Está en la página 1de 27

KA RU XINTZOL

CHI RIX
LI XBEEN QEQCHI








Ludin Rodolfo Garcia Garcia.

Roksinkil li Knjel.

N de hablantes aproximadamente: entre 420.000 - 500.000.

Donde lo hablan:
Alta Verapaz, Baja Verapaz, Petn, Izabal y Quich.


Comida:
Uqun:
Saq chiij
Chambul
Mux aj
Truuj
Awaj
Boj
Matz
Iswa

Vestimenta:
Uuq
Poot
Xaab
Wex
Punit





Xyaab li aatinabaal
qeqchi-mayab.

a, aa, b, c, ch, e, ee, j, k, l,
m, n, o, oo, p, q, r, s, t, te,
tz, tz, u, uu, w, x, y,
(nat leb).

Li aatin naxye ka ru.
Li:
Ebli
Ejemplo:
Articulo Sustantivo Articulo Sustantivo
Li O Ebli o
Li Al Ebli al
Li Mes Ebli mes
Li Pix Ebli pix
Li Tenamit Ebli tenamit
Li Wa Ebli wa
Li Yaal Ebli yaal
Li Ik Ebli ik
Li Lek Ebli lek
Li Max Ebli max
Li Punit Ebli punit
Li Rax Ebli rax
Li Sahus Ebli sahus
Li Tem Ebli tem
Li Ulul Ebli ulul
Li Wex Ebli wex
Li Yaj Ebli yaj
Li Meex Ebli meex
Li Ochoch Ebli ochoch

Eb li aatin nakeeechanink.
Los prefijos sustantivos.


Ejemplos de prefijos posesivos antes de sustantivos que inician con consonantes.











Prefijos posesivos antes de sustantivos
que inician con consonantes.
Prefijos posesivos antes de sustantivos
que inician con vocal.
In W
Aa Aaw
X R
Qa Q
Ee Eer
X-eb R-eb
P.P. Sustantivo
W o
Aaw o
R o
Q o
Eer o
R o eb
P.P. Sustantivo
W Al
Aaw Al
R Al
Q al
Eer al
R al eb
P.P. Sustantivo
W ik
Aaw ik
R ik
Q ik
Eer ik
R ik eb
P.P. Sustantivo
W Ulul
Aaw Ulul
R Ulul
Q Ulul
Eer Ulul
R Ulul eb
Ejemplos de prefijos posesivos antes de sustantivos que inician con consonantes.

P.P. Sustantivo
In mes
Aa mes
X mes
Qa mes
Ee mes
X mes eb

P.P. Sustantivo
In pix
Aa pix
X pix
Qa pix
Ee pix
X pix eb

P.P. Sustantivo
In yaal
Aa yaal
X yaal
Qa yaal
Ee yaal
X yaal eb





P.P. Sustantivo
In tenamit
Aa tenamit
X tenamit
Qa tenamit
Ee tenamit
X tenamit eb
P.P. Sustantivo
In wa
Aa wa
X wa
Qa wa
Ee wa
X wa eb
P.P. Sustantivo
In wex
Aa wex
X wex
Qa wex
Ee wex
X wex eb

P.P. Sustantivo
In yaj
Aa yaj
X yaj
Qa yaj
Ee yaj
X yaj eb


P.P. Sustantivo
In lek
Aa lek
X lek
Qa Lek
Ee Lek
X Lek eb


P.P. Sustantivo P.P. Sustantivo
In Punit In rax
Aa Punit Aa rax
X Punit X rax
Qa Punit Qa rax
Ee Punit Ee rax
X punit eb X rax eb




P.P. Sustantivo
In meex
Aa meex
X meex
Qa meex
Ee meex
X meex eb
P.P. Sustantivo
In max
Aa max
X max
Qa max
Ee max
X max eb
Eb li kok seraq.

Chinaakuy = Soprtame, disclpame.

Bantyox = Gracias a ti.

B,aano usi lal = Por favor

Nawulak chawu = Te gusta.


Ebli xqechil ebli xchool aatin.

P.P.O= Prefijo Posesivo Opcional.
T.V= Tiempo del verbo.
P.P.= Prefijo Posesivo.

Pasado Simple.

P.P.O T.V P.P. Verbo
Laain K In Rahok
Laaat K At Rahok
Aan K Rahok
Laao K Oo Rahok
Laaex K ex Rahok
Ebaan K e Rahok

P.P.O T.V P.P. Verbo
Laain K In kaamk
Laaat K At kaamk
Aan K kaamk
Laao K Oo Kaamk
Laaex K ex Kaamk
Ebaan K e Kaamk





P.P.O T.V P.P. Verbo
Laain K In Wark
Laaat K At Wark
Aan K Wark
Laao K Oo Wark
Laaex K Ex Wark
Ebaan K e Wark




P.P.O T.V P.P. Verbo
Laain K In Tzolok
Laaat K At Tzolok
Aan K Tzolok
Laao K Oo Tzolok
Laaex K Ex Tzolok
Ebaan K e Tzolok







P.P.O T.V P.P. Verbo
Laain K In Aatink
Laaat K At Aatink
Aan K Aatink
Laao K Oo Aatink
Laaex K ex Aatink
Ebaan K e Aatink




P.P.O T.V P.P. Verbo
Laain K In Aalink
Laaat K At Aalink
Aan K Aalink
Laao K Oo Aalink
Laaex K ex Aalink
Ebaan K e Aalink



Pasado cercano



P.P.O T.V P.P. Verbo
Laain X In wa'ak
Laaat X At wa'ak
Aan X wa'ak
Laao X Oo wa'ak
Laaex X Ex wa'ak
Ebaan X e wa'ak




P.P.O T.V P.P. Verbo
Laain X In Tijok
Laaat X At Tijok
Aan X Tijok
Laao X Oo Tijok
Laaex X Ex Tijok
Ebaan X e Tijok






P.P.O T.V P.P. Verbo
Laain X In Xorok
Laaat X At Xorok
Aan X Xorok
Laao X Oo Xorok
Laaex X ex Xorok
Ebaan X e Xorok




P.P.O T.V P.P. Verbo
Laain X In Xajok
Laaat X At Xajok
Aan X Xajok
Laao X Oo Xajok
Laaex X ex Xajok
Ebaan X e Xajok






P.P.O T.V P.P. Verbo
Laain X In Atink
Laaat X At Atink
Aan X Atink
Laao X Oo Atink
Laaex X Ex Atink
Ebaan X e Atink




P.P.O T.V P.P. Verbo
Laain X In Hilank
Laaat X At Hilank
Aan X Hilank
Laao X Oo Hilank
Laaex X Ex Hilank
Ebaan X e Hilank


Presente en gerundio:

U.M= unin morfolgica

P.P.O T.V P.P. U.M Verbo
Laain Yook In Chi Rahok
Laaat Yook At Chi Rahok
Aan Yook Chi Rahok
Laao Yook Oo Chi Rahok
Laaex Yook ex Chi Rahok
Ebaan Yook e Chi Rahok



P.P.O T.V P.P. U.M Verbo
Laain Yook In Chi atink
Laaat Yook At Chi atink
Aan Yook Chi atink
Laao Yook Oo Chi atink
Laaex Yook ex Chi atink
Ebaan Yook e Chi Atink







P.P.O T.V P.P. U.M Verbo
Laain Yook In Chi wa'ak
Laaat Yook At Chi wa'ak
Aan Yook Chi wa'ak
Laao Yook Oo Chi wa'ak
Laaex Yook ex Chi wa'ak
Ebaan Yook e Chi wa'ak




P.P.O T.V P.P. U.M Verbo
Laain Yook In Chi tijok
Laaat Yook At Chi tijok
Aan Yook Chi tijok
Laao Yook Oo Chi tijok
Laaex Yook ex Chi tijok
Ebaan Yook e Chi tijok







P.P.O T.V P.P. U.M Verbo
Laain Yook In Chi xorok
Laaat Yook At Chi xorok
Aan Yook Chi xorok
Laao Yook Oo Chi xorok
Laaex Yook ex Chi xorok
Ebaan Yook e Chi xorok




P.P.O T.V P.P. U.M Verbo
Laain Yook In Chi xajok
Laaat Yook At Chi xajok
Aan Yook Chi xajok
Laao Yook Oo Chi xajok
Laaex Yook ex Chi xajok
Ebaan Yook e Chi xajok



Futuro infinitivo:



P.P.O T.V P.P. Verbo
Laain T In Hilanq
Laaat T At Hilanq
Aan T Hilanq
Laao T Oo Hilanq
Laaex T ex Hilanq
Ebaan T e Hilanq




P.P.O T.V P.P. Verbo
Laain T In Aalinq
Laaat T At Aalinq
Aan T Aalinq
Laao T Oo Aalinq
Laaex T ex Aalinq
Ebaan T e Aalinq






P.P.O T.V P.P. Verbo
Laain T In Tzoloq
Laaat T At Tzoloq
Aan T Tzoloq
Laao T Oo Tzoloq
Laaex T ex Tzoloq
Ebaan T e Tzoloq




P.P.O T.V P.P. Verbo
Laain T In Warq
Laaat T At Warq
Aan T Warq
Laao T Oo Warq
Laaex T ex Warq
Ebaan T e Warq






P.P.O T.V P.P. Verbo
Laain T In Atinq
Laaat T At Atinq
Aan T Atinq
Laao T Oo Atinq
Laaex T Ex Atinq
Ebaan T e Atinq




P.P.O T.V P.P. Verbo
Laain T In Kaamq
Laaat T At Kaamq
Aan T Kaamq
Laao T Oo Kaamq
Laaex T Ex Kaamq
Ebaan T e Kaamq




Futuro Inmediato:


P.P.O Verbo P.P. T.V
Laain Kaamk W e
Laaat Kaamk Aaw e
Aan Kaamk R e
Laao Kaamk Q e
Laaex Kaamk Eer e
Ebaan Kaamk R e H eb



P.P.O Verbo P.P. T.V
Laain ilok W e
Laaat ilok Aaw e
Aan ilok R e
Laao ilok Q e
Laaex ilok Eer e
Ebaan ilok R e H eb



P.P.O Verbo P.P. T.V
Laain Kaamk W e
Laaat Kaamk Aaw e
Aan Kaamk R e
Laao Kaamk Q e
Laaex Kaamk Eer e
Ebaan Kaamk R e H eb



P.P.O Verbo P.P. T.V
Laain Tzolok W e
Laaat Tzolok Aaw e
Aan Tzolok R e
Laao Tzolok Q e
Laaex Tzolok Eer e
Ebaan Tzolok R e H eb


P.P.O Verbo P.P. T.V
Laain hilank W e
Laaat hilank Aaw e
Aan hilank R e
Laao hilank Q e
Laaex hilank Eer e
Ebaan hilank R e H eb



P.P.O Verbo P.P. T.V
Laain Tijok W e
Laaat Tijok Aaw e
Aan Tijok R e
Laao Tijok Q e
Laaex Tijok Eer e
Ebaan Tijok R e H eb


Xchool aatin:

ilok= ver
kaamk= morir
rahok= amar
Wark= dormir
tzolok= estudiar, aprender
aatink= hablar
aalink= correr
hilank= descanzar
xajok= bailar
xorok=tortiar
tijok=rezar
wa'ak=comer
atink= baarse

Verbos imperativos

elen= salga
kim=venga
okan= entre




Kaq reru:

o= aguacate
al= muchacho
ik= chile
ulul= cerebro
ochoch= casa
mes= gato
pix= tomate
tenamit= pueblo
wa= tortilla
yaal= verdad
wex= pantalon
yaj= enfermo
meex= mesa
lek= guacal
max= mono
punit= sombrero
rax= verde
sahus= golosina
tem= silla
aatin= palabra
chiin= naranja
molb'= huevo
kape= caf
tib'= carne
ha'= agua
chahim= estrella
tzuul= cerro
tzoleb'aal= escuela
b'anleb'all= centro de salud
tijleb'aal= lugar de oracin
Naxye chan ru:

us= bien
nimla= grande (aumentativo)
nim= grande
sa= sabroso
elajik= dificil
najt= lejos
rax= verde
china= pequeo (diminutivo)
Aj, laj= masculino
Ix= femenino
Nakecha:

sa'= En, en la
sa' xb'een= sobre de
rub'el= abajo de
chi rix= atras de
chi ru= enfrente de
chi re= a la orilla de
ut= y
malaj= o

Nakexjayali:

We= a aqu esta.
Ain= esta, esto.
Aan= ese, esa, eso.
Awili= aquello, aquella.


Naajej:

Arin= aqu
Aran= all
Le= ms all
Voj lu= mucho ms all
Nagt= Lejsimo

Ebli xbeen waatn sa qeqchi



Arin aran
Arin aran
Aan li bich,
Xintzol rikin
Linchina na


Ak taaqaj li iswa
Ak taaqaj li iswa
Usta jun china imitir
Aban taaqaj li iswa


Ay ay ana
Ay ay awa
Eblaj Qeqchi
Nake ruk li Kape.

También podría gustarte