Está en la página 1de 48
JUAN OSUPAWAN ACHCAYPA WILAPAN > b =. / / 2 M QUECHUA DE HUAMALIES PRESENTACION El presente libro contiene hermosas narraciones, propias del bagaje cultural de los pueblos andinos, escritas en la ver- satil lengua de nuestros antepasados. La ensefianza aprendizaje a través de los cuentos es una manera de vivenciar experiencias orientadas a formar en los educandos, por una parte la delicada trama de la apre- ciaci6n y la creacién estética, y por otra una elevada concien- cia moral, pues dichos cuentos permitiran a los nifios recrear en su fértil imaginacién los pasajes que contiene, motivan- dolo a elaborar nuevas versiones e internalizar su mensaje caracterizado por su hondo contenido humano. EI ILV en su encomiable afan de rescatar el uso del que- chua para impulsar la educacién de nuestra poblacién campe- sina, no ha escatimado esfuerzo aiguno en rastrear, recopilar y publicar estas finas expresiones de la cultura andina. Expre- samos nuestro especial reconocimiento. Estamos seguros que los objetivos que impulsaron la pre- sente publicacién seran plenamente logrados. Huanuco, Agosto de 1997 Prof. Limber Rivera Dionisio Director Técnico-Pedagdégico Direccién Regional de Educacién Huanuco JUAN OSUPAWAN ACHCAYPA WILAPAN QUECHUA DE HUAMALIES REGION ANDRES AVELINO CACERES SUBREGION HUANUCO Direccion Regional de Educacion Instituto Lingitistico de Verano Huanuco Filial Huanuco PERU, 1997 Direccion Regional de Educacion Instituto Lingiistico de Verano Huanuco Filial Huanuco Primera edicion, 1997 “Juan Osu” recopilado por Walter Atencia Villanueva (Urpish) “Achcaypa wilapan” recopilado por Severo Vega Maylle (Margos) Editado por Comité de Traductores, Hudnuco llustraciones: Jhonel Rosales Cordova (Juan Osu) Karin Pohl (Achcaypa wilapan) Juan Osu Unayshi juc warmi aywargan chacrapa soglucog. Chacracho soglucuycaptinshi elagpita juc jatuncaray ésu yuripaycur warmita shawatacurcur apacorgan warmin 4 cananpa. Sayshi warmega mansacaywan watpasquir Qgayacuytapis camapacorgansu. Sayshi 6soga warmita pat-patyaycachaycagta machayninman chdsergan Say 6supa machaynenga jatuncaray gaga chaupin- chéshi cargan. Sayshi wan-wanyaycag gaga chaupincho captin maypa yargamunanpapis warmega cargansu. Saynépis warmi mana yargamunanpa jatuncaray laja rumiwanrashi machay puncutapis 6soga sapaycuna. Saychéshi warmi wagalar waran-waran wichgaracog. Osunashi warminta segaypa cuyashpan imaycatapis micu- nanpa waran-waran ashtapargan. Saylamanshi yacutapis uyluwan ashtapag. Sayrashega uyshatapis, cuchitapis, wacatapis y imayca munti uywacunapa aysantapis apapaycog. Sayno apapaptinshi warmega waran-waran chashlalarra aysata ancapacurir micog. 2 Sayno cuyar shumag ricaptinshi warmega say 6su- wan yachacashgana tacorgan. Osuwan sayno taycarshi warmega ésupa surinta gueshyag ricacorgan. Gueshyag car antujashgancunatapis lapantashi 6soga warminta ashtapag. Saypita quilan tincurcuptinnashi warmega cuyaylapa 6su malwata gueshyacorgan. Surin cuyaylapa quiquin-nirag yuriycuptinshi 6soga cushicushpan saltayca- charganra. Sayshi jinan 6ra aywar yayan yana carnita apamorgan warminpa almentunpa. Sayshi warmintaga gueshyacushganpita sharcushganyag waran-waran sirbergan. Warmin sharcurcuptinnashi dsoga yapay waran-waran:aywag warminpa y surinpa micuy asheg Osu malwapaga rinrincuna ésupandshi cargan. Caranga runapano cargan. Cuerpunshi isanga segaypa milwasapa cargan. Saynopis maquincunaga mamanpa- noshi cargan. Chaquincunashi isanga taytanpano cargan. Say 6su malwaga winaylantashi segaypa puclay-siqui cargan. Runan6pis ali yarpayyogshi cargan. Sayshi winay- lanta parlaytapis yachacorgan maman parlashganndéla Wawan cuyaylapa captinpis warmega runan ésu yarguriptin mamanpa y castancunapa wagalarshi targan. Sayno wagagta ricarshi wawan é6su malwaga mamanta cuyapashpan taporgan imapita wagaycashgantapis. Sayshi mamanga wilargan castancunapa laquicur wagay- cashganta. Sayshi ésu malwaga yarpachacorgan iman6- papis say machaypita mamanta jorgunanpa. Sayshi puclacognéla puncu saparag jatuncaray laja rumita waran- waran cuyuseg. Sayshi calpan masna yurircuptenga juc cuticho taytan cutiycamushganta mana musyar gaga chaupinpita taytan jananman say laja rumita tangariy- corgan. Sayshi say laja rumega taytan dsutaga pitegpa niticurporgan. Taytanta rumi nitirashganyaglashi osu malwaga mamanta gaga chaupinpita aparicurcur jorgamorgan. Jorgurcuptinnashi mamanga 6su malwata nergan: “Cananga jucla marcdépa gueshpicushun, jju.” Sayno nirshi warmega wawan 6suta pushacurcur marcanpa gueshpir aywacorgan. Carutana gueshpiycaptinshi auquis 6su cawarircamur nitiraycag lajata tangariycur sharcur- corgan. Nircurnashi warminta y surinta watucananpaga cananasu. Sayno mana tariycurshi segaypa lécuyarra caylapa waclapa pampata musquicachar warmin maypa aywashgantapis yupinpa gatipargan. Sayno gatipar taripan-taripan gatipaycaptinshi warmenga marcanman wawanta pushash yaycuriycorgan. Marcaman warmin yaycuptinnami 6soga marcaman yaycuyta mansacushpan saylapitana yapay machayninman wagaraycar cuticorgan. 3 Marcachénashi warmega mamanpa wayinman chay- cuptin mamanga cushicushpan ricarpis alman cashganta yarpargan. Payga yarpargan ogracashga car unayna ushacacushgana cashganta. Sayno yarparpis wawan cashganta shumag tantyaycurshi macalacurcur wagar- gan. Nicashganchéshi 6su malwata ricaycur pasacagtara mansacaycorgan. Sayshi wawanta nergan: —jlmapata cay 6su malwataga apaycamushcanqui! Maman sayno niptinshi wilapargan ima pasashgan- tapis. Sayno wilapar say ésu malwapis wawan cashganta wilaptinshi maman ima ruraytapis camapacorgansu. Saypitanashi mamanga nergan: —Ay, imanashunta, ija. Jina suertiquicher sayno canayquipa cargan Saypitanami maman-caglacho lapan targan. Nircurnami mamanga yarpachacurir wawanta nergan: —Wawayquita tayta clraman apashun ushasinansipa. Mana ushasishgaga rayupis byentupis ushamashunpani.. Sayndpis mana ushasishgaga capascher supaypis waway- quita apacongapa. Sayno wilanacurcurnashi wamranpa padrinuta ashiyar- gan. Sayshi runacunaga auniycayashganchopis 6su-nirag cashganta ricaycur pipis munargansu padrinun cayta Sayshi quiquin ciiratana ruwacuyargan padrinun canan- pa. Sayno ruwacuyaptinnashi cliraga aunergan Osupa pa- drinun cananpa. Nircurnashi diyata jitapanacuyargan ushasinan junagpa Saypitanashi jitapanacuyashgan junag chamuptin iglesyaman wa- wanta apargan ushasinanpa. Ushasinanpanashi libruman jutinta churananpa tayta cliraga taporgan ima jutin cashgantapis aaa Sayshi jutlynag wawan cashganta wilaptin quiquin tayta cura nergan “Juan Osu’ jutin cananpa. Say jutiwan ushasishganpitanashi Juan Osoga “Paquila, padrinu” nir ctirapa maquinta musargan. Nircorga cushicushpan goshpargan. Saypitanashi pi-maypis Juan Osulapana say wamrata reguiyag. 4 Juan Osoga shacshaylantashi segaypa trabyésu cargan. Sayshi awilanpis mamanpis segaypa ajayargan mana casucuypa imatapis lutancunata ruraptin. Sayno ajayarshi Juan Osuta maman nergan: —Padrinuyqui clra estudyasishunayquipa pay-cagman aywacuy, papa. Sayno niptinshi Juan Osoga: —Aywacusha, ari padrinomanga, mamay —nergan. Sayno nirshi padrinun captin curata goycorgan ashmacunanpa. Saypitanashi ciiraga cushish ashmacur escuélamanna churargan. Sayshi escuélachéga preseptor yachasishganta yachacunanpa trucanga wamracunata puclapalar cacog. Saycho maygan wamrapis milwanta sutapaptenga “jImanirta puclapamanqui, caraju!” nir asul- asulta ricchacogpa lagyargareg. Saynélashi wamracu- napa peldtantapis pashtag-pashtag jaytargareg. Sayno ruraptinshi wamracunaga quejacorgan director- man. Sayshi directorga ofisinanman pushaycur chapa jananman gongurpaycasir astargan. Sayno astaycaptinshi directortapis ticrapar “jSayno astamanayquipaga pita TRARATAN canqui, caraju!” nir suehupacogpa cutaycorgan. Sayno cashganpitashi directorga escuélapita jitarergan. Escuélapita sayno jitariptinnashi térriman wisarcur mana chawaypa campanata tucaycar goyarcog. Sayno 11 tucaptinshi alwaserga aywargan michananpa. Michaptin- shi alwasirtapis cutaycamorgan tdrripa bentananpa pampaman shamogpa. Sayno alwasirta cutaycuptinshi auturidacunaga clraman aywargan quejacunanpa. 5 Sayshi cliraga ima ruraytapis mana camapacur runa- cunata yasergan laya wascalawanna jatun-cag campa- nata warcunanpa. Sayno rurasergan tucaptin campanapa watun rachicamur Juan Osuta nitiypa wanusinanpa. Say 6raga runacuna ciira ydsishganndéla jatun-cag campanata warcurcuptinshi yapay Juan Osoga aywargan campana tucag. Tucaycaptinshi watun rachicaptin jatun-cag campa- naga jananman jegamorgan. Sayno jegamuptinshi “jO. caraju!” nir campanataga margarcur juclaman churargan. Nircurnashi aywargan yapay warcunanpa lasu ashimog. Lasuta apaycamurnashi campanataga yapay warcurcur chachac watargan. Nircurnashi padrinun-cagman ayway- cur nergan: —Wilapashayqui padrinu, ima pasamashgan- tapis. Tucaycaptémi jatun-cag campanaga janaman jega- mushga. Saytami cananga mana jegananpa lasuwan chachac warcaycamushca. Sayno wilapaptinshi cliraga shongulancho yarpa- chacur mansacash ricapargan. Saypitanashi Juan Osoga cAllicunapa puriptin algucu- na caniptinpis wanog-wanog jaytargareg. Chacracunaman aywaycurpis runapa sogluncunatashi segaypa ushag. 12 Sayndlashi runacunapa cuchintapis uyshantapis wanog- wanog sagtargareg. Sayno captinshi say marcacho runa- cunaga ajayashpan clrata fesman quejacuyargan. 6 Sayshi ciraga lapanpita pagapacur ima ruraytapis camapacorgansu. Sayshi ciraga Juan Osuta nergan iglesya rurinman yaycuycur say junag goyatila resacu- nanpa. Sayno nirshi clraga Juan Osuta iglesya rurinman wichgaycorgan. Saycho wichgararshi Juan Osoga santu- cunata pampaman jorguycur puclacorgan. Puclaycashgan- chéshi birjin Mariapa umanta paquiriycorgan. Nircurnashi altarman wisarcur ashipacuycashgancho ciirapa sotanan- tapis tariycur puclacur jaticorgan. Nircorga misata rurar clira upucunan binutapis lapanta upucurcur shincash altarcho jitaraycargan. Saypitanashi clraga aywargan Juan Osu resacush- ganta o mana resacushgantapis ricananpa. Sayshi yaycurinanpaga santucuna pichuypa-pichush pampacho jitaraycagta ricargan. Shumag tantyaycunanpaga birjin Mariapis uman paquishgashi jitaraycana. Sayshi mansa- cash ricachacushganchéga Juan Osutapis sotanan jatish altar chaquincho jitaraycagta ricargan. Sayshi aywar cuyurcasinanpaga pasaypa shincash jitaraycana. Sayshi cuyusir riccharcasiptenga Juan Osoga nergan: —Padrinu, cimanirta cayjinanpa pasa jiruruycan? 13 Sayno niptinshi cliraga nergan: —¢lmatata rurash- canqui? ¢Maychi misa ruracuna bind imata upucurcush- canqui? Sayno niptinshi Juan Osoga nergan: —-Gampis misata rurar upogta ricarcha nogapis ichiclata yawar- corga. Yawarcupté mishquiptincha upucurcorga, padrinu. Sayno niptinshi ciraga ima ruraytapis mana cama- pacur Juan Osu Jatiraycashgan sotdnatapis logtiparir wagtapa garguriycorgan. 7 Saypita warayninnashi ciraga Juan Osuta nergan: —Mulacunawan yuncapa ayway yantacamunayquipa, papa. Clraga yachaylapa sayno nergan asca liyuncuna y tigricuna Juan Osuta saycho micucurcuyananpa cashgan- ta yarparshi. Sayno yarparshi auquis mana baleg mula- cunata camaripargan Juan Osu yantacog aywananpa. Sayndlashi mircapanpa watyatapis rurapargan yantacog aywar micunanpa. Say auquis mulancunata carunacurcur ishcay junag aywayta Juan Osoga yantacog aywargan. Yuncaman chaycurshi mulancunapa carunancunata pascarir guewa- ta micunapa gaycorgan. Nircurshi say junag goyatila yantata segtaycar Juan Osoga goyargan. Yantata ayparcasirna waraynin junag mulancuna shuntamog 14 aywarshi mulancunataga tarergan liyuncuna y tigricuna micuycagta. Sayshi Juan Osoga “jMulacunatacu micushcanqui, caraju! jCananga quiquiquitami yantata cargashayquil” nir jayta-jaytarcur liyuntapis tigritapis wascacunawan sarergan yantata cargananpa. Wascawan sariptinshi liyunpis tigripis quiquinta ticrapayta munayargan. Jina- tashi Juan Osoga lagya-lagyarcur yantata cargargan Yantata cargacurcurshi padrinun-cagman gatergan Yantan cargash liyuncunapis tigricunapis marcaman yaycuycagta ricarshi mansacashpan runacunaga 15 wacpa-caypa gueshpir aywacuyargan. Iglesya patyunman yaycuycagta ricarshi ciirapis pasaypa mansacushpan gueshpir aywacorgan. Sayshi Juan Osoga pitapis mana ricar quiquilan cargancunata pascapacurir liyuncunatapis tigricunatapis cuticunapa jaytaraycar garguriycorgan. Gargushganpita cutiycunanpashi tayta clrapis iglesya- chona almatacash puriycargan. Sayshi Juan Osu padrinun-cagman witiycur nergan: —Padrinu, wilapashayqui ima pasamashgantapis. Apash- ga mulacunatami liyuncuna tigricuna yantacuyashgayag lapanta micucurcushga. Saymi quiquincunata jayta-jaytar- cur yantata cargamushca. Manami gustulanwanga cachaycushcasu 8 Sayno wilapaptinshi padrinonga ima ruraytapis cama- pacorgansu. Sayshi laquish yarpachacuycashgancho yarparcorgan cacharishga jacog asyenda wayicunacho condenadu tashganta. Pi-maypis say wayiman yaycog- cagtaga say condenadu wanusegshi. Sayshi Juan Osu- tapis say condenadu wanusinanta munar ciiraga Juan Osuta nergan: —Ay iju, gamga ali jeniyuyogmi canqui. Say jacog asyenda wayicunachémi pi-may yaycog-cag- taga say condenadu wanusin. Say condendduta quiquinta ayway wanuycasimuy, papa. 16 Sayno niptinshi Juan Osoga mana mansacuypa: —Aywa ari, padrinu. jCananmi pi cashgatapis musya- manga! —nergan. Sayno niptinshi clraga regatonta camaripargan condendduwan pelyananpa. Sayno camariparcushi cliraga nergan: —Binsishgayquita musyanapa waray saca-sacala imaycatapis rupasimunqui goshtamunanpa. Sayno yasishganndlashi Juan Osoga tardina say jacog wayiman aywargan condendduta wanusinanpa. Sayshi say wayiman chaycur “jDegorasyas!” nergan. Sayno niptinshi condenadoga altuspita “Pasacalamuy, taytay” nergan. Sayshi juc cuartuman yaycurinanpaga cuyaylapa bancucuna caycayana. Pisupis cuyaylapashi caycana. Sayshi altuspita condenadoga nimorgan: —Pasa sacash- ganyag saycho caycag awardyentita upucogno say banculacho jamapaycay, taytay. Sayno niptinshi Juan Osoga upyacogno pasa sacash- ganyag shuyarargan. Pasa sacarcuptinnashi cuchucho caycag mechéruman Juan Osoga acsita sarisergan. Acsita sarircasiptinnashi altuscho jagraraypa-jagrarar purir galaycorgan condenadoga. Saypitanashi altuspita juc chancan shicwamorgan pampaman. Sayshi Juan Osoga “jlmata cayga, caraju!” nergan. Sayno ricaraycaptinshi jucag chancanna “jjag- tag!” nir shicwamorgan. Sayno shicwamuptinpis mana 17 mansacuypashi ricaraycargan Juan Osoga. Saypitanashi chancaynag ricraynag umaynag cuerpulan shicwamor- gan. Sayta ricaycurshi “jMansacuna imatacher yarpan caraju!” nir awardyentita mas gorcorgan. Sayno ricaray- captinshi chancancunaga say cuerpuman lagacayargan. Saypitanashi juc ricran shicwamorgan. Saypis juclashi say jitaraycag cuerpuman lagacargan. Maylantanashi jucag ricranpis shicwamur jucla say jitaraycag cuerpu- man lagacargan. Ultimutanashi umanga togu nawi shic- warpamur jucla say jitaraycag cuerpuman lagacarcuptin Cawaycag runanéna condenadoga ichircorgan. Sayshi condenddoga jucla Juan Osuwan pelyar galay- corgan. Sayshi Juan Osoga mana uticaypa mana mansa- cuypa isog maquinwan wirorgan. Condenaduwan waratila pelyaycayaptinshi cacash cantarcamorgan. Sayshi conde- nadoga: —Binsiycamanqui imachi —nergan. Sayno niptinshi Juan Osoga: —Nogataga ni liyunpis ni tigripis manami binsimashgasu. j|Saysura gam binsiyca- manquiman, caraju! —nergan. Sayno nir pelyaycaptilannashi cacash gatinacuypana cantayta galaycorgan. Sayshi condendadoga segaypa uticash carna Juan Osuta ruwacorgan cachaycunanp4na. Sayshi Juan Osoga nergan: —-Cacharinapa lapan riqué- sayquitara entregamay. Sayno niptinshi condendadoga say asyendayog Ppampacushganta goritapis guellaytapis pirulninpa 18 jorgapamorgan. Sayno jorgaparamurshi pasa wardnanpa- na caycaptin condenaddoga “jAywalal” nir elagacacorgan. Saynashi Juan Osoga ciira nishgannéla pasa waray- captinna say wayicho tarishgan macwa médanacunata y limucunata shuntaycur ninawan rupasergan goshtananpa. Curanashi Juan Osu wanucushganta yarpar saca- sacala ricchacorgan asyenda wayi-cagpa. Sayshi ricarinanpaga pucutaynéra goshtay sharcuycana. Sayta ricaycurshi cliraga mansacash wayinpa cuticorgan Juan Osuta imanépapis wanusiyta mana camdpacushpan. Saypita maylantanashi Juan Osoga fiyupa uticash clira-cagman chaycur nergan: —Padrinu, cayra condena- duwan waratila pelyar punuytapis tariycushcdsu. Jinatami ichipaycamagta condenddutaga binsishca. Binsipténami pirulcunawan pamparaycagta jorgaparcamar aywacushga jAcu masqui ricanayquipa, padrinu! Sayshi ima cashgantapis musyananpa jucla Juan Osuwan ciiraga aywargan, Chaycur ricananpaga segaypa chipipirshi pirulcuna junta guellaypis goripis caycargan. Sayta ricaycurshi ciraga sellama cushicorgan. Nircurnashi puédishganta apacurcur wayin- pa cutergan mulanta apananpa. Say mulawanshi goyarcorgan gorita y guellayta ashtaycar. Say guellayta y gorita Juan Osu condenadupita chas- quishganta mana reclamananpashi cliraga Juan Osupa mamantana say unay asyendata goycorgan. Saynépashi Juan Osupa mamanga asyendayogna ricacorgan. 9 Saypitanashi Juan Osoga campanata imay drapis tucag yapay churacargan. Sayta michaptenga quiquin curatanashi “|Michamanayquipaga pita gam canquil” nir asul-asulta ricachacogpa lagyargan. 20 Saynashi cliraga ima ruraytapis mana camapacush- pan yarpachacuycashgancho yarparcorgan yacucho shengaypa wanusinanpa. Sayshi Juan Osuta nergan: —Wac simpaman jatun barrétata pasasiy, jiju. Sayno niptinshi Juan Osoga nergan: —Saytaga pasa- rasisha ari, padrinu. Sayno nirshi barrétata umrucurcur pUsaypa-pusar aywaycag mayuman yaycorgan simpananpa. Sayshi chaupiman yaycuylanta segaypa mirashga mayu captin barrétan umrush undicdcorgan. Saychéshi Juan Osoga shengaypa wanorgan. Sayndépashi imaycatapis rurarcur Juan Osoga ushacacorgan. 21 Achcaypa wilapan Unayshi cargan segaypa muchuy. Runacuna micuya- nanpa imapis mana captinshi habuspa rapralantana micu- yargan. Sayshi juc wayicho pulan pagas 6ra warminta runa es yachaylapa taporgan: ay ~—éMaychota canala caycan taricamushga jarata ancarcu- nansipa? Sayno nishganta wiyar ishcay wamracunaga punuy- cayashganpita nergan: —jNoga ricaycami canalata, papa! Sayno nishgan- pitashi waraynin tutaga warmi olgu wamrancunata shicra- man winarcur gaga- man warcuycamorgan: —~Gamcunaga imatapis ricaycayanquicher ,au? —nishpan. 22 Saypitanashi gagacho wagar warcaraycaptin quillic- sha pasaycana. Sayshi wamracuna gayacuyargan: —jTayta quillicsha, jorgaycalamay! —nir. Nir gayacuptinshi: —jApurami aywacuyca! jGuepata, shamuycag algayta ruwacuyay! —nishpan pasacorgan. Maylantanashi pasaycana ishcay algaycuna. Sayta ricaycurshi gayacuyargan: —jTayta algay, jorgaycaya- lamay! —niyashpan. 23 Saymi algayga nergan: —jApurami aywacuyca! jGue- pata shamuycag ancata ruwacuyay jorguyashunayquipa! —nir pasacuyargan. Saypita maylantanashi ancaga saypa pasaycargan Paytanashi wamracuna gayacuyargan: —jTayta anca, jorgaycayalamay! —nir. Niyaptinshi ancaga nergan: —Micuyné ashegmi apura aywayca. Guepatami wiscur shamuycan. jPaytana ruwa- cuyay jorguyashunayquipa! Saypita maylantaga rasunpaypashi wiscorga tuma- ramorgan. Sayshi wamracuna gayacuyargan: —jTayta wiscur, caypita jorgaycayalamay! —nir. Sayno gayacuptinshi wiscorga nergan: —Gamcunata jorgunaparashi tyempépis canga. Quiquépis apurami aywayca —nishpan pasacorgan. Saypita yanucuy intinashi condur tumaramorgan. Pay- tanashi gayacuyargan: —jTayta condur, jorgaycayalamay! —nir. Sayno gayacuyaptinshi condorga: —jRatula cutira- musha! —nishpan pasacorgan. Saypitaga rasunpaypashi yapay tumaramorgan Nircorga yaparir-yaparir tumaparcurnashi warmi-cagta puntata jorgorgan juc patacman. Nircurnashi cutergan olgu-cagta jorgunanpa. Paytapis yaparir-yaparir tumapar- cushpanshi jorgorgan panin cashgan-cag patacman. 24 Nircurshi ricasergan juc machayta: —Tagay machay- laman aywacuyay saycho tacuydnayquipa. Saychémi caycan mancapis, papapis, fusburuspis yanucuydnay- quipa —nishpan. Say machaycho taycayaptinshi juc tuta fusburusnen- ga ushacdcorgan. Sayshi: —-Cananga gima ninawanra yanucushun? —nir ricachacuycdyashganchéshi ricasqui- yargan caru machaychéga yangala goshtaycamogta. Saynashi warmi-caga turi-malwanta nergan: —Tagay machaychdga pilapis tangami. Maypapis mana ayway- lapa caylacho caycanqui. Noga aywa ratula ninata ruwacaramusha yanucunansipa. 25 Sayman chananpaga juc chacwanshi yanucuycana. Say chacwanga cargan achcayshi. Chaycurshi say warmi wamraga ruwacorgan: —jNinalayqui, awila! —nishpan. Sayno niptinshi achcayga nergan: —jWilcalau, wilca! éMaychéta cargayqui? Nishpanshi wamrata macalacurcur carancho musar- gan. Nircurnashi taporgan: —¢ Quiquilayquicu shamush- canqui, ija? Sayno niptinshi wamra nergan: —-Manami quiquilasu cayca, awila. Turi malwawanmi cayca. Payga quédamush waaasha machaylachémi. Nogalami shamushca nina manacog, fusburusné ushacaptin. 26 Sayshi achcayga nergan: —Numpacu carumanga ninata chasinqui, ija. Apaycalaptiquicher upipashunqui. Caylacho tacunansipa ayway turiquita pushamundqui. Nogapis quiquilami caycho tacé. Sayno niptinnashi wamraga aywargan turinta pusha- munanpa. Turin-cagman cutiycurnashi nergan: —jAwilan- sitami tarishca! Pay-caglamanshi aywacushun saycho tacunansipa. Nircurnashi turinta pushacurcur aywargan achcay- cagman. Turi-malwanta chaycasiptin achcayga masrdashi cuyargan: —jWilcalau, wilca! ~Maychéta cargayqui? —nishpan. 27 Nircurnashi achcayga ishcan wamracunata garapa- corgan. Garapacuptinshi wamracunaga papata jiprayta puédiyargansu. Sayshi chacwantaga niyargan: —jAwila, manacha papaga chashgasu! Sayno niptinshi achcayga: —Papaga chashganacha, ija —nergan. 28 Nishpanshi lapergarergan wamracuna micuyananpa. Say papacunaga cargan ulushcunashi. Y quiquin achcayga lapirir-lapirirshi micorgan. Say junaga quimsanshi cushish goyarcuyargan. Achcayga masshi cuyargan olgu-cag wamrata. “jWilca- lau, wilcaj” nishpan ulushtapis lapipargan micunanpa. Saypita merendata ushasquirnashi achcayga warmi wamra-cagta nergan: —Gamga pununqui altuschémi Nogami punusha pampacho olgu-cag wilcdwan gofidsimananpa. Pasa sacaptinnashi punogna yaycuyargan. Warmi wamra-caga maya-mayalashi punuycargan. Say draga pulan pagaschénaga turi-malwanga gapachacamorgan: ~—~jAcachalau, awila! —nishpan. jAcachalau, awila! Saynashi panenga altuspita nimorgan: —{lmanaycu- lanquita turilata, awila? Sayshi achcay nergan: —Isquinta sutapaptémi ‘;Acachau, acachau!’ nican Altusman wisdnan escalérataga achcayga jorguriycor- ganshi panin mana uramunanpa. Saypitaga yapayshi “Acachalau” nir masra turenga gapachacamorgan. Sayno yapay gapachacamuptinnashi warmi-caga: —élmanayculanquita turilata, awila? —nimorgan. 29 Saynashi achcayga nergan: —Punucdnanpa umanta aspipaycashgachémi guerinta aspiriycushca. Saymi gapachacushga. Saypitaga mana wiyacaptinnashi “Punucdcushganami canga” nishpan paninpis punucorganna. Say 6raga saca-sacala sharcurirnashi achcayga yanu- cur galaycorgan. Yanucuycaptinnashi altuspita warmi wamraga gayacamorgan: —jAwila, escalérata churapa- may uramunapal! Sayno niptinshi achcayga nergan: —Punucuycayra, ija. Tutala sharcuptiquega alashunquipami. 30 Saypita wamra yaparir-yaparir gayacamuptinnashi escalérata churapargan uramunanpa. Urarcamurnashi achcayta taporgan turinpa: —,Mayta turilaga, awila? —nishpan Sayshi achcayga nergan: —Camachémi pituraycan. Amara sharcasiysu. Alasicongapami. Sayno nishpanshi wamrata tulpaman witipanantapis munargansu. 31 Saypitaga canastata y shicrata aptaparcurshi cachar- gan wamrata yacucog. Aywashganpitaga ratulatashi wamraga cutiramorgan: —jCanastacho y shicracho manami yacu paransu, awila! —nishpan. Sayno niptinpis wamrataga yapay cutisergan: ~—jJachawanpis mituwanpis canastata lutaycur apa- munqui, ari! —nishpan Saypita yacu mana paraptinshi yapay cutimurna wamra nergan: —jNimashgayquino lutaptépis paransu, awila! 32 Saypitaga yacun ushacasquiptinnashi quiquin ach- cayna aywargan cayno incargacuycur: —jYuquish, pipis mancata quichaptenga ‘yoc, yoc’ nimunqui! jSapu, pipis mancata quichaptenga ‘tog, tog’ nimunqui! j|Waychau, pipis mancata quichaptenga ‘waychau’ nimunqui! Achcay yacu apamog aywasquiptinnashi yuquishpis, waychaupis, sapupis wamrata wilaycuyargan: —Turi- malwayquipa tuluncunaga mancachémi timpuycan. Canan- ga mancapita jorguriycushpayqui aparicurcur aywacuy. Juc léwatano aywaycaptiquirami gayacuyashapa. Sayno wilaycuyaptinshi wamraga turinpa laquicur wagashpan mancata ticwariycorgan. Nircurshi mancacho timpuycag turinpa tuluncunata aparicurcur aywacorgan. Sayta rurashganyaga gongacuycurshi achcayga armacur tacuna. Say 6raga say wamra aparicurcur aywacushganpitanashi “Léwachénami canga” nishpan say incargashgancunaga achcayta gayacorgan: —jYoe, yoc! jTog, tog! jWaychau, waychau! —nir. Yuquishpis, waychaupis, sapupis gayacushganta wiyarrashi achcayga tapra-tapra cérrila aywargan. Cha- nanpaga mancalanashi alashgana jitaraycargan. Sayshi incargacushgancunata gayapar nergan: —Aguish pacha yuquish, pachasapa spu, ranya waychau, mancata wamra quichaycalaptin gimanirtaé gayacamargayquisu? 34 Niptinnashi paycunaga niyargan: —Zlmatataé mas munanqui? ~Gayacayamushcacher 0 manacu? Niyaptinnashi achcayga wamrapa guepanpa aywar- gan tapucuraycar. Sayno aywaycaptinshi juc algay uwa- cur jamaraycargan. Paytashi tapucorgan: —jTayta algay, tapucushayqui! ~Manacu ricaculashcanqui yurag jacun aparish warmi wamra pasagta? Sayshi algay nergan: —;Manami, manami ricashcasu! 35 Sayno niptinshi achcay nergan: —jNumpacu gam imatapis ricanquiman uwacur uysuracushpayquega! Sayno niptinshi algayga lagyar ushaycorgan achcay- taga. Saypita aywaycashganchéshi tincush juc afiaswan Paytapis cayno nirshi tapucorgan: —jMama afiaca, tapu- culashayqui! gManacu ricalargayqui yurag jacun aparish warmi wamra pasagta? --jManami, manami ricargasu! —nerganshi afiaspis. Niptinnashi achcayga nergan: —jNumpacu gamga imatapis ricanguiman, ragau pacha afas! Sayno niptinshi afiasga nawincho ishpapaycorgan. 36 Nawinta cuparaycar aywaycaptinshi juc wiscurna jamaraycargan. Paytapis sayndlashi tapucorgan: —jTayta wiscur, tapuculashayqui! Niptinshi wiscorga: —jMa tapucamay! —nergan. Sayno niptinshi achcayga tapucorgan: —;,Manacu ricalargayqui caypa warmi wamra yurag jacun aparish pasagta? Sayshi wiscurpis: —jManami, manami ricargasu! —nerganshi Niptinshi achcayga nergan: —jlmata ricalarta purin- qui, bida pacha gara putu wiscur! 37 Niptinnashi wiscorga jaytar taushir ushaycorgan Say uywacunatashi wamra ruwacorgan: “Pipis tapucushuptiquega ama wilayculanquisu. Turi-malwapa tulucunatami gueshpiycdsé” nishpan. Sayno ruwacup- tinshi achcaytaga mana pipis wilargansu Saypita pasar achcay aywaycaptinshi juc anca jama- raycargan. Paytapis tapucorgan: —jTayta anca, tapucula- shayqui! ¢Manacu ricalargayqui yurag jacun aparish warmi wamra pasagta? Niptinshi ancapis: —jManami, manami ricashcasu! —nergan Sayno niptinshi achcayga ashlir nergan: —jRunacuna- pa chipshanta ricachacuylawan gamga numpacu imatapis ricanquiman! Sayno niptinshi ancaga yawar-yawar taushir ushay- corgan. Saypita pasar aywaycaptinnashi juc luychu taclanwan sacmaycargan. Paytapis caynéshi tapucorgan: —jTayta luychu, tapuculashayqui! ~Manacu ricalargayqui yurag jacun aparish warmi wamra caypa pasagta? Niptinshi payga nergan: —-j|Manami, manami pi pasag- tapis ricashgasu! Sayno niptinshi achcayga ashlirshi nergan: —jRuna- pa ogan ushaylawan gamga numpacu ricanquiman cargan! 38 Sayno ashliptinshi luychoga taclanwan seglan mutu- cagpa tacaycorgan. Sayshi achcay: “jTinquicay segla! iTinquicay segla!” nicalaptinshi seglanga tinquicargan. Saypita caruta aywaycashganchénashi juc condurwan tincorgan. Paytapis tapucorgan: —jTayta condur, tapucula- shayqui! ~Manacu ricalargayqui yurag jacun aparish warmi wamra caypa pasagta? Niptinnashi condorga nergan: —-Naganami tagay punta crus-cagcho gongurparaycargan. 39 Sayno wilaptinshi achcayga nergan condurta: —jGam- mi isanga ali runa canqui, taytay condur! jSayjinami tapucushca! Manami pipis ‘ricami’ nimashgasu. Sayyaga tayta Diosninsitashi wamraga ruwacuy- cargan’ —j|Tayta! jGori cadinalayquita cacharpalamuy! —nir. 40 Sayno yaparir-yaparir gayacuptinshi syélupita tayta Diosninsega cacharpamorgan gori cadinanta. Say cadinapa altuta wamra wisaycaptinnashi achcay- pis say crus-cagman chargan. Sayman chaycurnashi paypis tayta Diosta ruwacorgan: —jTayta! jGori cadina- layquita cacharpalamuy! —nishpan 4 Sayshi tayta Diosninsega sogu wascalata cacharpa- morgan. Saywan achcay wisananpa caycaptinnashi tayta Diosninsega say sogu wascataga cutisicurcorgan. Say 6raga yapayshi achcayga ruwacorgan: —jTayta! iGori cadinalayquita cacharpalamuy! —nishpan Sayno ruwacuptinshi laya wascata juc ucushninta- wanshi cacharpamorgan. Nircurshi achcaypis say laya wascapa wisar galaycorgan. Syélu pulanman yaycuy- captinnashi ucushga “cuch-cuch, cuch-cuch” nir laya wascata cupchur galaycorgan. Saynashi achcayga olgu- tupargan: —jUcush! jTayta Diosninsipa gori wascanta cupchuycanqui imanquiman.! Sayno niptinshi ucushga nergan: —j|Manami, manami! jUnay awild rupa tantan goycamashgantami cupchucé! Sayno nishpan yaparir-yaparirshi ucushga cupchuy- cargan. Sayshi achcayga yapay ucushta olgutupargan: —jUcush! jTayta Diosninsipa gori wascanta cuyda cupchur! Niptinshi ucushpis yapay nergan: —jUnay awila rupa tantan goycamashgantamar cupchucé! Sayno cupchuycashganchéshi ucushga elagpita laya wascataga cupturiycamuna. Sayshi achcayga laya wascan aptash altupita shicwamur nergan: —jCulchunta mashtay, wilca! jCulchunta mashtay, wilca, culchun janalanman jegamunapa! 42 ikke \ Sos SA) wo Sayno nishpanshi: —jUluymalapis, wallancalapis, shiracalapis cashacher! —nerga jatuncaray galanman chirapa-chirapa ushacagpa shicwamorgan. Saypita- pasashi cananyagpis runacuna shiracataga “achcay” niyan. 43 Warmi wamranashi isanga chargan tayta Diosninsi- cagman. Saycho turi-malwan imanépa wanushgantapis wilapaycuptinshi tayta Diosninsega nergan: —Jatun iglesyacho caycag cajun rurilanman wichgaycushun saycho cawaricamunanpa. Isanga ama watgapanquisu Watgapaptiquega manami cawarimongasu. Sayno nishpanshi Diosninsega aywacorgan say wamrapita. Say junag tardina captin say warmi wamraga Diosninsi nishganta mana casucur cajun uchculanpa turinta watgaycorgan. Sayno watgaycunanpashi turi-malwanga sharcuyca- nana. Sayno watgaycushganpitashi ishcay pichi alguman ticracacorgan Saypita-pasashi cananyagpis pichi = _algucunaga runa- ‘népis yarpayyog. — Tayta Diosninsi cutiycur ricaycunan- paga ishcay pichi algu- cunalanashi caycayana. Sayshi wamrataga nergan: —‘Ama watgan- quisu’ nicaptéga ¢imapata watgapargayqui? Cananga cay pichicunalami walquiyashunquipa. Sayno nishganpitashi runacunaga cananyagpis cuyan pichi algutaga. Say warmi wamranashi quilaman ticrargan. Sayshi cananyagpis runacuna quilataga “mama quila” niyan. EL ALFABETO QUECHUA La mayoria de las letras usadas en el alfabeto quechua son identicas a las usadas en el alfabeto castellano. Letras que representan sonidos que no existen en el castellano son: a shoe shuntu En vez de hu se usa solamente w: En quechua hay vocales alargadas que se representan con dos puntos sobre la vocal. Las vocales que llevan dos puntos se leen con mas duracién: | cuyaman “él me ama” | cuyaman “debo amarle” | jacun “su manta” jacun “esta vacio” Este libro utiliza el alfabeto y la ortografia quechua aprobados por RDR-00083-94-ED. Se terminé de imprimir en setiembre de 1997 en ia traamionto dz. 18 loted Matazane Camacho = La Molina Lima — Peri

También podría gustarte