Museos Científicos Coruñeses

Unha información elaborada por

Museos Científicos Coruñeses

Edición realizada co patrocinio de:

Monografías de
Comunicación Científica
Entidade colaboradora:
09
CONSELLERÍA DE ECONOMÍA
E INDUSTRIA
Dirección Xeral de Investigación,
Desenvolvemento e Innovación

evolución
O
24 de novembro de 1859
publicouse un dos libros
científicos de maior
transcendencia social.
Titulábase “A orixe das
especies por medio da selección
natural” e o seu autor era Charles
Darwin. Nas súas páxinas explicaba a
vida de todos os organismos, seres
humanos incluídos, como un longo
proceso de evolución gradual, mediante
o que todas as especies están máis ou
menos emparentadas biolóxicamente.
Este ano cúmprese o 150 aniversario
desta publicación e o 200 do nacemento
do seu autor.
Os Museos Científicos
Coruñeses sumáronse á
conmemoración internacional
do Ano Darwin con diferentes
actividades sobre evolución
! Se os humanos descendemos
dos monos, como dixo Darwin, por
que os monos seguen existindo?
D
arwin non dixo que os humanos descendemos dos
monos e simios actuais, senón que temos un
devanceiro común a eles e ao resto dos pri-
mates. Daquela, os chimpancés, gorilas e orangutáns non
son os nosos “avós” senón os nosos “curmáns”. Estes ani-
mais pertencen a outras ramas da nosa familia biolóxica, e
na natureza é moi habitual que coexistan diferen-
tes especies cun antecesor común. Todos os primates
descendemos duns animais arborícolas que viviron hai 60
millóns de anos, alimentábanse de insectos, tiñan visión
frontal e mans co polgar opoñible.
! Cal é o “elo perdido” da evolución?
E
n realidade non hai un, senón moitos. Por exem-
plo, en 2004 descubriuse o fósil do Tiktaalik, un ani-
mal que viviu hai 375 millóns de anos e compartía
características de peixe (escamas,
branquias) e de anfibio (pulmóns,
pescozo flexible). Foi unha transición
entre os vertebrados acuáticos e os
terrestres. Chamámoslles “elos
perdidos” ás especies antigas
que serven como exemplo dun
salto evolutivo. O seu valor é sim-
bólico, pois para demostrar a evolu-
ción non é necesario atopar fósiles de
híbridos entre as diferentes especies.
Dous anos despois da publicación de “A
orixe das especies” atopouse un fósil
de Archaeopteryx, presentado como o
elo perdido que suxire a relación entre
aves e réptiles. Posuía características
de réptil (anatomía, dentes) e de ave
(brazos alados, plumas)
! Somos os humanos o cumio da
evolución?
D
urante toda a historia, moitas culturas humanas
nos teñen considerado como a especie elixida. Por
iso tendemos a vernos aparte e por riba do resto
dos animais, como se fósemos o cumio dunha pirámide
evolutiva ou o último elo dunha cadea de progreso. Pero a
realidade é moi diferente. A evolución é un proceso
movido polo azar das mutacións xenéticas, así que
non ten un obxectivo preesta-
blecido. A evolución non significa
mellora nin progreso, senón
adaptación para sobrevivir nas con-
dicións actuais da Terra, así que non
hai especies superiores a outras.
Simpáticas postais
editadas polo Museo de
Historia Natural de
Stuttgart (Alemaña)

O popular artista holandés M.C. Escher (1898-1972) ilustrou un
peculiar encontro evolutivo entre simios e humanos
! Cando apareceron a intelixencia e
a fala na evolución dos humanos?
A
intelixencia e a fala son dúas características huma-
nas das que presumimos moito. Sempre pensamos
que son algo moi exclusivo noso e que a súa apari-
ción impulsou a evolución humana. Os fósiles e restos
dos nosos devanceiros non permiten precisar
cando empezaron a falar, pero si permiten supo-
ñer que podían falar. Por outra banda, sabemos que os
chimpancés poden aprender formas de comunicación moi
próximas á linguaxe humana. E, sen dúbida, a linguaxe
ten un gran valor: permite a comunicación, o coñecemen-
to e o pensamento profundo.
! Como sabemos que os nosos
devanceiros veñen de África?
S
egundo aparecen novos fósiles, vaise reconstruíndo
a árbore xenealóxica dos homínidos, que é a familia
biolóxica á que pertence a especie humana. Darwin
xa predixo a orixe africana da especie humana. Isto
demostrouse cos estudos xenéticos e a aparición
en África dos fósiles máis antigos da nosa liñaxe
evolutiva (Australopithecus, Homo habilis, etc.).
! Seguiremos evolucionando?
Como seremos os humanos no
futuro?
A
s especies actuais son o resultado dun proce-
so de adaptación ás condicións de vida, que
foron cambiando desde a orixe da Terra. Por exem-
plo, o clima cambiou moito desde a época dos dinosauros
e seguirá cambiando. Xurdirán novas especies e outras
extinguiranse. A evolución seguirá para todas as especies,
incluída a nosa. Como a evolución é un proceso no que
xogan un papel fundamental o azar e os sucesos inespera-
dos, é imposible predicir como van ser os humanos
do futuro ou cando nos extinguiremos.
Moitas serpes conservan estruturas
óseas vestixiais onde os seus antigos
antecesores tiñan patas
! Por que se produce a evolución?
P
orque todos os individuos dunha mesma especie son lixei-
ramente distintos. E esas pequenas diferencias fan que
algúns estean mellor equipados para sobrevivir e reprodu-
cirse. Se os seus descendentes herdan esas vantaxes, co tempo
poden acabar estendéndose a toda a poboación. Así xurdiron
todas as especies. A clave está nas alteracións aleatorias
do ADN (mutacións xenéticas), que son as responsables
de que aparezan por azar individuos lixeiramente dife-
rentes. Na evolución tamén interveñen fenómenos naturais
excepcionais (por exemplo, o impacto de meteoritos).
! O pescozo das xirafas creceu para
así chegar ás follas altas das árbores?
A
lgúns naturalistas do século XIX pensaron que o longo pes-
cozo das xirafas sería o resultado dos esforzos realizados
durante xeracións para alcanzar as copas das árbores.
Pero os seres vivos non evolucionan guiados polo seu interese ou
necesidades. Darwin explicou que foi o azar o que fixo que apare-
ceran algunhas xirafas cun pescozo algo máis longo. E que a
selección natural foi favorecendo a supervivencia de
xirafas cada vez máis longas de pescozo. O que non está
claro é que chegar ás follas altas fose a razón do seu éxito.
! A selección natural fai que
sobrevivan os máis fortes e
melloren así as especies?
Á
s veces os mellor adaptados son os máis fortes, pero outras
veces poden ser os que máis corren, os que mellor se agochan
ou, simplemente, os máis fértiles. Como a fortaleza física nor-
malmente require consumir máis alimentos, pode ser incluso unha
desvantaxe para a supervivencia en tempos de escaseza. A selec-
ción natural elixe as características dos que mellor sobrevi-
ven no seu entorno e ademais son quen de reproducirse e trans-
mitir aos seus fillos esas características, sexan as que sexan.
! Se hai evolución, por que temos
no corpo cousas que non
necesitamos ou estorban? (Por
exemplo, moas do xuízo, mamilas
nos machos, etc.)
O
s seres vivos conservamos trazos dos nosos ante-
pasados aínda que xa non cumpran ningunha fun-
ción especial. A selección natural non elimina as
características que non aportan nada, e iso proba que non hai
un obxectico de mellorar ou perfeccionar as especies. Ás veces
as características inútiles para nós foron útiles para os nosos
devanceiros, outras veces son efectos secundarios doutros tra-
zos imprescindibles.
Pelvis Tamén pode ser que
Fémur manteñan por puro
azar, pois temos
moitos trazos que
non son resultado
dunha adaptación.
! Que son os fósiles vivintes? Experimento sobre a evolución

D
arwin descubriu que as especies evolucionan a distinta
velocidade. Algunhas cambian en pouco tempo, pero hai Intervalo de 5 xeracións
outras especies que se manteñen case inalteradas Número durante o que non se
de quetas realiza seleción
durante moitos millóns de anos: son os chamados fósiles 56
vivintes. Entre eles se atopan os crocodi-
52
los, o náutilo, o ginkgo ou o celacanto, un
48
peixe que se cría extinguido desde hai máis
44
de 65 millóns de anos, ata que en 1938 se
capturou un exemplar vivo. Ese peixe era 40

moi parecido aos fósiles dos seus devan- 36

ceiros do Cretácico! 32

28

O Nautilus é un representante vivo dun grupo 24

de animais que apareceron hai uns 600 millóns 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
de anos e apenas cambiaron Xeracións de moscas

Seleccionando os individuos con máis quetas

Seleccionando os individuos con menos quetas
! Os microbios son os seres vivos
máis sinxelos: son entón os que Esta gráfica ilustra como varía o número de quetas -pelos ríxidos- de
sucesivas xeracións de moscas da froita, segundo o experimentador
menos evolucionaron? selecciona os individuos reprodutores.

P
ara dicir que unha especie evolucionou máis que outra
hai que buscar un criterio obxectivo. Por exemplo, cal ! O de Darwin é unha teoría pero,
delas acumulou máis cambios na súa evolución desde o
devanceiro común máis próximo a ambas as dúas especies? na práctica, están seguros os
Considerando todas as especies, as que máis evolucionaron científicos de que as especies
son precisamente algunhas das máis simples: as bacterias evolucionan?
reprodúcense a gran velocidade, acumulando muta-

S
cións a un ritmo moito maior que os organismos máis i. Os científicos atoparon evidencias da evolución
complexos. nos fósiles e na comparación da anatomía e os xenes
de diferentes especies. E por se aínda quedaran
dúbidas, tamén foron quen de observar “en directo” a evo-
lución en poboacións de bacterias, peixes ou insectos.
Grazas as evidencias e as observacións directas, a evolu-
ción xa non se pode cuestionar: é un feito científico tan
demostrado como a rotación da Terra ou a existencia dos
átomos. Iso non quita que a teoría que explica a evolución
se poida mellorar e ampliar.

! Para que serve a teoría da

evolución?

E
n primeiro lugar, sérvenos para entender a historia da
vida no noso planeta. Tamén, para coñecer como cam-
Bacteria Escherichia coli bian as especies en relación co seu medio natural.
Algo moi importante, pois a conservación da biodiversi-
dade é fundamental para a civilización humana. E
! Como descubriu Darwin a evolución? ademais o coñecemento dos procesos evolutivos inspira apli-

V
arios naturalistas xa defenderan a evolución antes que Darwin. cacións prácticas en sanidade pública (mellores vacinas), en
Pero el foi o primeiro que soubo explicala. Na súa viaxe investigacións policiais (cambios no ADN) e na optimización
arredor do mundo recompilou moreas de exemplos de de deseños tecnolóxicos (pontes, redes de comunicación,
como a vida parecía adaptarse ao seu entorno. Esa experien- programas informáticos).
cia, e a lectura do libro de Charles Lyell (“Principios de Xeoloxía”) fixe-
ron que na súa volta a Inglaterra xa estivera convencido de que as
especies cambian, pero non entendía o mecanismo destes cambios. Darwin investigou a variación
Finalmente, conseguiu explicalo en 1838, cando deu coa idea da das especies (en concreto as
pombas) mediante selección
selección natural. Inspirouse nos agricultores que seleccionaban as artificial. A ilustración mostra o
mellores variedades, e tamén nas ideas do estudoso Thomas Malthus tipo orixinal -no centro- e
diferentes variacións obtidas
sobre a competencia polos recursos e a loita pola supervivencia. por selección dos reprodutores
 ! En qué se equivocou Darwin? ! Os humanos estamos

D
arwin descubriu o principal motor da evolución, a selec- cambiando o curso da
ción natural, aínda que non entendía de todo como fun-
cionaba ese motor. Non soubo explicar tres cousas
evolución?

importantes: como aparecen novos trazos que diferencian uns
individuos de outros, como se herdan os trazos favorecidos
pola selección natural, e como se estenden por toda a poboa-
ción dunha especie. A teoría da evolución por selección
natural estivo incompleta ata que, a mediados do sécu-
lo XX, as investigacións en xenética permitiron resol-
ver esas dúbidas (e considerar novas preguntas).
! Puido crear Deus a vida por
evolución?
A
evolución é o resultado da adaptación
ao medio natural. E como os humanos
temos a capacidade de alterar o medio
ambiente, non hai dúbida de que os
humanos estamos condicionando a evo-
lución de moitos organismos e provo-
cando a extinción de especies. O impacto
humano no noso entorno tamén cambiará a
nosa propia evolución. Sen embargo, a tecno-
loxía humana (roupas, vivenda, etc.) permite O dodó era un ave das illas
Mauricio que o ser humano
que nos adaptemos a algúns cambios sen extinguiu a mediados do
século XVII
modificar a nosa natureza.

N
on hai probas científicas de que haxa intervención divi-
na na evolución… aínda que tampouco se pode demos-
trar o contrario. A ciencia non se ocupa deste tipo ! Hai razas humanas
cuestións, só investiga feitos e
procesos que se poden observar,
máis evolucionadas que outras?

E
medir ou recrear. As crenzas n realidade hai tempo que se descubriu que non existen
relixiosas quedan á marxe da as razas humanas. As diferencias entre os distintos
investigación científica. grupos étnicos non teñen relevancia biolóxica.
Xenéticamente poden parecerse máis un negro e un branco, que
Portada dous negros ou dous brancos entre si. Todos os humanos
revista TIME estamos igual de evolucionados.

Aceptación da Teoría da Evolución Este estudo, realizado en 2005,

quixo ilustrar a aceptación pública
da evolución en diferentes países
Verdadeiro Non están seguros Falso
m ia

Fr ecia

o ón
or o
Bé ega

em a

bu a

lo da

Ch ia

lo a

Gr ía

tu a
Le nia

rq .
Ba lia

p. S ta

Ch nia
Es ica

Es eca

M al

Cr tria
rt ia
ís I ña

Lu u ixos

Au nia

m ia

l g ia

EE pre
Su ca

Re X cia

Re nla ia

Po aca
Ir rgo

a
Tu UU
Al añ

m rí

Es uíz

Li ari
N nid

uí
na d

p. nd

an
Po ton

Ru ac

Bu ec
Fi ven

ug
al
ar

Es lan
in ap

es ta
a

xe ng
lx
an
Di slan

a
to
lo

i
v

s
u

.
o
U

H
I

Re
Pa

! Todos os seres vivos veñen dun ! Despois de 150 anos, a teoría de

único antepasado? Darwin quedou anticuada ante os
novos avances científicos?

A
ciencia ten evidencias de que todas as especies

actuais teñen un devanceiro común: por exemplo,
o feito de que todos os seres vivos da Terra temos o
mesmo código xenético, ou que no interior das células de
todos os organismos teñen lugar procesos que seguen as
mesmas pautas bioquímicas. Ainda hai incógnitas sobre a
orixe da vida, pero os datos a sitúan hai 3.500 millóns de anos.
E segundo os coñecementos actuais, os primeiros organis-
mos vivos puideron ser un tipo de bacterias moi simples.
D
arwin demostrou que a evolución é un feito e
descubriu que a selección natural é o principal
motor da evolución. Esas son as súas dúas grandes
aportacións científicas e hoxe en día están máis vixentes que
nunca. Outras ideas da súa teoría foron melloradas e comple-
tadas grazas a novas investigacións. Tamén xurdiron novos
datos que manteñen aberto o debate sobre algúns detalles,
como sucede con todas as teorías científicas.
! Está prohibida a teoría da evolución nalgún país? ¿Tivo Darwin
problemas de censura e incomprensión?

A
lgúns descubrimentos científi-
cos provocan rexeitamento
porque contradicen ideas ou
intereses moi asentados. Iso sucedeu
coa teoría da evolución. En moitos países,
incluida España, prohibiuse o seu ensino
durante décadas. Hoxe son menos, pero a
batalla continua en Estados Unidos, onde
hai grupos antievolucionistas moi activos.
De feito, unha nova película sobre Darwin
atopou problemas para estrearse alí no
2009. Tamén no Ano Darwin, censurouse
un artigo sobre a súa figura nunha revista
científica de Turquía.
Portada censurada da revista turca
“Ciencia e tecnoloxía” xunto á que
finalmente chegou ao público

Diferentes debuxantes
ironizaron sobre as ideas de
Darwin reflectindo o
rexeitamento social que
causaban

Museos Científicos Coruñeses

Charles Darwin (12 de febreiro de 1809-19 de abril de 1882)

C
onsidérase que é un dos científicos máis relevantes da Darwin embarcou con 22 anos no HMS
historia. Manifestou unha vocación temperá pola cien- Beagle, para realizar unha viaxe ao
redor do mundo que se prolongou
cia natural, na que, ademais de importantes contribu- desde 1831 ata 1836
cións, provocou unha revolución. Hoxe considérase que a
evolución da vida e do ser humano é un feito científico, e que
o seu principal mecanismo é a selección natural. Museos aCientíficos
durante cinco anos estudou Coruñeses
natureza (plantas, animais salvaxes
e domésticos, fósiles, etc) de moi diferentes lugares do mundo.
! A viaxe do Beagle As experiencias, estudos, lecturas e reflexións coas que desem-
barcou situárono no camiño que o levaría anos despois a propor
O suceso máis fundamental na vida de Charles Darwin foi a
as súas ideas sobre a evolución.
súa viaxe a bordo do Beagle, unha travesía marítima na que

! A orixe das especies

Tras 23 anos de reflexións, experimentos e outros traballos
Darwin fixo públicas as súas ideas no libro “A orixe das especies
por selección natural”. O principal motivo que impulsou esta
edición foi a recepción dunha carta dun naturalista, chamado
Alfred Wallace, na Museos Científicos
que lle presentaba unhasCoruñeses
ideas sobre a evo-
lución da vida que eran similares ás súas. O temor á reación
que a súa proposta podía provocar aconselloulle realizar no
Darwin logo de Esta era a súa Nos derradeiros escrito unha mínima alusión ao ser humano, pero a polémica
finalizar a súa aparencia cando anos da súa vida social que causou a súa teoría deulle o protagonismo a este
volta a bordo publicou “A orixe
do Beagle das especies por tema. Moitos entenderon que as súas palabras contradicían as
selección natural” da Biblia e a orixe divina do ser humano.

Museos Científicos Coruñeses

DESEÑO E MAQUETACIÓN O CTO P UBLICACIONES