kom mapu fijke az tai az mogeleam he rongo nui mo te tapu tangata declaracin universal de derechos humanos akapach jaqe walinkaapataki inoqat aru kom mapu fijke az tai az mogeleam he rongo nui mo te tapu tangata Se puede reproducir y traducir total y parcialmente el texto publicado siempre que se indique la fuente y no se utilice para nes lucrativos. Los autores y las autoras son responsables por la seleccin y presentacin de los hechos contenidos en esta publicacin, as como de las opiniones expresadas en ella, las que no son, necesariamente, las de la UNESCO y no comprometen a la Organizacin. Las denominaciones empleadas en esta publicacin y la presentacin de los datos que en ella guran no implican, de parte de la UNESCO, ninguna toma de posicin respecto al estatuto jurdico de los pases, ciudades, territorios o zonas, o de sus autoridades, ni respecto al trazado de sus fronteras o lmites. Publicado por la Ocina Regional de Educacin de la UNESCO para Amrica Latina y el Caribe (OREALC/UNESCO Santiago). ISBN: 978-956-322-002-5 Santiago, Chile; 10 de diciembre de 2008 ISBN PENDIENTE 60 aos de la declaracin universal de derechos humanos En el marco de la Conmemoracin de los 60 aos de la Declaracin Universal de Derechos Humanos, las Naciones Unidas y la UNESCO hacen una invitacin a renovar su compromiso por la dignidad y justicia para todas las personas, como lo expresa el lema elegido para esta importante fecha. La Declaracin Universal de Derechos Humanos ha sido, durante ms de medio siglo, el principal referente como fuente de derechos. Todos los principios que anuncian derechos y libertades fundamentales, estn contenidos en el texto de la Declaracin. Toda referencia a la defensa y promocin de los derechos de las personas y sus libertades fundamentales como condicin necesaria para la paz, la comprensin y el desarrollo, se inicia con la alusin del instrumento no vinculante ms importante de nuestra poca, el cual ha sido traducido a ms de 330 lenguas. Adoptada y proclamada por la Resolucin de la Asamblea General de Naciones Unidas nmero 217 A (iii) del 10 de diciembre de 1948, la Asamblea pidi a todos los Pases Miembros que publicaran el texto de la Declaracin y dispusieran que fuera distribuido, expuesto, ledo y comentado en las escuelas y otros establecimientos de presentacin presentacin enseanza, sin distincin fundada en la condicin poltica de los pases o de los territorios. As, la educacin en y para los derechos humanos, encuentra en su prembulo el primer fundamento tico como eje central de una cultura de los derechos. Aun antes de hacer alguna mencin especca a los derechos consagrados en la Declaracin (a la salud, al trabajo, a la educacin), se comprende la necesidad de instaurar el tema de los derechos humanos en la vida pblica, para lo cual debieran hacerse numerosos esfuerzos de difusin y reexin del texto y su sentido. La Asamblea General proclama la Declaracin como ideal comn por el que todos los pueblos y naciones deben esforzarse, a n de que tanto los individuos como las instituciones, inspirndose constantemente en ella, promuevan, mediante la enseanza y la educacin, el respeto a estos derechos y libertades. Esta ha sido desde un comienzo la inspiracin de la UNESCO, en cuya Constitucin se establece que slo una cultura de los derechos puede garantizar una plena cultura de paz. Asimismo, esta publicacin es una invitacin a valorar la riqueza de la diversidad lingstica 60 aos de la declaracin universal de derechos humanos de nuestras sociedades, especialmente de los pueblos indgenas de Chile. Con motivo de la celebracin del Ao Internacional de las Lenguas, el Director General de la UNESCO Kochiro Matsuura, ha expresado que las lenguas son la mdula de toda la vida social, econmica y cultural. Por este motivo, la UNESCO ha querido honrar las lenguas originarias de Chile por medio de la traduccin al aymara, mapudungun y rapa nui, de la Declaracin Universal de Derechos Humanos. Es a partir del respeto y promocin de los derechos humanos y la valoracin de la diversidad, que estaremos en mejores condiciones para lograr una cultura universal de los derechos y alcanzar mayores y mejores niveles de desarrollo. jorge sequeira director oficina regional de educacin para amrica latina y el caribe orealc / unesco santiago espaol Declaracin Universal de Derechos Humanos Adoptada y proclamada por la Asamblea General en su resolucin 217 A (III), del 10 de diciembre de 1948 Considerando que la libertad, la justicia y la paz en el mundo tienen por base el reconocimiento de la dignidad intrnseca y de los derechos iguales e inalienables de todos los miembros de la familia humana, Considerando que el desconocimiento y el menosprecio de los derechos humanos han originado actos de barbarie ultrajantes para la conciencia de la humanidad; y que se ha proclamado, como la aspiracin ms elevada del hombre, el advenimiento de un mundo en que los seres humanos, liberados del temor y de la miseria, disfruten de la libertad de palabra y de la libertad de creencias, Considerando esencial que los derechos humanos sean protegidos por un rgimen de Derecho, a n de que el hombre no se vea compelido al supremo recurso de la rebelin contra la tirana y la opresin, Considerando tambin esencial promover el desarrollo de relaciones amistosas entre las naciones, Considerando que los pueblos de las Naciones Unidas han rearmado en la Carta su fe en los derechos fundamentales del hombre, en la dignidad y el valor de la persona humana y en la igualdad de derechos de hombres y mujeres; y se han declarado resueltos a promover el progreso social y a elevar el nivel de vida dentro de un concepto ms amplio de la libertad, prembulo espaol 60 aos de la declaracin universal de derechos humanos Considerando que los Estados Miembros se han comprometido a asegurar, en cooperacin con la Organizacin de las Naciones Unidas, el respeto universal y efectivo a los derechos y libertades fundamentales del hombre, y Considerando que una concepcin comn de estos derechos y libertades es de la mayor importancia para el pleno cumplimiento de dicho compromiso, la asamblea general Proclama la presente Declaracin Universal de Derechos Humanos como ideal comn por el que todos los pueblos y naciones deben esforzarse, a n de que tanto los individuos como las instituciones, inspirndose constantemente en ella, promuevan, mediante la enseanza y la educacin, el respeto a estos derechos y libertades, y aseguren, por medidas progresivas de carcter nacional e internacional, su reconocimiento y aplicacin universales y efectivos, tanto entre los pueblos de los Estados Miembros como entre los de los territorios colocados bajo su jurisdiccin. Todos los seres humanos nacen libres e iguales en dignidad y derechos y, dotados como estn de razn y conciencia, deben comportarse fraternalmente los unos con los otros. Toda persona tiene los derechos y libertades proclamados en esta Declaracin, sin distincin alguna de raza, color, sexo, idioma, religin, opinin poltica o de cualquier otra ndole, origen nacional o social, posicin econmica, nacimiento o cualquier otra condicin. Adems, no se har distincin alguna fundada en la condicin poltica, jurdica o internacional del pas o territorio de cuya jurisdiccin dependa una persona, tanto si se trata de un pas independiente, como de un territorio bajo administracin duciaria, no autnomo o sometido a cualquier otra limitacin de soberana. Todo individuo tiene derecho a la vida, a la libertad y a la seguridad de su persona.
artculo 1 artculo 2 espaol artculo 3 60 aos de la declaracin universal de derechos humanos Nadie estar sometido a esclavitud ni a servidumbre; la esclavitud y la trata de esclavos estn prohibidas en todas sus formas. Nadie ser sometido a torturas ni a penas o tratos crueles, inhumanos o degradantes. Todo ser humano tiene derecho, en todas partes, al reconocimiento de su personalidad jurdica. Todos son iguales ante la ley y tienen, sin distincin, derecho a igual proteccin de la ley. Todos tienen derecho a igual proteccin contra toda discriminacin que infrinja esta Declaracin y contra toda provocacin a tal discriminacin. artculo 4 artculo 5 artculo 6 artculo 7 Toda persona tiene derecho a un recurso efectivo, ante los tribunales nacionales competentes, que la ampare contra actos que violen sus derechos fundamentales reconocidos por la constitucin o por la ley. Nadie podr ser arbitrariamente detenido, preso ni desterrado. Toda persona tiene derecho, en condiciones de plena igualdad, a ser oda pblicamente y con justicia por un tribunal independiente e imparcial, para la determinacin de sus derechos y obligaciones o para el examen de cualquier acusacin contra ella en materia penal. 1. Toda persona acusada de delito tiene derecho a que se presuma su inocencia mientras no se pruebe su culpabilidad, conforme a la ley y en juicio pblico en el que se le hayan asegurado todas las garantas necesarias para su defensa. artculo 8 artculo 9 artculo 10 espaol artculo 11 60 aos de la declaracin universal de derechos humanos 2. Nadie ser condenado por actos u omisiones que en el momento de cometerse no fueron delictivos segn el Derecho nacional o internacional. Tampoco se impondr pena ms grave que la aplicable en el momento de la comisin del delito. Nadie ser objeto de injerencias arbitrarias en su vida privada, su familia, su domicilio o su correspondencia, ni de ataques a su honra o a su reputacin. Toda persona tiene derecho a la proteccin de la ley contra tales injerencias o ataques. 1. Toda persona tiene derecho a circular libremente y a elegir su residencia en el territorio de un Estado. 2. Toda persona tiene derecho a salir de cualquier pas, incluso el propio, y a regresar a su pas. artculo 12 artculo 13 1. En caso de persecucin, toda persona tiene derecho a buscar asilo, y a disfrutar de l, en cualquier pas. 2. Este derecho no podr ser invocado contra una accin judicial realmente originada por delitos comunes o por actos opuestos a los propsitos y principios de las Naciones Unidas. 1. Toda persona tiene derecho a una nacionalidad. 2. A nadie se privar arbitrariamente de su nacionalidad ni del derecho a cambiar de nacionalidad. 1. Los hombres y las mujeres, a partir de la edad nbil, tienen derecho, sin restriccin alguna por motivos de raza, nacionalidad o religin, a casarse y fundar una familia; y disfrutarn de iguales derechos en cuanto al matrimonio, durante el matrimonio y en caso de disolucin del matrimonio. artculo 14 artculo 15 artculo 16 espaol 60 aos de la declaracin universal de derechos humanos 2. Slo mediante libre y pleno consentimiento de los futuros esposos podr contraerse el matrimonio. 3. La familia es el elemento natural y fundamental de la sociedad y tiene derecho a la proteccin de la sociedad y del Estado. 1. Toda persona tiene derecho a la propiedad, individual y colectivamente. 2. Nadie ser privado arbitrariamente de su propiedad. Toda persona tiene derecho a la libertad de pensamiento, de conciencia y de religin; este derecho incluye la libertad de cambiar de religin o de creencia, as como la libertad de manifestar su religin o su creencia, individual y colectivamente, tanto en pblico como en privado, por la enseanza, la prctica, el culto y la observancia. artculo 17 artculo 18 Todo individuo tiene derecho a la libertad de opinin y de expresin; este derecho incluye el no ser molestado a causa de sus opiniones, el de investigar y recibir informaciones y opiniones, y el de difundirlas, sin limitacin de fronteras, por cualquier medio de expresin. 1. Toda persona tiene derecho a la libertad de reunin y de asociacin paccas. 2. Nadie podr ser obligado a pertenecer a una asociacin. 1. Toda persona tiene derecho a participar en el gobierno de su pas, directamente o por medio de representantes libremente escogidos. 2. Toda persona tiene el derecho de acceso, en condiciones de igualdad, a las funciones pblicas de su pas. artculo 19 artculo 20 artculo 21 espaol 60 aos de la declaracin universal de derechos humanos 3. La voluntad del pueblo es la base de la autoridad del poder pblico; esta voluntad se expresar mediante elecciones autnticas que habrn de celebrarse peridicamente, por sufragio universal e igual y por voto secreto u otro procedimiento equivalente que garantice la libertad del voto. Toda persona, como miembro de la sociedad, tiene derecho a la seguridad social, y a obtener, mediante el esfuerzo nacional y la cooperacin internacional, habida cuenta de la organizacin y los recursos de cada Estado, la satisfaccin de los derechos econmicos, sociales y culturales, indispensables a su dignidad y al libre desarrollo de su personalidad. 1. Toda persona tiene derecho al trabajo, a la libre eleccin de su trabajo, a condiciones equitativas y satisfactorias de trabajo y a la proteccin contra el desempleo. 2. Toda persona tiene derecho, sin discriminacin alguna, a igual salario por trabajo igual. artculo 22 artculo 23 3. Toda persona que trabaja tiene derecho a una remuneracin equitativa y satisfactoria, que le asegure, as como a su familia, una existencia conforme a la dignidad humana y que ser completada, en caso necesario, por cualesquiera otros medios de proteccin social. 4. Toda persona tiene derecho a fundar sindicatos y a sindicarse para la defensa de sus intereses. Toda persona tiene derecho al descanso, al disfrute del tiempo libre, a una limitacin razonable de la duracin del trabajo y a vacaciones peridicas pagadas. 1. Toda persona tiene derecho a un nivel de vida adecuado que le asegure, as como a su familia, la salud y el bienestar, y en especial la alimentacin, el vestido, la vivienda, la asistencia mdica y los servicios sociales necesarios; tiene asimismo derecho a los seguros en caso de desempleo, enfermedad, invalidez, viudez, vejez y otros casos de artculo 24 espaol artculo 25 60 aos de la declaracin universal de derechos humanos prdida de sus medios de subsistencia por circunstancias independientes de su voluntad. 2. La maternidad y la infancia tienen derecho a cuidados y asistencia especiales. Todos los nios, nacidos de matrimonio o fuera de matrimonio, tienen derecho a igual proteccin social. 1. Toda persona tiene derecho a la educacin. Leducacin debe ser gratuita, al menos en lo concerniente a la instruccin elemental y fundamental. Linstruccin elemental ser obligatoria. Linstruccin tcnica y profesional habr de ser generalizada; el acceso a los estudios superiores ser igual para todos, en funcin de los mritos respectivos. 2. La educacin tendr por objeto el pleno desarrollo de la personalidad humana y el fortalecimiento del respeto a los derechos humanos y a las libertades fundamentales; favorecer la comprensin, la tolerancia y la amistad entre todas las naciones y todos los grupos tnicos o religiosos; y promover el desarrollo de las actividades de las Naciones Unidas para el mantenimiento de la paz. artculo 26 3. Los padres tendrn derecho preferente a escoger el tipo de educacin que habr de darse a sus hijos. 1. Toda persona tiene derecho a tomar parte libremente en la vida cultural de la comunidad, a gozar de las artes y a participar en el progreso cientco y en los benecios que de l resulten. 2. Toda persona tiene derecho a la proteccin de los intereses morales y materiales que le correspondan por razn de las producciones cientcas, literarias o artsticas de que sea autora.
Toda persona tiene derecho a que se establezca un orden social e internacional en el que los derechos y libertades proclamados en esta Declaracin se hagan plenamente efectivos. artculo 27 espaol artculo 28 60 aos de la declaracin universal de derechos humanos 1. Toda persona tiene deberes respecto a la comunidad, puesto que slo en ella puede desarrollar libre y plenamente su personalidad. 2. En el ejercicio de sus derechos y en el disfrute de sus libertades, toda persona estar solamente sujeta a las limitaciones establecidas por la ley con el nico n de asegurar el reconocimiento y el respeto de los derechos y libertades de los dems, y de satisfacer las justas exigencias de la moral, del orden pblico y del bienestar general en una sociedad democrtica. 3. Estos derechos y libertades no podrn en ningn caso ser ejercidos en oposicin a los propsitos y principios de las Naciones Unidas. Nada en la presente Declaracin podr interpretarse en el sentido de que conere derecho alguno al Estado, a un grupo o a una persona, para emprender y desarrollar actividades o realizar actos tendientes a la supresin de cualquiera de los derechos y libertades proclamados en esta Declaracin. artculo 29 artculo 30 aymara Akapach Jaqe Walinkaapataki Inoqat Aru UNANCHASA, aka pachana jaqejh munaansina, cheqpacha amuyasisa, cheqa thakir sarjhatasa, jilan sullkanjama arnaqasa, jan nuwasisa utjaaru waytasi yati; UNANCHASA, jaqen walinkaapataki wakisir arunaka armasna, yaqhep jaqejh masinakaparu khuya autuyi, mututanakasti, uatatasisa, wajcha kankaapa atipasna, jan khitirus ajhsarasa, cheq-cheqa qhana arumpi arustatasjhapjhe; UNANCHASA, jaqen walinkaapataki inoqat arujha arjhatatapaw jan jaqe anqhachirinakaru chajhwa qaltasna waninchapjhaapataki; UNANCHASA, taqpacha markanakajh kunti munapjhe ukanaka jikjhataatakiejh jupanakpacha sumat arusthapisipjhaapaw; UNANCHASA, Mathapit Mayachat Markanakan Arupa taqjhatasna akham markanakajh amuyasi: Taqe mayniwa, chachas warmis, jaqe kankaansinjha, ch amachasisna m ch ulla chachjama jaqen walinkaapa jkjhataaru waytasipjhe; UNANCHASA, taqe mrakanakajh Matahapit Markanakamp chika akham amtapjhe: sapaqat markanjha aniw jaqejh inaki arknaqatkaspati; jakaapans ynakapans arjhatatapaw; qalltaataki aymara 60 aos de la declaracin universal de derechos humanos UNANCHASA, Mathapit Markanakan amuyasitanakapa yatisina khuskat taqpachanipaw waytasipjhaapa phoqasiapataki. MAYACHAT MARKANAKAJH JACHA MATHAPIWINAKAPAN JAQEN WALINKAAPATAKI INOQAT ARU YATIYI Taqpacha jaqenaka, ayllunaka, markanaka, aka arunakaru iyau sasna chamachasipjhaapaw, iskalalanakas, wayna tawaqonakas, chuymani jaqenakas, markapan qorpap manqhana yatichatpjhaapaw. Ukhamarus qorpamarkanakampi jaya markanakampi arusthapisisa taqpacha markanakajh khuskat chamachasipjhatapampi alajh toqeru wayt asitapjaniw. Taqpach jaqejh khuskat ujatatpjhewa munaapansa, luraapansa, amuyasiapansa, ukatwa jilani sullkanpjhaspas ukham ujasipjhaapawa. Taqpacha jaqenakajh chikasitapjhew; inajaqes, mistis, janqos, chiyaras, chachas, warmis, amiris, wajchas taqe mayniw khuskat ujatapjhe. Ukhamaraki, janiw jukampkaspas ukhama ujasispati jacha markanakaru iska markanakat sipanjha; taqpacha markanakajh tinkusitpjhew, jaqenakapasti chikasitapjharakiw.
Sapaqat jaqejh jan khitirus ajhsarasa jakaapa, munaapa, amuyasiapa, jaqe kankaapa taqjhatasiapaw. 1. taqa 2. taqa 3. taqa aymara 60 aos de la declaracin universal de derechos humanos Janiw j aqenakat maynikisa uywarj ama aljhatkaspati, ukhamarus jan jupa munasin janiw kuna uraarus, irnaqaarus waytasitspati. Janirakiw taqe jaqenakat maynikis khuyaa mutuanakampi chhojrinchatapati.
1. Sapa mayniw aylluparu ychaapa kunat-ti ayllup manqhanakwa kankaapjha jikjhatani. 2. Janiw khitis munaap-pin lurkaspati kunat-ti ayllu masipaw anqhachata ujasispa, ukhamarus taqe mayniw saytapjhaspa anqhachataru arjhataataki. Uka lantinjha taqpachani kamachit arunaka phoqasna, suma jaka thaki patjharu sarjhatasna, jan pitu ustayasna m chulla chachjama nuktaasaw taqe maynin walinkaapa. 28. taqa 29. taqa aymara 60 aos de la declaracin universal de derechos humanos 3. Aka Mathapita Markanakan Arupajh janipiniw khitis maykiptkaspati munaapa luraataki. Wakisiw inoqata arupa arjhataa. Janiw kaukir markasa, khiti jaqesa sapapakis masinakapampis arusthapisinsa, j aqen walinkaapatak inoqat arunaka qeujtayasna kuna luraanakamp, amtaanakamp tumpampi, jaqeru arknaqasina, munaanakapa, yatinoqtatapa, irnaqasianakapa, amuyasianakapa apaqapkaspati. 30. taqa fuente: coordinadora nacional de derechos humanos, per. disponible en: http://www.unhchr.ch/udhr/lang/aym.htm mapudungun Kom Mapu Fijke Az Tai Az Mogeleam Kimnieel j mapu mew tai kimgen kvme felen kisugvnew felen xvr kvme mvlen. Tvfaci zugu i mvleken mvleyem yamvwvn ka xvr kvme nor felen kom pu remawke ce mew. Gewenonmu yamuwvn, zuamgewenonmu kvme felen, goymagenmu nor felen mvley re jazkvnkawvn: Fey mew mvley xvrvmzugu kom pu ce tai kvme mogeleam kisuke i feyentun mew, kisu i rakizuam mew ka i wimtun mew i mvleal egvn. Tai mvlenoam kaietuwvn zugu, awkan zugu tvfeyci wezake vbmen egvn mvley tai xvrvmuwael tvfeyci wvnenkvleci pu ce zugu mew tai yamgeam xvr kvme nor felen. Ka kimnieel i rvf kvme zugugen, wenvykawvn kom pu Xokike Ce egvn, nuwkvlelu Kie Mapu mew (Naciones Unidas pi ta wigka): Tvfa egvn xawvlelu Naciones Unidas mew nuwtuaygvn tvfaci Fvxa Cijka mew kvme xvr norkvletuam i mogen kom pu wenxu ka pu zomo mvlelu ixoj mapu mew feyci, kom xawvci pu ce tai werkvel ci Pu Xokinke Ce (Estados Miembros pi ta wigka) mvlelu j mapu kom pvle kejuwayi tai yamfalael xvr kvme felen ka nor felen piwigvn. Femueci mvlcy i kimniegeael kom mapu mew nor kvme felen ka kisugvnew mvlen tvfaci rakizuam kvzaw mew. tuwvlzugun (prembulo pi ta wigka) mapudungun 60 aos de la declaracin universal de derechos humanos Fey mew Fvxa Xawvn mew (Asamblea General pi ta wigka) Wixapvramgey tvfaci Fvxa Cijka Kom Mapu Fijke Az Ce Tai az mogeleam pigelu Rvf kvme zugugelu am fey mew ta mvley tai kvzawael kom pu ce j mapu mew, pu fvxake vbmen, kom pu ce wvnenkvlelu cem zugu mew rume, pu wenxu ka puzomo mvley tai newenmayael ka wenupvramael tvfaci zugu az mogeleam kom pu mogen ce, fey mew ta yamgeay xvr felen ka nor felen tvfaci mogen mew. Kom pu mogence kisuzuam mvlekey, kom cegeygvn, logkogeygvn ka piwkegeygvn, nieygvn kimvn fey mew mvley tai yamniewael ka epupvle kejuwael egvn. KIE. Kom xipace, jke mojfv ce wixapvraley i kvme felen, nor felen tvfaci Fvxa Cijka mew, cumgeay rume i zugun, i wimtun, cem azgeay rume, cem kimvn rume nieay. EPU. Kom pu xoki ce, cem az mogengeayrume mvlelu j mapu, ka femueci xvr nvwkvley tvfaci Fvxa Cijka mew. Kom ce mvley i mogeleael, kisugvnew feleael ka yamniegeael. Iney rume gelay i xafituceael. Gewelayay xafitucen ran mew kuy reke. kie xoy (1) epu xoy (2) kvla xoy (3) meli xoy (4) mapudungun 60 aos de la declaracin universal de derechos humanos Cem ce rume wezakamekegelayay, kupafamekegelayay. Kom ce j mapu mew mvley i kimgeael, wirintukulelu am i vy wigka zugu mew (Personalidad Jurdica pi ta wigka). Kom femgey ce wigka i wirikon zugu mew (Ley pi ta wigka) fey mew kom pu ce pepi nvway tvfaci zugu mew. Yamgerumenole cuci sugu rume wirintukulelu tvfaci Fvxa Cijka mew. Pu wigka mew mvley kie ruka cew i norvmgekemum ixoj wezake zugu; fey mew pepi nvway kom pu ce tai igkamageam, yamvmagenole tvfeyci nor zugu wirintukulelu fvta cijka mew Constitucin pigelu, nielu kom pu xokike ce j mapu. pura xoy (8) kecu xoy (5) kayu xoy (6) reqle xoy (7) Gelay iney rume i koraltukugeael ka wemvnentugeael ka wemvnentugeael tai mapu mew wezakamekenole.
Tvfeyci wigka norvmzuguwe ruka mew, kom pu ce mvley ajkvtumageael i zugu, tai kimgeam i weza femvn kam femnon ka tai kimgeam cumueci i feletuael ragi kakelu pu ce. KIE. Cem ce rume kimvmagenole i weza femvn gelay cumuelu tai zajumageael ka mvley i elumageael tai igkawam. EPU. Kuy iney rume weza femfule, feyci mew zajufalnofule tvfeyci zugu gelay cumuelu i zajumageael fewla. Ka gelay cumuelu i zoy fvxa zajumageael feypilenole fewla tvfeyci nor zugu mew wirintukulelu Fvxa Cijka mew.
ayja xoy (9) mari xoy (10) mari kie xoy (11) mapudungun 60 aos de la declaracin universal de derechos humanos Wigka i wirikon zugu mew (Ley pi ta wigka) nvwkvley kom pu ce ka fey mew mvley i igkamageael egvn kake ce zugukonle i mogen mew, kam ka ce pekanka lef konle i ruka mew, kom tai felen mew ka wezaka zuguyekamagele. KIE. Kom pu ce mvley i kisugvnew miyawael xokike ce (Estados pi ta wigka) i mapu mew. EPU. Kom pu ce pepi xipayay cem xokike ce (Estado pi ta wigka) mew rume ka kisu i mvlemum, welu ka pepi wiotuay. KIE. Cem zugu mew rume inayawgele cem ce rume, tvfa mvley i gvnaytuniegeael (asilar pi ta wigka) cem xoki ce mew rume. EPU. Welu tvfeyci gvnaytucen kvmelayay, rvf weza femle tvfaci ce, inayawlel (lagvmle, weele) ka yamnole tvfaci Naciones Unidas i wixapvramnieel ci zugu.
mari meli xoy (14) mari epu xoy (12) mari kvla xoy (13) KIE. Kom pu ce pepi nvwkvleay cem az mogen (nacionalidad pi ta wigka) mew rume. EPU. Iney rume mvntumagelayay i az mogen (nacionalidad) ka pepi nvway ka konaygvn kake az mogen mew kvpa femle egvn. KIE. Kom pu zomo ka pu wenxu pepi kureyeway kvpa kvreyewle cem xipacegeaygu rume, kekewme az mogen nieaygu rume. Kvpa niele kisu i pu fvren egu femaygu mvten. Ka femueci kvme feleaygu: iney rume cumekelayaygu egu kurewenkvlen kam wvzatule egu rume. EPU. Tvfaci epu ce re kisuzuam pile egu mvten fey wvla pepi kureyewaygu. KVLA. Kom pu jke ce remawengenofule gelayafuy ce kom mapu, fey mew ta pu xoki ce (Estado pi ta wigka) ka kom pu ce mvley tai gvnaytunieael jke fvrenwen ka remawen.
mari kecu xoy (15) mari kayu xoy (16) mapudungun 60 aos de la declaracin universal de derechos humanos 1. KIE. Kom pu ce mvley kisu i gengeael, ka xokike ce i gengeael cemu rume. 2. EPU. Iney rume pekanka mvntumagelayay i nieel (cemgeay rume).
Cem rakizuam rume cem feyentun rume nieay j pu ce gelayay cumuelu i mvntumageael ka takumageael. Kisuzuam kvpa konle kake feyentun mew femay mvten, kvpa kimelle i rakizuam ka feyentun ka pepi kimela. Kom pu ce pepi entuay i rakizuam ka zugu, ka pepi kimella kompvle cumueci rume (radiomu, telemu, wirinmu) ka pepi kintuay, ramtuay ka joway zugu tai kvzawkvlenmu. Ka femueci tvfaci zugu pepi kimella cew rume. mari reqle xoy (17) mari ayja xoy (19) mari pura xoy (18) KIE. Kom pu ce kisu i gvnewmu pepi xawvay cem piei xoki ce egvn rume. EPU. Welu cem ce rume pinole i konaeal cem xoki ce i kvzaw mew rume, gelay cumuelu i gagegeael. KIE. Cem ce rume pepi konay logkolealu tvfeyci xoki ce mew nvwkvlelu Kie Mapu mew (Pas pi ta wigka) kam werkvaygvn kie ce kisu egvn tai zujiel. EPU. Kom pu ce xvr pepi konay tai kie Mapu Xoki ce mew i cem kvzaw mew rume. KVLA. Tvfey ci Kie Mapu Xoki ce mew logkolelu: Logkogey kom pu ce mvlelu fey ci xokimu tai zuam. Tvfa ci pu ce mvxvmmuway tai zujiam i logko egvn, kom xvr pepi feypiaygvn iney tai zuamnieel tai logkogeal. epu mari xoy (20) epu mari kie xoy (21) mapudungun 60 aos de la declaracin universal de derechos humanos Tvfey ci logkolelu Kie Mapu Xoki Ce mew mvley wvlael ixoj keju tai kvme feleam ka kvme mogeleam kom pu ce mvlelu tvfey ci Xoki mew. Tvfaci logko kvme pepi kejunole i pu ce mvley tai kejuaetew kake Mapu Xoki Ce. KIE. Kom pu ce mvley i nieael kvzaw, mvley kisu zujiael i kvzaw femueci ta xvr feleay ta pu ce. Cem ce rumje penoloe kvzaw mvley tai gvnaytunieaetew wvnenkvleci pu ce ixoj zugu mew, tai Kie Mapu Xoki Ce mew. EPU. Kom pu ce cumgeay rume mvley i kom xvr kujigeael tai kvzaw mew egvn. KVLA. Kom Kvzawci pu ce mvley i kvme kujiniegeael; tai kvme mogeleam ka kvme mogelneam i pu fvren. Puwjenole tvfaci mogeam, mvley i kejugeael tai Kie Mapu Xoki Ce mew. MELI. Tvfeyci pu kvzawfe rvf kvme felenole, yamvmagenole i zugu egvn pepi xawvluwaygvn tai kinewvn igkawam egvn. epu mari kvla xoy (23) epu mari epu xoy (22) Kom Kvzawfe pu ce mvley i vrkvtuael i kvzaw mew, ka tai zoy kvzawnoam, yamvmageael i orario ka tai kie mufv antv vrkvtuael j xipantu. KIE. Kom pu ce mvley i kvme mogen nieael; kuxanle egvn tai peael lawen, tai kvme iyael egvn, kvme tukuluwvn i peael, kvme ruka mew i mvleael, tai peael lawentufe ce egvn. Tvfa rume falile tai keju kujigeael. Ka femueci pepi kvzawnole mvley i kejuaetew ka gvnaytuaetew pu wvnenkvleci pu ce ixoj zugu mew tai Kie Mapu Xoki mew. EPU. Pveci pu zomo ka mvle-mvlegeci pu picike ce mvley i peaetew ka kejuaetew kvmeke lawentucefe ka femueci kom pu picike ce mvley i gvnaytuniegeael kom pu Xoki Ce mew. epu mari meli xoy (24) epu mari kecu xoy (25) mapudungun 60 aos de la declaracin universal de derechos humanos KIE. Kom pu ce pepi kimay j cijkatun, cem ce rume kujilayay tai kimam. Welu kom pu ce mvley tai rvf kimelgeael j zugu wvneluw cijkatukeel tai kim cegeam. Cem ce rume zoy kvpa cijkatule tai zoy kimam femay mvten ka kom pu ce cumgeay rume, pepi konay cem cijkatun mew rume, tai ayvnieel i inayael. EPU. Kom tvfaci cijkatun ka kimeltun mvley i kejuael kvme cegeam, kim cegeam, nor vegeam, mvley i newenmayael ta nor felen ka kisugvnew felen tvfaci mogen mew. Mvley tai kejuael welukon yamniewael mew ka wenvykawael kom pu ce ka jke Xokike Pu Ce, cem az mogen rume nieaygvn. Kom tvfaci kimeltun mvley i kejukvzawmayael ka wixapvramael j kvmeke zugu Naciones Unidas mew. KVLA. Kom pu kurewen mvley kisu egu i piael cem kimvn ka cijkatun nieael tai pu pve. KIE. Kom pu ce mvley i kisuzuam nvwael cem wimtun mew rume mvlele tai Xoki Ce mew, ka tai kintuael, inakonael, ka nvael cem fvtake kimvn rume mvlele. epu mari kayu xoy (26) epu mari reqle xoy (27) EPU. Cem ce rume mvley tai gvnaytukuniemageae ka kuiwtukuniemageael tai gvbam ka tai kimvn niele ka femueci mvley i niegeael tvfaci zugu cuci ce rume kuwv mew entule cem kvzaw rume. Fijke Kie Mapu Xoki Ce mew mvley i kvme nor elgeael zugu, femueci ta kom pu ce mvlelu j mapu yamvmageay i nor az felen.
KIE. Kom pu ce mvley tai rvf nieael kvme zugu, kvme rakizuam ka tai nor cegeael tai ragi pu Xoki Ce mew, fey mew am xemkvlelu ce reke ka amulnielu cem kvzaw rume. EPU. Tai nor felenmu ka kisugvnew felenmu kom pu ce nvwkvleay wigka i wirikon zugu mew (Ley pi ta wigka) mvten, fey mew ta kakelu pu ce yamvmageay i kvme feleael, kisugvnew felen, i nor feleael ka tai mvleam xvr ka nor mogen kom pu Xokike Ce mew. mapudungun epu mari pura xoy (28) epu mari ayja xoy (29) 60 aos de la declaracin universal de derechos humanos KVLA. Kom tvfaci nor zugu cumkaw rume gelay i nvgeael weluka ka pekagka amulgeale. Naciones Unidas ta pekagka amulael mogen, wixapvrammekelay tvfaci Fvxa Cijka. Tvfaci Fvxa Cijka, cew tai kimelgen cumueci i mvleael mogen j mapu, gelay cem xoki ce rume i nvael tai goymalael ka tai kvzawmayael tai amvmnaqvmgeam cuci zugu rume pegelgeael tvfaci Fvxa Cijka mew. kvla mari xoy (30) fuente: united nations information centre disponible en: http://www.unhchr.ch/udhr/lang/aru.htm rapa nui He Rongo Nui mo te Tapu Tangata ITapu, i Ako e te koro piri i toona tapura mau 217 A (III), o mahana Rau o te marama o Koro o te Tau 1948 I mua o te ao, te oraraa, te riva mau e te haumaru, e tapu ena i te moa hopea mo te hanau tangata henua, pe hiva ana te tapu nei he tuu tahi ki te haka ara o te hau taatoa i te ao nei. I mua o te mata, i te tau e rao nei, te mau hauhaa o te tapu tangata i tehe ai, e tehe e mauiui rahi ena, e tomo tau taua ena ki te roa tae riva; mai roto i nei manau topa, te tute o te mau tangata o te ao, he kimi hanga i te ara tika, e ara tai, e kia hio ki te ao riva, i ana nei, e i te tau hoou. I ana e tapu takoa ena i te tute nui, a hara ka tuu ki te roa o te tapu tangata, mo tomo, mo tumu o te hakatere hanga o te Ao piri, Ahara takoa ka tapu i te mau hatu o te tangata, penei e, he tute, he ture i te tia hanga ki te tahi pukuranga. Peira ana, he tute mo tuu ki te piri hanga ananake o te hau o te taatoa henua o te ao. I ana te mau nunaa o te Ao Piri, e hatu ana a runga i nei Tapura i te mau tapu o te tangata, i te mau piru o te hau e i te tuu roa o te tama, ta maaroa e ta maahine; Ko ta papa ana i runga o nei parau, e te koro nunaa o te Ao Piri, penei raua ka tute, ta tuhi i te ara tano mo ahu o te nga roa i tataku rae nei. I ana te nga henua tumu o te rongo nei amui ki te Ao Piri, ko haau ana mo pua rima i te tute nui o te kia hio i te mau tapu o te tangata, e peira ana, i ana rapa nui 60 aos de la declaracin universal de derechos humanos I nia i te manau topa penei te mau tapu o te tangata o te ao, he tupa mau mo tika i te tute hanga ki te hopea raa. te koro piri E ako nei Rongo Nui mo te Tapu Tangata, ki roa o te piri nui o te manau hoou, mai ai e ngatu te hangu o te taatoa te hanau, ki roa o te hapi hare ki te haka ara, i te moa i te tapu i te parau tia mau o te rongo nei; i te aro hare, e peira ana i te henua roa; mo ta papa i toona huru e i toona tumu tute i roto to te nga nuku nuku o te koro piri i nia ananake ko te rauhuru o te tahi henua i tuhi renga i raro mau o te titaa hanga tere o te ara o te rei; mo mau takoa te tuhi renga nei o te Rongo Nui mo te tapu Tangata. Te hanau henua, mai te poreko hanga, he manu tere, manu rarama e manu manau; ko tuu piru ana taatoa. Mai ai he hanau e haka topa ro a i te manau, e here, e moa, e tapu ki a raua a. Te tapao o nei rongo, mo te mau tangata o te ao, ka rau te huru o te raua manau, te raua noho onga, ana ai he tamaroa o he tamahine, te raua reo, tanga, e te tahi mee e tapu ena i te mau huru o te tangata. I runga ana he amui atu, ina e ko haataa, ko tuhi e tahi tangata o runga i toona henua matua, toona kainga poreko, toona kona ora. Mai ai he henua topa ke, o mo ai he aro, he kainga, he henua hiva e he henua haamuri ki te fei a ono o te rua motu, i roto i te haka tere hanga o te hau taatoa o te ao. Taatoa kope, oona toona ora, toona tika hanga o te oraraa, ia ia te hatu mo ririva oona. he ki rae he rua ki he toru ki rapa nui 60 aos de la declaracin universal de derechos humanos Ina e tahi tangata e ko riva mo tuura, e ko tutia ki te rua; te tuura enga e te tia ko tapao o mo haka kore i te taatoa toona huru i ai. Ina e ko haatia e tahi kope mo ngei, mo haahope e mo ui kikino ki te tahi tangata. Taatoa hanau, e hatu ro a mo tuu he tangata tapu o te rei, ka vari ro te poro henua. Te taatoa pe tuu huru a i mua o te rei, o ira te rei e hai ena i toona tangata. Peira ana he hapao i te tangata mai te nuu moa kore i nei Rongo, e he tohu i te moa kore o te tangata mo te Rongo nei. he ha ki he rima ki he ono ki he hitu ki E tapu, moai te ravea, mo te umanga o te ao; e haka kio e pua rima i te taatoa tangata vehi i te ati, i mua o te koro tuhi e tahi, he hatu unga mau rongo o te rei. Ina e ko riva mo kio e tahi tangata e mo tute e tahi kope mai toona kainga. Te taatoa mau o te tangata, mee tapu mo raua te piri o te koro ture mo ngaroa i toona tuhi i mua o te mata, e peira ana mo mata ite e mo ture ki te tangata i mua o te hara oona i vehi, mai te ara o te rei. 1. Mai tapao kore e mai angi angi hia i te hara o te tangata, e tapu i te ora raa o te kope ture, ki te roa ravaa i te ati oona i tohu ai. E ai te tumu ture mo tuhi e mo karo i te hara o te tangata i mua o te rei. he vau ki he iva ki he rau ki he rau rae ki rapa nui 60 aos de la declaracin universal de derechos humanos 2. Ina e ko ravaa mo horo, mo ture e tahi kope o te ao, mai ai kai tapura a te hara mau oona i mua o te mata o te koro tuhi ture, te tuhi mo te tangata he riro he ravea riva moona ana tuu penei, he hara kore o te haka tere o nei kope i tuu i ture ai. Peira ana, e moa e tapu te huaai o te tangata, te haka tere, te tere inga mau oona, toona hare, toona paenga, toona haka ara, e tapu takoa i te angi o te rei i ana tute nui i te nuu tohu i te tapu nei. 1. He hatu o te tangata, te haere, te haka vari i te henua, e mo tapu mo haka tuu i toona hare i roto e ka vari ro te kainga matua. 2. Peira ana, mee hatu mo te tangata te tere inga mau oona i runga i te ao, toona hatu mau mo reva ki te henua hiva e mai hoki ana ki te kainga. he rau rua ki he rau toru ki 1. Mai ai e kio, e tere nui a e tahi kope, oona te hatu poreko mo veu mo haka kio i te rua henua, mo koa e mo karo i te ati i te rua aro. 2. O nei tapu, e ko riva mo hatu e te tangata i te haka kio i te rua aro, mai ai ana ko ati a a ia o a raua i te tapu nui o te Aro piri. 1. Te mau hatu o te henua, mee poreko o raua mo tuhi i te raua noho hanga, te raua kona poreko. 2. I muri ana, e ko riva mo karo, mo haka kore i nei tapu e te rua, e peira ana mo ai he huri te noho onga o te kope taatoa. 1. Mai tamaroa, mai tamahine, i punga era te aho tangata, he hatu mau o raua mo tuu o te raua huaai, mo tapu i te haka ara, e mo piri kenu o raua, mai te piri, i te roa o te piri e i mao era te piri. he rau maha ki he rau pae ki he rau ono ki rapa nui 60 aos de la declaracin universal de derechos humanos 2. E tapu te hanga, te hatu e te parau tia mau o te hokorua mo riva mo piri pahe kenu i mua o te rei. 3. Te huaai, he tapu mau e he mau poreko o te ao e o te nunaa o te poro henua, mai ai penei e ravea ena mo hapao e te umanga e peira ana e te rei. 1. He hatu nui mo te taatoa, e riva mo ai o te kainga, o te potu henua, moona e mo te taatoa. 2. A ta ka hara e tahi kope mo puru, mo tute i te hatu henua. Te Tumu mau o te tangata e hatu ro ana mo huri te manau ki te atua tano mo raua, mo pure takoa ki toona atua, i mua o te mata, i roto ia ia ana, mo huri ke o te manau ki te rua atua hiva, mo pure, arearea, mo koa e mo tangi i roto i te manava mo toona atua runga. he rau hitu ki he rau vau ki Taatoa tangata e hatu ro ana mo mau i te reo, mo ako i te manau, mo kati kati i te vananga; mai ai penei, e moa e tapu i te reo o te tahi, e ui e naho naho i te manau o te rua, ka ai i henua ke te tere inga nei o te hanau taatoa 1. E tapu te taatoa i te tangata, toona hatu mau mo piri ki te tahi, te hatu mau mo here ki te rua. 2. E ara e ui, ina e ko riva e tahi kope mo tuhi ki te rua i te huru o te priri hanga o te tangata, i te huru o te nuku nuku ana piri. 1. Tatoa tangata e maa ro ana mo tuhi i te hakatere hanga o toona henua matua, ka tumu i runga ia ia e peira i runga i te toru kope. 2. Amui ana, i ana te tangata taatoa e mana ro a mo topa ia ia te hatu tuhi i te hakatere hanga i te kainga, e maa mo oo ki te nunaa o te koro tuhi i nei rongo. he rau iva ki he rua rau ki he rua rau rae ki rapa nui 60 aos de la declaracin universal de derechos humanos 3. Te reo o te pukuranga, he tumu mau o te koro piri tuhi henua; e tapu i te rongo nei, e maa i nei rongo, e haito i te reo o te pukuranga mo tika o te haka tere inga o te rei; e tapu i te huru o te haito, te hau piko i roto i to taatoa manau o te pukuranga tangata. I ana, te tangata he tumu o te nunaa o te ao, e ui e piri, e haka kio te nui mau o te puoko henua i roto o te roa i ravaa, mo haka hangu, mo haka koa, mo tika riva o te ora o te tangata i roa era o te tara, te piri hanga e peira ana i te roa era o te hakatere tupuna. 1. I ana, te mau tangata o te ao e ravea ro ana mo anga, mo tuhi i te anga o toona hanga, mo riva e mo ora i te taatoa roa o te anga, amui ki te kia hio i te roa anga kore ena. 2. Peira ana te taatoa tangata e hatu ro a, i rau huru o te roa, ki te mau tara o te mau anga. he rua rau piti ki he rua rau toru ki 3. E tapu te tute mau o nei rongo, ki te roa o te mau noho riva o te rauhuru tangata, amui ki toona huaai, i te manau o te noho hanga naho naho, te noho hanga tano mau e inia i ravea kore ro, mo tute ki te hauu, mai nuu e anga ena i te tahi hare ravea. 4. He hatu o te tangata mo piri ananake ko toona te tahi, mo here i te pukuranga i te tau ati mai haka taka taka i te manau mo ara tika y te ora ananake. I ana nara te tangata e hatu ro ana mo haka ora te hakari, te manau, mo topa mai te anga, mo tuhi i te roa o nei anga e INIA i te topa anga mai ai ka ravaa tara no. 1. Taatoa tangata e mana ro a mo tumu i te ora riva moona e mo toona huaai, te maitaki o te hakari, te mau kai, te tapa kahu, te koro hare, te tia haoa e i te tahi rara tangata; I runga ana te mau hatu tangata e mana ro mo ake i te pua rima i he rua rau ha ki he rua rau rima ki rapa nui 60 aos de la declaracin universal de derechos humanos ai era he anga kore, he ruhi enga, he hati, he heva, e taatoa mauiui; e peira ana i te roa mo tuu o te tangata e ko riva mo anga e mo hapao ia ia . 2. Te hanautama hanga e peira ana te nga tama e hatu ro ana mo tupa tuu i te rau huru o te tia haoa i rae ki te tahi tangata. 1. E tapu i te hapi, e moa e hatu ki te taatoa i te mau he hapi, e ina e ko riva mo riro te hapi he mee auhau, e tuhaa te hapi rae mo te mau pukuranga o te ao, mai ai he hapi mau era, e ui e haka marere ki te mahingo, e ui e tuhi i te tahi huru rau o te hapi, e haito hai roa era o te nga kope taatoa i tute ai ki na hapi. 2. Te tumu mau o te hapi, he roa o te mau hakatere hopea o te hanau, e peira ana te ana ana o te hatu manau o te tangata e i te haauraa o nei hapi; He tapu i te angi angi, te naho naho o te huru e inia te here mau o te hanau, o te maohi, o te ivi atua; e i ana ara mo te puha mau o te terehanga o te hanau henua e mo te tute ki te haumaru o te Ao Piri. he rua rau ono ki 3. E tapu, mo te matua e hoa i te ravea tano mo hapi i te rau nga tama, te raua haka ara. 1. He hatu o te taatoa kope mo riro he tangata maa i te hauhaa tupuna, mo haka tere a te ara tahito e peira ana mo rara i te tahi oona hanga e mo tapao i te taoa topa moona. 2. I ana e tapu en ai te moa i te hatu o te tangata e tahi, i runga i toona mau mee i ai, mai te manau tapao ki te taoa i ai, i te rongo mo haamoa i te mau mee o te tangata o te ao. He mau hatu o te ao, e hatu ki te ngangata mo mana ki te pirihanga o toona nunaa, mai ai i roto o nei nuku nuku te mau tapu o toona tere ana tika mau ki te hau. rapa nui he rua rau hitu ki he rua rau vau ki 60 aos de la declaracin universal de derechos humanos 1. He hatu ki te tangata, e haatura, e moa ki te pukuranga. Maia ai i roto to te pukuranga toona huru mau tangata e tere ena. 2. I roto to te ora raa o te mau nunaa o te ao, he rei te nui tapu o te hakatere inga o te koro piri, moona te tuhi, te ture, te hapi e te kia hio e te ara tai i te tute nui o te hatu maa o te tangata, mo ririrva te piri hanga o te tahi ki te toru, e i runga ana o te tika mau ki te rua, e ki te tahi kope. 3. Te nga hatu e tapura nei e te reo, he riva kore mo hetu hape, he hara ki te manau e ki te hauhaa o te Ao Piri. E tuhi, e ui te rongo nei, pe hiva ana, e moa i te tumu o te rongo o huri te taua o ture, e ite te puoko o te henua taa toa te hatu mau o nei tapura e ko ravaa, e ko haatia mo ake hape i te tapao tangata e haaki ena i runga nei. I ana, te mau hatu o te henua he ki hopea. he rua rau iva ki he toru rau ki traduccin: mario ivn v. tuki tangata huri reo: amahiro a tuki te raa con motivo del 60 aniversario de la declaracin universal de derechos humanos, unesco santiago ha desarrollado esta edicin de 100 ejemplares, diseada con la tipografa amster de francisco glvez pizarro. director orealc | unesco santiago jorge sequeira coordinacin ricardo hevia | pablo marambio diseo e ilustracin mariana muoz impresin 60 aos de la declaracin universal de derechos humanos DECLARACIN UNIVERSAL DE DERECHOS HUMANOS Dignidad y justicia para todas las personas