est:
retinentur enim eae res, quibus pristinae rei servatur
memoria.

H. V,

5.

tiorum vel

ludaeorum

maxime

rantur; ludaei

minum

differat

mente

sola

summum

unumque numen

intellegunt

promortalibus materiis in species hoillud et

aeternum neque imitabile

neque interiturum."

i)

ab Aegyp-

animalia effigiesque compositas vene-

deum imagines

effingant:

quantum

hinc apparet:

Aegyptii pleraque

fanos, qui

religio

In imagine codicis phototypica legi nequit hic

locus.

288

modo haec

Nullo

cohaerent confusaque et perturbata omnia.

:

Sed adest Leopoldius meus, lenissima transpositione locum

sanans:

unumque numen

Iudaei mente sola

illud

An

summum

aeternum neque imitabile neque interiturum; pro-

et

deum imagines

fanos, qui

minum

intellegunt;

mortalibus materiis in species ho-

effingant."
forte

hominis

totum

illud

est annotatio

H. V,

14.

summum

interiturum"

Christiani

Ad pugnam

stant parati Civilis et Cerealis

cum

suis copiis:

Neuter ducum cunctator; sed arcebat latitudo camporum

suopte

umentium

ingenio

Rhenum molem,

addiderat

obliquam

(Civilis)

in

cuius obiectu revolutus amnis adiacentibus

superfunderetur."

Perspicua haec et optime decurrentia. Sed

quam

pueriliter

nunc

quam

languide,

pergitur:

sic

ea loci forma, incertis vadis subdola et nobis adversa."

Non
e.

c.

reret.

fero

istud

ea loci forma". Quodsi pro ea legeretur

forma

ergo et virgula post

deleretur,

bene locus cohae-

Sequuntur enim post adversa etiam haec

Quippe miles Romanus armis gravis

Germanos fluminibus suetos

corporum
H. V,

levitas

et

nandi pavidus;

armorum

et

proceritas

attollit."

16.

Et

animo admonet
Pauciores

aliis

argumentis Cerealis miHtes ut bono sint

et hoc:

nuper cum

Germanos, quod roboris

pluribus

certasse

et

fuerit: superesse, qui

tamen

fusos

fugam animis,

qui vulnera tergo ferant."

Lacera haec; vocabulis fusos Germanos

toria

Romanorum,

in

universum

vic-

clades hostium significatur; praeterea de

289

horum parte

tantum

altera

aliquid

additur,

ignavos

fuga

salutem quaesiisse, sed etiam de altera parte, de fortioribus

Germanos, edocendi sumus.

inter

Habebimus

Germanos plenam distinctionem posuerimus,

inseruerimus cecidisse

tiam

et

tamen

superesse qui

omissa:

nam

fusos
e.

ahumve

infinitivum in

Germanos quod
:

q. s."

En

hoc,

si

post

et post fiierit

eandem senten-

roboris fuerit, cecidisse,

brevissimo

spatio tria vocabula

paenultima proximi capitis linea iure Nipper-

deius properabat addidit, itemque tribus ante nostrum locum

Hneis memorabat.

Ubi dicendi finem

alacrior

omnium

fecit Cerealis:

clamor."

Nullus hic comparativo locus. Rectissime Nipperdeius alacris restituit: suprascriptae literae er has turbas dederunt.

19

XX.
AD PLUTARCHI VITAS GALBAE ET OTHONIS.
Quoniam nemo eorum

Tacito dant operam non

qui

quenter Plutarchi vitas Galbae et Othonis

inspicit,

cum

quae ad illum scriptorem annotata mihi iacent

fre-

cetera

in scriniis

identidem paginarum explendarum causa Mnemosynae insero,

meas ad
hic

illas

proponere

magnus earum

ex

est

videtur.

casu

(Sint.)

legi

pccTspov

sv

est

ducum

(TTpxTicoTiKvjv

cognatas esse vix dicere opus

xpoii/^hi^c

^vvxy.sccg.

viysfj^ovi^,

eo

est.

zx)

oiKoyoig

fM^ysv

opfji^xTg

shxi
iv

(polSs-

viysi/^ovi^

Cetera omnia egregia sunt, sed iHud

absurdum, praesertim hoc capite, ubi perpetua

et

militum

^vvxfjCiv

sv

oppositio:
'/i"/

s f/,ov

unquam. Una Htura vocabula

naveris, In

me

Res quae post Neronem occisum Romanae

xTTOiitevToiq

T^ysiycovi{f.

sponte

retrahebantque. Deinde multae

reipubHcae evenerunt documento sunt tov

(TTpxTiooTiKVic

nescioquo arte inter se cohaerent. Postremo

modo huic Hbro

aliquo

Galba

Primum enim admodum

numerus: haud mirum, siquidem nullam

mea Tacitea trahebant

ilHs

omnes

praestare

partem saepius diHgentiusque

Plutarchi
studia

annotationes uno capite comprehensas

vitas

(ttpxtiutxc

ovtTxv

ista dele,

Plutarchi mente bene perspecta,

cors et turbulentus prae ceteris

cpo(3sp:iTspov

nam

metuendus

Atque hoc bene cum

et

vidit

totum locum persa-

margine annotasse aHquem ad

imperatoribus.

y,youfjJvov?

ucmo mortalium

tota

suspicor

exercitus dis-

est imperio,

i.

e.

vicinia concinit.

291

cum

praesertim

nisi

praecedentibus ubi auctore Platone demon-

ne in optimo quidem duce quidquam esse praesidii,

stratur

etiam milites

audacior,

sat

sua

ei

sibi sint

haec emendandi ratio multis videbitur.

scio,

Fulciam ergo hanc coniecturam

documento
certe parte

mirum quam saepe corruptum

Galba IV
mittitur

sat longa

oi

Nerone

in

STrxpxixg sKSivcov ^ixCpopovvToov xXAo

tamen

locum

hic coniunctioni stsI

sum ea

secutus pro

sksIvccv

totum sententiae decur-

Hoc minus

dedit

sKsivcp.

cum
opem quidem ferre

sy.s7

quod Reiskium

recte

Quanto melius totam vocem

procuratores crudeliter provincias lace-

Hoc

provincialibus non poterat".

quidquid praeterea additur maculae instar

et

est,

Unde autem
nem

praebebat ostendens cordi

esse, sed

Rectissime.

expunxisset: ubi

satis

sed

(3o>i6s7v,

perturbari primus mortalium perspexit Sintenisius et

reposuit.

rarent,

xyplccg Totg

icx)

ooi/.ccg

sJxev ouSfv

seque eorum vicem dolere. Nullum

sibi esse illorum miserias,

sxs7

/Jisv

solatii aliquid provincialibus

collocatis sede.

Hispaniam cum imperio

oiKiT^pUcv STriTpoTrcov

tocv

serie, qui

fontem hac

esse annotationibus

plerumque aliena

iisque

Galba a

etts)

locorum

communem codicum nostorum

sint

textum receptis

in

imbuti philosophia. lusto

istud sksIvcov

adscripsit,

quae

natum?

Ad

sTrsi

alienum textus locum

in

est.

aHquis emendatioillata

ad

subsequens vocabulum utcunque est accommodata.

Nymphidius

Galba XIII
duces
sibi

consilia

sibi

adiuvare

ipsius

principatum

ad

[xTtviycpsvs)

YlovTiKoq

in

ipse

Ne

per

faceret

urbe insulam videri

:

otXhot.

se

viam

monebat

in

Nymphidium

ttoK^Si KXTsysXccv y,xi Midpi-

STrKTX^TrTcov tvjv (pxXxxpoTyjTX Tov Tx^.(3x

apud Romanos eum dicebat

mulatque

praetorianorum

Clodius Celsus Antiochensis,'' vir prudens dicendo

Caesarem esse salutaturam

'hxTyig

cum

nollent,

munire.

coepit

unam quidem

ne

Sabinus

eorum

venisset

in

aliquo

esse

conspectum,

nunc

pretio, sed si-

fore

ut

dierum

illorum, per quos Caesar dictus esset, videretur opprobrium.

292

Quae, obsecro,

est

cutus? Et

Cur

multi

illi

An quod

tapdem

oppositio

ista
?

Quis

homo

dubitaret etiam

Et haeccine causa

Mithridate ceteri omnes

quoque aHquem

verbum

unum Galbam

deridebant

illius

risus efifectum disertis

Denique

ut et verbo xTrviyopevs

fuisse

verbis significatum oportuit.

respondeat et tota narratio sibi constet et satis

opus

perspicua,

sit

erat cur

imperatorem proclamari Nymphidius pateretur

se

Sed

aliud

a.Tryiyopsvs

sobrius

An cum
sic

Clodius Celsus

unquam sic est loquem tandem deridebant? Nymphidiumne?

sed multi iixrsysKuv

quod adhortari

est

verbo

istud

noiTsyiXccv

vel incitare significet, sive

7rxpchp;jt,uv

synonymum. Ad subsequens

sive

aliquod

quis

annotaverat

ei

idque,

TtocrxyeAccv,

in

alicui

cedat

illud est,

sTntrKccTrrccv

zxrsysKc^v

ali-

mutatum,

sede sua expulit verbum legitimum.

Galba

XVI

Cum

exemplum,

cecinisset,

fznrSijvxi

Canus, tibicen clarissimus, cenanti impera-

sTrotivetTXS

ro yXccdCTOZOiJi^ov

^ota res est verbum

poni,

fa-

interdum nonnullis sordidus videbatur. Affertur hoc

ceret,

tori

Galba cum Neronianis largitionibus finem

sed

y.x)

Totum

istud

Ke?.U(rsv

^pu^ov^

},x(^ccv

rivocc irri^^ccK^ nrs.

nimis est ingratum et

x-7rc'h^ik!/.voq

iX7rc^^xf/.vog

ycx^i

periorem textus lineam aberravit:

xurcc ko-

probandi interdum sensu

ixoSf;tjf(75^/

sirxivhxc

languidum.

x7rc'S^x,uvcc;

xx,)

xcc)

est

enim

margine

in su-

pefrticipii Kx(^iv

interpretamentum.

Otho

III

praetoriani

Senatores apud ipsum epulantes, quos ad exitium

exposcebant,

s(p&vi(rxv

f/,tKpov

rov xv^pSivx.

dextris

v^rsK^vyovrs:

Per

rm

&upxc xcpijxs

srspx;

kx)

uihufyJvccv

slc

neque poterant senatores

illi

"hicc

ipsos irruentes

admodum

xx&'

fMO-^oCPopccv

difficile illud erat),

neque opus erat

elabuntur enim foribus quibusdam

vel sinistris vel

evadere (certe
conari

Otho

vel

denique

Naberus post
(principales)

^ix

adversis,

per

quas eos dimisit Otho.

excidisse putat aliquod

fuerint

significatae,

nomen, quo

fores

quoniam Tacitus habeat:

293

militum impetus ne foribus quidem Palatii coercitus" (H.

Equidem

manum

Plutarchi

praepositione

locum non

quam

^ni,

aut

intelHgeret, aut qui

I,

82).

posse arbitror exempta

restitui

adscripserit

qui

aliquis

hunc

praecedentem praepositionem

aut denique cui totum illud xx6^ srspx!;

emendationem requirere videretur: quod si voluit,
equidem vehementer consilium eius probo, nam mihi quoque
ferendus non videtur pluralis iste Svpxc. Hoc ergo mihi prae
illustrare vellet,

jcxTci,

6vpixg

ceteris verisimile videtur,

quo

si

emendandi

etiam habebimus apud Plutarchum

Tov

iic

fjtsuccv

fores

inest

iv5/3:t;i/^

Ut autem possent
Palatii

vel

erat hoc disertis verbis

Otho

sl^

tov ^vSpwv^,

nimirum
non opus

credibile fores

nomen proprium".

Othonis milites molles et delicati erant, utpote

vita

et

MQsTaSai

effringere debebant, sed

commemorare. Neque

Palatii" habuisse aliquod

otio

Plutarcheo enim a6ou-

(in

Taciteum convivium irrumperent").

milites

apefire

conamen;

hic deprehendi

quodcunque apud Tacitum habemus

recte usi erimus,

urbana corrupti;

u(^pst

^s

y.x)

jcdf/.7rM

S7rixfj,7rsx^'^

s(2ovKovTo (sive, ut vult Sintenisius hiatus vitandi causa, Trspixf^-K-

utut est, obiectum est tovto aliquod omissum illam

animorum corporumque conditionem, parum aptam militiae
sxsiv.

belloque)
Tsc,

irpotTTtoivifTx^s^ffA'

ovx a;

legentes,

a.lvvxToi

verbum

txq Ksncvpylxc uc xpsiTTcvs; xttx^iovv-

Cpspsiv.

Quomodo nunc

7rpo(77roivj(yoi(T&xt

eos credere latine fere ad se admittere

id

potest

eHci.

7rciyj(TX(T6xt

Mihi

persuasissimum

est

docti, ista

e.

suscipere" signi-

illo

haudquaquam

nihil aliud istud

Trpoa--

(quod et hic et ubique locorum significat simulare,

neque aliud quidquam

S7:x!j,7tsx^iv

i.

quod salvo sermone Graeco ex

ficare,

viri

accipiant nescio, sed suspicor

significare

(vel 7rsptxfji,7rsxtv)

potest)

esse

interpretamentum

quam

verbi

superbia et

iactatione (vitia sua) obtegere conabantur, laborem militarem

respuentes
essent

tamquam

si,

non ferendo impares, sed maiores

(quam qui eos susciperent)".

verbo x^rx^iovv pendere

294

non

solet

infinitivus sed accusativus aliquis,

Thucydideum

cf.

illud iXTnx^iouvTccv ro spyov.

Otho VII Annius Gallus opem Spurinnae

laturus Placen-

tiam proficiscitur, sed ubi pulsum inde a Spurinna Caecinam

iam Cremonam oppugnare cognovit, eo

hostes castra ponit,
opinor,

ut

Sic,

STrsiTix

nunc

legitur: sttsitx

W/.xksvtIxv

Nam

castra.

quod

tocv a^KXccv Ka,(TTOc s^ovi6si tcc (TTpxTViya

jcx)

Etenim

(3oi^h7v

tu

iam

res est

TTS^ovi;

TVjq

"^vvxfjt.scag

aTroc.yx^yav
iX7rsK0\ps.

repetitum.

est

hoc contextu

aHud

nihil

signi-

cum Cremona.

rediens

sppoiy.svs(TTot.Toxii;

xx)

totamque perturbat narrationem.

aTpxTvjyoi in

Brixillum

Tohq

Trpog

quam: Spurinnae, FlacenHam^d&iQnd&nW, opem

ferre; at nobis

Otho

j3oyjSaiv,

X7roopi'vi>!,

ficare potest

tibus

primus Annius Gallus

repetitum est e praecedentibus "Avvioc VocKKog

inepte

quod

eKxcTTO^ (TTpxTviyuv.

deinde ceteri quoque duces prope

Cremonam posuerunt

prope

et

prope

iter vertit et

otKhm

tS^v

Plutarchus:

narravit

(TrpuTov f^sv "Avviog TxKXoc),

hostes

y.cA

koCi

(pv^xzvjv

Otho

et

peccavit et hoc

alia

Trpo&viAOTXTOvi;

tov

Haud dubie

(xccf^oiToi;

(Tccfix

xvrhv

S/'

u(T7rspsi

iTTTfsli;

Tt

Ipsam vocem, quam Plutarchus

non praesto, sed requiritur

(tuijcx

inepte e praeceden-

validi alicuius et

dedit,

pugnacis membri

mentio. Et ut omnis eximatur dubitatio quin in hac certe

parte (omnino in Vitis saepe factum illud est) permagnus

numerus locorum
in

alienum textus locum irrepserint, tres hic addam

in

dudum iam ab

aliis

ad

eandem normam

correctos.

maior enim hic affertur numerus eo firmior

fit

Sunt autem

et

summa

tres illae

emendationes certissimae,

Quo

compages.

duae earum

propter inventoris acumen dignae admiratione.

Galba IV.
imperium,
mus,

sit

corruptorum ut vocabula aut a sua

sede aberraverint aut e margine in textum atque

textu

adeo

ita

ait:

Galba a Vindice invitatus ut

cum
to

yxp

amicis deHberat;
^vjtsTv

ISispccvi

sl

ibi

in

se

recipiat

Vinius quid delibera-

ttktto)

f^svovfjcsv

ovk

yilvi

fjt,s-

295
vcvTuv

crTr\

quod

non

suo iure Sintenis

ubi

bene structam

delendum

'^spcovi

sententiam

statuit,

perturbationem

sed

quandam vocabulorum efficit et durissimum hiatum

Galba IX Nymphidius Romae per amicos viam
imperium parat et unum eorum slg "Ifiviplxv eTTSf^xpsv

inducit.

ad

sibi

Trx-

y,cCi

KXTX(T}C\pdfj(,VOV.

PSIKSI

In

verborum quid

farragine

ista

diu

lateret

frustra

est

quaesitum, donec tandem aliquando Sintenisii ingenium simul

morbi perspiceret

et historiam

Scriptum olim fuerat:

bonus

et

et ipsa, in

per

textum recepta

Bryano

aliis

est

tota
!

KXTix(r)i\}jof/,vov

7rxp?,Kt,

enim annotatio, corrupta

Quam

Nam

praestitisset!

egregiis

medelam.

margine annotaverat kx)

profuit Plutarcho

Sintenisius

kx)

slc ''l^^vipixv 7rf/,\pV

aliquis criticus in

parum

sed

et cei-tam inveniret

vellem se talem sem-

nunc Corai, Schaefero,

obloquendo saepe Plutarchum

criticis

nobis corruptissimum exhibuit atque omnino pro viriH parte

viam munivit ad illam ineptiarum defendendarum methodiim{\)y

quae nunc tam imperiose regnat.

XVI Otho

Otho

nondum eum

ideo

Kx7(Txp

MTl

TViv

fiHum et aHa monet

fratris

adoptasse xKTC xvoLf^ocKhdxi

eltTTTOiii^Tfv

ut

et

hoc

f/,vy]fj(.ovViv

tus

in

nuHus tam certa emendatione

xyxv

cedentia

te,

mi

fiH,

ijt.vyj!J,ovViv

oTi

f/,.

0.

ferri

moneo

f/,^T

fj(,vyjf/ovViv

f/,vvifji.ovViv

oti

posse perspiciens annotaret:

K.", sed

oti

Hinc

in prae-

Kxi(Txpx, super-

Kxi<rxpx semel tan-

exime

{x6Ti) ista

mutato verbi xHti accentu tota eius annotatio

verbis insiticiis ultro est adiecta. Perspexit

salutem attuHt Schaeferus. Scire

docti

restitu-

iTn/.x&hSizi 7rxvTiX7rot7i

lixi(Txpx h7ov (TX?"

aberrarunt vocabula

venit vir acutus qui istud

tum

tam

integrum. Sequuntur enim haec notissima: sed hoc

prae ceteris
fji,'/}T

se
oti

secum victore regnaret, non

victo interiret. NuUus, ut opinor, scriptoris veteris locus

ridicule corruptus est,

-conservatores"

rem

et Plutarcho

perveHm quo modo hodierni

lectionem traditam

defendant.

Nam

296
quin sint homines tam

doctrina

divina

ut vel ad

praediti

non dubito.

illam longas possint conscribere annotationes

Praeterea ad has vitas haec habeo quae annotem:

Galba

Romanum

multas

in

coiit
Ko7g

partes

imperium, quod post Neronis mortem

divisum simul ex multis partibus iterum

unum, perpessum

in

kx)

7rx6s7i

Quem

Kivjjf4.xa-i.

me

hic respiciat Plutarchus

Galba
KTS.

uv sTrxpxo^

'Zx(^Jvoc

slpt^rxi

ccTTTsp

Plutarchus erat locutus?

Nymphidius ergo tantam mihtibus pecuniam polhcitus

quantam colhgere non

Nero omnes mortales

'^spccvx,

x7roo)^(TS

afficeret

fji,vi

bene decurrant, prius yxp

ib.

TX

fJUV

III

Tx?,(3xv.

Tov

'hs

mutandum

s<TTiv.

Immo

Lutatius Catulus vir

Immo

sohto

tovto

yxp

sudvg

yxp

fjisv

Kxfj!,^xvovTss XTVsKTSivxv.

in

\vT0pixi;

aequahbus praestaret,
TrxpiJKSv.

Vs

mahs:

f4.s7^ov.

Ut omnia

t6.

qui

fuit

verborum ordine

virtute

XKov

fama

et

skccv sTspctt;

hiatus vitandi causa Plutarchus

recessisset,

dudum

vitium

provinciahum amorem concihavit Galba,

"lovvioq

vjv

vjl^

Oviv^^t^

ergo istud yxp

crvvyidij;

STog oy^ccv

sTrxvstTTVj

eximendum

ihud

to fjcxKKcv 'hvvxtr&xi tuhsset?

Galba IV Postquam enumeratae sunt causae quibus

yX

?.vi-

est.

kx) t6 ^vvxcr^xi f^x

Nisi

esset observatum. Quis enim

Kx)

tJt,h

ug

OVV KX&^ SKX<TTX TOCV yfyVOfjJvcOV XTTXyysKXsiV XKpl-

/3wc Tvjq TrpxyfjcxTiK^c;

Galba

quam

poterat, nisi multo phiribus

oxlyov

fzsT

TrpoviKxvTO, Tov Vs

\p6fjt,svoi

de Titanibus locum poeticum

latet.

yxp

l>lvf^(pi'^ioi

^syoyJvcig Titixvi-

roJg

ofjcoicc

Ubinam iam antea de Nymphidio

ib.
est,

II

dicit

'^spocvt

est.

sic

sks7vo

kts.

sibi

pergit narratio:

tvjv

Pergit,

xpx^v

sxoov sv

aio, narratio,

Post Kxi aequo animo, opinor,

hiatum tuht Plutarchus.

Galba

Vindicem Nero contemnebat, sed audito Galbam

ab eo ad imperium vocatum vehementi terrore

paulo post scurrih ioco

metum

est perculsus;

illum dissimulabat

ov cpxvKviv

297
7rpoppvi(nv

e(pi^

Galliam enim subactam

statim

se

expectem

sibi

praedae

venditurum. Ista

Trpoppyjo-iv

fere TrpoCpaMiv

^covTog

KOi)

STi

TTparov

Tsv[JLO!,

TxK^xv

xvtm

Galbae vero bona

fore,

non

^oyi(r;u,ov

intelligo

Roma

Icelus

venit nuntians

Tov Nspuvog, ovK ovTog ys cpxvepov, TO

slroc

jcx)

'hvjiJi^oc

Pro

xvxyopsv^jsisv.

xpmjt,tx.Ti7iJt,ov.

Mane ad Galbam

Galba VII
OTi

XoyKxi/^ov ^0f4,sva ^/jjjiK^Tcyv

siJt,7re7rrooy,svxi

requiritur

^uvrog

y.xi

xvrozptxropx rov

(TvyaXvjrog

yj

(TTpOi-

^avrog

(Jt^ev.

Paulo post sequitur: hic nuntius Galbam clarum reddidit et

ad fores eius accurrit multitudo hominum

xvrcv

(3(3xicog.

%og

vjv

roOV

XTTO

XTrKTTOv.

quonam ? Ab

'AAA^ kx)

x^-^ra KxS" sKX(Trov xtt xyy sXXccv

moXXx

corruptum

est

dem haec

esse videtur:

vii/,spxig

STSpCCV XCpixSTO

^f^'

(TTpXTOTTS^OV

Icelone

^v(x)v

rcov),

sKTs&xppijJcoTav

Tum:

Ovivtog Tirog

tto^Xx

TX "Sd^XVTX T^

(TVy-

Plura hic sunt turbata (certe

sed universa sententia mihi qui-

tamen ipsa

celeritas militibus pro-

vinciaHbusque suspicionem iniicere debuerat

qui

vTr"

Kxiroi ro rx-

Romam

enim

ab eo missus erat ad rerum opinionumque statum ex-

plorandum, Titus Vinius, iam

referens

tertio

aderat accuratum

die

nuntium de senatus sententia."

Atque Vinius quidem ad honoratiorem

provehebatur

Galba

X Metum

nemo enim
'Pcofj(,xiccv

Xxyvj

7rpx'/f/,X7i

eunte Reiskio
x^rxXXxyyi

intelligat

Ergo

hic

"IxsKog tollendum.

etiam Galbae iniiciebat Virginius Rufus:

tanta erat fama quanta iHe, w?

<ysvof/svog.

codices; pro

[jt.^yi^rvj

po^rvj.

dedit xTrxKKxyi^i.

x7rx,}.Kx.ysl7i

f/.syi^TTi^ poTr^

rupxvvi^og ofxov kx) VxKxriKcov

Sic

locum

kx) MxpKixvog

Libertum illum Icelum esse quis

"Ixf Acc ^>? KxKovu,vog KTS."

tam hebes qui non

militiae

annulum dedit aureum

liberto

fu.syi^rifi

7roKsf/,cov

poTr^

rotg

XTrxK-

Coraes prae-

Rectissime, sed minus recte pro

Non enim

persanatur locus

nisi

scribimus.

Galba XI Primo tempore bonorum omnium laudem meruit

Galba simpHciter vivendo

et rebus pretiosis

quae

ei

Ne-

298

mox

bonis afferebantur respuendis, sed

ronis

ut

suasit

Quo argumento? Nempe

TToKiTiKx

Vinius

ei

^nfjcx-yccylxv

tx ysvvxix

tizvtix

xx)

ocTv^pa

commemoratio

quod nimiam verecundiam

Galba

XV

cum

et hic a-TpxTixv

Requiritur aliquid

classiarii

(sc.

illi

quibus Nero

sxlBslSxiii^rxcr&xt tviv fTTpxTsixv.

Equidem

codicibus legendum censeo et reponen-

apud Dionem

(TTpxTi^

xc/>i-

significet.

kxi tots TrxpovTsq

militum dederat locum)

dum

non video.

velit

xx)

Egregia haec, sed additur

xTToipxlvccv.

xx) KOi^^oTyjTx yt.^yxhm X7rx^tov(rxv exvTviv, ubi quid sibi

^^OTyjToq

per-

acciperet et sumptibus regalibus ne parceret.

illas

quem locum provocant

64, 3 (ad

qui nostro (XTpxTslxv malunt). Sed praeterea hoc quoque mihi

molestum

est

quod a TxpovTs^ pendet

Galba XVII

7rps7(^vTv,q

Ovivlov x,x)caq ^tomovvToe;, x

Toq

vi^ixsTto

vel

XVIII
mendum, ut
C.

cf.

vi^^o^si

vel aliud

^ix(3ohi]v

inter

aha,

tov

TrpccTx

tx

quae ipse bene

multum. Lege ergo

verbum quod eam vim habet

Deinde utique istud yrpaTx

sJx-

se

sat

[Jt.sv

et

exi-

opponuntur: hoc

^s

invidiam inducebat senem quod Vinius

bat,

(jt,sv

xvTog opdag Trpo^pslTo ^ix(3xhhov-

Galbae afferebat, sed malae famae

pro

tx

Vinii culpa non, ut opinor, iniuriae aliquid

xcohvovToq.

VI

infinitivus.

vihiKslTo

instituerat,

in

alia

male administra-

vel

corrumpebat vel

impediebat."

Galba

XIX Narratum

est

de Hordeonei Flacci, qui

in

superiore stabat Germania, militibus tumultuantibus. Continuo

nunc sequitur:

toiovtx

(jt,cx,Toov

v(3pi^ovTccv,

TsXXicx}

(pro

hic

Galba

XXI

x.x)

in

sTspx

kx) tcov vtto TtysKXlvcj Txy-

egregia est

ubi

TiysXKivcc),

pono ne abeat

xvxyopsv&iivxt.

^s

quam

Mommseni emendatio

nescio

Bi-

quo loco mihi lectam

obHvionem.

to (ttpxticotixov

Mira constructio,

et,

>55fa;

fT%f tov "O&ccvx ....

ut opinor, corrupta.

Galba XXII Hordeonei milites Galbae imagines diripuerunt

et

senatui populoque dicunt sacramentum, sItx Tolq

yiysf/,ovi-

299
)io7c

^s^Soixsyxi tvjv xv xp x^ i^^ ^

TraplaTXTo

Nihili

Galba XXIII

2i)

I,

Pisone a Galba adoptato, Otho tov Usi^ruvx

TxK^xv

Tov

TroKKav

XTT^si

ttx&ccv

XXV

Galba

Quod

Tr^vipyjg.

in

ira,

obscurum

est.

eum

autem

s^vizovov

^hv? TO

XXIX

Galba

TV^V

actum de

se clamaret

yxp hioi

dxvfjt^x^ovTsg

e^vjKOvov

OXiy^TVlTX TOOV

x7roTSToKfj,vjfj(,svccv

^Jtx

ttskt&svts^;

lam enim
t^

co(tts

y.x^''

svx xx) ^vo (T7ropx^sg

est in castris.

So^})

(jLxhKov

sic

rfj

vi

An

Quonam

ad tribunal?

^vvxfjcsi.

Sequitur

a Plutarcho scriptum non

vitii

video.

Otho senatoribus quos expulerat Nero, revocaverat

Galba, reddidit

Pro

habent

audire posse;

s7rviy,oKovQvi(Txv.

credam, sed neque sedem neque genus

pitTKev.

quam

quid

verba possent auribus ex-

Othonem

nunc locus adeo impeditus ut

Otho

X7r0TST0KfJCijf/,6VCOV.

non sumus monendi.

7rpaTov,

sunt secuti?

isto Trpo^xK-

corrupta ea vox?

neque passivum

In castris praetoriis

eum

An

in foro, qui illa eius

cipere, disertis verbis

ib.

Pisonem invidia" mutat am-

video: s^xnovsiv nihil aliud est

sibi velit

fuisse

^IX

TXpXTTOf/^SVOl

VI

Taciteum

hic Plutarchus

terrebat ut

et lecticam portantes incitaret

Neque verbum

Ovtvicc xx,)^67rxivcoV'-

forum cum descendisset Otho, paucitas

In

exspectantium adeo

IXXKKOV

Tu

bonique consulimus. Sed quid

velit

sibi

x6(jt,yoc;

7rpo^xKK6[/.svoq xx)

Galbam

in

plificatque aequi

vxo

o^t x(r iv.

ista!

JfS/w? Kx)

(H.

xrr

<?

o(tx

pi,yi

^cs^rpxyfjAvx

^rsTirpxfxivx:

xsTrpxyfiivx tuv

xTijf/.xTccv 6xx(ttov s^6v-

haud dubie requiritur quod deteriores"

quaecunque nondum venierant (nondum

mobiles

a privatis

hominibus erant empta) sed (quatenus

erant)

publico ahquo asservabantur aedificio." Sed quid

nunc

in

isto s)cx(ttov

(v.

6kx(ttov)

doctis

nonnulUs suspicor

quam

si

vokiisset

faciamus

v. 6^6vpi(T'/,6v,

Fraudi

res

fuisse viris

quod acceperint tam-

diceretur de re quae pretium inveniret; sed hoc

Plutarchus,

non

0(tx

scripsisset

verum

orrov,

si

neque

300

sed svpiry.iv {o(tov &vpio-KS

o<rov i^^(pxvsv). At
nunquam aliud quidquam potest significare quam
certam aliquam rem in magna diversarum rerum copia in-

vero

i^svpt(TKiV

s^svpi(TKsiv

quod egregie convenit

vestigare et invenire", id

de quibus hic

debebat senator

quaerere
ergo

congestas;

in res illas,

suum quisque

ibi

Lege

inventum recuperabat.

et

SKX(rTcg.

Otho
TU

eodem

est sermo,

(polBci}

T>jg

syKvKiv^hyj^TSK;

Coraes

yxp

'EhsXvi^si (Tigellinus) ,afv

II

KoXoi(Tsoog
.

illud

(XvTcig

iXvtu

TS TXi; ... sv ... '^opvxig

hxaTVjV Tifiuplxv

sttoiovvto ...

dedit pro xvtoc

xvtocc

KoKixt,oiJt,svo:

yj^ij

(v.

1.

(Too^PpovovvTsc;.

ot

xvtcv).

Sed parum

Veram

elegans ista repetitio: xvtcc tm Oofia ... xvtxc ts txc.

nondum inventam opinor.

Otho IV Praetorianorum tumultum modica poena

lectionem

Otho. Sequitur: txvtx

s6xvf/,x^ov

TVjv

ot

f^sTxfooXi^v.

xyxTruvTsg

[Jt.sv

coercuit

kx) ttkttsvovtsc

y)lvi

Aut confusa haec

aut alio

modo

corrupta.
ib.

et

si

Otho

sypx\psv OvtTsXXu<i (TTpxTtooTtKX (ppovslv. Nihil istud,

recte

unquam quisquam

verbis (TTpxTtccTiKx CppovsTv uti-

aHquid quod ab hoc loco est quam aHenissimum.

dicit

tur,

Aut enim

nihil illa

vocabula significant, aut miHtares sumere

animos".

Quam

militis se

nomine dignum praebeat,

ergo absurdum, adhortari simul

a beHo desistat

strumenta

si

(Tvyt^^xrrtKx

(ppovsJv

qua opus hic

in deHciis.

Aem.
^f

xvTov.
TO.

est,

Flam.

c.

Plutarchum

hoc iUam habet

et
5

adiectivum
s. f.

(TVf4,(3xTtKo)

1,7rovpivxc

et irrisionem,

(TVf^(3xTtK()c

Plutarcho est

<TVf/.(3xTiKov.

Cam.

Koyot.

laborem detrectantes)

xvTovq

skiv^^vvsvs

skiv^^vvsv^ts

Corruptum censeo.

scripsisse censeo

slpuvsixv

(piXiTrTT^ ^CKOvvTt (TVf>(,(SxTiKcc; sxstv.

Tpo(T^ixtl,Gfjt,svoq

Mire dictum

ut

et ei luxuriae offerre in-

Paul. 6 ^ts^coKs Xoyov (pt^xv^pccTrcv kx)

28 syivovTo

nos,

aHquem

fziKpov

(sc.

miHtes

f/,tKpcv

illos

urba-

sK^ovTxg xvsKslv

pro Trxpx

f/,tKpov

s(pvys

30I

Otho VI
ad

ultro

Othonianorum

Vitelliani

mbllitiem

fortia eos facta incitant: ovrcc

yxp hx.pxxh<^oiv

Tcyrcvv Toov ovsilSiv xix) ^isxxr^iTxv KT. Convitia,

perturbant

non
metu implent), sed exasperant. Ergo pro
legendum erit lzxpo'.xh(roiv. Amat Plutarchus vo-

cabula tragica. Cogita hic de Euripideo

Ksxyi

iys(2i^si

[koivov to^^s)

illo:

s]

Is

Trdjtg

(rog

x^'POi<r<rov.

!J,yi

Valens molestus erat civitatibus Itahae, ad quas acce-

Ib.

debat, et

rebus et quod bracas indutus" (verba haec

aliis

sunt Taciti

H.

lix>.syd[xsvoc.

Merito suspectum habet

facilis est

Sic suo

teum

II,

emendatio

more

20)

erat

na)

o-ijixsioic

apxovfn

(7i^f/,sioig

ahud enim

nihil

kx) xpxov(Ti

(^i^^uoig

'Paf4,xi)co7g

Sintenisius, sed

ibi latet

quam

^>if/,oig.

Plutarchus Taci-

'Pcof^txiKoTq)

togatos ampHficat.

Continuosequitur: kx)
iTTTTsJi;

oxovijJvijv

"'KTVoo

uxoremque
insignis

tvjv

yvvxlKx

'Kot.ps7rsfJi.Trov

xvtc!}

Koyoih^v

Etiam apud Tacitum

commemoratas continuo sequitur:

KSKOcr fMsvvjv sTnCpocv^c.

post Caecinae bracas

nam

utto

ut opinor,

e.

(i.

TxpdxQ>i(roiv

Kixivoi

increpantes

illas

eius Saloninam,

quamquam

in

nulHus iniuriam

equo ostroque veheretur"

hic

retinendam traditam lectionem

piendam Puteolani correctionem

insigni,

insignis,

non

reci-

testimonio est Plu-

tarchus, qui et ipse illam nobis traditam lectionem habuerit

ante oculos: duabus rebus Saloninam oculos in se convertisse

narrat, et

quod equo vehebatur

et

quod purpura induta

erat

equi insignem ornatum vel praeclaram speciem

neque Plutarchus commemorat neque Tacitus. Atque apud
Plutarchum terminationem vy^v sequens vocaHs ab omni mu-

ipsa.

Ipsius

tandi conamine defendit.

Otho VIII ProeHum dififerre PauHnus e re Othonis esse

monet, utpote qui e Moesia et Pannonia magnas etiam possit

exspectare

copias,
tov tuv

xv tov otvTov

NihiH istud

(TTpx.TViy^

Trphc

post

legitur, ut elegans obtineas

TTpdi;

7roKsfjt,iccv.

Kxipdv,

-Trspifjcsvifj

dictum

xKKx

dele tov,

f^ij

quod

a-TpxTVjysJv Trpoq

302
rav

Notius nihil Aristophanico

TTO^sfjciav.

Otho
TOVTO

OTl

Ti[x,!xv

tJjv

"^ixrpifBvfv

TVjV

SV

Toov

ciCPsT^s

iy^ou

shxi xphg xvtuv.

Brixillum redit Otho xx) tovto

(Jt,6vOV

Trphc

;ot"^

exemplum praebet non minus

KeyovTi, sed ipsa vicinia nobis

luculentum:

illo

XVTOV

dip&tX}>f>i,07g

ciXKx.

x'/oovi^o[Jt,svcov

ovx

Trpo^Ts^xixxpTcov,

TTtKpOVTOi;

^ISw Kx) (piAo-

KTS.

Corrupta, nec

x-x)

persanantur Reiskii coniectura secundum tovto delentis. Plu-

tarchum dedisse opinor

sv

[ji,ovov

7rpo(Ts^xiJt,xpTuv ori rijv

Othoniani onerant navem pice et sulphure, quod

fluvium

traiicit

7rvsvf4,x

7rpo(T7rs(T'6v

Tovq 7roXsf/,iovg s^sppiTn^s.

stt)

7rxps<TKivx(Tf/,svy}V

Xsfilovg

hostes, ventus
sic

tovto

xts.

o0Qx^f/,o7t;

ib.

vXvjv

ov

eam incensam

Otho XII
fcsvuv.

Immo

^rpot;

in ipsos

7rxps<Tzsvx<Tf/,svyiv
tjjv

ea

erat

tov?

tto-

materies

in

S7r)

Othonianos

vertit, qui

insilire.

^s tv^v

sxsivccv

t^v

Transpone

parata

v?.yiv:

cogebantur in aquam

xcpvoo

dum

^rpo^xyopsv^Tiv ovk

svfJt^svSi:

xf/,si^x-

zpotTxySpsvatv.

t>jv

Otho XIII Intellexerunt duces Othoniani, militum animis

pacis eos esse cupidos; ipse

exploratis,

gatos

mitti

ad Vitellianos iubebat;

TxKKtji (Sx^i^stv.

Immo

quoque Titianus

ergo

TxKKov: decretum est in

KiKtrov xx)

le-

sh^s KA7w kx)

illo

consilio militari ut Celsus et Gallus ea legatione fungerentur.

Otho
VI

XV

xpxsiv.

7nTSV(TXTS TTOKKtkziC, OTl ^VVXfy.Xl KXhKlOV XTTOCXVSTV

Verba haec Othonis ad circumstantes amicos

duntur. Sed neque verbum

KxKi';

sanum

ttkttsv^txts

neque adverbium

videtur.

Otho XVII

SKXTSpOV

(SC. TCCV ^l(puv)

XXTSf>CXvdxVS TO

Ultima vox corrupta, non enim mucronem

Otho XVIII Tx
Ergo

in

fJLSv

ovv

xKKx

narranda).

antea mors oppressit.

Sed aut

(T7rX(TfJt,X.

significare potest.

Kxipov oIksiov sxsi Ksx^yt^xi.

animo habebat Plutarchus subsecutas

{Vitellii vita

trattoK-

res

periit vita illa aut

exponere

Plutarchum

CONSPECTUS CAPITUM.

CAPUT

Pag.
I.

De

Tacito Plutarchi in

vitis

Galbae

et

Othonis

fonte

CAPUT
CAPUT
CAPUT

II.

III.

IV.

Continuatur capitis

De
De

argumentum

Tacito historico

12

unum vocabulum

locis Taciti propter

falsae

interpretationi obnoxiis

CAPUT
CAPUT
CAPUT

V.
VI.

VII.

De Taciti

Continuatur capitis III argumentum

De

popularibus quibusdam loquendi

apud Tacitum

CAPUT
CAPUT

VIII.

CAPUT

X.

CAPUT

XI.

IX.

21

narrationibus obscuris incredibilibusque

De
De

male

vitiis

etiam

obviis

48

Taciti codicibus observatiunculae

vocabulis

...

intellectis

^^

,.

distinctionibus

emen-

dandis

gc
varias

locis

ob causas

falsae interpretationi

obnoxiis

CAPUT

XII.

De

CAPUT
CAPUT

XIII.

De

q^

Taciti narrationibus obscuris, turbatis, imper-

fectis

jjQ

Taciti rhetore deque eius fide historica".

XIV. Ad sex

priores

Annalium

libros

162

Constat et satis constat

tivove praeteriti

130

annotationes

variae

EPIMETRUM

55

quibusdam apud Tacitum vulgo

De locorum quorundam
De

30
40

cum

infinitivo coniunc-

u.^:^,.Ur^

*-^w?/.//v/

183

Y^

304

CAPUT

Pa?.

XV. De emblematum" apud Tacitum obviorum

externis" indiciis

CAPUT
V^CAPUT

187

XVI. De emblematis" quae ipsa se indicant

.194
XVII. Loci Taciti expungendis quibusdam vocabulis
.

emendantur

CAPUT

Ad

XVIII.

sex

212

Annalium

libros posteriores annotationes

variae

CAPUT
CAPUT

XIX. Ad

XX. Ad

245

Historias annotationes variae

264

Plutarchi vitas Galbae et Othonis.

CORRIGENDA.

In textu hi corrigantur numeri:

p.

40 linea

9 legatur

p.

116

22

p.

118

20

p.

183

pro loi.

15

83 sq.

116

sq.

Vol.

84

XXX

p.

346

sq.

163 et 170 pro 136 et 146.

sq.

.290

INDEX VOCABULORUM NONNULLORUM QUAE

PAULO FUSIUS TRACTANTUR.
Pag.

Addere (sententiae,

codicillo simm.)
Adulteria (insertum a legente)
Aestiva (castra)

Agger (viae)
An {dubium an affirmantis)
Appellere (navem = dirigere
Attinere

Chauci (ubi habitariat T. obliviscitur)

Complecti (armis)
Constat et satis constat (structura)
Consumptus^ corruptus^ c. ntemptus (confusa)
Discordia (opp. fides)

Favor^ favere

Ferax (scelerum)
Fides (opp. discordid)

Flagitium
(castra)

Hortis inhians (flosculus oratorius)

Idem (ironice") positum)
Imitari principem

Immensus
Inrumpere (quo sensu ponatur)
Integra (quies et simm.)
Intellego

Limen

(=

(praeteritivum)

Paelex
Referre (structura)
Remittere (opp. intendere')

278
69
118
77
163, 170 sq., 183 sqq.

254
83 sq,
72
172
82 sq.
66 sq,
Il6
132

45
23
155, 167

178
25

81

228

sq.

67 sqq.

Resistere

Sine dubio (concedentis)

Speciem amicitiae retinere
Super fortunam (= xpsiTTuv
Superlativi usus liberior

Tamen

122

17, 36
36 ann.
27
78
72

augere)

(belli)

Linies (viae)

Nam

116
78

75 sqq.

Aut (non emphaticum)

Intendere

191

73, 213 ann.

n.)

Atictor actorque

Hiberna

71, 231

250
70
31
t}$ t(/;^>ji;)

(iiiixuic)

Trahere (verba in deterius simm.)

Utque (= et ne non)
Vacuam arcem tradere
Vertere (in ludribia, in offensam)

109

64
80
146 ann.
70
26
28

INDEX LOCORUM.

Pag.

A. XIII, 17
A. XIII, 20
A. XIII, 26
A. XIII, 34
A. XIII, 35
A. XIII, 37
A. XIII, 40
A. XIII, 43
A. XIII, 48
A. XIII, 51
A. XIII, 54
A. XIII, 57

A.XIV,3sqq

Pag.

248
12

56 sq.
223
180, 190
74 ann.

224
201, 249
57

A.
A.
A.
A.
A.
A.
A.
A.
A.

XVI,
XVI,
XVI,
XVI,
XVI,
XVI,
XVI,
XVI,
XVI,

II.

I,

201
43, 225

250
15,40 sqq

A. XIV, 4
185
A. XIV, 6
250
A. XIV, 8
201
A. XIV, 9
251
A. XIV, II
251
A. XIV, 20
225,251
A. XIV, 22
203
A. XIV, 27
202
A. XIV, 29
253
A. XIV. 33
185
A. XIV, 35
202
A. XIV, 38
225
A. XIV, 44
51
A. XIV, 48
29
A. XIV, 51
190
A. XIV, 52
253
A. XIV, 54
226
A. XIV, 59
227
A. XIV, 65
49
A. XV, 7
202
A. XV, 8
254
A. XV, 10
255
A. XV, 16
185,256
A. XV, 23
202
A. XV, 25
202
A. XV, 38
256
A. XV, 40
203, 257
A. XV, 47
203
A. XV, 48
60 sq.
A. XV, 50
30sqq.
A. XV, 55
257
A. XV, 57
254
A. XV, 59
57,72,258
A. XV, 63
259
A. XV, 64
73
A. XV, 65
75,227
A. XV, 67
185,259
A. XV, 68
32
A. XV, 69
229
A. XV, 72
2 ann.
A. XVI, 2
191, 229
A. XVI, 5
185,260

H.
H.
H.
H.
H.
H.
II.

I,

I,

I,

13

I,

18
21
22

I,
I,

230
10
230
17 71,204,230
19
22
24
28

75 sq.

260
261
262
231
262

30
35

228
232
232
264
183
299
191

23
204
H. I, 27
192
H. I, 30
233
H. I, 33
23 61
H. I, 36
77
H. I, 37
266
H. I, 40
8
H. I, 41
183
H. I, 42
61
H. I, 44
62
H. I, 49
198
H. I, 50
267
H. I, 52
204
H. I, 58
267
H. I, 64
268
H. I, 73
233
H. 1, 74
3
H. I, 80 sqq.
7
H. I, 81
78
H. I, 82
178, 293
H. I, 83
269
H. I, 85
234
H. I, 85
205
H. I, 87
205, 206
H. I, 89
74
H. II, I
205
H. II, 2
270
H. II, 3
270
H. II, 4
25
H. II, 7
229
H. II, i6
271
H. II, 20
62, 206, 301
H. II, 23
206
H. II, 28
206
H. II, 30
45
H. II, 32
271
H. II, 37
57
H. IL 46
234
1,

Pag.

H
H
H
H

II,

48

", 53
", 59
II, 60

H,

II,

II,

63
64
H. II, 68
H. II, 70
H. ", 74
H. n, 76
H. n, 78
H. II, 81
H. II, 82

H. II, 85
H. II, 87
H. II, 88
H. II, 91
H. II, 95
H. II, 98
H. II, 99
H. III, 2
H. III, 10
H. III, 19
H. III, 20
H. III, 23
H. III, 23,
H. III, 25
H. III, 29
H. III, 31
H. III, 39
H. III, 41
H. III, 44
H. III, 46
H. ni, 48
H. III, 49
H. III, 50
H. III, 51
H. III, 56
H. III, 58
H. III, 61
H. III, 63

234 sq
246 ann.
272
272
207,273
273
236
274
274, 280 ann.
50, 275
207, 246 ann.
286
275
57,

72

276
277
44
207

sq.

187
277
278

46
192
187,255
208
25
78 sq.
58, 236
79, 183
208
236 sq.

237,278
234 ann.
279
209
209
279
58

280
282
280
47, 280 ann.

281
ni, 64
62 sq.
III, 66
229, 282
III, 67
238
III,

69

III,

72

III,

73

III,

74

III,

III,

77
83

III,

84

IV, 7
IV, 12
IV, 12

238 sq.
282
2IO
234 ann.
26
210,283
211,284
58,

58

239
272, 284

sq.

308

juno

PA
6705
A9H3

1966

Hartman, Jacobus Johannes

Analecta Tacitea

PLEASE

CARDS OR

DO NOT REMOVE

SLIPS

UNIVERSITY

FROM

THIS

OF TORONTO

POCKET

LIBRARY