KEPA JUNKERA & SORGINAK

UNHA PEQUENA HISTORIA DA TRIKITIXA

DEVILS MUSIC
O blues orixinario tocbase nos anos trinta nas beiras do Mississippi nuns lugares
inmundos nos que se beba un alcohol de nfima calidade. Estes sitios, os juke joints,
eran denostados e atacados pola comunidade negra crente que acuou a denominacin
de Msica do Diao Devils Music-, en contraposicin ao Gospel Msica de Deus-,
que se cantaba nas igrexas.
Tamn a trikitixa nace entre ns baixo a sospeita de inducir xente, sobre todo aos
mozos, a comportamentos pouco decorosos.
As teoras sobre a entrada do instrumento no pas basculan entre os que defenden que
foi introducido polos traballadores piamonteses que entre 1850 e 1860 aportaron a sa
experiencia, adquirida na construcin de tneles nos Alpes, ao tramo do ferrocarril
Beasain- Altsasua, e os que creen que se expande a partir de Bilbao. A primeira das
teses, avanzada por Aguirre Franco no seu libro Trikitixa, argumentaba que
difcilmente poda entrar polo porto de Bilbao, posto que a trikitixa apenas bota races
na costa e menos nos portos, e si no interior. Engade que a soinu txikia procede
ademais da Europa central (sur de Alemania, Austria e en xeral da rexins alpinas),
zonas afastadas do mar, polo que se fai difcil entender que a sa extensin realizsese
pola costa.
A primeira referencia grfica que se ten da trikitixa unha fotografa de 1890, tomada
en Altsasu.
Para os estudiosos da msica popular en Biscaia, como Aingeru Berguices, pola contra,
os trikitilaris mis antigos dos que se ten noticia son vizcanos e a primeira tenda de
trikitixas, Zengotita, era de Bilbao. Esta pequena polmica vn avivar a secular
rivalidad entre ambos territorios.
A tenor dos datos que se teen poderase resumir a historia da trikitixa afirmando que
hai un florecimiento cedo en Biscaia, que a Guerra do 36 arrasa case de raz, e que en
Guipscoa onde unha vez finalizada a contenda inciase a sa recuperacin definitiva en
torno figura de Elgeta, de cuxo maxisterio beberon as grandes figuras do xnero.
En Biscaia houbo que esperar ao resurdimento cultural que se deu trala morte de Franco
para que regresasen a escena trikitilaris como Rufino Arrola, Fasio Arandia ou a propia
pandeiro-jotzaile Maurizia Aldeiturriaga. Rufino Arrola tia 58 anos cando retomou o
soinu txikia e Fasio 62, pese ao que despregaron unha actividade inusitada.
Cando Kepa Junkera estrase coa trikitixa (no 80 tia 15 anos) atpase con dous
referentes: un centrado en Iurreta (que era o punto de encontro de diferentes trikitilaris
de Biscaia. A coeceu a Fasio, a Maurizia e ao albokari Leon, pero tamn a Rufino
Arrola), pouco desenvolvido pero dunha gran personalidade e o polo dos clsicos de
Guipscoa que lograran un maior desenvolvemento tcnico. Os trikitilaris de Guipscoa
contaban xa con gravacins e isto supuxo unha vantaxe para o mozo trikitilari de
Errekalde.

Kepa Junkera recorda que aos 15 anos descubriu un mundo novo e que se viu atrapado
por estes dous polos. Deime conta de que aqu a trikitixa era mis persoal, estaba
condicionada pola forma de ser de cada cal, e que en Guipscoa tian mis tcnica e
que coecan mellor o instrumento. Dos trikitilaris de Biscaia, Fasio foi quizais o que
mis me atrapou. Era mis meldico. Rufino destacaba pola sa forza e o seu ritmo.
Creo que ese contraste entre ambas referencias que cito, a de Iurreta e a de Guipscoa,
foi clave para que eu intentase atopar unha nova entidade, confesa o trikitilari.
Comeza a perfilar o seu estilo a partir do concurso do 86. Foi o nico representante
vizcano. Presentouse con varios temas propios. Levaba varios anos compondoos.
Para entn Kepa Junkera, Zabaleta e Motriku eran moi coecidos en Biscaia e tian os
seus fans. Creo que na txapelketa do 86 apareceu xa un pblico novo e iso permita
pensar en camios tamn novos. E tireime cara a adiante, sabendo que tia moito que
aprender. A min esa txapelketa serviume para dar a coecer o que estaba facendo. Non
pretenda competir cos meus dolos. O feito de que Junkera e Motriku fsemos de
Bilbao, que non fsemos euskaldun zaharras e que levsemos o pelo longo lles
descoloc un pouco. A txapelketa abriume as portas da gran escola, a escola
guipuzcoana.

SOTANAS E TRICORNIOS
A expansin fulminante que coece a trikitixa durante a primeira dcada do sculo XX
(ata antes, segundo investigacins en curso en Biscaia) contrasta coa cruzada que
promueven os curas dos plpitos contra a mesma.
Kirikio, escritor e cronista en uscaro, deixou un testemuo escrito de 1914 no que
describe a romara que se celebra no alto de Urkiola o segundo domingo de outubro e
sinala que gazte aldra asko joan ohi dira bidean soinu joten, dultzaina, pandeiro, atabal,
auspo soinu eta honelakoekaz, ikotika eta ujuka, zoro-zororik.
Tamn Azkue, que era sacerdote, e ata o socialista eibarrs Toribio Etxebarria,
quixanse da procacidad das coplas que se cantan nas romaras. Coa bebida e o baile os
mozos libranse dos prejuicios e, segundo repetan os curas nos sermones, as mulleres
botbanse en brazos dos homes. De a as denominaciones peyorativas que o acorden
diatnico foi acumulando na poca: Infernuko Hauspoa, Txerren Hauspoa e outras.
Os curas coecan pola confesin os riscos que entraaba o baile nas romaras e
mantiveron unha posicin belixerante contra a trikitixa en xeral e o baile agarrado en
particular ata os anos 60. Maurizia Aldeiturriaga adoitaba contar que cada vez que o
seu marido, o trikitilari Benantzio Bernaola Karakol, confesaba ao cura tocar algn
pasadoble, este ameazballe con negarlle a absolucin. A nai do trikitilari Auntxa
recibiu varias cartas annimas que lle recordaban que primeiro se perdera a alma do seu
fillo e logo a sa. Sempre que volva a casa dunha romara, atopaba sa nai chorando.
Segundo relato de Jose Jabier Abasolo Tilio, promotor das homenaxes aos vellos
trikitilaris de Biscaia a partir do 74, a Garda Civil sumouse tamn represin contra a
trikitixa, anda que por motivos distintos aos da Igrexa, e houbo casos de multas en
Arratia e ata chegaron a romper o fol do instrumento a algn trikitilari. Evidentemente,
as multas implican a existencia de chivatos.
Estas escaramuzas contra o baile do agarrado daban lugar a situacins esperpnticas
como as que se vivan en Madariaga, barrio de Azkoitia que colinda con Elgoibar, no

Alto de Azkarate. Cando chegaba algn aguacil de Azkoitia, onde o baile agarrado
estaba prohibido, as parellas corran entre risos ao trmino de Elgoibar, onde non o
estaba.
No Urola, segundo contan, inventaron o baltseo txikia (valse menor), que consista en
abrazar parella mentres se cantaba a copla da trikitixa. Era unha modalidade que
combinaba o baile do solto co agarrado.
Ao rexeitamento da trikitixa por parte do clero hai que engadir a marxinacin social que
sufriu a mesma por parte das autoridades, que a postergaron das festas e actos oficiais.
O instrumento consentido era o txistu. Nas festas vascas, os txistularis an vestidos con
kaiku e os trikitilaris con blusa, marcando unha diferenza no status de cada cal.
Aingeru Berguices recolleu o programa de festas patronales de Bakio, de 1905, que di:
Ao terminar as regatas () dar comezo a animada romara campestre ().
Prohbense os pianos de manubrio, para que non haxa nastes (nahaste mestura,
barullo).
O estudioso da msica popular Kepa Perez Urraza, de Zeberio, cre que evidentemente a
trikitixa introduciu un elemento liberador na forma de divertirse para os mozos da
poca. Segundo un dicionario de trminos confeccionado pola Asociacion de
Trikitilaris, a sotana incompatible coa trikitixa. houbo curas obreiros, deputados,
parlamentarios, conspiradores ou bertsolaris, pero non se coece a ningn cura
trikitilari.
Tampouco ha ter a trikitixa mellor sorte cos patrocinios celestiales. A comezos dos 70
un grupo de trikitilaris decidiu nomear patroa do gremio Vrxe de Arrate. Deixaron
aos seus ps, como ofrenda, unha trikitixa. Non durou unha semana. Ningun sabe
quen a fixo desaparecer.

CADA VEZ MIS NOMES PROPIOS

A historia da trikitixa, anda que curta, est chea de nome mticos. Os primeiros nomes
propios de Biscaia son, segundo Aingeru Berguices, Juan Bautista Uriagereka (1862) e
Agustin Elortegi (1863), oriundos de Markaida, un barrio de Mungia. Ao parecer,
estudos mis recentes estn sacando luz mis nomes de trikitilaris dacabalo entre os
dous sculos. Na web da Asociacin, figura como o trikitilari coecido mis veterano
Gregorio Abaro, de Bermeo, nacido en 1869.
Para Aguirre Franco, autor dun libro fundamental sobre o tema, as primeiras referencias
escritas de trikitilaris con nome propio en Guipscoa datan de 1900 e son Ormaiztegiko
Itsua, que actuaba en vodas e festexos cando non estaba na estacin pedindo dieiro aos
viaxeiros, e Pedro Urteaga, do casero Alzola, de Zumarraga. Sguenlles Jos Korta
Pastor, Mollo e Martin Aranzeta. Cara a 1918 aparece un dos homes mticos da
historia da trikitxa, Gelatxo, que nese ano forma a Trikitixa de Elgoibar e acompase
de das mulleres pandeiro-jotzailes. Nunha crnica sobre a hoguera de San Juan do 23
de xuo de 1920 en Eliz Kale de Zumarraga, aparece o acordeonista Kanpazar. Jose
Oria e el formaron a primeira trikitxa estable de Euskal Herria. Aparece tamn
Itsasokorta e a partir de 1920 a nmina de trikitilaris con nome propio amplase
considerablemente.
Pero Berguices defende que a trikitixa en Biscaia adintase a estas datas. Proba da
temprana expansin da trikitixa neste territorio sera a existencia da tenda Zengotita, na
ra Tendera de Bilbo, que tamn era taller e chegou a fabricar instrumentos, anda que

en cantidades exiguas. Kepa Junkera ten unha trikitixa fabricada polos Irmns
Rodriguez no taller de Artxanda cara a 1920. Pero xa en datas anteriores o propio
Zengotita venda trikitixas da marca Hohner. As modas de Europa chegaban a Bilbao e
desde aqu se expandan a outros lugares. A romara da Casilla, por exemplo, tia
renombre, refrenos Kepa Perez Urraza, que neste tema e noutros segue a Aingeru
Berguices, con quen realizou traballos de campo. Engade que o dato mis importante
descuberto por el foi a primeira referencia escrita trikitixa. un texto do historiador
Juan Carlos Guerra que falando da romara de Urkiola refrese a un novsimo
acorden. un texto de 1889. curioso que nunha fotografa dese mesmo ano
apareza a trikitixa en Altsasu. E hai un programa de festas de 1905 de Bakio, atopado
por Berguices, que anuncia unha romara con trikitixa. Estes datos demostran que a
trikitixa coece unha expansin moi acelerada, anda que sospeitamos que o foco
principal fose Bilbao. O feito de que contase cunha tenda de venda de instrumentos
proba que nesta contorna haba afeccin. Si Guipscoa houbese ter nesa poca unha
afeccin tan desenvolvida abrisen unha tenda en Donostia. Quizais froito desta inicial
vantaxe vizcana, en Huitzi (Nafarroa), por exemplo, trikitixa chambanlle Bizkaidantza. As o conta polo menos o escritor Orixe.
Para Jose Jabier Abasolo Tilio, impulsor das homenaxes que a partir de 1974 vanse a
celebrar en Iurreta, hai figuras da trikitixa, como Fasio Arandia, Rufino Arrola ou a
propia Maurizia, que volven a escena movidos polo resurgimiento cultural que se d
neses anos.
Cranse as federacins de danza, a Feira de Durango, Ez Dok Amairu e nese
ambiente cando a msica popular (ademis da trikitixa estn a alboka, a dulzaina ou a
txalaparta) toma un novo impulso. Organizamos a primeira homenaxe en torno figura
de Serafin Aranzeta, que era de Oromio, un barrio de Iurreta, de profesin camieiro e
que en 1926 gravara un disco coa Voz do seu Amo en Bilbao. Foi entn cando nos
demos conta de que haba trikitilaris veteranos que vivan nos seus caseros e dos que
non tiamos noticia. Fomos de casero en casero invitando s vellas figuras, di.
Ademais de Tomas Arrizabalaga Sitze, Rufino Arrola, Basilio Txiki (Undagoitia),
Salba Ugarte, Lus Bilbao, Modesto Solozabal, Froitos Aulestialde, Fasio Arandia ou
Maurizia, que naceron nos primeiros anos do sculo, Tilio tivo noticias de trikitilaris
anteriores. Coeceu, por exemplo, s pandereteiras Juanita e Felisa Bermeosolo, de
Natxitua, que na poca das homenaxes tian mis de 90 anos, ou un trikitilari de
Zaratamo, Antn Aguirre, de preto de 100 anos, que morreu cando trataban de contactar
con el. Fixronlle unha homenaxe pstumo. Coeceron tamn a Juan Etxebarri, un
trikitilari que con preto de cen anos segua sando a tocar co grupo de Santa Ageda. A
maiora destes trikitilaris fixeran a guerra na fronte e algn deles acudira ao mesmo coa
trikitixa.
Kepa Junkera estreouse coa trikitixa nunha destas homenaxes que organizaba a
comisin de festas de Iurreta. Fora para tocar a alboka co grupo de bailes Beti Alai,
pero nun entreacto colleu prestada unha trikitixa para tocar unha peza e deixou pampo a
mis dun. Tilio ten unha fotografa do 79 na que aparece xa como trikitilari do grupo
de danzas e loce unha longa melena. Tia tan s 14 anos.
A partir do 88, xa con 24 anos, Kepa Junkera aparece en todas as romaras de Biscaia e
boa parte de Guipscoa. En moi poucos anos se patea toda a xeografa vasca. Nas
prazas tocaba o repertorio clsico, que era amplsimo, di Tilio.
A nmina de mulleres pandereteiras tamn bastante extensa en Biscaia. Ademais das
citadas irms Bermeosolo, estn Romualda Zuloaga (Galdakao), Leoa Ziarreta (1888,
Zeanuri), Felisa Lekue (1878, Dima), Frantziska Larrinaga (1861, Dima), Paula
Elorrieta (1901, Arratia), Kattalin Urigoitia (1860, Elexabeitia), Tomasa Etxebarria

(1889, Zollo) ou Andresa Ibarrondo (1906, Erandio Goikoa) e por suposto, Maurizia
(1904, Zeberio). Cntase que algunhas destas mulleres pandeirojoles debuxaban sobre
o coiro unha silueta dos seus noivos.
Coetnea de Maurizia en Guipscoa foi Primi Erostarbe (1907, Araoz). Manuel Sudupe
Gelatxo Zaharra tocaba coa sa muller Pantxika Zubizarreta. As sas das irms,
Martzelina e Juliana tamn eran pandeiro-jotzailes, o mesmo que Maria Barrena
(Araoz). Mara Larraaga, a irm de Etxesakorta, tamn era panderista. Nesta nmina
de mulleres panderistas merece unha mencin especial Mikaela Zunzunegi, nacida en
1923 en Zumarraga, por acompaar durante anos ao mtico Elgeta e ser a sa prometida,
segundo relata Antxie Mendizabal no seu libro Zumarragako Trikitixa. Digamos de
paso que na familia de Mikaela quen non era panderista era soinu-jotzaile. O seu pai,
Joxe Antonio Zunzunegi, era un trikitilari de certo nivel, posto que adoitaba tocar xunto
a Gelaxo. O seu irmn Juan Mari tamn o era, a sa irm Maritxu tocaba o pandeiro.
Tamn Frantziska Antonia Irizar, nai de Jose Oria, da Trikitixa de Zumarraga, foi
pandeiro-jotzaile.
evidente que o pandeiro anterior trikitixa. acompaara alboka, por exemplo, e
fora protagonista en solitario das romaras, xa que haba mulleres que cun pandeiro e a
sa voz eran capaces de animar unha romara.

O MAPA DO USCARO
Resulta sorprendente que un instrumento forneo se aclimatara con tanta facilidade ao
lugar e que en poucos anos se expandiera a boa parte da xeografa vasca. Si temos en
conta que nas rexins alpinas ocorreu o mesmo fenmeno trinta anos antes e que
desprazara aos instrumentos autctonos, hai que conclur que a soinu txikia tia unhas
virtudes (riqueza de matices e bullicio armnico, en palabras de Aguirre Franco) que
non tian os seus predecesores, a alboka e a dultzaina por exemplo.
Hai un segundo dato anda mis sorprendente: a implantacin da trikitixa coincide a
grandes lias co mapa do uscaro, tanto as que para as xeracins posteriores a soinu
txikia estivo estrechamente ligada a esta lingua. Joxe Mari Iriondo iniciara o programa
Gure erromeriak en 1962, en Loiola Irratia. Herri Irratia de Donostia continuara
Saski-naski a partir de 1964. Esteban Larraaga foi outro dos pioneros que mantivo
Sutondoko erromeriak en Arrate Irratia. Hai quen afirma que esta ltima emisora
emita gravacins de trikitilaris ma, tarde e noite, que as pezas repetanse, pero que os
seus ontes nunca se cansaron de olas. Tanto no programa de Larraaga como nos de
Iriondo gravouse a toda unha xeracin de trikitilaris. Todas estas emisins realizbanse
ntegramente en uscaro. Na dcada dos sesenta, os Land Rover que circulaban polas
estreitas estradas veciais de Guipscoa, Biscaia e da Nafarroa atlntica emitan a todo
volume desde os seus portelos abertos msica de trikitixa. Pero eran tempos difciles.
En 1964 Loiola Irratia estivo pechada por orde gobernamental. Haba franquistas que
daban o aviso Delegacin cando se emitan determinadas pezas.
Maixa Lizarribar en Euskadi Irratia e Jabi Nabarro en Egin Irratia mantiveron senllos
programas a partir de 1996.

AS PRIMEIRAS GRAVACINS
O primeiro disco de trikitixa gravouse en 1924 na casa Columbia de Donostia e os
protagonistas foron o pandeirojole Joxe Oria e Jose Lete Etxesakorta.
Outro dos pioneros en gravar un disco foi Serafin Aranzeta, o caminero de Iurreta. As
circunstancias da gravacin merecen unhas lias. Tal como relataba o propio trikitilari,
foi en 1926 cando estando traballando na cuneta dunha estrada chegou un coche desde
o que lle comunicaron que queran gravar un disco. Non lle deron tempo nin sequera
para asearse e cambiar de roupa. Deixou a carretilla e o azadn na cuneta, chamou
sa irm, para que lle acompaase co pandeiro, entraron ao coche e foron directamente
ao Coliseo Albia, onde nun tempo record gravaron as pezas. A discogrfica era A Voz
do seu Amo.
Jos Oria gravou en Columbia un segundo disco acompaado de Errota, de Legazpia, e
un terceiro, acompaado de Egiguren, pero non se saben as datas. S sabemos que eran
anteriores ao 36.
Antes da guerra tamn Etxesakorta e Manuel Sudupe Gelatxo gravaran discos de
pizarra coa casa Regal. A trikitixa de Zaldibar realizara as mesmo gravacins.
Foi a partir de 1963 cando Loiola Irratia iniciou as gravacins dos trikitilaris de
Guipscoa. Jose Mari Iriondo volvera do servizo militar e iniciaba os seus labores
radiofnicos, cando apareceron Sakabi e Egaazpi preguntando canto custara a
gravacin dunhas pezas. Joxe Mari Iriondo contestoulles que en todo caso era a propia
emisora quen tera que pagarlles. Foi as como comezaron a desfilar trikitilaris como
Maltzeta, Zendoia, Egurrola pai e fillo, Epelde, Arbe, Epelarre, Bitarte ou Zabaleta.
Con anterioridad o jesuita Bergara gravara a Migel Sagastume e a Gillermo Aldalur
Pikua, ambos co acorden, e a Kandido Beristain, co acorden e coa trikitixa.
a partir do 70 cando Edigsa, Herri Gogoa, IZ e outras casas inician a gravacin
normalizada de discos.

ELGETA, TODO UN MITO

Jacinto Rivas Elgeta (1905-1964) sen dbida o trikitilari cuxa biografa mellor
prstase lenda. Naceu en Donostia, foi abandonado na inclusa e levado en adopcin
ao casero Intxuzabal de Bergara, anda que est mis preto de Elgeta, polo que
coecido como Elgeta ou simplemente como Intxuzabal. Foi o mestre de das
xeracins de trikitilaris na posguerra polo menos en Guipscoa. Sakabi comezou a
estudar con el antes da guerra. Tapia, Epelarre, Maltzeta, Auntxa, Arbe, Kataolaza,
Urkiolegi, Zabaleta, Erribera, Zialtzeta, Laja e outros moitos estudaron con el e
recocenlle un papel decisivo na pervivencia do soinu txikia en Guipscoa e no seu
renovacin. Sakabi, por exemplo, afirmaba que si non fose por el, xa non habera
trikitixa. O seu magisterio chegou a Biscaia. Julian Larrinaga, de Munitibar (agora
vive en Gernika), estudou con Elgeta, quen acuda ao seu casero para darlle clases.
Foi, por dicilo dalgn xeito, o primeiro profesional do soinu txikia. Antes da guerra,
traballara como pen en varios talleres de Eibar, pero compaxinaba o traballo coas
actuacins en despedidas e romaras. Cntase que ata foi pianista da casa Petra ou
Petratxarri, unha madame que rexentaba un pequeno bordel na moi republicana e
bastante cosmopolita localidade armeira. O seu repertorio era tan amplo, que ben puido
animar un local desas caractersticas, anda que non co piano, senn coa trikitixa. A

primeira etapa da biografa de Elgeta estivo moi vinculada a esta localidade, onde
aprendera a tocar o instrumento co pai de Miguel Sagastume, o Mago de Urki, un
acordeonista que aos 19 anos foi contratado como profesional da Orquesta Tropicana,
que rexentaba un vasco. Elgeta viviu trala guerra sen domicilio fixo. a de casero en
casero dando clases de trikitixa. O seu contrato inclua, ademais dos cinco duros, a
manutencin e tres puros ao da. Non pisaba a igrexa, era noctmbulo ou insomne
(pasaba longas horas durante a noite xogando solitarios) e levantbase cara ao medioda
(cousa rara nos caseros). Na guerra participou como voluntario nos traballos de
fortificacin de Bilbao, polo que cumpriu condena nos crceres de Santoa e Cdiz,
pero ao parecer non moitos anos, posto que aparece tocando a trikitixa nunha foto de
1942 entre das dos seus alumnos, Auntxa e Sakabi.
Nunca chegou a casarse. Coecuselle unha ltima relacin sentimental cunha moza de
Urretxu que lle acompaaba coa pandeireta. A ruptura con esa muller parece que lle
afectou profundamente. Sakabi ofreceuse para acollerlle na sa casa, pero non quixo.
Abandonou o ambiente da trikitixa, retirouse a Donostia e viviu os seus ltimos anos de
forma errtica. Uns dican que durma nun vello vagn, outros que na Misericordia.
Algns dos seus alumnos vronlle tocando en bares. Pepe Yantzi gravoulle unhas pezas
nesa etapa final da sa vida. Iker Goenaga, un dos seus admiradores da seguinte
xeracin, sinala que nunha das pezas cambia cinco veces de ton e que noutras
improvisa. Ao parecer, Elgeta chegou a engadir das oitavas ao teclado do seu
acorden coa axuda de Martzelino Larrinaga.
Elgeta o prototipo do artista moderno con tintes romnticos que sacrifica a sa vida en
aras arte e viviu sen outro asidero que a sa msica. Pero foi un artista moderno
incrustado no mundo rural e pechado da posguerra, o que acenta anda mis a paradoja.

DOUS CASOS EXTREMOS

A historia da trikitixa est jalonada de casos peculiares. As das figuras que marcan a
historia da trikitixa en Biscaia durante o pasado sculo, naceron o mesmo ano, 1909,
Rufino Arrola no barrio Andrakas de Mungia e Bonifacio Arandia Fasio en Igorre, e
ambos tiveron que abandonar a trikitixa por diferentes motivos durante a mocidade para
retomala a unha idade xa avanzada, Arrola aos 58 anos e Fasio aos 62, despregando
unha actividade inmune ao cansazo durante das dcadas. Rufino Arrola, por exemplo,
chegou a participar nunha veintena de txapelketas (cntase que gaou tres trofeos nunha
mesma xornada) e Fasio formou parte xunto a Len Bilbao e Maurizia, dun mtico tro
que percorreu unha e outra vez a xeografa de Biscaia.
Rufino Arrola aprendeu a tocar a trikitixa de rapaz. Para os 14 anos xa actuara
nalgunhas romaras, pero abandona o instrumento en plena adolescencia, ao parecer por
razns laborais, e non volve tocar a trikitixa ata cumpridos os 58, cando un bo da
decide coller a moto e viaxar a Donostia para facerse cunha Larrinaga-Guerrini. A
vspera estivera enfeitizado mirando ao trikitilari que tocaba nas festas do barrio e ese
son lograra remover algo moi profundo que cra definitivamente durmido no seu
interior. Cambia o yunque do seu ferrera pola trikitixa e desenvolve unha actividade
febril ata 1996.
O caso de Fasio similar. Desde os 13 anos toca nas prazas, pero chega a guerra e
durante a mesma rubanlle as das trikitixas que deixara na casa. E retoma a actividade
cando xa rozaba a idade da xubilacin. Sbese, con todo, que era moi afeccionado ao

ftbol e con anterioridade acompaaba ao equipo de Igorre nos seus desprazamentos e

que moitas veces tocaba a trikitixa no autobs. Para o ano 1968, segundo contan Xabier
Paya e Fredi Paia no seu libro adicado a Maurizia, o tro de Arratia xa animaba os
partidos do Arratie. Tamn colaboraban cos grupos de danzas Dindirri e Andra Mari e
actuaban polo menos unha vez semana no restaurante Mendigoikoa de Atxondo.

MAURIZIA, UNHA VOZ INCONFUNDIBLE

Das numerosas mulleres que ao longo de sculo e medio formaron parellas de trikitixa,
tan s unha vintena pasaron memoria colectiva e a mis destacada Maurizia
Aldeiturriaga, que empezou a cantar e tocar o pandeiro aos 13 anos e que chegou a crear
escola grazas sa personalidade sobre o escenario.
Naceu en Zeberio en 1904 nunha familia de pandeirozales. Tocaban o instrumento o
seu pai, o seu irmn maior e o to Calixto, irmn da nai, de quen recibiu leccins, anda
que a sa aprendizaxe esencial cinguase s tardes de domingo que pasaba ensaiando co
pandeiro na sa casa. Ao parecer, ese modo de aprendizaxe era comn na poca.
Xabier Paya e Fredi Paia, no seu libro Levanta Maurizia!, citan o caso do pandeirojole
Manu Ugarte, de Plentzia, que aprendera a tocar o pandeiro ensaiando co balde, cando
en casa mandbanlle en busca do auga.
Agurtzane Intxaurraga, no nmero de Bidegileak dedicado panderista, relata que aos 9
anos Maurizia sae de casa para traballar de criada, pero ao cabo de tres anos volve a
Zeberio onde empeza a traballar na Fbricas de Hilados e comeza a tocar a pandeireta
aos 13 xunto ao trikitilari Jokin Goiti Joakintxu. Aos 17 anos a coeceu ao trikitilari
Benantzio Bernaola Karakol, con quen empezara a tocar e con quen se casara sete
anos mis tarde.
Karakol era de Artea e comezou a tocar a trikitixa mentres coidaba das cabras. Mis
tarde, traballando xa na Vasconia, trab amizade co trikitilari Pedro Artiano Aldai,
quen encauzara definitivamente a sa vocacin. O seu irmn Juan Juan Lodia tamn
tocaba a trikitixa, anda que na posicin inversa, dicir, tocando os baixos coa dereita e
os meldicos coa esquerda, porque era zurdo. Contan que Benantzio Bernaola
Karakol entrou tocando a trikitixa en Artea cando regresou de cumprir o servizo
militar.
O citado Pedro Artiano Aldai era considerado por algns o mellor trikitilari do seu
tempo en Biscaia. Tocaba na capital, onde os domingos formbanse tres corros na
Casilla: no primeiro bailbanse tangos e chotis, no segundo reunanse as mulleres da
ra San Francisco e adxacentes, e no terceiro un trikitilari tocaba xotas e pasadobres
para as criadas euskaldunes e os mozos dos pobos que acudan capital. Era unha das
prazas de Pedro Artiano.
Pero volvamos a Artea. Nos anos 20 e 30, a romara en Artea comezaba os domingos s
tres da tarde, unha vez que os mozos saan da igrexa tras rezar o rosario. Maurizia
percorra a p o camio de Zeberio a Artea e facao tocando a pandeireta. Via
acompaada dunha moza que tamn a tocaba. Na praza esperballes Pedro Egia
Popon coa trikitixa e este tocaba a primeira peza. En realidade actuaba de telonero,
porque o protagonista da tarde sempre era Karakol e, por suposto, Maurizia. Din os
que coeceron aquelas romaras que Maurizia acompaballe nas xotas, pero non no
resto do repertorio. Nos descansos suba ao estrado Leon Bilbao coa alboka e sempre
formaba parella con Maurizia, posto que a sa forma de cantar adecubase mellor a

devandito instrumento. Pero aos mozos da poca a alboka parecalles un instrumento

desfasado, a trikitixa tia mis potencia, polifona e serva para interpretar os ritmos
que vian da cidade, como os pasadobles.
Fra como fra, na praza de Artea nos anos 20 empezou a fraguarse o tro que anos
mis tarde entrara na historia da msica popular.
Unha vez casados, Maurizia e Karakol continuaron tocando. Era a parella fixa que
cada ano animaba a romara das festas do Carmen en Zornotza, de San Antonio en
Urkiola, San Fausto en Durango ou de San Pedro en Dima, ademais das festas doutras
moitas localidades e barrios. Eran romaras nas que os mozos bailaban durante horas.
Cntase que na de Garai regaban pola ma os alrededores da ermida de San Migel e
anda as para a noite a terra secbase e o po entorpeca a visibilidad.
A maternidade supuxo unha parntese moi curta na actividade desta pandeirojole xa que
a parella a cumprindo cos compromisos co fillo pequeno en brazos.
Pero chegou a parntese mis dramtica da vida de Maurizia: a guerra. Abandona o
casero onde vivan en Zeanuri para regresar xunto sa nai, a Zeberio, co fillo de 8
anos. Pero cando as tropas franquistas achganse localidade foxe a Somorrostro, onde
viva o to Calixto, e de al a Cantabria. Namentres, o seu marido cae preso no
momento en que intentaba fuxir a Iparralde. Durante os tres anos que durou a contenda
ningun se acordou da trikitixa. Cando o seu marido volveu a casa lle denegaron o
traballo en Vasconia, alegando que loitara no bando separatista.
Segundo o libro de Fredi Paia e Xabier Paya, a partir do 49 cando volve tocar de novo,
acompaando ao seu marido Benantzio Bernaola Karakol, primeiro nos barrios
prximos ou en txerribodas, ata que as romaras comezan a retomar aos poucos o pulso.
Cara ao 64 intgrase na formacin o albokari Len Bilbao para formar un tro que fixo
historia.
Cando morreu o seu marido entrara no tro Fasio Arandia (ao morrer este entrara
Basilio Undagoitia) e darase a coecer en toda a xeografa vasca, coincidindo co
renacimiento da cultura vasca. Foron vinte anos de actividade ininterrumpida, sen
dbida, a idade dourada de Maurizia.
Preparaba con meticulosidad as sas actuacins. Vestase de baserritarra. Un par de
horas antes estaba lista para sar e chegaba sempre puntual ao lugar da actuacin e antes
de subir ao escenario repeta un ritual que non careca de maxia: estenda nun recuncho
unhas follas de xornal, prendalles lume e tensaba coa calor o coiro da pandeireta.
Contan que no barrio Ermitabarri de Zeberio, un da Maurizia comezou a animar a
romara ela soa hora en punto e que o trikitilari de quenda, Pedro Aratiano Aldai,
chegou mis tarde.
Transmita unha forza enorme e encha a escena coa sa presenza. Maurizia tia unha
voz grave, ton co que empezaba a cantar as coplas para terminalas en tons agudos. Ela
dica que imitaba alboka de Leon Bilbao. tamn a opinin de Xabier Paya e Fredi
Paia que creen que polo menos na cadencia e os finais da copla utilizaba o modelo da
alboka. Algns mozos din que desafinaba. Os maiores opinan que non. O que est
claro que a sa voz tia resonancias primitivas e transmita unha forza salvaxe. A
partir dos 60 encandeou aos msicos novos que se lle achegaron. A sa voz resoa en
varios discos da poca: no primeiro de Kortatu, no Txikitxuterik de Iker Goenaga;
no Nondik jo Maurizia?, de Kepa Junkera; no Agur Maurizia do grupo Urgabe,
noutro de Imuntzo ou no Bizkaiko trikitixa de Xabi Aburruzaga. Deixou as mesmo
catro discos nos que o seu protagonismo maior: Herri musika sorta. 15 Arratia,
Herriko musika, de 1977, Euskal Herriko soinu tresnak, de Beltran, e Maurizia,
Leon, Fasio eta Basilio, de 1987.

Cantaba en si bemol, moi alto e forte. Era a forma de cantar ideal para atraer aos mozos
ao corro nas romaras da preguerra. As sas actuacins duraban s veces horas. Volva
a casa tocando e cantando e adoitaba recordar que pasaba varias horas insomne na cama
repasando as imaxes do da.
Pero de entre todas elas, foi Maurizia a que mis admiracin espertou entre as novas
xeracins. Boa parte da sa andaina coincidiu co desenvolvemento do Rock Radical
Vasco e algunhas das sas figuras, como Josu Zabala ou Fermin Muguruza, adicronlle
eptetos elogiosos e chegaron a cualificala como unha punk doutro tempo, o que
equivale a dicir que era unha punk avant a lettre.
Entre 1940 e 1960 prodcese un retroceso no mundo da trikitixa. Froito da situacin de
desprestixio que vive o uscaro, ata a dcada dos 60 Maurizia cantou as coplas en
casteln. Nunha entrevista concedida a Euskadi Irratia no 85 declaraba que ela non saba
falar en casteln, pero que cantaba nesa lingua. Ao parecer, era unha prctica estendida
en Biscaia. Os irmns Paya citan a un bertsolari de Getxo, Asensio Bidaurrazaga, que
improvisaba en uscaro entre os seus amigos, pero que cantaba en casteln na praza. A
partir dos anos 60 pasou ao uscaro e recorreu s coplas tradicionais.
Durante esas das dcadas da posguerra, os soinu-jotzailes foron abandonando o
acorden diatnico para pasase ao cromtico, incorporando ao repertorio estilos e
composicins en boga: rumbas, habaneras e rancheras. Pero cara a 1970 o proceso
invstese e acordeonistas que aprenderan co cromtico, psanse ao diatnico. Cranse
os campionatos. De cada campionato edtase un disco e tanto as emisoras de radio
como ETB contriben a unha nova proxeccin da trikitixa. O primeiro campionato
(1970), celebrado na Praza da Trinidad de Donostia dentro do programa das Euskal
Jaiak, sorprendeu a todos e demostrou o gran arraigo que tia o instrumento no pas.
Esgotronse as entradas e unha avalancha de xente derribou a verja de entrada. Houbo
mis de 2.000 persoas no recinto e moitos mis nas ras adxacentes. Na dcada dos 80
os campionatos chegaron a reunir a 8.000 afeccionados no Veldromo. As escolas de
trikitixa (Martin Aginalde chegou a ter 345 alumnos repartidos nos seus oito escolas)
contriburon ao seu reforzamento.

ROMAN URRAZA E KONTXA URRAZA.aitite e ama de Kepa

Kontxa Urraza (nai de Kepa Junkera): Gustoume estudar msica e, como non puiden,
animei aos fillos
Kepa Junkera confesou repetidas veces que en canto tcnica interpretativa ten unha
dbeda cos grandes trikitilaris de Guipscoa, pero que o sentido do ritmo e a forza que
transmiten as sas interpretacins proveen da niez. A sa nai, Kontxa Urraza, foi
parella de baile de Txilibrin (Silvestre Elezkano), un albokari, koplari e dantzari nado en
Igorre en 1912 e que realizou unha inxente labor de promocin na posguerra. Unha das
imaxes que Kepa conserva da niez a da sa nai bailando na cocia da sa casa, na ra
Goya de Errekalde.

-Vostede era vecia do seu marido desde nena. Poderase dicir que foi un amor de
escaleira.

As foi. Ambos viviamos no mesmo portal, no nmero 7 da ra Goya, el no baixo e eu

no primeiro interior dereita. unha pena que el non estea aqu. Leva uns das no
hospital cunha bronquitis. Coecimonos desde cativos. Cando a guerra, Pedro estivo
en Blgica. Foi un dos moitos nenos acolleitos polas familias daquel pas. De feito, a
familia adoptiva seguiu mantendo unha relacin moi estreita con el. Ns estivemos un
par de veces na sa casa e eles na nosa. Queranlle moitsimo. A ltima vez que
vieron dixronme que Pedro segua sendo un fillo para eles, eu unha filla e os nosos
fillos eran como os seus netos.

-A afeccin pola trikitixa vnlles do voso pai, Roman Urraza, que tocaba a pandeireta.
O meu pai era de Zollo, pero eu son nacida en Miravalles. El falaba uscaro, pero a nai
era de Santander, non o falaba e ns perdmolo. O meu pai tocaba o pandeiro e era
ntimo amigo do trikitilari Salba Ugarte e tamn de Txilibrin, que era un dos fundadores
do grupo de danzas Beti Alai de Basurto. Eu pertenca a ese grupo de baile e cando
Txilibrin comezou a participar en concursos de xotas pediume que lle acompaase. Fun
a sa parella durante anos.

-Pero antes de empezar no Beti Alai, vostede bailara?

Si, si. En casa eramos de ir todos xuntos a romaras e festas que organizabamos no
monte os domingos. Tiamos un amigo que tia un casero preto da ermida de San
Roque, camio de Pagasarri, e al reunimonos varias familias e nunca faltaba a
trikitixa. O trikitilari Salba Ugarte viva en Errekaldeberri, en fronte da nosa casa. Era
de Orozko e o meu pai e el coecanse desde rapaces. Era unha parella de trikitixa que
sempre tocaban entre a xente, en cuadrilla. Non pisaban nunca un escenario, nin un
kiosco. Acudiamos, por exemplo, romara de Santa Luca, pero iamos varias familias
xuntas, con toda a parafernalia de cativos e bolsas de comida. Evidentemente, nesas
reunins bailbase. Pero de xeito mis formal eu empecei a bailar no Beti. E con
Txilibrin s bailaba a xota e era unha marabilla. El era maior ca min, tiamos moita
diferenza de idade. Era o que ensinaba bailes no grupo de danzas. De feito, tamn
ensinaba noutros grupos que foi creando noutros barrios de Bilbao.

-Por que lle elixe como parella de baile?

Supoo que sera porque destacaba. Era unha marabilla verlle bailar a xota. Fun a
moitos concursos con el. Logo morrunos a nai e houbo veces en que me substitua
Maite Ugarte, a filla de Salba. Non sempre bailabamos a xota. Unha vez montaron As
estampas vascas de Guridi e recordo que participei na representacin que se fixo no
Ayala.

-Kepa recorda, por exemplo, que sendo el anda un neno, un domingo pola tarde
baixaron o seu av e Salba ao barrio, entraron nun bar onde estiveron tocando varias
pezas que el escoitaba embelesado desde a ra.

Era unha escena que se repeta a mido. Baixaban, por exemplo, de San Roque ou do
casero ao que iamos un domingo si e outro tamn. O meu pai todo celebrbao coa
pandeireta. Era normal que as familias voltaramos a casa e eles quedasen tocando
nalgn bar do barrio.

-Pedro e vostede csanse e pense a vivir na sa casa ou na sa?

Na mia, porque o meu pai era viudo. Anda temos o piso, pero viemos a vivir coa
filla a Zeberio, porque aquilo cnsame un pouco. Rekalde para ns moi especial e
emociname que os meus fillos estean orgullosos de ser de barrio, levmolo moi dentro,
como o Athletic ( sorr de novo).
-Kepa pasou varios anos en Zumaia, onde Pedro encargbase da construcin de dous
chalets.
Pasamos tres anos en Zumaia, vivindo nunha casa fronte fonte de San Xoan.
Encntame ese pobo. Kepa tia dous anos e medio e Mara seis meses. Pedro era o
encargado dos obreiros que construron os dous chalets que estn cerca do faro e
algunhas mis abaixo. Os chalets foron para os xefes da empresa, para Retolaza un e
para Asumendi outro. O dos chalets foi unha odisea: para subir os materiais obra,
tiveron que facelo a travs dos prados de Talaimendi. Que pena que non estea o meu
marido aqu! co que lle gusta falar desa obra. Fixemos tanta amizade coa familia
Txortena que nos alugou a casa durante os tres anos, que volviamos os verns en
vacacins.
Cada vez que vexo unha reportaxe sobre Zumaia en televisin,
emocinome.

-Cantos fillos ten?

Tres. Kepa o maior, logo vn Mara e o pequeno Asier.

-Kepa recoece que unha cousa que lle vn de vostede. Creo que di que intenta facer
coa trikitixa o que vostede faca bailando.
Si, iso verdade, dio. El autodidacta. Agora hai escolas onde se aprende. Pero entn
non as haba. Aprenda coa casete e a anacos. Cando aprenda unha peza eu bailaba e
dicalle que estaba ben, dballe o aprobado. Eu fun de bailar moito. Tamn bailaba
antes de que Kepa empezase coa trikitixa. O meu marido non o . Sempre que nunha
praza haba msica, eu dballe os xersis e metame entre a xente e bailaba con
calquera.

-Hai un momento en que vostede decide que Kepa ten que estudar acorden con Pecia.
Kepa tera 8 ou 9 anos cando empezou a estudar solfexo e acorden. Comprmoslle un
acorden de segunda man, un pequeno porque non poda tocar un grande. Pero non lle
gustaba. Eu sentbame ao seu lado, para presionarlle, pero protestaba e dicame que
non a ir mis. Creo que non lle gusta estar diante dunha partitura. O da que me dixo

que non volva leveime un desgusto tremendo e fun onde o profesor que me dixo que
era un rapaz moi capaz e que terminara facendo o seu camio. No instituto era de
matrculas.

-Como Kepa? Destacaba pola sa tenacidade, a sa forza de vontade ?

Non sei como (sorr). Un mozo diferente. Recordo que na escola de Indautxu haba
profesores que lle daban a noraboa e poanlle dez, en redaccin por exemplo. Tmido,
pero que grazas trikitixa abriuse moito.

-Cando Kepa empezou a romper os moldes da trikitixa, a vostede que lle pareca?
Como sacaba tan boas notas, eu quera que fixese unha carreira de msica. Recordo que
un da que o levei ao dentista, que dixo que non me preocupase, que si lle gustaba tanto
a triki e era feliz, a terminar gaando dieiro con iso e que lle deixase. A cantidade de
horas que pasou o rapaz poendo e quitando casetes. de non crerse. Recordo que un
da estaba Salba na nosa casa e escoitou o que tocaba Kepa e dixo: xa me copiou.
Salba tocaba pouquias cousas, pero tocbaas con moita forza e o son que sacaba era
moi especial. Ao pouco deime conta que Kepa saira adiante. Vase cando a aos
concursos, ata antes.

-Vostede bailou pezas do seu fillo? Kepa di que as sas pezas son trikitixa, posto que
vostede era capaz de bailalas.
E que as. Agora teo 82 anos e xa deixei de bailar, pero foi as. O que ocorre que
deu un xiro trikitixa. Pero hai cousas que fixo que me encantan. A peza titulada
Uriondo encntame, estara ondoa todo o da. O meu xenro, Kepa Perez Urraza, di
que Uriondo un lugar prximo a Zeberio de onde procede o noso apelido.

-Normalmente son os fillos menores os que saen artistas. Os outros dous fillos?
Maria fixo primeiro a carreira de msica, logo estudou Psicoloxa e Maxisterio Musical.
foi durante anos profesora de msica, pero deixouno, porque di que moi duro. animei
a estudar msica a todos, menos ao pequeno, co que non puiden. Intenteino con varios
profesores, pero non puiden facer nada. O pequeno, Asier, perito e traballa no seu. A
min a msica pareceume unha cousa marabillosa. Ou sexa, que me houbera gustado
estudar a min e, como non puiden, empurrei aos fillos. Igual eme Kepa e rise, pero
encntame a msica.

AS GRANDES FIGURAS

A TRIKITIXA DE ZUMARRAGA
A Triktitixa de Zumarraga foi pionera en moitas cousas. Dise que foron os que
baixaron a trikitixa do casero ra, os primeiros que gravaron un disco e os primeiros
tamn en introducir o casteln nas coplas, seguindo unha moda que via da preguerra.
A nai de Joxe Oria, Frantziska Antonia Irizar, do casero Olarte de Zumarraga, xa era
coecida como pandeirojole. Segundo recolle Antxie Mendizabal no seu libro
Zumarragako Trikitixa, era a que animaba as cuadrillas de mulleres que se reunan en
auzolan para realizar tarefas especficas. Nos descansos, Frantziska Antonia tocaba o
pandeiro e cantaba coplas e o resto das mulleres bailaba.
Foi un fillo de Frantziska Antonia, Joxe Oria, quen herdou a afeccin da sa nai. Nunha
crnica de 1920 aparece formando parella con Kanpazar e en anos posteriores
acompaou a outros. O seu nome figura no primeiro disco de trikitixa que se gravou en
1924, xunto a Etxesakorta. Naca as a Trikitixa de Zumarraga. Oria tia 24 anos e
Joxe Lete Etxesakorta 19.
En Elizkale de Zumarraga haba un bar que os domingos pola ma, mentres duraba o
sermn na parroquia de en fronte, enchase de parroquianos que volvan correndo a misa
cando soaba o rgano. Foi nese bar onde a Trikitixa de Zumarraga consolidouse. A
nai, Frantziska Antonia, segua desde a cama as actuacins do seu fillo, cando este
volva dalgunha romara e entraba no bar para despedir o da. Joxe Oria logrou labrase
un nome. Os cronistas da poca (Antxie Mendizabal recolle varios testemuos)
defnenlle como un animador nato, dunha enorme picarda. Sas son estas coplas
cantadas en casteln: Onte dixchesme que hoxe hoxe me dirs que ma/ e ma
dirasme/ que do devandito non hai nada. Outra mis en casteln: Din que casar/ eu
tamn me casara/ si a vida do casado/ fose como o primeiro da. E unha ltima:
Debaixo do delantal/ tes o txitxilimurdi/ e un pouco mis abaixo/ qui tolis pecata
mundi.
Cando Etxesakorta tia 23 anos tivo que deixar as romaras e exiliarse en Arxentina, por
razns que algunha crnica cualificaba de non confesables. Ao parecer, deixou
embarazada a unha moza e foi a sociedade da poca quen castigou a ambos, moza por
suposto e ao trikitilari tamn. Celebraron unha cea de despedida nun bar de Zumarraga e
Joxe Oria seguiu tocando o pandeiro e cantando coplas con outros trikitilaris, con
Errosta, Gorriz ou Karlos Egiguren.
Tamn houbo contratiempos coa seguinte parella de Joxe Oria, Felipe Mondragon
Errosta, de Legazpia. O trikitilari traballaba en Patricio Echeverria e o patrn
comunicoulle que tia que elixir entre o traballo ou a trikitixa. Non tivo mis remedio
que renunciar a moitos dos seus compromisos.
A Joxe Oria hai que recoecerlle o mrito de ser o primeiro que combinou o pandeiro
coa trikitixa. Con anterioridade houbera mulleres pandeirojoles que organizaban
romaras sen trikitixa. Con posterioridade hai que esperar ata Sakabi para que se
normalizara a relacin entre o pandeiro e a trikitixa.
Antes da guerra do 36 Joxe Oria xa contaba con tres discos, un con Etxesakorta, como
se dixo, outro con Errosta e un terceiro con Egiguren. Desa poca datan as coecidas
coplas: Ao entrar en Zumarraga/ naceu unha lagua/ onde se baan as guapas/ porque
fea non hai ningunha. Jose Oria era nacionalista e gravou bastantes coplas de contido
abertzale. O terceiro disco, o que gravou con Egiguren, tivo problemas coa censura.
Durante a contenda foi membro do batalln Amayur.

Pero acompaou tamn a Benigno Berezibar Kanpazar de Elorrio, Kandido Beristain

de Azkoitia, Alejandro Telleria Gorriz de Antzuola e Joxemiel Ormazabal. A
colaboracin con este ltimo tivo unha importancia capital na traxectoria da Trikitixa de
Zumarraga, porque lle permitiu conectar coas xeracins da posguerra. Foi este trikitilari
quen ensinou a tocar a Jose Urteaga, sobrino de Joxe Oria, peza crave da seguinte
xeracin. Antes de morrer en 1940, Joxe Oria tivo a dita de ver tocando o pandeiro
encima dun tablado ao seu sobrino Joxe. Dez anos mis tarde, catro irmns da familia
Urteaga refundarn a marca Trikitixa de Zumarraga, que coecer unha idade de ouro.
No 57 volveran gravar en Columbia. Ese disco incluu unha famosa copla dedicada
filla do bar Eusebio, onde se reunan: Kalebarrendik hasita/ Elizkaleraino/ ez dago
neska politagorik/ Eusebioren encomia baino. Para cando o disco sau, a filla de
Eusebio, Gurutze, casouse e o marido invitoulles a unha cea. Eran os anos da posguerra
e a Garda Civil vixiballes. Cando tocaban nun bar, deixaban a algun fose para que
avisase da sa chegada. Na romara de Kizkitza, a Benemrita obrigoulles a tocar
pasadobles. Antxie Mendizabal recolleu un sinfn de ancdotas sobre a Trikitixa de
Zumarraga. Tocaban sen parar durante horas e houbo veces en que a Joxe Urteaga
tanlle que axudar para que puidese mear sen deixar de tocar.
O seu profesor de trikitixa, Josemiel Ormazabal, foi tamn un personaxe local. Era o
dono do restaurante Isabel en Zumarraga e da discoteca Golden. Durante toda unha
dcada, as actuacins das orquestas terminaban cunha biribilketa en devandita
discoteca. No 59, cando un dos irmns, Inaxio, deixou o grupo, Joxemiel Ormazabal
volveu Trikitixa de Zumarraga.

SAKABI, UN DOS GRANDES

A Faustino Azpiazu o nome artstico de Sakabi vnlle do seu casero natal, que se atopa
escondido nas estribaciones do Izarraitz, cerca do actual restaurante Aittola Berri, na
estrada de Madariaga a Lastur. Era o fillo menor dun curandeiro de moito renombre na
zona, tanto que un mdico de Azkoitia (Artzuaga) que lle denunciou (chegou a coecer
o crcere) tivo que recorrer aos seus servizos cando enfermou un dos seus fillos.
Sakabi naceu en 1916. Aos 10 anos, acudiu co seu pai a unha romara que se celebraba
o da de Pentecosts en Izarraitz e quedou hipnotizado polo son da trikitixa. Aprendeu a
tocar as primeiras notas co seu to Anton Baltzola, continuou con Madarixa Txikia (Jose
Manuel Aranbarri). Os domingos pola ma a a misa de sete e a continuacin dballe
clase en casa, na o barrio Madariaga de Azkoitia, onde polas tardes tocaba na romara.
Foi este trikitilari quen lle recomendou que acudise onde Elgeta. Sakabi tia 16 anos,
pero xa vira tocar a Elgeta na feira de Ano Vello en Elgoibar e quedouse impresionado.
Elgeta viva en Eibar e a viaxe constitua unha pequena odisea: hora e media de camio
a p do casero ao Alto de Azkarate, al colla o autobs que saa s 8 da manaa de
Azkoitia e levballe ata Elgoibar onde tomaba o tren para chegar ata Eibar. Elgeta
dballe unha sesin dobre, unha antes da comida e outra de sobremesa e volva ao tren
das seis para realizar o mesmo camio en sentido inverso, pero cunha salvidade: suba a
p os oito quilmetros que van de Elgoibar ao Alto de Azkarate, porque pola tarde non
haba autobs, e continuaba andando a hora e media de camio ata o casero.
repetira esta pequena odisea unha decena de veces, pero estabamos en 1936 e a guerra
interrompeu a relacin entre Elgeta e o seu primeiro alumno. Elgeta marchou como

voluntario fronte e Sakabi, con vinte anos, quedouse no casero e foi chamado a filas,
fixo a guerra en Estremadura e Madrid e foi ferido das veces e nunha das veces perdeu
a trikitixa que levara de casa. Tardaran uns anos en retomar as clases, en 1940. Esta
vez, sera Elgeta quen acudise ao casero. Seguramente sera a primeira estancia dun
periplo que lle levara a vivir de casero en casero durante anos. Elgeta chegou a ter
unha ducia de alumnos, pero Sakabi foi o seu predilecto.
Sakabi formou parella co panderista Egaazpi (Jose Mari Urbieta) a partir do 45. Foi
unha parella estable, posto que durou mis de 30 anos. Era case un contrato de
exclusividad. Durante anos acudan s romaras na Lambretta de Egaazpi. O
panderista traballaba na fbrica de tornos Egiguren de Zestoa e tia que recuperar as
horas perdidas nas romaras. Houbo das en que traballou ata 16 horas.
Foi en 1957 cando Sakabi coeceu a Laja na romara de Korostite, na saia do Izarraitz.
Tan s tia 13 anos, pero destacaba pola sa forma de tocar. Segundo recolle Iigo
Aranberri no seu libro Sakabi. Soinu txikiaren handitasuna, Sakabi comentou a
Elgeta: Mellor si nos retiramos. Este rapaz moi bo. Anos mis tarde, tocaran
moitas veces xuntos. Tian unha obsesin pola calidade. Sakabi chegou a dominar,
anda que de xeito deficiente, o solfexo. Estudou co director da banda de Azpeitia, Jose
Mari Altuna Puccini, con quen tamn estudara Laja. Ambos loitaron por dignificar a
trikitixa.
As romaras nas que tocou forman unha tupida rede sobre o mapa de Guipscoa:
Madariaga, Martirieta, Komunsoro, Zurruntzola, Errezil, Bidania, Goiaz, Santa
Engrazia, Erdoizta, Iturriotz, San Pedro de Aia, Urteta, Laurkain, Orio, Aginaga,
Usurbil O seu estilo era elegante, depurado, moi tcnico. En moitas destas prazas
comezaban de ma cos pasacalles e terminaban a romara cara s tres da madrugada.
En 1970, Sakabi e Egaazpi gaaron o primeiro campionato de trikilaris (Trikitilarien
Lehen Txapelketa) anda que antes da guerra celebrronse algunhas edicins.
Celebrouse o 13 de setiembre e para as seis da tarde puxeron o cartel de non hai
localidades. Dous mil acodes reunronse en Donostia. Moitas delas provian do Urola
e era lxico, posto que concursaban seis parellas e todas elas eran desa zona: os irmns
Zendoia, os irmns Egurrola e os irmns Epelde, Illarramendi e Imanol Iturbide, Laja e
Berastegi e Sakabi e Egaazpi. Estes ltimos levronse a txapela, pero o premio ao
mellor soinu-jotzaile foi para Laja. Os xornais da poca boicotearon o acontecemento.
Ao ano seguinte organizouse a segunda edicin da txapelketa, pero Sakabi preferiu non
presentarse.
Retirouse aos 60 anos. Tia problemas ca reuma. Pero antes de deixar as prazas
gravaron o disco Sakabi-Egaazpi trikitilariak. Sakabi deixou a sa impronta en
varios dos seus alumnos, entre eles Imuntzo (Juan Ramon Azpitarte). Contan que o seu
xeito de tocar via marcada polo seu mestre, Elgeta. Contan tamn que na dcada dos
50 houbo un concurso ao que Sakabi non quixo presentarse, pero Elgeta apuntoulle e o
alumno gaoulle.

OS GELATXO, UNHA SAGA

Manuel Sodupe Gelatxo Zaharra (1888) foi un trikitilari que inaugurou unha saga que
chegou ata os nosos das. Acompaado da sa muller Juliana Esnaola, que era
pandeirojole, percorreu boa parte de Biscaia e Guipscoa e foi considerado por algns

como o mellor trikitilari da preguerra, tanto pola sa tcnica como pola sa capacidade
para compoer novas pezas, nunha poca en que a maiora dos trikitilaris contaban con
repertorio moi exiguo. Anda hoxe da sguense interpretando pezas sas.
Gelatxo Zaharra creou un repertorio propio, pero tamn creou unha familia de artistas.
Os seus tres fillos, Lorentzo, Jose e Pedro foron trikitilaris e dantzaris. O mis coecido
Pedro Gelatxo Gaztea (1928), que optou polo acorden de piano, pero seguiu
creando pezas que eran aptas para a soinu txikia. percorreu o pas ao longo de 56 anos,
50 deles xunto a unha banda formada por saxo e batera, formacin que denominaban
jazzbana, pola marca do instrumento de percusin. O transporte destes instrumentos
dificultaba as actuacins en barrios. s veces os facturaban de antemn e chegaban ao
destino en tren, pero outras os tian que cargan en burros. As tres fillas de Manuel
Sodupe foron dantzaris que actuaron en competicins. Manuel Sodupe morreu no 53.
sara para que lle fixesen unha fotografa fronte sa casero, Agarre, no barrio San
Lorentzo de Elgoibar. Volveu a casa tocando unha biribilketa e de speto sentiuse mal.
Ao pouco morreu. Durante mis dunha dcada formara con Elgeta e o mozo Sakabi o
tro mis venerado da historia da trikitixa.

MALTZETA, UN DOS PRIMEIROS PROFESIONAIS

Foi un dos primeiros trikitilaris profesionais que se dedicou en exclusiva ao
instrumento, polo menos durante un par de dcadas. intentara compaxinar o seu traballo
na fbrica en Forxas Juaristi cos compromisos da trikitixa, pero a longo prazo foille
imposible e decidiu deixar a fbrica. Viviu raa dourada das romaras en Guipscoa,
durante os anos 50 e 60. Ocupou as primeiras prazas no ranking da trikitixa, xunto a
Sakabi, ata que irrompeu Laja. Casouse en 1966 e volveu ao traballo na fbrica, en
Fundiciones Zubillaga de Azkoitia. Pero un accidente laboral grave obrigoulle a deixar
de novo o traballo.
Viviu durante anos no barrio de Altzibar, a un paso do casero Landakanda ou de Zabale
e non moi lonxe de Umansoro ou Imuntzo. Si ampliamos un pouco o crculo,
abarcariamos outros nomes, como o de Zendoia, Epelde, Izer ou Zabaleta. Estamos
falando dunha de maiores concentracins de trikitilaris e pandeirojoles que houbo na
historia da trikitixa.
Conta o escritor e xornalista Juan Lus Zabala no seu libro Maltzeta, soinu bete
bihotz, que o trikitilari e o seu irmn Xusto viaxaban a mido ao casero natal,
Maltzeta Etxetxo, que se atopa derruido, no seu Renault 8. O trikitilari levaba en brazos
sa filla pequena, Mamen, e al, fronte aos muros derrubados, tocaba a sa peza
Hamabost hamasei urte. Era evidentemente un exercicio de nostalxia.
Juanito Garate Maltzeta nacera nese casero, no barrio Urrategi de Azkoitia, en 1924.
Nas proximidades atpanse caseros como Goenatxo, Euzkitze e Uitte. Este ltimo foi
berce de moitos trikitilaris, de Euzkitze foi o av materno do bertsolari e xornalista
Xabier Perez Euzkitze e de Goenatxo o harri-jasotzaile Juan Jose Unanue.
Maltzeta era un casero encantado. Das xeracins anteriores tocaran a dulzaina.
Segundo contaba o trikitilari, o seu pai gardaba nunha pequena kutxa tallada varios
instrumentos de msica, desde un violn e unha guitarra ata flautas, pandeiros e
dulzainas. Nunca viron al unha trikitixa, anda que o seu pai afirmaba habela tocado
na sa mocidade, antes de empezar coa dulzaina. Ao parecer, cando volva da misa
dominical, tomaba un caldo cun vaso de vio e sentbase no balcn coa dulzaina
mirando cara ao exterior e tocbaa con moita dulzura. O seu fillo recordaba algunhas

das pezas escoitadas en casa e chegou a inclur unha biribilketa do seu pai no seu
primeiro disco que gravou en 1981, con 60 anos. Juan Mari Beltran atopou catro
dulzaineros que levaban o alcumo de Maltzeta Etxetxo. Tres tos do trikitilari formaron
un grupo estable de dulzaineros que actuaba en vodas. Para completar o cadro, un
irmn do seu av, Lorentzo Garate, foi bertsolari.
A sa admiracin por Gelatxo Zaharra (Manuel), que tocaba nas romaras da contorna,
decant a sa vocacin. Aos 15 anos realizou varias carboeiras preto de casa e con
dieiro conseguido da venda do carbn comprouse a sa primeira trikitixa.
Acompaoulle o trikitilari Jose Mari Arabarri Madarixa Trikia fbrica de LarrinagaGuerrini e foi tamn el quen lle imparti as primeiras clases. Os domingos pola ma
Madarixa Txikia suba de Azkoitia, onde viva, ata Maltzeta e al esperbanlle Juanito e
un amigo seu que logo tamn sera trikitilari, Eugenio Alberdi Zabaleta. Ambos
comezaran a tocar cara aos 18 anos nas romaras prximas, en Irukurutzeta, Pol-Pol,
Elosua, Zarguate, Urrategi ou en Aizpurutxo.
Durante o servizo militar coeceu a un trikilari de Orio que estudara con Elgeta e ao
volver a casa pxose en contacto co mestre. Elgeta pasou cinco semanas en Maltzeta
Etxetxo.
Maltzeta coeceu unha era dourada das romaras durante os anos 50 e 60, ata que
comezan a abrirse as primeiras discotecas. En Errezil haba catro romaras cada
domingo (na praza, Benta Berri, Zurruntzola e Lete), en Aia outras catro (Urdaneta,
Altzola, Aia Behea e San Pedro). En Elosua, Irukurutzeta, Gorla ou en Oleta facanse
grandes romaras. Nalgn destes lugares as festas retian ao trikitilari durante das. En
Altzola, por exemplo, Maltzeta adoitaba realizar unha estancia de sete das. houbo
romaras como a de Agieta, en Zumarraga, na que Maltzeta chegou a tocar 35 anos
seguidos. Ata os anos 50 tocaban sen pandeirojole. Mis tarde, fxose acompaar de
Izer, Landakanda, Iturbide, Bidani, Egaazpi, Egurrola e da sa propia filla Mamen, que
causou sensacin pola sa forma de tocar (hanka eta buru), por exemplo, na final do
campionato do 80. Ao parecer, Joseba Tapia pediu a Maltzeta si poda contar coa sa
filla para dita final. O pai dxolle que era demasiado novo, pero a continuacin
rectificou e pensou que si a Joseba Tapia interesballe, podera o mesmo tocar con ela.
Hai tamn unha estraa ancdota relacionada co gobernador civil da poca, Pedro
Manuel Aristegui, un militante de UCD nado en Irun que quedou prendado da moza tras
unha actuacin sa durante unha inauguracin. Houbo cartas de admiracin, agasallo
de discos e ata unha chamada telefnica. O gobernador prometeulle que librara da mili
ao seu noivo, pero morreu nun atentado sendo embaixador en Irak. Mamen seguiu
tocando co seu pai ata os 16 anos e figura como panderista nos tres discos que gravou o
trikitilari, un en IZ e dous en Elkar.
En 1983 deixaron Azkoitia para ir vivir a Hondarribia, onde a sa filla abriu unha escola
de trikitixa e onde Maltzeta chegou a dar clases. Entre os exalumnos desa escola
figuran o campin de bertsolaris Amets Arzallus que acompaaba co pandeiro sa
irm Itsaso.
Maltzeta morreu no 2006, aos 82 anos.

AS CAMIADAS DE AUNTXA
Antonio Aranaga Auntxa naceu na casa Zubiondo da ra Kalebarren de Urrestilla en
1910. dos poucos trikitilaris da sa xeracin que non era de casero. Trala guerra
puxo un asador que os seus fillos rexentan actualmente. O sobrenome valle dunha

aposta que gaou o seu av: xogouse algo a que suba dun salto sobre o mostrador alto
dun bar. Saltou das veces e puxronlle o mote de Ahuntza (cabra).
Antonio Aranaga Auntxa comprou a sa primeira trikitixa en Azpeitia, nos almacns
Guibert (adoitaba pasar longos intres pegado ao cristal do escaparate) por 8 duros.
Intentou aprender a tocar pola sa conta e ao decatarse de que non avanzaba, acudiu a
un dos grandes trikitilaris da preguerra, Kandiko Beristain, de Azkoitia. Kandiko
gaara tres veces o concurso das Euskal Jaiak celebrada en Donostia no 33, en
Errenteria no 34 e en Bergara no 35. Kandiko Beristain saba solfexo e tocaba dous ou
tres instrumentos na banda da localidade. Tras un curso de seis meses con el, foi
alumno de Antton Baltzola, de Zestoa, primeiro e finalmente de Elgeta. As clases se
impartan en casa do alumno, nunha habitacin pechada, e duraban horas. Auntxa
comprou tamn un gramfono no que escoitaba os poucos discos que haba na poca.
Eran pezas de Etxesakorta, Gelatxo e Kanpazar, que se aprenda a base de repetilas.
Pero a estas pezas engada algunhas da sa propia colleita.
En 1941 a sa nai recibiu unha carta annima na que lla culpabilizaba pola conduta do
seu fillo. Segundo relatou a Joxe Mari Iriondo, a sa nai entre bgoas pediulle que
deixase a trikitixa, posto que mis valor tia a alma que o dieiro. Esta carta annima
foi escrita a raz do xito que estaba cosechando a romara de Landeta. nazio
Bereziartua, dono dun bar do barrio Landeta, en Azpeitia, propxolle a Auntxa celebrar
cada domingo unha romara en cmpaa que tia xunto ao establecemento. Ao trikitilari
ese barrio quedballe moi a man e como o dieiro recolleito na romara sera para el,
accedeu moitsimo gusto. A romara comezaba s catro da tarde e conclua hora da
cea, cando o trikitilari regresaba ao interior do bar, para continuar tocando. Houbo
romara durante seis ou sete domingos, a afluencia de mozas a en aumento, ata que
chegou a carta e Auntxa tivo que acceder aos ruegos da sa nai. A carta lograra o seu
obxectivo.
Pero para entn Auntxa tia xa un nome e era coecido nas romaras e despedidas de
solteiro. Aos 13 anos tocara no Balneario de Zestoa, nas festas de gala que se
celebraban nas festas de San Miguel para despedir aos veraneantes. As moedas que lle
deron en pago impresionronlle tanto que ao chegar a casa espertou sa nai para
ensinarllas. A partir dos 14 anos chambanlle para animar as despedidas de solteiro que
se celebraban nos pobos dos alrededores. As despedidas tian lugar no desvn dos
caseros, reunan a case un centenar de persoas e duraban varios das. Ademais do
dieiro en metlico, moitas veces pagbanlle tamn en especie. Volva a casa con pan
de casero, alubias, ovos e algn pollo, que non vian mal para soportar os anos de fame
da posguerra.
Pese a que nos 50 decaeron as despedidas de solteiro e as vodas tradicionais que
requiran a presenza dun trikitilari, mantivronse as romaras. Auntxa era asiduo das de
Urrestilla, Oatz, Nuarbe, Aratz-erreka, Arriaran, Matxinbenta, Ezkio, Urki, Santamaa,
Kizkitza, Beizama, Bidania, Goiatz, Errezil, Iturriotz, Zurruntzola, Benta Berri,
Etumeta, Erdoizta, Elosiaga, Putzumenta, Pagotxeta e outras. Tamn tia citas fixas en
Nafarroa e Iparralde.
Os medios de transporte da poca nada tian que ver cos actuais. En Iturriotz, por poer
un exemplo, ademais da romara do da de San Jos, os mozos do barrio organizaban
zikiro-jana unhas seis veces ao ano. A ida e volta a Iturriotz constitua unha proeza
deportiva: a en bicicleta a Errezil, oa a misa das sete e suba andando a Zelatun e de
al baixaba a Iturriotz. Supoa mis de das horas de monte e coa trikitixa ao
ombreiro. Segundo declaraba Iriondo (no libro Urrestillako Trikitixa), nun da de
romara gaaba o triplo do soldo que gaaba na fbrica. Nunha romara de Zelatun

chegou a gaar tres mil pesetas netas, logo de liquidar contas co pandeiro-jotzaile e os
cobradores.
Haba romaras especiais, como a de Zumarraga en Santa Luca. Durante anos
reunanse nos soportais da praza Elgeta, Sakabi e Auntxa, os tres mellores da posguerra
e tocaban, ma, tarde e noite durante dous das. Auntxa declaraba que eran capaces de
tocar durante tres horas sen repetir unha soa peza. Pero non era un repertorio
improvisado. Un mes antes reunanse no asador de Auntxa para preparar a actuacin.
Noutra esquina da praza haba un trikitilari que tocaba o acorden, pero non lograba
reunir xente.
Tanto a Trikitixa de Zumarraga como a de Urrestila (Auntxa e Iturbide) teen o mrito
de ser as primeiras que tiveron prazas fixas en Iparralde. Auntxa acudiu durante mis
de trinta anos s festas de Hazparne, Baiona, Ezpeleta ou Donibane Garazi. Unha vez,
nas Euskal Jaiak de Baiona, os organizadores puxronlles un coche convertible para
percorrer as ras da cidade. Foi a actuacin con mis glamour que coeceu Auntxa na
sa longa traxectoria.
Auntxa tamn visitou de forma asidua localidades de Nafarroa como Iruea, Leitza,
Lesaka, Bakaikoa, Elizondo, Lizarra ou Kortes. Normalmente realizaba a viaxe en
moto. Acudiu a Iruea durante 40 anos coa cuadrilla. Durante o ano aforraban dieiro
para pasar uns das en sanfermines. Adoitaba recordar a mido o susto que lle deu un
touro durante un encerro.
Ao contrario que outros trikitilaris, preferiu que os seus fillos non seguisen o seu
camio. Adoitaba referirlles o duro que pasar fra de casa tres das con apenas unhas
horas para durmir, chegar a casa e ter que ir traballar fbrica sen descansar.
Traballaba na fbrica de mobles Aguirre Irmns de Azpeitia. Segundo confesou a Joxe
Mari Iriondo, no ano 1950 levou unha contabilidad das das actividades e gaou mis
coa trikitixa que na fbrica. Pero houbo un momento en que o asador familiar requiriu
unha dedicacin exclusiva. Deixou o traballo na fbrica e tamn a trikitixa, ata que
puido deixar a xestin do asador en mans dos seus fillos e, tras un parntesis de vinte
anos, volveu s actuacins.
Xunto con Iturbide, gravou un LP en IZ no 75 e colaborou noutros varios, entre eles un
CD que publicou unha casa alem, o Erde Records, no 91.
Kepa Junkera visitballe a mido, como outros mozos que estaban estudando o
instrumento, e o veterano trikitilari colaborou nunha das sas gravacins.
Era un montaeiro empedernido. Participou, por exemplo, en varias marchas reguladas
de doce horas organizadas por Lagun Onak de Azpeitia. Auntxa chegou a completar
unha desas marchas con 71 anos. O percorrido consista en sar de Azpeitia, subir ao
Izarraitz, de al baixaban a Lasao e suban a Aizarna, Etumeta e ao Ernio para continuar
por Urraki e descender a Azpeitia. realizara o traxecto de Urrestilla a Donostia unhas
cinco veces nos ltimos anos.
Logo da guerra, os requets locais lle requisaron a trikitixa, e considerouna perdida
durante anos. Un deses requets, probablemente arrepentido, escribiulle unha carta
comunicndolle que o instrumento tano en Madrid. Auntxa non lle fixo caso, pero
aos meses recibiron en casa un paquete coa trikitixa. Era unha peza comprada na tenda
de Zengotita, en Bilbao. Auntxa agradeceulle o xesto cun hamaiketako no seu asador.
Pero non terminou a a historia desa trikitixa, posto que lla roubaron do coche nunha
viaxe que realizou co seu fillo a Barcelona.
Auntxa morreu un da de Santa Luzia do 2001 e, segundo declaracins dos seus fillos
que Joxe Mari Iriondo recolle no seu libro Urrestillako trikitixa, ata o ltimo
momento mova continuamente os dedos, coma se estivese revivindo as romaras de
Zumarraga.

AS TXAPELAS DE LAJA
O caso de Iaki Garmendia Laja parcese ao do bertsolari Andoni Egaa;
acumulando txapelas antes de retirarse dos campionatos. Cando se lle pregunta sobre o
tema, Laja fai contas, pero non est seguro: poden ser oito ou nove as que gaou, ano
tras ano, nas finais do campionato que se celebraba en Donostia.
Laja debeu de ser un trikitilari precoz. Contan que Sakabi coeceu a Laja en 1957,
cando este tia 13 anos (nacera no 44) e tocaba na romara de Korostieta, nas saias do
Izarraitz; e comentoulle a Elgeta, o seu mestre e amigo: xa nos podemos retirar, este
rapaz vn moi bo.
Iaki Garmendia Laja non ten constancia desa ancdota porque el non a viviu. Eu
insista a Sakabi para que me dese clases, pero dicame que entre o traballo na fbrica e
as romaras apenas lle quedaba tempo e foi el quen chamou a Elgeta, que naquel entn
se retirou Misericordia de Tolosa, para que viese ao noso casero, a Laja, para que
me dese clases. Para entn eu tia 15 anos e fun o ltimo alumno de Elgeta. Recordo
que veu de Tolosa en autobs e que chegou ao casero coa bolsa da sa roupa e a
trikitixa encima do burro que utilizaba a mia nai para ir ao mercado. Pasou preto de
catro meses na nosa casa. De aqu marchouse a Donostia. Vanlle tocando no Bar
Basarri e noutros, fronte a unha caixa de puros onde recolla as moedas. Para cando
Elgeta veu darme clases eu levaba un par de anos tocando os domingos na romara de
Korostieta, que quedaba relativamente preto de casa, relata.
A Iaki Garmendia Laja a afeccin valle do seu pai. O pai tocaba a trikitixa e tia
dous irmns bertsolaris que cantaban nos dous bares do barrio, Azanekoa e Pikuanekoa.
Pero o bertsolari da familia que pasou aos anales do bertsolarismo foi o av, por haber
protagonizado un pequeno reto co gran Txirrita. Ao parecer, o av a cunha manada de
cativas de porco ao pobo e cruzouse con Txirrita, quen lle pregun si pesaban moito, ao
que o av contestou pesaran moito si todos os porcos estivesen como ti, en referencia
ao peso do bertsolari. De a, ao parecer, xurdiron os bertsos que estn recollidos na
biografa de Txirrita.
Tamn a mia irm maior tocaba a trikitixa. Era mellor que eu, tanto que estando
Elgeta connosco un da dxome que prefera dar as clases mia irm. Tia un odo
finsimo. Calquera que fose a peza que estivsemos tocando ela a tarareaba desde o piso
de arriba, di.
Elgeta non foi o nico profesor que tivo Laja, posto que estivo estudando msica co
director da banda de Azpeitia, Jose Mari Altuna. Estudei con el durante tres invernos,
cando no casero hai menos traballo. Entre outras cousas ensinoume solfexo. Para
entn tocaba moito en vodas. Adoitaba ir, por exemplo, ao restaurante Arzak. E de
cando en vez apareca algn inspector que me esixa o carnet de msico.
Evidentemente, eu non tia ningn carnet e tame que marchar a casa. Perdn
bastantes vodas polo ditoso carnet. Decidn que tia que preparar o exame e sacarmelo.
Estudei con Jose Mari Altuna e fun examinarme ao Conservartorio de Donostia ante un
xurado no que estaban nada menos que Belo Portu e Francisco Escudero, ademais
doutros que vian en representacin dalgn ministerio de Madrid. Unha das probas do
exame consista en ler unha partitura e transportala trikitixa, coa dificultade adicional
de que non coincidan os tons, a trikitixa era de si bemol e a partitura estaba en sol.
preparara a interpretacin da Marcha turca coa trikitixa e quedronse moi
impresionados, recorda.

Os expertos sinalan que Elgeta e Sakabi foron as grandes figuras da postguerra e que
Laja engadiu un peldao mis a esa evolucin.
O propio Laja qutase importancia. Sempre mis fcil engadir un peldao cando
coeces de cerca o que fixeron os predecesores. Eu coeca moi ben o que fixera
Sakabi. Intentei asimilar o que fixera el e engadir algo, di. Engadiu tanto ao legado de
Sakabi que cando se celebra o primeiro campionato en Donostia, en 1970, SakabiEgaazpi gaan a txapela, pero conceden o premio ao mellor trikitilari a Laja e o do
mellor panderista a Imanol Iturbide.
Laja acompaouse de innumerables panderistas. Tocou xunto a Berastegi durante
moitos anos, con Etxeberritxo, con Zabale, mis tarde con Imanol Iturbide e finalmente,
durante toda unha etapa, con Landakanda.
Ser seguramente o trikitilari que mis txapelas logrou no Campionato de Trikitilaris.
Cando se lle pregunta sobre o tema fai recuentos: poden ser oito ou nove. Ten unha
txapela compartida con Martin, porque empataron a puntos, o ano seguinte quedou
segundo logo de Martin ( a nica vez que quedou segundo), porque do resto das citas
regresou a casa coa txapela.
Gravou o seu primeiro disco con Iturbide en Herri Gogoa, gravou outros cinco xunto
con Landakanda e publicou as mesmo Azken jazzbana (cun saxo e unha batera) e as
sas pezas tamn figuran nos recopilatorios das txapelketas.
Laja coeceu a Kepa Junkera cando este tocaba o acorden no Beti Jai Alai. Ns
iamos a moitas localidades de Biscaia: Elantxobe, Ibarrangelu, Laga ou Laida e
coincidiamos cos do Beti Jai Alai. Tanto Kepa Junkera como Zabaleta tocaban o
acorden. Adoitaban estar mirndonos. Mis tarde, Martin e eu tocamos moito en Aia,
en Aristerrazu. Era un rapaz moi listo e sacaba moi ben as nosas pezas. Foi un dos
nosos fan naquela poca. E agora un gran artista. Non toca a trikitixa como ns, nin
se prepara para facer unha romara de catro horas O distinto, outro mundo.
Efectivamente, leva o comps, pero ten unha imaxinacin desbocada. Ao principio,
cando percorra as romaras de Biscaia e Guipscoa e sacou o primeiro disco, Kepa.
Zabaleta eta Motriku, un disco precioso, estaban mis na nosa fonda, Zabaleta levaba a
base e Kepa faca as sas florituras, fai o que lle vn en gana, co engadido de que non
repite nunca as partes, , sen dbida, un portento da improvisacin. Non tivo sorte coas
txapelketas, nin sequera sacou unha txapela, e creo que iso tamn contribuu a
afianzarlle no seu camio. O curioso que levou moi boas pezas aos concursos e que
anos mis tarde os alumnos pdennos as sas pezas e menos as de Tapia, relata.
Pregntolle si algunha vez tocou pezas de Junkera. Unha vez contesta-. Organizaron
un festival en Tolosa e a ltima hora se descolgaron Kepa e Motriku. O presentador do
acto, creo que era Joxe Mari Iriondo, nun momento do festival mirounos e preguntounos
si algun de entre ns atrevase a tocar as sas pezas e recordo que interpretei unhas
cantas e que tiven un certo xito. Tanto entre os mozos trikitilaris como entre os
afeccionados novos; Kepa tia unha aceptacin enorme.
Ultimamente ha ter mis relacin con Motriku. Recientemente tocaron xuntos en
Aristerrazu. A xente comentaba que formabamos unha estraa parella, porque el
cantaba en uscaro sen dominalo e eu falaba con el en casteln sen coecelo, e malia
todo pareca que nos entendiamos. Adoitamos reunirnos de cando en vez no casero da
sa muller, en Zornotza. Cando Landakanda dxolle que pensaba deixar o pandeiro e a
ver si animbase a substitulo, levouse unha gran alegra e estivo preparando tan a
conciencia esa primeira romara que nos sobraron as pezas. Polo traballo que ten
tampouco pode tocar moito, pero faille unha ilusin tremenda tocar de cando en vez.
Goza moito co pandeiro, di.

Recordo que houbo- tralo festival do da de San Jos en Azpeitia- unha escena no
restaurante Pastorkua na que tocaron xuntos Kepa e el. Comentaron que estara ben
que nos xuntsemos varias xeracins de trikilaris, os mozos connosco, Landakanda e eu.
Ns coindimos xunto a Kepa e Motriku e si que houbo un pequeno revuelo de fotos e de
vdeos de mbiles, recorda.
Laja segue tocando todos os das, anda que sen horario fixo, para aprender algunha
peza nova ou repasar algunha vella. Vive nun chalet novo de das vivendas, xunto aos
seus familiares, a poucos metros do casero onde naceu, reconvertido agora en
restaurante. Polas sas mans pasaron algns dos trikitilaris novos que agora ocupan a
primeira fila, tales como Imuntzo, Lurdes Alkorta, Izer ou Agurtzane Elustondo.
Segue dando clases. Entre os seus alumnos figuran desde rapaces de 12 anos ata
xubilados que aprenderon preto de 60 pezas. Os alumnos gravan a Laja mentres este
interpreta as pezas a un ritmo moi lento e en casa dedcanse a estudalo. Hai alumnos
que semana xa sacaron toda a peza. Hoxe en da hai escolas de trikitixa en cada pobo
e barrio. s mias clases veen algns que se han encaprichado comigo.
Teen dous fillos que tocan a trikitixa. Un deles acompalle cando toca nas vodas que
se celebran en Mendigoiko, en Atxondo. Leva facndoo durante mis de vinte anos.
Entre outras especialidades da casa est o servizo dos pratos a ritmo de trikitixa. Saen
unha ducia de mozas que serven os pratos mentres ns tocamos e volvemos desaparecer
unha vez que se serven as mesas, para reaparecer no seguinte prato.

TOMAS SORALUZE EPELDE, UN SORRISO PERMANENTE

Hai sorrisos misteriosos e inquietantes como a da Monalisa, pero tamn hai sorrisos
francos e claras como a de Epelde, a quen xamais se lle borra a alegra da cara e menos
se est tocando. Naceu no casero Epelde de Azkoitia. o ltimo dos caseros que
bordean a estrada que sobe do pobo a Martirieta.
Se a Asociacin de Trikitilaris tivese que marcar un da unha ruta para dar a coecer
sobre o terreo o que a trikitixa, tera que elixir este barrio de Azkoitia. Subir ermida
do barrio como mergullarse no pasado da trikitixa. Dos 30 caseros que o conforman,
o primeiro subindo desde Azkoitia Imunsoro (Imuntzo), berce dun trikitilari. O
terceiro Egurrola, onde naceu en pandeirojole que tocaba con Jose Mari Epelde, pai de
Tomas. Nesa ruta atpase tamn o casero Zendoia, berce dos irmns que levan ese
nome e tamn o caserio Muno, onde naceu Jose Mari Epelde, e mis arriba est Montte,
a casa dunha das maiores sagas de dultzaineros do pas. Isto non quere dicir que no
resto dos caseros non houbese msicos. Tamn en Susteta, Irisarri ou Urteaga haba
trikitilaris, anda que non chegaron a tocar en prazas. E tamn en Korta ou Etxetxo
haba dulzaineros. Anda que Tomas Soraluze Epelde corrxeme dicindo que estamos
falando do pasado, que agora xa non o mesmo.
Adoitballe dicir ao meu pai que o autntico Epelde era eu, que nacera nese casero,
posto que el nacera en Muno e trasladouse tras casarse cunha de Epelde. De feito, os
seus amigos chambanlle sempre Muno, di Tomas Soraluze, o actual Epelde, e engade
que cando comezaron as txapelketas e participaban el co seu irmn Luziano e o pai con
Egurrola, para evitar as confusins, empezaron a chamar ao pai Epelde Zaharra e a el
Epelde a secas.

Xabier Gantzarain, actual director de Arteleku, dedicou un libro a Epelde Zaharra

(Epelde. Mende baten soinua) e no mesmo manifestaba o seu estupor ante a eclosin
que viviu a trikitixa en Azkoitia e arredores durante as primeiras dcadas do sculo XX.
Recorda que un dos fenmenos culturais mis intensos da poca e engade que se d,
sorprendentemente, baixo o dominio dun partido integrista e catlico.
O av de Tomas tocaba a dulzaina e era bertsolari. Ao parecer, pai e fillo adoitaban
acudir feira de Santa Lucia en Zumarraga. O primeiro improvisaba bertsos mentres o
fillo animaba a festa.
Na segunda dcada do sculo a trikitixa substite dulzaina. Por Martirieta pasaban
trikitilaris como Etxesakorta, Beltziur, Kantera, Gorriz ou Kanpazar. Epelde Zaharra
comprou unha trikitixa de segunda man en Azpeitia aos 16 anos e aos 18, outra en
Larrinaga de Donostia. Desde que comprou esa trikitita ata que estalou a guerra Epelde
Zaharra tocou nas romaras da zona, sobre todo na de Aizpurutxo. Actuaba en solitario,
pero polo si ou polo non levaba sempre un pandeiro, por si algun se animaba.
O seu fillo Tomas naceu no 45 e aprendeu a tocar a trikitixa en casa, de xeito
autodidacta, sen a axuda de mestres. Anda que Epelde Zaharra apenas tocaba en casa,
empeouse en que o fixese o fillo maior. Pero non progresaba, e foi entn cando Tomas
colleu por primeira vez a trikitrixa entre as sas mans. Ti naciches para isto dxolle o
seu pai, cando viu como se apaaba. O irmn maior pasou a tocar o pandeiro. O que
eu aprendn foi a base de escoitar a outros, a Maltzeta, a Laja ou a Sakabi que vian a
mido ao barrio, di.
A saga dos Epeldes contina cos sobrinos de Tomas.
participou en txapelketas e tocou xunto a varios pandeirojoles, pero leva preto dunha
treintena de anos xunto a Imanol Iturbide. Habemos ter rachas en que tocamos xuntos
durante trece das seguidos. Compartindo tantas horas chegas a compenetrarte. Dos 33
anos aos 56 dediqueime en exclusiva trikitixa. A xornada festiva comezaba moitas
veces cara s once da ma e finalizaba de madrugada. Ata nunha romara tocbase
durante varias horas, recorda.
Que se beba para aguantar a marcha?, pregntolles. Iturbide cervecero, pero Epelde
prefera bebidas mis fortes.
Ten un primeiro disco gravado con Iturbide e logo gravou tres con Anjel Larraaga.
O casero Epelde, onde naceu Tomas, est deshabitado, pero o remozaron de arriba
abaixo e se reune al a familia: cinco irms e tres irmns. Hai fotografas en que todos
aparecen tocando o pandeiro. Unha das fotografas est feita no restaurante Laja.
Tomas est solteiro. Teo a impresin de que non hei ter tempo para casarme,
xustifcase.
A sa mocidade estivo marcada polas restricciones do cura do barrio que prohiba o
baile ao agarrado.
Cando tia 16 anos participou na construcin da estrada a Martirieta e dirixan o
proxecto de auzolan o cura do barrio, Don Esteban, do que se falar na biografa de
Zendoia, un to de Tomas e o dulzainero Montte. Foron seis quilmetros de estrada
que abrimos a man e sen cobrar nada. Unha vez que finalizamos a estrada, o barrio
decidiu que haba que regalarlle unha moto ao cura, unha Vespa. Naquela poca haba
muchsima xente nova en Martirieta e comezamos a organizar unha romara. Nun dos
sermones Don Esteban metase comigo. Relataba desde o plpito, con todo luxo de
detalles, o que faciamos durante a romara, coa intencin de asustar aos nosos pais. E a
verdade que non faciamos nada que fose reprobable, recorda.
Os rozamentos entre os mozos e o cura chegaron a tal punto que o da que anunciou que
deixaba o cargo e ase, os mozos que asistan misa de 8, onde tivo lugar o anuncio,
saron da igrexa e fronse a celebrar a marcha do cura ao bar.

Epelde coeceu a Junkera durante as txapelketas e mantiveron desde entn unha

admiracin mutua.

ZENDOIA E AS HISTORIAS DE MARTIRIETA

Tomas Zubizarreta naceu en 1930 no casero Zendoia de Martirieta, un barrio de
Azkoitia tan ligado trikitixa que Laxaro Azkune, nun libro dedicado ao trikitilari
Zendoia que presentar na Feira de Durango deste ano, chama Firu-firu bailase.
Zendoia tocou por primeira vez a trikitixa na romara de Martirieta aos 17 anos,
substitundo a un to seu, e foi o trikitilari oficial desa romara durante medio sculo.
Zendoia vive no seu casero natal e, anda que xa se retirou das prazas, con 84 anos
segue tocando o instrumento na contorna familiar.
Laxaro Azkune aborda a vida do trikitilari, e recolle un amplo anecdotario que reflicte o
ambiente da poca. O libro ten un captulo dedicado ao baile agarrado, do que
extraemos un par de ancdotas.
A Corporacin de Azkoitia decidira permitir en 1955 devandito baile, posto que nas
localidades vecias xa deran ese paso. O prroco de Azkoitia expulsou da igrexa a toda
a Corporacin e negou a comun aos dous fillos do alcalde que de forma inocente
achegronse ata o altar. O alcalde tocou todas as portas; chegou a falar co arzobispo de
Burgos, pero pasaron tres anos ata que se lles permitiu de novo entrar na igrexa.
Retirouse a prohibicin en Azkoitia, pero non en todos os seus barrios. En Martirieta,
de onde o trikitilari Zendoia, Don Esteban, o cura, seguiu atemorizando aos mozos cos
seus anatemas. Dez anos mis tarde, en 1965, tres parellas de mozos decidiron provocar
ao cura. A vspera adestrronse no casero do trikitilari Epelde e o domingo bailaron
o baltseo txiki no bar de Martirieta, unha modalidade hbrida que consiste en bailar ao
solto, pero agarrndose nas voltas da parte cantada. O cura decatouse. Pola tarde
apareceu no bar e os mozos volveron a reincidir. As tres chico foron expulsadas da
congregacin da igrexa.
O casero Zendoia est tan preto da casa do cura que os rozamentos do novo trikitilari
co ocupan algunhas pxinas moi sabrosas.
O libro retrata ao trikitilari Zendoia desde o punto de vista dos seus coetneos. Desfilan
polas sas pxinas Laja, Epelde, Egurrola, Sakristaua, Manuel Iturbide, Lus Alberdi
Zabale, Manolo Arrizabalaga Izer e outros.

TODO O RITMO NAS MANS

LANDAKANDA
Dos grandes pandeirojoles guipuzcoanos da dcada dos 50, destaca Pedro Arruabarrena,
que morreu en 1960 no bar Zeru Txiki de Tolosa co instrumento nas mans, mentres
acompaaba a Elgeta. Marcou o ritmo aos mellores desa dcada, tanto a Elgeta como a

Migel Sagastume ou a Gelatxo, nas romaras de Guipscoa e do Duranguesado. Nado

en Irura en 1925, traballou como albanel en Eibar e deixou algunhas mostras da sa arte
tamn nese oficio, o terrazo do bar Txoko por exemplo, que en sucesivos remozamentos
quixeron manter intacto.
Arruabarrena era espectacular co pandeiro. Tocbao con mans, cbado e ps.
Foi mirando a este pandeirojole como Jose Ramon Zubizarreta Landakanda aprendeu
a tocar o instrumento. No libro que Mel Anjel Elustondo dedicou sa traxectoria,
Landakanda afirma que o pandeiro o que manda na trikitixa, o que marca o ritmo.
Relata que no campionato de 1982, nada mis entrar ao recinto, observaron que entre os
membros do xurado haba un que fora dantzari e Landakanda comunicou a Laja que
tocara un poquito mis amodo que nas romaras, porque aos dantzaris de oficio
gstalles bailar algo mis lento. Fixemos un pequeno ensaio antes de subir ao estrado.
A Laja custoulle un pouco, pero deseguido se puxo ao meu paso. A moitos lles parece
que non, pero na trikitixa manda o pandeiro, di.
Pero non s do ritmo preocpase o pandeirojole. Nesa mesma entrevista Landakanda
relata que s bebe auga e non porque non lle gusten o champn ou a cervexa, senn
porque as serven fras e se lle estropea a gorxa.
Contan tamn que Egaazpi, sempre que peda unha bebida, engada: Que non estea
fra e que un da Sakabi dxolle persoa que serva: Que estea recentemente fervida.
E anda as, adoitaba ter problemas coa gorxa. Landakanda cre que todos os que cantan
coidan a gorxa menos Sebastian Lizaso, a quen lle vai moi ben o champn fro.
Nesa mesma entrevista o pandeirojole conta que unha vez algun lle dixo que si era
capaz de cantar sen beber era un artista.
Jose Ramon Zubizarreta naceu en 1932 nun casero do barrio de Kukuerri de Azkoitia,
que tamn era molino. Antes de ver en directo a Arruabarrena, iniciouse na arte de
tocar o pandeiro aos 12 anos, imitando a Joxe Oria, o pandeirojole da Trikitixa de
Zumarraga, que escoitaba por Radio San Sebastin, a nica emisora da poca. Era o
menor dunha familia de dez irmns. Ningun na sa casa tocaba o pandeiro, pero tia
dous curmns do casero Izer que o facan. No molino, entre tarefa e tarefa, sentbase
na escaleira e ensaiaba.
Retirouse temporalmente das prazas ao casarse aos 26 anos. O perodo de abstinencia
durou 13 anos, ata que un bo da apareceu Maltzeta e dxolle que necesitaba a un
pandeirista para unha homenaxe. Namentres a trikitixa segua o seu curso. Egaazpi
converteuse no pandeirojole oficial de Elgeta e Sakabi. As romaras iniciaran a sa
decadencia, pero proliferaban os festivales. Eran os anos en que cada parella cobraba
seis mil pesetas. Era un ingreso importante, posto que haba das con das actuacins.
Co permiso da sa muller volveu aos estrados.
Comezou a sa colaboracin con Laja. Veu o disco Laja eta Landakanda, que
gravaron en Madrid con pezas como Mendien edertasuna, con coplas de Azpillaga,
que tiveron un xito enorme. Era o a 1977. Ao ano seguinte quedaron campins
empatados con Martin e Egaazpi na final de Donostia. Laja e Landakanda comezaron
unha andadura que durara mis de vinte anos. Tamn tocou con Kepa Junkera nos
meses que Motriku estivo no servizo militar.

OS ITURBIDE
Imanol Arregi Iturbide est convalecente dunha operacin e recbenos porta do
casero Iturbide, situado nun pequeno promontorio sobre o santuario de Loiola e desde o

que se abarca todo o macizo do Izarraitz. Camia apoindose en dous muletas, pero
mantn na mirada a alegra que lle caracterizaba sobre a escena, porque tan importante
como levar ben o ritmo para un pandeiro jotzaile ser capaz de levar o ambiente
festa.
Un bo panderista ten que dominar tres facetas: ten que marcar o ritmo, cantar e poer
ambiente. Quiz eu destaque mis na terceira, di.
o fillo maior de Patxi Arregi, o fundador da saga, que naceu xunto ao santuario de
Loiola, en Errekarte, no casero que a Diputacin reconverti en museo do Irmn
Garate. Houbo unha especie de permuta e a familia trasladouse ao casero Iturbide, que
dara o nome a tres xeracins de pandeiro jotzailes. Patxi, ademais do pandeiro, tocaba
a trikitixa e a flauta. O trikitilari Otola, ao parecer, aprendeu a tocar con el.
Os Iturbide tocaron prcticamente con todos os trikitilaris que deu o sculo XX, con
Gelatxo Zaharra, Madarixa Txikia, Auntxa, Sakabi, Laja, Otola, Bitarte, Eleuterio e
Juan Tapia, Mardu, Txankarta, Martin Aginagalde, Tomas Zubizarreta Zendoia,
Tomas Soraluze Epelde e outros mis.
Anda que se considere a Patxi como fundador da saga, houbo na familia unha
predecesora, Maria Joxepa, que tamn tocaba o pandeiro. Era ta do meu av. Morreu
con 95 anos cando eu tia 17. Contaban que de mozo tocaba o pandeiro, pero eu nunca
lle vin. No aniversario de Maria Joxepa reunanse todos os tos e traan a Sakabi coa
trikitixa, pero como, curiosamente, en Iturbide non haba ningn pandeiro Sakabi tocaba
s. Creo que consideraban o pandeiro como un instrumento menor que haba que
esconder. O meu pai comezou a tocalo cando eu tia certa idade. Tocou con Gelatxo e
Etxesakorta, con trikitilaris de primeira fila. Dican que faca moi boa parella con
Etxesakorta, que tia moi boa voz, relata.
Patxi colaborou tamn no segundo disco da Trikitixa de Zumarraga en 1930, pero o
disco non viu a luz. Ao parecer, as coplas tian un contido excesivamente abertzale, a
xuzo dos censores.
Migel Arregi foi o segundo Iturbide da saga. Tia algunha fijacin coas datas. Elixiu
para casarse o da do seu aniversario e a sa morte coincidiu co da que cumpra 90.
Tocou a mido con Auntxa, Txankarta e Epelde Zaharra. Adoitaba repetir que o mellor
dos irmns era Patxi e que entre os mozos o seu preferido era Imanol.
Boni Arregi Iturbide, que foi parella de Otola durante anos e Joxe Mari Arregi
Iturbide completan a familia pandeirojole. Jose Mari tocou con Sakabi, con Arbe e
con Hijinio Zabaleta. Arbe adoitaba dicir de Jose Mari que nunca lle viu un xesto de
cansazo mentres tocaba o pandeiro.
Imanol Arregi Zubizarreta Iturbide , xa que logo, o continuador da saga. Naceu no
35 no casero Iturbide. tocou con todos dos trikitilaris do seu tempo: Sakabi, Auntxa,
Laja, Martin, Epelde, Miren Etxaniz, Pikua, Migel Sagastume, Bitarte, Zabaleta e
Zendoia. Cando se iniciaron as gravacins de Loiola Irratia, cada vez que necesitaban
un pandeirojole acudan a el.
Cando fala dos seus tos, ntaselle certa preferencia por Miguel, ao que considera como
un gran artista. Desde que se xubilou via todos os da ao casero, desde os 65 aos 80
anos. Traballaba aqu na horta. Eu tia unha relacin especial con el. Cando cumpriu
os 80, nin sequera celebrmolo. Era un home moi alegre, pero caeu en picado. Pasou
os ltimos anos sumido na tristeza. Creo que fun eu quen lle fixen reir por ltima vez.
fora un home enrxico que rompa moitos pandeiros e parecalle raro que eu me fose a
unha romara cun s. Gustballe moito bailar. Era incapaz de manterse en pi sen a
axuda do bastn, pero agarrbase sa muller e acuda a calquera festa e pensaba que
podera bailar. Rpidamente esquecase da sa muller e ase con outras. Tia moito
sentido do humor. Cambiaba tanto de parella cando bailaba que moitas mulleres

pensaban que era solteiro. Chegou un momento en que non era capaz nin de tocar o
pandeiro. A min dbame moita pena, di Imanol.
Imanol Arregi Iturbide chegou a tocar o pandeiro por unha casualidade. Unha vez
que o to Joxe Mari enferm, Sakabi veu a casa para pedirme que lle acompaase. Eu
tia uns 28 anos e estara con ganas de juerga. Durante a ma estivemos tocando
pasacalles polas ras de Zarautz e eu morrame de vergonza, pero durante a comida
bebn un pouco e pola tarde eran os tikitilaris quen se avergoaban de min. Dixronme
que me pagaran 50 duros mis si continuaba tocando durante a noite, pero dxenlles
que tia outros compromisos. O meu nico compromiso que tia ganas de bailar,
recorda.
Imanol Iturbide cre nas casualidades. En 1970, Joxe Mari Iriondo dxolle un da que o
domingo seguinte tia que ir a Donostia para participar no primeiro campionato de
trikitixa. Eu nin sequera tia un pandeiro en casa. Prestoumo Egaazpi, repite.
Acompaou a Errota, un trikitilari de Aia, e dronlle o premio ao mellor panderista.
Grazas a ese premio estivo acompaando a Enrique Zelaya nunha gravacin que
realizaron en Barcelona para unha casa alem. Estivemos oito das en Barcelona e
tratronme a corpo de rei. Foi al onde vin por primeira vez unhas portas automticas,
un hotel de cinco estrelas e unhas escaleiras mecnicas, e foi al onde vin por primeira e
ltima vez a Ursula Andress. E encima dronme unha propina de mil pesetas. Fun cun
pandeiro que o to Migel truxome dun casero de Elosua. Eran os anos en que o
pandeiro non tia ningunha importancia, recorda. Contan que Iturbide sempre quitou
mritos ao seu traballo e considera que o pandeiro un simple adorno da trikitixa, un
instrumento de segunda orde, e para probalo, un da que acompaaba a Laja nunha
romara de Amezketa, dxolle ao trikitilari que a deixar de tocar en metade dunha peza.
As o fixo e a xente seguiu bailando, co que quixo demostrar que o pandeiro non
imprescindible. Pero Tomas Soraluze Epelde, que nos acompaa na entrevista,
contradi o que di o panderista. Eu cheguei a crear unha peza nova expresamente para
Imanol, co que cheguei a establecer un especie de simbiosis. Hai momentos de
compenetracin entre ns nos que parece que entablamos unha conversacin, el fai
unhas cousas co pandeiro e eu contstolle coa trikitixa, di e imita coa voz os redobles
que executa co pandeiro.
Pero Iturbide non cella. Eu ao principio pasaba moita vergoa cando escoitaba as
mias gravacins, tanto polo pandeiro como pola voz. Agora debn de afacerme.
Parceme que hai outros tan malos como eu, di.
Imanol Iturbide foi jardinero de profesin e traballou durante anos para o Concello de
Azpeitia. Pero sempre foi difcil compaxinar o traballo cos compromisos da trikitixa.
Recordo, por exemplo, estar con Epelde durante tres das e tres noites sen quitarnos os
zapatos, porque as poucas horas que nos deixaban durmiamos no coche. Tivemos un
pinchazo cando viamos a casa s sete da ma e logrei a duras penas chegar para as
oito a Azpeitia, onde me esperaban mis de vinte traballadores para empezar a
traballar, recorda.
Ademais do seu to Migel, admirou moito a Joxe Oria, sobre todo pola sa forma de
tocar. E tamn se sentiu admirado. Motriku, por exemplo, dxolle un da que decidira
tocar o pandeiro por el.
Non garda nada, nin gravacins, nin fotos.
Ten dous fillos e unha filla que non seguen os seus pasos, pero hai sobrinos que o fan.

Josu Arrizabalaga Izer : As pezas de Junkera que se rexeitaban no 88 son as

que os mozos levan hoxe txapelketa
O seu av (Joxe Arrizabalaga) e o seu pai (Manuel) eran trikitilaris e para os dous anos
Josu xogaba cun pandeiro de juguete en casa. Sendo rapaz comezou a tocar a trikitixa
do seu pai s agachadas, ata que se este mandoulle a estudar con Laja. Estivo baixo
tutlaa de Laja desde os 14 ata os 18 anos. Izer eta Alabier fan preto de cen romaras e
prazas ao ano. Traballaba en Corrugados de Lasao, que se pechou hai pouco. Est
sondando a posibilidade de levar algunhas escolas de trikitixa para adultos, pero quere ir
paso a paso. Josu Arrizabalaga Izer naceu no 80 e tia oito anos cando Kepa Junkera
chegou txapelketa do 88. Pero, pese a esa temprana idade, recorda con nitidez o
impacto que causou a sa actuacin no concurso.

-Parece difcil que recordes algo daquel campionato.

Estiven na txapelketa e para min foi como unha revelacin. Aquel campionato foi para
min coma un resumo do panorama que viva a trikitixa no momento. O meu pai coeca
a Junkera porque coincidiran en concursos e recitais e repeta que Junkera e Tapia eran
uns fra de serie e tia unha admiracin especial polo vizcaino. Eu dinlle moitas voltas
a esa txapelketa. A partir de que Martin Aginalde crease as escolas de trikitixa os
mozos aprendemos a tocar o instrumento cunha correccin tcnica excelente: levamos
ao milmetro os compases, as notas, os baixos eu dira que unha trikitixa
polticamente correcta. Creo que esta obsesin pola correccin provn dun certo
complexo que arrastraban algns trikitilaris, como Laja ou Martin, por citar dous
exemplos, que se empearon en estudar msica para dignificar o instrumento.
Parceme que sentan celos do acorden e vivan coma se doese a falta de recursos da
trikitixa. Escoitaran moita msica de acorden e iso ntase na forma de ensinar que
tian. evidente que a sa forma de tocar era, por dicilo dalgunha forma, mis
elaborada que a tradicional. Para os oito anos deime conta de que no Campionato do 88
Tapia e Junkera subiran un peldao mis ou quizais dous peldaos, porque o paso que
deron supuxo unha conmocin. Esa txapelketa resumiu todo o panorama da trikitixa,
deixando en claro as tendencias que haba: houbo trikitilaris moi bos da escola
tradicional. Houbo trikitilaris como Imuntzo, por exemplo, que acudiron ao concurso
coas posibilidades de sacar un dez, a nota mxima, tras unha preparacin a conciencia.
Imuntzo tocaba rpido e ntido, as pezas eran moi boas fixo un papel excelente,
demostrou que estaba un paso mis arriba que os da vella escola. Tamn Zabale, o
actual campin estivo al, pero eu da que anda lle faltaba un pouco de madurez. E
logo estiveron estes dous monstros, Tapia e Junkera, que eran doutra rbita. Eran
trikitilaris que escoitaban tamn outros xneros. Un dixire e metaboliza a msica que
escoita e estes tian unha cultura musical moito mis ampla que o resto. E demostraron
que coa trikitixa pdese tocar un fandango, sen que sexa case reconocible. Eran
trikitilaris moi dotados, moi especiais e deron un paso de xigante. Agora, escoitamos
tanto a Junkera que non nos chama a atencin; afixmonos sa msica, pero naquel
contexto foi unha cousa incrible. s veces, adoitei pensar na papeleta que tivo o xurado
aquel da e para para botarse a tremer.

-Dis que ese da houbo unha especie de confluencia das diferentes escolas e tendencias
que haba na trikitixa.
Si, si. Para min foi como asistir a unha clase de historia da trikitixa. Estaba Jauregi,
estaba Laura Apeztegia, por exemplo, que tocaba de marabilla pero dun modo moi
tradicional. Estaban Imuntzo e Zabale que tian outro nivel de formacin. E, ademais,
chegaron estes dous extraterrestres.

-Como definiras a lia de Junkera? Marca un futuro mis libre trikitixa?

Junkera non ten o cors que habemos ter ns. Eu, por exemplo, non coecn outra
cousa que a trikitixa en casa e na mia contorna, porque saio de casa e atpome con
Epelde ou con Egurrola. Non hei ter modo de sar dese universo. vivn anos ceando
cada semana con Otola; cada venres visitaba a Auntxa, que era como o meu av.
Charlaba a mido con Sakabi. A vspera da sa morte estiven con el. Hei ter a todos os
grandes da trikitixa moi a man. Eu non direi que Kepa ou Motriku non tean races,
pero teen unha relacin diferente coa trikitixa. O meu pai conta que viu tocar a Junkera
as pezas de Laja cunha facilidade asombrosa. Agora que ha ir tan lonxe no seu estilo,
posible que lle custe facelo, pero antes facao. Recordo que na presentacin dun disco
de Imuntzo que Elkar organizou na sidrera Saizar, estaba el nunha esquina do escenario
improvisado para probar o son, porque lle pediron que tocase unha peza con Imuntzo.
Haba moitos trikitizales que acudiran ao acto nun autobs e ningun se achegou a
saudarlle. Eu non tia con Kepa a relacin que teo agora, pero deume moita pena. Hai
xente tradicional que segue crendo que Kepa non sabe tocar. E mentres probaba o
micrfono, coma se sar sen querer, comezou a tocar unha peza ao estilo tradicional que
nos deixou marabillados. Seran dez segundos, pero bastaron para deixarnos
estupefactos. Ten unha capacidade fra do comn para tocar e, ademais, sabe facer
msica, coordina moi ben os instrumentos que acompaan trikitixa e demostrouno
disco tras disco. Si non fose bo, non estara onde est. Evidentemente non me gusta
todo o que fai. Tampouco me gusta todo o que fai Tapia. Se anda hai xente que critica
o que fai Junkera, imaxnate o que sera no 88. Foi un choque frontal para eles. Pero
para outros foi unha revelacin. E a proba que os mozos que van agora txapelketa
tocan esas pezas. As pezas que se rexeitaban no 88 son as que levan os mozos
txapelketa. E o que peor, pasaron mis de 30 anos e non fomos capaces de
superarlles. O que si hai unha serie de msicos e grupos que repiten o que eles
fixeron.

-Estudaches con Laja. Hai quen sinalan que unha figura clave da moderna trikitixa.
Creo que unha figura importante. Mis que ensinar a tocar un repertorio, o que
ensinaba era a comprender o propio instrumento, a xogar con el, a valorar o seu
potencial e a controlalo. El ensinoume que o maxisterio non se cingue ao ensino dunhas
pezas, senn que algo mis profundo. Xa con anterioridade, Sakabi dera un paso
importante. Estivo moi preocupado por dignificar o instrumento, por formarse
musicalmente. De a o seu xeito de tocar que se caracterizaba pola nitidez das notas, a
transparencia. Laja e Martin, por citar outros dous grandes, soben un peldao mis e
deron un xiro, digamos que mis profesional trikitxa.

-O teu pai, Manuel Arriozabalaga Izer, participou nos concursos de Donostia.

Cando o meu pai coincidiu con Junkera nunha das txapelketas estaba acompaado por
un irmn de Tomas Soraluze Epelde. Toms casouse cunha irm do meu pai. Tamn
o meu av tocaba a trikitixa e, como tia dous fillos, decidiu que o maior, o meu pai,
dedicsese ao casero, e o pequeno aprendese a trikitixa. Pero o meu pai non desistiu.
Tocaba a trikitixa de noite, logo de terminar os labores do casero, e logrou superar ao
seu irmn. Ao final, o meu to quedouse co casero e o meu pai coa trikitixa. Temos
dous tos avs que son gemelos. En casa chammoslles os tos americanos porque
pasaron tempadas al e son eles os que tocaban o pandeiro. Eran moi bos. Cando
chegaban de Amrica montaban festas que duraban varios das. O grito caracterstico
de Landakanda estaba patentado polos nosos tos. En realidade, as familias dos
trikitilaris entrecrzanse. Os Alberdi ou Zabale son parentes, os Landakanda
(Zubizarreta) tamn. Isto da trikitixa como unha enfermidade de transmisin
hereditaria. Non teo mis remedio que atopar unha noiva que toque. O meu pai
contaba que sendo mozos os trikitilaris de Martirieta escoitaban o que tocaban os
trikitilaris Maltzeta ou Zabaleta do barrio de Urrategi, que son dous laderas que
prcticamente mranse, e que eles respondan. Evidentemente o trfico sera mis
silencioso que agora. En Martirieta, cntase que haba unha trikitixa en cada casero e
que na cima, xunto ermida, vivan os Montte cos seus dulzainas.

AGURTZANE E JON ELUSTONDO: Temos a sensacin de que desde que

apareceron Tapia e Junkera avanzouse moi pouco na trikitixa
Agurtzane Elustondo a actual presidenta da Asociacin de Trikitilaris e a sa familia
o vivo exemplo de como funciona a transmisin cultural entre xeracins. Agurtzane
recorda con gratitude a cantidade de viaxes que realizou o seu pai para que ela puidese
estudar con Laja cando tia pouco mis de dez anos. Ela toca a trikitixa, o seu irmn
Jon acompalle co pandeiro, teen outra irm a quen tamn lle gusta o pandeiro e s a
cuarta, Nerea, ofreceu unha certa resistencia trikitixa e apuntouse escola de
bertsolaris. Hoxe unha figura coecida nese campo.

- evidente que vos vn de familia.

AGURTZANE: O noso pai naceu moi preto do casero de Gelatxo, en Elgoibar, e de
mozo, ao parecer, tocaba o acorden, anda que a nosa nai nunca lle viu tocar. En casa
da nosa nai tamn haba unha vella trikitixa. Aos dez anos, polo tanto, cando o profesor
de solfexo preguntoume que instrumento quera tocar, contesteille que a trikitixa e
botoume unha rifa. En realidade, botoulla mia nai. Dicalle que como se lle ocorreu
a estas alturas pensar na trikitixa. pasaron uns anos e nesa escola de msica hoxe dan
clases de trikitixa. Foi entn cando empecei a recibir clases de Laja. Levbame en
coche o meu pai, pero cando non poda, pola substitucin na empresa, tomaba dous
autobuses, un ata Zumarraga e outro ata Azkoitia, e de al a andando ata o casero de
Laja. Foi un luxo estudar con Laja. O e Martin eran nese momento o non vai mis da
trikitixa. Estudei empresariais en Oati e Donostia e agora traballo como gerente da

fundacin Lenbur. Ha ter perodos de maior ou menor intensidade, pero nunca deixei
de tocar a trikitixa.
JON: Desde pequenos levbannos aos festivais ou romaras nos que tocaban Laja ou
Martin. Aos tres maiores nos inculcaron o amor trikitixa, pero menor, a Nerea,
produciulle o efecto contrario. Dixo que estaba farta de tanto pandeiro e de tanta
trikitixa e apuntouse a unha escola de bertsolaris. Estudou ingeniera, estivo varios anos
traballando fra, agora volveu a casa e est moi centrada nas sas actuacins. Eu vexo
que goza. Agurtzane e eu tocamos xuntos desde o principio. participamos nun par de
discos colectivos, Faborez, que gravamos entre catro parellas, e Bizi no que
participamos moitos trikitilaris do Goierri.

-Estivestes nas finais do 86 e do 88?

AGURTZANE: Non s fomos s finais senn tamn s eliminatorias. Eu tera uns 11
anos (naceu no 75) e Jon 13, pero acrdome perfectamente do ambiente que houbo e das
polmicas que rodearon as actuacins de Joseba Tapia e de Kepa Junkera. probable
que uns anos antes houbese polmicas en torno a Martn e Laja, pero seguro que non
chegaron a ter esa virulencia. Formronse dous bandos, un que apoiaba a Junkera e
outro a Tapia. A nosa nai do barrio Agieta de Zumarraga. Celebran as festas en San
Martn. Non si foi no 86 ou no 88 cando a comisin de festas decidiu que an contratar
a Tapia. Houbo un certo revuelo, algunhas persoas protestaron e decidiuse que o venres
tocara Tapia e o sbado Junkera. Ese forofismo era propio, sobre todo, de reductos
rurais. Ns seguiamos a ambos trikitilaris.
JON: Houbo uns anos en que Tapia e Junkera patearon toda a xeografa de Guipscoa.
En moitos lugares contrataban a ambos. Do 86 ao 89 chegaron a todos os barrios e
levaban un repertorio amplo. Tapia, por exemplo, inclua ata versins dos Beatles que
cantaba en ingls e facao coa trikitixa, o pandeiro e unha caixa de ritmos. E Junkera
inclua pezas exclusivamente sas.
AGURTZANE: A renovacin do repertorio via de antes. Laja tia un estilo moi
persoal; Martin tia cousas moi elaboradas. Tapia trouxo aires de modernidade
trikitixa, con achegas do rock por exemplo. E Kepa, Zabaleta e Motriku aportaron
moitos elementos improvisados nos dos que realizaban. Zabaleta poa a base e Kepa
quedaba libre para xogar coa sa trikitixa. As actuacins de Kepa eran un luxo. Hai
moitsimas pezas na actualidade que utilizan os recursos e adornos que puxo en prctica
Kepa nesa poca. E logo estn os imitadores, que non son poucos. Tamn Tapia ten
imitadores. Temos a impresin de que desde entn se avanzou moi pouco na trikitixa.
JON: A capacidade de improvisacin de Kepa non ten parangn. Poderiamos facer
unha lista de mritos tanto de Tapia como de Junkera. Tapia foi dos poucos trikitilaris
que cantan e, ademais, canta cun estilo propio. Pero os dos que Kepa faca con
Zabaleta eran insuperables e sgueno sendo. unha cousa curiosa: nos campionatos
que citamos Kepa Junkera recibiu moitas mis crticas que Joseba Tapia, pero vas agora
aos campionatos xuvens e as sas pezas teen moita maior aceptacin que as de Tapia.
As sas pezas convertronse en clsicas.

AGURTZANE: Kepa coece o instrumento como poucos e introduciu tons e acordes

novos. trastornou a estrutura do fandango e do arin-arin, anda que mantendo o ritmo,
modificou as introducins das pezas e os finais e hai xente que cre que inaceptable.
a forza do costume. Houbo outros que en lugar de dicir que non lles gustaba, dican que
non saba tocar. Eu teo que recoecer que as melodas mis difciles, tocadas por
Kepa, parecen mis fciles e porque as toca moitsimo sentimento. De Kepa non se
pode dicir que sexa unha mquina, o que toca selle de dentro e ten un talento especial
para a composicin. Logo est a posta escena, a sa saber estar, os seus xestos e os seus
transos. Cando dicimos que ten detractores s veces penso que non son tantos e algns
deles o son por pouse e non porque de verdade lles desagrade.
JON: A importancia de Kepa Junkera evidenciase na expectacin que se crea cando
acta. Tralo festival do da de San Jos do pasado ano, coincidiu con Laja na cea e
cando comezaron a tocar xuntos na sobremesa, houbo unha avalancha de xente que cos
seus mbiles quixo levarse unha imaxe dese momento histrico. Foi un momento
especial. Ademais creo que Kepa e Laja han ter desde fai moitos anos unha relacin
especial.

- probable que haxa unha admiracin mutua entre a vella garda da trikitixa e Kepa
Junkera.
JON: Seguro. Algunha vez estiveron na sa casa de Busturia e evidente que se
admiran mutuamente. Eles saben que Kepa levou a trikitixa a terreos que nin sequera
sospeitaban. Creo que mis fcil a admiracin entre colegas, porque aprecian mellor o
que fai cada un.
AGURTZANE: A formacin musical de Kepa infinitamente mis ampla que a de
Laja. colaborou cos mellores msicos de folk do mundo e algns de jazz, e para
traballar cos msicos da elite internacional tes que ser un portento.
JON: Tamn como productor moi bo. O disco Betiko trikitixa, que produciu el,
foi unha referencia obrigada para todos ns. Non que sexa unha idea do outro mundo,
pero tvoa el e levouna a cabo. Contn pezas dun par de xeracins de trikitilaris.
Arrola, Maltzeta, Auntxa, Martin, Joseba Tapia e outros se gravaron en estudo e inclur
pezas gravadas de Sakabi, que xa estaba retirado.

-Flame un pouco do pandeiro. un instrumento moi humilde.

AGURTZANE: Cando tocamos fra, hai lugares en que chama mis a atencin o
pandeiro que a trikitixa. Para min un parte importante da trikitixa.
JON: Eu coecn a relacin que tian Martin e Imanol Iturbide. Teen un disco que
escoitara miles de veces e sgoo escoitando. coecn tamn a Motriku, a Landakanda, a
Leturia e a outros moitos e creo que o pandeirojole non debe de acaparar demasiado
protagonismo, ten que facer o que est na sa man para que non decaiga o ambiente,
pero sen dar a lata a ningun. un traballo complicado. un pouco a funcin que ten
o cantante nunha banda de rock, por exemplo. E, logo, ten que haber unha
compenetracin entre o trikitilari e panderista. Ocorreume poucas veces, pero tocar o
pandeiro cun trikitilari que non ten sentido do ritmo, un suplicio.

JUAN TAPIA (fillo de Eleuterio Tapia): A irrupcin de Junkera en Guipscoa foi

espectacular

Tia Juan Tapia 17 18 cando coeceu a Kepa Junkera. Estaba facendo unha das sas
primeiras prazas na sa localidade natal, Asteasu, e nun dos recesos acheguselle Kepa
quen lle comentou que lle gustaba moito a trikitixa e preguntoulle si poda probar. Juan
deixoulle o instrumento e Kepa realizou algns dos seus malabarismos, que lle deixaron
impresionado. Desde entn seguiu de cerca a sa traxectoria.
Juan Tapia pertence saga dos Tapia. Eleuterio Tapia (1926, Asteasu), o pai de Juan,
foi un home sorprendente, porque ademais dun gran trikitilari (figura xunto a Sakabi,
Auntxa e outros grandes da xeracin da posguerra) dedicouse ao deporte rural. O seu
fillo Juan, que agora se dedica ao ensino da trikitixa en varias escolas de msica de
Guipscoa, recorda que pola cocia da sa casero natal pasaron figuras como Perurena,
Yurrebaso ou Urtain .
Eleuterio Tapia foi segalari. Se jactaba de non perder ningunha aposta. O seu fillo
explica o palmars do seu pai pola meticulosidad con que se preparaba e porque soubo
retirarse a tempo. Repetanos que fixsemos as cousas ben ou non as fixsemos, di.
Compaxinaba as romaras coa preparacin de segalaris e harri-jasotzailes. Cando eu
era un rapaz, o meu pai xa era famoso, tanto no mundo da trikitixa como en de os
deportes rurales. Haba das en que o trfico de coches no noso casero era incesante.
Anda non chegara o telfono s casas e os avisos para vodas, comuns ou festas de
barrio e romaras dbanse de viva voz, acudindo a casa do propio trikitilari. Si a isto
engadimos que moitos mozos que practicaban deportes rurales tian como preparador
ao meu pai, imaxnache. Eu son do 63 e cuns dez anos coecn en casa a Perurena, a
Urtain e outros moitos. Segalaris e harri-jasotzailes da poca vian contratar ao
preparador antes de pechar unha aposta ou simplemente vian consultarlle sobre as
posibilidades que tian ante o desafo dun contrincante. Con todo este ajetreo, normal
que unha parte dos labores do casero fixseas a nosa nai. Era un casero pequeno: s
tiamos cinco vacas, cinco terneros e unha mula. E axudbanos un mozo que mis
tarde se fixo un nome no deporte rural: Paskualsoro. Vio nosa casa antes de facer o
servizo militar e estivo connosco durante vinte anos, ata que se casou e foi vivir a
Bedaio. Era segalari e harri-jasotzaile. Grazas sa axuda o meu pai puido ter mis
liberdade para asesorar ou preparar a deportistas e tocar en romaras, relata.
A saga dos Tapia comeza con Eleuterio. Parece ser que aos 15 anos trouxo unha
trikitixa dun casero prximo e, malia que era de noite e os seus irmns estaban
deitados, non puido reprimir o impulso de intentar tocar unhas notas. Espertronse
todos e correron cocia. Eran quince irmns e armaron tal barullo que tamn se
espertou o seu pai, o noso av, que lles empezou a gritar que entre semana non se poda
tocar a trikitixa. O meu pai adoitaba referirse a esta escena con moita frecuencia,
recorda Juan. Entre os 15 irmns do casero Mindegia (Mutegia chaman en dialecto
guipuzcoano en Asteasu ao casero) estaba outro que mis tarde sera tamn trikitilari,
Juanito Tapia, pai de Joseba Tapia.
Eleuterio aprendeu a tocar algunhas pezas pola sa conta. Acudiu mis tarde ao
organista da localidade e empezou a tocar moi pronto en festas da sa contorna cun

repertorio de seis pezas, segundo contaba o propio trikitilari aos seus fillos. O pouco
dieiro que gaaba coa trikitixa entregballo ao seu pai e foi entn cando este comezou
a cambiar de actitude e chegou ata a contactar con Elgeta, que pasou varias veces polo
casero Mindegia. Este casero atpase a medio camio entre Asteasu e Villabona, a
poucos metros da estrada, altura de Zizurkil.
Juan Tapia empezou a estudar a trikitixa co seu pai aos 15 anos. Aos 17 debut en
Asteasu e con 18 comezou a dar clases xunto ao seu pai, mentres continuaba cos
estudos de msica con Isidro Larraaga en Tolosa e de delineacin en Donostia. Tralo
servizo militar entrou a traballar nunha empresa, pero pronto se deu conta de que o seu
era o ensino e comezou a desear unha metodoloxa propia para a trikitixa. Os seus
alumnos comezan tocando con partituras, para que sexan conscientes do que estn
tocando, que acordes utilizan ou que harmonas corresponden ao acorde, pero a medida
que avanzan traballan a memoria e o odo e comezan a tocar dunha forma mis libre,
porque a msica ante todo creatividade, di. Trala morte do seu pai no 88 deixou as
romaras e dedcase en exclusiva s sas clases de trikitixa nas escolas de msica de
Asteasu, Usurbil e Beasain. Ten alumnos de entre 8 e 60 anos. A maiora son novas,
pero chegou a ter algns de mis de 60 anos, que veen coa pretensin de aprender
unas cantas pezas.
A saga dos Tapia contina. Un sobrio seu (que tamn o seu ahijado) toca a trikitixa
no grupo Trikizio e a sa filla Aiora, de 16 anos, tamn toca. Ambos foron alumnos
seus.

Que mritos lle ves ao teu pai como trikitilari?

Nunca se suscitou en serio que quera ser trikitilari, nunca se adicou a iso con toda a sa
alma. Traballaba no casero, faca romaras e daba clases de trikitixa, pero a sa
autntica vocacin era o deporte rural e as apostas. Gustballe asesorar aos segalaris e
harri-jasotzaile novos que se lle achegaban. Deixaba a trikitixa polo deporte con
bastante facilidade e anda as era bo tocando. Era unha poca en que non abundaban os
trikitilaris e formou parte desa pequena lite formado por Auntxa, Zialtzeta, Egurrola ou
Maltzeta. A Eleuterio Tapia taselle en consideracin. A sa forma de tocar era moi
ntida. Din que o to Juanito era anda mis ntido tocando. O meu pai tia un maior
talento para a improvisacin e era capaz de compoer. O to aprenda a peza e tocbaa
tal cal. Con todo, a caracterstica mis notable do meu pai era a velocidade na
ejecucin. Non recordo quen, pero probable que fra Sakabi o que nun campionato
preguntoulle si a puntuacin consista en medir quen tocaba mis rpido. Empezou
moi tarde nos campionatos, con 45 anos. Gaou Laja, pero contan que empataron a
puntos e foi o meu pai quen comunicou ao xurado que era Laja quen mereca gaar.
Considerbase a velocidade como un mrito. Haba romaras na que si tocabas amodo
queixbanse os que estaban bailando. Agora vas cun repertorio fixo. Pero entn o
trikitilari adecuaba o repertorio ao lugar e demanda do pblico.

-Que gravacins quedan de Eleuterio?

Estivo a piques de gravar un disco xunto con Landakanda. Propuxronlle gravalo en
Barcelona e estaba preparando as pezas cando nun accidente coa segadora cortouse un
dedo. No seu lugar foi Laja. Queda o disco Tapiatarren trikitixa, no que se reuniron

algunhas gravacins que lle fixeron en Loiola Irratia e nos campionatos, pero son
gravacins bastante deficientes.

-Cando coeceches a Kepa Junkera?

Con anterioridade aos campionatos de Donostia Kepa xa tomara parte noutras
competicins menores e a irrupcin de Junkera e Zabaleta en Guipscoa, que era o que
eu coeca, foi espectacular. Era tan diferente o que facan que nos deixaba sen poder
reaccionar. Eu coecn a Kepa por primeira vez en Asteasu. Estreoume recientemente
e estaba tocando cando se me achegou e comentoume que a el tamn lle gustaba a
trikitixa e pediume si podalle deixarlle o instrumento para probalo. Eran as festas da
localidade e posible que viesen desde Bilbao con algn grupo de baile ou de msica.
Deixeille a trikitixa e realizou unha serie de exercicios, nin sequera foi unha peza
concreta, pero foi suficiente para deixarme perplexo. Tera eu 17 18 anos. Calculei
que levara anos tocando e que me enganou. Fixo tal alarde de improvisacin que me
custou reaccionar. Desde entn seguinlle. Ao principio as sas aparicins foron
furtivas, logo mis frecuentes e deu o bombazo no campionato.

-Que demostrou Junkera no campionato do 86?

Que tia unhas aptitudes fra do comn. Pero a xente non asimilou o seu estilo.
Recordo moi ben que terminou unha peza cun final que non era comn, que entn non
se levaba. Moita xente levouse as mans cabeza e comentou que iso non era as, que
metera a pata. Boa parte do pblico entenda que o fandango ou o arin-arin tian unha
estrutura inamovible e Kepa rompa eses moldes. Ata o campionato do 86 a xente
apenas coeca o que estaba facendo. Simplemente haba rumores. Dican que haba un
de Bilbao que prometa, pero non se saba moito del. Kepa aproveitou os concursos
para dar a coecer os seus logros. Faime graza recordalo agora: houbo na mia
contorna algns que comentaban, si este rapaz tivese un bo profesor, saira adiante.
Chegou o da do campionato e a xente non entendeu que se puidese terminar unha peza
cunha escala cromtica ou que utilizase uns acordes onde ningun antes utilizase. Pero
saalle tan ben todo, era tan innovador en todo o que faca, que cada peza sa che
descolocaba e che maravillaba vez. A verdade que era moi bo.

-Pero era moi bo tan s para os especialistas, para un crculo de entendidos?

Ese o problema. Probablemente foi as. Eu falo da mia propia experiencia. Sei que
haba moita xente que non o comprendeu. Dican que eran pezas que non se podan
bailar e evidente que se podan bailar, porque cando empezou a percorrer as romaras
xunto con Zabaleta e Motriku, a xente bailaba as sas pezas. O que Zabaleta e Junkera
facan nas romaras merece tamn un comentario. Eu vira a parellas de trikitilaris tocar
as pezas a do: un marca a base e o outro lle acompaa desde unha terceira ou unha
sexta. Pero o que facan estes era outra cousa: Zabaleta marcaba a meloda e Kepa
dedicbase a improvisar, a facer o que lle via en gana. Normalmente na segunda volta
(o fandango normalmente ten das voltas), o trikitilari repite. Kepa xamais se repeta.
Algns non saamos do noso asombro. A verdade que tampouco posible repetir tal
cantidade de notas e acordes e harmonas. imposible reter todo iso na memoria. Kepa

improvisaba continuamente. E a xente bailaba a lume de biqueira. Non verdade que

as sas pezas non servisen para bailar. Eu acuda a canta romara de Kepa tivese ao
meu alcance e volvo repetir, a xente bailaba a lume de biqueira.

-Pero cando tocaba en solitario?

Era mis difcil. s veces custaba pillar o que estaba tocando. Pero a xente bailaba ata
cando Kepa tocaba en solitario. Kepa nunca perda o ritmo, diso estou seguro. Creo
que desde o principio saba o que quera facer e demostrou ao longo da sa traxectoria
que un gran msico.

-Volvamos aos concursos do 86 e 88. Como os viviches?

Creo que con Kepa cometeuse unha gran inxustiza. O xurado decidiu que as sas pezas
non eran o que deban ser e aos poucos anos convertronse en clsicos e os mozos an
aos concursos con esas pezas. Eu a aos campionatos cos meus alumnos e vin premiar a
concursantes que levaban as pezas de Kepa. Tamn verdade que a xente que no 86
dica que esas pezas non eran trikitixa, seguiu repetindo a cantilena.

-Joseba Tapia e Kepa Junkera saron palestra case vez. Que podemos dicir do teu
primo Joseba?
Ambos son inmensos e teo a impresin de que moitas veces un xenio necesita doutro
xenio para crecer. Ocorre noutros xneros e mbitos da vida. coma se apoisense e
rexeitsense mutuamente para ir cara a adiante. No mundo da pelota, por exemplo,
poderiamos citar moitos exemplos: Beloki tia a Eugi, Retegi a Galarza, Olaizola a
Irujo. Tamn Imuntzo un trikitilari enorme, pero destacan os outros dous. A forma de
tocar de Joseba era mis asequible xente, pero tamn houbo grandes problemas con
Joseba a ltima vez que tomou parte no campionato. Recordo que veu verme para que
escoitase as sas pezas. Eu son un entusiasta do novo, anda que sei que non todo o
novo bo, e dxenlle que me gustaban moito, pero que a ter problemas co pblico e
efectivamente tvoos. Por exemplo, presentou un arin-arin que no seu ejecucin tia
corte, un parntesis sorprendente, introduca uns acordes que eran moi bos, pero
inducan ao despiste Creo que esas novidades conteen tamn un punto provocacin
ou de xogo co pblico. un xogo lextimo, pero que pode provocar rexeitamento. Pero
no mundo dos campionatos a xente que baila, a xente que acode s romaras, a que
marca o gusto e esa xente tende a ser tradicional. A partir desas finais que aportaron
tantas novidades, o xurado comezou a regular o traballo dos concursantes, empezou a
poer pezas obrigadas e a marcar unha serie de normas, o que me parece unha
limitacin excesiva. De feito, o campionato iniciou un declive.

Gaizka Peafiel:
inicios

Creo que Kepa chegou a un punto en que necesita volver aos

Nacido en Lezama en 1985, Gaizka Peafiel non viviu a trikitixa como unha tradicin
familiar nin un valor que fomentara a sa contorna. No Txorierri apenas haba
trikitilaris. Pero anda as, desde neno segua os campionatos por televisin e
escoitaba discos. Desde os 8 anos tocaba o txistu no grupo de baile local e cando aos
12 anos entrou no grupo Bertoko de Zamudio, unha escola de msica con formulacins
didcticos novos, e empezou a tocar a trikitixa, soubo que era o que buscaba desde
sempre. Estudou con Gaztaaga e os irmns Allur. Os meus profesores foron de
Guipscoa. Aos 15 anos tocaba aos clsicos dese territorio. Os irmns Allur, ademais
de ensinarme a tocar, dronme o que hoxe non se d nas escolas de msica, a cultura
que rodea trikitixa, as mil e unha historias e cotilleos que che axudan a representar
ese mundo, unha cultura que tan valiosa como a tcnica para desenvolverte, afirma.
Foi aos 14 anos cando escoitou por primeira vez un disco de Kepa Junkera. Recordo
que cando publicou Bilbao 00:00 h en 1998 os meus pais regalronme o disco.
Pxeno no reproductor e creo non cheguei a escoitalo nin cinco minutos. Non me
dica nada e metino no caixn. Hoxe o meu disco favorito. Si obrigsenme a elixir
un, non tera ningunha dbida, pero para apreciar ese traballo hai que ter un odo
educado. Eu estaba fascinado polo triki-pop. Alaitz eta Maider, Maixa eta Itziar ou
Etzakit eran as mias referencias, representaban o que eu quera chegar a ser no
futuro. Cara aos 16 anos coecn a xente que faca msica folk, eran maiores que eu e
tian outra cultura musical. Dixronme que Junkera tia un libro sobre a trikitixa, que
na sa segunda parte tia partituras e aprendinme unha veintena de pezas sas. Foi
un descubrimento. Empecei a interiorizar o seu estilo. Un amigo meu adoita dicir que
Kepa foi o meu profesor virtual. escoitei tanto os seus discos e profundei tanto no seu
repertorio, que aos poucos hei ir asimilando elementos da sa forma de tocar, as
harmonas sobre todo. Cando toco aditanme facer sempre a mesma pregunta:
estudaches con Kepa, verdade?, prosegue. Hoxe profesor en varias escolas de
msica, ten un disco publicado, unha web sobre trikitixa, realizou traballos
audiovisuales para Esne Beltza, por citar un grupo, e malia a sa traxectoria, recorda o
da que tocou en Aristerrazu como un dos grandes momentos da sa vida.

-Como compaxinabas aos 16 anos as pezas dos clsicos guipuscoanos co estilo de

Junkera?
Eu a esa idade tocaba todo o que me daban. No mundo da trikitixa hai unha idade en
que se te enganchas, asimilas e tocas de todo. Fai uns das estiven en Getaria, no
Campionato de Trikitilaris Novos, e dsche conta de que son unhas mquinas. Teen
tanta fame que aprenden cunha facilidade pasmosa e alternan todos os estilos. Teen
tamn unha mentalidad mis aberta. Os meus profesores, os irmns Allur por
exemplo, eran moi abertos e tian un repertorio amplo. Quedbanlles moi lonxe os
debates de finais dos anos 80 entre partidarios e detractores de Junkera ou de Tapia.
O que queda daqueles debates unha norma que introduciron nos campionatos: a
partir de entn o xurado punta si a peza pode ser bailada ou non (dantzagarritasuna,
en uscaro), o cal unha tontera, porque calquera profesor de solfexo que mire as
sas pezas sabe que os de Kepa son tan fandangos como o resto dos fandangos. Kepa

atopou un camio que ningun rozara. Tamn Tapia fixo cousas novas, anda que non
foi tan lonxe como Junkera. No 88, Tapia tocou un fandango que anda hoxe me
parece moi renovador. Pero tia ao seu favor moitos factores, como o da lingua e a
sa contorna familiar, e foron mis benvolos con el. Kepa era erdaldun, de Errekalde
e nin sequera contaba co aval dun profesor con nome, posto que era autodidacta.

-Queres dicir que logo deses dous xenios vn unha xeracin perdida?
Logo de Junkera e Tapia veu a corrente de triki-pop. Son trikitilaris que seguen
facendo o seu camio. Pero hai unha xeracin posterior, que a nosa, os que
nacemos nos 80, que apenas marcamos nada. Non creo que haxa referentes nesta
xeracin. Non podera citar a mis de cinco nomees.

-Os trikitilaris da xeracin anterior ta falan da irrupcin de Junkera e de Tapia como

dun choque que lles conmocionou. Para vs seguramente non foi as.
Nunca vimos incompatibilidad algunha entre o estilo tradicional e o novo,
movmosnos/movmonos entre ambos con toda naturalidade. Pero chegronnos
ecos daquel choque. Subyacen anda as tensins. Existe unha competitividad
excesiva, existen os receos. Creo que deberiamos impulsar mis a imaxe colectiva dos
trikitilaris, como fan os bertsolaris, por exemplo.

-Poderas apuntar o que aporta musicalmente Kepa Junkera trikitixa?

O que mis admiro de Kepa Junkera o seu valenta, a sa liberdade hora de facer as
cousas. Creo que non ten dbedas con ningun e que de a vn ese arroxo. a
impresin que me d. Esa liberdade permitiulle facer as cousas como el quera e
cando quera. Non pensa na repercusin que poida ter no mundo da trikitixa, senn
en mbitos moito mis amplos. Creo que esa apertura de miras nace do seu encontro
con Oskorri, que era un grupo que tia unha cultura musical moi ampla. Leva xa unha
traxectoria de moitos anos e sorprende a sa capacidade creadora. Mtese nun
proxecto e antes de que termine est pensando no seguinte e vai tomando notas na
sa axenda. Ten unha capacidade de anticipacin admirable. Penso que son poucos
os creadores que teen esa capacidade de antelacin. coma se sempre nos pillase
por sorpresa. verdade que tamn dispn de medios. Para empezar, ten unha
formacin moi ampla, anda que labrada dunha forma autodidacta. Poucos msicos en
Euskal Herria escoitaron tanta msica como el. incrible a cantidade de discos que
ten en casa, para volverse tolo. E intersanlle todos os xneros. Podes atopar al ata
zarzuela. Pregntaslle que interese pode ter a zarzuela para un trikitilari e capaz de
demostrarche que si, que atopou cousas moi interesantes. Nos ltimos anos deixou de
ser tan tcnico, volveuse mis meldico. cada vez mis difcil tocar as sas pezas s
coa trikitixa. Pero chegou a un punto en que sentiu a necesidade de volver aos inicios.
E cando ningun o esperaba, cando todos esperabamos o contrario, aparece cun
espectculo que unha especie de recapitulacin, que non ten nada que ver co que

estaba facendo nos ltimos anos, senn que volve s races e tocar de novo un
fandango ou un arin-arin. Evidentemente tocar ese fandango ou ese arin-arin ao seu
modo. Kepa nunca toca unha peza da mesma xeito. Tamn ns introducimos
pequenas variacins, todos o facemos, pero o que fai Kepa outra cousa, capaz de
meter unha parte completamente nova, capaz de cambiar de ton e utilizar tons que
son rarsimos para o resto dos trikitilaris, pero que a el lle saen cunha facilidade
pasmosa. Creo que chegou ao que d de si o instrumento, polo menos
armnicamente. Poder facer cousas novas, pero xa chegou ao lmite nese sentido.
Cos doce botns da esquerda non se poden facer mis cousas que as que fai, sobre
todo cando toca s, porque cando toca cunha banda ten a un bajista, pero cando toca
s, como o est facendo agora, fai cousas cos baixos que son impensables. Eu
considrome renovador, pero cada vez que lle vexo lvome un sopapo. Non necesita
grandes bases, dslle unha pequena meloda e saca unha peza.

-Pero outros, por exemplo Tapia, non poderan facer o mesmo?

Tamn Tapia capaz de facer o mesmo no seu estilo, pero Tapia quizais sexa mis
identificable, bebeu do tex-mex, da msica de Quebec, do rock e do blues En
Junkera non sabera atopar as referencias. s veces sospeitaba que as sas referencias
estaran nos msicos cos que colaborou e rastrexei neses msicos, pero non cheguei a
ningunha conclusin. O resto imos deixando pistas e moitas veces confesamos as
nosas fontes. Con Kepa imposible atopar esas pistas. A sa msica tan persoal que
as sas frmulas vanse imitando e hai grupos e trikitilaris que son como fotocopias.
Parceme que na msica actual mvese moita xente que camalenica, mvense
seguindo o vento e hoxe fan folk, ma triki-latin ou triki-mex e pasado triki-rock. Creo
que lcito facer todo iso, pero convira que de cando en vez fixesen algo ao
contraxeito. Un dos mritos de Kepa xusto ese: ir ao contraxeito. Agora que todos
van cunha banda, el plntase s en metade do escenario e iso obrgache a ser
renovador. Si fai dous anos dixronme que Kepa volvera presentarse s, coa trikitixa e
o pandeiro e as coplas, non mo creu, porque a tradicin est dalgn xeito
estigmatizada, hai pouco marxe na tradicin para facer algo, pero estou convencido de
que capaz de facer algo novo con tan poucos elementos. Volver tocar a Sakabi e a
Auntxa, pero non como facan eles. Se quixera, podera tocar como eles, pero con iso
non goza, el quere xogar con esas pezas, sacar o diao que leva dentro. Agora ben,
intentar iso s, parceme un salto mortal, como facer puenting. Montar un
espectculo, non unha romara senn un espectculo, cunha trikitixa entre as mans
parceme de tolos, pero el pdeo facer.

JOSE MARI SANTIAGO MOTRIKU: Acompaei a Kepa durante os primeiros

trece anos da sa traxectoria
Vecio de Errekalde, amigo da cuadrilla, foi panderista de Kepa Junkera e de Iaki
Zabaleta durante a etapa dos campionatos e as primeiras gravacins. unha das

persoas que mellor coecen a Kepa. O seu adscripcin ao pandeiro foi o resultado dun
cmulo de circunstancias. Os tres, Kepa, Iaki Zabaleta e eu, eramos da cuadrilla.
Eles coecanse mis porque ambos estudaban acorden co mesmo profesor. Eu
empecei a aprender a pandeireta para tocar na comparsa Kezkalariak de Errekalde
durante as primeiras festas participativas de Bilbao, as do ano 80. Baixamos coa
comparsa desde a Praza de Touros ao Arenal. Iaki tia unha actuacin en solitario coa
trikixa na praza Santiago co grupo Beti Jai Alai, porque Euskal Dantzarien Biltzarra
organizara un actuacin de bailes no lugar e preguntronme si podera acompaarlle co
pandeiro. Toquei con el durante das noites. Esas foron as mias primeiras
actuacins. Das mis tarde Kepa e eu decidimos entrar no grupo Beti Alai, recorda.
Kepa empezou a tocar o acorden de piano nunha fanfarria que haba no Beti Alai para
as danzas suletinas. Empezamos a tocar a alboka. Recordo que Tilio levbanos a
casa de Leon Bilbao a afinar a alboka. Botballe cera pita, quitbase un pelo do peito
e poa na abertura toda unha cerimonia que repeta cada vez que lle visitabamos.
En realidade, Kepa aprendeu a tocar a alboka pola sa conta. Foi mis tarde cando veu
a trikitixa. Eu tia un to, Migel Olabarrieta, de Basauri, que tia no casero unha
Royal, fabricada por Celestino Rodrguez. Era unha trikitixa que soaba moi mal. No
Beti Alai haba unha Larrinaga que tocaba Iaki e foi cando Iaki comprouse unha
Soprani cando Kepa puido empezar a aprender coa Larrinaga, relata Motriku.
Empezaron a tocar os tres nas actuacins do grupo de Beti Alai, nos entreactos, nos
tempos mortos que haba para que os dantzaris cambisense de roupa. Pero con 15 ou
16 anos xa comezaron a sar cara ao Duranguesado. Tilio chambanos para tocar en
Iurreta ou nas festas de Pilastra, en Durango. Pero moi pronto empezamos a tocar os
tres, Kepa, Iaki e eu, en numerosas romaras da zona de Markina e Durango.
Para a primeira final do Campionato de Euskal Herria, a do 82 (Kepa foi acompaado
de Ramos e Iaki Zabaleta con Motriku) xa tian unha rodaxe. Para cando chegamos
final do 86 xa eramos coecidos tamn en Guipscoa. Entn, Iaki levaba a base e
Kepa improvisaba. Aos 17-18 anos empezara a improvisar. Gustballe. Era unha
mquina. Se a participacin de Kepa na Txapelketa do 86 supuxo un impacto, foi
porque levou pezas novas. Hai que ter en conta que Martin ou Laja, por citar a das,
an con pezas doutros, de Pepe Yantzi, por exemplo. Creo que houbo das grandes
novidades nesa edicin da txapelketa: a irrupcin de Kepa coas sas pezas novas e os
dos de Tapia e Leturia. Creo que houbo un sentimento xeneralizado de que debiamos
de gaar. Foi a nica vez que puntuaron tamn a kalejira e a min filleme o santo ao
ceo, esqueculleme unha copla mentres cantaba. pasaron case 30 anos e hai xente que
me segue dicindo que debiamos ser os ganadores daquela final, sinala.
A xuzo de Motriku, a historia do Campionato do 88 foi outra cousa. A final
cambiou o escenario. Ata o 86 celebrbanse no frontn Carmelo Balda de Anoeta, cun
aforo de 3.500 persoas. A final do 88 trasladouse ao Veldromo e entraron mis de
8.000 persoas. Pareca un derby entre a Real e o Athletic, a xente con bocinas e unha
expectacin tremenda. E a si que levamos unha proposta moi rompedora e eu creo que
o xurado castigounos mis. Foi unha pequena revolucin, rompemos cos cannes, ata
cos tempos. As tres finais nas que participamos marcaron unha evolucin que
continuou ao longo da sa carreira. Eu participei dunha forma activa durante 13 ou 14
anos nesa evolucin. Despois, anda que estiven mis de vinte anos vivindo por
motivos de traballo fra de Euskal Herria, mantiven unha relacin, contina.
Jose Mari Santiago Motriku enxeeiro e agora director xeneral dunha empresa de
Lezo, que pertence multinacional AMCOR. unha multinacional de embalaje e nos
anos que estiven fra traballei na reestructuracin de empresas, estiven de director xeral
en Burgos, en Barcelona, en Italia, Noruega, Estados Unidos e Sudamrica. E a

trikitixa ofrceme a posibilidade de poder cambiar de mundo, do mundo empresarial

que ten unhas regras moi establecidas ao que a trikitixa e a sa xente, que ten outra
forma de pensar. Parceme fantstico dispoer desa posibilidade, engade.
Tocou hai pouco con Laja na romara de Aristerrazu, en Aia. Estivemos dous meses
preparando unha romara de tres horas, con mis de trinta pezas, a maiora cantadas.
Para min foi unha forma de poerme ao da e de cumprir un soo que tia, tocar con
Laja. Agora gozo da trikitixa doutra forma. Eu coeca a Laja e a Epelde desde fai
moito, pero desde o meu regreso a Euskal Herria fai ano e medio retomei unha amizade
e unha confianza que antes non tia e para min un agasallo. A mia muller, Alicerce,
dunha familia de trikitilaris. Son de Belatxikita, en Amorebieta., e adoitamos
reunirnos de cando en vez no casero, relata.

Martin Aginagalde:

Kepa marcou un estilo que os mozos adoptaron moi

pronto
A sa relacin con Kepa Junkera data da poca dos seus inicios en que an s romaras
de Guipscoa a coecer as figuras deste territorio. Recordo que a primeira vez que
Kepa chegou final do campionato, que sera no 82, Eleuterio Tapia quedou por diante
deles e ao da seguinte comentoume que estaba contento porque polo menos gaara a
eses mozos de Biscaia, en referencia a Kepa e Motriku. Nin Laja nin eu participamos
nese campionato. Na final do 88 volvn estar eu e recordo que chegamos tres parellas
moi igualadas e que Joseba Tapia dedicou o seu fandango ao seu to Eleuterio Tapia,
que falecera recientemente, e dxenme para os meus adentros que nos despediamos da
txapela. Gaou Joseba con todo merecimiento, Kepa quedou segundo e non recordo si
ns fomos terceiros ou cuartos. A actuacin de Kepa foi tan novedosa que creou unha
expectacin tremenda. Houbo unha persoa que sau ao corredor e bailou unha especie
de rock and roll ao ritmo das pezas de Kepa, unha mofa de mal gusto, que a xente
aplauda ao mesmo tempo que asubiaba a Kepa. Kepa marcou un estilo que chocou co
gusto maioritario da poca pero que se instalou enseguida. De asubiar a Kepa, a xente,
en especial os mozos, pasaron a copiar o seu estilo. Tanto antes desa final como
despois, Kepa, Zabaleta e Motriku percorreron unha e outra vez as romaras de Biscaia e
Guipscoa. Adoitaban andar cunha furgoneta Ford Transit. Pero recordo que unha vez
comentoume que non se va facendo o mesmo, percorrendo as mesmas romaras,
durante anos e retirouse ou mellor devandito pasou a facer outras cousas, a marcarse
outros retos, relata Martin Aginagalde.
D a impresin de que a historia da trikitixa avanza aos tombos e que a txapelketa era o
escaparate para mostrar eses avances. Laja, ao parecer, trouxo un estilo depurado e unha
perfeccionamiento tcnico. Tamn Martin introduciu algunhas novidades. Adoitaba
pasar a un ton menor nos baixos logo de estar tocando nun ton maior, utilizaba trikitixas
afinadas en sol maior e cambiei en parte a configuracin do instrumento e pxenlle 47
baixos, como o acorden, para ampliar un pouco as posibilidades do instrumento. Unha
trikitixa afinada en sol maior d facilidades hora de cantar e moi pronto se estendeu
ese modelo, di.
Martin Aginagalde gaou a txapela do campionato de trikitilaris de 1979 xunto co seu
to Egaazpi e foi unha das grandes figuras da trikitixa xunto a Laja. Para cando gaou
a txapela estaba dando clases de trikitixa en Larraul, na sa casero natal primeiro e un o
seu piso mis tarde. O piso quedballe pequeno e abriu a primeira escola e unha tenda

de trikixa no 82 en Villabona. Foi as mesmo o pai do primeiro mtodo de ensino de

trikitixa. Todos ns aprenderamos a tocar o instrumento de forma individual, a cara co
profesor, pero ese mtodo xa non serva para unha clase con varios alumnos. Non
podas dedicar unha hora a cada alumno. Nunha feira da msica que se celebraba en
Barcelona, vira un organillo coas teclas numeradas. A partir desa idea tan simple foi
perfeccionando un mtodo que moi pronto se adoptou nas escolas, sinala Martin
Aginagalde.

XABIER BERASALUZE LETURIA: Eu profeso a mesma admiracin a Tapia

como a Junkera
Xabier Berasaluze Leturia entrou no mundo da trikitixa con mis de vinte anos, logo
de probar con outros instrumentos. Na sa casa de Villabona escoitbase msica clsica
de continuo. Estudou catro cursos de piano, dez anos de guitarra e achegouse ao mundo
da trikitxa porque a s romaras coa sa cuadrilla, porque sempre lle gustou bailar.
Ata logo de facer a mili eu nunca collera un pandeiro nas mans, di. Estudaba trikitixa
con Eleuterio Tapia cando un da, ao poerse doente o profesor, veu o sustituto, o seu
sobrino Joseba Tapia quen lle comentou que semana seguinte tia unha actuacin en
Itsasondo e que non tia a ningn panderista. Era o ano 84. Acompaou a Joseba
Tapia en tres ou catro romaras, ata que ao trikitilari tocoulle ir ao servizo militar. Ao
volver do servizo militar dxome que no 86 celebrbase unha txapelketa e preguntoume
si animbame. Eu son dos que din sempre que si. Escolleu unhas pezas de Pepe Yantzi
e preparamos algns dos, porque para entn xa cantabamos a do nas prazas. Foi unha
das novidades daquel ao campionato. Hai que dicir que antes que ns a Trikitixa de
Zumarraga xa utilizara o do nas sas pezas cantadas, anda que no seu caso o do
facano entre dous panderistas, di Leturia.
No 87 gravaron disco tanto Kepa, Zabaleta eta Motriku como Tapia eta Leturia.
Coincidimos no estudo de gravacin de Elkar. Eles gravaban de da e ns de noite,
porque eu traballaba de da na Kutxa. Chegamos a facer algunhas parrandas xuntos.
Sempre habemos ter unha relacin moi fluda con Kepa Junkera. Coincidiamos tamn
nalgunhas romaras e prazas. Entre Laja, Martin, Kepa e Tapia repartanse a maiora
das prazas. A algns lles estraa esa boa relacin, porque entre o pblico trikitizale
haba durante eses anos unha especie de rivalidad entre partidarios de Kepa e os de
Tapia, relata.
Trala txapela do 86 a parella sae de Euskal Herria para actuar en diferentes puntos de
Europa e Amrica. Ata a data os trikitilaris visitaban os EEUU en delegacins
organizadas polo Goberno Vasco, pero ns comezamos a tender outras pontes, grazas
relacin con outras figuras do folk. A final do 88 lanzounos, tanto a Kepa e Motriku
como a ns, lite da trikitixa. Creo que desde o punto de vista musical ambas figuras,
Kepa e Tapia, son unhas figuras pouco comns. Eu era consciente de que ser panderista
de Tapia era un luxo. Non soamente lcense eles, senn que che dan cancha para que
poidas facer moitas cousas co teu instrumento. como tocar nun grupo de jazz, onde
cada membro conta cun espazo de liberdade, di.
No 90 durante dous anos experimentaron co tex-mex, integrando a Mikel Artiega,
baixo, e a Leiza, batera. Encararon unha etapa rockeira de catro anos ampliando o

grupo cun guitarrista, Batis, que via de Akelarre. Eu desde moi novo escoitei msica
de todo tipo, desde o clsico e o contemporneo ata o jazz. A min personalmente
pareceume moi enriquecedor coecer o xnero do rock, pero para moitos dos nosos
seguidores foi un choque. Namentres, gravamos dous discos con repertorio de romara
e a continuacin das mis de rock, que nos permitiron utilizar uns textos mis duros
que rayaban a provocacin, algo que a Joseba Tapia sempre lle gustou. De paso,
estreitamos as relacins cos grupos de rock do momento, sinala Leturia.
No 98 gravaron un dobre en directo con repertorio de trikitixa, coa intencin de volver
conectar co pblico que deixaran no camio. Joseba Tapia gravou Apoaren
edertasuna con Koldo Izagirre. Gravou outro de coplas de Biscaia con Leturia.
Tiamos moita relacin con Quebec. Al aprendn o zapateado cos Boutine Sourriante
e adoptamos o formato habitual dos grupos de al integrando a mandolina e o violn e o
piano, e gravamos un disco e realizamos un sinfn de actuacins cun bailarin no
escenario, e agora Tapia est metido nunha etapa como cantautor, engadiu.
A relacin de Tapia eta Leturia con Kepa Junkera sempre foi cordial. Ibamos a cear
xuntos, sempre que coincidiamos nalgunha romara. O problema en realidade foi do
xurado que tivo que decidir a final do 88 case a cara e cruz. Kepa era moi tcnico pero
Tapia tia forza e transmita moito. Proba da relacin que haba entre ns foi que a
trikitixa que lle deron como premio a Tapia, este regaloullo a Kepa. Eu hei ter unha
admiracin parecida tanto a un como a outro. Ambos partiron da tradicin para abrir
camios novos e vez deixan manga ancha aos compoentes do grupo que levan con
eles. Ns contamos cunha gran vantaxe e que estabamos situados no centro do que
o mapa da trikitixa, a prensa en uscaro e as emisoras abrannos as portas, di.
Leturia chegou a colaborar con Kepa Junkera en varias ocasins. Nunha ocasin en
que Zabaleta e Motriku estaban fra, chamoume Kepa para preguntarme si poda
acompaarlle e fixemos xuntos varias romaras, o que demostra unha vez mis que a
relacin era fluda. Recordo que tamn colaboramos noutra ocasin en que tiamos
que tocar en Baqueira durante unha semana enteira e Tapia rompeuse uns ligamentos
nas pistas de esqu. Chamei a Kepa, conteille o que ocorra, dxenlle que non pagaban
nada, pero que estariamos a corpo de rei e Kepa animouse
enseguida. Estivemos xuntos unha semana cos gastos pagos. publicara o disco con
Pereira e estaba dando voltas a Bilbao 00:00, recorda.

Imanol Urkizu:

Un da en Betelu pxonos unha gravacin que nos pareceu jazzfusin e a cando empezou o despegue de Kepa

Nacido en Orio, en 1962, Imanol Urkizu pertence a unha xeracin que experimentou
novas frmulas para a regeneracin e modernizacin da trikitixa. Pero recoece que
Kepa sempre lles levou a dianteira.

-Como empezaches coa trikitixa?

Eu entrei bastante tarde no mundo da trikitixa e fxeno tocando o pandeiro. Estaba
finalizando o servizo militar cando un amigo, que saba que con anterioridad tocara o
tamboril, chamoume por telfono preguntndome si animarame co pandeiro. Dxenlle

que si, sen pensarmo das veces. Tratbase dunha invitacin para que acompaase
trikitilari Miren Etxaniz, que se atopaba sen panderista. Unha vez que terminei o
servizo militar, funme a casa de Miren e puxronme varios vdeos de panderistas, para
que elixise o que mis me gustaba e optei por Imanol Iturbide. Ao principio negouse a
ensinarme. Dixo que el non ensinaba a ningun, que non tia paciencia e que non vala
para iso. Pero recorremos a unha persoa que lle coeca moito e aceptou. A primeira
vez que fun sa casa, sentmosnos/sentmonos no comedor, pxome o pandeiro nas
mans, puxo en marcha o tocadiscos e empezou a tocar unha kalejira. Eu non poda
seguirlle, non daba unha e pregunteille a ver si non poda tocar mis amodo.
Contestoume que el non saba tocar mis amodo e que intentase seguirlle. Ese da foi
un desastre, pero aos quince das volvn visitarlle, viume tocar e dxome que o faca
mellor que el e que non volvese mis. A terminaron as clases de Iturbide. Entn
comprendn por que non quera ensinar a ningun. Era un portento tocando, pero
efectivamente non saba ensinar. De a en diante tiven que aparmelas pola mia
conta. Tocaba durante horas mentres no reproductor soaban os discos de Laja e
Landakanda. Aos dous meses fixen o meu debut como panderista nas festas de
Arrasate. Tamn tocaban al Laja e Landakanda. Foi un da inesquecible para min.
Ramn (Landakanda) dxome: Pos demasiada atencin ao que ests tocando, tes que
procurar que o pandeiro toque s. Non recargues tanto, ten que soar simple e natural.
Esa recomendacin converteuse no lema de toda a mia traxectoria como panderista.

-Como coeciches a Kepa Junkera?

Coecinlle o da do meu debut. Fun a Arrasate con Miren Etxaniz e, ademais de Laja e
Landakanda, estaban al Kepa, Zabaleta e Motriku. Ese da subimos a Arrate Irratia
para gravar algunhas pezas e baixamos a Eibar para tomar uns grolos. A coincidimos
con eles, pero non chegamos a entablar unha relacin. Foi a partir da primeira
txapelketa que acudn acompaando a Martin cando coecn mis a Kepa Junkera. Eu
tia moita relacin con Tapia e Leturia, porque viviamos en localidades prximas, pero
Kepa, Zabaleta e Motriku vian de Biscaia e apenas lles coeca. Motriku adoitaba
estar tempadas fra de casa por motivos de traballo e Kepa e Zabaleta empezaron a
chamarme para que lles acompaase. Eran dous grandes msicos, estaban mis al do
que eu coecera no mundo da trikitixa. Kepa en concreto abriume algunhas portas e
axudoume a ampliar a visin que tia da msica e a coecer novos estilos. Anda hoxe
identifcome moito con Kepa e creo que a mia forma de tocar coincide co seu estilo.

-Debeu de ser estraa para vs a irrupcin duns trikitilaris de Biscaia..

Eles vian moi a gusto a Guipscoa. A xente afxose moi pronto e non lle daba maior
importancia orixe destes trikitilaris. A verdadeira irrupcin tivo lugar na txapelketa.
Foi un momento moi especial. Eu acompaaba a Martin. Tamn participaban Tapia e
Leturia. Cando chegamos aos vestuarios Martin dxome: Tranquilo Imanol, isto pan
comesto Foi nese momento cando Kepa tocou unha escala cromtica que a Martin
pxolle plido, nervioso e non logrou sobrepoerse. Non estivo sa altura no
escenario e quedamos en cuarto lugar. Impresionoulle moito a escala que escoitara nos
vestuarios. Foi unha txapelketa que tia que gaar Kepa, pero o xurado non estaba
preparado para evaluar as sas innovacins. Entre os membros do xurado estaba, por
exemplo, J.L. Ansorena, que foi o nico que lles deu un dez a Kepa e Motriku. Tia

unha visin mis ampla da msica e deuse conta do que traan entre mans. O problema
das txapelketas que se suman as notas de todos os membros do xurado e a suma a
que decide o vencedor.
Hoxe en da participo como membro do xurado nas txapelketas, pero cunha intencin
pedaggica. Unha vez que terminan a sa actuacin, gstame comentar cos
participantes os aspectos nos que teen que mellorar. Pero difcil realizar ese
traballo, porque hai moita competividad e moitas rivalidades nos campionatos. Naquel
tempo, logo da txapelketa tias a posibilidade de gravar un disco, chambanche para
tocar en romaras Agora apenas hai oportunidades. Anda que en algo melloraron as
cousas: agora os participantes teen un ambiente de maior amizade. Recordo que fai
un ano, trala final que tivo lugar en Orio, comenteilles a unhas panderistas por que non
formaban un grupo, porque podera constitur unha experiencia novedosa. E d a
casualidade de que agora Kepa o que preparou ese grupo. Deilles a noraboa. O
mundo do pandeiro necesitaba unha iniciativa como esta.

-Cal a achega de Kepa trikitixa?

Os mozos trikitilaris tocan hoxe as pezas de Kepa e seguirano facendo no futuro. As
achegas de Kepa son moitas: creou un estilo de msica e creou tamn un repertorio sen
precedentes. Ao abandonar o espazo estrictamente tradicional da trikitixa, permitiu ao
instrumento respirar e de paso axudou a abrir o horizonte txalaparta ou ao pandeiro. A
sa influencia notoria en todo o campo da percusin. Tamn Tapia rompeu algns
moldes, pero o caso de Kepa distinto, posto que abriu a trikitixa a mundos
insospechados. Recordo a peza Nondik jo Maurizia?, que levou txapelketa. A
xente empezou a asubiar durante a sa interpretacin e algns se mofaron bailando o
rock nos corredores. Dican que iso non era trikitixa. Aos seis meses, os fillos dos que
criticaban a Kepa tocaban esa peza e outras sas. O que era contrario tradicin
converteuse en tradicin. Ese fandango un dos preferidos dos mozos que participan
nas txapelketas.

-A sa proxeccin internacional tamn foi notoria.

Eu dira que Kepa foi quen mis fixo para dar a coecer os nosos instrumentos
tradicionais no escenario internacional. E o curioso que non presentou eses
instrumentos como reliquias a gardar, senn coma se fosen uns instrumentos musicais
mis. O labor que desenvolveu neste campo foi enorme e segue anda niso, e al onde
vai colleita xitos. Kepa foi moi valente hora de abrir novos camios. O sempre dixo
que cando subimos a un escenario non hai que imitar a forma de tocar dunha romara,
senn que hai que tocar para un pblico que est sentado. Creo que chegou un
momento en que empezou a aburrirse das romaras e empezou a buscar outros formatos.
Non o dixo nunca, pero eu creo que se lle notaba. Empezaba a tocar un fandango e vase
que os arreglos que faca xa non servan para bailar, senn para outra cousa. Creo que
se deu conta de que o formato das romaras xa non daba mis de si e empezou a buscar
camios menos trillados.

-Iso notbase tamn na Triki Up.

Recordo que un da coincidimos en Betelu e Kepa chamounos a Zabaleta e a min para

que nos achegsemos furgoneta. Pxonos unha gravacin e dxonos a ver que vos
parece isto. Para ns foi unha sorpresa. Escoitbase un saxo, pero non tia nada que
ver co saxo que introduca Gelatxo nas sas formacins. Pareceunos que aquilo era
jazz-fusion. Tamn tia o baixo, que introduca distintos ritmos. Logo de escoitar a
Kepa dmonos/dmosnos conta de que ese era o camio que permitira romper os
moldes da tradicin, e a cando empezou a sa despegue. Cando agora escoito os seus
discos sei que para entn Kepa xa estaba madurando os proxectos venideros. Pero hai
un dato estrao nesa traxectoria: est volvendo aos seus comezos, tanto nos ritmos
como nas formas musicais. Segue innovando e facendo cousas novas, pero virando de
novo en torno tradicin. coma se finalizase unha longa viaxe e volvese de novo
sobre os seus pasos.

XABIER SOLANO: Eu tia 10 anos cando se celebrou o campionato do 88, pero

impresionoume o estilo de Kepa
Nacido en Ereozu en 1978, comezou a tocar o instrumento moi pronto e para os 12
estaba participando nos campionatos. Membro de Etzakit primeiro e de Esne Beltza
na actualidade, formou parte de varios proxectos de Fermin Muguruza e un dos
trikitilaris que mis viaxou co soinu txikia polo ancho mundo.

-Como empezaches a tocar a trikitixa?

Empecei a tocar a trikitixa aos 9 anos por unha decisin do meu pai, xa que eu apenas
tia noticias do instrumento. Anda que teo que recoecer que un da levoume a San
Pedro de Aia para que vise en directo o que era unha romara e gustoume moito. Pero
ata os 8 ou 9 anos non o tia claro. Poderase dicir que entrei case a cegas neste
mundo e que foi mis tarde cando lle colln o gusto. Durante eses anos eu viva en
Ereozu e deume reparo sar do meu ambiente para acudir s clases que Martin
imparta en Villabona. Ao principio acompabame a mia irm e quedbase ao meu
lado o tempo que duraba a clase, que adoitaba ser unha hora. Parece ser que se lle
contaxiou a afeccin durante esas clases e empezou ela tamn a estudar a trikitixa. O
meu primeiro profesor de trikitixa foi Azkonobieta e foi mis tarde cando empecei con
Martin.

-Cal o mtodo que utilizabades?

Empecei a estudar a trikitixa co mtodo dos nmeros, pero xusto durante esa poca
inicieime no solfexo con Imanol Kamio, en Ereozu, e puiden cambiar de mtodo. Con
Kamio estudei solfexo e harmona e puiden seguir cos estudos de msica. O mtodo
dos nmeros est ben para tocar a trikitixa tradicional e un repertorio estndar, pero si
qurese ampliar un pouco o horizonte, o solfexo e a harmona son imprescindibles.

Mis tarde hei ter que aprender a tocar outros instrumentos para poder aplicar na
trikitixa o que aprenda con eles.

-Recordas a txapelketa do 88?

Si, a recordo porque foi a primeira que asista. Tivo lugar no Veldromo. Eu tera uns
10 anos, levaba moi pouco tempo coa trikitixa, pero impresionoume moito o que vin
aquel da. Fun cos meus tos. Tia unha ilusin enorme por ver o campionato, anda
que non coeca a ningn dos que tocaban no mesmo. Impresionronme sobre todo
Joseba Tapia e Kepa Junkera. Gustoume moito a frescura de Tapia e Leturia, pero
impresionronme mis a habilidade de Kepa Junkera e o novedoso do seu estilo.

-Ti tamn coeceches as txapelketas

Empecei a participar nelas con 12 anos e continuei ata que cumprn os 16. Ao principio
non tia quen me acompaase e comenteille a un vecio, a Jon Mari Beasain, que
hoxe toca a guitarra en Esne Beltza. Comezamos a preparar o campionato de Garai e
quedamos segundos. Logo desa primeira experiencia participamos noutras moitas
txapelketas en Hernialde, Zerain, Oiartzun, Zarautz... Entre a mia irm e eu temos
24 txapelas en casa. Unha vez invitronnos a un campionato mundial na categora
junior que se fixo en Italia. A posibilidade de tocar nun escenario as xa nos pareca
suficiente premio e encima volvemos coa txapela. Foi unha experiencia inesquecible.

-Pero fra dos campionatos onde mis destacastes varios dos membros da ta
xeracin.
Unha vez que vimos que a traxectoria dos campionatos tocaba ao seu fin, decidimos
formar un grupo. Teriamos uns 16 anos. Jon Mari tocaba a guitarra e Ander
Barrenetxea a batera. Metmonos no circuto das romaras e das vodas. Tocabamos
no que se terciaba. Ao pouco agregullenos o baixo Aitor Zabaleta e creamos Etzakit.
A min gstame mis tocar en grupo que en solitario. Gravamos unha maqueta,
gustoulles aos de Elkar e gravamos o primeiro disco cando tia 16 anos. Para ns foi o
non vai mis. Sendo tan novos enchiamos as prazas e cobrabamos os nosos primeiros
soldos. Foi unha poca que recordo moitsimo agarimo, porque todo iso ocorra nun
ambiente festivo. Denominuselle triki-pop ao fenmeno do que ns eramos
protagonistas, pero creo o que realmente distingua ao que faciamos era o ambiente
festivo que se creaba. Tocabamos arin-arin e fandangos e a xente non paraba de
bailar. Ese ambiente foi decayendo. Hoxe quedan moi poucas romaras e
probablemente hai demasiados grupos para tan poucas prazas.

-Kepa Junkera foi pioneiro hora de dar a coecer a trikitixa no exterior. Vs tamn
percorrestes o mundo coa trikitixa. Que vos aporta ese labor?

 un labor especial para calquera trikitilari. s veces temos a sensacin de que a

triktixa est demasiado vista en Euskal Herria. Moitas veces progrmanse actuacins
de trikitilaris sen seriedade algunha e utilzallenos como simples adornos dos
programas festivos. Deberiamos esixir espazos adecuados e dignos para os trikitilaris,
tendo en conta a importancia que ha ter a trikitixa na nosa historia mis recente.
Teo a impresin de que no estranxeiro aprciallenos mis. En Xapn, por exemplo,
ven tocar a un trikitilari e alucinan.

-Estades a colleitargrandes xitos con Esne Beltza.

Creo que a clave do xito de Esne Beltza non est na trikitixa. No noso grupo a trikitixa
un instrumento mis. Tanto para Kepa Junkera como para Joseba Tapia a trikitixa o
eixe central dos seus discos e actuacins en directo. Non o noso caso. Agora ben, eu
mesmo descubrn a potencialidade da trikitixa moi tarde, cando empecei a aprender a
tocar outros instrumentos. Tamn a experiencia vivida xunto a msicos como Fermin
Muguruza axudoume a redescubrir a trikitixa. Unha cousa aprender a tocar pezas
coa trikitixa e outra cousa aprender a coecer o propio instrumento.

-Pero segue viva a admiracin que profesais xeracin anterior.

Cando me ensinaban a tocar unha peza, recordbanme de quen era e sempre tian a
man algunha ancdota que adornase a vida dese trikitilari e as, terminabas por
admirarlles. Moitos dos mozos trikitilaris de agora non teen ningunha curiosidade
por coecer s figuras das xeracins pasadas e prefiren tocar calquera peza de moda.
A min cstame crer que poida haber tanto desinterese. Pero os profesores estamos
para iso: non temos mis remedio que ensinarlles o que lles gusta tocar e intercalar de
cando en vez algunha peza do repertorio tradicional. Cando gravamos Esne Zopak,
recorremos a moitos trikitilaris e todos nos recibiron cos brazos abertos, relatronnos
sucesos e ancdotas foi moi especial penetrarnos nese mundo da trikitixa tradicional.

-Tes algn proxecto coa mirada posta nos mozos trikitilaris que despuntan?
Estou preparando un libro cos meus partituras, para que os alumnos tean a man un
repertorio onde elixir. Publicaranse con partituras de solfexo pero tamn con
nmeros, posto que hai moitos alumnos que seguen ese mtodo de aprendizaxe. Hai
que ter en conta que hai alumnos que non teen ningn obxectivo profesional, tocan a
trikitixa simplemente para gozar e hai que darlles todas as facilidades.

SORGINAK SORGINAK SORGINAK SORGINAK

Varan os nomes. Xa non se chaman Romualda ou Mikaela ou Martzelina. Son Amets

Ormaetxea, Maria Lasa, Alaitz Eskudero, Leire Etxezarreta, Garazi Otaegi, Eneritz

Aulestia e Irati Gutierrez. Pero pertencen a esa saga de mulleres que na noite dos
tempos animaban as reunins coa axuda dun simple pandeiro e a voz e mis tarde
acompaaron aos grandes trikitilaris. Teen idades comprendidas entre os 15 e os 18
anos e comezaron a estudar o pandeiro e a trikitixa moi pronto, algunhas delas con s 5
ou 6 anos. Tres das compoentes de Sorgiak son de Arrasate. O resto de Zizurkil,
Zarautz ou Deba. Non haba precedentes nas sas familias, pero si que contan con
algn ou varios membros afeccionados trikitixa. Maria Lasa e Alaiz Escudero xa
teen o seu propio grupo. O da primeira chmase Gugaz, formado por tres chico e un
mozo. O da segunda, Ez Dean Xiro, est formado por catro chico, dous trikitilaris,
unha guitarra e unha batera. Son grupos de romara que teen un certo xito.
Todas elas participan nos campionatos, ben como panderistas ou como trikitilaris.
Algunha delas, Maria Lasa por exemplo, chegou a presentarse aos campionatos con
pezas de creacin propia. Practican todos os das. Garazi Otaegi admite que toca ata os
domingos. Todas recoecen que a trikitixa un instrumento festivo e que facilita sar
cos amigos. Pero algo mis que iso, Garazi confesa que, s veces cando est triste,
tocar cambioulle o humor.
Todas elas estn vivindo con ilusin a experiencia con Kepa Junkera. unha forma
distinta de tocar o pandeiro. Nas romaras basemosnos/basemonos na forza. No
escenario xunto a Kepa o estilo mis fino, mis contido, mis elegante. Kepa dinos
que lle interesan os ritmos simples e ben levados, di Eneritz Aulestia.