231

7 OPTIKA
7.1. OPTIKA GJEOMETRIKE
Natyra e drits
Optika sht shkenc e fiziks e cila merrret me studimin e drits dhe dukurive t saj.
Drita paraqet nj rrezatim elektromagnetik dhe nuk veohet nga rrezatimet tjera
elektromagnetike. Interes i posam pr studimin e natyrs s drits dhe dukurive t saj ka
zgjuar t shkenctart, prshkak se drita paraqet nj fenomen mjaft t rndsishm pr njohjen e
problemeve dhe ngjarjeve q na rrethojn. Prandaj, me drit nnkuptojm rrezatimin
elektromagnetik t cilin e ndiejm kur vepron n syrin ton. Kjo ndieshmri te syri lajmrohet
kur n t veprojn valt elektromagnetike me gjatsi valore prej 750 nm deri 390 nm.
Pr do rrezatim elektromagnetik, pranadj edhe pr drit, relacioni i cili bn lidhmrin
n mes gjatsis valore, frekuencs dhe shpejtsis ka formn:

= c

Gjatsia valore e valve elektromagnetike q emeton nj burim nuk mund t jet m e

vogl se sa dimensionet gjeometrike t vet burimit. Pr kte arsye antenat e qarqeve oshciluese
makrovalore nuk mund t emetojn drit, por vetm rrezatim me gjatsi valore q mund t
krahasohet me dimensionet e tyre. Drit emetojn oshcilatort mikroskopik elektronet n
atome, molekula dhe trupa t ngurt. Pr kte arsye brthamat atomike emetojn val
elektromagnetike me gjatsi valore shum t vogl, q jan shum m t vogla se sa gjatsia
valore e spektit t dukshm (rrezatimi gama).

Burimet e drits
Burimet e drits jan trupa q emetojn val elektromagnetike q syri i jon mundet me
i regjistruar. Burimet e drits ndahen n burime termike dhe lumeneshente (fluoroshcente) t
drits. N burime termike bjn pjes Dielli, llambat termike, elementi i Volts, flaka e qiriut,
flaka etj. Burimet e drits emetojn rreze t drits deri sa t jen n temperatura t larta. P.sh.
Dielli si burim m i fort i drits ka n siprfaqe temperaturn rreth 5000 0C Shkndia dhe
elementi i Volts kan temperaturn n mes 3000-4000 0C, ndrsa temperatura e llambs sht
n mes 2000-3000 0C
Burimet lumenshente (fluoroshcente) t drits jan ato nga t cilat drita fitohet gjat
shkarkimit elektrik npr gaze dhe avuj. Ktu bjn pjes llambat fluoroshcente, t mbushura
me avujt e merkurit n shtypje shum t vogl, pastaj gypat e neonit etj. Muret e brendshme t
gypit jan t lyer me material fluoroshcent. Rryma kalon npr gyp t till, shfaqet zbrazja
elektrike, me `rast atomet e merkurit emetojn rreze ultravjollce. Gjat ksaj, materialet
fluoreshcente emetojn drit t dukshme t ciln syri i njeriut mund t e regjistroj.

Shpejtsia e drits
Nj koh t gjat sht menduar se shpejtsia e drits sht pamabarimisht e madhe,
prkatsisht sht menduar se drita nga burimi deri te vrojtuesi prhapet momentalisht. Ky
mendim n fillim ka qen edhe i arsyeshm, sepse shpejtsia e drits sht shum e madhe,
kurse distancat ku jan br matjet n Tok kan qen mjaft te vogla, ashtu q n mnyr t
thjesht nuk ka qen e mundur t prcaktohet shpejtsia e drits.

232

FIZIKA PR STUDENTT E FAKULTETEVE TEKNIKE

Shkenctari i pari i cili sht munduar t prcaktoj shpejtsin e drits sht G. Galilei n
vitin 1606. Bri kte eksperiment: Prpara nj burimi t drits me perde ka vendosur pasqyren.
E ka larguar perden. Drita sht prhapur prej burimit deri te pasqyra, sht reflektuar nga ajo
dhe ka arrijt te burimi, ku ka qen vrojtuesi. sht matur koha nga asti kur sht lshuar drita
deri n astin kur sht kthyer srish. Kuptohet, kjo koh ka qen mjaft e shkurt, prshkak
shpejtsis s madhe t drits dhe nuk ka qen e mundur t matet. Mirpo, n distanca mjaft t
mdha n mes t burimit t drits dhe pasqyrs matja e kohs do t jet e mundur. Pra, Galilei
nuk arrijti t prcaktoi vlern e shpejtsis s drits, por eksperimenti i tij sht i rndsishm
sepse ishte i pari q tregoi se shpejtsia e drits duhet t ket vler t caktuar, e jo
pamabarimisht t madhe.
Astronomi i njohur Remeri, n vitin 1676 i pari me metoda astronomike prcaktoi
shpejtsin e drits ( c = 299000 km / s ). Pastaj me metoda eksperimentale shpejtsin e drits
prcaktuan shkenctart Fizo, Majkelsoni etj. Sot mjaft sakt dhe n mnyr precize shpejtsia e
dits prcaktohet me ndihmen e rrezeve laserike. Kshtu, sot dihet se shpejtsia e drits n
vakum ka vlern c = 3 10 8 m/s .

Parimet e optiks gjeometrike

Optika gjeometrike sht pjesa e optiks ku shqyrtohen ligjet e prhapjes s drits ku
konsiderohet se drita ka natyr korpuskulare.
Drejtimi i prhapjes s valve mund t paraqitet normal n frontin e vals dhe quhet
rreze.
Rrezet e drits prhapen n do pik ose trup t ndriuar n t gjitha drejtimet. Tufa e
rrezeve, nga pikpamja gjeometrike, sht nj grup i rrezeve t veanta q mund t jen n mes
vete paralele, konvergjenete, divergjente ose mund t interferohen.
Nse burimi i rrezeve sht n distanca t mdha nga ne, rrezet jan ndrmjet veti
paralele (fig. 7.1.1a). N distanca m t vogla fronti i vals ka form sferike. Normalet n
frontin e vals jan paraqitur si rreze t sfers dhe mund t bhet fjal pr val q prhapen n
hapsir nga burimi (fig. 7.1.1.b), ose pr val q synojn kah nj pik, nse normalet prehen
prpara (fig. 7.1. 1c).

b)

a)

c)

Fig. 7.1.1
Shum eksperimente q jan br me drit, konsiderohet se drita prhapet n mnyr
drejtvizore n nj mjedis homogjen. P.sh. kur n rrugn e prhapjes s drits vendoset nj trup
lajmrohet hija e ngjashme me trupin. N figurn 7.1.2 sht treguar hija e nj trupi q ka
form t rregullt, q sht shfaqur nga prhapja drejtvizore e drits nga burimi B.

Fig. 7.1.2

233

7.1. OPTIKA GJEOMETRIKE

Prhapja e drits npr vrima t vogla n dhomn e errt sht edhe nj shembll tjetr
q tregon se drita prhapet n mnyr drejtvizore. Drita n rrugn e saj n hapsir has n
grimca t imta t pluhurit ose tymit dhe ne e shohim rrugn e prhapjes s saj.
Nj shembll tjetr i prhapjes drejtvizore t drits sht prarimi i Diellit apo Hns.
sht e njohur se prarimi i Diellit shfaqet ather kur Hna gjendet n mes Toks dhe Diellit
(fig. 7.1. 3), kshtu n Tok bie hija e Hns. Me qen se, hija e plot e hns n krahasim me
siprfaqen e Toks sht e vogl, prarimi i plot i Diellit sht i kufizuar vetm n hapsira t
vogla.

T
D

Fig. 7.1.3
Kur Toka gjendet n mes Diellit dhe Hns shfaqet prarimi i Hns, sepse gjendet n
hije t Toks. Hija e plot e Toks sht pr kah madhsia prafrsisht e barabart me
siprfaqen e Hns, prandaj mund t vij deri te prarimi i plot i Hns (fig. 7.1. 4).

T
H

Fig. 7.1.4
Optika gjeometrike bazohet n radh t par n ligjet e gjeometris duke marr n
konsiderat aproksimimet, por bazohet edhe n katr ligjet themelore fizike :

Ligji i prhapjes drejtvizore t rrezeve t drits;

Pavarsia e prhapjes s rrezeve t drits njra nga tjetra;

Ligji i reflektimit t drits;

Ligji i thyerjes s drits.
T gjitha kto ligje jan zbuluar nga shembujt q i hasim n jetn e prditshme dhe n
mnyr eksperimentale. Natyrisht, kto ligje jan t prafrta, por duke u bazuar n to nxirret
teoria e fytyrave t ndryshme n instrumente optike. N baz t ktyre ligjeve jan ndrtuar
sistemet optike pr instrumente optike.
Ligji i prhapjes drejtvizore t drits tregon se drita prhapet n viz t drejt. Cekm m
lart si shembll hija e trupave. Ligji i prhapjes drejtvizore t drits n hapsirn homogjene t
tejdukshme nuk i prgjigjet krejtsisht realitetit. Do t shohim n optikn valore se kur rrezet e
drits kalojn npr vrima t ngushta apo rreth trupave me dimensione t imta shmangen nga
rruga drejtvizore e prhapjes s tyre apo lajmrohet difraksioni i tyre.
Ligji i dyt n optiken gjeometrike tregon se rrezet e veanta n prbrjen e nj tufe t drits
prhapen pavarsisht njra nga tjetra. Ky ligj sht mjaft i rndsishm, sepse t gjitha rrezet
q kalojn npr nj pik mblidhen arithmetikisht, sikurse mos t ket kurrfar veprimi reciprok
n mes tyre. Mirpo, e verteta tregon dukurin e interferencs. Drita sht e natyrs valore,
prandaj rrezet e drits interferohen dhe n disa vende drita dobsohet, e n disa prforcohet.
Kte m mir do t e shqyrtojm n optikn valore.
Dy ligjet e para nuk do ti analizojm ktu gjrsisht, sepse n nj mas jan t qart nga jeta
e prditshme, e nga ana tjetr n optikn valore do ti shqyrtojm dukurin e interferncs dhe
difraksionit t drits, q tregojn se n far kondita vlejn kto ligje.

234

FIZIKA PR STUDENTT E FAKULTETEVE TEKNIKE

Ndrsa dy ligjet e fundit: ligjii reflektimit dhe i thyerjes s drits kan aplikim t gjr n
optikn gjeometrike dhe ne do t`i shqytojm m gjrsisht.

7.1.1. REFLEKTIMI I DRITS

Ligjin e reflektimit t drits e ka dhn qysh n shekullin e dyt H.Aleksandriski. Ky
ligj sht i njohur nga fizika elementare. Kur rrezet e drits bien n nj siprfaqe t rrafsht, nj
pjes e tyre do t absorbohen, kurse pjesa tjetr do t prhapet n t gjitha drejtimet. Mirpo, kur
rrezet e drits bien n nj siprfaqe t rrafsht e t lmueshme ato reflektohen. Reflektimi sht i
rregullt kur rrezet e drits pas reflektimit prhapen n drejtim t caktuar. Rrezja e cila bie n at
siprfaqe quhet rrezja rnse, ndrsa ajo e cila reflektohet quhet rrezja e reflektimit. N vendin
ku bie rrezja rnse e ngritim normalen (pika A n fig. 7.1.5).

A
Fig. 7.1.5
Rrezja rnse me normalen formon kndin q quhet kndi i rnies dhe e shenojm me
. Rrezja e cila reflektohet nga ajo siprfaqe quhet rrezja e reflektuar, e cila me normalen
formon nj knd q quhet kndi i reflektimit dhe n figur e kemi shenuar me . Te reflektimi i
regullt vlejn dy ligje themelore:
1. Rrezja rnse, rrezja e reflektuar dhe normala gjenden n t njjtin rrafsh.
2. Kndi i rnies sht i barabart me kndin e reflektimit ( = ).
Rrezet e drits le t bien mbi nj siprfaqe t rrafsht dhe t lmuar nn kndin e rnies (shih
figurn 7.1.6).
N

Fig. 7.1.6
N baz t parimit t Hajgensit, pika A bhet burim i ri i valve t reja elementare, q
do t prhapen me shpejtsi t njjt me t ciln kan rn n kt siprfaqe. Kur rrezja e drits
nga pika B arrin n pikn C, rrezja e reflektuar nga pika A arrin n pikn D. Tani fronti i tufs

235

7.1. OPTIKA GJEOMETRIKE

s rrezeve t reflektuar prhapet n drejtim t caktuar. Nga ngjashmria e trekndshave ABC

dhe ADC mund t tregohet se kndi i rnies sht i barabart me kndin e reflektimit:

Pra, kjo tregon se te reflektimi i rregullt rrezja rnse reflektohet nga siprfaqja nn t njjtin
knd nn t cilin ka rn n at siprfaqe. Ktu rrezen rnse dhe reflektuese t drits e kemi
paraqitur me rreze t zakonshme n form t drejtzave gjeometrike. Si siprfaqe kemi marr
siprfaqe t rrafshta. Nse siprfaqja reflektuese sht e lakuar, ather kndi i rnies dhe kndi
i reflektimit gjithashtu gjenden ndrmjet rezs rrnse, reflekuese dhe normales n at siprfaqe
n pikn e vrojtuar ku bie rrezja e drits (fig. 7.1. 7).
N

Fig. 7.1.7
Ndrkaq, n praktik, lajmrohet reflektimi jo i rregullt apo difuz (fig. 7.1. 8), kur
rrezet bien n siprfaqe t vrazhd, t cilat i kemi te muret dhe trupat n prgjithsi, q na
rrethojn. N siprfaqet e tilla t vrazhda ekzistojn shum parrafshsira me siprfaqe
elementare, t cilat jan t orientuara n t gjitha drejtimet e mundshme n hapsir. Pr rrezet e
drits do siprfaqe elemntare paraqet rrafsh prej t cilit mund t reflektohet. Pas reflektimit,
ku bien rrezet paralele, kemi rreze t reflektuaa n t gjitha drejtimet q prbjn esencn e
reflektimit difuz. Duke i falenderuar ktij reflektimi, ne mund t`i shohim trupat rreth nesh edhe
n hapsirat e mbyllura, t cilat nuk jan direkt t ndriuara nga Dielli ose nga burime t tjera t
drits.
Shembll i reflektimit t rregullt t rrezeve t drits jan pasqyrat.

Fig. 7.1.8

Pasqyrat e rrfshta
Cekm m lart se kur rezet e drits bien n nj siprfaqe t lmuar reflektohen. Mirpo,
pr shum gjra duhet ndrtuar aso siprfaqe, q reflektojn sa m tepr rreze rnse. Kur
siprfaqja e metalit apo qelqit nga njra an lyhet mir me ndonj shtres t metalit, mund t
arrrihet reflektimi i t gjitha rrezeve t drits.

236

FIZIKA PR STUDENTT E FAKULTETEVE TEKNIKE

Siprfaqet e tilla t rrafshta, t lmueshme dhe q reflektojn t gjitha rrezet e drits quhen
pasqyre. Nse sht siprfaqja reflektuese e rrafsht quhet pasqyrat e rrafshta.
N figur;n 7.1.9 sht treguar burimi i drits D q sht vendosur n distancn a nga
siprfaqja e pasqyrs s rrafsht. Parashtrojm se bien dy rreze. Njra t bien n siprfaqe t
pasqyrs nn kndin 900 dhe reflektohet nga ajo n drejtim t njjt, por me kah t kundrt.
Rrezja dyt bien n pikn C n siprfaqen e pasqyrs, ashtu q prfshin kndin me normalen.
Nga pasqyra kjo rreze reflektohet nn kndin , i njjt me kndin e rnies .
Pas
N

Fig. 7.1.9
Kur drejtimet e rrezeve reflektuese i vazhdojm prapa pasqyrs ato priten n nj pik
A. Pr vrojtuesin duket se t gjtha rrezet e reflektuara fillojn nga pika A n distanc b prapa
pasqyrs. T prcaktojm vendin e ksaj pike. Shenojm distancn BC me h. Nga trekndshat
DBC dhe ABC fitojm:
h
h
tg =
dhe
tg =
a
b
Me qen se kndet = , rrjedh se

a=b
kjo d.mth. pika nga e cila thua se po bien t gjitha rrezet e reflektuara t drits nga pasqyra
gjenden n distanca t njjta nga rrezet e drits q bien nga burimi i vrtet, q gjendet para
pasqyrs. Kjo pik quhet fytyr ose shmbllim i burimit t drits, ndrsa b - distanca e fytyrs
nga pasqyra.
Zmadhimi te pasqyrt paraqet raportin n mes t lartsis s fytyrs , q e shenojm me
B dhe lartsis s trupit, q po e shenojm me A, pra
B
z= .
A
Nj trup me dimensione t caktuara A vendoset prpara pasqyrs s rrafsht n
distancn a (fig. 7.1.10).
T

A
T

T1

B
K

T1

Pas

Fig. 7.1.10
Nga pika T e trupit jan paraqitur dy rreze. Njra rreze bie normal n siprfaqen e pasqyrs dhe
reflektohet nga ajo n drejtim t njjt, e n kah t kundrt. Rrezja e dyt bie n pikn A n
pasqyre, ku bie edhe rrezja normale nga pika T e trupit. Aty ku priten dy rreze t drits fitohet

237

7.1. OPTIKA GJEOMETRIKE

pika T1` . Kshtu fitohet pozita e fytyrs s trupit T1T1` . Fytyra e trupit gjendet n distancn b
nga siprfaqja e pasqyrs dhe lartsia e saj sht B. Nga trekndshat TTA dhe T1T1` A gjendet
se:
A B
tg = = ,
a b
Me qen se te pasqyrt e rrafshta a = b , rrjedh se
A=B
Prandaj zmadhimi te pasqyrt e rrafshta sht:
B
z = =1
A
Kjo tregon se fytyra ka lartsi t njjt me lartsin e trupit. Pra, fyyra te pasqyrt e rrafshta
gjendet n distanc t njjt sa sht edhe distanca e trupit nga pasqyra. Gjithashtu edhe lartsaie
trupit dhe fytyrs jan t barabarta.

Pasqyrat sferike
Pasqyrat sferike nkuptojm ato pasqyre te t cilat siprfaqja paraqet nj pjes t sfers,
prkatsisht topit me rreze R (fig. 7.1.11).

R
Q

B
Fig. 7.1.11
Qendra e lakueshmris te pasqyrt sferike gjendet n pikn Q. Pasqyrat sferike munden me
qen konkave dhe konvekse. N qoft se reflektimi i drits bhet n ann e brendshme t
pasqyrs, ather ato jan pasqyre konkave (fig. 7.1.12 b), kurse te pasqyrat konvekse reflektimi
bhet n pjesn e jashtme t pasqyrs (fig. 7.1.12 a).
N

b)

a)

Fig. 7.1.12

238

FIZIKA PR STUDENTT E FAKULTETEVE TEKNIKE

Pasqyrat konkave jan to pasqyre t

cilat rrezet e drits kur t bien n te pasi t
reflektohen konvergjojn n nj pik q quhet
vatr ose fokus i pasqyrs dhe e shenojm me
F (fig. 7.1.13). Prandaj edhe kto pasqyre i
F
Q
K
quajm ndryshe edhe konvergjente. Disa
madhsi q jan karakteristike pr pasqyre
jan (fig 7.1.11):
Qendra e lakueshmris s pasqyrs
Q,
Kulmi i pasqyrs K,
Boshti optik kryesor, q paraqet
f
drejtzen q kalon npr qendrn e
lakueshmris Q dhe t kulmit t
Fig. 7.1.13
pasqyrs K,
Rrezja e lakueshmris (R),
Vatra ose fokusi (F), etj.
Nga figurn 7.1.11 shifet se pr knd shum t vogla distanca QF KF . Distanca
QK R
= = f ,
2
2
ku f paraqet largsin fokale t pasqyrs, q sht e barabart me gjysmn e rrezs s
lakueshmris s pasqyrs.
QK R , ather rrjedh se distanca KF

Rrezet karakteristike
Numri i rrezeve t drits q bien n pasqyre sht i pakufizuar. Mirpo, si
karakteristike jan katr, q radhitja n mes tyre nuk sht me rndsi (fig. 7.1.14):
1
2
Rrezja (1) sht rrezja paralele me
4
boshtin optik kryesor q bien n
pasqyre dhe pas reflektimit kalon
3
npr vatr apo fokus (F),

Rrezja (2) sht rrezja fokale q bien

F
K
Q
n pasqyre kalon npr fokus dhe pas
2
reflektimit kalon paralel me boshtin
3
optik kryesor,
4
1
Rrezja (3) sht rrezja qndrore q
bien n pasqyre duke kaluar npr
qndren e lakueshmris (Q) dhe pas
reflektimit kthehet n t njjtn rrug
Fig. 7.1.14
npr t ciln ka rn n pasqyre.
Rrezja (4) sht rrezja kulmore e cila
bien n pasqyre duke kaluar npr kulm (K) dhe pas reflektimit formon knd t njjt
me boshtin optik kryesor.

Ekuacioni i pasqyrave sferike konkave

Trupi me dimensione shum t vogla gjendet n pikn A para pasqyrs sferike
konkave (fig. 7.1.15). Fytyra e trupit gjendet n pikn L ku priten dy rreze t reflektuara nga
pasqyra. Rrezja e par sht pr gjat boshtit kryesor. Ajo reflektohet n rrug t njjt n

7.1. OPTIKA GJEOMETRIKE

239

drejtimin KLA. Rrezja e dyt merret n mnyr t lir, q bie n pasqyre n pikn A dhe n t
njjtin knd reflektohet, ku takohen me rrezen e par n pikn L. Kjo pik paraqet fytyrn e
trupit A n pasqyre. Hapja e pasqyrs sht e vogl, prandaj gjat nxerrjes s ekuacionit mund
t merren n konsiderat disa aproksimime.
Shenojm distancn AK = a; LK = b , pastaj AQ = a R; LQ = R b
Pr knde shum t vogla vlen se: AB AK dhe LB LK . Tani ktu vlen proporcioni
matematik:
TK : LK = TQ : LQ
Zvendsojm:
a : b = ( a R ) : ( R b)
Shumzojm ant e jashtme dhe ant e brendshme t barazimit t fundit dhe gjejm:
B
a ( R b) = b( a R )
Pjestojm barazimin e fundit me tri madhsit:

a, b, R , gjendet se:
1 1 2

+ =

A
K
a b R
L
Q
R
2 1
b
M lart cekm se f = , ku rrjedh se
= ,
2
R f
a
prandaj ekuacioni i pasqyrave sferike konkave
sht:
1 2 1 1
Fig. 7..1.15
= = +
f R a b
Pra, ekuaconi i pasqyrave sferike konkave thot:
Vlera reciproke e largsis fokale sht e barabart me shumn e vlerave reciproke t
largsis s trupit nga pasqyra (a) dhe largsis s fytyrs (b)
Ekuacioni i pasqyrave sferike konkave mund t nxirret edhe n mnyra tjera q i
mbetet lexuesit pr detyr.

Diskutim i ekuacionit t pasqyrave konkave

Pozita, madhsia, orientimi dhe lloji i fytyrs apo shembllimit t trupit te pasqyrat
sferike konkave sht i ndryshm pr raste t 2
1
ndryshme. Po i shqyrtojm disa:
Rasti kur a > R. Fytyra sht reale
4
dhe gjendet n mes qendrs s A
3
lakueshmris dhe vatrs. sht m i

vogl se trupi dhe i prmbysur (fig.

Q
K
B
F
7.1.16).
3
Rasti f < a < R . Fytyra sht reale
4
dhe gjendet larg qendrs s
2
lakueshmris, sht m i madh se
1
trupi dhe i prmbysur (fig. 7.1.17).
N qoft se trupi gjendet n qendn e
Fig. 7.1.16
lakueshmris ( a = R ). Pra,
2 1 1
= + ; b = R
R R b
Fytyra do t reale e prmbysur dhe n t njjtn distanc nga pasqyra sa sht edhe
trupi (fig. 7.1.18).

240

FIZIKA PR STUDENTT E FAKULTETEVE TEKNIKE

N qoft se trupi gjendet n vatr

( a = f ) , ather
1 1 1 1 1
= + = + : b ,
f a b f b
ather fytyra e tij do t gjendet n nj distanc
pambarimisht t madhe.

3
1
A
3

N qoft se trupi gjendet m afr se

2

largsia fokale ( a < f ), ather kemi

b=

Fig. 7.1.17

af
<0
a f

Fytyra do t jet imagjinare, e drejt, e zmadhuar dhe n ann tjetr t pasqyrs (fig. 7.1.19).
Ekuacioni i pasqyrs n kt rast do t jet:

1 1 1
=
f a b
Fig. 7.1.18
B
A

A
K

Fig. 7.1.19

Pasqyrat konvekse
Tani do t tregojm ekuaionin e pasqyrave sferike konvekse. Marrim trupin T e
vendosim para pasqyrs (fig. 7.1.20).

Fig. 7.1.20

241

7.1. OPTIKA GJEOMETRIKE

I shenojm kndt si jan n figur. E lshojm nga pika A normalen n boshtin

kryesor optik. T jen ajo gjatsi y=AB. Distancn KB nuk e marrim n shqyrtim n krahasim
me distancat a, b, R. Pr knde shum t vogla vlen:
= + , ndrsa kndi = + , prandaj

= +

ose

= 2 .

Nga figura shihet se tangjentet e ktyre kndve leht mund t shprehen n funksion t y dhe
madhsive a, b, R. Pr knde shum t vogla mund t marrim se: = 2 sht i barabart
me tangjentin e atyre kndve:

tg ( ) = tg (2 )

Nse matematikisht e zgjiddhim barazimin e fundit gjendet:

tg tg
2tg
=
1 + tg tg 1 tg 2

Ana e majt e ktij barazimi sht e barabart me ann e djatht, nse

tg tg 2tg

Nga figura shihet se:

y
y
y
tg ; tg = ; tg =
b
R
a
Zvendsojm kte n ekuacionin e fundit dhe fitojm se
y y 2y
=
; ose
b a
R
1 1 2 1
= =
b a R f
Fytyra e trupit t pasqyret konvekse fitohet si n figurn 7.1.21.

B
F

Fig. 7.1.21

Marrveshtja pr parashenja
Ekuacioni pr pasqyra vlen pr t gjitha rastet e reflektimit t drits nga siprfaqja
sferike. Por, si pam nuk sht e njjt kur drita reflektohet nga siprfaqja e brendshme apo e
jashtme e pasqyrs. Problemi i njjt sht edhe t thyerja e drits n siprfaqe sferike. Q t
thjeshtzohet problemi, sht mir q t bhet nj marrveshtje pr parashenja t madhsive: a,
b, R, f.
Prdoren kto mnyra t shnimit dhe prcaktimit t shenjave t madhsive:

242

FIZIKA PR STUDENTT E FAKULTETEVE TEKNIKE

1.
2.

3.
4.

5.

T gjitha vizatimet q tregojn reflektimin e rrezeve t drits kryhen ashtu q rrezet

rnse bien dhe dalin nga ana e majt.
Distanca e trupit nga siprfaqja shnohet pozitive ( + a) nse trupi gjendet n ann e
majt t siprfaqs, ndrsa kur gjendet n ann e djatht t siprfaqs shnohet me
( a ) .
Distanca e fytyrs prej siprfaqs shnohet me shenj pozitive (+b) nse gjendet n
ann e majt t siprfaqs , kurse nse gjendet n ann e djatht do t shnohet me (-b).
Rrezja e lakueshmris s siprfaqs shnohet pozitivisht (+R), nse qendra e
lakueshmris gjendet n ann e djatht t siprfaqs, ndrsa kur gjendet n ann e
majt rrezja e lakueshmris shnohet (-R).
Lartsit e trupit dhe fytyrs, A dhe B shenohen pozitive nse gjenden mbi boshtin
optik.

7.1.2. THYERJA E DRITS N SIPRFAQE T RRAFSHTA

Me rastin e kalimit t rrezeve t drits monokromatike n siprfaqen kufitare, e cila
ndan dy mjedise t tejdukshme, shkaktohet ndrrimi i drejtimit t prhapjes s drits. Kjo dukuri
quhet thyerje drits. Thyerja e drits bhet sipas nj ligji q quhet ligji i thyerjes, q vlen edhe
pr valt mekanike.
N
Marrim se kemi nj siprfaqe kufitare, e cila i
ndan dy mjedise optikisht t ndryshme p.sh. ajr dhe uj
(fig. 7.1.22). Rrezja e cila bie nga mjedisi ajr n at

Ajr
I
siprfaqe quhet rreze rnse, e cila me normalen formon
kndin e rnies (). Gjat kalimit t ksaj rreze npr kt
siprfaqe bhet thyerja e saj. Kjo rreze quhet rezja e
II
Uj
thyerjes, e cila me normalen formon nj knd q quhet kndi

i thyerjes (). Kndi i rnies dhe kndi i thyerjes nuk jan t

barabart. Kur rrezja e drits bie nga nj mjedis optikisht m
i rrall (p.sh.ajri) n nj mjedis optikisht m t dendur
(p.sh.uj), ather rrezja e thyerjes i afrohet normales ( > ) dhe vlen e kundrta.
Pr thyerjen e
Fig. 7.1.22
rrezeve t drits vlen ligjet e Sneliusit:
1. Rrezja rnse dhe thyerse me normalen, ndodhn n t njjtin rrafsh,
2. Raporti i shpejtsive t prhapjes s drits n njrn dhe mjedisin tjetr sht i
barabart me hersin e sinusit t kndit t rnies dhe t thyerjes, d.mth.
sin v1 n 2
=
=
= n 2,1
sin v 2 n1
v1 dhe v2 jan shpejtsit e drits n dy mjedise t ndryshme, ndrsa n2,1 quhet treguesi (indeksi)
relativ i thyerjes s mjedisit t dyt ndaj mjedisit t par. Nga ligji i dyt i thyerjes s drits
shihet se n mjedise optikisht m t dendura shpejtsia e drits sht m e vogl, kurse indeksi
absulut i thyerjes m i madh. Kjo do t thot se rrezja gjat thyerjes nga mjedisi optikisht m i
dendur n mjedisin optikisht m t rrall i largohet normales dhe anasjelltas.
Prve indeksit relativ, ekziston edhe indeksi absulut i thyerjes, i cili paraqet raportin
n mes shpejtsis s drits n vakum dhe shpejtsis s drits n mjedisin tjetr:
c
n 2,1 =
v
ku c sht shpejtsia e drits n vakuum, e cila sht m e madhe se n fardo trupi tjetr.
Rndom, trguesi i thyerjes s drits n vakum ka vlern n = 1, pr ajr n 1 . Indeksi i thyerjes i
ardo trupi n krahasim me vakuumin sht m i madh se nj. P.sh. pr ujin n=1,33, pr qelqin
e zakonshm n=1,5, etj..

7.1. OPTIKA GJEOMETRIKE

243

Indeksi i thyerjes s drits sht ngusht i lidhur me kuptimin e dendsis optike t

mjedisit. Pr mjedisin, i cili ka indeks absulut t thyejes m t madh ( do t thot shpejtsi m t
vogl t drits) themi se sht optikisht m i dendur. Dendsiteti i mjedisit optik dallohet nga
dendssiteti n mekanik. Kemi shembuj se trupi me dendsitet m t vogl mekanik, t jet
optikisht m i dendur. Shembll i till sht uji dhe alkooli. Alkooli me densitet 0,79 kg/dm3 ka
indeks t thyerjes n =1,36, ndrsa uji me densitet 1 kg/dm3 ka indeks t thyerjes m t vogl n =
1,33.

Thyerja e drits npr pllak me faqe paralele

M par shqyrtuam thyerjen e drits n siprfaqen kufitare n mes dy mjediseve optike
t ndryshme, ku n heshtje kemi parashtruar q ato mjedise shtrihen n distanca t mdha. Tani
do t shqyrtojm disa raste t prhapjes s drits gjat kalimit t tyre npr trupa me dimensione
t kufizuara t formave t ndryshme. Shemblli m i thjesht sht kalimi i drits npr trupin e
ndrtuar nga materiali i tejdukshm me indeks t thyerjes n2, i kufizuar me siprfaqe paralele t
rrafshta. Trupi i till quhet pllaka me faqe paralele (fig. 7.1.23). Trashsia e pllaks sht d.
Rrezja rnse bie n siprfaqen e par kufitare nn kndin n krahasim me normalen n at
siprfaqe. Bhet thyerja e saj nn kndin me normalen. N siprfaqen e dyt kufitare drita bie
nn kndin dhe srish bhet thyerja e saj. Pr dy rastet e thyerjes n siprfaqet kufitare vlen
ligji i Sneliusit. Drita bie prej mjedisit me indeks t thyerjes n1 dhe srish kalon n mjedisin me
indeks t thyerjes n1, pra
sin n 2
=
sin n1

sin ` n1
n1
A
.
=
sin ` n 2
Kur merret n konsiderat se = , nga

n2
ekuacionet e fundit fitohet,
F
D
sin = sin `
a
d.m.th. kndi nn t cilin rrezja dalse e lshon
C
B
n1
siprfaqen e thyerjes sht i barabart me kndin n

t cilin ka rrezja rnse n siprfaqen kufitare, pra

= `
Kjo tregon se gjat kalimit t rrezs s drits npr
siprfaqn me faqe paralele bhet thyerja e saj dy
Fig. 7.1.23
her, ashtu q rrezja rnse dhe e thyerjes jan
paralele n mes veti dhe t zhvendosura pr
distancn . Zhvendosja a varet nga trashsia e pllaks d, kndit t rnies dhe kndit t
thyerjes . Zhvendosja mund t gjendet nga relacionet e thjeshta trigonometrike n trekndshat
ABC dhe ABF n figur,
a
= sin( )
AB
d
= cos
AB
prej nga
sin( )
a=d
cos

244

FIZIKA PR STUDENTT E FAKULTETEVE TEKNIKE

Thyerja e drits npr prizmin trefaqsor

Shemblli tjetr sht kalimi i drits monokromatike npr prizmin trefaqsor me
kndin .Rrezja bie nn kndin (fig.
7.1.24). N hyrje t prizmit bhet thyerja e

saj nn kndin , e pastaj pas thyerjes s

dyt, del nga prizmi nn kndin 1 . Gjat
kalimit npr prizmin rrezja e drits sht
shmangur pr kndin . Ky knd quhet

kndi i shmangies ose kndi i devijimit.

Nga figura shihet se
2
1

1
= 1 + 2
1

ku jan

1 =

dhe

2 = 1 1 ,
kurse

= + 1

Fig. 7.13 1

prandaj kemi se

= + + 1 1 = + 1 ( + 1 ) = + 1

N hyrje t prizmit pr thyerje t drits vlen:

n1 sin = n sin
pr ajr n1 1 , prandaj kemi se:
sin = n sin = arcsin[n sin ]
N dalje nga prizmi vlen:
n sin 1 = sin 1 ; 1 = arcsin 1 = arcsin[n sin( )]
zvndsojm shprehjet pr kndet dhe 1 n barazimin:
= + 1 = arcsin(n sin ) + arcsin[n sin( )]
Duhet t gjejm kndin e devijimit minimal. Ai gjendet nga kondita:
n cos
n cos( )
d
=

=0
d
1 n 2 sin 2
1 n 2 sin 2 ( )
Kjo kondit plotsohet nse,

n cos = n cos( )

prej nga rrjedh se

= ; = 2

nga barazimi i njohur se

= + 1 ,
rrjedh se

= 1

Gjithashtu edhe

= 1

Zvndsojm kto relacione te formula pr kndin e devijimit minimal

7.1. OPTIKA GJEOMETRIKE

min = + 1 = 2 ; =
Ndrsa nga barazimi

= 2 ; =
Gjejm se

sin
n=
=
sin

sin

245

min +
2

min +
2

sin

Pr knde shum t vogla mund t shkruajm se

n=
prej nga

min +

min = (n 1)

Nga barazimi i fundit shihet se kndi i devijimit minimal te prizmi trefaqsor varet nga indeksi i
thyerjes s drits dhe kndi i prizmit .

Reflektimi i plot (total)

Ligji i thyerjes s drits vlen gjat kalimit t rrezeve t drits nga mjedisi optikisht m i
rrall n mjedisin optikisht m t dendur dhe anasjelltas. Tani ne do t shqyrtojm rastin e
thyerjes s rrezeve t drits nga nj mjedis optikisht m t dendur n nj mjedis optikisht m t
rrall (fig. 7.1.25 p.sh. prej ujit n ajr).
Rrezja e drits gjat kalimit prej mjedisit optik m t dendur n at optik m t rrall,
sikurse kemi thn m par, largohet prej normales ( < ). Indeksi i thyerjes pr mjedisin e
dendur sht n1 , ndrsa pr mjedisin e rrall n2 . Vlen se n1 > n2 . Ather kemi se

n1 sin = n2 sin
sin n1
=
sin n2
N kt rast ( > ). Me zmadhimin e kndit t rnies ( ), kndi i thyerjes ( ) rritet gjithnj
deri sa nuk e merr vlern maksimale prej = 900, d.m.th. kur rrezja e thyerjes rrshqet npr
siprfaqen kufitare (rrezja 2 n figurn 7.1.25).
N
900
Kndi i rnies k pr t cilin kndi i thyerjes sht
quhet kndi kritik ose kufitar. Prandaj kemi se:
Ajr
II

sin 90 0 n1
,
=
sin k
n2
I

Uj
prej nga rrjedh se

n
k = arcsin 2
n1
Nse edhe m tutje e zmadhojm kndin
e
rnies d.m.th. se sht > k , q do t thot se duhet t jet se edhe sinusi
i
kndit
t
thyerjes
Fig. 7.1.25
m i madh se nj. Ndrkaq, vlera maksimale sht nj, q do t thot se n raste t tilla nuk vlen
ligi i thyerjes s drits. Drita n at rast reflektohet nga siprfaqja kufitare (rrezja 3 n figur).

246

FIZIKA PR STUDENTT E FAKULTETEVE TEKNIKE

Kjo eksperimentalisht sht vertetuar se sht e sakt: t gjitha rrezet me kndin e rnies m t
madh se kndi kufitar reflektohen prej siprfaqes kufitare n mjedisin e njjt. Reflektimi sht i
trsishm prandaj quhet edhe reflektim i plot.
Dukuria e reflektimit t plot aplikohet mjat n praktik. Aplikimi kryesor sht n
instrumente optike. Me ndihmen e reflektimit t plot prcaktohet indeksi i thyerjes s drits.
Pastaj me prizmin me prerje kndrejt barabrinjse mund t ndrrohet drejtimi i rrezeve t drits
pr 900dhe 1800, n saje t dukuris s reflektimit t plot. N figurn 7.1.26.jan paraqitur kto
dy rate m shpesh t shfrytzuara.
Kndi kufitar pr qelq , treguesi i t cilit
sht n=1,51, e ka vlern 420 Nse rrezja e drits
n faqen e przmit bie nn kndin 450, reflektohet
plotsisht (fig a). N rastin tjetr (fig. 7.1.b)
reflektimi i plot sht i dyfisht dhe rrezja kthehet
n drejtimin e njjt (sht ndrruar kahu i kndit
prej 1800). Prizmi i till aplikohet te dylbit me
b)
a)
prizma. Zbatimi i reflektimit t plot sht edhe n
mjeksi p.sh. n endeskopi pr vrojtimin e
Fig. 7.1.26
organeve t brendshme, si jan: laringoskopi,
otoskopi, cistoskopi etj.
N shkenc dhe telekomunikacion kemi aplikimin e fijeve optike apo linjave optike.
N qoft se drita hyn n njrn an t fijes cilindrike me trashsi mikrometra, ajo do t psoj
reflektime t plota npr tr brendin e saj dhe do t prhapet me shpejtsin e drits duke
bartur me vete numr fantastik t informatave nga m t ndryshme n bot si jan ato
gazetareske, telefonike, TV etj. Tani n Europ dhe Amerik jan vn linjat pr komunikim
postar.

Thyerja e drits n siprfaqe sferike. Thjerrzat optike

Me thjerrza optike nnkuptojm mjedisin optik i kufizuar me dy siprfaqe q ka
indeks t thyerjes t ndryshm nga rrethi. Zakonisht jan t ndrtuara prej qelqi ose kuarci, kur
bashkohen dy syprina q kan boshtin optik t prbashkt. Kan aplikim t madh n praktik
dhe nuk mund t paramendohet puna e instrumenteve optike pa thjerrza. Thjerrza varsisht
nga forma mund t jen sferike dhe cilindrike. N praktik m tepr kan gjetur aplikim
thjerrzat sferike, pr t cilat ne do t bjm fjal. Thjerrzat sferike mund t jen konvergjente
ose konvekse dhe divergjente ose shprndase. Therrza sferike konkave sht e kufizuar me dy
siprfaqe sferike (fig. 7.1.27 a), kurse thjerrza konkave paraqet pjesn e hapsirs ndrmjet dy
sferave q ndodhen njra afr tjetrs (fig. 727 b).

a)

Bikonvekse

Plankonvekse

b)

Bikonkave

Fig. 7.1.27

Plankonkave

7.1. OPTIKA GJEOMETRIKE

247

Ant e thjerrzave jan siprfaqe sferike, q mund t ken rreze ndryshme. Qendra e
siprfaqeve sferike quhet qendra e lakueshmris, q t thjerrzat jan dy. Drejtza q kalon
npr dy qendrat e lakueshmris quhet boshti optik kryesor. Boshti optik kryesor kalon npr
qendr t thjerrzs q quhet kulmi (K) i thjerrzs. Siprfaqet e thjerrzave jan t lmuara
mir dhe t holla, ashtu q me rreze paraksiale fitohen fytyra t qarta dhe t pa deformuara.
Thjerrzat konvekse mund t jen bikonvekse, plankonvekse etj, ndrsa thjerrzat konkave
mund t jen bikonkave, plankonkave etj.
Rrezet paralele q bien n thjerrza
konvergjente (fig. 7.1.28) pas thyerjes t gjitha priten
n nj pik F n boshtin optik q quhet vatr ose fokus.
Distanca e saj nga qendra e lakueshmris s thjerrzs
quhet largsi fokale q e shenojm me f. N kt aspekt
F
shihet ngjashmria me pasqyre, te t cilat definohet
largsia fokale gjat reflektimit t rrezeve t drits.
Mirpo, ktu ekziston ndryshimi, sepse thjerrza sht
dyansore. Te thjerrzat drita mund t kalojn edhe nga
ana tjetr. Rrezet paralele q bien n te pas thyerjes
Fig. 7.1.28
gjithashtu priten n nj pik F` n boshtin optik. Edhe
kjo pik quhet vatr. Distanca e saj prej qendrs s lakueshmris po ashtu quhet largsi fokale f
(fig. 7.1.29). Paraqitja grafike tregon se te dy largsit fokale t nj thjerrze jan t njjta.
Vlera reciproke e largsis fokale t
thjerrzave gjendet nga ekuacioni thyerjes s drits
npr siprfaqe sferike dhe sht:
1
1
1

= (n 1)
+
f
R
R
2
1
F
gjegjsisht
R1 R 2
.
f =
(n 1)( R1 + R 2 )
Fig. 7.1.29

Rrezet karakteristike
Rrezet kryeore me ndihmen e t cilave mund t konstruktohet fytyra te thjerrzat
konvergjente (fig. 7.1.30) jan:
1
1. Rrezja paralele (1) q kalon paralel me A
boshtin kryesor optik dhe pas thyerjes kalon npr
2
pikn fokale (F),
3
2. Rrezja kulmore (2) q kalon npr kulm
K
F
t thjerrzes (K) dhe pas thyerjes vazhdon drejtimin
e prhapjes s saj,
3. Rrezja fokale (3) q kalon npr vatr
B
apo fokus dhe pas thyerjes kalon
paralel me boshtin optik t saj.
Fig. 7.1.30

Thjerrzat e holla konvergjente

Trashsia e thjerrzave t holla nuk prfillet, prandaj t gjitha distancat nuk merren nga
kulmi i thjerrzs, por prej qendrs s lakueshmris. Pr t nxjerrur ekuacionin e thjerrzave
konvergjente marrim dhe vendosim nj trup para thjerrzs me dimensione T1T2 (fig. 7.1.31).

248

FIZIKA PR STUDENTT E FAKULTETEVE TEKNIKE

O'

(a-f)

F'

a
b

Fig. 7.1.31
Fitohet fytyra e trupit me dimensione T1`T2` . Shenojm distancn e trupit nga thjerrza me a , t
fytyrs nga thjerrza me b , ndrsa t largsive fokale me f (si shihet n figur). Shihet qart se
trekndshi T1T2 K dhe trekndshi T1`T2` K jan t ngjashm, prandaj vlen proporcioni:
KO : T!T2 = KF : T1 F

dhe
T1`T2` : KO`= T1` F : KF `
Nga figura shifet se :

T1F =a f ;T1`F`=b f
KF=f; KF`=f;
Zvndsojm kto madhsi n ekuacionet e msiprme :
KO : T1 T2 = f : (a f )

T1`T2` : KO`= (b f ) : f
Pr shkak t paralelitetit kemi se ant e majta t ktyre dy barazimeve jan t njjta, prandaj
rrjedh se edhe an e djathta t tyre jan t njjta:
f : ( a f ) = (b f ) : f
Shumzojm :
ab = af + bf
Pjestojm barazimin e fundit me tri madhsit a,b,f
1 1 1
= +
f a b
Ky barazim paraqet ekuacionin e thjerrzave konvergjente ose konvekse n ajr. Ky ekuacion
thot: vlera reciproke e largsis fokale t thjerrzs sht e barabart me shumn e vlerave
reciproke t largsis s trupit nga thjerrza (a) dhe largsis s fytyrs nga thjerrza (b). Me
qen se largsia fokale pr thjerrzn e dhn sht madhsi konstante , nga kjo del se shuma e
vlerave reciproke a dhe b sht gjithashtu konstante. Kjo do t thot se me zvoglimin e
distancs s trupit nga thjerrza duhet t rritet distanca e fytyrs s trupit. Kjo rritje ndodh deri
sa trupi t vendoset n vatr, ather fytyra do t gjendet n infinit.
N qoft se thjerrza gjendet n ndonj mjedis tjetr optik ather ekuacioni i thjerzs
sht:
1
1
1 1 1
= ( n 1)
+
= + ,

f
R 2 a b
R1
ku jan: n - indeksi relativ i thyerjes s drits, R1 dhe R2 rrezet e lakueshmris.

7.1. OPTIKA GJEOMETRIKE

249

Zmadhimi te thjerrzat prkufizohet si raport n mes lartsis s fytyrs s trupit, q e

shenojm me B, dhe lartsis s trupit, q e shenojm me A:
T `T ` B b
Z= 1 2 = =
T1T2
A a

Thjerrzat divergjente (konkave)

Thjerrzat divergjente jan ato thjerrza t cilat n mes jan m t holla, ndrsa n
skaje m t trasha. Rrezet e drits paralele kur t bien n thjerrzen divergjente shprndahen.
Mirpo, nse vazhdojm drejtimet e tyre
ato prehen n nj pik, q cekm m
par se quhet vatr e thjerrzs (fig.
7.1.32). Me qen se kto nuk jan rreze
t vrteta, por drejtimete tyre t
vazhduara, thjerrzat divergjente kan
F
largsin fokale virtuale. Fytyra t
thjerrza divergjente fitohet si n
figurn 7.1.33. Shihet se fytyra sht e
drejt, virtuale dhe m e vogl se trupi
Fig. 7.1.32
dhe gjendet n t njjtn an ku gjendet
edhe trupi.
Prve largsis fokale me shenj minus
A
merret edhe largsai e fytyrs, sepse shembllimi
sht n t njjtn an t thjerrzs. Prandaj
B
barazimi pr thjerrza divergjente ka formn:
1 1 1
AF
B
=
f a b
ose
Fig. 7.1.33
1 1 1
=
f b a
Vlera reciproke e largsis fokale te thjerrzat divergjente sht e barabart me
ndryshimin e vlerave reciproke t largsis s fytyrs dhe trupit.

Fuqia optike e thjerrzs

Fuqia optike e thjerzs paraqet vlern reciproke t largsis fokale t thjerrzs:
1
=
f
Njsi e fuqis optike t thjerrzs sht dioptria, q paraqet vlern reciproke t metrit:
[ ] = 1 = 1 = m 1 = diopt.
[f ] m

Kombinimi i thjerrzave
Kombinimi i thjerrzave paraqet sistemin optik t thjerrzave t prbra nga dy apo m
tepr thjerrza, t cilat jan t vendosura n nj bosht optik. Ato mund t kombinohen
konvergjente dhe divergjente.
Po e shqyrtojm rastin m t thjesht kur kombinohen dy thjerrza konvergjente (fig.
7.1.34). Thjerrzat gjenden n distanca t vogla, kurse vatrat dhe qendrat e lakueshmris
gjenden n t njjtin bosht optik. Le t jen n vatrn e thjerrzs s par nj trup. Rrezet nga

250

FIZIKA PR STUDENTT E FAKULTETEVE TEKNIKE

trupi duke kaluar npr thjerrzn e par kalojn paralele me boshtin optik. Gjat thyerjes npr
thjerrzn e dyt kalojn npr vatrn e saj.
Pr kte kombinim t thjerrzave mund t shfrytzohet barazimi pr thjerrza t holla
1 1 1
= +
f a b
ku jan
1
1
1
=
+
fe
f1 f 2
F1
F2
Vlera reciproke e largsi
fokale ekuivalente t thjerrzave t
kombinuara sht e barabart me
f1
f2
shumn e vlerave reciproke t
Fig. 7.1.34
largsive fokale t thjerrzave veq e
veq.
Te thjerrzat e kombinuara mund t gjendet edhe fuqia optike e tyre,
= 1 + 2
N qoft se dy thjerrza konvergjente t kombinuara gjenden n t njjn bosht optik,
por n distanc d, ather vlen:
1
1
1
d
=
+

fe
f1
f2
f1 f 2

7.1.3. INSTRUMENTET OPTIKE

Zmadhimi i thjesht dhe kndor
Me instrumente optike nnkuptojm sistemin optik i prbr prej thjerrzave,
pasqyrave dhe elmenteve tjera me qllim t zgjidhjes s problemeve optike. Instrumentet optike
jan t rndsishme, sepse shrbejn pr zbulimin e objekteve n largsi t mdha dhe
zmadhimin e fytyrs s objekteve q nuk mund ti shohim me syrin ton.
T gjitha instrumentet optike shrbejn pr prmirsimin e vrojtimit t trupit, por duhet
t dim se edhe n syrin ton ekziston thjerrza konvergjente, largsia fokale e t cils mund t
ndryshoj varsisht nga nevojat. K ndrrim i pozits s largsis fokale n thjerzn e syrit bhet
pa dshirn ton. Prandaj gjat vrojtimit me instrumente optike t objekteve edhe syri jon hyn
n sistemin optik t thjerrzave t instrumenteve optike.
Kemi zmadhimin e thjesht dhe zmadhimin kndor. Zmadhimi i thjesht sht ather kur
kemi nj thjerrz konvergjente afr trupit dhe n at mnyr q trupi t gjendet n mes t
thjerrzs dhe largsis fokale. N at rast shihet fytyra e trupit q sht e zmadhuar dhe
virtuale.
Zmadhimi kndor paraqet raportin n mes tangjentit t kndit nn t cilin vrojtohet
fytyra e trupit dhe tangjentit t kndit nn t cilin shihet trupi pa instrument optik. Nse me
shenojm kndin nn t cilin shihet fytyra, ndrsa me kndin nn t cilin shihet trupi ather
zmadhimi kndor me instrumente optike sht:
tg
Z=
tg
T parit t qart t nj trupi pr njeriun sht nse e vendosim para syrit n distanc
s=25 cm dhe kjo distanc quhet largsia e t parit t qart.
Instrumentet optike jan t shumta: Lupa ose qelqi zmadhues, mikroskopi, teleskopt
e ndryshm, aparatet projektoese, aparati fotografik, kinoprojektort etj.

251

7.1. OPTIKA GJEOMETRIKE

Lupa
Lupa sht instrumenti m i thjesht optik i cili prbhet prej nj thjerrze konverjente
(bikonvekse). Trupi i cili nuk mund t shihet mir me syrin ton e vendosim ndrmjet thjerrzs
dhe vatrs apo fokusit (fig. 7.1.35). Me ndihmn e lups mund t zmadhohet trupi deri 10 her.
Prndryshe nse dshirojm t e zmadhojm trupin deri 20 her n vend t nj merren dy
thjerrza konvergjente.

B
A

f
b
Fig. 7.1.35
Si fitohet fytyra e zmadhuar me ndihmne lups sht treguar n figurn 7.1.35. Me
qen se rrezet pas thyerjes n thjerrz, jan shprndase, fytyra fitohet me drejtim t rrezeve t
vazhduar q pritn n nj pik. Ndrsa pika tjetr gjendet n vet boshtin optik t lups, q
shihet qartas n figur. Fytyra t lupa sht virtuale, sepse fitohet prej vazhdimit t rrezeve real
dhe sht e zmadhuar.
Duhet t gjendet zmadhimi te lupa. Nisemi nga barazimi pr zmadhimin kndor. Nga
figura shihet se : tg = B b , ndrsa
tg = A s ,

prandaj
tg B s b s s
= = =
tg A b a b a
Me qen se lupa paraqet nj thjerz konvergjente, ather vlen barazimi i thjerrzave
konvergjente, por vetm n vend t largsis s fytyrs ktu kemi shenjn (-), sepse kemi fytyr
virtuale,
1 1 1
1 1 1
= ; = +
f a b
a f b
zvndsojm n barazimin pr zmadhimin te lupa fitojm
1 1 s s
Z L = s + = +
f b f b
ZL =

Vlera e largsis s fytyrs (b) prej lups nuk mund t jen m e vogl s t parit t qart
(b=s), por gjithnj m e madhe, prandaj mund t shkruajm se raporti s b 1 dhe m i vogl,
kshtu

ZL

s
+1
f

ose thjesht

ZL

s
f

252

FIZIKA PR STUDENTT E FAKULTETEVE TEKNIKE

Zmadhimi i lups varet nga largsi fokale e thjerrzs, kshtu q thjerrzat me largsi
fokale m t vogla japin fytyra m t mdha t trupit t njjt.
Lupa ka zbatim t madh n praktik: prdoret pr lexim, prdoret t instrumentet optike
si jan mikroskopi, teleskopt etj.

Mikroskopi
Zmadhimi me ndihmn e lups sht i kufizuar, prandaj sht ndrtuar instrumenti
tjetr q ka aftsi zmadhuese shum t madhe mbi 200 her. Ky instrument optik sht
mikroskopi. Mikroskopt m bashkohor jan t konstruktuar prej nj kombinimi t prbr t
thjerrzave dhe pjesve t tjera, me ndihmn e t cilit prfitohet fytyra m e qart dhe zmadhim
m i madh. Mirpo, parimi i puns s mikroskopit sht mjaft i thjesht.
Prbhet prej dy sistemeve t thjerrzave: objektivit dhe okularit. Si objektiv n rastin
m t tjesht prdoret thjerrza konvergjente, e cila jep shembllimin si kemi msuar m par.
Si okular po ashtu pdoret thjerrza konvergjente, te e cila fytyra e fituar n objektiv, shrben si
trup pr t. Prandaj okulari jep fytyrn e dyt apo sekundare.
Objektivi dhe okulari jan t prbr prej n sistemi optik t thjerrzave, ku nuk
mundsohet t ket gabime ose aberacione. Mirpo, sistemet e tilla veprojn si thjerrza
konvergjente, prandaj ne do ti paraqesim thjesht si thjerrza konvergjente. N figurn 7.1.36.
sht treguar skematikisht si fitohet fytyra e zmadhuar e trupit me mikroskop. Trupi, fytyrn e t
cilit dshirojm t e zmadhojm dhe vrojtojm m qart, gjendet n distanc dika m t madhe
se largsia fokale e objektivit. Kjo bht kshtu, sepse fytyra zmadhohet kur i afrohet vatrs.
Fytyra e fituar e trupit B sht e zmadhuar dhe reale e cila shrben si trup pr okularin. Duke
marr parasysh se okulari vepron si lup, fitohet fytyra virtuale (sepse formohet me vazhdimin e
rrezeve reale), e zmadhuar dhe e prmbysur (B`).

Fig. 7.1.36
Zmadhimi i mikroskopit fitohet si prodhim i zmadhimit t objektivit dhe okularit:

Z M = Z ob Z ok

Nga figura shihet se zmadhimi i objektivit sht ,

b
Z ob = 1
a1
Ndrsa zmadhimi i okularit sht prafrsisht i njjt me zmadhim t lups
s
s
Z L Z ok =
+
f ok b2
ZM =

b1
a1

s
s

f +b
2
ok

253

7.1. OPTIKA GJEOMETRIKE

ku s = 25 cm sht e vogl n krahasim me largsin b2 , prandaj raporti

s
s
<<
dhe mund
b2
f ok

t mos prfillet s b2 0 . Barazimi i fundit tani shkruhet

ZM =

b1 s
a1 f ok

Mund t merren aproksimime t mtejme, me qen se distanca a1 shum pak dallohet nga
largsia fokale e objektivit f ob ( a1 f ob ) dhe distanca b1 mund t zvndsohet me gjatsin
e gypit ku sht i vendosur mikroskopi, prandaj b1 l . Kshtu barazimi pr zmadhim te
mikroskopi sht:
ls
ZM =
f 0b f ok
Barazimi i fundit tregon se zmadhimi te mikroskopi varet vetm prej largsis fokale t
objektivit dhe okularit. Kjo sht arsye pse objektivat dhe okulart ndrtohen n form t
sistemit t thjerrzave t holla, n myr q t zvoglohej largsia fokale dhe t fitohen
zmadhime m t mdha.

Gabimet e sistemeve optike. Aberacionet

Drit e bardh

Gjat shqyrtimit t dukurive te pasqyrat, thjerrzat, instrumentet optike gjithnj jemi

shrbyer me aproksimime. Kemi parashtruar se pasqyra apo thjerrza sht e holl, hapja sht
e kufizua, rrezet e drits q bien jan paralele, pastaj jan paraksiale apo me boshtin optik
prfshin knde t vogla, jan monokromatike etj. Mirpo, n praktik kemi shmangie nga kjo
q kemi parashtruar, prandaj lajmrohen t metat apo gabime q ndryshe quhen abercione t
sistemeve optike. Aberacionet m t njohura ajn: aberacioni sferik, kromatik, distorsioni,
astigmatizmi etj.
Aberacioni sferik lajmrohet t do thjerrz e
trash, kur n tr thjerrzn bien rrezet paralele, do t
thot edhe n periferin e saj. Si shembll sht marr n
figurn 7.1.37.1. ku rrezet periferike bien nn kndin
m t madh n thjerrz, ku bhet thyerja m e madhe se
sa rrezet m afr boshtit optik. Si pasoj e ksaj t
F2
F1
gjitha rrezet pas thyerjes nuk priten n vatren e njjt.
Pr kt shkak fytyra nuk sht e qart. E meta e till
sht e njohur si aberacion sferik. Kjo e met mund t
Fig. 7.37
evitohet duke vendosur diafragmen para thjerrzs, e
cila i pengon rrezet periferike q t bien n thjerz.
Aberacioni kromatik paraqitet t thjerrzat kur bie drita e bardh. Aberacioni sferik
paraqitet, sepse drita e bardh nuk sht drit monokromatike, por drit shum ngjyrshe.
Kshtu kur t bien n thjerrzn e trash shfaqet dispersioni i drits, apo thyerja e drits me
indeks t ndryshm (fig. 7.1.38).
Tani n vend t nj, kemi m shum
vatra t ngjyrave t ndryshme duke filluar nga
ajo vjollce, e cila sht m afr thjerrzs e deri
te ngjyra e kuqe. N kt rast fytyra sht e
ngjyrosur npr skaje dhe nuk sht e qart. Kjo
Fkuqe
Fkal
e met evitohet kur e prdorim edhe nj
thjerrz divergjente, e cila e bn dispersionin,
por me orientim t kundrt. Kur t kombinohen

Fig. 7.1.38

254

FIZIKA PR STUDENTT E FAKULTETEVE TEKNIKE

t dy hjerrzat konvergjente-divergjente ngjyra largohet. Kombinimi i till i thjerrzave quhet

thjerrz akromatike.
Distorsioni apo shtrembrimi i fytyrs sht nj e met tjetr e thjerrzave. Shfaqet
ather kur rrezet e drits bien n knde mjaft mdha me boshtin optik. Ky sht nj rast kur
fytyra sht e qart, por zmadhimi sht i ndryshm n pjes t ndryshme. N at rat fytyra nuk
sht e ngjashme me trupin, por gjeomerikisht i deformuar (fig. 7.1.39). Ky aberacion quhet
distorsion i fytyrs. Evitohet kur merren dy thjerrza dhe n mes tyre nj penges, q pjesrisht i
lshon tufn e rrezeve.

Fig. 7.1.39