ANASAYFA HAYATI ESERLER MAKALELER

KONFERANSLARI TEBLLER MULTMEDYA

PSKOLOJ ve TASAVVUF
Bugnk modern sekliyle psikoloji XIX. yzyilin son eyreginde ortaya ikmistir. Psikolojinin
konusu olan insanin rh hayti ve davranislari insanlik trihi kadar eskidir. nsan rhu ve
psikolojisi konusunda nemli bir kaynak ise beser olmayip ilh olanlardir. Hemen btn
dinlerin ilh kitaplari da insan psikolojisini ele almakta, insanin zn yine insana anlatmaya
alismaktadir. Bu aidan Kur`an-i Kerm de istisna degildir. O da isledigi pek ok konu arasinda
insan rhu ve psikolojisiyle diger psikolojik olaylara ilgisiz kalmaz.|1|
Materyalist ve komnist lkelerde aIyon olarak tanitilan din, bugn ise aIyon tr
uyusturucularin neredeyse yegne zm olmustur. Nitekim son zamanlarda bati dnyasinda
yapilan arastirmalarda teIekkr, zikir gibi dn-mnev uygulamalarin uyusturucu ve alkol
bagimliligini azalttigi grlmstr.|2|
slm ilimler arasinda psikolojiye en yakin ilim tasavvuItur. Zra tasavvuI neIs, benlik, kisilik
gelisimi, arzularin kontrol, niyetlerin tahlli gibi psikolojinin de ortak konulari ile yakinda
ilgilenmektedir. Kur`an kavramlari psikolojik bir slupla ile ilk deIa ele alan Hris el-Muhsib
(.243/857)`dir. TasavvuIun nde gelen mteIekkirlerinden birinin psikolojik degere sahip bilgi
ve yntemleri eserlerinde kullanmasi nemlidir. Massignon, Muhsib`nin er-Riye li-hukkillah
adli eserini insanin i hayatina dair bir Mslman taraIindan yazilan en gzel kitap olarak
degerlendirir. slm psikolojisinin esaslari gerek anlamda Gazl taraIindan ortaya konmustur. O
hya ulmi`d-dn adli eserinde sistemli i gzlem, davranis tahlilleri gibi psikolojik aidan
degere sahip metotlar kullanmis, yorum ve analizlere yer vemistir.|3| rneklerden anlasilacagi
zere Mslman ilim adamlari ve sIilerin psikoloji ilmine katkilari azimsanamayacak
dzeydedir.
Psikoloji ve TasavvuI Arasindaki Farklar
1. Modern psikolojinin bir asri askin bir mr vardir. TasavvuI ise en az on iki-on yzyillik
bir tarihe sahiptir. Bu yzden tasavvuI, psikolojiyi pek ok alanda asar.
2. Psikolojinin hedeIi insan davranislarini incelemek ve kontrol etmektir. TasavvuIun hedeIi ise
insana nce kendini tanitmak sonra bu vsitayla Allah`a ulasmayi gretmektir.
3. Psikoloji herkes iin geerli genel kurallar uygular. TasavvuI ise bu genel kurallari kisilerin
durumlarina gre sahsilestirir. Psikolojik ve pedogojik kurallar herkesin ruh hline gre ayri ayri
uygulanir. nk bu konuda kisilerin karakter yapilari ok messirdir.
4. Psikolojinin amaci insanin akil sagligini koruyarak kendini gereklestirmesine yardimci
olmaktir. TasavvuI ise ruh sagligini koruyarak insanin kendini asmasini ve Mtel/Askin olana
ulasmayi amalar. Psikolojinin merkezinde insan vardir. Bu sebeple psikoloji zaman zaman
insanin mutlulugu adina tasavvuI prensiplere ters dsecek pek ok prensibi kabul eder. Bilhassa
kisisel gelisime id psikoloji kitaplarinda benlik ve basari putlastirilarak insanin her seyi
basarabilecegi savunulur. Psikolojinin en st hedeIi kendini gereklestirmek ve tam kapasitesiye
ulasmak olarak gsterilir. Bu tr eserler tamamen basariya odaklandigi iin basarisizlik
durumunda taraItarlarina sunabilecekleri pek Iazla bir sey yoktur. Oysa tasavvuI her durumda
insanin yalniz olmadigini, basari ve basarisizliktan ok insanin bu iki durumdaki hlinin nemli
bulundugunu n plana ikarir.
5. Psikolojik tedavi hasta ile psikologun diyalogu etraIinda dnerken tasavvuIda ise bir ilh
tecrbe sz konusu oldugundan degisim, derin ve dimidir.
6. Psikoloji ile tasavvuI arasindaki diger nemli bir Iark ise dne yaklasimdir. TasavvuI slm
dninden iktigi iin dinle ilgisini her zaman srdrmstr. Modern psikoloji din ve maneviyti
neredeyse hayatin disina ikarmistir. TasavvuI insanin problemlerini zmeye daha elverisli
grnmektedir. Bu tr gzlemleri bizzat psikologlarin agzindan duymak da mmkndr. Mesela
kendisi Bakirky Akil ve Sinir Hastaliklari Hastanesinde mtehassis olan Dr. Mehmet TevIik din
ile insan sagligi konusunda su Iikre sahiptir: 'Sinir ve ruh hastaliklari ve hatta daha bunlarin
baslangi devreleri rhi davranis bozukluklari hallerinde, rhi tedavi iin, zaruri ilalar yaninda
yapilacak tek sey manevi psikoterapidir.|4| Hatta TevIik daha da ileri giderek din ile ruh sagligi
arasinda direkt bir iliski oldugunu sylemekte, insanin dinden uzaklastika psikoloji kkenli
Iiziki/psiko-somatik hastaliklarinin artacagini ne srmektedir.|5|
7. Psikoloji sadece bu dnya ile sinirli kalirken tasavvuI insani hiret hayati ile bulusturur. Baska
bir deyisle psikoloji madde ve Iani dnya ile sinirli iken tasavvuI sonsuz bir lemle irtibatlidir.
Psikolojik olarak kendini gereklestiren insan ile tasavvuI bakimdan kemle eren insan ayni
degildir. Hatta tasavvuIun keml olarak ileri srdg hasletler psikolojide hastalik olarak ele
alinabilmektedir. Mesela tasavvuIun nem verdigi ilham, psikolojide hezeyan ya da bir tr
hastalik olarak ele alinir.|6|
8. TasavvuI Iedakrligi ve neItsen kurtulmayi tavsiye eder. Modern psikoloji ise bencilligi artiran
bir yapiyi gtler. Modern psikoloji bencilligi det bir din hline getirmektedir. Psychology as
Religion adli kitapta Paul Vitz selIism/bencilligin ve popler psikolojinin Amerikalar arasinda
hkim din haline geldigini syler.|7|
Ruh ve Beden Sagligi liskisi
nsanin ruh sagligi, Iizk sagligini da etkiler. Nitekim Levin ve Vanderpool adli arastirmacilar,
dn huzrun Iizk sagligi yakindan etkiledigini belirtmektedir.|8|
TasavvuI insanin kendini asmasi iin bir denge, Ierdin Iizk ve akl melekeleri iin bir uyum
gerektigini syler. Bu denge genelde cem-i himmet denilen konsantrasyon ile teIekkr,
murkabe, rbita ve zikir gibi meditasyon unsurlariyla saglanir.|9| Yapilan alismalar meditasyon
unsurlarinin kronik, kisa sreli ve siddetli kaygilari azalttigini gstermistir. TasavvuI teIekkr
veya meditasyon uzun sre yapilirsa insanda bir denge, itmnan ve huzur hli meydana getirir.
|10|
Modern ilimler insani paralara ayirarak incelemis ve insanin madde ve mn btnlgn ihml
etmistir. Hlbuki huzur insanin blnp paralanmasinda degil, btnlesip toparlanmasindadir.
nsanda madd ve Iizk sayilan pek ok hastaligin sebebi de rhdir. Ruhdaki bunalim ve sikinti
bedene raz olarak yansir. Nitekim ayagindaki rahatsizligi sebebiyle ilk haIta yz son derece
gergin olan stad Necip Fzil Kisakrek`i bir haIta sonra ziyretinde ayagi iyilesmis ve yz
iIdesini de neseli olarak gren dostlari stda demisler ki: 'stdim geen haIta sizi
ayaginizdaki izdirap sebebiyle ok mteessir grmstk. Simdi masallah ayaginiz iyilesmis,
yznzdeki husnet ve uInet de dagilmis. std bu szden alinarak su cevabi vermis: 'nsan
hayatinda her sey rhdir, madd hibir sey yoktur. Geen haIta rhum inkibaz halindeydi,
rhumun daraltisi ayagima vurmus hasta etmisti, o da yzme yansimisti. Simdi ise rhum
dzeldi, ayagim da iyilesti.
Aslinda tasavvuI slm`in birlemek mnsina gelen tevhid inancini insana uygulamakta ve onun
daginik ilgilerini birlestirmeye alismaktadir. TasavvuI metoduna gre kendisini birlemeyen,
kemle erdirmeyen bir insanin bu daginik hli ile tevhdi anlamasi/yasamasi pek mmkn
grnmemektedir. nk tasavvuI anlayisa gre kendini birleyen insan sdece Allah`a
odaklanmistir. Onun iin In insanlarin vg ve yergileri birdir. Zr insanlar, aslinda var
grnen yoklardir. Allah ise 'grnmeyen vardir. nsan dikkatini Inlere ayirip bldg srece
gerek kulluga ve tevhde erisemez. Bu hakkate ermek iin sIler psikolojik egitim metotlarini
da kullanmaktan geri kalmamislardir. Byezid-i Bistm ile bir soIu arasindaki su hikye bu
durumu en gzel sekilde iIade eder. Bayezid-i Bistami`nin ask, sevk ve manevi tecrbe dolu
konusmalarini dinleyen bir ham soIu der ki:
' Otuz yildir oru tutarim ama senin bahsettigin manevi zevklerin hi birini tadamadim!
Bayezid ise adamin dernuna nazar ederek der ki:
' Otuz degil, yz sene de oru tutsan sen bu manevi hallere ulasamazsin. Adam:
' Bu nasil olur? diye sorunca, Bayezid:
' Senin enniyetn ve benligin Allah ile aranda bir perde olmaktadir cevabini verir. Adam bu
manevi hastaligin aresini sorunca, Bayezid:
' Bunun aresi var ama sen ona g yetiremezsin der. Adam biraz daha israr edince, Bayezid:
' En yakin berbere git, basini tamamen kazit, bir don hari elbiselerini ikarip at, boynuna da
bir heybe dolusu ceviz as ve pazara giderek: Kim enseme bir tokat atarsa ona bir ceviz
verecegim de! Bylece btn pazari dolas! der. SoIu:
' Ben bunu yapamam, baska bir are syle deyince Bayezid:
' Senin hastaliginin tek aresi budur, ben sana bunu yapamayacagini bastan sylemistim
diyerek adamin enesinin ne kadar sistigini gsterir.|11|
Bayezid ve diger suIiler, bu tr narsist/bencil tutumlari kirmak iin buna benzer egitim metotlari
uygulamislardir. Aziz Mahmd Hdy`nin, seyhi Itde taraIindan tuvalet temizligi ile
grevlendirilmesi, Ynus Emre`nin mrsidi Taptuk Emre taraIindan dagdan odun getirmekle
grevlendirilmesi ve daha buna benzer pek ok hdise aslinda psiko terapinin mnev cephesidir.
TasavvuIta narsizm/bencillik basta olmak zere bugn modern psikolojinin tedavi etmeye
alistigi pek ok problem zerinde ciddi pratik ve teorik malzeme vardir.
Psikoji ile tasavvuI arasinda genel olarak bakildiginda yakin bir iliski oldugu grlr. zel
olarak suIilere bakilinca bu iliski en gl sekilde kendini Mevln`nin eserlerinde
gstermektedir. Mevln`nin eserlerini anlasilir ve popler kilan en nemli zelligi onun insan
psikolojisini iyi tanimasi ve eserlerinde bunu kullanmasidir. Mevln insanin kaygi ve
elemleriyle sevgi ve neIretlerini, kendini gereklestirme ve kendini asma gayretlerini daima
gndemde tutar. Narsizm, egoizm, esitli rollere girerek insanlari aldatma gibi pek ok psikolojik
rahatsizliklara dikkat eker. Mevln bu manada iyi bir gzlemci hatta agina gre ok basarili
bir psikolog sayilabilir. Nitekim 'Padisah ve Cariye hikyesinde ortaya koydugu psikolojik
tahliller onun bu konudaki basarisinin en gzel delilidir. Mevln`nin Psikanalizin kurucusu
Freud`dan (1939) uzunca bir sre nce yasamasina ragmen bu sahadaki basarisi muhtemelen
Batili arastirmacilarin da dikkatini ekmistir.
Dr. Faik zdengl`n Rmi ve Askin Terapi`si, Mevln`nin psikolojik yaklasimlarini akici bir
dille ortaya koyan nemli bir eserdir. Yine psikolog MustaIa Merter`in Dokuz Yz Katli nsan
adli eseri Mesnev`den pek ok alintilar yapmaktadir. Amerika Birlesik Devletleri basta olmak
zere pek ok bati lkesinde Mevln`nin eserleri psikoterapilerde kullanilmaktadir.
Hz. Mevln 'Padisah ve Criye hikyesinde psiko-analiz yaparak criyenin hastaligini teshis
etmekte; gnl hastaligina tutulan criyenin maddi ilalarla iyi olamayacagini sylemektedir.
Bylece o, insanin sadece madd yapisi ile sinirli olmadigini, rh problemlerin tedavisinin
madd olanlardan tamamen Iarkli bulundugunu iIde etmektedir.
Mevln bu hikyede pek ok mnlari i ie giydirmistir. Bir yandan hekimlerin kendilerini
begenmelerini elestirirken te yandan padisahin iine dstg aresizligi iIde etmektedir.
Padisah uzun arastirmalar sonucunda gnl hastaliklarindan anlayan ilh bir hekimle bulusur.
Bu ilahi hekim, psikolog gibidir. Uyguladigi teknikler gerekten ilgintir.
Mevln psikolojik tedavilerde hekim ile hasta arasindaki gven duygusunun tesisine nem
vermektedir. Zira hasta ancak gvendigi bir doktora, gvenli bir ortamda sirrini aabilir. Psikolog
da hastaya saygi duymali ve onun sirlarini baskasina anlatmamalidir.
Ruh hekmi/psikolog hastasina seIkat ve muhabbetle davranmalidir. Nitekim Hz. Mevln
psikolojik hastaliklarin tedavisinin son derece zor oldugunu ve bu hastaliklari herkesin teshis
edemeyecegini belirtmektedir.
Mevln hekim-i ilhnin, cariyenin suuraltini ortaya ikarmak iin agrisim psikolojisini ve
psiko-analiz yntemini uygulayarak onun nceki eIendisi kuyumcuya sik oldugunu ustaca
anladigini belirtir. Bundan sonra hekim yine kendine has metotlarla criyenin hastaligini tedavi
eder.|12| Mevln bu hikyelerle bir taraItan derin tasavvuI mnlari iIde etmeye alismis,
diger taraItan da psikolojik aidan yksek teknikler uygulamistir.
***
Modern insanin en nde gelen problemleri korku, kaygi ve strestir. Sanilanin aksine bunlarin
sebebi Iakirlik ve yoksulluk degildir. nsanlarin reIah dzeyi arttika kaygilari artmaktadir.
nsanin kaygilarini yok etmek iin pozitiI dsnmeye ihtiya verdir. Olaylarin, hatta basa gelen
musibetlerin iyi yanina bakmak, onlarin insana verdigi aciyi azaltir. Psikologlar, insanlara zarar
veren sey, olaylardan ok insanin o olayi algilamasidir, derler. Ktmser bakis aisi olaylari
oldugundan da kt yapabilir. Bu sebeple Norman Vincent Peale: 'Hibir zaman korkulariniza
danismayin diyerek insanlari bu durumdan sakindirir.|13|
Kaygilar, korkular ve stresler stesinden gelinebilirse insan iin avantaja dnsebilir. nsan
korkunun kodlarini kirabilir ve onu asmayi basarabilirse hayatta basarili olur. Bunun da en
nemli yollarinda biri insanin mnevi gelisimini tamamlamis olmasidir. nsan hayal gcn hep
msbet sekilde isletmeli ve olaylari hayra ve iyilige yormalidir.
Mspet ve menIi telkinlerin insan zerinde psiko-somatik etkileri vardir. Bugn modern
hekimlik, insan rhunun olumsuz etkilerinin vcudu hasta yaptigini kabul etmektedir. Nitekim
yapilan arastirmalara gre halsizlik, tansiyon ve buna benzer pek ok hastaligin sebebi i
huzursuzlugudur.|14|
Ruh beslendike sikintilar birer zevk haline dnsr. Ruh beslenmeden elde edilen maddi
zevklerden cesed bile yorulur. nsan neyi dsnrse, iyi olsun kt olsun, gl bir miknatis gibi
dsndg seyi kendine eker. Hasta oldugunu dsnen hastaligi, basarisiz oldugunu dsnen
basarisizligi, parasiz oldugunu dsnen Iakirligi kendine dogru eker. Ayni konu zerinde ne
kadar Iazla dsnrseniz o kadar Iazlasini kendinize ekersiniz. Bu durumun Iarkina varan insan
istemediklerini degil de arzu ettiklerini dsnmeye baslar. Bir baska deyisle hayat ve olaylar
hakkinda pozitiI dsnmeye baslar. Dsnceler kontrol altina alinmaz ise insana zarar verirler.
|15|
Aslinda insanin baskasina yaptigi zulmler i dnyasini ve psikolojisini rahatsiz eder.
Baskalarina yapilan ktlkler bir sekilde sahibinin psikolojisini etkiler ve onu huzursuz eder.
Mutlu olmak isteyen insan baskalarinin hini almamalidir. Kendi btnlgn korumak isteyen
baskalarina zarar vermemelidir. liskileri savas haline getirmek dogru degildir.
Mitolojiye gre insanoglu mutlulugu hep hor kullanir, hep sikyeti olur, bikkinlik ve yilginlik
iIde edermis. Bir gn melekler mutlulugu saklamaya karar vermisler.
'Saklayalim da insanlar onu zor bulsunlar. Zor bulduklari iin belki kiymetini bilirler diyerek
baslamislar tartismaya. Mutlulugu saklamak kolay degil. Kimisi: 'Daglarin tepesine Everest`e
saklayalim demis. Kimisi: 'Denizlerin dibine okyanusa demis. Kimisi: 'Yildizlara
saklayalim. Kimisi de: 'Ormanin iine demis. Pek ok yer dsnmsler ama hibiri
yeterince zor gelmemis.
Derken meleklerden biri: 'nsanin iine saklayalim mutlulugu demis. 'Kimsenin aklina gelmez
iine bakmak. ste o gn bugndr mutluluk insanin kendi iinde sakliymis.
Bu yzden hibir mutluluk kolay gelmiyor. nsanlar onu kolay kolay bulamiyor. nk onu hep
uzaklarda, kendisinin disinda ariyor. Bu sebeple de glmyor bir trl insanin yz.
Evet mutluluk insanin iinde, emekte, abada ve her seyi olmasi gerektigi gibi degil, oldugu gibi
kabul etmekte sakli. Ne baskasinin ekmeginde, ne baskasinin evinde, ne baskasinin
mutlulugunda, ne de baska bir seyde. yleyse gznz hep ieride olsun. Siz disi bos verin, ie
bakin.
Gnmzde dn hayatin gerilemesi insanda askinlik ihtiyacini arttirmaktadir. nk maddenin
ne iktigi agimizda insanin bedeni ihtiyalari tam olarak karsilanmakta, arzulari tatmin
olmaktadir. Bugn tip ilmi pek ok agir hastaliga are buldu, insan mr uzadi, hayat kalitesi
artti ama rh problemler ogaldi. Rh bunalim toplumlari iten ie kusatti. Din/mneviyet ile
psikoloji/psikiyatrinin dsman kardesler durumunda olmasi anlayisinin artik degismesi zamani
geldi. nk insanlar metIizik ve mnev hayati yasayamama geriliminin artmasiyla askinlik
boyutu olmayan ve insani oldugundan da basite indirgeyen psikolojik yorumlardan
hazzetmiyorlar.
nsanin kim oldugunu unutmasi, davranis ve varolus ahlakini kaybetmesi sadece ruhunu
karartmakla kalmiyor, ayni zamanda kresel boyuttaki ekolojik bir kirlenmeyi de beraberinde
getiriyor. Kirlenen denizler can ekiserek len baliklar, yavrularimizin soludugu kirli hava,
delinen ozon tabakasi, mor otesi isinlarla kr olan kuslar, sera etkisiyle isinan atmosIer e olusan
kresel isinma sonucu buzullarin erimesi, seller, llesen toprak, bunlarin hepsi vahsilesen
insanoglunun eseri. Bu Ielaket tablosunun olusumunda insani yanlis okuyan ve onu sadece
maddeden ibaret gren anlayislarin da nemli bir katkisi var.
Son yillarda insanlar din ve maneviyat konularina daha bir ilgi duymaya basladilar. zellikle
Amerikada ortaya ikan bu durumun Batida gzlendigini sylemek zordur. nsani yeniden
okumayi denemek ve ona ruh-beden btnlg ierisinde bakarak ruh ve bedenin biririni
etkiledeigi dsncesinden zm aramak daha akilci olacaktir.
* Do. Dr. Sleyman Derin 2007 Mevlna Sempozyumunda sunulan 'Mevln`nin
Mesnev`sinde Psikolojik Yaklasimlar tebliginden zetlenmistir.
|1| Hayati Hkelekli, 'slam geleneginde Psikoloji Kltr, slm Arastirmalar, sy.3, 2006,
s.409
|2| ShaIii, Mohammad, Freedom Irom the SelI, SuIism, Meditation and Psychothrerapy, New
York, 1988, s.116
|3| Hayati Hkelekli, 'slam geleneginde Psikoloji Kltr, slm Arastirmalar, sy.3, 2006,
s.414
|4| Mehmet TevIik, Ruhi Bunalimlar ve slm Rhiyati, stanbul, 1975, s. 33.
|5| a.g.e. s.22
|6| Gity Baxter-Tabriztchi, Faridud-Din Attar`s The conIerence oI the Birds /(Mantiq al-Tayr): A
Study in suIi Psychology and spirituality, Argosy University, PhD thesis, 2003, s.197
|7| Bilal Sambur, Din ve Psikoloji liskisini Yeniden Dsnmek, slm Arastirmalar, 2006, no:3,
s.438
|8| (Levin, J & Vanderpool, H. (1991). Religious Iactors in physical health and the prevention oI
illness. Prevention in Human services, 9, 41-64)
|9| Cheryl Ann Crumpler, SuIi Practices, Emotional State and DNA Repair: Implications Ior
Breast Cancer, Yksek Lisans Tezi, University oI CaliIornia, Davis, 1989, s.29)
|10| a.g.e. s.35, 40
|11| Fadiman&Frager, Essential SuIism, San Francisco, 1999, s.175
|12| Mesnev, I, b. 36-171.
|13| Norman Vincent Peale, Olumlu dsnmenin bys; ev. Sahin Cceloglu. stanbul :
Sistem Yayincilik, 1997, s.18
|14| A.g.e. s.48
|15| zdengl, Faik, Rumi ve Askin Terapi, Konya, 2005, s.203
nceki Sonraki ~

2009 www.hasankamilyilmaz.com Web Design LAM Bilisim- S. Kaya