Adli Tp ve nsan Haklar

Dr. Grol Cantrk*

zet
Adli tp, tp ve hukukun ibirliiyle yrtlen
bir bilim dal olup, tp ve hukukun ortak
alma alandr. Adli tp, insan haklar
ihlalleriyle savamn nemli yntemlerinden
biridir. Gnmzde insan haklar, insanln
yzyllar boyunca sren savamlardan sonra
ulat bir haklar ve zgrlkler demetidir.
nsan haklar ihlalleri, gnmzde ne yazk ki,
sk karmza kan bir olgudur. 1975 Dnya
Tabipler Birlii Tokyo Bildirgesi'ne gre
ikence; yalnz bana ya da bir yetkilinin emri
altnda davranan, bir ya da birden ok kiinin;
bilgi edinmek, itiraf almak ya da bir baka
nedenle, kastl, sistemli ya da kaytszca bir
baka kiiye zor kullanmas, ona fiziksel ya da
ruhsal ynden ac ektirmesidir.
Adli Tp Hizmetleri
lkemizde adli hekimlik hizmetleri yasalara
dayanarak, Salk Bakanlna bal bata
salk ocaklar olmak zere, salk
birimlerince, Adalet Bakanlna bal Adli Tp
Kurumunca ve niversitelerde adli tp bilim
dallar ve adli tp enstitlerince yerine
getirilmektedir.
1593 sayl Umumi Hfzsshha Kanunu'nun
215 ve 216 maddeleri ile defin ruhsat tanzimi
ve 10. maddesi ile Yksek Salk urasnn
kurulmas belirtilirken, bu dnemde hkmet
tabibi kadrosunda grev yapan hekimler adli
hekimlik grevini de stlenmilerdir (1).
1982 tarihli 2659 sayl Adli Tp Kurumu
Kanunu karlarak adalet ilerinde bilirkiilik
yapmak zere Adalet Bakanlna bal Adli
Tp Kurumu kurulmutur. Adli Tp Kurumu sz
konusu Kanun'un 2. maddesi ile; mahkemeler,
hakimlikler ve savclklar tarafndan gnderilen
adli tp ile ilgili konularda bilimsel ve teknik
grlerini bildirmekle grevlendirilmitir (2).
Salk Bakanl ve Adalet Bakanl'nn
yan sra, niversitelerimiz de bnyelerinde
bulunan adli tp enstitleri ve adli tp anabilim
dallar ile lkemizdeki adli hekimlik
hizmetlerinin yerine getirilmesinde zerlerine
deni yapmaktadrlar (3).
Adli tp, tp ve hukukun ibirliiyle
yrtlen bir bilim dal olup, tp ve hukukun

*Yrd. Do.; Ankara . Tp Fak. Adli Tp AD, Ankara

ortak alma alandr. niversitelerin adli tp

anabilim dallar ve Adli Tp Kurumu,
mahkemeler, hakimlikler ve cumhuriyet
savclarnn kendisine gnderdii konularda,
hukuki uyumazlklarn zmnde ve
aydnla kavuturulmasnda ok byk bir
grev yerine getirmektedir. Yalnzca ceza
hukukuyla ilgili konularda deil, zel hukukla
ilgili konularda da adli tbbn yapaca analiz
ve tespitlerin, varaca sonularn nemi
byktr.
Bylelikle adli tp, adaletin tecellisi
bakmndan ok byk bir hizmet stlenmi
bulunmaktadr. Bilirkiilikte incelenen olaylar
genel olarak lm olgular ve canl kiilerde
incelenen olaylar olmak zere iki balkta
toplayabiliriz. lm olaylarnda keif ve otopsi
almalar vardr. Canl kiilerdeki olaylar ise
balca messir fiile bal meydana gelen
durumlarn incelenmesi ile madur ve
sulunun ruhsal durumlarnn
deerlendirilmesidir. Ayrca tpla ilgili hukuksal
ilemlerin bulunduu her trl olayda
bilirkiilik, adli tbbn ilgi alan iindedir (4).
Adli tp insan haklar ihlalleriyle savan
nemli yntemlerinden biridir. nk ou
kez bir insana ikence yaplp yaplmad, bir
insana insan haklarna ve insan onuruna aykr

2004 cilt 13 say 10 381

kltc bir muamele yaplp yaplmad adli

tbbn yapaca deerlendirmelerle ortaya
kacaktr. Bu deerlendirmelerin en salkl
biimde yaplmas gerekir. Bu bakmdan adli
tbbn ortaya koyaca veriler, bir insan hakk
ihlali olup olmadn belirlemek bakmndan
vazgeilmez unsur niteliini tar. nsan haklar
ihlallerini nlemek iin, insan haklar
ihlallerinin nasl saptanaca, byle
durumlarda otopsi ve muayenenin nasl
yaplaca, bu tr olaylarda karlalan
sorunlarn nasl zlecei konular adli tp
uzmanlarnn ura alanlardr.
Adli tp alannda son yllarda byk
gelimeler olmutur. lkemizde emniyet ve
jandarma rgtleri gibi baka kurumlardaki
kriminal laboratuvarlar da, yine hazrlk
soruturmasna temel olabilecek nemli
hizmetler yapmaktadr. Artk sanktan kanta
deil, kanttan sana gitmek gerektii kabul
edilmektedir. Bunu gerekletirebilmek iin
yeterli olanaklarn salanmas gerekir. Bu, polis
ve jandarmada nemli lde gereklemitir
Adli tp, gnmzde insan haklar
ihlallerinin nlenmesi bakmndan grev
stlenmitir. nk birok durumda bir insan
haklar ihlali olup olmad, rnein bir
kimseye ikence yaplp yaplmad, bir
lmn insan hakk ihlali nitelii tayp
tamad, adli tp uzmanlarnn yapaca
almayla ortaya kacaktr.

nsan haklar kavram, yzyllardr yaplan

mcadelelerden sonra bugn btn insanlk
tarihindeki en yksek deer olarak kabul
edilmitir. nsan Haklar Evrensel Bildirgesi,
Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve bu
alandaki ok eitli uluslararas antlamalar,
btn uygar toplumlarn, uygar lkelerin
anayasalar, insan haklarn en yksek deer
olarak gstermektedir.
Gerekten herkesin hibir ayrm
gzetilmeksizin insan haklarndan tam olarak
yararlanmas gerekir. Her insan, doutan,
vazgeilemeyecek, devredilemeyecek insan
haklarna sahiptir. Bunlarn korunmas,
gelitirilmesi, btn toplumun grevidir,
devletin grevidir. O bakmdan, insan haklar
ihlalinin nlenmesi de devletin grevidir.
Anayasamzda Cumhuriyetin deimez
niteliklerinin banda insan haklarna saygl
olmak yer almaktadr. Anayasamza gre
ikence ve kt muamele yasaktr.
Anayasa'mzn 38. maddesine 4709 sayl
Kanun'la eklenen yeni bir fkraya gre,
"Kanuna aykr olarak elde edilmi bulgular,
delil olarak kabul edilemez". Nitekim Ceza
Muhakemeleri Usul Kanunu'nun 135/a
maddesi, ifade verenin ve sann yapaca
aklamalarn onun zgr iradesine dayanmas
gerektiini; ikence, kt davranma, zorla ila
verme, yorma, aldatma, cebir ve iddet
yntemleri uygulanamayacan; yasak
yntemlerle elde edilen ifadelerin kant kabul
edilemeyeceini hkme balam durumdayd.
Bu hkm, bugn de yrrlktedir. Ayrca
Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu'nun 254.
maddesinde de soruturma ve kovuturma
makamlarnn hukuka aykr biimde elde
ettikleri kantlarn hkme esas alnamayaca
akla kavuturulmutur.
1999 ylnda Trk Ceza Kanunu'nun 243,
245 ve 354. maddeleri deitirilmi; ikence,
kence ve Onur Krc Muamelelerin
nlenmesine Dair Birlemi Milletler
Szlemesi dorultusunda yeniden
tanmlanm; ikenceye verilen ceza, 8 yla
kadar ar hapse kartlm, kamu
hizmetlerinden srekli ya da geici yoksunluk
bir kez daha vurgulanm; kt muamele
bakmndan verilecek ceza, 3 aydan 5 yla
kadar hapse kartlm; geree aykr salk
raporu dzenlenmesinin, ikence ya da kt
muameleyi gizlemek ya da bir suun
ilendiini saklamak amacyla yaplmas

2004 cilt 13 say 10 382

durumunda bir arlatrc neden olarak 4

yldan 8 yla kadar hapis cezas verilmesi (TCK
madde 354) ngrlmtr. te yandan
Trkiye, Avrupa nsan Haklar Szlemesi'ni
imzalam bir lke olarak Avrupa nsan Haklar
Mahkemesi'nin de yetkisini kabul etmitir.
Dolaysyla Avrupa nsan Haklar Szlemesi,
hukukumuzun bir paras olduu gibi; Avrupa
nsan Haklar Mahkemesi de yarg
sistemimizin bir paras durumuna gelmitir
(4).
kence
1975 Dnya Tabipler Birlii Tokyo
Bildirgesi'ne gre ikence; yalnz bana ya da
bir yetkilinin emri altnda davranan, bir ya da
birden ok kiinin; bilgi edinmek, itiraf almak
ya da bir baka nedenle, kastl, sistemli ya da
kaytszca bir baka kiiye zor kullanmas, ona
fiziksel ya da ruhsal ynden ac ektirmesidir
(5).
Birlemi Milletler'in 1984 tarihli kenceye
Kar Szlemesi'nde ikence; bir kiiden ya da
nc bir kiiden bilgi almak, o kiinin ya da
nc bir kiinin itiraf etmesini salamak, o
kiiyi ya da nc bir kiiyi iledii ya da
ilediinden kukulanlan herhangi bir
eylemden dolay cezalandrmak, her tr
ayrmclktan kaynaklanan herhangi bir
nedenle sz konusu kiiyi ya da nc bir
kiiyi korkutmak ya da zorlamak amacyla,
kamu grevlisi ya da resmi grevli olarak
hareket eden herhangi bir kiinin rzas, emri
ya da gz yummasyla, sz konusu kiiye ac
vermek ya da cann yakmak kastyla yaplan
zihinsel ve/ya da fiziksel herhangi bir
harekettir. Yasal yaptrmlarn doal ya da arzi
sonucu olarak ekilen ac, ikence kapsamnda
deildir. Uluslararas insan haklar hukuku ve
insancl hukukun ikenceyi her koulda
yasaklam olmasna karn, dnya lkelerinin
yarsndan fazlasnda, kt muamele ve
ikence yaplmaktadr (6).
kence hibir koulda kabul edilmeyen bir
durumdur. kence yaplmas her koulda
yasaklanmtr. Bir kimseye, ne sava srasnda,
ne de baka bir olay nedeniyle ikence
yaplamaz. Hangi nedenle olursa olsun, resmi
makamlarn ikence uygulamas ya da yaplan
ikencelere gz yummas ar bir su niteliini
tar (7).
kence le lgili Hukuki Belgeler
Uluslararas hukukta "ikence grmeme
hakk" net ve kesin bir biimde belirlenmitir.

Evrensel nsan Haklar Bildirgesi, Uluslararas

Sivil ve Siyasal Haklar Szlemesi, kence ve
Dier Zalimane, nsanlk D, Aalayc
Muamele ya da Cezalara Kar Szleme
ikenceyi ak bir biimde yasaklar. Blgesel
szlemelerde de "ikence grmeme hakk"
tannmtr. Amerikan nsan Haklar
Szlemesi, Afrika (Banjul) nsan Haklar ve
Temel zgrlklerin Korunmas
Szlemeleri'nin hepsinde, ikencenin yasak
olduu aka belirtilmitir (6).
nsan Haklar Evrensel Bildirgesi: (1948):
Madde 5: Hi kimse ikenceye, zalimane,
insanlk d, onur krc cezalara ve
uygulamalara tabi tutulamaz.
Birlemi Milletler'in kenceye Kar
Bildirgesi (Cenevre-1975):
Madde 1: Bu bildirgenin amacna gre
ikence; Bir kimseden ya da nc kiilerden
bilgi ya da itiraf elde etmek, yapt ya da
yaptndan kukulanlan bir eylem iin onu
cezalandrmak; ya da onu ya da dier kiileri
yldrmak gibi amalarla bir resmi grevlinin
buyruu ile ya da onun tarafndan maksatl
olarak uygulanan fizik ya da mental olarak
iddetli ac verici herhangi bir eylem demektir.
Bu kavram yalnzca Hkmllere Davranta
Asgari Standartlara uygun dzeydeki yasal
yaptrmlara bal acy iermez. kence,
acmasz, insanlk d ya da aalayc
muamele ya da cezalandrmann ar ve kastl
bir biimidir.
Madde 3: Hibir devlet, ikenceye ya da
dier acmasz, insanlk d ya da aalayc
muamele ya da cezalandrmaya izin veremez
ya da hogr gsteremez. Sava durumu ya
da sava tehdidi, i siyasal karklk ya da
dier genel tehlike durumlar, ikence ya da
dier acmasz, insanlk d ya da aalayc
muamele ya da cezalandrmann hakll iin
bir zr olamaz.
Avrupa Parlamentosu Temel Haklar ve
zgrlkler Bildirisi (1989):
Madde 2: ... kence, insanlk d
uygulama ve ceza, aalayc uygulama ve
ceza yasaktr.
Yeni Bir Avrupa in Paris art (1990):
".. Hi kimse keyfi tutuklama ya da
gzaltna alnmaya, ikence ve dier zalimce,
insanlk d ya da aalayc uygulama ve
cezaya maruz braklamaz."
AGK (Avrupa Gvenlik ve birlii
Konferans) nsan Boyutu Konferans Moskova

2004 cilt 13 say 10 383

Toplants Belgesi (1991):

Blm 2, Madde 23: Katlmc Devletler;
a) zgrlnden yoksun braklan
kiilere,
I- nsanca ve
II- nsan kiiliine, yerleik onuruna sayg
gstererek ilem yaparlar ve
b) Uluslararas olarak tannm,
I- Yarg usulne ve
II- Gzaltna alnanlarn insan haklarna
ilikin standartlarna sayg gsterirler.
Avrupa nsan Haklar Szlemesi:
Madde 3: kence yasaktr.
Birlemi Milletler'ce 1982'de;
Tbbi bilgi ya da tekniin ac vermekte
kullanlmas yasaklanmtr.
Trkiye Cumhuriyeti Anayasas:
Madde 17: "..Kimseye ikence ve eziyet
yaplamaz, kimse insan haysiyetiyle
badamayan bir cezaya ya da muameleye
tabi tutulamaz.
Trk Ceza Kanunu:
Madde 243: "Mahkemeler ve meclisler reis
ve azalarndan ve sair hkmet
memurlarndan biri maznun bulunan
kimselerin crmlerini syletmek iin ikence
eder yahut zalimane ya da gayriinsani ya da
haysiyet krc muamelelere bavurursa be
seneye kadar ar hapis ve mebbeden ya da
muvakkaten memuriyetten mahrumiyet cezas
ile mahkum olur.
Fiil neticesinde lm vukua gelirse 452.,
sair hallerde 456. maddeye gre tertip
olunacak ceza te birden yarya kadar artrlr.
Dnya Tabipler Birlii Hasta Haklar
Bildirgesi (Lizbon 1981):
2- Hasta, hibir d etki altnda kalmadan
zgrce klinik ve etik kararlar verebilen bir
hekim tarafndan baklabilme hakkna sahiptir.
5- Her hastann onurlu bir biimde lme
hakk vardr.
Avrupa'da Hasta Haklarnn Gelitirilmesi
Bildirgesi (Amsterdam, 28-30.Mart.1994)
1.1- Kadn ya da erkek herkesin insan
olmas dolaysyla sayg grmeye hakk vardr.
1.3- Herkes fiziksel ve mental btnle
sahip olmaya ve kii olarak gvenli bir yaam
srdrme hakkna sahiptir.
2.8- Salk kurumuna kabul edilen hastalar,
kendilerine bakan salk personelinin kimlii,
mesleki durumu, o kurumda kald ve
bakld srece uyaca kurallar ve rutin
ilemler konularnda bilgilendirilmelidir.

2.9- Hastalar, salk kurumundan taburcu

edildiklerinde tanlar, tedavileri ve bakmlarn
ieren bir yazl zet alma ve isteme hakkna
sahiptir.
5.8- Hastalar, tan, tedavi ve bakmlar
srasnda sayg grme, kltr ve deerlerine
uygun biimde davranlma hakkna sahiptir.
6.2- Bu haklarn kullanlmas ayrm
olmakszn salanmaldr.
6.3- Bu haklarn uygulanmasnda, hastalar
yalnzca insan haklar belgeleri ile uyumlu
snrllklarn ve yasa ile belirlenen
prosedrlerin hkm altndadr.
Hekim Sorumluluu
Hekim CMUK'nin bilirkiilikle ilgili
maddeleri uyarnca, ikence iddias olan
olgularda da bilirkiilik (yk alma-muayenerapor dzenleme) yapmakla ykmldr.
Burada konuyla ilgili olarak; bilirkiinin dosya
incelemesi yapmak, tanklar dinlemek,
(ikence sannn) sorgusunda hazr
bulunmak ve bunlara dorudan soru sormak
(Md. 73) hakk bulunduu ve gerek grlen
durumlarda uzmanl olan resmi dairelerin
grlerinin de alnabileceinin (Md. 76)
vurgulanmasnda yarar vardr (5).
II. Dnya Sava srasnda tbbn da
kullanlmasyla gerekletirilen insanlara ac
ektirme ya da insan yaamna ynelik eitli
uygulamalar sonrasnda, Dnya Tabipler
Birlii'nin destei ile birlik oluturulmutur.
zellikle II. Dnya Sava'nda, Alman
doktorlarnn da katld bir takm insanlk d
aratrmalar yaplmtr. 1960 ve 1970'li
yllarda, baz lkelerde hapishanelerdeki
ikence ve insani olmayan yntemler iinde
doktorlarn da yer ald saptanmtr.
1975 ylnda Tokyo'da 27. Dnya Tabipler
Birlii toplantsnda, ikence, insani olmayan
tedavi ve tutuklularn cezalandrlmas ile ilgili
olarak tp doktorlarna u nerilerde
bulunulmutur:
a. Her ne koulda olursa olsun doktor
ikence, insani olmayan yntemler ve dier
zulmler ierisinde hibir biimde yer
almamaldr.
b. Bu deklarasyonun amac, ikencenin bir
kii ya da bir otorite tarafndan baka bir
kiiye yava, kasti, sistematik bir biimde
mental ya da fiziksel bir ac ektirmek
olduunu tanmlamaktr.
c. Doktor ikence iin bilgi, alet, yer ya da
herhangi bir baka destek salamamaldr.

2004 cilt 13 say 10 384

d. Doktor ikence srasnda grevli olarak

yer almamaldr.
e. Doktor hastann bakm ile ilgili tek
bana denetimsiz karar vermemelidir.
f. Bir tutuklunun beslenmeyi kabul
etmedii alk grevlerinde, doktor tarafndan
bu davrannn sonular ile ilgili salkl
muhakeme yrtebilecei kabul edilirse,
tutuklu yapay olarak beslenmemelidir.
Tutuklunun bu tip bir muhakeme yapp
yapmayaca bir baka doktor tarafndan
onaylanmaldr.
g. Dnya Tabipler Birlii, ikence, dier
zulmleri ve ykc tedavi uygulamay kabul
etmeyen doktorlar, onlar destekleyen dier
doktorlar her trl tehdit karsnda
uluslararas komiteler ve ulusal tabip birlii
araclyla yreklendirecek ve
destekleyecektir.
h. Doktor, her koulda meslektann
skntsn hafifletme amacyla yannda
olmaldr. Bu kiisel ve politik her trl yksek
deerini zerinde dnmelidir (8).
Trk Tabipleri Birlii'nin "Hekimlik Meslek
Etii Kurallar" nn 33. Maddesi "Her hekim,
bata nsan Haklar Evrensel Bildirgesi olmak
zere tm insan haklar belgelerine ve
hekimlikle ilgili ortak kurallara uymakla
ykmldr."
34. Madde: "Hekim, tbbi bilgi ve
becerisiyle, ikence ve benzeri uygulamalara
katlamaz, yardmc olamaz, geree aykr
rapor dzenleyemez. kence iddias olan
olgularla karlaan hekim, mesleki bilgi ve
becerilerini gerein ortaya karlmas iin
kullanr (9).
nsan haklar ile ilgili temel ilke, kiinin
dokunulmazldr. Bu nokta insan haklarnn
esas olup 18. yzyln sonundan beri
anayasalarda yer almtr (7).

nsan haklar ihlallerini ortaya karmak iin

adli tp incelemesi gereklidir. Adli tp uzmanlar
lezyonlarn nedenlerini, yalarn ve bunlarn
lm ncesi mi, yoksa lm sonras m
meydana geldiklerini deerlendirirler. Bir
lezyonun meydana getirildii srada onu gren
bir kimse bulunmuyorsa, onun yumruk darbesi
ile olutuunu sylemek olanakl deildir.
Ancak lezyonun byle olabileceini sylemek
olanakldr. Adli tp, tp bilgisini adaletin
salanmasna yardmc olmak amacyla
kullanr. Adli tp uzmanlar, hem canlda, hem
de lde ikencenin izlerini
deerlendirebilirler. Bu izler arasnda
hematomlar, ekimozlar, kontzyonlar, krklar,
syrklar yer alr. Yakma ve elektrik uygulama
sonucu ikence lezyonlarna sklkla rastlanr.
Adli tp uzmanlar, bu tr olgular
deerlendirirken, psikiyatristler, di hekimleri,
patologlar, genetikiler, toksikologlar ve dier
branlardaki uzmanlarla alrlar.
Her olgunun kendine zel noktalar
bulunmaktadr. Bu nedenle, her olgu kendi
zelliine gre ele alnarak incelenmelidir.
Kaynaklar
1- Umumi Hfzshha Kanunu. inde: Salk
Mevzuat. 1. Bask. Sekin Yaynevi; Ankara: 2001.
9 - 48.
2- Adli Tp Kurumu Kanunu ve Uygulama
Ynetmelii. stanbul: Temel Matbaaclk Ltd. ti.
1989: 9
3- Kk AN. Adli hekimlik hizmetlerinin yerine
getirilmesinde Salk Bakanl (salk ocaklar) ve
Adalet bakanl (Adli Tp Kurumu) hizmetlerinin
karlatrlmas, Yllk Adli Tp Toplantlar-2002 Kitab,
Adli Tp Kurumu Yaynlar. 6. stanbul: zgn Ofset.
2002: 19-22)
4- Trk HS. Adli Tp Konumalar. stanbul: zgn
Ofset Reklamclk&Matbaaclk; 2002:43-101
5- Grpnar S, Fincanc K. "nsan Haklar hlalleri
ve Hekim Sorumluluu" inde: Birinci Basamak in
Adli Tp El Kitab, Ankara: Polat Matbaas; 1999: 2435
6- kence ve Dier Zalimane, nsanlk D,
Aalayc Muamele ya da Cezalarn Etkili Biimde
Soruturulmas ve Belgelendirilmesi in El Klavuzu.
stanbul Protokol. Trkiye nsan Haklar Vakf
Yaynlar:24, stanbul: Kitap Matbaas;Ocak 2001:115
7- Eke M, Soysal Z. nsan Haklarnn hlali. inde:
Soysal Z, akalr C. (Eds): Adli Tp Cilt III, stanbul
niversitesi Cerrahpaa Tp Fakltesi Yaynlarndan,
Rektrlk No: 4165, Faklte No:224, stanbul:
niversitesi Basmevi ve Film Merkezi; 1999: 12831343
8- Polat O. Adli Tp. Der Yaynlar, stanbul;2000:
509-510
9- Hekimlik Meslek Etii Kurallar. Trk Tabipleri
Birlii Merkez Konseyi. Ocak 2002:19.

2004 cilt 13 say 10 385