B

B
B
E
E
E
L
L
L

G
G
G
A
A
A
T
T
T


T
T
T
E
E
E
R
R
R

M
M
M
L
L
L
E
E
E
R
R
R

M
M
M

Z
Z
Z





-
-
-
A
A
A
H
H
H
M
M
M
E
E
E
D
D
D


C
C
C
E
E
E
V
V
V
D
D
D
E
E
E
T
T
T


P
P
P
A
A
A

A
A
A

N
N
N
I
I
I
N
N
N


B
B
B
E
E
E
L
L
L

G
G
G
A
A
A
T
T
T
-
-
-
I
I
I


O
O
O
S
S
S
M
M
M

N
N
N

Y
Y
Y
E
E
E

D
D
D
E
E
E


K
K
K
U
U
U
L
L
L
L
L
L
A
A
A
N
N
N
D
D
D
I
I
I

I
I
I


T
T
T
E
E
E
R
R
R

M
M
M
L
L
L
E
E
E
R
R
R
-
-
-




HAZIRLAYANLAR:
Prof. Dr. Rza FLZOK,
Yard. Do. Dr. Safiye AKDENZ



aklla kavranan apak nermeler (Bedihiyye-i akliyye): Aklla kavranan apak
nermeler 1) Evveliyt 2) Ftriyt olarak ikiye ayrlr. Evveliyt: zne ile
yklem arasndaki ilikiyi akln derhal tasdik ettii nermelerdir. "Ulm-
mtearefe"ler yani aksiyomlar evveliyttr. Akln doruluunu ispat edilmeksizin
kolayca kabul ettii nermelerdir. Bu nermeler, apaktr, aklmz onlar pheye
dmeden, dorudan doruya kabul eder; zorunludurlar, bunlarn aksini iddia
etmek mmkn deildir; bu rasyonel bir zorunluluktur; apirioridirler, doruluklar
deneye ba vurulmadan kabul edilir; yani deneyden ncedir; geneldirler, btn
okluklara uygulanabilirler. Btn aksiyomlarn dayand temel aksiyom "Bir ey
hem var hem yok olamaz." aksiyomudur. Bu temel aksiyomdan u be genel
aksiyom kar: Birey var ise vardr. yok ise yoktur, var ise yok olamaz, yok ise
var olamaz, Bir ey ya vardr ya yoktur." Evveliyat adn alan asl nermeler
bunlardr. Ftriyyt: Akln zne ile yklem arasndaki ilikiyi bir orta terim
vastasyla yahut gizli bir kyasla derhal tasdik ettii nermelerdir. r. "Drt
ifttir." nermesi. Bu nermeyi dnen bir insan "drt" ve "ift" kavramlarn ve
ikiye blnebilme artn dnerek bu nermeyi tasdik eder. Bu dolayl bir
tasdiktir. Aklla apak nermelerde "Bedhiyyt- akliyye" hkm, zihn
mevcudlara ve farzlara dayanr, haric ve muhakkak mevcudlara dayanmaz.
alka: Alka, zihnin, bir kelimenin hakik anlamndan mecaz anlamna intikalini, geiini
salayan ilikidir. Bu iliki, benzerlik ilikisi ise istiare, benzerlik dnda bir iliki
ise mrsel mecaz sanat sz konusudur. Bir kelime bir alkaya bal olarak farkl
bir anlamda kullanlabilir. Dinleyici, bir kelimenin bildii anlamndan farkl bir
anlamda kullanlm olduunu bu alkay kefederek anlar. Bir kelime, belgat
bilimine gre dokuz tip alkaya sebebiyle mrsel mecazl olarak kullanlabilir.
Benzerlik ilikisinin dnda olan bu alkalar unlardr: liyyet, mazhariyyet,
hull, sebebiyyet, cz'iyyet, umm, tlak, kevniyyet, evveliyyet.
aliyyet: Mecz- Mrsel'in "alka" eitlerindendir. Cevdet Paa bu terimi "hakk anlamn mecz
anlama let olmas" eklinde tanmlamtr: "Man-y hakiknin man-y
meczye let olmasdr. Nitekim let-i tekellm olan uzv- ma'lma mevzu' lisan
lfz lgat manasnda isti'mal olunur ve lisn- Arab, Lisn- Trk denilir." Burada
anlatlmak istenilen ey kanaatimizce letin adnn mecaz olarak aletin yapt i
iin kullanlmasdr: Konuma organ, aleti olan Trke "dil" kelimesinin mecaz
olarak "lisn" anlamna kullanlmas, bir "liyyet ilikisidir.
apak nermeler: (kaziye-i Bedihiyye) Kesin nermelerin iki dalndan birisidir. Delil ile
ispata muhta olmakszn akln kesinlikle dorulad ve tasdik ettii kaziyedir.
Apak nermeler, iki temel snfa ayrlr: a) Aklla apak nermeler
(Bedihiyye-i akliyye). Bunlar gerelii apak olduundan ispat gerekmeyen
szler, aksiyomlardr(axiom). Aksiyomlar, apak, zorunlu ve apriori
nermelerdir. Bunlara ulm- mtearefe (axiome) denir. Mesel "Btn paradan
byktr.", "Btn, paralarn toplamna eittir.", "Daire, drtgen deildir.", "Bir
ikinin yarsdr.", "Bir ey kendinden baka bir ey olamaz." bu tip nermelerdir.
Aklla apak nermeler 1) Evveliyt 2) Ftriyt olarak ikiye ayrlr. b) Hisle
apak nermeler (bedihiyye-i hissiyye). Mahedt, hadsiyyt, mcerrebt,
mtevatirt olarak drde ayrlr.
aruz : Edebiyat biliminin bir alt ubesi olan Usl- semniye yani sekiz yntem
bilimlerinden birisidir.
atf beyan: Belagatta bir nesneyi ifade eden iaretin nnde bulunan ve ayn nesneyi
yaklak olarak ifade eden iarettir" Gelecek olan dostunuz Ali'dir." cmlesinde
"dostunuz" kelimesi "atf- beyan"dr. Dost kelimesi, iinde Ali'nin de bulunduu
geni bir nesne kmesidir. Dolaysyla "bedel"de olduu gibi nesneyi tam olarak
karlamaz. Buna karlk "Bedel" olan kelime, nesneyi tam olarak karlar. Bakz.
"bedel"
bedel: Bedel, bir eyin yerine verilen ve yerini tutandr. Bir nesneyi ifade eden iaretin
nnde bulunan ve ayn nesneyi ifade eden iarettir: " Gelecek olan kardeiniz
Ali'dir." cmlesinde "kardeiniz" ve "Ali" ayn nesnenin paradigmalardr, ayn
nesneye iaret eder. "Kardeiniz" sz "Ali" sznn"bedel"idir. Bedel, nesneyi
tam olarak karlyorsa (rnee gre, bir kardei varsa) "bedel" adn alr, tam
olarak karlamazsa (rnee gre, birden fazla kardei varsa) "atf beyan" adn
alr.
belgat: Cevdet Paa belgati yle tanmlar: "Szn fash olmak artyla muktez-y hle
mutabk olmasdr. CEVDET PAA. Buradan belgatn iki yn olduunu
reniyoruz: 1) Sz fesahat kurallarna uymal, 2) Sz muktez-y hle uygun
olmal yani artlarn gerektirdii uyumu salamaldr. Bu durumda belgat, bir
taraftan edebbiyat bilimlerine uygun olmal, dier taraftan pragmatike uygun
olmal, yani d dnyay, artlar, hli, zaman, mekn gz nnde
bulundurmaldr. yleyse belgat, sadece bir sz sanat deildir, doru ve sanatl
szn doru artlarda kullanlmasdr. Belgat, szn meziyetlerini, ifade
ekillerini, eitli anlatm yollarn "turk- ed " ve "bel" szn takdir edilen
ynlerini reten, uygulama artlarna da dikkati eken ift ynl bir bilim
daldr. Bundan dolay, ulm- lisaniye'nin bir blmdr.
Beli: Fash, dzgn sz. Beyan limleri, mecaz ve kinyeyi hakikatten ve istiareyi
tebihten daha bel bulmaktadr.
be sanat: Akl delillere dayanarak kurulan nermeleri hatibin kullanma sanatlardr. Akl
deliller farkl derecelerde gvenilirlie sahiptir. Bir hatip, beli olabilmek iin,
belgata uygun konuabilmek iin alclarn (muhataplarn, dinleyicinin) dzeyine
gre farkl dzeylerde delillere dayanan nermeler kullanmak zorundadr. Delil
deerleri asndan nermeler Gelenbev'ye gre yedi snfa ayrlr. Bunlar : 1)
Yakniyyt, 2) mehrt, 3) Msellemt, 4) Makblt, 5) Maznnt, 6)
muhayyelt, 7) Mevhmt veya Vehmiyyt'tr. Bu sralama en kuvvetli delil
nermesinden en zayf delil nermesine doru bir snflandrmadr. Bu
nermelerin kullanlmasndan be sanat doar. Bu be sanat unlardr: a) Burhan,
b) Cedel, c) Hitbet ) iir, d) Safsata ve Mugalata.
beyn: Edebiyat biliminin bir alt ubesi olan Usl- semniye yani sekiz yntem
bilimlerinden birisidir.
burhan: Konumacnn bir delil ileri srmede amac kesin bilgi "yakn" ise kulland
ncllerin kesin nermeler olmas gerekir. Bunlara burhan denilir. nclleri kesin
nermeler olan nermelere burhan ad verilir. Verici en st dzeydeki
mnakaalarda burhan nermelerini kullanmaldr. Burhan'dan ama, bilgilerin en
mkemmeli olan "yakn"e ulamaktr.
cedel: Konumacnn kulland delillerin hepsi kesin nermeler olmaz da bazlar
"mehrt"tan veya msellemt"tan olursa bu savunma "cedel" adn alr. r. "bu
i irkindir; nk o, zulmdr; her zulm irkindir." delili gibi. Cedel'de ama,
itiraz etmek yerine hasm susturmak iddialar reddetmek iin kar delil ileri
srmektir. Dier bir ama, delili anlamaktan ciz olan daha kolay anlalr
delillerle ikna etmektir. Gelenbev'ye gre bu ikinci ama iin ileri srlen cedele
"dell-i ikna" denir.
1
Cedelde ileri srlen delillerin konumac tarafndan kabul
edilmi yahut edilmemi olmas nemli deildir, nemli olan dinleyicinin
(alcnn) kabuldr. Eer alc, kesin delilleri kabul ediyorsa tartmada bunlar da
kullanlabilir. nsanlara eziyet eden birisine "Zulm irkindir." demek cedele bir
rnektir. Ayn ekilde Hazret-i sa'nn babasz olamyacan iddia eden Yahudi'yi
"Hazret-i Adem, hem babasz, hem anaszd." diyerek susturmak cedeldir.
ceza: art cmlelerinin arttan sonra gelen ksm. "O gelmezse ben gelirim." cmlesinde
"ben gelirim." temel cmlesi "ceza"dr.
cihet-i camia: ki kelime yahut iki cmlenin birbirine balanabilirliini salayan ortak yn,
anlamsal kesiim kmesi. "Ve" ile yaplan balamann kabul edilebilir olmasnn
baz artlar vardr: Kendisine balanan (ma'tufun aleyh) ile balanan (ma'tuf)
arasnda ortak yn (cihet-i camia) bulunmaldr. Ortak yn (cihet-i camia),
kendisine balanan ile balanan zihinde birletirecek bir alka ve mnasebettir.
Bu mnasebet a) Tezyf, b) temsl, c) ibh-i temsl ) tezad ve ibh-i tezad, d)
Tekarn-i fi'l-hayl olarak be ksma ayrlr. ki kelimenin birbiriyle "ve"
araclyla balanabilmesi iin aralarnda bu be ortak ynden birisinin bulunmas
gereklidir. Mesel "Gne ve Ay, Dnya'y aydnlatr." diyebiliriz ama "Deniz ve
brek grdm." denilemez. "Mehmet Bey bestekr ve irdir." denir nk bu iki
i arasnda bir iliki vardr. "Ahmet Bey, airdir ve ksa boyludur." demek uygun
dmez, zira airlik ile ksa boyluluk "semem" lerinin kesiim kmesini
oluturacak ortak bir "sem"leri yoktur, yani aralarnda sz dinleyen iin kabul
edilebilir bir mnsebet bulunmamaktadr. Kendisine balanan ile balanan
arasnda hem fark, hem benzerlik bulunur yani bu ikisi anlam ynnden kesiim
kmeleri kurarlar. "G ve kuvvet" gibi e anlamll ok yksek olan kelimeler,
"tefsir" kolayl salamak iin birlikte kullanlrlar. Cmlelerin birbirine
balanmasna "vasl", balanmadan ard arda getirilmelerine "fasl" denir. birbirine
balanan cmleler arasnda da "cihet-i camia" bulunmas gerekir. Mesel
"Ahmet airdir ve Mehmet katiptir." eklinde iki cmleyi birbirine balayabilmek
iin bu iki cmlenin zneleri arasnda arkadalk, kardelik, dmanlk gibi belirli
bir mnasebet ve alka bulunmas gerekir.
cmle-i haberiye: Haber cmlesi.
cmle-i inaiyye: Dilek kipindeki cmlelerdir.
cmle-i mu'terize: Bir cins itnbdr. Ara cmle.
cz'iyyet: Mecz- Mrsel'in "alka" eitlerindendir. Kelimenin Hakik anlam ile mecaz
anlamndan birisinin dierinin paras olmasdr. Bu durumda, bir eyin btn

1
Bingl, s.135.
sylenerek paras, paras sylenerek btn ifade edilir. "Btn" sylenerek
btnn parasnn ifade ediliine rnek: "Aalar budand." denildiinde "aa"
szyle aan paras olan "dallar" kasdedilir. Btnn "para"s sylenerek
btnn ifade ediliine rnek: "Yelken ufukta grnd." cmlesinde "yelken"
szyle "kayk" ifade edilmitir.
dell-i ikna: Cedel'de ama, itiraz etmek yerine hasm susturmak iddialar reddetmek iin
kar delil ileri srmektir. Dier bir ama, delili anlamaktan ciz olan daha kolay
anlalr delillerle ikna etmektir. Gelenbev'ye gre bu ikinci ama iin ileri
srlen cedele "dell-i ikna" denir.
denemeye bal nermeler (mcerrebt): Gzlemin tekrarlanmasyla kavranan eyleri
dile getiren nermelerdir. rn.: "Tatllar ishal yapar."
dilek cmlesi: Dilek kipindeki cmlelerdir. bkz.cmle-i inaiyye
doru sz: Haber cmleleri ya doru ya yanl olur. Doru haber cmlelerine "doru sz"
(sdk) denir.
duyulara bal nermeler (Mahedt): Duyularla kavranan eyleri ifade eden
nermelerdir. r.: "Ate yakcdr.", "Demir serttir.", "Buz souktur."
ed: Hakikat, mecaz ve kinye, anlatmn ed yoludur. Bu tasnif, ark belgatinin temel
metin tasniflerinden birisidir.
edat- atf: Balama edat. "ve", "de" gibi.
edt- haber: Bildirme eki. "-dr" eki. Cevher fiilin geni zamannn nc tekil ahsnda
kullanlan ektir, bu ek "durmak" fiilinden tremitir. sim soylu yklemi zneye
balar; ekimli fiillere geldii zaman "kuvvetlendirme" ve "ihtiml" ifade eder.
"Ali gelmi." cmlesi "Ali'nin geldiini iittim." anlamna gelir. "Ali gelmitir."
cmlesi "Ali elbette gelmi olmak gerekir." anlamna gelir. Bu edatla yaplan
isnadlar "isnd- haber" adn alr. "Var" ve "yok" kelimeleri "edt- haber"siz
yklem olarak kullanlabilir: "Kitabm yok, defterim var." snd,
kuvvetlendirilmek iin bu iki kelimeye (te'kid) "-dr" eki getirilir: "Kitabm
yoktur, defterim vardr." "snd- haber" bir halin gerekleip gereklemediini
haber vermek yahut onu bildiini bildirmek iin yaplr: Bunlardan birincisine
"faide-i haber" (haber amac), ikincisine "lzm- faide-i haber" (geisiz haber
amac) ad verilir. Mesel retmenin okulda olup olmadn bilmeyen renciye
"retmen okuldadr."diyen konuucunun niyeti haber amaldr. Zengin birisine
"Sen zenginsin." dediimizde amacmz ona bir haber vermek deildir, "Senin
zengin olduunu biliyorum." demektir. Burada (geisiz haber amac) yani "lzm-
faide-i haber" sz konusudur. Bu ikili ayrm pragmatik bir ayrmdr. Haber
cmlelerinde kuvvetlendirme (te'kid) bazen haber edatyla deil cmlenin
tekrarlanmasyla salanr: "Hakknz var, hakknz var." denir. Kuvvetlendirme
bazen de kuvvetlendirme kelimeleri kullanlarak salanr: Bunlarn balcalar
"elbette, phesiz, muhakkak, gerekten, dorusu...asla, kat'iyen...." kelimeleridir.
Kuvvetlendirme iin bazen de cmlenin sonuna " a, e, ya, ye " gibi edatlar
getirilir: "O senin dostundur ya!"
edat tenkr: Belirsizlik edat.
edat- terdd: "yahut" ve "ya" edat- terdddir. ki eit kabulden birinin red dierinin
kabuln ifade eder: "Ahmet yahut Mehmet gelsin.", "ay yahut kahve getir."
Terdd bazen phe ifade eder: "Uzakta bir otobs yahut minbs durdu." Terdd,
bazen seme teklifi anlamndadr: "Bu otobse yahut u dolmua bin." Terdd,
bazen taksim anlam verir: "saylar, ya tektir ya ifttir."
edebiyat bilimleri: ulm- edebiyye: ulm- Arabiyye teriminin e anlamlsdr.
Edebiyat bilimlerinin toplamna verilen ad. Edebiyatla ilgili on iki bilim vard.
Bunlarn sekizi usl- semniye bal altnda, drd fr- erbaa bal
altnda toplanrd. Usl- semniye yani sekiz yntem bilimleri unlardr:
Lgat, sarf, itikak, nahv, men, beyn, aruz ve kafiye. Fr- erbaa yani
drt alt bek bilimleri unlardr: n, karz- ir, muhazart ve hat yani iml.
2

Cevdet Paa edebiyat bilimlerini ulm- Trkiyye* olarak iki kola ayrm ve
bu bilimlerden altsn Trkeye uygulamtr. Birinci kola kavid-i Osmaniye ,
ikinci kola ilm-i belgat adn vermitir.
edb: iir veya nesir dalnda yeteneini ispatlayan veya eser sahibi olandr.
elfz- cezele: Sert kelimeler. Kaln ve sert nl ve nszler tayan kelimelerdir. rn.:
celdet, hitbet, kaza, gadr gibi. Bu szlerin yumuak kelimelerden daha salam
ses birlikleri oluturduklar dnlr, sert kelimelerle sylenmi szlerin daha
metin, daha salam ve birbirine daha sk bal olduu, dkk sak olmad
kabul edilir. rn.: Grp ahkm- asr mnharif sdk u selmetten / ekildik
izzet-i ikbl ile bb- hkmetten
elfz- rakka: Yumuak kelimeler. kulaa ho gelen kelimelerdir. rn.: serv-i nz, nilfer
gibi.
emir: Emir, kk olanlara verildiinde "talep", eitler arasnda verildiinde "iltimas",
stlere verildiinde "niyaz" ve "istida" adn alr. Talep'e rnek: "Seyise syle at
eerlesin." ltimasa rnek: "Halil, yarn erken gel sohbet edelim." Niyaz ve
istidaya rnek: " lutfediniz, yardmlarnz esirgemeyiniz." Emir ekli bazen "izin"
verme anlam tar. Bir ey ikram etmek iin "Buyurunuz" deriz. ( kram kabul
edip etmemekte muhatabn olumlu yahut olumsuz emirlerinden birini kabule hazr
olduumuzu gsteren ok ince bir emirdir. Emredilmesini emreden bir emir!
Trkenin inceliklerinin doruklarndan birisi bu szdr.) Emir, bazen tehdit
anlamnda kullanlr: " Dilediin gibi yap, sonra grrsn." Bazen kmsemek
iin kullanlr: "Haydi sen yap." denilir, "yapamazsn" demektir.

2
Bunlar hakknda geni bilgi Cevdet Paann Beynl nvn adl eserinden edinilebilir.
evveliyt: zne ile yklem arasndaki ilikiyi akln derhal tasdik ettii nermelerdir.
"Ulm- mtearefe"ler, aksiyomlar evveliyttr.
evveliyet: Mecz- Mrsel'in "alka" eitlerindendir. Bir eyi sonra bulunaca halin ismiyle
adlandrmaktr: Mesel "Atei yak" denilir ve bu sz "ate olacak kmr yak"
anlamndadr. Kmr, burada, sonra bulunaca hale gre adlandrlmtr.
"Budaylar bitti." sz "Buday olacak ekinler bitti" anlamnda kullanlr.
fash: Feshate uygun.
fenn-i bed : lm-i bednin e anlamlsdr.
Fenn-i belgat: belgat bilimi.
fenn-i beyn : ilm-i beynn e anlamlsdr.
fenn-i beyn: Tebih, mecaz ve kinyeyi kullanmay reten bilimdir. Tebh, mecaz ve
kinyenin ortak yn nde de kelimenin asl anlam dnda kullanlm
olmasdr. nk, Tebh de bir nevi kinyedir. Yz aya benzetildiinde ay
kelimesi hakik anlamnda kullanlmtr ama, sylenmek istenen aslnda yzn
gzelliidir. Beyn ilmi, szn hakiki anlam dnda baka anlamlara dellet edi
yollarn inceler. Bu ynyle anlambilimle yani semantikle birleir.
fenn-i meni : lm-i meninin e anlamlsdr.
fenn-i men: Szn hal ve artlara uygun hale getirilmesini yani belgati reten bilim
daldr.
feshat: Bir szn kelimelerinde ve btnnde lafz, mna ve henk ynnden kusur
bulunmamasdr. Fesahat kelimede, cmlede ve konuanda aranr. Dil kurallarna
ve edeb gelenee, ediplerin kullanmna uygun olan kelime ve szler "fash"
saylr. "Feshat, elfazn telffuz ve istim' tatl ve manas zahir yani telaffuz olunur iken manas zihne
mtebdir olmaktr. Bunun almeti dahi elfzn kavid-i lisana muvafk ve elsine-i debda kesr'l-isti'ml
olmasdr. CEVDET PAA" Szn telaffuzu kolay olmal, kulaa ho gelmeli, manas
ak olmaldr. Sz, dilin kurallarna uygun olmal, usta yazarlarn kullanmna
uymaldr. Gzel sz, halkn anlad, aydnlarn da inceliklerini kavrayarak takdir
ettii szdr. Kelimenin, szn (kelmn) ve konuann (mtekellim)
fesahatinden bahsedilebilir, yani feshat, ancak bunlarn sfat olarak
kullanlabilir. Cevdet Paa feshatin ne olduunu bir benzeme ile ok gzel
anlatr: Bir edebiyat ister nesir ister iir yazsn, bir kuyumcuya benzer. Kuyumcu
bir ss eyas yapaca zaman nce kullanaca mcevherleri seer, sonra onlarn
uygun olanlarn yan yana dizer. Edebiyat da ayn ekilde nce kullanaca
kelimeleri seer, sonra onlar uyum iinde bir araya getirir, sralar. te onun bu iki
ii fesahat demektir. Dikkat edilirse Cevdet Paa feshati bir seme ve sralama
ii olarak tanmlamaktadr. amz dil bilimi bunlar seme ekseni ve sralama
ekseni olarak ifade etmektedir. Bu anlamda feshat, bir cmle kurma iidir.
Aslnda her tr cmle bu iki ilem yaplarak kurulur. Hepimiz cmle kurarken
aslnda bu seme sralama iini gerekletiririz. Ancak bizim yaptmz i,
amatrcedir. Edebiyat ise bu ii profesyonel bir ekilde yapar. Ustaca yaplan
bu seme ve sralamaya feshat ad verilir. Mtekellimin fesahati denilen
ey ise konuann fasih kelimelerle amacn anlatabilme gcdr. Uygun kelimeyi
seme, kelimeleri uygun bir ekilde biri birine balama, sralama gcdr. Fakat
kuyumcunun bir vazifesi daha vardr: Yapaca eyin nereye taklacan bilip,
malzemeyi ona gre ilemesi gerekir. Gerdanlk biiminde byk bir kpe yaparsa
ie yaramaz. Edebiyatnn da ayn ekilde syledii szn syledii ortama
uygun olmas, muktez-y hale uymas zorunludur. Fasih olan bir sz, ayrca
hale uygun bir biimde sylenirse beli olur. Belgat da budur. Bunun iin
belgati yle formlletirebiliriz: [ Belgat = feshat + hale uygun sz ] .
ftriyyt: Akln zne ile yklem arasndaki ilikiyi bir orta terim vastasyla yahut gizli bir
kyasla derhal tasdik ettii nermelerdir. r. "Drt ifttir." nermesi. Bu nermeyi
dnen bir insan "drt" ve "ift" kavramlarn ve ikiye blnebilme artn
dnerek bu nermeyi tasdik eder. Bu dolayl bir tasdiktir.
fr- erbaa : Edebiyat bilimlerinin iki alt snfndan birisidir. Dieri Usl- semniye
adn alr. Fru- erbaa yani drt alt bek bilimleri unlardr: n, karz- ir,
muhazart ve hat yani iml.
garabet: Pek kullanlmayan ve anlam ak olmayan kelimelerin kullanlmas "garebet"
yaratr. Trkede od kelimesi eskiden ate anlamnda kullanlrd. Ancak
gnmzde atee od demek, bir garabet rneidir, ok kii bunu anlamayacaktr.
lm-i lugat terimlerindendir. Ayn ekilde ayna iin eskiden kullanlan ama artk
unutulmu olan olan gzg kelimesini kullanrsak garabete deriz. Garbeti
fark etmek iin szlk bilgisine (ilm-i lgat) sahip olmak gerekir.
gnlk dil tmellemesi (stirk- rf): Gnlk tmelleme (stirk- rf), tmel bir
ifadeden rfe gre anladmz snrl tmellemedir: "Bu elmas btn
kuyumculara gsterdim." diyen birisi dnyann btn kuyumcularn deil,
bulunduu beldenin kuyumcularn kasdeder.
haber cmlesi: cmlede kurulan iliki, nesneler dnyasndaki bir olguya uygun olabiliyor
ya da uygun olamyorsa sylenen sz bir haberdir. Byle bir cmleye de "haber
cmlesi" (cmle-i haberiye) denir.
haber: cmlede kurulan bu iliki, nesneler dnyasndaki bir olguya uygun olabiliyor ya da
uygun olamyorsa sylenen sz bir haberdir. Szn iki esi arasnda kurulan
ilikinin d dnyada bir karl varsa o sze "doru" (sadk), bir karl yoksa
"yanl" (kzib) denir. Bundan dolay haber, doru ve yanl olabilen sz diye
tanmlanr.
hakikat: Hakik anlamnda kullanlan szdr.
hakkat: Szn asl anlamnda kullanlmasdr. Mukabili, mecaz ve kinyedir.
hakik tmelleme (stirk- hakik): Hakik tmelleme (stirk- hakik), szn szlk
anlam gerei ifade ettii nesneler kmesidir. "Kitap" kelimesi belirli olmad
zaman btn kitaplar kmesini ifade eder. "Her insan lmldr." sz gibi.
harf-i atf: Bala. rn.:"ve". "Cem'" iin kullanlr. 1) ki zne ayn ykleme sahip
olduunda zneler arasna "ve" balac konur: "Halid ve Macid geldi." Ayrca
fiilin birliktelii ifade edilmek istenirse "Halid ve Macid birlikte geldi." denir.
Eer fiilin zaman aral belirtilmek istenirse "nce Halid ve sonra Macid geldi."
denir. Bazen cmle kuvvetlendirmeli (te'kidli) sylenir: "Halid ve Macid, ikisi de
geldi." denir. 2) ki yklem ayn zneye sahip olduunda yklemler arasna "ve"
balac konur: "Halid katiptir ve airdir.", "Halid geldi ve gitti." 3) Bazen iki zne
paralel iki tmlele birlikte "ve" balacyla ayn ykleme balanr: "Halid okula
ve Macid arya gitti." 4) "ve" balac bazen de iki nesneyi birbirine balar: "Ben
yry ve yzmeyi severim." Balalar, ksaltma salamak iin (ihtisar) bazen
kaldrlabilir: "Halid geldi, gitti." "Ve" ile yaplan balamann kabul edilebilir
olmasnn baz artlar vardr: Kendisine balanan (ma'tufun aleyh) ile
balanan (ma'tuf) arasnda ortak yn (cihet-i camia) bulunmaldr. Ortak
yn (cihet-i camia), kendisine balanan ile balanan zihinde birletirecek bir
alka ve mnasebettir. Bu mnasebet a) Tezyf, b)temsl, c) ibh-i temsl
) tezad ve ibh-i tezad, d) Tekarn-i fi'l-hayl olarak be ksma ayrlr. ki
kelimenin birbiriyle "ve" araclyla balanabilmesi iin aralarnda bu be ortak
ynden birisinin bulunmas gereklidir. Mesel "Gne ve Ay, Dnya'y
aydnlatr." diyebiliriz ama "Deniz ve brek yaratlmtr." denilemez. Belgat
bilimi, birletirilecek kelimelerde "cihet-i camia" ilikisinin gerekliliini
yzyllar nce tespit etmitir. Gnmz anlambilimi, kelimelerin birbirleriyle
sentaks ilikisine giriebilmesi iin aralarnda ortak semler bulunmas gerektiini
sylemektedir. Eski belgatilerin "cihet-i camia" fikriyle ifade ettikleri eyle
bugnk Batl anlam bilimcilerinin bu konuda syledii ey ayndr. Kelimeler
gibi, cmleler de bazen birbirine balanr. Cmlelerin birbirine balanmasna
"vasl", balanmadan ard arda getirilmelerine "fasl" denir. birbirine balanan
cmleler arasnda da "cihet-i camia" bulunmas gerekir. "Dahi" ve "de" atf
edatdr; "ve" yerini tutarlar: " Ali Efendi dn buraya geldi; bugn de Ederne'ye
gitti."
hasr: " Yazdm" sz ""Ben yazdm." tarznda sylenirse hasr ve te'kid ile sylenmi olur.
hat : iml bilimi. Edebiyat biliminin bir alt ubesi olan Fru- erbaa yani drt alt
bek bilimlerinden birisidir.
hayal nermeler (muhayyelt): Altnc derecede delil saylr. Doru olmadklar kesin
iken srf dinleyene nee vermek veya dinleyende nefret uyandrmak iin hayle
dayanarak verilen hkmlerdir. "arap, akc bir yakuttur.", "bal iren bir
kusmuktur." gibi. hayal nermeler, tebh, mecaz ve kinye ekillerinde ortaya
kt iin beyan ilmi iinde incelenir.
hisle apak nermeler (bedhiyye-i hissiyye, bedhiyyt- hissiye): Bu nermelerde
hkm harici mevcutlar zerinedir, dolaysyla yklemin znede gereklemesi
zarr deildir, aklen istisna kabul edebilir. Tmellikleri tartlabilen
nermelerdir. Duyu verilerine dayanan hkmlerin tabiatta istisnalar bulunabilir.
Hisle apak nermeler (bedhiyye-i hissiyye), a) duyulara bal nermeler
(Mahedt), b) sezgilere bal nermeler (hadsiyyt), c) denemeye bal
nermeler mcerrebt, d) ahitlere bal nermeler (mtevatirt) olarak drde
ayrlr.
hitbet: Konumacnn amac insanlara va'z vermek, nasihat vermek ise bu amala yaplan
konumalara "hitbet" denir. Hitbet, vecize nermeleri ve zan nermelerinden
oluur. Vaiz ve hatipler bu yolu kullanr. Hitbetin amac, insanlara yararl
olmaktr. Hitabetin insanlar zerinde iyi bir tesir brakabilmesi iin btn
unsurlarnn hal ve artlara uygun olmas gerekir. "Tersil" yoluyla anlatlmaldr,
seci kullanlmamaldr. smail Gelenbev'ye gre nakl deliller, hitabetin
ksmlarndadr.
hull: Mecz- Mrsel'in "alka" eitlerindendir. Bir eyin yer vastasyla, yerin de bir ey
vastasyla anlatlmasdr. Eski terimleriyle ""zikr-i mahal" ile "hl"in anlatlmas
ve "zikr-i hl" ile "mahal"in ifade edilmesidir. "Mangal yak." denildiinde "yer"
vastasyla "ey" yani meczen "kmr"n yaklmas kasdedilir. "Atei br odaya
gtr." denildiinde "ey" vastasyla "eyin iinde olduu yer" yani "mangal"
kasdedilir. Bu iki durumda da "mrsel mecaz" vardr.
tlak: Mecz- Mrsel'in "alka" eitlerindendir. Kelimenin Hakik anlam ile mecaz anlamndan
birisinin "mutlak" dierinin "mukayyed" olmasdr. Mesel "lem o lem
olmadn imdi anladm/ lemde dem olmadn imdi anladm." beytinde
"lem" sz mutlak manada, "dem" sz "mukayyed" manada yani "snrl"
olarak kullanlmtr. Burada "dem"in snrl anlam " olgun ve vefal insan"dr.
ibre-i mtearefe: Gnlk dilde kullanlan basit ibarelerdir. Bu ibarelerde , sylenilmek
istenen dorudan (dellet-i vaz'iyye) ifade edilir, belgate ba vurulmaz. "bre-i
mtearefe"ler, basit szler olarak bir meziyete sahip deildir ama dinleyici gz
nnde bulundurularak bu basit ifadeler kullanlrsa "mukteziyyt- ahvl"e
uyulmu olacandan "bel" saylr. te buna "msavt" denilir.
ibtid: Konuucuya nazaran dinleyicinin halinden birisidir: Dinleyicinin zihninde
verilen haber ile ilgili hibir fikir yoksa bu hale "ibtid" denir.
icz: Anlatlmak istenen eyi, onun gnlk dildeki normal, basit anlatmndan (ibre-i
mtearefe) daha ksa bir ifadeyle anlatmaktr. "bre-i mtearefe"ler, gnlk dilde
kullanlan basit ibarelerdir. Bu ibarelerde , sylenilmek istenen dorudan (dellet-
i vaz'iyye) ifade edilir, belgate ba vurulmaz. Belagat bilimi, ifadenin taml,
uzunluu, ksal konusunda "bre-i mtearefe"leri temel birim olarak almtr.
Belgate gre ifade yolu (turk- ifde) vardr: Anlatlmak istenilen ey onun
normal anlatmna gre ya eit (msvt), ya noksan (cz) ya fazla (itnb) ibare
ile anlatlr. Halkn bir eyi normal ifadesi o eyin anlatmnn normal uzunluu
olarak kabul edilmitir. Bir edib, halkn szn "mukteza-y hal" gerei aynen,
uzatp ksaltmadan kullanrsa buna "msvt" denir. Edib, bu sz, asl manasn
tam olarak korumak artyla ksaltabilirse buna "cz" ad verilir. Bu durumda az
szle, ok anlam ifade edileceinden ediplerce ok beenilir. Bu ksaltma anlam
tam ifade edemiyorsa "ihtisr- muhill" adn alr ve ediplerce kabul edilmez. ki
eit icz vardr: a) "cz- kasr": Szn eksik olmad halde ksa ve faydal
olmasdr. Bu szler ksaltma (hazf) yaplmad halde geni bir cmleyle
anlatlabilecek kadar anlam ykldr. r.: "Vakit nakittir." "Azck am, kaygsz
bam." b) "cz- hazf": Ksaltma (hazf) yoluyla yaplan czlardr.
Anlalabilmek artyla szn bir parasnn kaldrlmasdr. r.: "Yandaki eve
sor." sz "Yandaki ev halkna sor." sznn ksaltlm eklidir. Edib, sz
"ibare-i mtearefe"den daha fazla szle sylerse ve bu fazlaln anlama katks
varsa "itnb" adn alr ve ediplerce baarl bir anlatm saylr. Eer ilve edilen
szler faydaszsa "tatvl" adn alr ve ediplerce baarsz bir ifade saylr.
icz- hazf: "cz" eitlerindendir. cz iki tre ayrlr: a) "cz- kasr": Szn eksik
olmad halde ksa ve faydal olmasdr. b) "cz- hazf": Ksaltma (hazf)
yoluyla yaplan czlardr. Anlalabilmek artyla szn bir parasnn
kaldrlmasdr. r.: "Yandaki eve sor." sz "Yandaki ev halkna sor." sznn
ksaltlm eklidir.
icz- kasr: "cz" eitlerindendir. ki eit icz vardr: a) "cz- kasr": Szn eksik
olmad halde ksa ve faydal olmasdr. Bu szler ksaltma (hazf) yaplmad
halde geni bir cmleyle anlatlabilecek kadar anlam ykldr. r.: "Vakit
nakittir." "Azck am, kaygsz bam." b) "cz- hazf": Ksaltma (hazf) yoluyla
yaplan czlardr.
ihtisr- muhill: Edib, ibre-i mtearefe" olan sz asl manasn tam olarak korumak
artyla ksaltabilirse buna "cz" ad verilir. Bu durumda az szle, ok anlam
ifade edileceinden ediplerce ok beenilir. Bu ksaltma anlam tam ifade
edemiyorsa "ihtisr- muhill" adn alr ve ediplerce makbul saylmaz.
ilm-i bedyi: Belgat bilimini oluturan bilime verilen ad. Bu bilimler unlardr: 1) ilm-i
meni 2) ilm-i beyn 3) lm-i bed. Cevdet Paaya gre bu terim, ilm-i belgat ile
e anlamldr. Buna karlk, ilm-i belgat terimini baz bilginler sadece meni ve
beyn bilimlerini ifade etmek iin kullanlmtr.
ilm-i bed: sanyi-i bediyyeyi reten bir bilimdir. Seci ve cinas gibi ifadeyi ssleyen
sanatlar reten bir bilimdir. Belgat bilimini oluturan bilimden birisidir: 1)
ilm-i meni 2) ilm-i beyn 3) lm-i bed
ilm-i belgat: Szn beenilen yntemlerini bildiren bir bilimdir. Szn takdir edilen
ynlerini, szn iinde bulunulan artlara uygun olarak nasl sylenmesi
gerektiini, edeb sanatlarn hangi amala ve nasl kullanlacan, nasl sslenip
gzelletirilebileceini anlatr. Bu bilim, kendi iinde dala ayrlr: 1) ilm-i
meni 2) ilm-i beyn 3) lm-i bed. Bunlara 1) fenn-i meni 2) fenn-i beyn 3)
fenn-i bed de denir.
ilm-i beyn: Meramn hangi ed yollaryla anlatlabileceini retir. Balca ed
vardr: Hakikat, mecaz, kinaye. Bu tasnif, ark belgatinin temel metin
tasniflerinden birisidir. Beyn bilimi, bu konulardan bilhassa tebih, mecaz ve
kinaye zerinde durur.
ilm-i meni: Szn halin gerektirdii artlara muktez-y hle uygun sylenmesini
retir.
ilm-i nahv: Bir kelimenin dier kelimelerle terkibe girdiinde urad deiiklikleri
inceleyen bir bilimdir. Osmanlcann nahvi Arapaya gre olduka basittir.
lm-i nahv: Dilin kurallarn inceleyen bir bilimdir. Kelimenin hallerini inceler. Bu bilim
dal zaman iinde ilm-i sarf ve ilm-i nahv olarak iki blm halinde
incelenmitir. Bu iki saha Arapada ayrlm ancak Farsada gereksiz olduundan
ayrlmamtr. Cevdet Paaya gre nahvi kolay olduundan Osmanlcada da bu
bilimleri ayrmaa gerek yoktur.
ilm-i sarf: Kelimenin hallerinden sz eden bir bilimdir. Kelimenin etimolojisi, mtaklar
bilimi de genellikle sarf bilimi iinde incelenmitir. Osmanlcann sarf olduka
genitir.
iltifat: sz slubu vardr: Birinci ahs, ikinci ahs nc ahs. r.:"Ben geliyorum,
sen geliyorsun, o geliyor." Bazen eitli amalarla, bu sllardan birisi
kullanlrken, yine ayn uslp iin dier bir slb kullanlr. Buna iltifat ad verilir.
"Ben size ok nasihat ettim dinlemediniz; siz bu fakirin kymetini sonra
anlarsnz." sznde verici ikinci cmlede kendi slbunu brakarak kendi dnda
ikinci bir verici azndan yani nc ahs azndan -diyaloa katlan nc kii
gibi-konumutur. Bu, grnen hale uymayan sz syleme (muktez-y zahirin
hilfna ird- kelm eylemek"adn alr .
ml : Hat bilimi. Edebiyat biliminin bir alt ubesi olan Fru- erbaa yani drt alt
bek bilimlerinden birisidir.
inkr: Konuucuya nazaran dinleyicinin halinden birisidir: Dinleyici konuucunun
verecei haberi biliyor, ancak onu inkr ediyorsa bu hale "inkr" denir. Bkz.
mtekellim.
ina cmlesi: Dilek cmlesi bkz.cmle-i inaiyye
in: Edebiyat biliminin bir alt ubesi olan Usl- semniye yani sekiz yntem
bilimlerinden birisidir.
ina: Men terimi. Szn ifade ettii hkmn zihin dnda bir karl varsa bu szlere
haber, yoksa ina denir. nsan bir sz sylerken amac ya bir haber vermektir ya
da baka bir eydir. Amac haber vermek olan szlere haber, bunun dndaki
szlere ina denir. na iki ksmdr: Biri "ina-yi taleb"dir, yani bakasndan bir
ey istemek amacyla sylenen szlerdir. Temenn, istifham (soru), emir ve nehy
(olumsuz emir) , nida bu guruba girer. Dieri "ina-yi gayr- taleb" yahut
"in-yi ka"dir, yani temenn arlkl szlerdir, olmayann istenmesidir.
"Terecc", "teaccp", "medh", "zem", "siga-y akid" gibi in manasna
naklolunan haberler bu guruba girer. "Temenn" arzu etme manasnadr, Trkede
"n'olurdu" ve "olsa", "keki" kelimeleriyle ifade edilir. "Terecc" ummak
manasnadr, Trkede "umarm ki", "ola ki", ayet ki" szleriyle ifade edilir.
rn.: "Umarm ki bu hasta iyileir." denir. Ayn anlamda "inallah sz de
kullanlr. Gereklemesi muhakkak olan ey iin "Terecc" kullanlmaz. " nallah
bu sabah gne doar." denmez. Olmas beklenen ey, korkulan bir ey ise
"ifak" adn alr. rn.: "Korkarm ki bu hasta lr." demek gibi. Terecc ve ifak,
"in-y ka"dir ve gelecekle ilgilidir, buna karlk temenn, "ina-yi taleb"dir ve
gemi ve gelecek iin kullanlabilir. Temenn olarak gemi zaman iin "rivyet-i
fi'l-i iltizm (yapaymm) ve hikye-i fi'l-i iltizam (yapaydm) ve gelecek iin
"fi'l-i iltizmi art" (gitsem) kullanlr. "Fi'l-i iltizmi art" yleni artlarna
bal olarak "temenn" yahut "terecc" haline girer: "Ali gelse de u dnde
bulunsa." bir temennidir. "Vapur gelse de Ali dne yetise" denilirse "terecc"
olur. "stifham" renmek iin sormaktr. Trkede "mi" edatyla ifade edilir.
stifham, ya "taleb-i tasdk" iin ya da "taleb-i tasavvur" iin kullanlr.
"Taleb-i tasdk", fiili anlamak zere sorulan sorudur: "Okula gittin mi yoksa
gitmedin mi?", "Sen okula gidecek misin yoksa gitmeyecekmisin?" gibi. Fiili
anlamak iin sorulan sorularda bu fiilin ya gerekleip gereklemediini ya da
niteliini sorarz. Birincisine rnek " Ahmet'i dvdn m yoksa dvmedin mi?"
cmlesidir. kincisine rnek " Ahmet'i dvdn m, azarladn m?" cmlesidir.
"Taleb-i tasavvur" sorularnda sorgulama, cmlenin fiil dndaki elerine
ynelir, soru, cmlenin elerinden birisiyle ilgilidir: "Ahmet mi geldi, Mehmet
mi geldi?" gibi. Bu durumda tekrarlanan fiilin ikincisi drlr (hazf). Soru ekli
eitli anlamlar iin kullanlabilir (Bkz. Belgat- Osmaniye, s.94.). "Kim, ne, ka,
hani, hangi, ne kadar, ne zaman, nerede, nereden, nereye " kelimeleri (vaz'i olarak)
soru anlam verir ve "Taleb-i tasavvur" iin kullanlr. Bu soru kelimeleri bazen
soru anlamlarnn dnda kullanlr, bu durumda "ina-yi ika" trnden saylr:
Birisine hakaret olarak "Sen kim oluyorsun" demek bu trdendir.
ina-yi gayr- taleb: na iki ksmdr: Biri "ina-yi taleb"dir, yani bakasndan bir ey
istemek amacyla sylenen szlerdir. Temenn, istifham (soru), emir ve nehy
(olumsuz emir) , nida bu guruba girer. Dieri "ina-yi gayr- taleb" yahut
"in-yi ka"dir, yani temenn arlkl szlerdir, olmayann istenmesidir.
"Terecc", "teaccp", "medh", "zem", "siga-y akid" gibi in manasna
naklolunan haberler bu guruba girer.
ina-yi ika: Temenn arlkl szlerdir. Bkz. ina-yi gayr- taleb. Haber cmleleri husus
bir amala kullanldklarnda "ina-yi ika" trne girerler. Mesel katld bir
toplantya Babakan'n gelmediini gren ve bundan dolay zlen birisinin,
yanndakine "Babakan gelmedi." demesi gibi. Bu szn amac babakann
gelmediini haber vermek deil, bundan duyduu znty ifada etmektir. Bu
cmle "ina-yi ika"ye rnektir.
ina-yi taleb: na iki ksmdr: Biri "ina-yi taleb"dir, yani bakasndan bir ey istemek
amacyla sylenen szlerdir. Temenn, istifham (soru), emir ve nehy (olumsuz
emir) , nida bu guruba girer. Dieri "ina-yi gayr- taleb" yahut "in-yi
ka"dir, yani temenn arlkl szlerdir, olmayann istenmesidir. "Terecc",
"teaccp", "medh", "zem", "siga-y akid" gibi in manasna naklolunan
haberler bu guruba girer.
ism-i mutlak: Bir "gemi zaman, imdiki zaman, gelecek zaman" fikri tamayan yani
ekimli bir fiil olmayan ve hibir ekilde zaman imas tamayan soyut ve somut
isimlere "ism-i mutlak" denir. rn.: "Aa, yaprak, kl, cin, peri, kedi, Mehmet,
Ayasofya, Gelmek, Gelme, Geli.
isnd: Meni ve nahiv bilimlerine gre bir cmle, iki e arasnda kurulmu bir ilikidir .
Bu ilikiyi kuran ise fiildir. "Mehmet ktiptir." cmlesinde zne olan "Mehmet"le
"ktip" sfat
3
arasnda bir iliki kurulmutur. Bu ilikiyi kurmaya "isnd" ad
verilir. Kelmn ifade ettii isnad iki tre ayrlr: a) haber, b) na. snad, sadece
kelimeler arasnda olmaz, cmleler de biri birine isnad edilir.
istifham: Soru. stifham, renmek iin sormaktr. Trkede "mi" edatyla ifade edilir.
stifham, ya "taleb-i tasdk" iin ya da "taleb-i tasavvur" iin kullanlr.
"Taleb-i tasdk", fiili anlamak zere sorulan sorudur: "Okula gittin mi yoksa
gitmedin mi?", "Sen okula gidecek misin yoksa gitmeyecekmisin?" gibi. Fiili
anlamak iin sorulan sorularda bu fiilin ya gerekleip gereklemediini ya da
niteliini sorarz. Birincisine rnek " Ahmet'i dvdn m yoksa dvmedin mi?"
cmlesidir. kincisine rnek " Ahmet'i dvdn m, azarladn m?" cmlesidir.
"Taleb-i tasavvur" sorularnda sorgulama, cmlenin fiil dndaki elerine

3
"ktip" kelimesi bugnk dilbilgimize gre isimdir. Kelmclar ise byle bir kullanmda "ktip"
kelimesini sfat olarak kabul ederler, dorusu da budur. Bilindii gibi isimler sfat olarak kullanlabilir.
Burada da sfattr.
ynelir, soru, cmlenin elerinden birisiyle ilgilidir: "Ahmet mi geldi, Mehmet
mi geldi?" gibi. Bu durumda tekrarlanan fiilin ikincisi drlr (hazf). Soru ekli
eitli anlamlar iin kullanlabilir (Bkz. Belgat- Osmaniye, s.94.). "Kim, ne, ka,
hani, hangi, ne kadar, ne zaman, nerede, nereden, nereye " kelimeleri (vaz'i olarak)
soru anlam verir ve "Taleb-i tasavvur" iin kullanlr. Bu soru kelimeleri bazen
soru anlamlarnn dnda kullanlr, bu durumda "ina-yi ika" trnden saylr:
Birisine hakaret olarak "Sen kim oluyorsun" demek bu trdendir.
istirk- hakik: Hakik tmelleme (stirk- hakik), szn szlk anlam gerei ifade
ettii nesneler kmesidir. "Kitap" kelimesi belirli olmad zaman btn kitaplar
kmesini ifade eder. "Her insan lmldr." sz gibi.
istirk- rf: Gnlk dil tmellemesi, tmel bir ifadeden rfe gre anladmz snrl
tmellemedir: "Bu elmas btn kuyumculara gsterdim." diyen birisi dnyann
btn kuyumcularn deil, bulunduu beldenin kuyumcularn kasdeder.
ifak: Korkma . "na-yi gayr- taleb" yahut "in-yi ka" trlerindendir. Olmas beklenen
ey, korkulan bir ey ise "ifak" adn alr. rn.: "Korkarm ki bu hasta lr."
demek gibi. Terecc ve ifak, "in-y ka"dir ve gelecekle ilgilidir, buna karlk
temenn, "ina-yi taleb"dir ve gemi ve gelecek iin kullanlabilir.
itikak: Edebiyat biliminin bir alt ubesi olan Usl- semniye yani sekiz yntem
bilimlerinden birisidir.
itnb: Edib, sz "ibare-i mtearefe"den daha fazla szle sylerse ve bu fazlaln anlama
katks varsa "itnb" adn alr ve ediplerce baarl bir anlatm saylr. Eer ilve
edilen szler faydaszsa "tatvl" adn alr ve ediplerce baarsz bir ifade saylr.
tnb, genellikle belli bir ama iin yaplr: Mesel, dinleyicilerin dikkatini
ekmek iin sylenecek sz nce belirsiz bir ekilde sylenir, ardndan asl
sylenecek sz ifade edilir. r.: "ki eyin kaybetmeden kymetini bilmeyiz.
Birincisi salk, ikincisi gvenlik.". Bazen anlatmak istediimizi belirgin hale
getirmek ve kuvvetlendirmek iin ifadeye ilk bakta gereksiz olan szler ilve
edilir: "Gzmle grdm." cmlesinde "gzmle" ilvesi fazladr ama, konuann
olup biteni ispatlama gayretini gzel bir ekilde dile getirmektedir. Bu ekilde dil
normlarna gre gereksiz grnen bir fazlalkla ifadeyi zenginletirmeye "tetmm"
ad verilir. Aynen tekrarlar da itnb saylr : "Byle yapmaynz. Sonra
grrsnz, sonra grrsnz!" Bu tekrar gereksiz olursa "tatvil" saylr. Bazen
bir cmleye onun anlamn genel bir hkm olarak tekrarlayan bir cmle ilve
edilir: "Onlar bellarn buldular. nsan ettiinin cezasn eker." Bu tr itnba
"tezyl" denir. Bazen yanl anlamalar engellemek iin ilk cmle, ikinci bir cmle
ile tamamlanr: "Dostlar yannda kuzu gibidir, ama dmana kar aslan kesilir."
Ara cmleler (cmle-i mu'terize) aslnda birer itnb rneidir: " Arkadalardan
biri -Allah beterinden saklasn- bir trafik kazas geirmi."
kabul gren nermeler (msellemt): nc derecede delil saylr. Alcnn (muhatab)
itirazsz kabul ettikleri nermelerdir. Vericinin (konuann) bu nermeyi
benimseyip benimsememesi gz nnde bulundurulmaz.
kafiye: Edebiyat biliminin bir alt ubesi olan Usl- semniye yani sekiz yntem
bilimlerinden birisidir.
karne-i zhire: Ak ipucu. Konumada yahut bir metinde daha nce sz konusu
olduundan artk tekrarlanmayan ama kolayca anlalan e. "Ahmet nasldr?"
sorusuna "yidir." denildiinde "iyi" olann Ahmet olduunu kolayca anlarz. lk
cmlede geen "Ahmet" ikinci cmlenin znesini anlamak iin bir ak ipucudur.
karz- ir: Edebiyat biliminin bir alt ubesi olan Fru- erbaa yani drt alt bek
bilimlerinden birisidir.
kasr: Bir zneyi (mevsuf) bir sfata yahut bir sfat bir zneye hasretmektir. "Ali
memurdur, air deildir." sznde zne memurluk sfatna hasr edilmitir. "Bu
ehirde air ancak Ali Beydir." cmlesinde airlik sfat Ali Bey'e hasredilmitir.
Kasr ya hakikdir, ya izfidir. Kasr- hakik: Bir ehirde gerekten bir air varsa
"Bu ehirde air ancak Ali Beydir." cmlesi kasr- hakikye rnek olur. Bir
ehirde baka airler bulunduu halde mbalaa etmek iin "Bu ehirde air ancak
Ali Beydir." deniliyorsa buna "kasr- hakik-yi iddia" denir. Kasr- izfi
ksma blnr: Kasr- efrd: Konumada muhatap bir kiinin hem air hem katip
olduuna inanyorsa ona "Ali ancak airdir." denir. Bu kasr- efrddr. Konumada
muhatap hkmmzn aksine inanyorsa ona kasr- kalb ile cevap veririz: Mesel
bir vazonun altn olduuna inanan muhatabmza "Bu vazo bakrdr, altn deildir"
deriz. Bu belirlemeye kasr- kalb denir. Muhatap iki k arasnda mtereddid ise
ona verilen cevap "kasr- ta'yin" adn alr: Bir vazonun bakr yahut altn
olduunda kararsz olan muhataba "Bu vazo bakrdr, altn deildir." deriz.
katmerli cahillik: "cehl-i mrekkeb"
kavid-i Osmaniye: Trke dil bilgisi. Cevdet Paa tarafndan kurulan bu bilim dal,
usl- semniyenin daln (sarf, itikak, nahiv) ve fr- erbaann bir
daln ( hat yani iml) iine alyordu. Bylece toplam olarak drt dala ayrlyordu.
Bu snflandrma Trke dilbilgisinin ilk snflandrlmasdr. Cevdet Paa, ilm-i
belgata dahil olan meni ve beyn bilimlerini Belgat- Osmaniyyede
Trkeye ilve ederek, Trke yaplan bilimlerin saysn altya karr. Bylece
Arapada bulunan on iki edebiyat biminin altsn Trkede kurmu olur.
Kavid-i Osmaniye: Cevdet Paann Osmanlcann sarf ve nahvini bir bilim olarak
dnp yazd kitabn addr. lk Trke dil bilgisi kitab bu eserdir. Ancak
kitabn adnn ayn zamanda Trke Dil bilgisi bilimini ifade etmek iin
nerilen ilk addr.
kayd: Bir cmlede zne ve yklemi aklayc, tamamlayc her eit sz kayd adn alr.
kzib kelm: Yanl, yalan sz.
kelm: Kelm, tam bir anlam veren cmledir. "Kelm, bir nisbet-i tammeye dellet eden cmledir."
CEVDET PAA.Men ve nahiv biliminde model alnan ve incelenen cmle tipi isim
cmlesidir. Dier cmle tipleri isim cmlesinin bir alt tr olarak dnlr.
"Mehmet ktiptir." gibi bir isim cmlesi bu gelenekte paraya ayrlr: "-
Mehmet -ktip tir." Mantk biliminde "Mehmet" mevzu, "ktip" mahmul, "-tir"
rabta adn alr. Men biliminde ise "Mehmet" msnedn ileyh , "ktip"
msnedn bih, "-tir" rabta adn alr. Nahiv biliminde "Mehmet" mpteda, "ktip"
haber "-tir" rabta adn alr. Kelmclara gre "Mehmet" mevsuf, "ktip" sfat "-
tir" rabta adn alr. (Gnmz dilbilgisinde "Mehmet" zne "ktiptir" yklem
olarak adlandrlr; yklem ayrca "ktip" ismi ile "tir" fiil unsurundan oluur
denir.) Meni ve nahiv bilimlerine gre bir cmle, iki e arasnda kurulmu bir
ilikidir. Bu ilikiyi kuran ise fiildir. "Mehmet ktiptir." cmlesinde zne olan
"Mehmet"le "ktip" sfat
4
arasnda bir iliki kurulmutur. Bu ilikiye "isnd" ad
verilir. Kelm, ses ve ahenk deeri itibariyle ikiye ayrlr: 1) Sert seslerden
ouluan szlere kelm- metn denir. 2) Yumuak seslerden oluan szlere
kelm- ltif denir. Szn sertlii yahut yumuakl, his ve zevk ile fark
edilebilir.
kelm- ltif: Yumuak kelimelerden yani elfz- rakkadan meydana gelen sze denir.
nsan ferahlatan konular bu kelimelerle yazlabilir. rn.: "emm-i kkln alm
nesm glende/ Demi ki snble sende emanet olsun b Fign.
kelm- metn: Sert kelimelerden (elfz- cezele) meydana gelen sze denir. Bu szler,
salam bir ses yaps oluturur.
kelm- mekked: Hal ve artlara uymas iin kuvvetlendirilmi sz. Bkz.: Muktez-y
hle mutabakat.
kelmn belgati: Szn belgati, szn mevcut artlara, bulunulan yere uygun bir tarzda
sylenmesidir (muktez-y hal). Szn bel olmas iin ayrca feshata da uygun
olmas gerekir, feshat bulunmayan szde belgat da bulunmaz. Yani beli sz,
hem fash hem beli olmak zorundadr. Sonu olarak beli szn hem ekil hem
muhteva ynnden iyi olmas gerekmektedir. " Kelmn belgati, mukteza-y hle
mutabakattr. yani makama mnasip olan vechile tasvr ve tertb olunmasdr." CEVDET PAA.
kelmn fesahati: Szn fasih olmas iin seilen kelimeler fasih olmal, ayrca fasih
kelimeler ard arda kullanlrken ses uyumuna dikkat etmeli, zor sylenen sesler
bulunan kelimeleri yan yana kullanmamaldr. Szn fasih olmas iin ayrca dil
bilgisi kurallarna uygun olmas, cmle elerinin yerli yerinde bulunmas gerekir.
Szn fesahati, bu durumda drt arta baldr. 1) Doru kelimeler seilmelidir.2)
Seilen kelimeleri yan yana getirken bir ahenk yaratmas salanmaldr. 3) Dil

4
"ktip" kelimesini Kelmclar sfat olarak kabul ederler.
bilgisi kurallarna uygun olmaldr. 4) Cmlenin eleri dzgn sralanmaldr.
"Eczas olan kelimeler fash olmakla berber tenafr- kelimttan, za'f- telften ve ta'kidden slim olmasdr.
CEVDET PAA"
kelmn eleri: (Kelmn eczas) Tam bir cmlenin unsurlar ikiye ayrlr: a) Asl eler
(Umde), b) Yardmc eler (fazla). zne ile yklem asl eler saylr. zne ile
yklemin tamlayanlar, sfatlar ile cmle tamamlayclar (mtemmimhat- cmle)
yardmc elerdir.
kelimt- fasha: Fasih kelimeler. ki ksma ayrlr. 1) elfz- cezele: Sylenii sert
kelimelerdir yani kaln ve sert nl ve nszler tayan kelimelerdir. rn.:
celdet, hitbet, kaza, gadr gibi. 2) elfz- rakka: Yumuak kelimeler. kulaa
ho gelen kelimelerdir. rn.: serv-i nz, nilfer gibi. Kelimelerin sert yahut
yumuak olduu, his ve zevk yardmyla tayin edilir. Bu ayrm eski belgatimizin
slup tasnifleri iinde yer almaktadr. Biim ile ierik yani ekil ile muhteva
arasnda bir ba bulunduu inancna dayanr. Bu gre gre, syleyii yumuak
kelimeler (elfz- rakka) iyi ve yumuak huylu kiilere benzer ve bu tarz
kelimelerin gazel sylemeye, ricada bulunmaya, iltifat etmeye uygun dt
kabul edilir. Sert kelimeler (elfz- cezele), ar bal, heybetli insanlara benzer ve
sava, azarlama, tehdit gibi konulara uygun olduu kabul edilir. Bu ayrm, eski
belgatimizde temel slup ayrmlarndan birisi olarak karmza kmaktadr.
Daha nemlisi, eski belgatimiz ekil ile muhteva arasnda sk bir iliki
bulunduu teorisini benimsemektedir. Bu teori, teme uygun kelimeler seilmesi
gerekliliini savunmaktadr. Gazel yazanlarn yumuak kelimeler, kaside
yazanlarn sert kelimeler kulland ileri srlmektedir. Bu durumda gazel ile
kasideyi birbirinden ayran yeni bir kriter elde etmi oluyoruz. Teorik olarak bu iki
tr, kullandklar kelimeler asndan iki farkl seme eksenine sahip
bulunmaktadr. Bu olgunun sonularndan bir dieri , bu iki trn farkl ses ve
ahenge sahip olmasdr.
kelimenin feshati: Kelimede harf uyumazl bulunmamas, kelimenin kullanmda
olmayan bir kelime olmamas ve genel kullanma uygun olmasdr."Kelimenin tenfr-i
hurftan ve garabetten ve kyasa muhalefetten slim olmasdr. CEVDET PAA"
kesin nerme: Bir haber cmlesi ortaya koyan verici(syleyen, yazan), bu haberin d
dnyada karlnn bulunup bulunmad konusunda bir tavr belirler ve bunu
cmlesine yanstr: Verdii mesaj ona gre ya vuku bulmu bir olgudur, ya da
vuku bulmam bir olgudur. Verici, bu seeneklerden birisini akl yoluyla tercih
ederse bir "zan nermesi" (kaziye-i zanniyye" ortaya koyar. Byle bir durumda
verici, baz ipularna dayanarak bir seenei tercih etmi ama dier seenei
btnyle reddetmemitir. Bundan dolay, zan nermeleri, nazar nermelerdir
ancak delilleri kesin olmadndan kesin nermelerden saylmazlar. Buna karlk
seeneklerden birisini kabul etmeyerek dier seenei kesin olarak ifade ederse "
Kesin nerme" (kaziye-i yakniyye) ortaya koyar. Kesin nermeler, ya nazardir,
ya da delile ihtiya gstermeden, sa duyuyla kavranan apak nermelerdir.
Bundan dolay a) Nazar nermeler (kaziye-i nazariyye) b) Apak nermeler
(kaziye-i Bedihiyye) olmak zere ikiye ayrlr.
kevniyyet: Mecz- Mrsel'in "alka" eitlerindendir. Bir eyi gemi hlinin ismiyle
adlandrmaktr. "Kr, artk gryor." cmlesinde gz iyileen adam, gemi
haline gre adlandrlmtr. Bu, kevniyyet alkasyla kurulmu bir mecz-
mrseldir. Bir annenin krk yandaki olu iin "bizim ocuk" demesi, yine gemi
halin ismiyle adlandrma rneidir.
kyasa muhalefet: Dilin normlarna uymamadr. Kelimenin dil kurallarna ve dili iyi
bilenlerin kullanmna uymamasdr. Geldik yerine Geldk, yazamaz yerine
yazabilmez denilmesi gibi. Kyasa muhalefet hatalarndan kurtulmak iin sarf
bilimini renmek gerekir. "fenn-i sarf" terimidir.
kinye: Bir szn "vaz'i" olmayarak, bir alkadan dolay asl manasnn dnda bir
manada kullanld halde asl anlamna yorulmasn engelleyecek bir ipucu
"karne" bulunmamasdr. Yani bir szn kinyeli saylmas iin: a) Bir alkadan
dolay asl anlamnn dnda kullanlmas, b) Bu yeni kullann "bil-vaz'i"
olmas yani toplum tarafndan yaplm bir adlandrma olmamas, c) Ortada szn
asl anlamnda yorulmasn engelleyecek bir ipucu "karne" bulunmamas gerekir.
Byle bir sz, kendi anlamna alnmasn engelleyecek bir ipicu (karine)
bulunmas halinde ise "mecaz" adn alr.
kuruntu nermeleri (vehmiyyt yahut mevhmt): Yedinci derecede delil saylr.
Kuruntu gcn kullanarak aklla aratrlan eyleri (akliyyat) gzle grnr
eylere (mahsust) kyasla aklama. Mesel, "Her cismin mekn vardr, yleyse
her mevcdun mekn vardr." hkm gibi. Gelenbev'ye gre vehmiyyt,
bilinmeyeni bilinene kyastan ibaret olan bir vehme ait hkm olarak "cehliyt"tan
saylr.
5

lafz- mterek: Birden fazla hakik anlam olan sz demektir. Yz kelimesinin "ehre" ve
"100 says" olarak iki hakik anlam vardr. Bir kelime, bir ilikiden dolay,
szlk anlam dnda ikinci bir hakiki anlama sahip olabilir. Bu ekilde ortaya
kan yani yeni bir hakiki anlam kazanan kelimeye "menkul"denir. (Birok terim
bu yolla ortaya kar.) "Menkul" kelimeler, bir adan hakikat, bir adan mecaz
olur: Mesel "ate" sz (lafz) szlkte "yanan ey" manasna olduu halde tp
terimi olarak "hararet"i ifade eder. "Ate" kelimesi, "yanan ey" manasna
kullanldnda, szlk anlamna gre "hakikat", tp terimine gre "mecaz" olur.

5
Bingl, s.134.

"Ate" kelimesi "hararet" manasna kullanldnda tp terimi olarak "hakikat",
szlk anlamna gre mecaz olur.
lgat: Edebiyat biliminin bir alt ubesi olan Usl- semniye yani sekiz yntem
bilimlerinden birisidir.
ltif: Sylenii yumuak kelimelerle sylenmi szdr.
ma'rife: Belirli. zamirler, "ism-i iret"ler, zel isimler belirlidir.
ma'tuf: Balanan Bir bala beinde birbirine balanan elerden ikincisi : "Halid ve
Macid " Burada "Macid" ma'tuftur.
ma'tufun aleyh: Kendisine balanan. Bir bala beinde birbirine balanan elerden
birincisi: "Halid ve Macid " Burada "Halid" ma'tufun aleyhtir.
mazhariyyet: Mecz- Mrsel'in "alka" eitlerindendir. Kelimenin hakik anlam ile mecaz
anlam arasnda bir "kaynak yeri ve sonu" ilikisi bulunmasdr. "Onun kolu
uzundur." sznde "kol" kuvvet ve kudretin kayna olduundan mecazen "kuvvet
ve kudret" anlamnda kullanlmtr. "kol" ile "kuvvet" arasndaki alka bir
"mazhariyet" alkasdr.
maznnt: Beinci derecede delil saylr. Zan nermeleri. Bkz. zan nermeleri.
men: Edebiyat biliminin bir alt ubesi olan Usl- semniye yani sekiz yntem
bilimlerinden birisidir.
men-i evvel: 1) Birinci anlam. Bir haberin alcya yani dinleyicinin durumuna gre
deitirilmemi haline bal anlam. Bkz.: Muktez-y hle mutabakat. 2) Beyan
ilmince "hakik anlam" (men-i hakkiyye) birinci anlam (men-i evvel) kabul
edilir ve tebh, kinye ve mecazlarla ifade edilen anlamlar "ikinci anlam" (men-
i sevn) kabul edilir.
men-i sevn: 1) kinci anlam. Bir haberin alcnn durumuna gre deitirilmi halinden
doan anlam. Bkz.: Muktez-y hle mutabakat. 2) Beyan ilmince "hakik anlam"
(men-i hakkiyye) birinci anlam (men-i evvel) kabul edilir ve tebh, kinye ve
mecazlarla ifade edilen anlamlar "ikinci anlam" (men-i sevn) kabul edilir.
mecaz: Bir szn, "vaz'i" olmayarak, bir alkadan dolay kendi anlam dnda
kullanlmasdr. Bu durumda, szn kendi anlamna alnmasn engelleyecek bir
ipicu (karine) bulunur.
mecaz: Szn asl anlamnn dnda bir anlama gelecek ekilde kullanlmasdr.
mecaz- hazf: sim tamlamalarnda tamlanann kaldrlp tamlayann onun yerine
konulmasndan doan mecazlardr. Mesel "Ky halkndan sor." denecek yerde
"Kyden sor." denildiinde "mecaz- hazf" ortaya kar. Ancak bir kimse harap
ve terkedilmi bir ky nnden geerken bu kyn dndrdklerini ifade etmek
iin yanndaki arkadana " u kye sor bakalm, ahalisi ne oldu?" dese bu sz
"mecaz- hazf" olmaz, "tehis" sz konusu olur.
mecaz- lgav: Genel olarak mecaz szyle "mecaz- lgav" kasdedilir. Bir szn,
"vaz'i" olmayarak, bir alkadan dolay kendi anlam dnda kullanlmasdr. Bu
durumda, szn kendi anlamna alnmasn engelleyecek bir ipicu (karine)
bulunur. Mecaz, benzerlik alkasna (mabehet) dayanyorsa "istiare" ve
benzerlik dnda bir alkaya dayanyorsa "mecaz- mrsel" adn alr. "Mecaz-
lgav" tabiri "Mecaz- akl"nin mukabilidir.
mecz- mrsel'de alka trleri: Mecz- mrsel, bir szn, "vaz'i" olmayarak,
benzerlikten baka bir alkadan dolay kendi anlam dnda kullanlmasdr. Bu
durumda, szn kendi anlamna alnmasn engelleyecek bir ipicu (karine)
bulunmaldr. Benzerlik ilikisinin dnda olan alkalar unlardr: liyyet,
mazhariyyet, hull, sebebiyyet, cz'iyyet, umm, tlak, kevniyyet, evveliyyet.
(Bu kelimelere bk.). Bu alkalar bazen benzerlik alkas ile birlikte bulunur. Bunun
iin bir sz, bir ynden "mecz- mrsel", bir ynden "istire" olabilir. Mrsel
mecaz alkalarn aada bir tablo ile gsteriyoruz. (Bu tabloda mecz- mrsel
yklenen kelimeye "sylenen" kelime, "zikr" edilen kelime diyoruz. Bu kelimeyle kasdedilen
anlama "kasdedilen" diyoruz. Sylenen kelime ile kasdedilen anlam arasndaki ilikiye de
"alka" diyoruz.)
medh: "na-yi gayr- taleb" yahut "in-yi ka" trlerindendir. rn.: "Ne gzel"
mehur nermeler (mehrt) : kinci derecede delil saylr. Mehur nermeler, herkes
yahut bir topluluk tarafndan kabul gren ve bundan dolay ispata allmayan
nermelerdir. "Adalet iyidir.", "Zulm ktdr." gibi nermeler herkestarafndan
kabul edilen nermelerdir.
mevhmt: Yedinci derecede delil saylr. Kuruntu nemeleri. bkz. Kuruntu nermeleri.
mugalta: Vehmiyytn bir trdr. Konumac kuruntu nermelerini bunlara inand iin
kullanyorsa bu tip delillere "safsata" denir. Eer konumac kuruntu nermelerini
sadece muhatabn yanltmak iin kullanyorsa bu tip delillere "mugalta" denir.
Mnkaalarda mugalata yoluna saplmas tenkid edilmitir, ho karlanmamtr.
muhazart : Edebiyat biliminin bir alt ubesi olan Fru- erbaa yani drt alt bek
bilimlerinden birisidir.
muktez-y hl makam : Hl ve makamn gerekleri anlamna gelen bir szdr. Belgat
biliminde, szn konuma anndaki hal ve artlara uygun olarak sylenmesidir.
Szn yerine ve dinleyicisinin durumuna gre yeniden dzenlenmesidir.
Buradaki hal yahut makam sz aklanmas gereken bir terimdir: Hl, szn
sylendii zamana, makam, szn sylendii mekna bal artlar ifade eder.
Bununla birlikte bu iki terim ok zaman szn sylendii artlar ifade etmek iin
eanlaml imi gibi kullanlabilir. Fasih sz, ayn zamanda hal ve artlara uygun
sylenirse belg olur.
hl: Belgat fasih szn konuma anndaki hal ve artlara uygun olarak sylenmesidir.
Hl, szn sylendii zamana, makam, szn sylendii mekna bal artlar
ifade eder. Bununla birlikte bu iki terim ok zaman szn sylendii artlar ifade
etmek iin eanlaml imi gibi kullanlabilir. Fasih bir sz, ayn zamanda hal ve
artlara uygun sylenirse belg olur. Hlin gerektirdii duruma gre sz,
pekitirilmi (tekid), veciz (cz), uzun (tnb) vb... sylenebilir. Bunlarn her biri
hlin gerektirdii artlara uyma (muktez-y hle mutabakat) rnekleridir.
makm: Belgat fasih szn konuma anndaki hl ve artlara uygun olarak
sylenmesidir. Hl, szn sylendii zamana, makm, szn sylendii mekna
bal artlar ifade eder. Bununla birlikte bu iki terim ok zaman szn sylendii
artlar ifade etmek iin eanlaml imi gibi kullanlabilir. Fasih bir sz, ayn
zamanda hal ve artlara uygun sylenirse belg olur. Makamn gerektirdii
duruma gre sz, pekitirilmi (tekid), veciz (cz), uzun (tnb) vb...
sylenebilir. Bunlarn her biri hlin gerektirdii artlara uyma (muktez-y hle
mutabakat) rnekleridir.
muktez-y hle mutabakat: Bir bildiriim olgusunda temel unsur vardr: 1) Verici
(Konuan), 2) Alc (dinleyen), 3) Mesaj. Mesaj, konuann dinleyene verecei asl
haberdir. Alcnn yani dinleyenin verilecek haber karsnda muhtemel durumu
vardr: a) Alc, ya bu "haber"i bilmez. b) Ya bu "haber" konusunda pheleri
vardr. c) Ya bu "haber"i bilir, fakat onu inkr halindedir. Vericinin yani
konuann verecei bir "haber"i vardr. Hangi durumda olursa olsun alcya
verecei temel mesaj bu haberdir. Alc bu halden hangisinde olursa olsun
vericinin onlara verecei "temel" haber ayndr. Mesel bir din dersi hocasnn
verecei temel haberin "nsan ldkten sonra dirilecektir." cmlesi olduunu
dnelim (rnek Cevdet Paa'dan alnmtr). Bu cmlenin belli bir anlam
vardr. Bu anlama "birinci anlam" (men-i evvel) denir. Din dersi hocas, bu
haberi henz bu konuda bir fikri olmayan ocuklara verirken "nsan ldkten
sonra dirilecektir." demekle yetinir. Fakat bu konuyu bildii halde inkr eden
birisine "nsan ldkten sonra elbette dirilecektir." der. Haberin "elbette" szyle
bu ekilde kuvvetlendirilmesine "te'kd" denir. Bu ekilde "te'kd"li sze
"mekked" ad verilir. Cmleye "elbette" sz ilve edilince haber cmlesinin
anlamnda bir genileme ortaya kar. Bu genilemi anlama "ikinci anlam"
(men-i sevn) ad verilir. Alc "inkr" halinde olduundan szn bu hal ve
arta uygun hale getirilmesi gerekmitir. te alcnn inkr halinde bulunmas bir
"hl ve makam"dr. Ayn ekilde alcnn mesel anlayl yahut anlaysz olmas
da birer hl ve makamdr. Sz uzatmak( itnab) ve ksa kesmek (icz) de birer
hl ve makamdr. Ayn konuyu ele alan sanatlarn birinin dierine
stnln hal ve makama uygun syleme dereceleri belirler. Sz hale
uygun olarak syleme kurallarn reten bilim "Fenn-i men"dir (Pragmatik!).
Eski belgatilere gre gzel sz, muktez-y hle uygun olan szdr.
Gzel sz: Eski belgatilere gre gzel sz, muktez-y hle uygun olan szdr. En
gzel sz, halin gerektirdii artlara muktez-y hl en ok uyan szdr. Szn
en kts halin gerektirdii artlara hi uymayan szdr. Eski belgatilerin sz
deerlendirmekte (tenkit, kritik) bulduklar bu lt, aslnda ilgi ekici bir
edebiyat teorisidir: Szn bizatihi kendisine ait deeri feshattedir, ancak bu
bir ilk arttr, onun asl deeri ise artlara uygun sylenmesindedir. Bu ise sz asl
ve byk deerine pragmatikte, uygulama anna adaptasyonunda kavuur
demektir. Byle olunca da ortaya gnmzde sz hemen hemen hi edilmeyen
ok nemli bir tenkid kriteri kmaktadr: Sz, kullanld ann artlarna
uyduu lde deerlidir. Belgatiler iin kullanld ann artlarna uymayan
sz, hayvan sesine denktir. Belgatilerimiz, btn metinleri ite bu lte gre
sralyorlard: Bu sralamada Kuran- Kermi en st dereceye yerletiriyorlar,
beli olmayan yani kullanld ann artlarna uymayan sz de en alt dereceye
yerletiriyorlard. Dier btn metinleri de deerlerine gre bu sralama izgisine
yerletiriyorlard. Divn iirini ve nesrini daha doru deerlendirebilmemiz iin
onlarn uyduklar bu ltn daima gz nnde bulundurulmas bizce zorunludur.
kinci olarak bu teori, gnmz tenkidi iin de geerli olacak deerdedir.
muktez-y zhir zerine sz sylemek: yi bir konumac, dinleyicisinin zihninin
verilecek haber karsnda halden birinde olduunu daima gz nnde
bulundurmas gerekir: Dinleyici verilen haberi ya bilmeyen bir kiidir, ya bildii
halde mtereddid olan bir kiidir, ya da bildii halde haberi inkr eden bir kiidir.
Konuan bu durumda ayn haberi farkl ekilde ifade etmek zorundadr; bu
belgatin en nemli kural olarak karmza kmaktadr. Muhatabn zihninde
bildireceimiz haberle ilgili hibir fikir yoksa; haber yaln olarak, olduu gibi
verilir: "Karadeniz yal bir blgedir." gibi. Muhatap haberi duymu, ama onun
hkmn kabul etmekte mtereddid ise ve mesel size "Karadeniz yal mdr?"
diye soruyorsa ona kuvvetlendirmeli (te'kitli) bir cevap vermek gerekir:
"Karadeniz ok yal bir blgedir." denir. Eer muhatap bu hkm inkr eden
birisi ise ona daha kuvvetlendirmeli bir ekilde cevap verilmeli ve "Elbette
Karadeniz ok yal bir blgedir." denilmelidir. Muhatabn grnen (zhir) bu
haline gre sz ekilde sylenir. Birinci hal "ibtid", ikinci hal "taleb",
nc hal "inkr" adn alr. te bu ekle gre sz sylemek "muktez-y
zhir zerine sz sylemek" adn alr. Ancak hal ve artlarn gerei olarak bu
temel ekiller, farkl amalar iin kullanlarak farkl sz figrleri yaratlr: Mesel,
bilen bir bilmeyen, bilmeyen bir bilen gibi kabul edilir. Bylece yeni sz sanatlar
doar.
muktez-y zhirin hilfna ird- kelm eylemek: Grnen hale uygun olmayan sz
sylemek demektir. Bazen belgat gerei grnen hale uygun olmayan sz
sylenebilir. "iltifat" ve "tecrid" sanatlaryla "kalb" sanat buna rnektir. Mesel
bir kalb sanat yaparak "Parmam yze geirdim." diyecek yerde "Yz
parmama geirdim." deriz.
mekked: Hal ve artlara uymas iin kuvvetlendirilmi (sz).
mrsel mecaz: Osm.: "Mecz- mrsel". Bir szn, "vaz'i" olmayarak, benzerlikten baka bir
alkadan dolay kendi anlam dnda kullanlmasdr. Bu durumda, szn kendi
anlamna alnmasn engelleyecek bir ipicu (karine) bulunmaldr. Benzerlik
ilikisinin dnda olan alkalar unlardr: liyyet, mazhariyyet, hull,
sebebiyyet, cz'iyyet, umm, tlak, kevniyyet, evveliyyet (Bu kelimelere bk.). Bu
alkalar bazen benzerlik alkas ile birlikte bulunur. Bunun iin bir sz, bir ynden
"mecz- mrsel", bir ynden "istire" olabilir.
mrtecel: Bir mnasebet gzetilmeyerek bir manadan dier manaya "naklen vaz olunan
kelime"dir, yani bir kelimenin keyfi olarak kendi anlamndan baka bir anlama
tayin edilmesidir. Kelime yeni bir anlama tayin edildiinden, yeni anlam mecaz
deil, hakikdir. Bir mnasebet gzetmeden ocuklara verilen isimler gibi: iek,
Tayfun. Vaz, alka ve mrtecel dnda bir szn kendi anlam dnda
kullanlmas doru deildir: Kitab iaret ederek "u at ver." dendiinde byle bir
hal doar. Galat szler byledir. Argo szler, bunlardan ayrlr, nk onlar, bir
ilikiye dayanr.
msvt: Eanl.: "mnakkahiyyet". Belagat bilimi, ifadenin taml, uzunluu, ksalnda
konusunda "bre-i mtearefe"leri temel birim olarak almtr. Belgate gre
ifade yolu (turk- ifde) vardr: Anlatlmak istenilen ey, onun normal anlatmna
gre ya eit (msvt), ya noksan (cz) ya fazla (itnb) ibare ile anlatlr. Halkn
bir eyi norma uygun ifadesi o eyin anlatmnn normal uzunluu olarak kabul
edilmitir. Bir edib, halkn szn "mukteza-y hal" gerei aynen, uzatp
ksaltmadan kullanrsa buna "msvt" denir.
msned: Yklem. Daha nce kullanlm bir yklem, tekrarlanmaz ve kaldrlr: r.: "-Bu
mektubu kim yazd? -Ali Bey". Bazen yklem belli olduu halde vmek iin
belirtilir: "Bu resmi ite bu ocuk yapt!" denir. Bazen yklem belli olduu halde
eylemi vurgulamak iin tekrarlanr: r.: "-St kim dkt? -Ben dktm!."
Yklem genellikle "edat- ta'rif"siz kullanlr: " Ali airdir." gibi. Ancak bazen
izfetle yahut vasf ile tahsis olunur yani bir tamlamayla yahut bir sfatla nitelenir:
"Mehmet banka memurudur." yahut "Mehmet yetenekli bir ktiptir." gibi. Bazen
belirsizlik edat "edat tenkr" ile kullanlr: "Bu evi yapan bir ustadr." Yani "iki
usta deildir" demektir. Belirsizlik edat yklemde bazen bildirme "tefhm" iin
kullanlr: "Bu adam bir beldr." cmlesinde "bir bel", "byk bel" anlamnda
kullanlmtr. Belirsizlik edat yklemde bazen kltme "tasgr" iin kullanlr: "
Bana yetecek olan bir szndr." cmlesinde " bir sz" "kk bir sz" anlamnda
kullanlmtr. Bazen yklem belirli olabilir: Bir nesnenin bilinen bir zellii ile
nesnenin bir baka cephesinin birletirilmesi hadisesinde ortaya kar: Bir kiinin
sadece ismini biliyorsak ve bir kiinin toplantdan ktn gryorsak bize " Ali
Bey, bu kan adamdr" denilir. Buna karlk bir kiinin ktn gryor ama
kim olduunu bilmiyorsak bize "Bu kan adam, Ali Bey'dir." denir.
msnednileyh: zne. Cmlenin iki asl esinden birincisi. Trkede zne, kural olarak
yklemden nce gelir: "Ahmet ktiptir." Ancak uygulamada nemli deiiklikler
ve farkl problemler ortaya kar: 1) Bazen vurguyu ykleme ekmek iin zne
sona alnr: "Odur buna sebep.". 2) Vezin ve kafiyeye uymak iin yklemden
sonraya alnr: "Korkma, snmez bu afaklarda yzen al sancak." 3) zne daha
nce sz konusu olmusa kaldrlr: " -Ahmet Geldi mi?" diye sorulduunda "-
Geldi." denir. 4) Vakit kazanmak iin zne sylenmeyebilir: Avcnn arkada
"Tavan karda." diyeceine "karda." der. 5) Bazen zne ifade edilmek
istenmez. Bu durumda "mechul kipi" kullanlr: "Haydutlar yakaland.". 6)
Yklemde ahs eki bulunduundan bazen cmlede zne ayrca ifade edilmez:
"Geldim.". "Eer 'ben geldim' diye zne belirtilirse bir anlam fark doar. 7) zne
genellikle belirlidir "ma'rife". r. "Ahmet geldi." Bazen belirsiz olur (nekre) "Bir
bey geldi." Bazen belirlilik ve belirsizlik dnda bir cins isim "ism-i amm" olarak
kullanlr: "nsan gafildir." Burada insan kelimesi belirlilik yahut belirsizlik
dnda btn insanl ifade eder. Bu durumda isimler, ya tmel, ya tikel, ya tekil
haldedir. Tikel olduunda ismin nne "baz" kelimesi getirilir: "Baz insanlar".
Bazen isim "her", "btn" kelimeleriyle ihata edilir; buna "istirak" ad verilir,
yani tmel hale getirilir. ki trl tmelleme vardr: a) Hakik tmelleme
(stirk- hakik), b) Gnlk tmelleme (stirk- rf). Hakik tmelleme
(stirk- hakik), szn szlk anlam gerei ifade ettii nesneler kmesidir.
"Kitap" kelimesi belirli olmad zaman btn kitaplar kmesini ifade eder. "Her
insan lmldr." sz gibi. Gnlk tmelleme (stirk- rf), tmel bir ifadeden
rfe gre anladmz snrl tmellemedir: "Bu elmas btn kuyumculara
gsterdim." diyen birisi dnyann btn kuyumcularn deil, bulunduu beldenin
kuyumcularn kasdeder. Cins isminin nne "o" getirilirse belirli, "bir" getirilirse
belirsiz olur: "O bey", belirli, "Bir bey" belirsizdir. Cins ismi belirli bir isimle
tamlama yaparsa belirli olur: "Ahmet Bey'in ktibi" sznde katip belirli bir
isimdir. Cins ismi belirsiz bir isimle tamlama yaparsa "tahsis" adn alr : "Bir
bakann mdr" sznde "mdr", "nekre-i muhassasa" yani tahsis edilmi bir
belirsizdir. Karlkl konumada, bir konuan bir dinleyen ve bir de kendisinden
bahsedilen vardr. Bunlar "makam" adn alr. Bu makamlarn yerine zne olarak
ahs zamirleri kullanlr ve znenin yerini zamirler alr. Konuan "ben" ve "biz",
dinleyen "sen" ve "siz" zamirleriyle ifade edilir. Kendisinden bahsedilen iin "o ve
"onlar" zamirleri kullanlr. Ancak bunlarn kullanlabilmesi iin daha nce sz
konusu olmalar gerekir. nc ahs, ayrca iaret isimleriyle de (bu, u, o)
anlatlabilir. Bu durumda sz konusu olann orada hazr bulunmas gerekir.
nc ahs zamiri yerine zel isim ve cins isim de kullanlabilir. "iltifat" ve
"tecrid" sanatlaryla zne olan "ben", yerini ikinci ve nc ahsla brakabilir
(Bu terimlere ve "slb- kelm" terimine baknz). Bu, grnen hale uymayan sz
syleme (muktez-y zahirin hilfna ird- kelm eylemek"adn alr .
mtekellim: Konuan. Konuann amac, dinleyene bir haberin "hkm"n yahut
"lzm"n ifade etmektir. Yani konuan ya syledii cmlenin tasdik ettii haberi
verme amacndadr ya da bu haberi bildiini karsndakine bildirir. (Bkz.: haber,
faide-i haber, lzm- faide-i haber) Konuann sz fazla (haiv ve liv) yahut
noksan (kasr) sylememesi, dinleyicinin durumuna gre konumas gereklidir. yi
bir konumac, dinleyicisinin zihninin verilecek haber karsnda halden birinde
olduunu daima gz nnde bulundurmas gerekir: Dinleyici verilen haberi ya
bilmeyen bir kiidir, ya bildii halde mtereddid olan bir kiidir, ya da bildii
halde haberi inkr eden bir kiidir. Konuan bu durumda ayn haberi farkl
ekilde ifade etmek zorundadr; bu belgatin en nemli kural olarak karmza
kmaktadr. Muhatabn zihninde bildireceimiz haberle ilgili hibir fikir yoksa;
haber yaln olarak, olduu gibi verilir: "Karadeniz yal bir blgedir." gibi.
Muhatap haberi duymu, ama onun hkmn kabul etmekte mtereddid ise ve
mesel size "Karadeniz yal mdr?" diye soruyorsa ona kuvvetlendirmeli
(te'kitli) bir cevap vermek gerekir: "Karadeniz ok yal bir blgedir." denir.
Eer muhatap bu hkm inkr eden birisi ise ona daha kuvvetlendirmeli bir
ekilde cevap verilmeli ve "Elbette Karadeniz ok yal bir blgedir."
denilmelidir. Muhatabn grnen (zhir) bu haline gre sz ekilde sylenir.
Birinci hal "ibtid", ikinci hal "taleb", nc hal "inkr" adn alr. te bu
ekle gre sz sylemek "muktez-y zhir zerine sz sylemek" adn alr.
Ancak hal ve artlarn gerei olarak bu temel ekiller, farkl amalar iin
kullanlarak farkl sz figrleri yaratlr: Mesel, bilen bilmeyen, bilmeyen bilen
gibi kabul edilir.
mtekellimin belgati: Konuann gzel, beli sz syleme yeteneidir.
mtekellimin fesahati: Konuann fasih kelimelerle amacn anlatabilme gcdr. Uygun
kelimeyi seme, kelimeleri uygun bir ekilde biri birine balama gcdr.
mtekellim-i fasih: Fasih ve baarl bir konumac, nce fasih, doru kelimeleri arar,
bulur ve seer, sonra onlar uygun bir tarzda sralar. Kelimeleri seme ii de onlar
uyumlu bir ekilde sralama ii de olduka nemlidir. Sekin kelimeler uyum
iinde sralanmazsa iyi bir sonu alnamaz.
nahv: Edebiyat biliminin bir alt ubesi olan Usl- semniye yani sekiz
yntem bilimlerinden birisidir.
nakl delil: Delil baka birisinin szn hikye etmeye dayanyorsa bu ad alr.
nazar nermeler: (kaziye-i nazariyye) Kesin nermelerin iki dalndan birisidir. Nazariye,
akln bir dell ile onaylad nermelerdir. ki tip nazariye vardr: a) Delillerin
nclleri, kesin (yakniyyt) ise nerme, nazar nermedir. b) Delillerin nclleri
kesin deilse zan nermesidir. r.: "Bir genin i alar toplam, iki dik gene
eittir" nermesi nazardir, Bu nermenin ispatnda kullanlan ncllerin hepsi
kesin olduundan bu nerme de kesin bir nermedir (kaziye-i yakniyye) Buna
karlk gece karanlkta dolaan bir ahs hakknda "Bu adam hrszdr, zira gece
karanlkta dolayor, byle karanlkta dolaan birisi hrszdr." denildiinde akl, o
ahsn hrsz olduunu kabul ederse de, nemli bir ii olan baka birisi de
olabileceini kabul eder. Bu nermede kabul edilen delil bir zandr. nerme de bir
zan nermesidir.
nekre: Belirsiz
nida: Birisine seslenmedir. Seslenmek, "hey, ey, Ahmet!" demek bir nevi soru yneltme
olarak deerlendirilmi ve bundan dolay nidalar na-yi taleb" eitlerinden
saylmtr.
nisbet: Meni ve nahiv bilimlerine gre bir cmle, iki e arasnda kurulmu bir ilikidir .
Bu ilikiyi kuran ise fiildir. "Mehmet ktiptir." cmlesinde zne olan "Mehmet"le
"ktip" sfat
6
arasnda bir iliki kurulmutur. Bu ilikiye "nisbet" ad verilir.
cmlede kurulan bu iliki, nesneler dnyasndaki bir olguya uygun olabiliyor, ya
da uygun olamyorsa sylenen sz bir haberdir. Byle bir cmleye de "haber
cmlesi" denir. Mesel "retmen okuldadr" cmlesi bir haberdir. Bu cmlenin
kurduu ilikinin d dnyada, harite uygulanabilecei bir olgu vardr. Bu cmle
belirli artlarda kullanldnda retmen gerekten okulda ise bu sz nesneler
dnyasndaki bir olguya uygundur, retmen okulda deil ise uygun deildir. Bu
belirleme anlamsz grlebilir. Aslnda cmle tiplerinin iki temel snf bu tespitle
biri birinden ayrlr: Haber cmlesi, nesneye uygun den veya dmeyen
cmledir. Eer cmlenin ortaya koyduu ilikinin d dnyada bir karl, nisbeti
yoksa byle cmlelere dilek cmlesi yahut ina cmlesi (cmle-i inaiyye) denir.
na cmleleri, dilek kipindeki fiillerle kurulan cmlelerdir. "Gelseydi" ve
"Gelsin" yklemleri d dnyadaki bir olguyu deil, syleyenin istek ve dileklerini
dile getirir. Gnmzde hal kullanlmakta olan "haber kipleri" ve "dilek kipleri"
ayrm "nisbet" ilkesine (prensip) gre yaplmtr. Haber kipleri bazen dilek kipi
olarak kullanlr. Evini satan bir adam sattktan sonra bu sat hikye ederken
"Sattm" dediinde fiil, haber kipinde kullanlmtr. Fakat evi satma annda satma
isteini ortaya koyup "Sattm!" dediinde bir akd, bir istek sz konusudur,

6
"ktip" kelimesi Kelmclara gre sfattr.
dolaysyla bu kullanmda fiil, dilek kipindedir. "Sattm!" sznn d dnyada bir
karl vardr ancak bu karlk, bu szden sonra ortaya kmtr, ondan nce
yoktur. Szn iki esi arasnda kurulan ilikinin d dnyada bir karl varsa o
sze "doru" (sadk), bir karl yoksa "yanl" (kzib) denir. Bundan dolay
haber, doru ve yanl olabilen sz diye tanmlanr. Bir haber cmlesi ortaya
koyan verici (syleyen, yazan), bu haberin d dnyada karlnn bulunup
bulunmad konusunda bir tavr belirler ve bunu cmlesine yanstr: Verdii
mesaj ona gre ya vuku bulmu bir olgudur, ya da vuku bulmam bir olgudur.
Verici, bu seeneklerden birisini akl yoluyla tercih ederse bir "zan nermesi"
(kaziye-i zanniyye" ortaya koyar. Byle bir durumda verici, baz ipularna
dayanarak bir seenei tercih etmi ama dier seenei btnyle reddetmemitir.
Bundan dolay, zan nermeleri, nazar nermelerdir ancak delilleri kesin
olmadndan kesin nermelerden saylmazlar. Buna karlk seeneklerden
birisini kabul etmeyerek dier seenei kesin olarak ifade ederse " Kesin
nerme" (kaziye-i yakniyye) ortaya koyar. Kesin nermeler, ya nazardir, ya da
delile ihtiya gstermeden, sa duyuyla kavranan apak nermelerdir. Bundan
dolay a) Nazar nermeler (kaziye-i nazariyye) b) Apak nermeler (kaziye-i
Bedihiyye) olmak zere ikiye ayrlr.
rekket: "Selset"in zdddr. Szn gevek bir dizilite olmas, cmle unsurlarnn yerli
yerinde olmamasdr.
rekk: Szn olumsuz niteliklerinden birisidir. Szn dil kurallarna aykr, kusurlu
sylenmesi. rn.:Pazara gittim yerine Gittim pazara denilmesi bir ifade
kusurudur, dolaysyla bu rnek, rekktir.
sdk kelm: Doru sz.
safsata: Vehmiyytn bir trdr. Konumac kuruntu nermelerini bunlara inand iin
kullanyorsa bu tip delillere "safsata" denir. Safsata katmerli cahillik "cehl-i
mrekkeb" sayldndan konumacnn ondan saknmas gerekir.
sanyi-i bediyye: Seci ve cinas gibi beli szleri ssleyen sanatlara verilen ad.
sarf: Edebiyat biliminin bir alt ubesi olan Usl- semniye yani sekiz yntem
bilimlerinden birisidir.
sebebiyyet: Mecz- Mrsel'in "alka" eitlerindendir. Hakik ve mecaz manlardan birinin
dierinin sebebi olmasdr. Sonucu syleyerek sebebi kasdetme, sebebi syleyerek
sonucu kasdetme "sebebiyet" alkasna dayanr. "Bereket yayor." sznde
"bereket" sonu, "yamur" ise sebeptir. Burada "sonu"la "sebep" ifade edilmitir.
"Bir muharrir yazlaryla geinir." szndeki "yaz" ile yazlardan elde edilen
"para" arasnda bir sebep-sonu ilikisi vardr. Burada sonu, sebep sylenerek
ifade edilmitir.
selset: Szn kolay sylenir ve akc olmasdr. Kelimeler birbirine ne kadar uygun olursa
szn selseti o kadar fazla olur. rn.: O gl endm bir al le brsn
yrsn / Ucu gnlm gibi ardnca srnsn yrsn "Selset, kelmn lisan zre
suhlet ile cereyan ediidir." CEVDET PAA. Selset, hem sert kelimelerle hem yumuak
kelimelerle elde edilebilir, yani selis bir sz metin olabilecei gibi ltif de
olabilir. Bu., selis szn hem Elfz- cezele ile hem elfz- rakka ile elde
edilebilecei manasna gelmektedir. Cevdet Paa, Fehim Efendinin Kesret-i
hrs emel, htr- pirndadr / Mr u mrun yuvas hne-i virndadr.
beytini hem selis, hem metin bulur. ghn Ne seyim, seb-y meyim, ne
yine / Der mi seng-i melmetten ihtirz bana beytini de hem selis hem ltif
bulur. Selset, man ile deil, lfz ile ilgili bir olgudur.
Selis: Kolay sylenen ve akc olan szn nitelii. Bu terim, szn ve ifadenin sfat ve
nitelii olarak kullanlr: Akc olan sze selis denir.
sezgilere bal nermeler (hadsiyyt): Baz gzlemlere dayanan, sezgi ile birden kavranan
nermelerdir. Zihin onlar gizli bir kyasla ve kesinlikle kavrar. rn.: "Ay n
Gne'ten alr." nermesi sezgilere bal bir nermedir.
sfat: bkz. tavsif.
siga-i ihbriye: Bildirme kipi (indicatif).
siga-i iltizmiyye: istek kipi (optatif-subjonctif).
siga-i iniyye: dilek kipleri(subjonctif).
siga-i rabtiyye: ula, ba-fiil (grondif).
siga-i artiyye: art kipi. "Gelirse sylerim."
ahitlere bal nermeler (mtevatirt) : Hepsinin yalan sylemesi mmkn olmayan ok
saydaki insann ahitliine dayanlarak doru kabul edilen nermelerdir. rn.:
stanbul ve badat' grmeden mevcut olduklarn tasdik etme gibi.
ibh-i temsl: Benzerimsi. Yar benzeyi ilikisidir. "Cihet-i camia" ilikisi trlerindendir.
Beyaz ve sar aslnda ayr, mukabil renklerdir, bununla birlikte aralarnda
"temsl"e benzer bir iliki vardr. Ay ve Gne arasndaki benzerlik, Zhre ve
Mteri gezegenleri arasndaki benzerlikten daha zayf bir benzerliktir. Bundan
dolay Ay ve Gne benzer varlklar deil, benzerimsi varlklardr. amzda
Anlam ilikilerinde bu olgu "benzerlik ilikisi" olarak tanmlanr.
iir: Ma'kulttan deildir, menklattandr. (Namk Kemal)
iir: iir tarzn seen Konumacnn amac, sz kuvvetiyle alcy isteklendirmek yahut
nefret ettirmektir. Bu amaca ulamak iin hatip hayl nermeler (muhayyelt)
kullanr. "arap, akc bir yakut, bal iren bir kusmuktur." sz gibi. Bu tarz
nermelere mantklar manzum da olsa mensur da olsa "iir" adn verir. Dilciler
ise sadece vezinli ve kafiyeli sze "iir" der; hayl nermelere dayanan ama
vezinli ve kafiyeli olmayan szlere de nesir adn verirler. Byle hayl
nermelerden oluan nesirlerde genellikle seci ve cinas gibi edeb sanatlar
kullanlr.
tahsis: Cins ismi belirsiz bir isimle tamlama yaparsa "tahsis" adn alr : "Bir bakann
mdr" sznde "mdr", "nekre-i muhassasa" yani tahsis edilmi bir
belirsizdir.
tahsis: Sfatn kullanmnda ama bazen sadece "tahsis"tir, yani ayrdetmedir. "Byk
anta", "Kitap Ahmet Efendi" szlerinde sfatn amac zneyi ayn ad tayan
dierlerinden ayrmaktr.
ta'kd: Sz dizimi hatalarndan dolay cmlenin anlamnn anlalamamasdr.
ta'kd-i lfz: Cmlenin elerinin sz dizimi ynnden yerli yerinde olmamasndan doan
ve anlamay dahi engelleyen anlatm bozukluudur. Zaf- telif ile takid
arasnda tek fark vardr: Birincisinde anlatm bozuk olduu halde cmlenin anlam
anlalr, ikincisinde anlatmn bozukluunun arlndan anlam da anlalamaz.
Bundan dolay takid iirde de nesirde de ho karlanmaz. Takid-i lafz
hatalarndan kurtulmak iin nahiv kurallarna dikkat etmek gerekir. "Fenn-i nahv"
terimidir.
ta'kd-i ma'nev: Bazen syleyenin mecz bir anlam verdii bir cmledeki mecaz anlam
dinleyenler kavrayamaz. Buna ta'kd-i ma'nev denir. Dinleyicinin hakik
manadan kastedilen mecaz manaya yahut yaplan kinayeye intikal edememesidir.
Bunun sebebi, mecazn ok uzak alakalar zerine kurulmu, baarsz bir mecaz
yahut kinaye olmasdr. Kastedilen mecaz anlamn aktaramayan bu cmlerde
"ta'kd-i ma'nev" denilen anlatm kusuru vardr denir. Mesel Dergeh-i lutfuna
gelmem zira / Seni her dem grebilmek dilerim beytini ilk okuyuta anlamak
mmkn deildir. nk air hem yanna gelmem, hem de seni daima grmek
istiyorum demektedir. Aslnda sylemek istedii ise udur: Hep yannda kalaym
ki tekrar tekrar yanna gelme, dolaysyla zaman zaman senden uzak kalma
zorunda kalmayaym. Beyitten bu ikinci manaya ulama ancak uzun bir
dnmeden sonra mmkndr. Takid-i manevi hatalarndan kurtulmak iin ilm-i
beyn bilmek gerekir. "ilm-i beyan" terimidir.
taleb-i tasavvur: Yklem dndakileri anlama sorusu. bkz. istifham.
taleb-i tasdk: Yklemi anlama sorusu. bkz. istifham.
taleb: Konuucuya nazaran dinleyicinin halinden birisidir: Dinleyici konuucunun
verecei haberi biliyor, ancak onu tereddtle karlyorsa bu hale "taleb" denir.
Bkz. mtekellim.
tatvl: Edib, sz "ibare-i mtearefe"den daha fazla szle sylerse ve bu fazlaln anlama
katks varsa "itnb" adn alr ve ediplerce baarl bir anlatm saylr. Eer ilve
edilen szler faydaszsa "tatvl" adn alr ve ediplerce baarsz bir ifade saylr.
tavsif: znenin tavsifi yani bir sfatla nitelenmesi: 1) Ama bazen sadece "tahsis"tir, yani
ayrdetmedir. "Byk anta", "Kitap Ahmet Efendi" szlerinde sfatn amac
zneyi ayn ad tayan dierlerinden ayrmaktr. 2) Ama bazen anlam
aklamaktr: "Genilik, uzunluk ve ykseklie sahip olan cisim" 3) Ama bazen
zneyi yceltme yahut kmsemedir: " Akll adam", "Zavall yolcu". Sfatlar iki
tre ayrlr: 1) Nesneyle ilgili sfatlar (vasf- zt): "cahil adam" sznde cahillik,
znenin bir niteliidir. sfat fiiller de bu guruptandr: Yazlan mektup", "den
ocuk" 2) Sebebe bal sfatlar. Bunlar nesnenin kendi sfat deildir, itibr
sfatlardr. Bunlar da iki snfa ayrlrlar: a) Bir nesneyi, parasnn niteliiyle
niteleme: "kuyruu kesik kpek", "sa uzun ocuk" gibi. b) Bir nesneyi
alabilecei fiillerden birisiyle vasflandrma: "bildiim ocuk", "grdm adam",
"kitap verdiim renci" sfat alan zneyi belirsiz klmak iin sfatn nne "bir"
belirsizlik edat getirilir: "bir gzel at" Sfat vurgulanmak istenirse edat araya
sokulur: "Gzel bir at".
teaccp: "na-yi gayr- taleb" yahut "in-yi ka" trlerindendir. Teaccp, birey
hakknda hayret gstermektir. rn.: "Ne acayip adam" sz gibi.
tecrid: Vericinin yani konuann kendisini ikinci yahut nc ahs yerine koyarak ona
hitab etmesidir. r.: "Neden oldun bu kadar ye's ile nln gnl, Yok mu lemde
senin derdine dermn gnl". Bu, grnen hale uymayan sz syleme (muktez-y
zahirin hilfna ird- kelm eylemek"adn alr .
tefhm: Bildirme.
tefsr: Bir nesneyi ifade eden iaretin nnde bulunan ve onu tefsr eden szlerdir."
Gelecek olan sadk bir dost yani Mehmet'tir." cmlesinde "sadk bir dost" sz
tefsrdir. "Apposition" ise gramatikal bala kullanmadan yaplan bir aklama, bir
yeni adlandrmadr.
tekarn-i fi'l-hayl: Kelimelerin arm yaknl. "Cihet-i camia" ilikisi trlerindendir.
Bir kelimenin, hemen akla getirdii dier kelimelerle ilikisidir. Mesel okul
kelimesi, hatrmza hemen renci, retmen, ders kelimelerini getirir. Okul
kelimesiyle renci kelimesi arasnda bir arm ilikisi vardr. amzda
Anlam ilikilerinde bu olgu "bitiiklik ilikisi" olarak tanmlanr.
te'kd: Pekitirme, kuvvetlendirme.
te'kd-i lfz: Ayn szn tekrarna denir.
te'kd-i manev: Sylenii baka, mns mterek olan kelime, sinonim.
te'kd-l-medh bim ybh-z-zemm: Birini zemmeder surette methetme.
te'kd-z-zemm bim ybh-l-medh: birini medheder surette zemmetme.
temsl: "Benzeyi. Benzer ve e olan eylerin ilikisi. "Cihet-i camia" ilikisi
trlerindendir. Mesel Zhre ve Mteri gezegenleri arasnda "temsl" vardr
denir. amzda Anlam ilikilerinde bu olgu "benzerlik ilikisi" olarak
tanmlanr.
temenn: Bir eyi arzu etmek ve gereklemesini istemektir. stenen eye "mtemenn"
denir. Bu, gerekleebilir yahut hayal birey olabilir. "Temenn" ina-i taleb"
eitlerindendir. Trkede "n'olurdu" ve "olsa", "keki" kelimeleriyle ifade edilir.
Temenn, gemi ve gelecek zamanlarla ifade edilebilir. Temenn olarak gemi
zaman iin "rivyet-i fi'l-i iltizm" (yapaymm) ve hikye-i fi'l-i iltizam
(yapaydm) ve gelecek iin "fi'l-i iltizmi art" (gitsem) kullanlr. "Fi'l-i
iltizmi art" yleni artlarna bal olarak "temenn" yahut "terecc" haline
girer: "Ali gelse de u dnde bulunsa." bir temennidir. "Vapur gelse de Ali
dne yetise" denilirse "terecc" olur.
tenfr-i hurf: Kelimede telffuzu gletiren seslerin okluundan doan harf
uyumazl, syleme gl, r.: "Perspektif", "isiz gsz". Bu szleri ard
arda doru olarak sylemek ok gtr. Tenfr-i hurf, dil zevki ve hislerle
kavranabilir.
tenfr-i kelimt: Ard arda gelen kelimelerin ses ynnden biri biriyle uyumamasndan
doan ahenksizlik.. r.: "A a piti mi?", Kara kuru kar Tenfr-i kelimt,
dil zevki ve hislerle kavranabilir.

terecci: "na-yi gayr- taleb" yahut "in-yi ka" trlerindendir. "Terecc" ummak
manasnadr, Trkede "umarm ki", "ola ki", ayet ki" szleriyle ifade edilir.
rn.: "Umarm ki bu hasta iyileir." denir. Ayn anlamda "inallah sz de
kullanlr. Gereklemesi muhakkak olan ey iin "Terecc" kullanlmaz. " nallah
bu sabah gne doar." denmez. Olmas beklenen ey, korkulan bir ey ise
"ifak" adn alr. rn.: "Korkarm ki bu hasta lr." demek gibi. Terecc ve ifak,
"in-y ka"dir ve gelecekle ilgilidir, buna karlk temenn, "ina-yi taleb"dir ve
gemi ve gelecek iin kullanlabilir. Temenn olarak gemi zaman iin "rivyet-i
fi'l-i iltizm (yapaymm) ve hikye-i fi'l-i iltizam (yapaydm) ve gelecek iin
"fi'l-i iltizmi art" (gitsem) kullanlr. "Fi'l-i iltizmi art" yleni artlarna
bal olarak "temenn" yahut "terecc" haline girer: "Ali gelse de u dnde
bulunsa." bir temennidir. "Vapur gelse de Ali dne yetise" denilirse "terecc"
olur.
terkb: Sz beklerine terkip denilir. Terkipler, noksan terkipler (terkb-i nks) ve tam
terkipler (terkb-i tam) olarak iki ksma ayrlr. sim ve sfat tamlamalar gibi
hkm bildirmeyen sz paracklar noksan terkiptir. Tam terkipler kelm adn
alr, bunlara cmle de denir, tam bir hkm bildirirler. Kelm ile cmle arasnda
bir fark vardr: Her kelm bir cmledir, ancak her cmle bir kelm deildir. Bunun
manas udur: Bir cmle anlatlmak isteneni tam olarak anlatyorsa o hem cmle
hem kelamdr; bir cmle "ki"li cmlelerin ilk yarsnda olduu gibi bir kelamn
ilk yarsn tekil ediyorsa sadece cmledir. (Belgatte bugn cmlecik diye
bildiimiz unsurlar cmle adn alyordu. Terimin bugnk anlam ile
rtmediini gz nnde bulundurmak gerekir.) mesel "Adalet gzeldir." terkbi
hem kelm hem cmledir. Fakat "O kadar dm ki elim kalem tutmuyor."
terkbi iki cmle ieren bir kelmdr. Zarf cmlecikleri de (cmle-i haliye) kelm
saylmaz.
tebh: Bir eyin ok belirgin olan bir vasfyla dier bir eyin ortak ve benzer bir vasfn
karlatrmaktr. "Mehmet aslan gibi kuvvetlidir." tebhinde "aslan"n ok
belirgin olan vasf "kuvvet"tir. Bu benzetmeyle Mehmet'in "kuvvet" vasfnn
aslann kuvvet vasfyla ortak ve benzer olduu iddia edilmektedir. Karlatrlan
iki eye tebhin taraflar "tarafeyn" denilir. Aslan ve Mehmet, yukardaki
tebihin taraflardr. Bunlardan birincisine kendisine benzetilen (mebbehn
bih) ikincisine benzetilen (mebbeh) denir. Kuvvet, aslann bilinen ve belirgin
bir vasfdr. Mehmet kuvvette aslandan daha zayftr. Tebihte vasf daha belirgin
olan "kendisine benzetilen" olarak, daha zayf olan "benzetilen" olarak kullanlr.
Tebihin taraflarnda ortak olan vasfa benzetme yn "vechi ebeh, vech-i
tebh" denir. Tebihte benzetme ilgisini kuran edata, benzetme edat (edat-
tebh) denir. "Gibi, sanki, gy...Trkede kullanlan balca benzetme
edatlardr. (Tablo) Tebhte tebhin iki tarafnn da bulunmas arttr; birisi
gizlenirse "istire" olur. Ancak nceden verilen bir ipucuna (karine)ye dayanarak
bir taraf kaldrlrsa (hazf) sylenmi gibi kabul edileceinden yine tebh saylr:
"-Mehmet nasl? -Aslan gibi." diyaloundaki ikinci cmle "Mehmet aslan
gibidir." demek olduu iin tebh saylr, istiare saylmaz. Benzetme yn zikr
edilirse yani sylenirse bu tebhe "tebh-i mufassal" denir; sylenmezse
"tebh-i mcmel" adn alr. Sylenmemesinin yarar, mbalal bir ifade
yaratmasdr. Mesel "Mehmet aslan gibidir." cmlesi, "Mehmet, aslan gibi
kuvvetlidir." cmlesinden daha mbalaldr. "Tebh-i mcmel" in benzetme
yn yukardaki rnekte olduu gibi, bazen ok ak olarak bellidir ve onu derhal
herkes anlar. "Mehmet aslan gibidir." denildiinde benzetme ynnn "kuvvet"
olduu kolayca anlalr. Bazen benzetme yn gizlidir, onu ancak kltrl olanlar
anlar: "Kld meftn nigehin dilleri Harut misl/ Etmeden gamzelerin fitneye gz
henz." beytinde Harut'un by ve sihir yapan bir melek olduu bilinirse
benzetme ynnn "bylemek" olduu anlalr. "Gamzelerin henz ortal
kartrmadan baklarn gnlleri Harut gibi byleyerek kendisine balad."
Tebh-i mcmeli oluturan tebihin taraflarndan birisinde benzetme ynn
gsteren bir vasf ifade edilir: "Akbet gnlm esr ettin o gslarla sen/ Hey ne
cdsun ki te baladn mlarla sen" beytinde sevgilinin ate gibi olan gnl
salaryla kendisine balamas, cadnn olaan st iler yapmasyla mukayese
edilmitir. Dolaysyla "olaan st iler yapma" benzetme yndr ve bu yn,
"ate gibi olan gnl salarla balamak" vasf ile ifade edilmitir. Bu beyitte"Cad
nasl salarla atei balayabiliyorsa sen de gzel salarnla ate gibi olan gnlm
baladn" denilmek istenmektedir. Tebihin taraflar, benzetme yn itibariyle eit
halde ise "Tebh" ve "Tesv" adn alr: "Bilmez oldum skiy derd-i firk-
yr ile/ Mey midir bu y sirik-i em-i girynm mdr" beytinde benzetme yn
"krmzlk"tr. Bu benzetmede kendisine benzetilen ile benzetilenin "krmzlK'
birbirine eit klnmtr. "Ne byksn ki kann kurtaryor tevhdi/Bedr'in
arslanlar ancak, bu kadar anl idi" msranda da anakkale ehitlerinin an ile
Bedir sava ehitlerinin an eit klndndan "tebh" sanat vardr. Tebihte
normal olarak benzetme yn itibaryle zayf olan kuvvetli olana, mehur
olmayan, mehur olana benzetilir: Kuvvet ynnden insann arslana
benzetilmesinde olduu gibi. Bazen, mbalaa iin kuvvetli olan zayf olana
benzetilir; yeni bir iddia ortaya atlr. Buna "Tebh-i maklb" denir. Mesel
"Anber-mz eser nesm-i sab/ Acab yr kkln m tarar" beytinde anber
kokusu, sevgilinin salarnn kokusuna benzetilmitir. Tebihin taraflarnn
benzetme yn ile ilgisi, ya tahkikdir, ya da hayldir. Yani benzerlik ya
gzlemlenebilir bir benzerliktir ya da hayl edilmi, "te'vl" edilmi bir
benzerliktir. Bir kahramann arslana benzerlii gzlemlenebilir bir benzerliktir.
Buna karlk kn bahtnn siyahl sevgilinin sann sihahlana
benzetildiinde, benzerlik hayldir. Benzetme yn, bazen tektir: Yz
krmzlkta gle benzetildiinde benzetme yn sadece "krmzlk"tr. Benzetme
yn bazen birden fazladr: Bir insan yz gzelliinden ve hretinden dolay
gnee benzetildiinde benzetme yn ikidir.
tetabu'- izft: ten fazla ismin zincirleme bir tamlama haline getirilmesidir. r.:"
Ahmet'in konann kapsnn kilidi." Bu tr syleyiler, anlamay engelledii ve
monoton bir ifade yaratt iin hoa gitmez, dolaysyla feshate uygun deildir.
tetmm: tnb trlerindendir. Bazen anlatmak istediimizi belirgin hale getirmek ve
kuvvetlendirmek iin ifadeye ilk bakta gereksiz olan szler ilve edilir:
"Gzmle grdm." cmlesinde "gzmle" ilvesi fazladr ama, konuann olup
biteni ispatlama gayretini gzel bir ekilde dile getirmektedir. Bu ekilde dil
normlarna gre gereksiz saylan bir fazlalkla ifadeyi zenginletirmeye "tetmm"
ad verilir.
tezad ve ibh-i tezad: "Cihet-i camia" ilikisi trlerindendir. Beyaz ve Siyah kelimeleri
arasnda tezat vardr. Bu ztlk birisi sylenince dierini hatrlamamz salar. Yer
ve Gk kelimeleri arasnda ise tezada benzer bir iliki sz konusudur, bu ilikiye
tezatms "ibh-i tezad" ad verilir.
tezyf: Yan anlam. (connotation). "Cihet-i camia" ilikisi trlerindendir. Birisinin akla
gelmesiyle dierinin de akla gelmesi olgusuna tezyf denir. Aznlk deyince
ounluun dnlmesi, gece deyince gndzn hatrlanmas birer tezyftr.
tezyl: tnb trlerindendir. Bazen bir cmleye onun anlamn genel bir hkm olarak
tekrarlayan bir cmle ilve edilir: "Onlar bellarn buldular. nsan ettiinin
cezasn eker." Bu tr itnba "tezyl" denir.
turk- ifde: fdenin yolu vardr: Bir sz, hedeflenen bir anlama gre ya tam, ya
noksan, ya da fazla olur. te bunlardan eit ifde doar: Msvat, icz ve
itnb. Mecaz, Tebh, stiare, Kinaye gibi sanatlar da birer yoludur.
ulm- Arabiyye: ulm- edebiyye teriminin e anlamlsdr. Edebiyat bilimlerinin
toplamna verilen ad. Edebiyatla ilgili on iki bilim vard. Bunlarn sekizi usl-
semniye bal altnda, drd fr- erbaa bal altnda toplanrd. Usl-
semniye yani sekiz yntem bilimleri unlardr: Lgat, sarf, itikak, nahv,
men, beyn, aruz ve kafiye. Fr- erbaa yani drt alt bek bilimleri
unlardr: n, karz- ir, muhazart ve hat yani iml.
7

ulm- edebiyye: Edebiyat bilimleri. Ulm- Arabiyye teriminin e anlamlsdr.
Edebiyat bilimlerinin toplamna verilen ad. Edebiyatla ilgili on iki bilim vard.
Bunlarn sekizi usl- semniye bal altnda, drd fr- erbaa bal
altnda toplanrd. Usl- semniye yani sekiz yntem bilimleri unlardr:
Lgat, sarf, itikak, nahv, men, beyn, aruz ve kafiye. Fr- erbaa yani
drt alt bek bilimleri unlardr: n, karz- ir, muhazart ve hat yani iml.
8

Cevdet Paa edebiyat bilimlerini iki kola ayrm ve bu bilimlerden altsn
Trkeye uygulamtr. Birinci kola kavid-i Osmaniye , ikinci kola ilm-i
belgat adn vermitir.
ulm- mtearefe (Aksiyom) : Akln doruluunu ispat edilmeksizin kolayca kabul ettii
nermelerdir. Bu nermeler, apaktr, aklmz onlar pheye dmeden,
dorudan doruya kabul eder; zorunludurlar, bunlarn aksini iddia etmek mmkn
deildir; bu rasyonel bir zorunluluktur; apirioridirler, doruluklar deneye ba
vurulmadan kabul edilir; yani deneyden ncedir; geneldirler, btn okluklara
uygulanabilirler. Btn aksiyomlarn dayand temel aksiyom "Bir ey hem var
hem yok olamaz." aksiyomudur. Bu temel aksiyomdan u be genel aksiyom
kar: Birey var ise vardr. yok ise yoktur, var ise yok olamaz, yok ise var
olamaz, Bir ey ya vardr ya yoktur." Evveliyat adn alan asl nermeler
bunlardr. Matematik ve geometri ulm- mtearefe denilen bu nazar nermelere
dayanr.
umm: Mecz- Mrsel'in "alka" eitlerindendir. Kelimenin Hakik anlam ile mecaz
anlamndan birisinin dierinden daha umum olmasdr. Mesel, "hayvan" denilip
"at" kasdedildiinde daha genel olan "cins" ile "tr" anlatlm olur. Ancak, bir
cins isim bir zel isim olarak kullanldnda yani bir "ferd" iin kullanldnda

7
Bunlar hakknda geni bilgi Cevdet Paann Beynl nvn adl eserinden edinilebilir.
8
Age.
"hakikat" olur. Mesel "Bir hayvan grdm." cmlesinde "hayvan" kelimesi,
hayvan fertlerinden birisi yani "hayvan" kmesinin bir eleman iin
kullanldndan hakik anlamnda kullanlm olur; dolaysyla mecaz- mrsel
olmaz. (Prof. Dr. Kaya Bilgegil, "Umm" alkasn anlatrken bu alakayla kurulmu mecaz-
mrsel iin u rnei vermektedir: "Atn iddetle den arabacya, 'hayvana yazktr, vurma!'
derseniz, hayvan sz ile "at" kasdetmi olursunuz." Burada "hayvan" kelimesi, hayvan
fertlerinden birisi yani "hayvan" kmesinin bir eleman iin kullanldndan hakik anlamnda
kullanlmtr. Dolaysyla bu rnek Cevdet Paa'nn yapt tanma nazaran yanltr.)
usl- semniye: Edebiyat bilimlerinin iki alt snfndan birisidir. Dieri Fr- erbaa
adn alr. Usl- semniye yani sekiz yntem bilimleri unlardr: Lgat, sarf,
itikak, nahv, men, beyn, aruz ve kafiye.
slb- kelm: sz slbu vardr: Sz syleme "tekellm", hitap "Hitab", nc ahs
"gaybet". Yani zne ya birinci, ya ikinci, ya nc ahstr. Bunlarn her biri birer
slptur. Bir slpta konuurken dier slba gemeye "iltifat" ad verilir.
vahdet: tekil
vecize nermeler (makblt): Drdnc derecede delil saylr. Byk kiiler ve hrmet
edilen peygamberlere isnat edilen nermelerdir.
vehmiyyt: Kuruntu nermelerini delil olarak kullanmaktr. ncllerinin tm veya bazs
"mevhumat" olan delillere vehmiyyat denir. Konumac kuruntu nermelerini
bunlara inand iin kullanyorsa bu tip delillere "safsata" denir. Eer konumac
kuruntu nermelerini sadece muhatabn yanltmak iin kullanyorsa bu tip
delillere "mugalta" denir. Gelenbev'ye gre ise mugalata, "safsatann delil
olarak kullanlmasyla elde edilen bilgi"dir. Mesel bir at resmi iin yle
denildiini dnelim: "Bu bir attr. Her at kiner. yleyse bu da kiner." Bu tip
bir delillendirme "vehmiyyt"tr.
yakniyyt: Kesin nermeler. Bkz.: Kesin nermeler. Birinci derecede delil saylr. (Baz
nazar nermeler, mehur nermeler (mehrt), Vecize nermeler (makblt), kabul gren
nermeler msellemt, hayal nermeler (muhayyelt), kuruntu nermeleri (vehmiyyt) olarak
be blme ayrlr. Gelenbev'ye gre ise yedi snfa ayrlr. Bunlar : 1) Yakniyyt, 2) mehrt,
3) Msellemt, 4) Makblt, 5) Maznnt, 6) muhayyelt, 7) Mevhmt veya
Vehmiyyt'tr.
9
)
yanl sz: Haber cmleleri ya doru ya yanl olur. Yanl haber cmlelerine "yanl sz"
(kzib) denir.
fesad- telif: Za'f- te'lifin szn anlalmasn engelleyecek kadar kt olmasdr.
za'f- te'lif: Szn dilin kurallarna ve yazarlar tarafndan kabul grm geleneklere uygun
olarak sylenmemesidir. Sz diziminde hata yapmaktr. ok zaman cmle
lerinin gereksiz yer deitirmesi, bulunmas gereken bir kelimenin

9
Abrlkudds Bingl, Gelenbev'nin Mantk Anlay, stanbul,1993, s.134.
bulunmamas (hafz) yahut bulunmamas gereken bir kelimenin bulunmas (zikr)
eklinde ortaya kar. Sonra sylenmesi gereken bir kelimenin nce sylenmesine
takdim, nce sylenecek bir kelemin sonraya braklmasna tehir ad verilir.
Her ikisi de iirde ho karlanrsa da nesirde birer hatadr, birer zaf- teliftir.
Bir fikir ve duygunun hissedilii ile onun dil ile ifade edilii arasnda uygunluk,
paralellik bulunmaldr. Dil, zihnin ve kalbin tercman olmaldr. Pazara gittim
yerine Gittim pazara dersek dili dncemize ve dilin kurallarna uygun
sylememi oluruz. Zaf- telif ile takid arasnda tek fark vardr:
Birincisinde anlatm bozuk olduu halde cmlenin anlam anlalr, ikincisinde
anlatmn bozukluunun arlndan anlam da anlalamaz. Bundan dolay
takid iirde de nesirde de ho karlanmaz. Kurala uymayan bu szlere,
rekk denir yani bu szlerde dil tutukluu vardr. Bu hatalardan kurtulmak iin
nahiv bilimini renmek gerekir. "Fenn-i nahv" terimidir.
takdim: Sonra sylenmesi gereken bir kelimenin nce sylenmesine takdim, nce
sylenecek bir kelemin sonraya braklmasna tehir ad verilir. Bu hal iirde ho
karlanr, ancak nesirde ifade hatas olarak kabul edilir.
tehir: nce sylenecek bir kelemin sonraya braklmasna tehir, Sonra sylenmesi
gereken bir kelimenin nce sylenmesine takdimad verilir. Bu hal iirde ho
karlanr, ancak nesirde ifade hatas olarak kabul edilir.
zan nermesi: Bir haber cmlesi ortaya koyan verici(syleyen, yazan), bu haberin d
dnyada karlnn bulunup bulunmad konusunda bir tavr belirler ve bunu
cmlesine yanstr: Verdii mesaj ona gre ya vuku bulmu bir olgudur, ya da
vuku bulmam bir olgudur. Verici, bu seeneklerden birisini akl yoluyla tercih
ederse bir "zan nermesi" (kaziye-i zanniyye" ortaya koyar. Byle bir durumda
verici, baz ipularna dayanarak bir seenei tercih etmi ama dier seenei
btnyle reddetmemitir. Bundan dolay, zan nermeleri, nazar nermelerdir
ancak delilleri kesin olmadndan kesin nermelerden saylmazlar.
zem: "na-yi gayr- taleb" yahut "in-yi ka" trlerindendir. rn.: "Ne irkin" gibi.



http://www.ege-edebiyat.org