BN BAHEDDNN RSLE AL RSLE AL ELEB FDDEVERN VER-RAKS ADLI RSALESNN TAHKK, TERCME VE

DEERLENDRLMES

Ahmet NANIR*

zet
Risle al risle Ali elebi fid-devern ver-raks adl bu risale,
Osmanl hukuk dncesi ve kurumlar asndan nemli bir belge
niteliindedir.

Ayrca tegann ve

lahn tartmalarnda orta yolu

benimseyen yaklamyla da son derece nemlidir. Maalesef gnmze

kadar bu risale Risle fil-lahn vet-tegann veya el-Kavll-vast beynelifrt vet-tefrt adyla genellikle Birgiv Mehmed Efendiye ait olduu
kabul edilmitir. Yalnz bir ksm aratrmaclar tarafndan ivizde
Mehmed Efendi ve Ebussud Efendiye isnat edildii de olmutur. Oysa
yaplan yeni aratrmalar ve bulunan yeni nshalar bu rislenin bn
Baheddine de isnat edildiini ortaya koymaktadr. Bu alma risalenin
tahkik, tercme ve deerlendirilmesi yoluyla aidiyet konusundaki
karmaay gidererek ilgili literatrn yeniden gzden geirilmesine
yardmc olmay amalamaktadr.
Anahtar Kelimeler: bn Baheddin, cehr zikir, , riya, tegann, lahn.
*

Yrd.Do.Dr., Gaziosmanpaa niversitesi lahiyat Fakltesi, ahmet.inanir52@gop.edu.tr

128 | A h m e t N A N I R

INVESTIGATION, TRANSLATION AND EVALUATION OF IBN

BAHEDDNS RISLE L RISLE ALI ELEBI FID-DEVERN
VER-RAKS
Abstract
The pamphlet called Risle al risle Ali elebi fid-devern ver-raks
is an important document in terms of Ottoman law thought and
institutions. Moreover, due to its moderationist insight about melody
(tegann)

and

descant

(lahn)

discussions

its

highly

important.

Unfortunately, with the names of Rislefil-lahn vet-tegann or el-Kavllvast beynel-ifrtvet-tefrt so farit has generally been thought to be written
by Birgiv Mehmed Efendi but it has also been attributed to ivizde
Mehmed Efendi and Ebussud Efendi by some researchers. However new
researches and copies found recently verify that this pamphlet was written
by Ibn Bahaeddin. This study aims to help review the related literature by
removing the confusion about to whom it belongs through investigating,
translating and evaluating the pamphlet.
Key Words: Ibn Bahaeddin, buckthorn remembrance, hypocrisy,
melody, descant (lahn).

Giri
Baz sfiler, zikir esnasnda mritlerinin evke gelmesine yardmc
olmak maksadyla tarikatlarnda musikiden istifade etme yolunu tercih
etmilerdir. Fakihler bu uygulamay tenkit etmelerine ramen sfiler;
tegann ve lahndan vazgememilerdir. Sfiler ve fakihler arasnda ortaya
kan bu tartma her hangi bir sonuca ulamadan yzyllar boyu devam
edip gitmitir1. Aratrma konusu bu risle de bu tartmalarda sfi ve

Ktip elebi, Mznul-hak f ihtiyril-ehakk, (Sadeletiren: Sleyman Uluda-Mustafa

Kara), stanbul 2001, 55.

 b n B a h e d d i n i n R i s l e A l R i s l e A l i e l e b i | 129

fakihlerin iddialarn bir deerlendirmeye tabi tutarak bir sonuca

ulatrmaya alan bir anlayn rndr.
Osmanl Devleti; insan unsuru, corafya ve kltr bakmndan
kendisinden nce

kurulmu olan Trk devletlerinin bir devam

niteliindedir. Bu devletler hukukta Hanef mezhebi, itikatta da Mturd

retilerini esas alm olup bu ekoller VIII. yzyldan XII. yzyla kadar
oluum ve geliim srecini tamamlamtr. Osmanl devlet adamlar
hukuk devamllk ve istikrar adna yzyllar boyunca olumu bu zengin
gelenek iinde en sahih gr tespit ederek lke snrlar iinde
uygulanmasn tercih etmilerdir. Dolaysyla Osmanl mftlerinin
fetvalarnda yararlandklar kaynaklar nceki yzyllarda olumu ve baz
ynlerden yazld dnemlerin izlerini tayan eserlerdir. Tegann ve lahn
konusunda yazlan risaleler incelendiinde bu durum daha ak bir
ekilde grlmektedir. Zira btn taraflar grlerini daha nce yazlm
bu eserlerden yaplan alntlarla desteklemeye almtr2. bn Baheddin
(. 952/1545) de Ali elebinin eserinde tegann ve lahnn haram olduuna
dair grlere yer verdiini, kendisinin ise mbah diyenlerin grlerine
yer vereceini ifade etmektedir3.
Osmanl mftlerinin zengin gelenek iinde bir mesele hakknda
fetva verirken farkl veya birbirine zt grler arasnda hangisinin tercih
edilmesi gerektii hususunda ihtilaf ettikleri anlalmaktadr. rnein
lahn konusunda eyhlislm Zenbilli Ali Ceml Efendiyle (. 932/1526)
Anadolu Kazaskeri bn Kemal (. 940/1534) tam olarak birbirine zt

bn Kemal, Fi tahkikil-hakk ve ibtli siril-sfye fir-raks ved-devern, Sleymaniye

Ktphanesi, M. Hafid Ef. 453, vr. 88b-89a; Mfti Ali elebi, Risale fi hakk'd-devern
ve'r-raks, Sleymaniye Ktphanesi, Harput, nr. 11, vr. 122b-125a.
bn Baheddin, Risle al risle Ali elebi fid-devern ver-raks, Milli Ktphane Tokat
Zile le Halk Ktphanesi Kolleksiyonu, Mstensih: Ahmed Kars, stinsah Yeri:
Kzlda (Adana), Ariv no: 60 Zile 114/3, 188b-189a; Ayn risale Risle fd-devern verraks adyla Milli Ktphane, Ankara Adnan tken l Halk Ktphanesi Kolleksiyonu,
vr. 88b-90a arasnda kaytldr.

130 | A h m e t N A N I R

grler iindedir. Biri, lahna haram derken dieri onu mutlak surette
mbah grmektedir 4 . Bu durum baz sfler tarafndan tenkit edilmi,
taraflarn inatlamalar, beraberinde bata raks ve devern aleyhinde
fetvalar ieren fetva kitaplar olmak zere gvenilir metinler olarak kabul
edilen Hidye gibi eserler dahi sflerce zaman zaman baz ynlerden
sorgulanmaya balanmtr5. rnein dnemin ileri gelen meyhndan
Snbl Sinan Efendi (. 936/1529) gemi fukahnn fetvalarn raksn
oyun ve elence manasna gre verdiini, bu dnemde birka mutaassp
mft

dnda

hi

kimsenin

raks

ve

devern

oyun

olarak

nitelendirmediini belirterek nceki fetva kitaplarndaki hkmlerin

sflerin raksyla ilgili olmadn iddia etmektedir6.
Mftleri ve onlarn dayandklar fetva kitaplarn da kapsayan bu
tartma kamu dzenini bozacak ve hukuk istikrar sarsacak bir boyuta
gelmi olacak ki Yavuz Sultan Selimin ricasyla bn Kemal tarafndan
Hanefi fakihlerinin hukuk yeterlilik ve ncelik bakmndan bir tasnife tabi
tutulmas yoluyla sorun almaya allmtr. slam hukuk literatrnde
Tabaktul-fukah adyla bilinen bu eserin byle bir ihtiyatan doduu
anlalmaktadr.7
Risle al risle Ali elebi fid-devern ver-raks aslnda lahn ve
tegannyi inkr etmek sretiyle snnetleri ihya eden, bidatlar da
reddeden ve bu konuda risle yazan bn Baheddin ile arasnda
mnasebet bulunan baka bir mellife katk da bulunmak maksadyla
kaleme alnmtr. Hatta bn Baheddin dier mellifin meselenin sadece
bir tarafna bakarak cehr zikrin haram olduunu syleyenleri eserinde

4
5
6

bn Baheddin, a.g.e., vr. 191a.

bn Baheddin, a.g.e., vr. 188b.
Snbl Sinan Efendi, Risle-i tahkkyye, Milli Ktphane Yazmalar Kolleksiyonu, Ariv
No: 06 Mil Yz A 4784/1, vr. 1b-3b.
bn Kemal, Risle f duhli veledil-bint fil-mevkf al evldil-evld, Sleymaniye,
1049, vr. 49b-51b.

 b n B a h e d d i n i n R i s l e A l R i s l e A l i e l e b i | 131

zikrettiini, kendisinin de mbah olduunu syleyenlerin bir ksmn

zikredeceini belirtmektedir.
Mellifin kendi ifadesine gre risale riy, dini hafife alma, cehr
zikir, tegann ve lahn olmak zere be temel kavram incelemeye
almaktadr 8 . bn Baheddine gre riy kesin surette haramdr, helal
kabul eden kimse de kfir olur. Ama bir kimse helal kabul etmeden riya
ederse doru olan o kimsenin kfrne hkmetmemektir. Dier bir konu
da fakihlerin sfileri dini hafife almakla sulamalardr. Ona gre kastl
bir ekilde dini hafife alan kimse kfirdir. Aksi takdirde kfrle itham
edilemez yalnzca tedib ve tazir edilir9.
Tegann ve lahna gelince bunlara cevaz veren ve vermeyenlerin
grleri incelendiinde taraflarn ne kadar keskin ve tartmann da bir o
kadar sert olduu grlmektedir. Bu durumun bn Baheddin gibi
saduyu sahiplerini rahatsz ettii anlalmaktadr. Onun Osmanl limleri
arasnda lahn konusunda fukahy ifrat ve tefrit iinde olmakla itham
eden nc bir yaklamn sahibi olduu grlmektedir. Ona gre
lahn konusunda bn Kemal gibi baz mftler ifrata derek helal diyenlerin
kfrne fetva vermilerdir. Zenbilli Ali Ceml gibi baz mftler de ifrata
derek zikir esnasnda lahnn mbahlna fetva vermitir. Mftler arasndaki
bu gr farkll yeryznde byk bir fitne ve fesadn kmasna neden
olmutur. Doru olan iki u arasnda orta yoldur. Kabule ayan olan insafla
sylenmi olandr. ncelikle her iki delilin ne olduunu ortaya koyup daha sonra
tercihte uygun olan yolu takip edip doruya varlmas gerekir. bn Baheddine
gre tegannyi helal kabul edenleri tekfir etmek doru deildir ama cevazna da
fetva verilemez. nk devir deimi tegann ve lahn; srf riya, itibar ve mal

8
9

bn Baheddin, a.g.e., vr. 188b-191a.

bn Baheddin, a.g.e., vr. 189a.

132 | A h m e t N A N I R

toplamak gayesiyle yaplmaya balanmtr. Fakat srf bunlar var diye yapanlar
tekfir edilemez10.
Bu alma bn Baheddinin Risle al risle Ali elebi fid-devern
ver-raks eserinin tahkik, tercme ve deerlendirmesini konu almaktadr.
Sz konusu risale XVI. yzyln ilk yarsnda Zenbilli Ali Cemli ve bn
Kemal gibi dnemin ileri gelen mftlerini lahn konusunda ifrat etmekle
niteleyen, baz fetva kitaplarna eletiriler ynelten, tegann ve lahn
tartmalarnda makul ve orta yol diye nitelendirilebilecek bir izgiyi takip
etmesi ynnden nemlidir. Sz konusu risale deiik isim ve isnatlarla
birok aratrmacnn ilgi alanna girmi, mellifiyle ilgili de elikili
isnatlar yaplmtr 11 . Dolaysyla bn Baheddine ait bu risalenin, o
dnemden gnmze var olan hatal isnat ve bundan kaynaklanan yanl
anlamalar da gidermeye yardmc olaca dnlmektedir. Ayrca
Osmanl hukuk dncesinin anlalmas ve fukah-meyih ilikilerine
k tutmas bakmndan byk nem arz etmekte olan bu risale, Trkslam hukuk tarihi ve kurumlar asndan da nemli bir belge nitelii
tamaktadr. Nitekim bahsi geen risaleye ait tahkik, tercme ve
deerlendirme eklindeki bu almayla konuyla ilgili literatre katk
salamas amalanmaktadr.

1. Kavramsal ereve: Tegann, Lahn ve Terc

Tegann, Arapa ( )kknden tremi bir kelime olarak birden
ok anlama gelmektedir: Sesi Kuranla gzelletirip sslemek, okurken
seste sevin ve hzn belli etmek, yetinmek, baka eye ihtiyac olmamak
demektir. Ayrca Kuran okuyan kiinin bununla gemi milletlerin

10
11

bn Baheddin, a.g.e., vr. 190b-191a.

Ayrntl bilgi iin bkz. Mehmet Gel, Birgiv Mehmed Efendi Aratrmalarna Bir
Katk: el-Kavll-vast beynel-ifrt vet-tefrtin mellifi kimdir?, slm limler Dergisi,
Yl 7, Cilt: 7, Say: 2, Gz 2012, 59-74.

 b n B a h e d d i n i n R i s l e A l R i s l e A l i e l e b i | 133

haberlerinden ve eski kitaplardan mstan kalmas, onlara ihtiya

duymamas, megul olmak, maddi zenginlik anlamlarna da gelmektedir.
Aktan ve yksek sesle okumak anlamna geldiini syleyenler de
olmutur. Bu anlamlardan her biri, kelimenin kullanld yere ve duruma
gre deiebilir12.
"Lahn" ise Arapa bir kelime olup lgatte; name, tegann, ezgili
ses, ezgi, lehe, dil, melodi, sesi gzelletirmek, makamla okumak, st
kapal konumak, syleni tarz, meyletmek, anlatmak, dorudan sapmak
ve sz gerek anlamnn dnda kullanmak, kraatte ve dilde hata etmek,
szn maksadn anlamak gibi deiik anlamlara gelmektedir. Yaygn
olarak kabul edilen terim anlam ise dilde ve kraatte hata yapmaktr.
Buna gre kelimelerin yapsnda ve i'rabnda hata etmeye lahn denildii
gibi Kur'an okurken harflerin zat ve sfatlarnda hata yapmaya ve yaplan
hatalara da lahn denir.

Kur'n- Kerm'de bir yerde geen lahn13 "ima,

ta'riz, kinaye gibi rtl anlatm", hadislerde ise "ezgi, name, tegann" gibi manalarda kullanlmtr14.
Terc ise, sesi boazda oynatarak name ile okumak, bir baka
deyile Kuran msik kurallarna uygun tarzda okumaktr. Ezanda ise

bn Manzur Cemaleddin Muhammed b. Mkerrem b. Ali, Lisanu'l-Arab, Ner-u

edebl-havza, Kum/ran, 1405, XV, 135-140; Rgb el-lsfehn, Mfredat, (thk.
Muhammed Seyyid Geylan) Msr, 1961, 366; Nevev, Ebu Zekeriya Muhyiddin
Yahya, Riyazus-Salihin, (Tercme ve erh Edenler: Yaar Kandemir, . Ltf akan,
Rait Kk), Hadis No: 1006; H. Yunus Apaydn, Msiki Md., DA, stanbul 2006,
XXXI, 261-263.
13 Muhammed 47/30.
14 bn Manzur, a.g.e., XIII, 379-383; Rgb el-lsfehani, a.g.e., 738; Abdurrahman etin,
Lahn Md., DA, Ankara 2003, XXVII, 55-56; ahabettin Ergven, Arap Dilinde
Lahn'n Ortaya k ve lk Grntleri, Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi,
2007/1, c. 6, say: 11, 158-160; mer Aslan, Kur'an Tilavetinde Tecvidin Gereklilii ve
Lahn (Okuyu Hatalar), Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt: VII/ 1,
Sivas 2003, 363.
12

134 | A h m e t N A N I R

Ehed en lailahe illah ve Ehed enne Muhammeder-raslullah

ifadelerini tekrarlamaya verilen addr15.
Tegannyi sesi Kuranla gzelletirip sslemek anlamnda kabul
edenler Kurann lahn ve terc ile okunmasn mekruh kabul ederler.
Dolaysyla lahnin "name, ezgi, melodi" gibi anlamlar iin kullanlmas
Kur'an'n makamla okunup okunamayaca tartmasyla yakndan
ilgilidir. Aralarnda Enes b. Mlik, Sad b. Cbeyr, Hasan- Basr, brahim
en-Neha, bn rn, Mlik b. Enes ve Ahmed b. Hanbel'in de bulunduu
baz limler Kur'an lafzlarnn yaplarnn bozulabilecei, dikkatlerin
mnadan makama evrilecei ve asl gayeden uzaklalaca gibi
gerekeler ileri srerek makamla Kur'an okunmasn uygun grmemilerdir. Hz. mer, Abdullah b. Mes'd, Abdullah b. Abbas. Eb Hanfe, afi
gibi limler, tecvid kurallarna uymak kaydyla Kur'an'n makamla
okunabileceini grndedirler16.
limler arasnda sz konusu kavramlara yklenen anlamlara gre
farkl grler ortaya konulduundan XVI. asrn ortalarna doru da bu
meselenin

Osmanl

ulems

ile

meyh

arasnda

ihtilaf

edilen

konulardan biri olduu anlalmaktadr. Ktip elebi XVII. yzyln

sonlarna dou bile bu sorunun halledilemediini ve bundan sonra da
taraflarn uzlamalarnn uzak bir ihtimal olduunu ifade etmektedir17.

2. Rislenin Gerek Mellifinin Tespiti ve Hangi Risale zerine

Yazldna Dair Baz Deerlendirmeler
Mfti Ali elebinin Risale fi hakk'd-devern ve'r-raks adl risalesiyle
ilgili aratrma yaparken Risle al risle Ali elebi fid-devern ver-raks li-bn

bn Manzur, a.g.e., VIII, 115.

etin, a.g.m., XXVII, 55-56.
17 Ktip elebi, a.g.e., 55.
15
16

 b n B a h e d d i n i n R i s l e A l R i s l e A l i e l e b i | 135

Bah adl bir risaleye rastlanmtr18. Aratrma sonucunda risalenin Risle

fd-devern ver-raks li-bn Baheddin adyla bir nshasnn daha bulunduu
tespit edilmitir19. Risalenin balndan bn Baheddine ait olduu ve Ali
elebinin risalesi zerine yazld anlalmaktadr. Ayrca risalenin
muhtevasna bakldnda Zenbilli Ali Ceml Efendi ile Ali elebinin
farkl kimseler olduu grlmektedir20.
Mfti Ali elebinin mehur Risale fi hakk'd-devern ve'r-raks
adl risalesinde devern ve raksn caiz olduu tezi savunulmaktadr 21 .
Ayrca

cehr

zikir,

tegann

ve

lahn

konusuna

temas

etmedii

grlmektedir. bn Baheddinin risalesinin giri ksmnda Mfti Ali

elebi ismi deil sadece Ali elebi ismi yer almaktadr. Dier nsha ise
sadece raks ve devern risalesi olarak gemektedir. Bu durumda Mfti Ali
elebi dnda Zenbilli Ali Ceml, bn Kemal ve bn Baheddin ile ada,
bir baka Ali elebinin riy, dini hafife alma, cehr zikir, tegann ve lahn
konu alan ayr bir risalesi olmaldr. Ayrca bu dnemde tek bir Ali elebi
de yoktur 22 . Ayrca bn Baheddin risalesinin dorudan olmasa da bir

Risle al risle Ali elebi fid-devern ver-raks, Milli Ktphane, Tokat Zile le
Halk Ktphanesi Kolleksiyonu, Mstensih: Ahmed Kars, stinsah Yeri:
Kzlda (Adana), Ariv no: 60 Zile 114/3, vr. 188b-191a. Buradaki bilgilerden hareketle
literatrde Zenbilli Ali Efendiye ait olarak bilinen risalenin Mfti Ali elebiye ait
olduunu tespit ettik.
19 Risle fd-devern ver-raks adyla Milli Ktphane, Ankara Adnan tken l Halk
Ktphanesi 1227 numaral DVDde vr. 88b-90a.
20 bn Baheddin, a.g.e., vr. 188b-191a.
21 bn Baheddin, a.g.e., vr. 188b-189a.
22 Bu asrda yaayan ve aranan zelliklere yakn be Ali elebi tespit edilebildi. Bunlarn
birincisi Vsi Alisi diye hret olan Alaeddin Ali elebi b. Salih Filibev (. 950/ 1543),
ikincisi Knalzde Ali elebi (. 979/1571), ncs ise bu dnemde Trabzonda
bulunan mehur limlerden ve zamann velilerinden kabul edilen ve Beiktal eyh
Yahya Efendinin kendisinden ders ald Mfti Ali elebi adnda Zenbilli Ali Ceml
Efendiyle ada bir kiidir. Drdncs eyhlislam Zenbilli Ali Efendi ve beincisi
ise Ebussud olup ona da Ali elebi denildii anlalmaktadr. (Bkz. mer Faruk
Akn, Vsi Alisi, slm Ansiklopedisi, XIII, 226-227 Bkz. Aye Sdka Oktay, Knalzde
Ali elebi ve Ahlk-i l, z Yay., stanbul 2005, 41-42. Nazmi Sevgen,
Beiktal eyh Yahya Efendi: Hayat, Menkbeleri, iirleri, y.y., stanbul 1965, 3; Eb's18

136 | A h m e t N A N I R

ynyle raks ve devern tartmalaryla alakal olduu sylenebilir.

nk risalenin ele ald kavramlar riy, dini hafife alma, cehr zikir,
tegann ve lahn konular fukahnn sflere ynelik tenkitleriyle ilgilidir.
Ayrca risalede geen ve tenkit edilen Hv23, Cmiul-fetv24, Fetvssfiyye 25 , Mtemill-ahkm 26 gibi eserler raks ve devern ihtilafnda
fukahnn raks ve deverna kar yararland fetva kaynaklardr. 27
Ayrca Bezzziyyenin raks helal sayanlarn kfrle itham edilmesine itibar
edilmeyecei gibi lahnin ihtilafsz olarak haram olduunu syleyenlere de itibar
edilmez28 ifadesi bn Baheddinin raks ve devern ihtilafndan haberdar
olduunu ve bir Naki eyhi olarak raks ve devern risalesi zerinden
kendi mutedil izgisini ortaya koymaya altn gstermektedir.
Risalenin tercme ve tahkikiyle ilgili alma yaplrken sz konusu
risalenin Risle fil-lahn vet-tegann adyla Beyazt Devlet Ktphnesinde
Su'd Mfti Al eleb, er-Rislet'l-cinan, Milli Ktphane Ankara Adnan tken
l Halk Ktphanesi, Ariv No: 06 Hk 169/18, vr. 114b-118a).
23 Eserin tam ad el-Hv li'l-fetv adyla Eb'l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Eb
Bekr Suyt (911/1505)ye aittir. (zel, a.g.e., 198); Eser Muhammed Muhyiddin
Abdlhamid tarafndan tahkik edilerek yaynlanmtr. (Eb'l-Fazl Celaleddin
Abdurrahman b. Eb Bekr Suyt, el-Hv li'l-fetv, (Tahkik eden: Muhammed
Muhyiddin Abdlhamid), Matbaats-Saade, 3. Bs., Kahire, 1959.
24 Kara Emre el-Hamd el-Karamanye ait bu eserin baz nshalar iin bkz. Sleymaniye
Ktphanesi, Hafid Ef., nr. 94; zmir, nr. 247; Serez, nr. 1165; Esad Ef., 617; Fatih, nr. 860,
2287; H. Hsn Paa, nr. 449; Denizli, nr. 157; Ayasofya, nr. 1528, 1529, 1530; Damad
brahim, nr. 505.
25 Fadlullah Muhammed b. Eyyb el-Macev el-Multannin (. 666/1267) el-Fetv'ssfiyye f tarkil-behayye adl eseri zikredilmektedir. Baz nshalar iin bkz. Ariv No:
06 Mil Yz B 914,
Milli Ktphane-Ankara,Milli Ktphane Yazmalar Kolleksiyonu
Atf Efendi Yazma Eser Ktp-hanesi,
Atf
Efendi,
1134;
Nuruosmaniye
Yazma Eser Ktphanesi, Nuruosmaniye, 1994.
26 Eser, Fahreddin Yahya b. Abdullah er-Rm (. 864/1460)ye aittir. Hidye asl olmak
zere Mecma, Vikye, Kenz ve Muhtrn ibareleri aynen alnmtr. Birgiv bu eseri
zayf grler ihtiva ettiini belirtir. (zel, a.g.e., 98); Baz nshalar iin bkz. Ariv No:
01 Hk 47, Milli Ktphane-Ankara, Adana l Halk Ktphanesi Kolleksiyonu; Ariv
No: 06 Hk 4275, Milli Ktphane-Ankara, Ankara Adnan tken l Halk Ktphanesi
Kolleksiyonu.
27 bn Keml, Risale fi beyni'r-aks ve'd-devern, Sleymaniye Ktphanesi, Reid Efendi,
nr. 858, vr. 207a-b
28 bn Baheddin, a.g.e., vr. 190a.

 b n B a h e d d i n i n R i s l e A l R i s l e A l i e l e b i | 137

ivizde Muhyiddin Mehmed Efendi (. 954/1547) adna kaytl bir

nshas tespit edilmitir. Rislenin sonunda ivizde Mehmed Efendi
tarafndan merhum Ebussud Efendinin ada merhum Birgiv
Mehmed

Efendiye

bulunmaktadr.

29

hitaben

kaleme

alnd

eklinde

bir

ibare

Bu ibareden hareketle baz aratrmaclar risalenin

ivizdeye ait olduu dncesiyle aratrmalarnda yararlanmlardr30.

Yaplan aratrmalar sonucunda ayn rislenin el-Kavll-vast
beynel-ifrt vet-tefrt adyla Birgiv Mehmed Efendiye nispet edildii ve
ktphne kaytlarnda birok nshasnn olduu tespit edilmitir. 31
Birgiv zerine aratrma yapan pek ok ada aratrmac bu risaleyi
Birgivye isnat etmektedir.32 Yksel, baz nshalarda rislenin Birgivnin
son eseri olduunun kaydedildiini belirtir.33 Gel ise bu risaleyi, sflere

ivizde Mehmed Efendi, Risle fil-lahn vet-tegann, Beyazt Devlet Ktphanesi,

Veliyyddin
Efendi, nr. 1548, vr. 163b-166a.
30 Ahmet Aydn, ivizde Muhyiddin Mehmed Efendinin Fkh Grleri ve Fetvalar,
Yksek Lisans, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2006, 33-34, 8283, 87, 91, 158.
31 Muhtelif isimlerle Birgivye atfedilen bu nshalardan bazlar unlardr: Mehmed
Efendi el-Birgiv, Risle fi inkri't-tegann ve'l-lahni ve'l-inkr, Millet Ktphanesi,
Ali Emr-Arab, nr. 3448/5, vr. 101b-103b; Sleymaniye Ktphanesi, Reid Efendi, nr.
1218, vr. 71b-73b; Risle f beyni'l-haddi't-teganni ve'l-lahn adyla Sleymaniye
Ktphanesi, Giresun Yazmalar, nr. 170, vr. 259b-262b; Risle f ihtimmi emriddn, Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi, nr. 696, vr. 39b-43b; Birgiv Mehmed
Efendi, el-Kavll-vast beynel-ifrt vet-tefrt, Sleymaniye Ktphanesi, Esad
Efendi, nr. 615, vr. 107b-110b; sle f Beyni'l-haddi't-teganni ve'l-lahn adyla
Konya Blge Yazma Eserler Ktphanesi,
Antalya Elmal le Halk Ktphanesi
Kolleksiyonu, Ariv No: 07 El 2571/6, vr. 48a-51a; Rislenin mellifi belirtilmemi
halde baka nshalar da bulunmaktadr. Mesela bk. Sleymaniye Ktphanesi,
Reslkttb, nr. 1181, vr. 107b-110b.
32 Rislenin Birgivye ait olduu iddiasn esas alan modern aratrmalar iin bkz.
Emrullah Yksel, Mehmed Birgivnin Din ve Siyas Grleri, Trkiye Diyanet Vakf,
Ankara 2011, 45; Ahmet Turan Arslan, mam Birgiv: Hayat, Eserleri ve Arapa
Tedrisatndaki Yeri, Seha, stanbul 1992, 90-92; M. Hulusi Lekesiz, XVI. Yzyl
Osmanl Dzenindeki Deiimin Tasfiyeci (Pritanist) Bir Eletirisi: Birgiv Mehmed
Efendi ve Fikirleri, Baslmam Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, Ankara 1997, 67-68.
33 Yksel, a.g.e., 45.
29

138 | A h m e t N A N I R

yaklam asndan tasfiyeci bir yaklama sahip Birgivden orta yolcu bir
Birgiv portresinin ina edilmesinin dayanaklarndan biri olduu
tespitinde bulunur.34
ivizde ile Birgiv dnda Risle al risle Ali elebi fid-devern
ver-raksveya Risle fil-lahn vet-tegann ve el-Kavll-vast beynel-ifrt
ve t-tefrt adlaryla da bilinen risalenin eyhlislm Ebussud Efendiye
de isnat edildii grlmektedir. Mesel XVIII. Yzyln mehur Osmanl
limi Eb Sad el-Hdim (. 1176/1762) bu risaleyi Ebussud Efendiye (.
982/1574) isnat etmektedir. 35 Ayn ekilde Atsz Risle fil-lahn vettegannnin Sleymaniye Ktphnesi Resl-Kttb, numara 1181,
varak 107b-110bdeki nshay Ebussud Efendiye nispet etmektedir. 36
Ancak hem Dzenli hem de Gel, Ebussuda ait olmasn uzak bir ihtimal
olarak deerlendirmektedir.37 Yine bu risaleyi Ahmed er-Rm el-Akhisr
ve eyh Sinana da nispet edenler bulunmaktadr.38 Ksaca risalenin gerek
mellifini tespit sorunu, ok bilinmeyenli bir denklem grnmndedir.
Yukarda zikredilen mellifler arasnda bn Baheddinin ismi yer
almamaktadr. Fakat bizim iki nshasna ulatmz ve bn Baheddinin
Ali elebinin risalesi zerine bir risale ifadesi, risalenin Ali elebinin
risalesi zerine yazldn gstermektedir. Bilinen Mfti Ali elebi 39
Gel, a.g.m., 74.
Gel, a.g.m., 66.
36 Bkz. Nihal Atsz, stanbul Ktphanelerine Gre Ebussuud Bibliyografyas, stanbul, Mill
Eitim Bakanl, 1967, 60.
37 Pehlul Dzenli, Osmanl Hukukusu eyhlislm Ebussud Efendi ve Fetvlar,
Baslmam Doktora Tezi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya 2007, 70,
88; Ayrntl bilgi iin Gel, a.g.m., 66.
38 Ahmet Kayl, A Critical Study of Birgivi Mehmed Efendis (d. 981/1573) Works and
Their Dissemination in Manuscript Form, Yksek Lisans, Boazii University Institute
for Graduate Studies in Social Sciences, stanbul 2010, 72-78.
39 Mfti Ali elebi, a.g.e., vr. 122b-125a. evirisi iin bkz. Ferhat Koca, "Osmanl
Fakihlerinin Sem, Raks ve Devern Hakkndaki Tartmalar", Tasavvuf Dergisi,
Ankara, 2004, Say: 13, 41-45; Dilaver Grer, Osmanllar'da Sem, Devern, Raks
Tartmalar ve ki eyhlislam Risalesi, Tasavvuf Dergisi, Ankara 2010/2, Say: 26, 914.
34
35

 b n B a h e d d i n i n R i s l e A l R i s l e A l i e l e b i | 139

dnda bir baka Ali elebi olmaldr. nk Mfti Ali elebinin

risalesiyle arasnda tam bir paralellik kurulamamtr. Sz konusu Ali
elebinin

Knalzde

Ali

elebi

(916-979/1510-1571)

olmas

da

mmkndr. Nitekim Oktay, Knalzde Ali elebinin Risle f hakkddevern vez-zikril-cehr adyla bir risalesi bulunduu iddia edilmektedir.40
Gel, Birgiv Mehmed Efendi Aratrmalarna Bir Katk: el-Kavll-vast beynelifrt ve t-tefrtin mellifi kimdir? adyla yazd makalesinde konuyu
etraflca ele alarak sz konusu bu risalenin Birgiv Mehmed Efendiye ait
olmadn iddia etmektedir. 41 Sz konusu eserin raks ve devern ile
dolayl ilikisi ve Birgivnin bu konudaki grleri dikkate alndnda42
bu risalenin Birgivye ait olmas bize gre de uzak bir ihtimaldir. Ayrca
tespit edilen iki nshada eserin bn Baheddine nisbet edildii ve raks ve
devern risalesi zerine yazld grlmektedir. Burada sadece bn
Kemal ve Zenbilli Ali Ceml Efendinin isimlerinin gemesi dier
eyhlislamlarn yer almamas risalenin XVI. yzyln ilk yarsnda
yazldna dair ipular sunmaktadr.
Gel, makalesinde Risle al risle Ali elebi fid-devern ver-raks (elKavll-vast beynel-ifrt ve t-tefrt adyla incelenen)n gerekte hangi risale
zerine

yazld

konusunu

incelemekte,

konunun

zelliinden

kaynaklanan sebeplerle pek ok ihtimali ortaya koymaktadr. 43 O, Risle

fil-lahn vet-tegann yahut el-Kavll-vastin Risle fit-tegann ve hurmetih
adl esere cevaben yazlp yazlmadn aratrmaktadr. Ona gre
Bir ksmna ktphane kaytlarnda rastlamasak da Ali elebinin sflerin raks ve
devernlar konusunda birok risalesi vardr. Risle f hakkd-devern vez-zikrilcehr ve Risle f hsnd-devern bunlardan bazlardr. Bkz. (Aye Sdka Oktay,
Knalzde Ali Efendi ve Ahlk- Al, z Yaynclk, stanbul 2005, s.3763).
41 Gel, a.g.m., 59-74.
42Birgiv sfilerin zikir srasnda yaptklar raks ve devernn, "hay'' ve "huy" ile anlamsz
hezeyanlarn ibadet olarak yaplmasnn meru olmadn bunlar takip etmekle
grevli kadlarn mdahale etmeyerek onlardan ekindikleri iin dualarn bile talep
ettiklerini iddia etmektedir. (Mehmed Birgiv, et-Tarikat'l-Muhammediyye, yy., 1268,
217-18; Reat ngren, Osmanllarda Tasavvuf, stanbul 2000, 378.)
43 Gel, a.g.m., 59-74.
40

140 | A h m e t N A N I R

Ahmed er-Rm el-Akhisrye (. 1043/1633-34) ait olduu iddia edilen

Risle fit-tegann ve hurmetih44 adl risale ile Risle al risle Ali elebi fiddevern ver-raks adl risale arasnda muhteva benzerlii bulunduundan
hareketle paralellik bulunmaktadr.45 Ancak her iki risale daha detayl bir
ekilde incelendiinde gerek konu gerekse muhteva bakmndan temel
farkllklarn olduu grlmektedir. Bu farkllklar ksaca u ekilde
zetlenebilir:
Risle fit-tegann ve hurmetihin konusu o dnem mezzinlerinin
hutbe esnasnda tasliye, tarziye ve temnleri alkanlk haline getirip
bunlar snnet hatta vcip olarak deerlendirmelerini iermektedir.
Akhisr risalesinde kitap, snnet ve akvl-i fukahya gre cevazna dellet
eden bir delil olmadn, aksine bunlarn kerhetine ve haramlna delil
bulunduunu kitap, snnet ve fukah grleri erevesinde ele
almaktadr.46 Aratrma konusu bn Baheddin risalesinin konusu ise riy,
dini hafife alma, cehr zikir, tegann ve lahn olmak zere be temel
kavramdr

47

. Dolaysyla her iki risale ele aldklar temel konular

bakmndan birbiriyle paralel deildir.

bn Baheddin cehr zikrin haram olduunu syleyenlerden bir ksmn
kardeim zikretti. Biz de mbah olduunu syleyenlerin bir ksmn zikredeceiz
ifadesi yer almaktadr. Hlbuki Akhisrnin risalesi incelendiinde cehr
zikir ve cehr zikrin haramlyla ilgili deliller bulunmamaktadr. Yine bn
Baheddinin risalesi incelendiinde o tegann ve lahn Kuran ve zikir
esnasnda olma durumuyla ele alrken Akhisrnin risalesinde o tegann

Ahmed er-Rm el-Akhisr, Risle fit-tegann ve hurmetih ve vcbi istimil-hutbe,

Sleymaniye Ktphanesi, Harput, nr. 429, vr. 77b-84b; Ayn risale Risale fi hakki'ttarziye
ve't-tasliye
adyla
bala,
Manisa l Halk Ktphanesi,
Manisa Akhisar Zeynelzade Kolleksiyon, Ariv Numaras: 45 Ak Ze 5998/2Mstensih:
Mehmed b. Hasan Akhisr, stinsah Tarihi 1310 (1891), 20b-29a.
45 Gel, a.g.m., 61-74.
46 Akhisr, Risle fit-tegann, vr. 78a
47 bn Baheddin, a.g.e., vr. 188b-191a.
44

 b n B a h e d d i n i n R i s l e A l R i s l e A l i e l e b i | 141

ve lahn hutbe esnasnda tasliye, tarziye

ve temn ile ilgili

incelemektedir. Hatta o Kuran okurken gzel ses manasnda tegannnin

meruiyetine delalet eden rivayetlere de yer vermektedir.48 Dolaysyla her
iki risale muhteva bakmndan da rtmemektedir. Akhisrde yer alan
nk tegann dinlerin tamamnda (cemul-edyn) haramdr.49 ifadesi dier
risalede Hakikati renmek isteyen kimseler bir taraftan baz limlerin
tegannnin btn dinlerde haram olduunu hatta bunu helal grenlerin kafir olup
ldrlmeleri gerektiini sylediini grp, dier taraftan da baz alimlerin de
eriat-

Muhammediyyede

caiz

olduunu

sylediini

grnce

hayret

etmilerdir. 50 eklindedir. bn Baheddinin burada slmda tegannnin

mbah olduunu iddia edenlere de yer vermektedir. Ayrca Akhisri
bunu helal grenlerin kfir olup ldrlmeleri gerektii ifadesine yer
vermemitir. bn Baheddin fakihleri gvenilir olmayan eserlerden
yararlanarak fetva veren kimseler olarak deerlendirirken51 Akhisr ise
bu dnem limlerini insanlarn hevsna uyarak onlara yakn olmaya
alan (yaclk), dinin salam kaidelerini ykarak onlarn istek ve
arzularna gre cevap veren kimseler olarak nitelemektedir.52
Sonu itibariyle Risle al risle Ali elebi fid-devern ver-raksveya
Risle fil-lahn vet-tegann ve el-Kavll-vast beynel-ifrt ve t-tefrt
adlaryla bilinen risalenin, Akhisrye atfedilen Risle fit-tegann ve
hurmetih adl risle ile hem konu hem de muhteva bakmndan balants
kurulamamtr. Nitekim paralellik kurulacak ise bu ancak mam
Birgivye isnad dilen Risle f hurmeti't-tegann ve istima'l-Melh 53 ile
Akhisrye atfedilen Risle fit-tegann ve hurmetihi arasnda kurulabilir.
Akhisr, a.g.e., vr. 82a.
Akhisr, a.g.e., vr. 81a.
50 bn Baheddin, a.g.e., vr. 191a.
51 bn Baheddin, a.g.e., vr. 188b.
52 Akhisr, a.g.e., vr. 84a.
53 Milli Ktphane Yazmalar Kolleksiyonu, Ariv No: 06 Mil Yz A 4779/4, vr. 34a-42a;
Risle fi inkri't-tegann ve'l-lahni ve'l-inkr,
stanbul Millet Ktphanesi,
Ali Emiri Kolleksiyonu, Ariv No: 34 Ae Arabi 3448/5, vr. 101-103.
48
49

142 | A h m e t N A N I R

Zira her iki rislenin de ayn olduu anlalmaktadr. imdi bn

Baheddinin hayat ve eserlerine ksaca yer verilecektir.

3. bn Baheddinin Hayat ve Eserleri

smi

Muhammed

b.

Baheddin

b.

Ltfullah

olup

lakab

Muhyiddndir. Baheddinzde ve bn Baheddin 54 ve bn Bah 55 diye

tannr. Kaynaklarda doum tarihi ve yeri hakknda bilgi yoktur.
ocukluundan itibaren stn bir edeb ve terbiye ile yetitirilen bn
Baheddin, ilim renme ana geldiinde, ilk tahslini zamnnn
limlerinden ve ayn zamanda Bayramiyye tarikatnn halifelerinden 56
olan babas Baheddin b. Ltfullahdan yapmtr. Ayrca Mevln
Hatbzde, Mslihuddn Kastalan ve Sultan Byezdin hocas Mrfzde
gibi devrin mehr limlerinden de ders almtr. Ksa zamanda ilim ve
fazlette emsl ve akrnlarn gemi, sadece zhir ilimlerle yetinmeyip
tasavvuf yoluna ynelerek, Bayrmiyye tarikat eyhi Yavs eyh
Muhammed skilib (920/1514)nin huzr ve hizmetlerine girmitir. Bir
sre tekkede seccdenn olarak grev yapmtr. Daha sonra
stanbuldan bir mddet ayrlarak asl vatan Balkesirde ikamet etmitir.
eyh Yavsnin vefatndan sonra da Abdurrahim Meyyid (. 944/153738) stanbul Bayrmyye tekkesine, bn Baheddin ise Balkesirdeki
Bayrmyye tekkesine grevlendirilmitir.

57

Bir mddet sonra eyh

bn Baheddin, Risle al risle Ali elebi fid-devern ver-raks, vr. 188b; Sofyal Bl
Efendi de bn Baheddin ismini zikrederek zamanmzn erat ve tarikat kutbu
olduunu ifade etmektedir (Abdurrezzak Tek, Fussul-Hikeme Ynelik Baz Tartmal
Konulara Sofyal Bl Efendinin Bak, Uluda niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi,
Cilt: 14, Say: 2, 2005, 132).
55 bn Baheddin, Risle fd-devern ver-raks, vr. 88b.
56 Bursal Mehmed Thir, Osmanl Mellifleri, stanbul 1333, I, 41-42.
57 Mecd Mehmed Efendi, Hadiku-ekik, (Nr. Abdlkadir zcan), ar yay.,
stanbul 1989, I, 427; Bursal, a.g.e., 41.
54

 b n B a h e d d i n i n R i s l e A l R i s l e A l i e l e b i | 143

Abdurrahim Meyyid (. 944/1537-38)nin vefat zerine de Balkesirden

stanbula gelerek postnn olarak irad faaliyetlerine devam etmitir58.
bn Baheddin, hakk syleme noktasnda kimseden ekinmeyen
ak szl biridir. Nitekim bu dnemde snnete uygun olmayan baz
icraatlar yaplmaya balanm, bn Baheddin de bu durumu sohbet
meclislerinde dile getirerek aka tenkit etmitir. Onun bu tenkitleri
Sadrazam brahim Paann kulana gitmi ve eyhe sinirlenmitir. bn
Baheddinin

dostlar,

vezirin

eyhe

bir

zarar

vermesinden

endielendiklerini ifade etmiler. O da Dostlarm! Sizin korku ve

endieniz bende yoktur. Allahn izni ve korumas ile onlarn zararndan
korkmam. Eer beni ldrecek olurlarsa ehd olurum. Hapsederlerse,
benim iin uzlet ve halvet olur. Yni orada yalnz bama ibdet ve tat ile
megl olurum. Eer beni bu beldeden uzaklatrrlarsa, hicret etmi
olurum. Bunlarn hepsi, Hakk taleb edenler iin sadettir. Hepsinin
karlnda nihyetsiz sevaplar ve saysz faydalar vardr demitir. 59
Ksaca o, kef ve kerametleriyle tannm takv sahibi, lim ve rif
dirayetli bir kimsedir. 60 Nitekim Zenbilli Ali Efendi iyice yalannca fetv
yazmakta zorluk ekmeye balamtr. Pdih bu ilerin aksamamas
amacyla kendisine yardmc olmak zere birini nib, vekil semesini
istemitir. O da ver ve takvsndan dnin emirlerini hakkyla
gzetmesinden tr bu ie bn Beheddini mnsip grmtr.61

Mecd Mehmed Efendi, a.g.e., 427; ngren, a.g.e., 161.

Mecd Mehmed Efendi, a.g.e., 427-428; ngren, a.g.e., 244.
60 akyk- Numniyye isimli mehr eserin shibi olan ve Takprzde diye tannan
Ahmed b. Mustafa Efendi, stanbulda Sahn- Semn medreselerinden birinde
mderrislik yapmakta iken, grd bir ryann kendisi tarafndan bilindiini ve
yapt tabirin doru kt haber vermektedir. (Ayrntl bilgi iin bkz. Mecd
Mehmed Efendi, a.g.e., 428.)
61 Mecd Mehmed Efendi, a.g.e., 428; Burada sz konusu olan Mfti Ali elebi Zenbilli Ali
Cemli Efendi deil de bn Baheddinin risalesi zerine risale yazd Ali elebi
olmaldr. nk risalenin balnda Ali elebi yazarken iinde Ali Ceml ifadesi yer
alr. Ali elebiye kardeim diyebilecek kadar yakn hissederken Ali Ceml Efendiyi
ifrat etmekle sulamaktadr. Bu durum Zenbilli Ali Ceml ile Ali elebinin farkl
58
59

144 | A h m e t N A N I R

bn Baheddin 951/1544 senesinde hacca gitmi, ertesi sene

dnnde 952/1545 Kayseride vefat etmitir.62
bn Baheddin, fen ve din ilimleri ile Arap dili zerinde uzman bir
kimsedir. Tefsr ve hads ilimlerinde geni mktesebta sahiptir. mm-
Azam Eb Hanfe hazretlerinin Fkh- ekberini erh ederek, kelm ve
tasavvufun ayr gibi grnen ksmlarn en iyi ekilde zh edip
aklam, bu iki disiplini cem ederek bu alana yeni bir alm getirmitir. 63
bn Baheddinin Mdfaanme f hakk eyhil-Ekber (bn Arab),
erh-i esm-i hsn64, Rislett-tevhd, Risletl-vcd65, Rislet srrul-kader

kimseler olduunu ortaya koymaktadr. Bkz. (bn Baheddin, a.g.e., vr. 188b-190a)
Ancak Ali elebinin Mfti eyh olarak bilinen Halvetiyyeden Abdlkerim Kadir
(. 951/1544) olmas mmkndr. Kendisiyle ilgili biyografi bilgisi de karktr. O,
fkh meselelere de vkf olmas sebebiyle Kanun tarafndan gnlk 100 dirhem
cretle mfti tayin edilmitir. nsanlara hem vaaz edip hem de eyhlislm gibi fetva
vermitir (ngren, a.g.e., 112-113, 269).
62 Mecd Mehmed Efendi, a.g.e., 429; Bursal, a.g.e., 41.
63 Mecd Mehmed Efendi, a.g.e., 428.
64 Atf Efendi Yazma Eser Ktphanesi, Atf Efendi Kolleksiyonu, Ariv no: 34 Atf 1408/9,
73-132de bir nshas bulunmaktadr.
65Atf Efendi Yazma Eser Ktphanesi, Atf Efendi Kolleksiyonu, Ariv no:34 Atf 2851/22,
185-202 arasndadr. Ayrca Ktahya Vahidpaa l Halk Ktphanesi, Ariv No:
43 Va 560da bir nshas bulunmaktadr. eyhlislm Ms Kzm Efendi tarafndan
tercme edilen Vahdet-i Vcd rislesinde bn Baheddin vahdet-i vcdu mantktaki
be tmelle temellendirir. Ceylandan naklen u ekildedir: Vakt ki sfiyyeden sudr
eden szlerin zhiri tavr- akldan hri ve tebud ve nakle muhalif grld. Bu szler
beynen-ns sebeb-i fitne ve mefsedet ve mahall-i inkr ve thmet oldu. B-huss
vahdet-i vcd meselesi, yani sfiyyenin btn mevcdtta vcdun bir olduuna
kail olmalar, bu mesele sebebiyle nsn bazs bazsn tekfir ediyor ve buna dair olan
bahisler beynet-tavif buz ve advete bis oluyor. Bu meseleyi kimisi kabul kimisi
red ve kailini tekfir ediyor. Ve hlbuki tarafeynden ekserisi u meseleyi fehm
hususunda zan ve tahmin zere olup sfiyyenin maksadlarn tahkk ve tayinden pek
uzak bulunuyor. Ne bu meseleyi kabul edenler mtebassirne rivayet ediyor ne de onu
red edenler mteayyen ve makbul bir eser-i diryet gsterebiliyor. Bu sebeble ne red
ve kabl-i makbl oluyor ne de tebuz ve tehsd ve ne baka bir netice husule
geliyor. Binenaleyh mahall-i niz taayyn ve tebeyyn ve ondan hakikat-i meseleyi
ahz, nehy ve red ve kabul cihetlerinden her biri tezhr etsin iin sfiyyenin bu
meseleye dir olan szlerini telhs ve bu szlerinden maksadlarn bi-hakkn tahkik
etmek kasdyla hibir kitabda mislini bulamadnz gibi hibir hitabda ivaz ve
bedeline zafer-yb olamadnz bir tarz- takrr ile u risleyi tahrir ettim. (stanbul

 b n B a h e d d i n i n R i s l e A l R i s l e A l i e l e b i | 145

ve mam- Azamn Fkhul-ekberine 66 yazd erh olan el-Kavlul Fasl

isimli eserleri vardr 67 . Ayrca Ktahya Vahidpaa l Halk Ktphnesi
yazma eserler blmnde Risale fi meseletil kffr fin-nr adyla bir eseri
daha olduu anlalmaktadr68 . bn Kemal, Tcera'nn (. 673/1274)
Vikyet'r-rivye adl eserinin yanllarn dzeltmek zere nce Islhu'lvikye adl eseri kaleme alm, ardndan bunu el-zh (zhu'l-Islh)
adyla erh etmitir. Bu esere birok talik ve hiye yazlmtr. bn
Baheddinin bn Kemalin bu eserine bir talik yazd anlalmaktadr.
Nitekim Birgiv, bn Baheddinin bu eletirilerini de dikkate alarak bir
hiye yazmtr69. Ayrca zerinde allan Risle al risle Ali elebi fiddevern ver-raks adl risale de kendisine aittir.

4. Deerlendirme ve Sonu
Yazma eser ktphnelerinde Risle fil-lahn vet-tegann ve elKavll-vast beynel-ifrt ve t-tefrt gibi eitli adlar altnda farkl
melliflere isnat edilen risle Risle al risle Ali elebi fid-devernverraks adyla bn Baheddine de isnat edildii grlmektedir. Elde edilen
veriler bizi sz konusu risalenin bn Baheddin tarafndan Ali elebinin
raks ve devern risalesi zerine yazlm bir risale olduu sonucuna
gtrmektedir. Ali elebinin de Risale fi hakk'd-devern ve'r-raks
mellifi Mft Ali elebi deil Risle f hakkd-devern vez-zikril-cehr

Belediyesi Atatrk Kitapl, Belediye, nr. 433, vr. 4a-5a; Semih Ceyhan, Molla Fenr
ve Bir Usul Metni Olarak erhu Dbcetil-Mesnev, slm Aratrmalar Dergisi, Say 23,
2010, 82). Aratrma konusu risaleyle yazl amac bakmndan ortak zellikler
gstermektedir. Ki bu durum risalenin bn Baheddine ait olma ihtimalini
kuvvetlendirmektedir.
66 Nuruosmaniye Yazma Eser Ktphanesi, Nuruosmaniye Kolleksiyonu, 34 Nk 2186, vr.
1-207de bir nshas bulunmaktadr.
67 Bursal, a.g.e., 41; ngren, a.g.e., 342.
68 Ktahya Vahidpaa l Halk Ktphanesi, Ariv No: 43 Va 561, 5 varaktr.
69 lyas elebi, Kemalpaazdenin Fkh ve Fkh Usul Eserleri Maddesi, DA, Ankara
2002, XXV, 247.

146 | A h m e t N A N I R

mellifi Knalzde Ali elebi olmas ihtimal dhilindedir. Ancak sz

konusu

risaleye

ktphne

kaytlarnda

henz

rastlanmamtr.

Dolaysyla konuyla ilgili kesin hkm ancak bu risale tespit edildikten

sonra verilebilir. Bize gre ivizde ve Birgiv gibi dier melliflere
yaplan isnatlar ise son derece phelidir. Tasavvuf konusunda farkl
grlere sahip kimselere yaplan bu isnatlar ya bilinli bir yanltma veya
mstensih hatas olma ihtimali tamaktadr.
bn Baheddin, risalesini Ali elebinin rislesine bir katk sunma
amacyla yazmtr. Risalede yer verdii kavramlar daha ok fakihlerin
sfileri tenkit, hatta yer yer tekfir ettii riy, dini hafife alma, cehr zikir,
tegann ve lahn kapsamaktadr.
Bu dnemde tegann ve lahn ile cehr zikir yapan tarikatlar
bulunmaktayd. bn Kemal gibi baz fakihler bu hususta onlar tenkit
etmekten geri durmam, onlar da bu tenkitlere aldrmamtr. zellikle
eyhlislm Ali Ceml Efendi ile bn Kemal arasndaki gr ayrlklar
kamuoyunu rahatsz edecek boyuta ulamtr. Zhir ilimler konusunda
da iyi yetimi sf bn Baheddin, bu artlarda ifrat ve tefritten uzak, orta
yolu bulmaya almtr. O,

ada olan limlerin, hkmlerin

kaynaklarn, illetlerini tespite ve sahih ile fasidin, kuvvetli ile zayfn

arasn temyiz edebilme gcne sahip olmadn, dolaysyla dneminde
fetva mertebesine ulaan mft bulmann zorlat grndedir. Ona
gre bu dnemde hiyeler yazan ve etraftan ne bulursa cem eden
kimselerin tasnif ettii fkh kitaplar yaygnlamtr. bn Baheddinin
bunlara rnek olarak verdii kitaplarn raks ve devern gibi meselelerde
bn Kemal gibi fakihlerin referans olarak gsterdii kaynaklar olmas
dikkat ekicidir.
bn Baheddin, Hidye gibi muteber fkh kitaplarnda bile bir
takm hatalar bulunduundan hareketle, fakih mertebesine ulaamayan
kimselerin tercih ve temyiz yapmasnn doru olmad grndedir. Bu

 b n B a h e d d i n i n R i s l e A l R i s l e A l i e l e b i | 147

ynyle o, bir sfi olarak dnemin hkim hukuk dncesinin snrlarn

zorlayan bir yaklama sahip olduu grlr. Onun yazd bu risale de
her trl arlktan uzak, ortak akl ve makul izgiyi temsil etmektedir.
bn Baheddine gre riy, dini hafife alma, cehr zikir, tegann ve
lahn konusunda mmkn olduu kadar tekfirden kanmak gerekir.
Zamann deimesini de gz nnde bulundurarak tegannnin cevazna
fetva vermeyeceini ifade etmektedir. Ona gre cehr zikir caizdir fakat
haf zikir ondan daha faziletlidir. Raks ve devern yapan, tegann ve lahn
ile zikir icra eden sfilerle fukahnn arasnda cereyan eden iddetli
mcadele Osmanl siyas corafyasnda haf zikir yapan Naklii n
plana kard sylenebilir. Bir nak eyhi olarak bn Baheddinin
bunda nemli bir pay olduu anlalmaktadr.
imdi risalenin metin ve tercmesine yer verilecektir.
[Metnin Tercmesi]
Bu Eser Ali elebinin Raks ve Devern Konusundaki Risalesi
zerine bn Baheddin Tarafndan Yazlan Bir Risaledir
Rahman ve Rahim Olan Allahn Adyla. (188b)
Hamd lemlerin rabbi olan Allaha mahsustur. Salt- selm Hz.
Muhammed (sav) ve onun tm Ehl-i Beyti zerine olsun.
Ey kardeim! Bu risaleni mtalaa ettim. 70 Allahu Tel dinin
emirlerine uymada, snnetlerin ihyasnda ve bidatlarn inkrndaki
zenini artrsn. Zikir esnasnda tegann ve lahini inkrla iyi yaptn. Zira o
mnkerlerin en irkini, bidatlerin en ktsdr. Sadk kardeinin nasihati
udur ki; hakk arayan ve sorunlar halletmeye kendini adayan kimsenin
fetva verme mertebesine ulamas gerekir. T ki hkmlerin kaynaklarn,
illetlerini, sahih ile fasidin, kuvvetli ile zayfn arasn temyiz edebilsin.

70

Mfti Ali elebi, a.g.e., vr. 122b-125a.

148 | A h m e t N A N I R

mdeddin (. 670/1271)in Fusl71 adl eserindeki yazdklarnn gayesi de

budur. (limler) mft olacak kimsenin mctehid olmas gerektii
konusunda icma etmitir. Zhid fakih Ebul-Leys72 ve dierleri, mctehid
mertebesine ulaamayan kimselerin fetva vermesi haramdr, bunda ihtilaf
yoktur grndedirler. Mctehid sadece fkh kitaplarnda yazlan
grlere dayanmaz o, bizzat kendisinin setii grlerle amel eder, emr
eder veya nehy eder. zellikle de gnmzde bu mertebeye ulam
mft ok azdr. Eer bu mertebeye ulamam ise ona yakan bu
mertebeye ulaandan almas ve onun verdii fetvalara gvenmesidir.
Sadece kitaplara itimat etmeye gelince bu durum byk bir tehlike ierir.
Maalesef bu dnemde hiyeler ve etrf kitaplarna varncaya kadar
bulduklarn

bir

araya

getiren

kimselerin

tasnif

ettii

kitaplar

yaygnlamtr. (189a) Fetva mertebesine ulaamayan kimseler pek

ounu saptrdlar ve hem de en kt yola saptlar.73 Bunlara rnek olarak
Hv 74 , Cmiul-fetv 75 , Fetvs-sfiyye 76 , Mtemill-ahkm 77 gibi
eserler zikredilebilir.

Ebul Feth Zeyneddin Abdurrahm b. Ebubekr mduddn b. Ali el-Merinn el-md

(. 670/127), Fuslu'l-mdiyye adl eseridir. aban 651 (Ekim-Kasm 1253) tarihinde
Semerkandda yazlmtr. bn Kd Semve (. 823/1420), el-Fuslul-Uren ile bu
eseri birletirerek Cmiul-fusleyn adl eserini telif etmitir. (Ahmed zel, Hanef Fkh
limleri, Ankara 1990, 68) Ariv No: 06 Hk 2731, Milli Ktphane,
Ankara Adnan tken l Halk
Ktphanesi
Kolleksiyonunda
bir
nshas
bulunmaktadr.
72 Ebul-Leys es-Semerkand (. 373/983 veya 393/1003), el-Fetv min ekvlil-Mesyih
ve en-Nevzil filfur adl eseri bulunmaktadr. (Abdulhayy Leknev, el-Fevidulbehiyye f tercimil-Hanefiyye, Kahire 1324, 220; zel, a.g.e., 35).
73 Maide/77.
74 Eserin tam ad el-Hv li'l-fetv adyla Eb'l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Eb
Bekr Suyt (911/1505)ye aittir. (zel, a.g.e., 198); Eser Muhammed Muhyiddin
Abdlhamid tarafndan tahkik edilerek yaynlanmtr. (Eb'l-Fazl Celaleddin
Abdurrahman b. Eb Bekr Suyt, el-Hv li'l-fetv, Tahkik: Muhammed Muhyiddin
Abdlhamid, 3. Bs., Kahire, Matbaats-Saade, 1959.
75 Kara Emre el-Hamd el-Karamanye ait bu eserin baz nshalar iin bkz. Sleymaniye
Ktphanesi, Hafid Ef., nr. 94; zmir, nr. 247; Serez, nr. 1165; Esad Ef., 617; Fatih, nr. 860,
2287; H. Hsn Paa, nr. 449; Denizli, nr. 157; Ayasofya, nr. 1528, 1529, 1530; Damad
brahim, nr. 505.
71

 b n B a h e d d i n i n R i s l e A l R i s l e A l i e l e b i | 149

Ayn ekilde kendilerine itibar edilen kitaplarda da Allahu

Telnn Eer o Allah'tan bakas tarafndan gelmi olsayd, iinde
mutlaka birok elikiler bulurlard78 ayetini tasdik edercesine bir miktar
yanlg ve hata bulunmaktadr. rnein Hidye mellifinin (Merginn, .
593/1197) gvenilirlii ve stnl konusunda (limlerin) icma etmeleri,
fakat eserinde de birok konuda yanldn da tespit etmeleri bu
kabildendir. Ayrca muteber (fkh) kitaplarda da birbirine zt grler
bulunmaktadr. Bir meselede hatta tek bir kitapta baz limler fetva buna
gredir derken, bir ksm da ayn kitapta fetvann onun tersi olduunu
syler; bazs sahih gr budur derken dier bir ksm da onun sahih
olmadn syler. Bu durumda fetva verme mertebesine ulam kimseler
dnda hi kimse (mezhepteki) kuvvetli (gr) temyiz ve tercih
yapamayp arp kalr. Bunlara rnek olmas bakmndan bu risale; riy,
dini hafife alma, cehr zikir, tegann ve lahn eklinde be kavram ele
aldn syleyebiliriz:
1. Riy
Riyy helal kabul etmeden ileyenlere gelince her ne kadar baz
fakihler riyaya zel bir durum olarak onu kfir saymlarsa da doru olan
onun kfrne hkmetmemektir.

Fadlullah Muhammed b. Eyyb el-Macev el-Multannin (. 666/1267) el-Fetv'ssfiyye f Tarkil-Behayye adl eseri zikredilmektedir. Baz nshalar iin bkz. Ariv No:
06 Mil Yz B 914, Milli Ktphane-Ankara Milli Ktphane Yazmalar Kolleksiyonu;
Atf Efendi Yazma Eser Ktphanesi, Atf Efendi, 1134; Nuruosmaniye
Yazma Eser Ktphanesi, Nuruosmaniye, 1994.
77 Eser, Fahreddin Yahya b. Abdullah er-Rm (. 864/1460)ye aittir. Hidye asl olmak
zere Mecma, Vikye, Kenz ve Muhtrn ibareleri aynen alnmtr. Birgiv bu eseri
zayf grler ihtiva ettiini belirtir. (zel, a.g.e., 98); Baz nshalar iin bkz. Ariv No:
01 Hk 47, Milli Ktphane-Ankara, Adana l Halk Ktphanesi Kolleksiyonu; Ariv
No:
06 Hk 4275,
Milli Ktphane,
Ankara Adnan tken l Halk Ktphanesi
Kolleksiyonu.
78 Nis/82.
76

150 | A h m e t N A N I R

2. Dini Hafife Almak

Mushaf- erf-i lam ukuruna atan Allah korusun- kimse
rneinde olduu gibi aka ve kastl bir ekilde dini hafife alan
kimsenin kfir olduu konusunda

phe

yoktur. Ancak bunlar

dndakilerin kfir olduuna hkmedilmez, sadece tedib ve tazir edilir.

3. Cehr Zikir
Geriye kalan eye gelince (ey kardeim) onun haraml
hakknda sylenenlerden bir ksmn zikrettin. Biz de mbah olduunu
syleyenlerin bir ksmn zikredeceiz. Bezzz79 cehr zikrin haramln
genie naklettikten sonra yle demitir: Sesi ykseltmeye gelince o
caizdir. Hidye sahibinin (Merinn), Tecnis 80 adl eserinde hamamda
kraat hakknda iki gr olduunu ifade etmektedir. Bunlardan birincisi
sesi ykseltmek dieri ise ykseltmemektir. lki mekruhtur, ikincisi
deildir. Mezhepte tercih edilen gr de budur. (189b)
Tesbih ve tehlil konusuna gelince ses ykseltilse bile herhangi bir
beis yoktur. Tatarhniyyede de byle denilmitir. Yine el-Ekmelin
(Ekmeleddin el-Bbert, . 786/1384) Merk 81 erhinde Hz. Peygamber
(sav)in Sesinizi kendinize duyurun"82 hadisini aklarken Allah zikirde

Fetv-y Bezzziye, Hfzeddin Muhammed b. Muhammed b. ihb, bnl-Bezzz elKerder (. 827/1424) tarafndan hazrlanm bir eserdir. Eserin ad el-Cmiulveczdir, Fetvl-kerder diye de bilinir. eitli basklar yaplmtr. el-Fetvlhindiyyenin kenarnda da yaynlanmtr. (zel, a.g.e., 92).
80 Eb'l-Hasan Burhaneddin Ali b. Eb Bekr Merginn (. 593/1197), et-Tecnis vel-mezid
adl eseridir. (zel, a.g.e., 58).
81 Bu eser, Sagnnin erhu Merkil-envrin-Nebeviyye min sihhil-ahbrilMustafviyye eserinin erhi olup, Bbert, ona Tuhfetl-ebrr f erhi merkilenvr ismini vermitir.
82 Biz, Reslullah salla`llahu aleyhi ve sellem ile berber (seferde) bulunurduk da her vd
zerine ykseldike sesimiz mu`tdndan ziyde ykselerek tehll ve tekbr ederdik.
Bunun zerine Neb salla`llahu aleyhi ve sellem: - Ey ns cannza acyn, sesinizi
ykseltmeyin! phesiz siz, ne sar aryor, ne de gaibe baryorsunuz! Du
ettiiniz O (Allah), muhakkak ki, sizinle berberdir. Hem O, sesinizi ok iyi iitir; O,
size (uzak deil), ok yakndr, buyurdu. (Eb'l Abbs Zeyneddin Ahmed b. Abdi'l79

 b n B a h e d d i n i n R i s l e A l R i s l e A l i e l e b i | 151

hafi zikrin mstehab olduundan bahseden hadise yer verir. Ancak

Keaf rihi83 de bu meselenin duruma gre deieceini belirtmektedir.
Buna gre mrid, tarikata yeni girenlerin kalplerinde kk salm nefsan
hastalklarn (hev) sklmesi iin mridin sesinin ykseltilmesini
emredebilir.
4. Tegann ve Lahn
el-Ekmel, tegann hakknda da ihtilaf olduunu ifade etmitir. Baz
limler -mam Malik de bunlar arasndadr- Hz. Peygamberden Ey Ebu
Bekir, her milletin bir bayram vardr, bu da bizim bayrammzdr.
eklindeki hadis-i erif rivayetini delil alarak bunun mbahlna
hkmetmektedir. Kueyri (. 465/1072) risalesinde yle demektedir:
Tegannye cevaz verenlerin arasnda Enes b. Malik (. 179/795) ve Hicaz
ehli de vardr. Bunlarn hepsi tegannyi mbah olarak kabul etmektedir.
Kurtb (. 671/1273) tefsirinin banda yle demitir: Bir grup fakihler Ebu Hanife, talebeleri ve mam afi (. 204/819) de bunlar arasndadrKurann yksek sesle ve makamla okunmasna cevaz vermitir.
Bedreddin el-Ayn (.855/1451) 84 ve bn Hmm (. 861/1457) 85 Hidye
erhinde Kuran lahn ile okumay bir ksm limler mbah grrken, bir
ksmnn ise sakncal grdn sylediler.
(Cemaleddin)

Zeyla

(.

762/1360)

baz limlerin

dnde

tegannye cevaz verdiini belirtmektedir. Baz hocalarmz da bir

kimsenin kafiyeli bir ekilde tegann yaparak insanlara okumasnda
herhangi bir saknca olmad grndedir. Baz kimseler tegannyi
mutlak surette mekruh grrken bazlar da onu mubah grmektedir.
Ltif e-erc ez-Zebd, Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercemesi ve erhi,
(Mtercim: Kamil Miras), 3. Bs., Ankara 1975, VIII, 366).
83 erafeddin Muhammed et-Tyb, Kitbut-tibyn f ilmil-men vel-bed vel-beyn, adl
eseri olmaldr. Sz konusu eser tahkik edilerek baslmtr. Bkz. (thk./nr. Hd AtiyyeMatar el-Hill), lemul-kutub, Beyrut 1987/1407).
84 el-Binye f erh-il-Hidye adl erhidir.
85 Fethu'l-kadr li'l-cizi'l-fakir adl erhidir.

152 | A h m e t N A N I R

Zahre 86 de bayramlarda tegann yapmann bir sakncas olmadn

syleyenlerin olduu yazlmtr. El-Ekmel (Ekmeleddin el-Bbert)nin,
Hidyenin

erhinde

ou fukahya

gre

yalnzln

(hznn)

gidermek amacyla olursa bir beis yoktur demitir. emsleimme esSerahs (.483/1090)nin gr de bu yndedir. (190a) Ben de Serahsnin
ezanda hayye ales-sala ve hayye alel-felah ksmnda tegann ve lahna
cevaz verdiini sylyorum.
Buharnin (. 256/869) Sahihinde Abdullah b. Mugaffilden (.
59/679) (r.a.) tahri ettiine gre; Hz. Peygamber Mekkenin fethi gn
(Allah oray ereflendirsin) devesi zerinde Fetih sresini okuyor ve
okurken de terc yapyordu. Hadisin rvsi diyor ki nsanlarn gelip
bama toplanmalarndan (endie etmeseydim), ben de onun okuyuu gibi
okurdum. 87 Baz fetva kitaplarnda Ebu Hanife (. 150/767) ve Ebu
Yusufa (. 182/798) gre Kurann name ile okunabilecei bazlarndan
da terc ile okunabilecei rivayet edilmitir. Bezzz yle der: tercden
kast lahndr sznn bouna sylenmi bir sz olduunu sanma. Srf sesi
alaltma ve ykseltme fsklarn iledii fska tebih edilemez ki birok
meyh srf ona benzetildiinden dolay kerahetine hkmetmitir. Ayn
ekilde rvnin nsanlar gelip bama toplanmasa sznn delalet
ettii Nebi (sav)in Fetih sresini okurken terci de byledir. Yine terci
ifadesi lahn lafz yerine de kullanlmtr. Attbiyye 88 adl eserde ifade
edildiine gre mam Ebu Yusuf ve mam Muhammedin yannda lahin
ile okunuyor ve onlar da bunu beeniyordu. Baz kimseler de bunu
mekruh gryorlard.

Bu eser zele gre Burhaneddin (Burhnu-era) Mahmud b. Ahmed b. Abdulaziz b.

mer b. Mze el-Buhr (. 616/1219)nin Zahretl-fetv (Zahretl-Burhniyye) adl
eseri ol maldr. (zel, a.g.e., 61-62)
87 Buhri, Sahih-i Buhr, Kitbul-Megz, 48. Bab.
88 Bu eser zele gre Eb Nasr Zeynuddn Ahmed b. Muhammed b. mer el-Attb elBuhr (586/1190)nin el-Fetval-Attbiyye adl eseri olmaldr. Bu eser Cmi
(Cevmiul-fkh) diye de mehur olmutur. (Ayrntl bilgi iin bkz. zel, a.g.e., 55).
86

 b n B a h e d d i n i n R i s l e A l R i s l e A l i e l e b i | 153

Kuran okurken tegann ve lahnn caiz olduunu hakkndaki

rivayetler tegann ve lahin yaplarak icra edilen dier zikirlerin de ayn
ekilde caiz olduunu gsterir. nk Kuran daha mhim ve saygndr.
Onun iin caiz kabul edilenler onun dndakiler iin kesinlikle caizdir.
Nitekim cnp ve hayzlnn Kuran okumas caiz deilken zikir yapmas
caizdir. Daha nce getii gibi hamamda cehr zikir yapmak caizken
Kuran okumak caiz deildir. Bezzznin raks helal sayanlarn kfrle
itham edilmesine itibar edilmeyecei gibi lahnin ihtilafsz olarak haram
olduunu syleyenlere de itibar edilmez. Nitekim mam afi ve
kendisinin Gazzli gibi ou takipileri raksa cevaz vermektedirler. Zira o
slamn rknlerinden bir rkn (drt mezhep imamndan biri) olduu
halde mam afi nasl tekfir edilebilir. O gvenilirlik hususunda
uzmanlarn ittifak ettii biri olup (190b) kendisini tekfir etmekten Allaha
snrz.
Huccetl-slm mam Gazzal, hya adl eserinde tegann yapmak
ve dinlemenin cevaz hakknda zel bir blm ayrmtr. Yine bu konuda
mam Kueyr 89 (. 465/1072)nin risalesinde ve Avrif mellifinin 90
eserinde insaf sahiplerini ikna edebilecek cevazyla ilgili bilgiler
bulunmaktadr. Tegannnin mbahl konusunda birok sahabe ve
tabiinden sika kimselerin rivayeti varken onun haraml konusunda nasl
icma olduu iddias ileri srlebilir. Hakikati renmek isteyen kimseler
baz limlerin tegannnin btn dinlerde haram olduunu hatta bunu
helal grenlerin kafir olduunu ve ldrlmeleri gerektiini, baz
limlerin de eriat- Muhammediyyede caiz olduu grnde olduunu
grnce hayret etmilerdir.
Ayn ekilde lahn konusunda da bn Kemal Paa gibi baz mftler
ifrata derek helal diyenlerin kfrne fetva vermilerdir. Hatta daha da

89
90

Asl ismi Abdlkerim b. Hevazin b. Abdlmelik b. Talha b. Muhammed Nibrdir.

Ebu Hafs mer b. Muhammed Shreverdi (. 632/1235).

154 | A h m e t N A N I R

ileri giderek bu ii yapanlar ayn hkme dhil etmilerdir. Ali Ceml gibi
baz mftler ise ifrata derek zikir esnasnda lahn ve tegannnin
mbahlna fetva vermitir. Mftler arasndaki bu gr farkll
yeryznde byk fitne ve fesadn kmasna neden olmutur. Doru
olan, iki u arasnda orta yoldur. Kabule ayan olan ey de; insafl
konumak, ncelikle her iki delili, onlardan birini gizlemeden incelemek,
sonra da tercih yaparken itibar edilmesi gereken ilkeler dorultusunda iki
delilden birini tercih etmek ve doru yoldan ayrlmadan ve taraf
tutmakszn sahih tevillerle dierini tevil etmektir. Daha mhim iler
olmasayd, ben de bu mevzuda ikna edici bir eser yazardm. Burada
zikrettiim gr, fetvasna gvenilen bir kimsenin almas iin illetlerini
belirtmeden, hkmler arasndan setiim kendi grmdr. Muvaffak
klan Allahtr deriz.
Cehr zikir caizdir fakat haf zikir ondan daha faziletlidir.
Burhnddinin Zahre ve Muht 91 adl eserlerinde aklad mam
Muhammed (. 189/805)in Siyerul-kebir adl eserinde Kuran okurken
ve btn zikirlerde sesi ykseltmek mekruhtur ifadesindeki maksad da
budur. (191a) Ancak tembellii kaldrma, uykudan uyandrma, bakasn
zikre tevik etme ve yardmlama gibi durumlarda cehr zikir haf
zikirden daha faziletli olur. Sonu itibariyle zikir yapmak, Kuran okumak
ve sadaka vermek zel bir neden yoksa, gizli yaplmas asl olmakla
birlikte gizli olmasyla ak olmas ayndr. ayet cehr zikrin cevazna
delil yazmaya kalksaydm, deliller yz aard. Kuran ve zikir szleriyle
tegann kesinlikle haramdr. Lahn yapmak da ayn hkmdedir. Kt
niyet ve geici dnya nimetlerini elde etme gayesi tamayan; t,
hikmet, vecde gelmek iin sema yapmak ve nefsin azgnln yenmek
91

Bu eser zele gre Burhaneddin (Burhnu-era) Mahmud b. Ahmed b. Abdulaziz b.

mer b. Mze el-Buhr (. 616/1219)nin Muhtul-burhniyye adl eseri olmaldr.
(zel, a.g.e., 61-62) Bu eser el-Muhit`l-Burhani f`l-Fkhi`n-Nu`mani : Fkhu`l-mam
Ebi Hanife adyla Abdlkerim Sami el-Cndi tarafndan tahkik edilerek
yaynlanmtr. (Dru`l-Kutubi`l-lmiyye, Beyrut 2004)

 b n B a h e d d i n i n R i s l e A l R i s l e A l i e l e b i | 155

amacyla beyitlerle tegann yapmann haram olduuna hkmetmek

gerekmez. Eer haram olduuna hkmedilirse bu hkm sahabe ve
tbinden birounun fsk olmasn icab eder. Biz yine de zamann
deimesini de gz nnde bulundurarak bunlarn cevazna fetva
vermeyiz. Ama tegann ve lahn helal kabul edenlerin tekfir edileceine
dair hibir gr yoktur. Riya, itibar ve mal biriktirme amacyla tegann ve
lahn ile Kuran okuyup, zikir yapp bunu da helal kabul eden kimsenin
kfre deceine dair bir gr vardr.92
Allahn yardmyla bu risalenin yazlmas Adanann Kzlda
yaylasnda Abd-i Zayf Ahmet Kars tarafndan Cemazel-hir aynn
Pazar gn le vaktinde tamamlanmtr.
[Risale Metni]

92

bn Baheddin, Risle al risle Ali elebi fid-devern ver-raks, Milli Ktphane,

Tokat Zile le Halk Ktphanesi Kolleksiyonu, Mstensih: Ahmed Kars, stinsah
Yeri: Kzlda (Adana), Ariv no: 60 Zile 114/3, 190b.

 1 ) 2 (

) 188(
. 4
.
.
. 5 .6
. 7 .
8 . .
. .
)189(
9 10 11 12.
)) :
(( 13 14 : .

1
.
2 )(1545/952 .
3 / :
60 3/114 188 191- . )( . .
88 90- . )(.
4 122 125
5 )( : .
6 ) 670 . 127 651 1253) .
1990 68.
7 )( : . ) 373. (983 ) 393 ( 1003 ) .
1324 : 220. .( 35.
8 )( :.
9 )911 (1505 ) ( 198.
1378 1959 .
10 . :94 :247 :1165 :617 :860 :449 :157 1528
:1530 1529 .505
11 864 . 1267 : 06 914 :
:1134 .1994
12 ) (1460/864. .98 .
13 82 :
14 : )( ) ( :.

 b n B a h e d d i n i n R i s l e A l R i s l e A l i e l e b i | 157

.
: .
.1
. .
.
.2

.

.3
15
: . 16 :
) ( .
)189( .17 18
" : 19 " 21 20 " :
" . 22 .
.
.4

15 ) (1424/827 . ) (.
16 ) (58 .
17 ) (1384/768 ) (85 .
18 )( : )) (1384/786 . (84 .

19 )( :.

20

) (.
22 ) (1144/538 . ) . (48-47 .

158 | A h m e t N A N I R

: 23 " :
" . 24 :
. 25 :

26

27 . 28 29 :


. 30: :
. 31 :
32 : 33 .
.
34 . : )190(
35 36:
" 37
" :

- - . :
38
" 39 "

23 ) (795/178 .
24 ) (1072/465 . ) (170-169 .
25 ) (1273/671 . : ) (180 .
26 )(767-150 .
27 ).(820/204 .
28 ) (1457/861 ) (96 .
29 ) (1451/855
30 )) (1360/762 . (80 .
31 ) ( ) (1219/616 . ) ( ) (62-61 .
32 )( : .
33 )( : .
34 )) (1090/483 . (42 .
35 )( :.
36 )( : .
37
. 48
38 )( :.
39 )( : .

 b n B a h e d d i n i n R i s l e A l R i s l e A l i e l e b i | 159

. 40 41:
.

.


. :
. 42 . . . )190(
.
43 .
44 .
.45
.
46 .

47

48 49 . .
50

. :
51

52

40 )( :
41 ) (1190/586 . )( ) ( 55 .
42 ) (1111/505 . .
43 )( :.
44 ) (1234/632 . ) (177 .
45 )( :.
46 ) (1534/940 .
47 ).(1525/932 .
48 )( :.
49 )( : .
50 )( : .
51 ) (805/189 . .

160 | A h m e t N A N I R

53 )191(

54 .

.55
.
.56
.
.

52 )( :.
53 .
54 )( :
55 )( : .
56 )( : .

Kaynaklar
Akn, mer Faruk, Vsi Alisi, A, c. XIII.
Arslan, Ahmet Turan, mam Birgiv: Hayat, Eserleri ve Arapa Tedrisatndaki
Yeri, Seha Yay., stanbul 1992.
Aslan, mer, Kur'an Tilavetinde Tecvid;n Gerekliligi ve Lahn (Okuyu
Hatalar) Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt: VII 1
1, Sivas 2003, ss. 357-372.
Atsz, Nihal, stanbul Ktphanelerine Gre Ebssud Bibliyografyas, Mill
Eitim Bakanl, stanbul 1967.
Apaydn, H. Yunus, Msiki Md., DA, stanbul 2006.
Aydn, Ahmet, ivizde Muhyiddin Mehmed Efendinin Fkh Grleri
ve Fetvalar, Yksek Lisans, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, stanbul 2006.
Birgiv, Mehmed, et-Tarikat'l-Muhammediyye, y.y., 1268.
Buhri, Sahih-i Buhr, ar Yay. , stanbul, t.y.
Bursal Mehmed Thir, Osmanl Mellifleri, stanbul 1333.
Ceyhan, Semih, Molla Fenr ve Bir Usul Metni Olarak erhu DbcetilMesnev, slm Aratrmalar Dergisi, Say 23, 2010, s. 75-115
elebi, lyas, Kemalpaazdenin Fkh ve Fkh Usul Eserleri, DA,
Ankara 2002.
etin, Abdurrahman, Lahn Md., DA, Ankara 2003.
ivizde Muhyiddin Mehmed Efendi, Risle fil-lahn vet-tegann,
Beyazt Devlet Ktp., Veliyyddin Efendi, nr. 1548, vr. 163b-166a.
Dzenli, Pehll, Osmanl Hukukusu eyhlislm Ebussud Efendi ve
Fetvlar, Baslmam Doktora Tezi, Seluk niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Konya 2007.
Ebssud Mfti Al eleb, er-Rislet'l-cinan, Milli KtphneAnkara Adnan tken l Halk Ktphnesi, Ariv No: 06 Hk 169/18,
vr. 114b-118a.
el-Akhisr Ahmed er-Rm, Risle fit-tegann ve hurmetih ve vcbi
istimil-hutbe, Sleymaniye Ktphnesi, Harput, nr. 429, vr. 77b84b.
Ergven, ahabettin, Arap Dilinde Lahn'n Ortaya k ve lk
Grntleri, Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2007/1, c.
6, say: 11, ss. 155-183.
ez-Zebd, Eb'l Abbs Zeyn'd-Dn Ahmed b. Abdi'l-Ltif e-erc, Sahh-i
Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercemesi ve erhi, (Mtercim: Kamil
Miras), 3. Bs., Ankara 1975.

162 | A h m e t N A N I R

Gel, Mehmet, Birgiv Mehmed Efendi Aratrmalarna Bir Katk: elKavll-vast beynel-ifrt vet-tefrtin mellifi kimdir?, slm
limler Dergisi, Yl 7, Cilt 7, Say 2, Gz 2012, s. 59-74.
Grer, Dilaver, Osmanllar'da Sema, Devern, Raks Tartmalar ve ki
eyhlislam Risalesi, Tasavvuf Dergisi, Ankara, 2oo/2, Say: 26, s. 123.
bn Baheddin, Risle al risle Ali elebi fid-devern ver-raks, Milli
Ktphne Tokat Zile le Halk Ktphnesi Koleksiyonu,
Mstensih: Ahmed Kars, stinsah Yeri: Kzlda (Adana), Ariv no:
60 Zile 114/3, 188b-191a; Ayn risale Risle fd-devern ver-raks adyla
Milli Ktphne,
Ankara Adnan tken l Halk
Ktphnesi
Kolleksiyo nu, vr. 88b-90a.
bn Kemal, Fi tahkikil-hakk ve ibtli siril-sfye fir-raks ved-devern, Sleymaniye Ktp., M. Hafid Ef. 453, vr. 88b-89a.
bn Kemal, Risle f duhli veledil-bint fil-mevkf al evldil-evld,
Sleymaniye, 1049, vr. 49b-51b.
bn Manzur, Cemaleddin Muhammed b. Mkerrem b. Ali, Lisanu'l-Arab,
Ner-u edebl-havza, Kum/ran.
Ktip elebi, Mznul-hak f ihtiyril-ehakk, (Sadeletirenler: Sleyman
Uluda-Mustafa Kara), stanbul 2001.
Kayl, Ahmet A Critical Study of Birgivi Mehmed Efendis (d. 981/1573)
Works and Their Dissemination in Manuscript Form, Yksek Lisans,
Boazii University Institute for Graduate Studies in Social Sciences,
stanbul 2010.
Koca, Ferhat, "Osmanl Fakihlerinin Sem, Raks ve Devern Hakkndaki
Tartmalar", Tasavvuf Dergisi, Ankara, 2004, Say: 13, s. 25-74
Lekesiz, M. Hulusi, XVI. Yzyl Osmanl Dzenindeki Deiimin
Tasfiyeci (Pritanist) Bir Eletirisi: Birgiv Mehmed Efendi ve
Fikirleri, Baslmam Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Ankara 1997.
Mecd Mehmed Efendi, Hadiku-ekik, (Nr. Abdlkadir zcan), ar
Yay., stanbul 1989.
Mfti Ali elebi, Risale fi hakk'd-devern ve'r-raks, Sleymaniye Ktp.,
Harput, nr. 11, vr. 122b-125a.
Nevev, Ebu Zekeriya Muhyiddin Yahya, Riyazus-Salihin, (Tercme ve
erh Edenler: Yaar Kandemir, . Ltf akan, Rait Kk).
Oktay, Aye Sdka Knalzde Ali elebi ve Ahlk-i l, z Yay., stanbul
2005.
ngren, Reat, Osmanllarda Tasavvuf, stanbul 2000.

 b n B a h e d d i n i n R i s l e A l R i s l e A l i e l e b i | 163

zel, Ahmed, Hanef Fkh Alimleri, Ankara 1990.

Rgb el-Isfehn, Mfredat, (thk. Muhammed Seyyid Geylan) Msr 1961.
Sevgen, Nazmi, Beiktal eyh Yahya Efendi: Hayat, Menkbeleri, iirleri,
y.y., stanbul 1965.
Snbl Sinan
Efendi,
Risle-i
Tahkkyye,
Milli Ktphne Yazmalar Koleksiyo-nu, Ariv No: 06 Mil Yz A
4784/1, vr. 1b-23b.
Tek, Abdurrezzak, Fussul-Hikeme Ynelik Baz Tartmal Konulara
Sofyal Bl Efendinin Bak, Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi
Dergisi, Cilt: 14, Say: 2, 2005, s. 107-133.
Yksel, Emrullah, Mehmed Birgivnin Din ve Siyas Grleri, Ankara,
Trkiye Diyanet Vakf, 2011.