Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
RESUMEN
SUMMARY
Th e a i m o f t h is a r t ic l e i s t o propo se a mo d e l of systemic
p s yco th er apy fo cused on n arr ativ es on the basis of social
constru c tiv ism. I t b eg ins b y show ing th e sense of a stor y and th e
way it was bu ilt up with the o th er persons in ev eryday life,
pu tting emph asis on the imp or tance of languag e, co mmo n sen se
and belief s. Brunn er s v iew is taken in to accoun t as a basis for
47
th erap y, and th e imp ortance of images, sen s ibility and creativ ity.
A n a t t e mp t i s ma d e t o s h o w th e th e me and ch ara c t ers and w h y
p erson s get caugh t in suff er ing leading to the cu estion s why now?
And fro m wh en? Cen tr a l cu es tion s to und er s tand wh y p erson s
s e ek p s ycho log ica l adv is e. Th e a r tic le end s w ith c er ta in
p r in c ip le s o f th e the r ape u t ic a l w o r k th a t ma y b e u s ed a s g u id es to
a s y s t e mi c th erap y c en te r ed in n ar r a t i v e s.
White, Michel; Epston, David. (1993). Medios Narrativos para fines teraputicos.
Editorial Paids. Buenos Aires, p. 27.
48
leng u a j e, lo q u e n o s h a p er mi t i d o s ig n if ica r d e c i e r ta f o r ma
r e la tiv a me nte con s ensual los h e chos y acon tecimien tos qu e h e mo s
ido v iv iendo jun to s. Esta sign if icacin fue co- construid a con
qu iene s comp a r timo s nu es tro v iv ir en c ad a do min io d e ex is ten c ia
en el qu e no s d e senvo lv emos o sobr e el qu e estamo s haciendo el
r e la to . L a n arr a t iva , l a for ma d e d ef inir lo s h ec hos y
a con te cimie n tos e s d istin ta y partic u lar p ar a c ad a do min io d e
ex is tencia, tal v ez teng a algun as similitu des con o tras, p ero en
ltima in stancia es nica e ideo sin crtica d e cada do min io d e
e x is tenc ia. D e es a ma n era , v iv imo s s imu ltne a me n te d iv ers as
h is to r ia s, tod as co ex is tie ndo a l mis mo tie mp o , s iendo tod as par te
d e es e ima gin ar io qu e s o y yo 2 .
P ar a pod er c on tar nue str a v id a, d ndo le s en tido a l re la to,
in ev itab leme n te se requ iere un r azon ar s ist mi c o , se r equ i ere
pod er mo stra r la s r ela cion es en tre los p er sona je s que for ma b an
p ar te d e la h is to r ia a con tar. Qu ien es qu ien, qu e ro l ju eg a en la
h isto r ia , dond e tran scurr en los acon tecimien tos qu e se estn
r e la tando, qu e h izo el o ella cuando yo h ice, qu e h ice yo cu ando
l o e l l a h iz o e s to o aqu e l lo . Como e n u n a p i ez a d e t e atr o , c ad a
p erson aj e ej ecu ta su p apel y sigu e un gu in d e l que no es
conscien te p ero qu e sabe in terp retar a la p erf eccin.
Lo s
acon tecimien tos qu e v an tran scurr iendo, van te n iendo sentido o
s ign if ic a cin en e l argu me n to to tal d e l a h is to r i a . D e t a l ma n er a
q u e se v a h il v anan d o u n a esp e c ie d e t r a ma d r a m t i c a la q u e r ec ib e
e l n o mbr e d e n a r r a t iv a . Es t a tr ama n a r r a t iva son l a s r e d e s d e
sign if icacin conjun ta, a la luz d e la qu e se in terpreta n la s
a c c io n es d e lo s a c to r es in v o luc r ado s en c ad a d o mi n i o d e
ex is tencia en el qu e pod emos arb itr ar iame nte sep ar a nu estro v iv ir
el qu e indud ab le me n te es un todo ind iv isib le.
P en sado as e s p o s ib l e d ec ir q u e u n s i s te ma u o r g an iz a c i n
d e sign if icados, no se con s tru ye en so litar io, sino qu e v a
"eme rg iendo " en la conv iv encia conjun ta. Las p erson as v amo s as,
ord enando
las
exper ien cias
v iv id as,
vamo s
r e latndonos
mu tu amen te lo v iv ido y orden ando los acon tecimientos en
s e cuen c ias te mp or a les , org an iza da s sobr e la b a se d e un a
coher en c ia h ilv anad a a tr av s d e la tr ama invisib le qu e confor ma
el gu in que cada p erson aje act a en cada domin io d e existen c ia .
2
Terapia
49
PENSAMIENTO NARRATIVO
El p ensamien to nar rativo es uno d e los tipo de p ensamien to
d e l que nos h ab la Bruner, b asndose en lo que el distingu e co mo
fun c ionamien to cogn itivo. Brun er no s d ice: h ay do s mod a lid ades
d e funcion amien to cogn itivo, dos mo d a lid ades d e pen samien to, y
cad a un a de ella s b r ind a modo s car acter sticos de ord enar la
e x p er i en c ia , d e con s tru ir l a r e a l id ad 3 . A u n a d e l a s mo d a lid ad e s
l a l l a ma pa rad igm tica o lg ico-cien tfica, y a la o tr a, na rrativa.
Par a Brun er, amb a s son co mp leme ntar ia s p ero irr edu ctibles una a
l a o tr a .
D if i er en f u n d a me n t a l me n t e en sus p r o c e so s d e
v er if icacin y lo qu e in ten tan conv encer. Lo s argu me ntos, nos
d ice, convencen d e su verd ad, los relatos d e su seme j anza con l a
v id a 4 . E l pen s a mien to pa rad ig m tic o inte n ta ca tegor iza r,
c onc ep tu aliz ar , o rgan iza r e l cono cimie n to en s is te ma s gen era le s
d e exp lic aciones qu e p er mitan pod er estab lecer r elacion es
cau sales. El lengu aje qu e u tiliza est regu lado por el princip io d e
no con tr adic c in . L a mod a lidad p ar ad ig m tic a d a co mo r es ultado
te or a s s lid as, p rueb as lg ic as, argu me n tac ion es f ir me s y llev a a
d escubr imien tos emp r icos gu iado s por h ip tesis r a zonad as. Tr ata
d e tr as cende r lo p ar ticu lar, bu sc ando n iv e le s d e ab s tr ac c in cad a
v ez m s alto s, rech azando todo aqu e llo en lo qu e in terv eng an lo s
s en timie n tos o la s exp lica c iones p ar ticu lar es . La mod a lidad
n ar r a t iva , p o r e l co n t r ar io , s e c en tr a en la s p ar t i cu la r idad e s.
Produce buenos relatos, se o cupa d e las accion es e in te ncion es
hu ma n as y d e la s v ic isitud es qu e o curr en en e l tran scu rso d e un a
v id a. S i ta l o s acon t e c imie n t o s y la s exp er i enc i a s en e l t ie mp o y
en el esp acio. La n arr ativ a se ocupa d e la cond icin hu ma na, d e
c mo la s per sonas se v iv en la v ida. Lo s relatos no tien en, co mo el
3
Bruner, Jerome. (1998). Realidad mental y mundos posibles, Editorial Gedisa, Barcelona,
p. 23.
4
Ibd..
50
el
r equ is ito
de
EL PROTAGONISMO EN TERAPIA
Cuando la p erson a lleg a a terap ia, tien e una h istor ia que
con tar . Una h istor ia en donde l o ella es el p erson aj e pr in cipal.
El cu en to p ar ticu lar y n ico que a la v ez est inser to en una
n ar r a t iva m s a mp l i a y q u e co n f ig u r a e l s is t e ma d e cre en c ia s en e l
qu e e sa p ers ona v iv e. No s d ic en al r esp e c to Ge rgen K ., y K a ye J. :
C a s i s i e mp r e e s la h i s to r ia d if ci l , d es co n ce r tan t e, d o lor o sa o
ir acund a d e un a v id a o de un a r e lacin ya arru inadas. Para mu chos
s e tra ta d e un a h is toria d e h echo s ca la mitos os que con spiran
c o n tr a su sen sa c i n d e b i ene s ta r , d e au tos a t is f a c c i n , d e ef i ca c i a.
P ar a o tr o s , l a h i s to r ia su e le a lu d ir a f u er za s inv is ib l es y
mis t e r i o s as q u e s e in tro d u cen en l as o r g an i z ad a s s ecu enc ia s d e l a
v id a par a per turb ar y destru ir . Y para alguno s es co mo si, en su
ilusin d e saber c mo es, c mo deber a ser el mu ndo , hub ieran
trop ezado con d if icu ltad es para la s que su r e lato prefer ido no lo s
h ab a pr epar ado, 5 Por lo gen er a l, la h istor ia tiene qu e ver con
o tro s, se aloj a en alguno d e los distin to s domin io s de ex is ten c ia
en el qu e no s desenvo lv emos y, por lo tan to, tiene con eso s o tros
un a org an izacin de sign if icado s co-con stru id a a lo largo d e l a
v id a qu e es p ara l, e lla o e llo s su r ea lid ad .
E l co n o c i mie n to e s u n p r o ce so q u e s lo t er mi n a c o n la
mu er te, po r lo que va camb iando con tinu a men te en la in ter accin
c on los o tro s, lo que ta mb in o curr e en e l inter c a mb io d e
sign if ic ados qu e v a ten iendo quien consu lta a un ter ap eu ta. El
t e r ap eu t a p a r t ic ip a a c ti v a me n te en lo q u e v a e me r g ien d o en e l
e sp a c io t er ap u t i co . A mb o s, s i s te ma c o n su l ta n te y ter ap e u ta , se
encu en tr an en un a conv ersacin dialg ica con un otro, o tro que
e s a l ter id ad , u n a a l t er id ad q u e n o p e r mi t e u n a con cep tu al i z a c i n
a l mo do d el pen sa mie nto par ad ig m tico , con ce p tua l. Es e o tro ,
en el espacio ter aputico, es o tro que, por lo g eneral, en e l
sufrimien to est d ispuesto a mo strarnos su in timidad y n os
d istingu e co mo un exp er to, algu ie n cap az de ayudar lo . D e tal
ma n e r a q u e e n e l encue n tro d e u n t er ap eu t a c o n u n p a c ie n te , la
Gergen Kenneth, Kaye John. (1996). La Terapia como Construccin Social, Editorial
Paids, Buenos Aires, Captulo XI, p. 199.
51
NARRATIVA E IMAGINACIN
Cuando el te rap eu ta, qu e en su modo de op erar u tiliza la
t e o r a s i s tmi c a c e n tr ad a en n ar r a ti v as, en tr a e n con t a c to c o n u n
p ac i en te , n e c es i t a ten er u n a i mag en c l ar a d e lo q u e e l o la
p acien te le rela ta. Necesita pod er imag in arse la situacin en
con cr eto co mo l o ella la v ivi, co mo si fuera una obr a d e
teatro donde los per son ajes estn actuando. Qu h ace, qu in lo
h a c e , c o n q u i n , d n d e l o h a c e o hacen, cmo lo hace o hacen,
c u n d o lo h a c en , p ar a q u lo h ac e o l o h a cen , c mo s ig n if ic a c ad a
p er so n aj e los a co n t ec i m i e n tos su yos y d e lo s o t r o s, es d e c ir , t i en e
qu e s er cap az d e ima g in ar o de tr ansfo r ma r en im ge ne s la
n ar r ac in q u e tr ae e l p a c i en te a l a s e s i n . E l t er ap e u ta a l
tr abaj ar con im g en es e s tas in evita b le me n te lo s ac an de l mu nd o
obj etivo d e los con cep tos, d e l cono cimien to par ad ig mtico d e l
qu e nos h abla Bruner , y lo in troducen en o tro mu ndo , un mu ndo
d e p ar ticu lar id ades. Un mu ndo dond e el o tro qu e nos mir a a los
ojos, nos p id e recono cimiento , nos p id e pro tagon is mo . El
terap eu ta necesita dej ar se coger por la h isto ria d e la per sona o
p erson as que tien e enf re n te , n e ces ita pod er d espr end erse d e su
conocimien to con cep tu al, y en trar en ese o tro mu ndo, el d e la
v id a de qu ie n nos est r e la tando un a h istor ia y h acer se sensib le a
ella.
Lv in as sostiene: el ser- en- el- mundo, co mo decimo s ho y
e n d a, e s un a ex is tenc ia c on conc ep tos . La s en sib ilid ad se pon e
c o mo un acon tec imie n to on to lg ico d is tin to, qu e se cu mp le s lo
c on la ima g in ac in 6 . E l ter ap euta no pued e tr abaj ar s lo con
concep tos si qu iere tr ab ajar con el mu ndo del o tro ; tien e que
a c c ed er a e se mu n d o a t r av s d e i m g en es p a r t ic u lar e s. La i ma g e n
q u e s e r ep r e s en ta n o e s u n a i ma g en q u e p as a a tr av s d e su
concien cia sin deten c in, como a tr avs de un a ven tana
tr ansp ar en te. S i b ien es c ie r to que la mir ada va h ac ia el o tro ,
c o mo q u e v a h ac i a f u era , p ar a e scu char e l r e la t o d e su p a c i en te ,
e n l a me d id a q u e e l r el a t o lo t r an sfo r ma e n i ma g en, l a mir ad a
6
Lvinas, Emmanuel. La realidad y su sombra, en Revista de Filosofa, Departamento de
Filosofa de la Universidad de Chile, Santiago, 2000, pp. 184 y 185; traduccin de Patricia
Bonzi (de revista Temps Modernes, Nmero 38, 1948).
52
c a mb i a y v u e l v e h a c ia s. E s co mo u n mo v i mien to d o b l e q u e s e d a
al un sono, d e id a y vu elta , en el qu e d e sde amb os, ter ap eu ta y
p ac ien te , eme r g e un en tend imien to e spe c ia l. Co mo d ice L v ina s
l a i ma g in ac i n mod if ic a y n eu tr a liz a e sa mir a d a 7 . A l d et e n er s e
e n e l r e l a to p ar a f o r ma r se u n a i ma g en, e s ta d e t en c i n o p a c a l a
i ma g e n q u e s u r g e d e l r e l a to, e i n ev i tab l e me n te ap ar ece a lg o
d is t in to d e l o r ig ina l, a l g o q u e e s p ro d u c to d e mi i ma g i n a c in ,
dond e en tra mi propia cosmo v isin , p ero que el o tro, el
consu ltan te, gatill. La imag en que el terapeu ta tiene sobre lo s
a co n t e cimie n tos q u e e l p ac i en te l e n ar r a son se me j an t es a l o q u e
e l p a c ien t e l e p r e t end e mo s t r ar , p e r o p o r tr ab ajar con im g e n e s
g a tillad as por el relato d e un o tro, son s lo eso, s em e jan t es. E l
lenguaj e de la imag en pon e al terapeu ta fu era del mb ito d e lo s
concep tos, d e l d iagn stico, d e la s v erdad es y lo lleva al mb ito
d e l conocimien to n arr ativo, par ticu lar, a las sign if icacion es.
El
qu eh ace r
ter ap u tico,
v isto
de
es a
ma n era,
in ev itab le me n te e s cr e ativ id ad, s ens ib ilid ad, arte , aun cu ando e s t
f u er a d e la c a tego r a d e l g o c e e s t t ico . N o s d i c e L v in as ,
r ef ir indose al ar te : la r ealid ad ar tstica es el me d io d e expr esin
d e u n a l ma . M ed i an te la s i mp a t a con e sa a l ma d e la s cosa s o d e l
ar tista, el exo tis mo d e la obr a se in tegra en nu estro mu ndo 8 . A s ,
e n e l e sp ac io t er ap u t i co , e l r e l a to d e l p ac i en te , su exo t ismo , l a
expresin de su alma , se in tegr a a mi mu n do y yo me in tegro al de
l y v a mo s, en conjun to, cr eando nu evas r ed es d e sign if ic ado con
la ma g ia del lengu aje y d e la conversacin.
S o s t ien e Lv in as : la s en sa c i n y l a e s t t i c a p r o d u cen ,
pu es, las cosas en s, no co mo obj eto s d e g rado super ior , sino que,
apar tando todo objeto , desembocan en un elemen to nu evo e x trao a tod a d is tincin - en tr e un afu era y un ade n tro ,
r ehusndose in cluso a la categor a del su stan tivo 9 .
En o tr as p a l ab r a s, en e l e n cuentro terap utico
la d istin cin
a den tro - afu era d es apa re c e, y e s t n a mb as pe rson as , una c on la
o tr a, en un a d anza conjun ta, en torno al prob le ma q u e aqu eja al
s i s t e ma co n s u l t an t e. A l r esp e c to me g u s t ar a ci t a r n u ev a me n te a
este f il sofo, que af irma : las per sonas no estn una ante o tr a,
7
53
PSICOTERAPIA NARRATIVA
En e l esp acio terap u tic o, p ara aprox ima rno s a ima g in ar
lo que la p er sona h ace, es necesar io ir ma s all d e lo que d ice qu e
h ace, el escenar io donde el h e cho ocurr e, qu ines son la s person as
qu e estn o d eb er an estar presen te s en el ep is odio que no s est
r e la tando, y c mo p iensa l o ella qu e lo sign ifican ( in c lu y ndose
a s mismo en la forma de sign if icar). A pesar de lo co mplejo d e l
pro ce so tera pu tico, de la s p ar ticu lar idad e s d e c ad a tera peu ta y
d e l h echo d e qu e la v id a es un con tinuo qu e no p er mite
simp lificacion es esqu emticas, me permitir propon er un esqu ema
mo d if icado de lo p lan teado por Sluzk i que f acilite
en tender
c mo est sign if icando los acon tecimien to s la per son a qu e
mir ndono s a los ojos no s p ide ayud a.
El ter ap euta deb e pod er en tend er, imag in ar a los
p erson aj es e n a cc in , e n e l do min io d e ex iste nc ia en el qu e e l
do lor se aloj a.
Lo que la
persona
piensa que se
hace o
debera
hacerse en
ese dominio
de existencia.
Quin o
quines son
los
personajes
que
deberan
hacerlo
Dnde piensa
que se hace o
debera
hacerse (lugar
o escenario)
Cmo lo
hace o
cmo
piensa
que
debera
hacerse.
Para qu se
hace lo que se
hace, cul es
la finalidad
que le otorga.
54
11
Ortega y Gasset, Jos (2001) Historia como sistema. Editorial Biblioteca Nueva. Madrid,
p. 68.
55
Guevara Lino. (1996). La fascinacin por los isomorfismos. Rev. Sistemas Familiares
Buenos Aires.
13
Von Glasersfeld. (1992). Constructivismo Radical. Rev. Sistemas Familiares, Buenos
Aires.
56
Qu
veo
yo,
como terapeuta?
Qu le o les
est pasando hoy
que les sirve?
Qu veo yo que
ya no les est
s i r v i e n d o?
De dnde sacaron
esa exigencia que
hoy lo (o los) tiene
atrapado(s)? Puedo
desde
mi
propia
coherencia entender
lo que le (o les)
pasa? Qu tiene
que ver su forma de
significar con
mi
forma de entender
el mundo? Lo que
distingo tiene que
ver con l o ella o
conmigo?
Aqu
es
donde
cobran
importancia
las
preguntas
D e s d e c u n d o? y P o r q u
ahora?
Las
conversaciones
que
mantienen el problema, son
conversaciones que en algn
momento fueron tiles para los
actores de la narracin (Desde
c u n d o? ) . H o y d e j a r o n d e s e r
de utilidad en algn dominio
de existencia, hoy perdieron
vigencia; pero siguen actuando
en forma automtica. (Por qu
ahora?)
57
58
CONSTRUCCIONISMO SOCIAL
La org an izacin de signif icado s comp ar tido s qu e conf igu ra
u n a r ed d e co n v ers a c io n e s e s t , a l a v e z, in s er ta e n u n a r ed ma y o r
d e sign if icado s, la que pued e ir amp lindose hasta llegar a la
macr o r ed d e sign if icaciones qu e confor ma la qu e la propu esta
s o c i a l n o s i mp o n e, l a d e la s v er d a d e s n o r ma l i z ad o r a s. W h i t e y
Ep ston af irma n al r e specto : todos estamo s pr eso s en una r ed o
tela d e ar aa de pod er /cono cimien to, no es po sib le actuar fu era d e
este pod er y ej ercitamo s ese poder en r e lacin a lo s otro s 15 .
V iv imo s inme r s os en nu estr as creencias, las qu e no ponemo s en
dud a pues son el p iso qu e no s su sten ta. En el d ecir de Or teg a
nue s tr as cre en c ias, m s que ten er la s, la s so mos . 16
El con s tru ccion is mo so cial no s ofr e ce la id ea d e que el
prob lema resid e en la d escr ipcin d e l prob lema , en lo s
sign if ic ados asign ado s a los hechos que se est n v iv iendo. No es
un a idea propu esta slo por el constru ccion is mo so cial; no
ob stan te, par ece impor ta n te en este pun to me ncionar la, d ado que
e l n f a s i s e n lo s p r o c e so s so c i ale s y e n la c o n s tru c ci n d e
ind iv idu alida de s e s d istin to en cad a c aso. La con struc cin de
s ign if ic ados, p lan te ada por e l con struc c ionis mo so cial, e s t
inser ta en la propu esta social en la qu e no s d esenvo lvemo s. D esd e
e s t a mir ad a e s p o s ib le d ec ir q u e v iv imo s d e a lg u n a ma n e r a
h ab itando en la cr c e l d e nu es tr as prop ias cr een c ias , las que
constr i en nu estro co mpor tamien to y nu estr as for mas de
s ign if ic ar e n los dis tin to s con tex tos en lo s que nos
d es en v o lvemo s . S o b r e e l con st r u cc io n i s mo soc i a l A n d er so n
s os tiene : e l con tex to e s con c ep tu a liz ado c o mo un do min io
mu ltirrelacion al y ling s tico, donde la s condu ctas, los
s en timie n tos , la s e mo c ion es y la s co mpr en s ione s son co mun a le s.
O curr e d en tro d e una plur alidad comp lej a y en constan te camb io
15
White, Michel; Epston, David. (1993). Medios narrativos para fines teraputicos. Ibd p
38.
16
Ortega y Gasset, Jos. (2001). Historia como sistema, Ibdem., p., 71.
59
60
61
BIBLIOGRAFA
r e lac ion es ,
19
62
P a yn e ,
Ma r tin.
(2002).
Terap ia
narrativa.
Una
in trodu ccin para p ro fesiona les, Ed ito r ia l Paids, Bu enos
A ir es .
S lu zk i, C a r l o s . ( 1 9 9 6 ) . La r ed so c ia l. Fronte ra de la
p rctica sistm ica , Ed itor ial G ed isa, Bar celona.
Von
G lasersf eld,
Ern s t.
(1992).
Constru c tiv ismo
R ad i c a l , r ev is t a S is tema s Fam ilia re s, Bueno s A ir es .
Zlachev sk y,
An a
Mar a.
(1996).
Un a
mir ada
c ons tru c tiv is ta
en
p sico ter apia ,
rev is ta
T erap ia
P s i co l g ica, Ao XIV , Vo l. VI, N26, San tiago d e Ch ile.
de
Mau r ice
la
vida,
63
64