Abdullah Battal Taymas

Tarih ncelemeleri Dergisi
Cilt/Volume XXVII, Say/Number 1

Temmuz/July 2012, 185-235
KAZAN YURDUNDA BULUNMU TARH BR VESKA:

SAHB GRAY HAN YARLII
Abdullah Battal TAYMAS
Transkripsiyon: Serkan ACAR
1920 senesi yaznda tarih muallimi Seyyid Vahid Efendi, Kazan
Yurdunda bir kyde mhim bir tarih vesika (Sahib Giray Hann Tarhanlk
Yarl) bulmutu. 1925 senesi Kazanda km olan Tataristan Tetebbu
Cemiyetinin Muhbiri ismindeki Rusa mecmuann I-II. saylarnda yarln
kifinin bu vesikaya dair makalesini, vesikann fotorafn, Rusa ve Kazan
lehesiyle tercmesini grdk. Bu yarla dair sz sylemeden ve onu tahlile
girimeden evvel ummen yarlklarn nasl vesikalar olduuna dair bir para
malumat vermeyi mnasip buluyoruz.
Yarlklara Ummi Bir Nazar
Yarl, yarlk, yarlg emir, buyruk manasna geldii gibi, emr ve
ferman ihtiva eden yazya da tlak olunur. Rabguz, Ksasl-Enbiyasnda
Yunus, mm- mnct kld: lahi alar sz meni kabul klmasa ni klayn?
Yarl kildi bela yibergeymin deniliyor ki,1 burada yarl elbette emir,
Abdullah Battal [Taymas], Kazan Yurdunda Bulunmu Tarih Bir Vesika: Sahib Giray Han
Yarl, Trkiyat Mecmuas, C. II, stanbul, 1928, s. 75-101.
Dr., Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, zmir, serkan.acar@ege.edu.tr. Metin
ierisindeki Tatarca ve aatayca unsurlarn okunmas hususunda yardmlarn esirgemeyen
Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm mntesiplerinden deerli
dostlarm Ar. Gr. M. Yasin Kaya ve Ar. Gr. Sinan Gzele teekkr ederim. Ayrca
transkripsiyonun son tashihini son derece titiz bir ekilde yapan muhterem hocam Do. Dr.
Vehbi Gnaya da mteekkirim.
1
Kazan, 1899 senesi tab, s. 322.
Abdullah Battal Taymas
ferman manasnadr. Mahmud el-Kagar ise yarl kelimesini hkmdarn

yazs ve emri diye izah ediyor ki,2 kelimenin her iki manasn anlatyor
demektir. Grlyor ki, bu halis Trke bir kelimedir. Fakat ayn manay ifade
eden ve lafzen buna mabih olan bir sz Moolcada da vardr. Cengiz
Kaann kurduu Byk Trk-Mool Kaanlnda ve sonralar ondan teaub
eden ordalarda (devletler) da hkmdarn buyruu ve ferman yazs yarlk
tesmiye olunurdu. Bundan maada, hanlarn ecnebi yurtlarn hkmdarlarna
yazm olduklar diplomatik yazlar da yarlk tabir olunurdu. Mesela Altn
Orda Han Toktam Litvanya-Lehistan Kral [ Jogaila 1386-1434]ya
yazd mektubunu yarlk tabir ettii gibi3 sonralar Krm hanlarnn Moskof,
Litvanya-Lehistan hkmdarlarna yazdklar mektuplar ve muhabereleri de
yarlk tesmiye olunuyor4.
Yarlklarn bir nev tarhanlk yarlklardr ki, hanlar bu gibi yarlklar ile
istedikleri adamlar tarhan ederlerdi. Tarhan: Vergilerden ve devlet
hizmetlerinden muaf olan adam demektir. Ebul-Gaziye gre, tarhan;
kendisinden hibir ey alnmayan, hkmdar (han)n otana serbeste giren ve
serbeste kan kimseye denilirdi ki, bu gibi adamn dokuz kabahati avf olunur
ve onun u hukuku dokuz nesle kadar tevarsen intikal ederdi5. Reidddin,
tarhanln vaktiyle kadnlara da balanr olduunu yazyor6. Tarhanlk yalnz
ahslara ihsan edilmeyip, messeselere de balanrd. Mesela Altn Orda
hanlar Rus kilise ve manastrlarn mahsus yarlklar ile tarhan etmilerdi.
Altn Orda tarhanlk yarlklarndan yedi tanesinin ancak Rusa tercmeleri
muhafaza edilmitir: 1- Meng Timur Hann Rus metropolitlerine verdii, 2zbek Hann Metropolit Petroya verdii, 3- Taydula Hatunun Metropolit
[ Feognost Grek 1328-1353]a ihsan ettii, 4- Ayn hatunun
Metropolit Alekseye balad, 5- Berdibek Hann u sonuncu metropolite
verdii, 6- Taydula Hatunun Metropolit vana balad, 7- Nmalm bir
hann Metropolit Mihaile ihsan ettii tarhanlk yarlklar7.
() , Divan[- Lgatit-Trk], C. III, s. 31.

Yaks ol bulgan tip altun nianlk yarlk tuttuk deniliyor.
4
Krmga Dair Yazular Mecmuas, Petersburg, 1864. Velyaminov-Zernov ve Hseyin Feyizhan
neri.
5
Tarhann manas bu turur kim ol kiidin hi nerse almagaylar, her kaan han iikine kilse hi
kii mani klmagay, zi kirgey ve zi kgay. Eger gnah i klsa, tokuz gaa sormagaylar,
andan son t tokuz arka bolgunca undak bolgay sormagaylar (ecere-i Trk, Demaison neri,
s. 55).
6
, Camit-Tevarih, Petersburg, 1861, s. 283.
7
V. Grigoryev, Rusya ve Asya mecmuasndaki Han Yarlklarnn Mevsukluu adl makale,
Petersburg, 1879.
3
186
Kazan Yurdunda Bulunmu Tarih Bir Vesika: Sahib Giray Han Yarl
Altn Orda devrinden XIV. asr- miladnin sonlarna doru yazlm olan
Trke yarlk muhafaza edilebilmitir. Bunlardan ikisi tarhanlk yarlklar
olup, biri 1391 senesinde Toktam Han tarafndan Bik Hac isimli zta, dieri
Timur Kutluk Han tarafndan 1397 senesinde Muhammed namndaki kimseye
ihsan edilmitir. nc yarlk ise Toktam Hann 1392 senesi LehistanLitvanya Kral Jogailaya gnderdii bir diplomatik yazdr. u sonuncusu
Uygur hurufat ile birincisi sade Arap hurufat ile ikincisi hem Uygur hem Arap
hurufat ile yazlmtr. Toktam Hann tarhanlk yarlnn nshas bir Krml
emlktarn elinde iken, temlik hakkn ispat eden vesika olmak zere o gnlerde
Novorossisk ve Besarabya ba valisi olan Prens [Knez] Mihail Vorontsova
takdim ederek, sonralar 1844 senesinde Odessa Tarih ve Atkyyt
Cemiyetinin mecmuasnda ta basma ile aynen ner olunmu. O zaman bu
yarl, Rus Hariciye Nezaretinin Tatar dili tercman Yartsov, Rusaya
tercme etmi, Grigoryev ise ksa bir mukaddime ve baz haiyeler yazmtr.
Mehur Aleksandr, Kazm Bekin kirdi ve Kazan Darlfnununun Profesr
lya Berezin bu yarl 1851 senesinde Kazanda neretmi olduunu Tarhanlk
Yarlklar unvanl eserinde tercme ve tahlil etmitir.
Timur Kutluk Yarl ise 1813 senesinde Avusturya-Macaristann
Trkiye eliliindeki tercman [ Fonrab] tarafndan stanbulda ele
geirilip, maruf mverrih Hammere gnderilmitir. Mverrih kendisi Uygur ve
aatay dillerini kavrayamadndan, bu yarl izah etmek iin Kazan
Darlfnununun Alman Profesr Msterik Frandan yardm istemi. Berikisi
de kendisinin muavini ve dostu olan, ayn darlfnunun Trk dili muallimi
brahim Efendi Halfeoluna mracaat etmi. Bu zt yarlktaki baz szleri izah
ederek Latince notlar yazm ve Hammere gndermi. te Halfeolunun u
notlar yardmyla, Hammer yarl yarm yamalak Almancaya tercme eylemi
ve u tercmeyi yarln Uygurca harfleri ile yazlannn aynen kopyasn
(facsimile) Arap hurufat ile yazlann tabaat harfleri ile dizdirilen nshasn ve
brahim Halfeolunun notlarn 1818 senesinde Viyanada intiar eden
Fundgruben des Orients mecmuasnn VI. cildinde nerettirmitir. . Berezin
mezkr Tarhanlk Yarlklar namndaki eserinde bu yarl da tercme ve
tahlil etmitir. Msterik Arminius Vambery de bu yarln hem Uygur hem
Arap hurufat ile yazlan metinlerini ayr ayr tespit eyleyip Almancaya tercme
etmitir8. Radlov ise ayn yarl Rus Atkyyt Cemiyetinin ark Ksmnn
Yazlar mecmuasnn III. cildinde9 tahlil ve tercme ederek yarln aynen
kopyasn (facsimile) neretmitir. Bu yarla dair en son ilmi yaz A.
Samoyloviin 1918 senesi Petersburgda neredilen Asya Mecmuas
8
9
Uigurische sprachmonument, Insbruck, 172-173.

1888.
187
(Asiatski Sbornik)nda neretmi olduu (s. 888-1134) Timur Kutluk Yarlna

Birka Tashih serlevhal makalesi olsa gerektir. Makale sahibi orada birka
kelimelere mhim tashihler yapyor ve yarln hi de orijinal bir ey olmayp,
kopya hatta bozuk bir kopya olduunu, onun stanbulda Uygur-aatay
edebiyatna merak uyanan XV-XVI. milad asrlarda yazldn iddia ediyor.
Toktamn Kral Jogailaya yazm olduu yarl, Rus Hariciye
Nezaretinin Moskova Ba Evrak Hazinesinde bulunan 1850 senesi Kazanda
Prens [Knez] M. Obolenskiy tarafndan ner olunmu Altn Orda Han
Toktamn Lehistan Kral Jogailaya Yazd Yarl unvanl bu risalede bu
yarln aynen kopyas (facsimile) mevcut olduu gibi, A. Kazm Bek
tarafndan yaplan Rusa tercmesi ve . Berezin ile Buryat kavmine mensup
Dordji Banzarov [ ] tarafndan yazlm olan tahlil de derc
olunmutur. te V. Radlov bu yarl Rus Atkyyt Cemiyetinin ark
Ksmnn Yazlar mecmuasnn III. cildinde tahlil ve tercme ediyor.
Bu yarlklarn yazld lisana gelince bu hususta tetebbucularn fikri
muhteliftir. . Berezin onlarn Uygur lehesiyle yazldn ileri sryor10.
Vambery ise Timur Kutluk Yarln Yeni Uygur lehesi yadigrlarndan
sayyor11. V. Radlov ise bu yarlklarn aatay Dili namyla maruf sun bir
edebi dil ile yazldn ve bu sun dilin esas Uygur edeb dili olduundan,
yarlklarda da tabiatyla Uygur kelime ve ekilleri bulunduunu iddia ediyor12
ki, asl dorusu da budur. Filvaki yarlklar mahlt bir lisan ile yazlmtr ki, biz
onlarda hem Uygur hem Orta Asya lehelerinin ve ksmen de Arap ve Rus
dillerinin tesirini gryoruz.
Bu yarlklar filoloji cihetinden gayet byk ehemmiyeti haiz olduklar
gibi Altn Orda (Kpak) Devletinin siyas ve iktisad hayatn (dahil
kuruluunu) renmek iin de pek kymettar vesikalardr. . Berezin ve G.
Sablukov bu yarlklara istinaden Altn Ordann siyas ve iktisad kuruluuna
dair hayli mhim tetkikler yazmlardr13.
Krm hanlarndan bir tane tarhanlk yarl saklanmtr ki, o da 1523
milad ylda Saadet Giray Han tarafndan birka kiiyi tarhan etmek hususunda
verilmi yarlktr. Bu yarlk da, Krmda Toktam Yarl kef olunan
hengmede bulunmu ve ayn Odessa Tarih ve Atkyyt Cemiyeti
mecmuasnda tab olunmutur. Krm Hanl devrinden kalma baka yarlklarn
10
Tarhanlk Yarlklar, s. 1, Toktam Yarl, s. 45, Kazan, 1850.

Uigurische sprachmonument, 172.
12
Ayn mecmua, s. 1-2.
13
. Berezin, Yarlklara Gre Altn Ordann Dahil Kuruluu, Petersburg, 1850; G. Sablukov,
Kpak Padiahlnn Dahil Vaziyetini Tasvir (Kazan Darlfnunu Yanndaki Tarih ve
Atkyyt Cemiyeti Haberleri, C. XIII).
11
188
hepsi diplomatik yazlardr ki, bunlarn Moskof arlar ile Lehistan krallarna
yazlanlar Kazanl Hseyin Feyizhan Efendi ile Rus mverrihi VelyaminovZernov himmetiyle istinsah ve tertip edilerek, Krmga Dair Yazular
unvanyla 1864 senesi Petersburg Ulum Akademisi tarafndan ner olunmutur.
898 sahifelik byk hacimli bu eserde ceman 378 yarlk derc olunmutur. Krm
yarlklar, tabii istisnasz, Arap harfleri ile yazlmtrlar. Saadet Girayn
tarhanlk yarl, Timur Kutluk Yarl tarznda yazlm ve dili de XVI. asr-
miladnin birinci rubu sonlarna doru yazlmasna ramen Timur Kutluk ve
Toktam yarlklarnn diline ok benziyor. Fakat biz o yarlkta tekilerde
bulunmayan [ kolu] ,[ koltka], [ besenc] ve
[tfenki] gibi yeni szlere tesadf ediyoruz. Krmga Dair Yazularda
mnderi diplomatik yarlklarn en eskisi 926 hicri (1519 miladi)de Mehmed
Giray Han tarafndan Lehistan kralna yazlm bir artnmedir. Bunun da
lisan aataycadr. Bundan sonraki yarlklarn lisannda, biz gittike mahalli
Krm dilinin ve Osmanl resmi lisannn tesirlerini gryoruz. Kazanl mverrih
A. Aziz Bey, Krm diplomatik yarlklarndan bahsederken, bu yarlklarn
lisanlarnda Kazan Trkesine mabehet olduunu kaydettikten sonra: Belki
Moskovada dilmalar Kazan Trkleri olduu iin yle yazmlardr diye
tahmin ediyor14. Bu tahmine gre, Krmdaki bak ve bitikilerin (ktip ve
baktipler) de Kazanllardan olmas iktiza ediyor. Bana kalrsa Krm yarlklar
dilinin Kazan Trkesine benzemesi, o yarlklarn mahalli Krm ivesiyle
yazlmasndan ileri geliyor. Hatta bugn bile Krml l Trknn lehesi
Kazan lehesine ne kadar benzer! Demek istiyorum ki, ilk Krm yarlklar sun
resmi dil olan aatayca ile yazld halde, sonralar o tumturakl lisan
sahneden ekilerek, onun yerini kuvvetini canl halk dilinden alan ve birazda
Osmanl resmi lisan tesirine maruz olan yeni bir resmi tahrir dili tutmutur.
Sahib Giray Han Yarl
Sahib Giray, Krm Hanlnn kurucusu olan Hac Girayn torunu ve
Mengli Girayn oludur. 1531 ylnda Kazan vatanperverleri Moskof tehdidi
muvacehesinde Krma mracaat ederek han istemilerdi. Bundan maksat,
karde Krm Yurdu ile sk balanmak ve bu vasta ile onun arkasnda duran
evketli Trkiye mparatorluunun himayesi altna girmek idi. O gnlerde
Krm han olan Mehmed Giray, kardei Sahib Giray Kazana gnderdi ve
berikisi 1521 senesinin ilkbaharnda 300 kiilik Krm asker frkasyla Kazana
gelerek, Moskof yardaks ah Aliyi kovup tahta kt. Sahib Giray, Kazan
14
Tatar Edebiyat Tarihi, I. Cilt, II. Blk, s. 72, Kazan.
189
tahtna kar kmaz Moskofu ezmek maksadyla ona kar hem Krm hem
Kazan tarafndan harp almt.
Bu harp, Moskof ar III. Vasiliynin feci surette malubiyeti ile bitmiti.
1523 senesinde Mehmed Giray Han, Astarhanda ldrlmt. 1523 senesinde
Moskof ar Kazana kar intikam harbine hazrlanmaya balad. Bu harbin
arifesinde, yani 1523 senesi ilkbaharnda, Sahib Giray Krmdan biraderi Feth
Girayn 13 yanda olu Safa Giray Kazan hanlna getirerek kendisi
Krma ve oradan stanbula Sultan Sleyman Kanun hazretlerine gitmitir.
Orada oturarak hnkrn hsn tevecchn kazanm ve biraderi Saadet
Giraydan sonra 1532 senesinde Krm hanlna tayin olunmutur ki, orada
1551 senesine kadar hkmet srmtr. Onun Kazandaki padiahlk mddeti
ise 3 sene olmutur. Kazan hanlarndan kalma yarlklar son zamanlara kadar
kef olunmamt. Yalnz mverrih Hadi Atlas Efendi, kendisinin Kazan
Hanl adl kitabnda Sahib Giray Hann Kazanda iken kard bir yarlnn
bir ksmn neretmitir. imdi Kazanl tarih muallimi Seyyid Vahid Efendi bu
yarln asl nshasn (orijinalini) bulmutur. Seyyid Efendi bu yarl nasl
bulduunu byle hikyet ediyor:
1911 senesinde ben Kazan Vilayeti ar Uyezi sanca dairesinde bulunan
Urazl kyne muallim olarak tayin edilmitim. Orada iken sadece talim ile
iktifa etmeyip eskiden kalma tarih yadigrlar ve eserler aratrmakla itigal
ediyordum. Gnlerden bir gn Urazl kyne seyyar terziler geldiler. Onlardan
smail isimli birisi benim yanma sohbet etmek iin girmiti. Ben frsat ganimet
bilerek ondan kabir talarna ve yazma eserlere dair malumat soruturmaya
baladm. nk onlar nahiyeden nahiyeye, kyden kye dolap duruyorlard.
Bu terzi bana Mamad sancandaki Mamalay kynde bir adamn elinde eski
bir yazma kt bulunduunu ve btn kyller nazarnda onun ilahi bir kt
sayldn haber verdi. Kazana dndkten sonra ben Mamad sancanda
oturmu olan bildiklerimden buna dair istihbaratta bulundum. Onlar da orada
filvaki bir kylnn elinde gayet eski olmas tahmin edilen bir kdn
bulunduunu sylediler. Ben Mamalay kyne gidip kd bizzat grmeye
karar verdim.
lahi kdn sahibi ile muarefe peyda etmek iin epey vakit sarf edildi.
Sonra onun kdn da derhal gremedim. Kdn sahibi Rahmetullah
Ahmerolu idi. O benim Kazandan mahsus onun kdn grmek maksadyla
geldiimi duyunca, kdnn fevkalade kymetli olduunu, babas vefat
ederken, onu pek dikkat ile muhafaza eylemeyi tavsiye ettiini anlatyor ve bu
kymettar sayesinde onun bir zaman hkmetten toprak, iftlik ve mhim
mansb bile alabileceini iddia ediyordu. Zahmetlerimin boa gideceini
grnce meseleye baka taraftan yanamaya karar verdim. Kyn imamna
190
giderek meseleyi aktan aa anlattm. mam bey yardm gstereceini syledi

ve derhal Ahmeroluna adam gnderip kd muvakkaten vermesini rica etti.
Rahmettullah kdn bana gstermek iin istenildiini bilmeyerek onu verip
gndermiti. Kd okuyunca onun ilahi kt olmayp eski ve tarihi bir
vesika (Kazan Han Sahib Girayn Yarl) olduunu anladm. O zaman bu
vesikay istinsah etmek istedim ise de sahibinin msaadesini almakszn bu ii
yapmaya vicdanm raz olmad. On be dakika sonra vesikay sahibine iade
ettik. Sonralar imam vastasyla hastalar tedavi etmek maksadyla ben
vesikay istinsah etmeye muvaffak oldum ve Kazana getirdim. Bir mddet
sonra ben Mamalay kyne daha bir defa giderek vesikay satn almak istedim
ise de sahibini ikna edemedim. Bir mddet zaman geince Rahmetullah Aa
kdn satmaya muvafakat edeceini bana bildirmi ise de baka manialar
kt. srncemede kald. Harb- Ummi balad, ben de askere alndm,
Kazana ancak 1918 senesi avdet edebildim ve faslaya uram yarlk
meselesini yeniden kurcalamaya baladm. Nihayet lzumu kadar paray
bulunca Mamalay kyne giderek 1920 senesinin 20 Hazirannda Sahib Giray
Han Yarlnn asl nshasn elde etmeye muvaffak oldum.
Yarl Tasvir
Yarln kifi Seyyid Vahid Efendi yarl byle tasvir ediyor: Yarln
kd nce perdahtl olmuken mrur- zamanla eskimi, perdahtn kaybederek
sararmtr. Gnee tutup baklrken izgi veyahut sair alametler gzkmyor.
Kt st tarafndan ypranp yrtlm ve alt tarafndan makas filan gibi bir
keskin alet ile kesilmi. st taraftan yrtlp kaybolan ksmnda Toktam vesair
hanlarn yarlklarnn banda yazlm olan szler gibi ibareler yazlm
olduunu ve buna gre, st taraftan ayrlan kdn uzunluu 10 cmden fazla
olmad zannedilir. Alt taraftan kesilen ksmn da ehemmiyetsiz olmas iktiza
eder. Herhalde kdn ilk evvelki tl aka belli deildir. Elimizde bulunan
yarlk kdnn boyu 76,5 cm, eni 18 cmden ibarettir.
Bu yarlk anlalan iki trl mrekkep ile yazlmtr. st tarafta bulunan
ve imdi kaybolan Arapa dua szleri altn suyu ile yarln asl metni olan 25
satr kara mrekkep ile yazlmtr ki, bu mrekkep in mrekkebini andrr.
Yarln kaln bir alet mesela kam kalem ile yazlm olduu anlalyor.
Mhrn boyas ise slen yahut colcotar rengindeki krmz boyadr.
Yarln Metni (Satr Satrna)
1- (Es Sultan el-Gazi) Sahib Giray (szm)
2- ve amer ve hkkm ve seyyidat- zam ve kuzt- slam
191
3- ve mevl-yi zevil-ihtiram ve erbb- vekltn ve makamn ve iliyn ve

baciyn15
4- ve ket-bnn ve gzer-bnn ve tutkavuln ve tamgacyn ve cumhr-
sekene ve umm
5- vilyet-i Kazan ve memlik-i mahrusa-y himmet nii-ft vel-beliyytlarga
bu nin
6- yetke sz ol kim bu Muhammed olu eyh Ahmed dai Seyyid Ahmed ve
insi Muhammednin olu Musa
7- Seyyid olu Yakub [dai Seyyid Ahmednin olu Abdal bu insi Bolans dai
insi Nur Seyyid] buyd kim irse bizge kelib ba urdular
8- ol han aalarmzdan tarhan bolgan kiiler ikendir biz dai soyurgab
9- bu mezkr kim irselerni Tengri Tel rzas ve nak Muhammed Resulallah
efati n
10- tarhan kldm min-bad bu mrileyhimlerge16 yollarnda ve izlerinde
11- seferlerinde ve hazarlarnda olturganlarnda ve turganlarnda kiilerine
12- ve karalarna yklerine ve arvalarna ferd-i minel-ft ve vechun minelvch
13- dahl takarruz klmasunlar yasak, kalan, sal msemm salmasunlar kolu
14- koltka, ba ve hara karacat dip tilemesnler mal ve elmaklarna ak ve ab
zeminlerine
15- dest-i tetvl klmasunlar ylerine k bile ili konak kondurmasunlar
16- sala harc yer habalas ttn san dip almasunlar ssn ulfe tilemesnler
17- kayu ma yandn noksan zarar tigrmesnler z fergati bile olturub
18- am sabah ve gudve-i revh bizge ve biznin urumzga dua ve alk
19- klsunlar ve her nevdin k besen zahmet yuncu tigrmesnler basa
20- bulay tiy turga yarl tinglemey k besen zahmet yuncu tigrgen
kiilernin
21- zlerine ni yahs bolgan dip al nianl yarl birildi
22- tarih tokuz yz yegirmi tokuzda mbarek Safer aynnn on nc kn irdi.
Bu yarln niannda (mhrnde) u szler yazldr:
15
Baiyn olmas da ihtimaldir. leride yarl tahlile baknz.

[ ] iindeki ksm yarln yedinci satrnn derkenardr.
16
Seyyid Efendi mrileyhim okuyor.
192
La ilahe illallah Muhammed Resulullah

Es-sultanl-azm izzd-dnya ved-dn Ebul-Mazhar Sahib
Giray Bahadr Han halledallahu mlkehu ve eyyede saltanatuhu
Bu Yarln Mahiyeti ve Ehemmiyeti
Kazanl Mverrih A. Aziz Beyin bu yarlk iin: Kazan yurdunda
bulunmasna ramen, onun Kazan Hanlna ait olmasnda itibh etmeye yer
vardr. nk onda Kazan ulusu hakknda hibir sz yoktur17 demesini
anlayamadk. Zira yarlktaki ve umm vilayet-i Kazan ibaresindeki Kazan
kelimesinin gya Arapalatrlm bir eklinden baka bir ey olmad
aikrdr. Aziz Bey dier bir eserinde: Nihayet Kazanda bir ilenmi edebi ve
tahriri sluba malik lisann bulunduunu gsteren Sahib Giray Han zamanndan
kalma yarlk vardr18 dediinden, hiren teki fikrinden dnm olacaktr.
Herhalde yarln Kazan Yurdunda verilmesinde itibh etmeye mahal yoktur.
Buna onun tarihi de msaittir. 923 hicri yl 1522 miladi yla msadiftir ki, o
tarihte Sahib Giray Krmda deil Kazanda hanlk ediyordu. Bu yarlk
tarhanlk yarlklar cmlesinden olup onunla 6-7 kii tarhan ve suyurgal
edilmitir. Bu yarlk mezkr Saadet Giray Yarlndan ancak bir sene
mukaddem verilmitir ve bu iki yarlk baz cihetlerden birbirine mabihtirler.
Mesela kolu, koltka, besen kelimeleri ancak bu iki yarlkta
zikredilmektedirler. Fakat bizim yarlmz lgat ve gramer cihetinden sair
yarlklarn hepsinden aykr bir mevkii tutmaktadr. Biz bunda pek kuvvetli
Arab, Fars tesirini Trke szlerin cemilerini Fars dili kavaidine uydurup
yapmak gibi garabetler de gryoruz. Ayn zamanda baka yarlklardaki iml
ttrdszl ve Arapa szleri merhametsizce tahrif, bizim yarlkta da yer
bulmutur.
Bu yarln dil cihetinden azim kymeti olduu gibi, Kazan Hanlnn
siyas, itima ve iktisad hayatn renmek iin de onun byk ehemmiyeti
vardr. Rus mverrih M. Hudyakov, Kazanda 1923 senesinde intiar eden
Kazan Hanl Tarihine Ait Taslaklar namndaki eserinde Kazan
Hanlndaki memuriyet ve mansplar verir ki, sistemini tetkik ve tayin
ederken mevzuu bahis olan yarlktan epeyce faidelenmitir19.
Bu vesika imdilik lisan cihetinden hemen hi tetkik olunmamtr20.
Hlbuki o meydana kar kmaz tahriflere maruz kalmtr. Mesela bu yarln
17
Tatar Edebiyat Tarihi, I. Cilt, II. Blk, s. 73.

Tatar Tarihi, Kazan, 1924, s. 72.
19
[A.g.e.], s. 202-205.
20
A. Aziz, Tatar Edebiyat Tarihi, I. Cilt, II. Blk, s. 72.
18
193
A. Aziz Bey, Kazanda 1924 senesinde intiar eden Tatar Tarihi adl eserinde
mnderi olan metni ile bizim u makaleyi yazarken esas ittihaz ettiimiz
Tataristan Tetebbu Cemiyetinin Muhbirinde derc olunan metni arasnda
azm aykrlk vardr.
Burada u aykrl gsteren bir cetvel arz ediyoruz:
S. Vahidin Makalesinde

A. Azizin Kitabnda

194
21
Ben aada mnderi tahlilde bu yarl evvelce Trke asllar ile

malum olan ve lykyla tetkik edilen tarhanlk yarl (Timur Kutluk,
Toktam ve Saadet Giray yarlklar) ile mukayese eyledim ve baz kelime ve
tabirleri izah etmeye altm. Tahlilde Toktam Yarl diye mutlak
zikredildiinde, o hann Bik Hacya vermi olduu tarhanlk yarl murad
olunuyor. Onun Kral Jogailaya yazd yarl zikretmek icap ettikte, bu ayrca
tasrih olunacaktr.
Yarln Tahlili
[E]l-Gzi Sahib Giray: Yarln st taraf ypranp yrtldndan, ilk
satrn yalnz u kelimesi saklanm hatta el-gzi kelimesinin elifi de
gzkmyor. Sahib Girayn yarlnn altndaki al nian (mhr)da
kendisini es-sultan unvanyla tevsm etmesinden istidlal ederek, Seyyid Vahid
Efendi el-gzi sznn sa tarafnda es-sultan kelimesinin bulunmu
olduunu tahmin ettii gibi Sahib Giray isminden sonra bir de szm
kelimesinin bulunduuna zhib oluyor. nk diyor, sair yarlklarn hemen
hepsinde hann adn szm kelimesi takip ediyor. Mesela Toktam szm,
Timur Kutluk szm; hatta ancak Rusa tercmeleri muhafaza edilmi olan
eski Altn Orda yarlklarnda da zbek szm, Taydula szm Berdibek
szm manasna gelen Berdebe kovo slovo, Taidulino slovo, Asbekovo
slovo gibi Rusa szler mevcuttur. Bence Seyyid Efendi bu tahminlerinde
tamamen isabet etmitir. u szm kelimesinin han yarlklarnn l-bdd mina
bir unsuru olduu iindir ki, Profesr . Berezin, Krm Han Saadet Girayn
ba taraf yrtlp kaybolan ksmnda mutlaka Saadet Giray szm ibaresinin
bulunduunu pek hakl olarak iddia ediyor22.
21
A. Aziz Bey bu kelimeyi gerek bu eserinde gerek Tatar Edebiyat Tarihinde (I. Cilt, II.
Blk, s. 73) nedendir hep eklinde yazyor. Hlbuki onu ne . Berezin (Tarhanlk
Yarlklar, s. 19, 20, 54) ne de Seyyid Vahid Efendi byle okumuyorlar.
22
Toktam, Timur Kutluk ve Saadet Girayn Tarhanlk Yarlklar isimli eseri, Kazan, 1851, s.
16.
195
Ve mera (): Bu sz sair yarlklardaki bikler (bekler) kelimesi

yerine kullanlmtr. Zaten muhtelif Trk devletlerinde emir ile bek
kelimeleri hemen hemen ayn manalarda kullanlmtr. Bazen Arapa emiri
Trke vererek bik demiler ve bazen kaba Trkeden saknmak iin beki
emire eviren olmutur. Beklerbeki de emir-l-mera demektir. Lazar
Budagov hem emir hem bik kelimesini Rusa knez szyle tercme
ediyor23. Knez sz asilzade, emir, babu derebeyi manalarna
geldii gibi emir ve bik szleri de eskiden ayn manalar hmil olmutur.
Bizim yarln mera (emirin cem) kelimesinin muadili olan bikler Timur
Kutluk, Toktam ve Saadet Giray yarlklarnda memuriyet ve mansplar biraz
tafsil ile kaydedilmitir. Birincisinde min, yz, on beklerige, ikincisinde
daruga beklerige, ncsnde tmen, bin, yz, on bilgen olanlar,
biklerine denilmektedir.
Ve hkkm: Hkimin cemdir. Emir-beklerden aa pyede olan
yksek memurlar murad olacak. Bu sz mesela sair yarlklardaki darugalar
szne mukabil olabilir. Darugalar asl Trk-Mool yurtlarnda zamanmzn
valileri kabilinden memurlar idiler ki, vazifeleri de ezcmle ahalinin istatistiini
almak ve salk (vergi) toplamak idi24. Bu halde hkkmn mfd darugalar
(valiler) olur. randa bugne kadar hkmran sz ba valilere ve d valilere
tlak olunuyor25.
Ve sdt- azam (Yarlklarda galat olarak seyyidat yazlmtr): Seyyid
kelimesinin cemdir ki, seyyid unvan Kazan Yurdunda yksek dini mansp
sahiplerine tlak olunuyordu. Bu unvan ne Altn Ordada ve ne Krmda
bulunmadndan biz ona sair yarlklarda tesadf etmiyoruz. Burada sdtn
cem sigasyla kullanlmas gsteriyor ki, Kazan Yurdunda ayn zamanda
birka seyyid bulunmutur. Tarihi M. Hudyakov da bu fikre meyyaldir26.
Ve kuzt- slm: Bu manay ifade eden tabirler Timur Kutluk
Yarlnda kad mftlerige, Toktam Yarlnda kad muhtesiblerige,
Saadet Giray Yarlnda ve kad muhtesiblerige tarznda mezkrdur.
Ve mevl-yi zevil-ihtiram (Yarlkta yanl olarak zy- ihtiram
suretinde yazlmtr): Bundan murad Kazan Yurdunda mtenevvi unvanlar
tayan ruhanler, mollalar olsa gerek. Zaten molla, mevlana kelimeleri din
adamlarna tlak olunurdu. Kazan memleketinde eyh, molla, (mevla), imam,
dervi, hac, hafz (abz), danimend, eyhzde, mollazde unvanlarn hmil
23
Trk Lehelerinin Mukayeseli Lgati, Petersburg, 1869.

. Berezin, Tarhanlk Yarlklar, s. 45.
25
L. Budagovun mukayeseli lgati.
26
Kazan Tarihine Ait Taslaklar, Kazan, 1923, s. 189.
24
196
olan din adamlarnn bulunduunu biz Rus vakayinamelerinden reniyoruz27.

Bu nev ruhanileri Timur Kutluk Yarl meayih sufilerige diye, Toktam
Yarl eyh meayihlerige diye, Saadet Giray Yarl meayih sufilerige
diye tabir ettii halde, bizim yarlmz hepsine toptan ve mevl-yi zevilihtiram (muhterem mollalar) demekle iktifa ediliyor.
Ve erbb- vekltn ve makamn: Bu ibareyi Seyyid Vahid Efendi
veklet sahiplerine ve mahallerindeki memurlara diye tercme ediyor.
Veklet ve makam sahiplerine diye tercme edilse daha doru olacak. Olacak
amma, fakat bundan maksadn ne olduu yine anlalmayacak. Baka
yarlklarda da bu ibarenin mukabilini bulmak mkldr. lerisine geiyorum.
Ve iliyn: linin ne olduu bellidir. ki yurdun, halkn arasn
illetirmeye baz bartrmaya vasta olan adam demektir. li kelimesi Saadet
Giray Yarlnda yrr, aur ili yolavlarga ibaresinde mezkrdur.
Ve baciyn: Bu kelimeyi Seyyid Vahid Efendi u ekilde okuyub,
baheciler diye ayor. Yarln elimdeki fotorafnda bu sz aka
okunmadndan Seyyid Efendi okuyuunun doru olup olmadn
kestiremiyorum. Bunun baiyn olmas da pek muhtemeldir. Baiyn
olursa bile ben bundan murad baheciler olmad fikrindeyim. Zannmca
baiyn kelimesi ba, bahe memuru manasna gelen bann deil,
bai (bak)den bozulmu olan bann cemdir. Eski vesika ve
kitaplarda bu kelime bah ve bak tarzlarnda yazldr. Bu sz ezcmle
ktip manasna da gelir. Trkistan hanlarnn ktiplerine dirler ki, hi Fars
bilmeyler28. V. Radlov, Bak maddesinde bunun Kumancada ktip
manasnda olduunu yazyor29. Krm Hanlnda da bahnn ktip
manasnda kullanld ora hanlarnn yarlklarndan anlalyor. Ezcmle Saadet
Giray Han Yarlnn sonunda Gazi Bah bittim30 deniliyor ki, bunun ktip
ya da serktipten baka bir ey olmad aikrdr. Kazan Hanlnda da
bak (ktip)larn bulunduunda phe yoktur. Ezcmle Karamzin Tarihinde
Kazanl Bzge Bak zikrediliyor31. M. Hudyakov, Krm Hanl ile
mabehetiyeyi gz nnde tutarak olsa gerektir ki, Kazandan ecnebi
devletlere gnderilen eli heyetinin alelade bir beg, bir olan, bir de bak
olmak zere kiiden tekil edildiini ve sonuncusunun Ruslardaki dyak
27
Rus Vakayinameleri Mkemmel Mecmuas, C. XIX, s. 391.

El Lgatl Nevaiyye vel-stihdtl aataiyye, Petersburg, 1868, Zelyaminov-Zernov
neri.
29
Trk Leheleri Lgati Tecrbesi, Petersburg.
30
Bittim, yazdm demektir.
31
Rusya Devleti Tarihi, VII. cilde ait haiyeler, rakam 181, s. 31.
28
197
vazifesini grdn yazyor32. Moskof Devletinin dyak ise serktip

demektir. Baiyn kelimesinden murad olan memurlarn baklar olduunu
onun iliyn kelimesi yannda zikredilmesiyle de teyit ediyor. Krm
hanlarnn Moskof ve Polonya hkmdarlarna yazdklar yazlarnda
(yarlklarda) da bah eliden sonra zikrediliyor. Canbek Giray Hann
Lehistan kralna yazm olduu yarlnda Ulu ilimiz ve hem ulu
bahmznn bara azdan sylegen szlerimizge itimad idb denildii
gibi33 Devlet Girayn yine ayn yurdun kralna yazd yarlkta bu bargan
ulu eli hem ulu bah ve hem [ bitimizge?] itimat klub deniliyor34.
Ve ket-bnn: Fars ket-bn kelimesinin cemdir ki, gemiciler
demektir. Baka yarlklarda bu kelimenin mukabili Trke olarak mezkrdur.
Timur Kutluk Yarlnda gemici kprnilerine denildii gibi35 Saadet Giray
Yarlnda da gemici kprilerine deniliyor. Gemici manasna gelen sz
Rusaya tercme edilen Altn Orda yarlklarnda da mevcuttur (mesela birinci
yarlkta)36. Gemicilerden murad memleketin suyollarnn ba memurlar
olduunu . Berezin tahmin ediyor37. M. Hudyakovun, ket-bn tarlalardan
vergi toplayan memurlar diye tarif etmesi38 bsbtn yanltr.
Ve gzer-bnn: Seyyid Vahid Efendi bu kelimeyi sokak memurlar
diye tercme ediyor. Bir Fars lgatte gzer-bn sz geitci, geitlerde
vergi toplayan memur diye tarif ediliyor. Ne Altn Orda da ne de ondan ayrlp
teekkl eden ordalarda sokak memuru unvanl bir memurun bulunduu tarihi
vesikalardan anlalmadndan ben Seyyid Efendinin izahn doru
bulmuyorum. M. Hudyakov da Seyyid Efendinin anlayna tbiyen gzerbnndan murad, polis memurlar olduu yazyor39. Yukarda baka yarlklarda
gemiciden sonra kprcnn zikredildiini grdk (Timur Kutluk ve Saadet
Giray Yarlklar). Bizim yarlmzda ise gemiciler manasna gelen ketbnn kelimesinden sonra gzer-bnn sz yazlyor. Kpr bir nev
gzergh (geilecek yer) olduundan, burada gzer-bnndan murad mutlaka
kprcler kpr memurlar olacaktr. Yarl yazan bak kprcy
gzer-bna evirmekle byk hataya dmemitir. Zira tasvir maksat ile olsa
32
Kazan Tarihine Ait Taslaklar, s. 202.

Krmga Dair Yazular, Petersburg, 1864, s. 27.
34
Yine orada, s. 33.
35
Merhum brahim Halfeolu da Fundgruben des Orients mecmuasndaki izahlarnda gemici
kelimesini ket-bn sz ile izah ediyor.
36
V. Grigoryev, Rusya ve Asya Mecmuas.
37
Tarhanlk Yarlklar.
38
Ayn eser, s. 203.
39
Ayn eser, s. 203.
33
198
da kprye gzergh tlak olunmas mtearifedir. Mesela Suf Allahyr

Sebtl cizninde:
Cehennem zere bir kprn irr, ah
Oal kprn srat atl gzergh
diyor.
Ve tutkavuln: Tutkavulun Farsce cemdir. Bu kelimenin mteaddit
manalar olmakla beraber burada murad olan manas, hudut muhafzlar,
muayyen mahallerde gelen gidenleri tutan, tefti eden bekilerdir. Rabguz,
Ksasl-Enbiyasnda: Kaan Msrga yettiler irse, tutkavullar Yusuf (a.m.)ga
haber kldlar deniliyor40. Timur Kutluk ve Toktam yarlklarnda Bukavul
tutkavullarga, Saadet Giray Yarlnda ise karavul tutkavullarna ibareleri
mevcuttur.
Ve tamgacyn: Tamgacnn Farsce cemdir. Tamga sznn iki
manas vardr. Biri nin ve almet. Kelime bu manasyla btn Trk
kavimlerinde zamanmza kadar kalabilmitir. Cenup Trkesinde zebn-zedi
damgadr. Eski zamanlarda Trklerde her kabilenin kendine has bir tamgas
olurdu. Bugn Franszca arma kelimesi bedeline Trke tamga kelimesi
kabul olunursa ne kadar isabet edilmi olurdu! Tamgann dier manas da
tccardan, yolculardan alnan gmrk resmi ve vergidir. Babrnmede byle
yazldr: Burunak niyet klp idim kim rana sana kafirge zafer tapsam tamgan
mselmanlagra balay. Tvbe esnasda Dervi Muhammed Sarban bile eyh
Zn tamga bahii yad birdiler. Didim kim yah yad birdiniz, iligmizdeki
vilayetlerde mselmanlarnn tamgas bahi bold41. Burada tamga szleriyle
elbette nin ve almet deil bir nev vergi, gmrk resmi ifade ediliyor. Ayn
eserde Farsa olarak
42 [Ferman sdr od ki der h ehr ve beled ve rh ve gzer ve
memerr ve bender tamga negirend ve nestanend] denilirken de vergi ve gmrk
gz nnde tutulduu aikrdr. Timur Kutluk Yarlndaki burla tamgas
ibaresinde mezkr tamga kelimesinin mfdi de phesiz vergidir ki, ba
vergisi demektir43. Trke olan tamga sz yalnz Farsaya gemekle
kalmayp, hatta Rusa tamojnya [] kelimesinde de izini brakmtr
ki, bugn gmrk idaresi manasnda kullanlan bu kelimenin Rusaya
uydurarak tamga kelimesinden yaplan ism-i mekn olduunda phe yoktur.
Tamojnya tamga baslacak yahut tamga (gmrk resmi) alnacak mahal
40
Kazan, 1899 sene tab, s. 176.

Babrnme, Kazan, 1856 tab, s. 406.
42
Yine orada, s. 408.
43
V. Radlovun izah (Rus Atkyyt Cemiyetinin ark Ksmnn Yazlar, C. III, sene 1888).
41
199
demektir. Rus dilinde nya lhikasyla yaplan ism-i meknlar eksik deildir.
Yukarda mezkr yarln nde de tamgac tartnaklarga ibaresi
yazldr.
Biz dai soyurgab (Biz dahi soyurgab): Soyurgamak, inam, ihsan
etmek demektir. Soyurgal inam, ihsan ve ayrca imtiyazlara mazhar olmu
adam. Biznin han aalarmz soyurgab, tarhan klgan, Muhammed biznin
soyurgal bolup, tarhan bolup tursun didimiz (Timur Kutluk Yarl). Bes pes
Bik Hac Bulay soyurgaym tip (Toktam Yarl). Bu avcs bizge tfenki
olduu sebebden soyurgal bolup, azad, tarhan tidik (Saadet Giray Yarl).
Kiilerine ve karalarna: Kiileri uak, hizmeti ve tebaalar demektir.
Bugn imal Trkesinde kiileri hl bu manada da kullanlr; cenup
Trkesinde adamlar sznn ayn manada kullanld gibi. Karalar
(karalar), hayvan, mev ve davarlar demektir. aataycada kara sznn
bu manada kullanlmas pek yidir. Sansz hamd senalar izzi azz cellega
kim bizlerni dem yaratt t ki kara yaratmad (Ksasl-Enbiya, Rabguz
kitabnn iptidasnda); kinci yl ylk karalarn sattlar (ayn kitap, s. 162);
Tavar karalarn ulak tutmasunlar (Timur Kutlu Yarl); Tatar tavarcsga ve
tavar karaga zarar ve ziyan klur bolsalar (Gazi Giray Hann Litvanya Dk
Sigismunda yazd mektubu)44. Krgzlarda kara kelimesi hl bu manada
dahi kullanlmaktadr. Filannn trt karas bar deniliyor ki, onun u kadar
hayvan var demektir.
Ve arvalarna: Bu yarlktaki en merakl kelimelerin biridir. A. Aziz
Bey bunu sair yarlklarda tesadf olunmayan garip kelimeler srasnda
zikrediyor45. Seyyid Vahid Efendi karalar szn hata olarak yerler (baz
topraklar) diye izah ederek, arvalar kelimesini hayvanlar diye izah
ediyor. Hlbuki karalarndan murad hayvanlar olduu ispat edilince,
arvalar szn o manaya hamletmeye yol kalmyor. Bu halde arvadan
murad ne olacak acaba? Fikrimce bu kelime (onu arva tarznda okumak
kabil deilse bile) bugn Kazak-Krgz lehesinde kullanlan ve bazen arva
telaffuz edilen arva kelimesinin bozmas olacaktr. Bu sz bir ferdin yahut
cemiyetin (bahusus hayvan besleyici ve ekinci halkn) btn iktisad hayatnn
kuruluunu ifade eder. Almancada bu szn mukabili wirthschaft kelimesidir,
bir Rusa-Krgzca lgat kitab Rusa hozyaystvo [=ekonomi]
kelimesini arva kelimesiyle anlatp pek isabet etmitir.
Hozyaystvo ise tpk wirthschaft kelimesinin ifade ettii manaya
delalet eder. Burada arva sznn bulunmas, yarl yazan yahut yazdrann
44
45
Krmga Dair Yazular.

Tatar Edebiyat Tarihi, I. Cilt, II. Blk, s. 74.
200
belagatini gsteriyor. Zira tarhan ve soyurgal edilenlerin mlknde bulunup el

dedirilmesi caiz olmayan en mhim eyleri saydktan sonra bir de bunlarn
hepsini mil olan bir kelimenin kullanlmas mddeay daha ziyade takyd ve
takviye eder.
Ferd-i minl-ft (minel-ft olacak): Bunu bylece, yani olduu gibi
okursak pek manasz bir sz olacaktr. Seyyid Vahid Efendi bu sz hi kim
diye tercme ediyor ve geiyor. Ferd kelimesinde hi kim (kimse) manas
andran ince bir fark varsa da el-ft kelimesini ne yapacaz? Yarln kifi
bundan hi bahsetmiyor. lk nce unu kaydedelim ki, bu yarlkta Arapa
kelimeler fevkalade merhametsizce tahrif edilmitir.
Yanl
Dorusu
( )
46
47

46
Seyyid Vahid Efendi bu kelimeyi cim ile okuyor. Vaka hann altnda noktams bir ey
gzkyorsa da, bu ancak sehv-i nsih olacak. Zira gudvvn mukabili revhdr ki,
buraya reva kelimesinin konulmas hibir tarifle tevcih edilemez.
47
Bu Seyyid Efendi marileyhim okuyorsa da, ben marnileyh tarznda okumak kabildir
zannndaym.
201
Grlyor ki, bunlarn iinde gayet fahi galatlardan vardr. Hele elmak
kelimesi filvaki emlk yerinde kullanlm ise (ki yle olduu pek kuvvetli bir
ihtimaldir, zira mal kelimesi yanna konulmutur) bu tamamyla avamn
memleketi melmeket, kibriti kirbit, Meryemi Meyrem telaffuz
etmesine benzer. u hata sevap cetvelinden aka grnyor ki, bu yarl
yazann Arapas azdan kapmadr. Arapas emlk elmaka kalp
edercesine azdan kapma olan bir mninin minel-efrd minel-ft
(onu da min yalafat eklinde yazarak) kalp etmesi mstebad saylabilir mi?
Bence hi mstebad deildir. Ras aka telaffuz edilmeyen efrad kelimesi
ft kelimesine ne kadar benziyor! Demek oluyor ki, burada ferd min
yalafat sz ferd-i minel-efrad sz yerine kullanlmtr ki, u sonuncu
tabir hakikaten hi kim (kimse) manasndadr.
Yasak, kalan, sal msemm salmasunlar: Timur Kutlu Yarlnda
kalan, msemma, sal, [ bura ?], hara almasunlar ibaresi, Saadet Giray
Yarlnda yasak, kalan tip tilemesn, almasunlar ibaresi mevcuttur. Birinci
ibareyi Radlov, kalan tesmiye edilen toprak vergisi, vergi (sal) ve mesarif
diye izah ederek kalan tabirini nev verginin hepsine tamim ediyor48. .
Berezine gre, kalan hem toprak vergisi hem d vergi manasna gelir ve
Azerbaycan ivesinde de kalan telaffuz olunurmu49. Gerek Berezinin gerek
L. Budagovun dediine gre, Kazan lehesinde kla ve kula kelimeleri
toprak vergisi manasna gelirmi50. Filvaki kla kelimesinin toprak ve su
kirasnn bedeli manasna olarak bugn de baz Bakrt oymaklarnda
kullanlmakta olduunu rendim.
Kolu, koltka, ba: Saadet Giray Yarlnda kolu koltkas ibaresi
mevcut olduu gibi koltka, kolga, kolga, kolka kelimeleri ayn manaya
delalet etmek zere Krm Hanlna ait sair tarih vesikalarda da vardr51.
Demek oluyor ki, bu kelimelere imdilik ancak Krm tarih vesikalarnda
tesadf edilmitir ve bugne kadar manalarn da kimse hakkyla
anlayamamtr. Berezin, Saadet Giray Yarlndaki kol kelimesi hakknda
48
Rus Atkyyt Cemiyetinin ark Ksmnn Yazlar, C. III, s. 35.

Tarhanlk Yarlklar, s. 40.
50
Yine orada ve Budagovun Mukayeseli Lgatinde.
51
Mezkr Krmga Dair Yazular mecmuasnda bu kelime u drt trl ekilde 76 defa
zikredilmitir.
49
202
ihtimal kle, uak manasnda olan koldan bozulmutur diyorsa da52 gerek
bu szn bizim yarlmzda kolu eklinde yazlmas, gerek kelimenin her iki
yarlkta vergileri ifade eden kelimeler srasnda bulunmas, Kzm Bekin
kirdinin bu faraziyesini cerh etmektedir. Yine ayn tetebbucu koltka
sznn esir, kle manasnda olduunu iddia ediyorsa da53 elbette yanltr. Bir
kere o koltkann Trkede esir, kle manasna geldiini hibir ahit, misal ile
teyit etmiyor. Yine koltkann canl (z-rh) bir nesne olmayp, aadan
yukarya verilen bir nev hediye, armaan yahut vergi olduu Krm hanlarnn
mektuplarndan aka anlalyor: hazineden baka koltkan hem birgeysiz54;
iki ulug hazineni ve hem koltka nokratn bir yirden tilek idp, ulug
abkunumuz Osman Bekni kn ilgeri yiberdim55; bi min altun kulgadp
cebrgay ve Ten Kazaklarn Tenden gargaysz56; niakl hazine ve niakl
koltga yiberseniz, olakl nimerse yiberdk dip bildirgeysiz57. Krm
ulemasndan Sreyya apal Efendinin bana ifahen sylediine gre, koltka
kelimesi hediye, takaddme manasnda olmak zere, miladi XI. asrda tercme
olunmu Trke Tevratta da mezkrmu.
M. Hudyakov, ba, kolu, koltka gibi mahiyeti belli olmayan vergiler
cmlesinden addediyor. Hlbuki ba gmrk resmi manasna gelen Fars
kelimedir. Eski Buhara ve Hive hanlklarnda bagr, badr, baman unvanlar
gmrk resmi (ba) toplayan memurlarn unvan idi. Ba kelimesi ayn mana ile
Krgzlara malumdur. Seyyid Vahid Efendi ba gmrk resmi diye doru
tercme etmitir.
Ak ve ab zeminlerine: Seyyid Vahid Efendi bu ibaredeki ak
kelimesini aka diye izah ediyor. Vaka cenup Trkesinde ak aka tabiri
mevcut olup, hatta Ak aka kara gn iindir meseli dahi kullanlyorsa da,
sade ak kelimesinin aka, para manasnda kullanlmas hibir Trk
lehesinde yoktur diyorsak hataya dmeyiz zannndaym. Yarlkta zahire
manasna gelen ssn kelimesi olmaya idi ben bu ak kelimesini st ve
stten yaplan eyler diye izah ederdim; zira ak bu manada birok Trk
52

Yine orada.
54
Krmga Dair Yazular, s. 40.
55
Yine orada, s. 37.
56
Yine orada, s. 62.
57
Yine orada, s. 70.
53
203
kabilelerinde ezcmle Bakrtlar ve Krgzlarda da kullanlyor. Ab

zeminlerine tabiri, Timur Kutluk Yarlndaki yer sularna tabirinin
Farsasdr.
Sala harc yer habalas ttn san: Timur Kutluk Yarlnda: indirci
salas bile mehur bolgan kalasdn denilen szler var. Radlov diyor ki: sala
garb Trk lehelerinde pek fazla kullanlan bir kelimedir ve manas da ky ve
meskn yerdir. dil boyunda sala ky manasnda olarak, ehir manasnda olan
kalaya mukabil kullanlr. Bu manaya gelen sala sz Litvanya
Karaimlerine de malumdur. Krmda imdi bu kelimeyi bilmiyorlarsa da,
oradaki Fevt Sala, Ulu Sala, Yaka Sala gibi58 ky isimleri gsteriyor ki,
sala kelimesi vaktiyle orada da kullanlmtr. Bana kalrsa Ruslarn
komuluunda konup gen Kumanlar, Rusa selo [=ky] szn bir
teknik stlah olarak sala eklinde kabul etmilerdir59. te bu faraziyeyi ileri
srerek, o Timur Kutluk Yarlnda bulunan, gerek mezkr ibaredeki ve gerek
Basa salalarga ibaresindeki sala kelimesini ky manasnda telakki
ediyor. Salann ky manasnda olduunu kabul ediyorsak da onun Rusa
selo sznden alnmas fikrine itirak edemeyiz. Salann Rusa seloya
lafzen ve manaen mabeheti onun berikinden bozulmu olmasn istilzam
etmez. ehir, istihkm manasna olan kale kelimesi kalamak (toplayp
biriktirmek, birini dierinin zerine komak) mastarndan gelmise, ky
manasnda olan sala kelimesinin salmak (kurmak, tesisi etmek) mastarndan
alnmas neden istibd edilsin? Kanaatimizce ky manasnda kullanlan sala
halis Trke kelimedir; kale Arapa kalann bozmas olmad gibi sala
da asla Rusa selonun bozmas deildir. Bu kelimenin vaktiyle Krmda da
kullanldn Radlovun getirdii delilden baka dier bir delil de ispat ediyor.
O da bu kelimenin ehir manasna delalet eden kirman szne mukabil olarak
Krm hanlarnn mektuplarnda (yarlk) kullanlmasdr. Mehmed Giray Han
artnmesinde t ki bulardan baka kirmanlarnz, salalarnzga deniliyor ki60
sair ehirleriniz ve kylerinize yahut kasabalarnza demektir. apal
Efendinin dediine gre, sala kelimesi kalenin mukabili olarak mezkr
Tevrat tercmesinde de mkerreren yd ediliyormu. Onun fikrine gre, sala
58

Bir de bunlara eski payitaht Bahesarayn varou kabilinden olan Salak da ilave edelim.
60
Krmga Dair Yazular, s. 4.
59
204
halis Trke sz olmakla beraber, ehrin kale darsnda bulunan ksm yani
varo manasnadr. Bahesarayn Salak ite bundan alnmtr. mdi
bizim yarlmzda bulunan sala sz de elbette saladan (ky manasnda)
baka bir ey deildir. Sala harc ky masarifi yani u unvan ile maruf bir
nev vergi demektir.
Seyyid Vahid Efendi bunu aul [avul] salm (ky vergisi) diye izah
ederken tamamen isabet etmitir.
Yer habalas ibaresindeki habala ( okunur) kelimesi, Timur
Kutluk Yarlndaki kabala ( okunur)nn bozmasndan baka bir ey
deildir. V. Radlov, kabalay taahhd diye izah ediyor; L. Budagov ise
alm satm senedi diye tarif ediyor. Bu sz Azerbaycanda tapu senedi
manasyla hl da kullanlmaktadr. Yer kelimesi toprak manasnda
olduundan bu ibarenin manas toprak alp satarken yaplacak mukavele
esnasnda bu tarhanlardan hi rsum alnmasn demek oluyor. Rusada bir
kabala kelimesi vardr ki, borlu adam muvakkaten yahut mebbeden kle
makamnda tutmak demektir. Bir de bu kelimeden alnm olan kabalnaya
zapis [ ] tabiri mevcuttur. Bu ise kabala yani kulluk
mukavelenamesi demektir. Ruslar bu kelimeden fiiller de itikak ettirmilerdir.
. Sami Bey, Kamus- Trkde kabala maddesinde ezcmle Musevilerin
kendi cemaatlerine ait olmak zere et gibi baz mstehlikattan verdikleri rsum
diyorsa da, stanbul Darlfnunu mderrislerinden Avram Galanti Efendinin
bana ifahen beyan ettiine gre, bu nev cemaat vergisi manasna gelen kelime
kabala deil gabeladr. Herhalde kabala, gabela kelimeleri birbirine pek
yakn manalara delalet eden, lafzen tebh eden kelimelerdir. Kabala
sznn imlas Arapalatrlmasna ramen Arap kelimesi olmasnda ben
itibh ediyorum. Galanti Efendinin dediine gre, gabela kelimesi de bran
bir kelime deilmi.
Ttn san ibaresindeki ttn, duman; san ise adet, say
demektir. Ttn sanndan murad, tunluk yahut bacasndan duman kan
(meskn olan) hane saysndan alnan vergidir.
Ssn ve ulfe tilemesnler: Timur Kutluk Yarlnda aynen bizim
yarlmzdaki ibare, Toktam Yarlnda avlag ssn tilemesnler diye,
Saadet Giray Yarlnda ssn ulfe yimesnler diye yazldr. Ssn
kelimesi hakknda V. Radlov; irilir ey manasnda ise de, ummen yorgun
205
yolcuya takdim olunacak yemek ve iime de tlak olunur61 diyor. Ssn

insan az, zahire manasnda olursa ulfe de (Arapa) hayvan az, yem
demek oluyor.
K, besen, zahmet, yuncu tigrmesnler: leride Seyyid Vahid
Efendi besen ( )yerine se ( )diye okumutur. . Berezin, Saadet
Giray Yarlndaki t ki k, besen, yuncu, zahmet tigrmesnler
ibaresinde bulunan besenin basmak fiilinden itikak ettiini ve tazyik,
sktrma manasnda olduunu yazyor62. Seyyid Vahid Efendi de bu sz
Kazan Trkesiyle kasnklk: tazyik diye izah ediyor ve se diye okuduu
kelimeye de ayn manay veriyor. Berezinin itikak ve her iki tetebbucunun
izah drsttr, fakat kelimeyi okuyular hataldr. Velyaminov-Zernov ve
Hseyin Efendi Feyizhan, Krm hanlarnn mektuplarnda bulunan bu kelimeyi
nun ile basn tarznda okuyorlar. Bazargan barup kilegey, k besen
krmegeyler, bara bizge sanlu kiilerimizden k besen klp mallarn
alsalar, memlktnzda k besen bolsa, size de bir eksksz tolagaysz63.
Asl drst bylece nun ile okumaktr. Basn sz tazyik ve sktrma
manasnda olarak, Krmn baz mahallerinde hl da kullanlmaktadr; fakat
ekseriya yasn sz ile birlikte istimal edilir, yani yasn basn denilirmi.
Bizim yarlmzda bu sz besen [ ]okumak pek kabildir. Yarlkta iki
defa mezkr bu kelimenin birincisinde alt tarafta benin bir noktas sinin o
zaman modasna tbiyen konulan nokta, cimin noktas aka
gzkyor. Bundan maada yukar tarafta, cimden mukaddem bir di vardr ki,
bunu nun noktasnn merkezi olarak telakki etmemize hibir mani yoktur.
Nunun noktas sadece zhl yznden yahut karineden anlalacak diye
konulmamtr. Nitekim ayn kelime ikinci defa tekrar edilirken ne alt taraftan
ne st taraftan hibir nokta konulmaya lzum grlmemitir. Hlasa, yarlktaki
bu kelime her iki yerde besen okunmaldr. Seyyid Efendinin ikinci defa bu
sz se diye okumas, A. Aziz Bekin bu sz si diye okumak pek
mmkndr demesi ise64 yalnz dikkatsizlik eseri saylmaldr.
61

63
Mehmed Giray Han artnmesi, Krmga Dair Yazular, s. 4.
64
Tatar Edebiyat Tarihi, I. Cilt, II. Blk.
62
206
Yuncu kelimesi yunu eklinde Saadet Giray Yarlnda mezkr

olduu gibi, Toktam Yarlnda yuncu eklinde yazldr65. Bunun fiili
yunumak, yunutmak olduundan, u sonuncu yazl daha dorudur. Bu
fiiller Bakrt ivesinde kaln telaffuz ediliyorlarsa da, V. Radlovun sabit
ediine gre, Tobol Trkleri ivesinde ince telaffuz ediliyormu66. Bu
yunumak, yunutmak; incitmek, eziyet vermek, taciz ve tazb etmek
manalarna gelir. Yuncu, yunu, yencu, yenu kelimeleri ise han
yarlklarnda incitme, tazb ve taciz etme manasna fiilden yaplm isim
olarak kullanlm ise de, V. Radlov yuncuun ksalm ekli olan yuni
kelimesini sfat olmak zere zayf, yorgun diye tarif ediyor67. Divan-
Lgatit-Trkte de yuncu sz sfat olarak kaydedilmitir ve manas da
zayf diye anlatlmtr68.
Yarln u Tahlile Gre Tercmesi
(Es-sultan) el-Gzi Sahib Giray (szm):
Beglere, darugalara, byk seyyitlere, slm kadlarna, muhterem din
ricaline, veklet ve makam erbabna, eliler ve baklara (bitikilere),
kprclere, tutkavullara, tamgaclara, Kazan Yurdunun fetlerden ve
belalardan mahfuz olmasn istediimiz umm lke ve vilayetlerinde yaayan
ahaliye bu ferman eritikte szm udur: Bu Muhammed olu eyh Ahmed,
yine eyh Ahmedin olu Abdal, yine Seyyid Ahmed, onun kk kardei69
Muhammedin olu Musa, Seyyid olu Yakub, onun kk kardei Bolans,
yine kk kardei Nur Seyyid, ite u yedi kii bize gelerek ba urdular ki,
onlar bundan mukaddem han aalarmzdan tarhanlk alm zatlar imiler. Biz
dahi u mezkr kimseleri Tanr Telnn rza ve yine Muhammed Resulullahn
efaati iin tarhan kldk. Bundan byle mmaileyhlerin yollarda, izlerinde,
seferlerinde, ikametlerinde, oturduklarnda ve kalktklarnda onlarn adamlarna
(uak ve hizmetilerine) hayvan-davarlarna, yklerine (hamule) ve ummen
65
. Berezin, Tarhanlk Yarlklar, s. 14.

Trk Leheleri Lgati Tecrbesi, III. Cilt, yuni, yunimek maddeleri.
67
Yine orada.
68
Yuncu i, yuncu er maddelerine bak (C. III, s. 31).
69
Eni, ini ark Trkesinde kk karde demektir ki, mukabili aa, akadr.
66
207
iktisad hayatlarna hibir fert herhangi bir tarikle mdahale ve taarruz

klmasnlar! Vergi (yasak), kalan tesmiye edilen salk (vergi), kolu, koltka
denilen hediye ve takaddmeler, gmrk resmi ve masarif istemesinler!
Mal ve emlklarna, st mahsulatna, toprak ve sularna el uzatmasnlar!
Evlerine zorla eli ve misafir kondurmasnlar! Ky masarifi, toprak tapusu,
ttn (hane) hesab diyerek hibir ey almasnlar! Zahire, yem istemesinler!
Onlara hibir cihetten ziyan ve zarar dokundurmasnlar! Onlar feragat ve
istirahatle yaayp, sabah ve akam, gece ve gndz bize ve bizim neslimize dua
ve alk klsnlar! Onlara hibir trl zor, tazyik, zahmet ve cebir yaplmasn!
mdi byle denildiine baklmakszn yarla kulak vermeyip, onlara zor, tazyik,
zahmet ve cebir yapan adamlarn kendilerine hi iyilik olur mu? (Elbette olmaz)
diyerek al nianl (mhrl) yarlk verildi.
Tarih dokuz yz yirmi dokuz senesi, mbarek Safer aynn on nc
gn idi. [1 Ocak 1523].
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235

Abdullah Battal Taymas - Kazan Yurdu - Nda Bulunmuş Tarihî Bir Vesika Sahib Giray Han Yarlığı PDF

Cargado por

Información del documento

Título original

Derechos de autor

Formatos disponibles

Compartir este documento

Compartir o incrustar documentos

Opciones para compartir

¿Le pareció útil este documento?

¿Este contenido es inapropiado?

Copyright:

Formatos disponibles

Abdullah Battal Taymas - Kazan Yurdu - Nda Bulunmuş Tarihî Bir Vesika Sahib Giray Han Yarlığı PDF

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

Tarih ncelemeleri Dergisi

Cilt/Volume XXVII, Say/Number 1

KAZAN YURDUNDA BULUNMU TARH BR VESKA:

ferman manasnadr. Mahmud el-Kagar ise yarl kelimesini hkmdarn

() , Divan[- Lgatit-Trk], C. III, s. 31.

Uigurische sprachmonument, Insbruck, 172-173.